________________
સત્તાધીશ
[ પ્રાચીન
હેય; જ્યારે મૂળ લેખકને આશય “અહુસહસયં મુરિયાણું, લખવામાં એ હતું કે, જે મૌર્યવંશે અઠ્ઠ એટલે આઠ, સટ્ટ એટલે સાઠ અને સયં કહેતા છે. એટલે ૮+૬૦+૧૦૦=કુલ ૧૬૮ વર્ષ રાજ્ય કર્યું છે, તે માર્યવંશે, એક સે પંચાવનમા વર્ષ બાદ, અવંતિ પ્રદેશ ઉપર સ્વામિત્વ ભોગવવા માંડયું હતું. વળી મૌર્ય રાજ્યકર્તાઓના આખા વંશને રાજ્યકાળ ૧૬૮ વર્ષને જણાવે છે અને તેમની વંશાવળી જોતાં તે બાબત બરાબર પણ દેખાય છે જ. એટલે કે ગ્રંથકારે બે મુદ્દા જણાવ્યા છે એક તે, મૌર્યવંશને એકંદર રાજ્યકાળ ૧૬૮ વર્ષ ચાલ્યો હતો તે, અને બીજો એ કે તેમની સત્તા અવંતિના પ્રદેશ ઉ૫ર સંવત ૧૫૫ પછી થવા પામી હતી તે.
અડ્ડસયં” શબ્દના આ ગાથામાં થયેલ વપરાશ પર આ પ્રમાણે મારી પાંચ સુચનાઓ થાય છે. કઈ વિશેષ બંધબેસતી ગણી શકાય તે વિચારકે સ્વયં વિચારી જોશે.
મૌર્યવંશ પછી પુષ્યમિત્રે ત્રીસ વર્ષ રાજ્ય કર્યું છે. ( અહીં બીજી ગાથા સમાપ્ત થાય છે.) હવે ત્રીજી ગાથા-બળમિત્ર, ભાનુ- મિત્રાદિએ ૬૦ વર્ષ પર્યત રાજ્ય કર્યું છે,
અને આપણે આ બન્ને બળમિત્ર, ભાનુમિત્રના વર્ણને આગળ જોઈશું કે, તેઓ પણ શુંગવંશજ હતા એટલે પુષ્યમિત્રના ૩૦ ની સાથે આ ૬૦ વર્ષ ગણતાં, આખો શુંગવંશ ૯૦ વર્ષ પર્યત ચાલ્યાનું પણ જણાવી દીધું
કહેવાશે. (અલબત્ત પુરાણમાં શુંગવંશના ૧૧૨ વર્ષ ગણવ્યાં છે, પણ તે કઇ ગણત્રીથી કહ્યા છે તેને ભેદ શુંગવંશની હકીકત લખતાં આપણે જણાવીશું ). શુંગવંશ પછી નભેવાહનનુંજપ રાજ્ય અવંતિ ઉપર ચાલીશ વર્ષ ચાહ્યું છે. તે બાદ ગભિલવંશના હાથમાં અવંતિનું રાજ્ય ગયું છે. તેનું રાજ્ય ૧૩ વર્ષ પર્યત ચાલ્યું હતું. પછી શક પ્રજાનું રાજ્ય ચાર વર્ષ ચાલ્યું અને તે બાદ વીર વિક્રમાદિત્યશકારિ અવંતિપતિ તરીકે ગાદિ ઉપર બિરાજમાન થશે. આ પ્રમાણે ત્રણે ગાથાને ભાવાર્થ છે.
એટલે કે શ્રી મહાવીર નિર્વાણ પામ્યા પછી, ૬૦ વર્ષ પાલકના વંશનાઃ તેના અને નંદ વંશના સમુચ્ચયે ૧૫૫ વર્ષ + ૧૬૮ વર્ષ મૌર્યના + ૩૦ પુષ્યમિત્રના + ૬૦ વર્ષ બળમિત્ર, ભાનુમિત્રના + ૪૦ વર્ષ નભવાહનના + ૧૩ વર્ષ ગદ્દભિલના + ૪ વર્ષ શકરાજ્યના ૪૬ એમ કુલ મળીને ૪૭૦ વર્ષ વીત્યા બાદ, શકારિ વીર વિક્રમ અવંતિપતિ થયે; અને તેથીજ વીર સંવત અને વિક્રમ સંવત વચ્ચેનું અંતર આપણે ૪૭૦ વર્ષનું જે ગણીએ છીએ તે સત્ય છે, એમ પણ આ હકીકત ઉપરથી સિદ્ધ થઈ ચુકયું.
આ ઉપરથી સમજાશે કે, પરિશિષ્ટકારનું કથન તે તદ્દન સત્યપૂર્ણ જ છે, પણ જેમ કાવ્ય પરત્વે સદા બનતું આવ્યું છે કે તેની કડીઓ સંક્ષિપ્તમાંજ ગુંથાય, તેમ અત્રે પણ ગાથાની કડીઓ તેવીજ રીતે સંક્ષિપ્તમાં
(૪૫ ) આ નવાહન તેહિંદી નામ છે; જ્યારે તેની નતિનું અસલ નામ “ નહપાણ” હતું અને ક્ષસટ નહપાણુ તે ઇતિહાસમાં સુપ્રસિદ્ધ છે. એટલે કહેવાનો ભાવાર્થ એ છે કે, નહપાણે અવંતિપતિ તરીકે ૪૦ વર્ષ રાજ્ય કર્યું છે. (તે માટે આગળ ઉપર તેના વૃત્તાંતે જુઓ.)
(૪૬) જૈનમતાનુસાર ગભિલના ૧૩ અને શક્તા ૪ મળી ૧૭ વર્ષ ગણાયાં છે જ્યારે પુરાણકારના મતથી ( જુઓ ગભિલની હકીકત ) ૧૦ અને ૭ ના અનુક્રમથી ૧૭ વર્ષ ગણાયાં છે. કથો મત સાચે કહેવાય તે વિદ્વાનોએ શોધવું રહે છે; બાકી બન્નેના મત પ્રમાણે એકંદર સમય તે ૧૭ વર્ષનેજ લેખાવા છે.
