________________
૩૧૪
ઉદયાશ્વના
[ પ્રાચીન
અને પલવને ) પ્રજાને મગધપતિ. નંદિવર્ધને પિ- તાના તાબે કરી લીધી દેખાય છે૮૧ (જુઓ તેના વૃત્તાંતે) અને બાકીની બેને–ચેલા અને પાંત્રને કલિંગપતિ બુદ્ધરાજે પિતાની સત્તામાં લઈ લીધી દેખાય છે (જુઓ બુદ્ધરાજના વૃત્તાંતે). આ બધી પ્રજાનું પછીથી શું શું થવા પામ્યું હતું તેમને હેવાલ વળી પ્રસંગોપાત જણાવવામાં આવત રહેશે. પણ અત્રે તે એટલું જ જણાવવાનું કે આ બધી પ્રજાનું મૂળ-ઉત્પત્તિ સ્થાન, મગધદેશમાં રહેલી સંત્રીજી જાતિય ક્ષત્રિય પ્રજામાંથીજ હતું. તેમજ તેઓ ઇ. સ. પૂ. ની પાંચમી સદીના અંતમાંથીજ ત્યાં આવીને વસવા મંડ્યા હતા. તે ઉપરાંત સંત્રીજી ક્ષત્રિયમાંની (મૌર્ય નામે) એક બીજી પ્રજા પણ પછીથી દક્ષિણમાં ઉતરી આવી હતી. પણ તે સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના સમયે અને તેનાજ કુળની પ્રજા હોવાથી, ઉત્તર હિંદમાંની મૌર્ય પ્રજાથી તેની અલગ ઓળખ આપવા માટે દક્ષિણ હિંદના ઐતિહાસિક ગ્રંથોમાં તેને નવીન મૌર્ય (New Mauryas) ના નામથી સંબોધવા માં આવી છે. તે હકીકત આપણે ચંદ્રગુપ્તના સમયે પાછી જણાવીશુ.
જો કે આપણે ઉપરના પૃષ્ઠોમાં એમજ સ્વકાર કરી લીધો દેખાશે કે, રાજા ઉદયને સોળ વરસ (ઇ. સ. પૂ. ૪૯૬ થી ૪૮૦) સુધી, પછી અનુરૂધે
છ વર્ષ (ઇ. સ. પૂ. ૪૮૦ થી ૪૭૫-૪) અને એક બીજી વિશેષ પછી રાજા મુદે બે સંભવિત ઐતિ- વર્ષ (ઈ. સ. પૂ. ૪૭૪ હાસિક સ્થિતિ થી ૪૭૨ સુધી રાજ્ય
કર્યા છે. પણ જે કેટલીક વસ્તુસ્થિતિને લીધે, તે સર્વે માન્યતામાં કાંઈક સુધારો કરવાની જરૂરિઆત દેખાય છે, તેનું વર્ણન કરી બતાવવાની પણ તેટલી જ આવશ્યક્તા છે. અલબત્ત એટલું તે ખરૂં છેજ કે, તે નવી પરિસ્થિતિ વિશેષ સંભવનીય છે; છતાં, જે ઈતિહાસનું સ્વરૂપ આપણે ઉપરના પારિગ્રાફમાં આલેખી ગયા છીએ તેમાં કોઈ જાતનો એવો ફેરફાર થઈ જવાને નથીજ કે જેથી રાજકીય ઘટનાને અલવલ પહોંચાડી ગણી શકાય.
તે સંભવનીય વસ્તુસ્થિતિ કલ્પવા માટે નીચે પ્રમાણે કારણે મળે છે અને તે ઉપરથી વિવિધ અનુમાને દરવાં પડ્યાં છે. એક બાજુ ( જુઓ પૃ. ૨૯૨ નું ટી. નં. ૧) એમ કહેવાયું કે, રાજા ઉદયનનું રાજ્ય ત્રેવીસ વર્ષ ચાલ્યું છે (એટલે કે આપણે ૧૬ વર્ષનું ગયું છે તે ઉપરાંત બીજા સાતેક વર્ષ વધારે લેવા), તેમ બીજી બાજુ એમ પણ કહેવાયું છે કે (જુઓ પૃ. ૩૦૨ નું લખાણ ) તે તે પિતાના પુત્રને ગાદીએ બેસાડી આત્મસાધન કરવા યાત્રાએ નીકળી પડ્યો હતો. એટલે કે પોતે
સમજાય છે. છતાં એમ જરૂર કહેવું પડશે કે, તે પ્રથાને મરણશરણ કરવામાં શુંગવંશના અશ્વમેધ યજ્ઞોએ અને પરદેશી આક્રમણકારેના હુમલાઓએ વિશેષ ત્વરિત ગતિ આપી હશે.
( ૮૧ ) આ છતાયેલા મુલક ઉપર નંદિવર્ધને પિતાની નતવાળા સરદાર નીમ્યા હતા. જેમને આપણે
ચુટુકાનંદ, મુળાનંદ કે તેવાં જ નામથી ઓળખાવી રહ્યા છીએ, ( આમના સિક્કા સુદ્ધાંત અદ્યાપિ મળી આવે છે, જુઓ ગ્રીન ખંડમાં સિક્કાના પરિચ્છેદે )
( ૮૨ ) અથવા વધારે સ્પષ્ટતાથી કહીએ તે બુદ્ધરાજના પુત્ર ખારવેલે કોતરાવેલ હાથીગુફાના લેખમાંની હકીકત જુઓઃ જેમાં તે પોતે ગાદીપતિ બને તે પહેલાંના બે વર્ષની તવારીખોંધી છે; અને ગાદીપતિ બન્યા પૂર્વેની હકીકત છે એટલે તેને બુદ્ધરાજના સમયની કહેવી જોઈએ. તે હિસાબે મેં અહીં બુદ્ધરાજનું નામ લખ્યું છે. બાકી ખરી રીતે તે હાથીગુફાના લેખના વણને અને રાજ ખારવેલના વૃત્તાંતે જ તે વાંચી શકાશે,
