________________
ભારતવર્ષ ]
રાજ્યો
પ્રસંગ બની ગયો હશે જેથી તે દ્વીપકલ્પ થઈ ગયે દેખાય છે. પણ હવે સ્પષ્ટ થશે કે ત્યાં આગળ ટાપુ જેવી સ્થિતિ હતી જ નહીં, પણ ઉલટું જે પ્રદેશનું ગળું સાંકડું થઈને, હાલના કાઠિયાવાડને દ્વીપકલ્પ બનાવી દે છે, તે તે, ઈ. સ. પૂ. ની છડી સદી જેટલા, અતિ નજીકના કાળ સુધી, મહા
મૃદ્ધિવાળા અને ભરચક વસ્તીથી આબાદ બનેલે, પહોળો વિસ્તારવાળે અને સિંધુ સાવિર તરીકે ઓળખાતા પ્રદેશની પૃથ્વીનેજ પટ–પ્રદેશ હતો.
આ પ્રમાણે જેસલમીર રણની ઉત્પતિ કેમ થઈ તે જેમ બતાવી શક્યા છીએ, તેમ સાથે સાથે એમ પણ જાહેર કરી શકીએ તો ખોટું નહી કહેવાય, કે મિ. હેનરી કાઉઝેસે જે Antiquities of Sind૧૧૭ નામનું પુસ્તક બહાર પાડી, તેમાં અનેક પૂરાણ સ્થળનાં વર્ણન આપ્યાં છે તે સર્વે, આ દટાઈ ગયેલા સૈવિર દેશની ભૂમિ ઉપરજ, પ્રાચીન સમયે-ઈ. સ. પૂ. ની છઠી સદી સુધી આવી વસેલાં સ્થળો હતાં. વળી સિંધુસાવિર દેશ, જેમ રાજા ઉદયનની સત્તા તળે હેઈને તે
સ્થળનાં મંદિરો વિગેરે, મુખ્યત્વે જૈન સંપ્રદાયના હતાં, તેમ મી. હેનરી કાઉન્સે વર્ણવેલાં સ્થળ
મંદિર વિગેરેનાં અવશેષો પણ, જેન દેવાલયોને લગતાં હતાં એમ કહી શકાશે. ૧૮ તે ઉપરાંત તેવીજ અગત્યની એક બીજી બાબત ઉપર પ્રકાશ પણ પાડી શકાશે. અને તે, વર્તમાન કાળે પ્રાચીન શોધ-ખોળના વિદ્વાનમાં અતિ માનિતા થઈ પડેલ સ્થળ મોહનજાડેરેને લગતી ગણી શકાય.
સિંધ-અને સૈવિર–બંને પ્રદેશનું એક યુગ્મ હતું તે તે નિર્વિવાદ છેજ. તેમાં પણ સૈવિર દેશના હાલ હવાલ કેવા થઈ ગયા તે આપણે ઉપર જોઈ ગયા છીએ. હવે બાકી રહી સિંધદેશની વાત.૧૧૯ ત્યાં પણ શું શું બનાવ બની ગયાનું કહી શકાય તેમ છે, તે પણ અત્ર સંક્ષિપ્તમાં કહી જઈએ. ઉપર કહી ગયા છીએ કે રેતીના ઢગથી અને તેના વરસાદથી, નદીઓના પ્રવાહ બદલી ગયા હતા. તેમ એ પણ આપણે જાણી ચૂક્યા છીએ કે આ સિંધ દેશની રાજધાનીનું શહેર રાજા ઉદયનના સમયે વીતભયપટ્ટણ ૨૦ હતું. અને એ તે સ્વભાવિક છે કે આવડા મોટા પ્રદેશના સમ્રાટની, જેને ખંડી અવંતિપતિ જેવો મુકુટધારી રાજા હોય તેવા સમ્રાટની, જે રાજધાની હોય તે કાંઈ નાનું સૂનું શહેર તે નજ હોય. એટલે સાધારણ રીતે
જેતા નક્કી પણે કદાચ માની પણ શકાય કે, સૌરાષ્ટ્ર અસલથી દ્વીપકલ્પ જ છે, પણ ટાપુ તરીકે નહીં જ હોય.
( 299 ) The Antiquities of Sind by Henry Cousens M. R. A. S. published in A, D. 1929 by the Government of India. જુઓ એ. સી. નામનું પુસ્તક.
(૧૧૮ ) જેમ આ આ પ્રદેશ અમુક સંપ્રદાયનાં દેવાલ અને ધર્મસ્થાન ધરાવતે ગણી શકાય છે, તેમ એક બીજો પ્રદેશ, તેટલાજ પ્રાચીન સમયે, તેજ સંપ્રદાયનાં દેવાલ અને ધર્માલયથી વાસીત થઈ રહ્યો હતો. તેનું નામ બેન્નાટક (જુઓ પરિચ્છેદ છો ) હતું.
આ સિંધવિર દેશ ઉપર, મહારાજ ઉદયનની
હાક વાગી રહી હતી, તેમ બેન્નાતટ ઉપર મહારાજ ખારવેલની સત્તા જામી રહી હતી. બંને જૈન સંપ્રદાયના અનુયાયીઓ હતા.
(૧૧૯) આ સાથે. પૃ. ૨૨૧-રમાં સિંધુ સૈવિર દેશની રાજધાની પૃથક પૃથક નગરો હોવાની મારી માન્યતાવાળી હકીક્ત સરખાવે.
(૧૨૦ ) પટ્ટણ શબ્દજ એ સ્થિતિ સૂચવે છે કે તે મોટું નગર હેવું જોઈએ. અને તે સમયના બીજા રાજધાનીનાં સ્થળોને વિસ્તાર અને વર્ણન વાંચતાં અને તેની સાથે સરખાવતાં આ શહેર કેવું હશે, તેની સહજ કલ્પના આવી શકશે. (સરખા મગધ દેશના પાટલિપુત્રની હકીકત તેમજ અવંતિની રાજધાની સમાન સંચીપુરી નગરીનું વર્ણન)
