________________
૩૪૮
છે નંદનાં
[ પ્રાચીન
મગધપતિ શિશુનાગવંશી રાજાઓનાં રાજ્યચિન્હ તરીકે હેવાનું જણાવ્યું છે. એટલે તુરત ખાત્રી થઈ કે, આ સિક્કાઓ શતાનિક કે ઉદાયન સિવાય જે નંદવંશી રાજાઓની હકુમતમાં કેશંબીદેશ આવી પડ્યો હતો તેમના જ છે. કેમકે નંદવંશ પણ શિશુનાગની નાની શાખાજ છે. એટલે શિશુનાગ વંશનું ચિન્હ જે સર્ષ છે, તે નંદવંશનું પણ ચિહજ ગણાય. કદાચ શિશુનાગવંશ મેરે હોઈ ને, તેના ચિન્હમાં મોટો સર્પ હોય અને નંદવંશ તે નાનો વંશ હેઈને તેનું ચિન્હ નાને સર્ષ હેય તે વાત જુદી છે. પણ બન્નેનાં રાજ્ય ચિહમાં સર્પ હોય તેટલું ચોક્કસ થાય છે. અને કેટલાક સિક્કામાં બે મોટા સર્પ હોવાનું પણ જણાવાયું છે જ. એટલે તેવા મેટા સર્પ વાળા સિક્કા તે શિશુનાગવંશના અને નાના સર્પવાળા તે નંદવંશનાજ છે એમ પાકી ખાત્રી થઈ ગઈ. એટલે હવે ઘણો માર્ગ સુગમ થઈ પડ્યો. કેમકે હવે તો એટલું જ નકકી કરવું રહ્યું કે, કયા નંદવંશી રાજાઓ કેશંબીપતિ થયા હતા અને તેમાંથી કયા રાજાના તે સિક્કાઓ હોઈ શકે! વસ્ત્રદેશના ઇતિહાસથી સાબિત થયું છે કે, તે દેશ તથા અવંતિ દેશ એમ બન્ને દેશોને, નંદ પહેલા ઉર્ફે રાજા નંદિવર્ધને મગધ સામ્રાજ્યમાં મ. સં. ૬-૪૬૭ ઈ. સ. પૂ. માં ભેળવી દીધા હતા. ત્યારથી તે મગધપતિની આણમાં ચાલુ રહ્યા છે. એટલે કે આખો નંદવંશ વલ્સને અધિપતિ હતો. આથી કરીને તે સિક્કામાં જે નામ કોતરાયેલાં છે તે નંદવંશીના જે નવ રાજા થયા છે તેમાંના કોઈકનાં નામો હોવાં જોઈએ. હવે આ નવમાંથી, પહેલાનું નામ નંદિવર્ધન, બીજાનું મહાપા, અને નવમાં
અથવા છેલાનું નામ મહાનંદ–એમ આપણે જાણીએ છીએ જ; અને તેમાંનાં કેઈ નામ સિકકાવાળા નામમાં નથી. એટલે પછી નિશ્ચય થયો કે, તે નંદ ત્રોજાથી માંડીને આઠમા નંદ સુધીનાંજ નામો હોવાં જોઈએ. અને તેવાં નામોમાં એક બહસ્પતિમિત્રનું પણ છે. વળી આ બધા નંદ રાજાઓ વત્સાધિપતિ હોવા ઉપરાંત મગધપતિ તો છે જ. એટલે તુરત હાથીગુફાને પેલે પ્રખ્યાત શિલાલેખ, કે જેમાં કલિંગપતિ ચક્રવર્તી ખારવેલે મગધદેશ ઉપર બે વખત ચડાઈ લઈ ગયાનું જણાવ્યું છે તે સાંભરી આવે છે. તેમાં પણ બીજી વેળાયે એટલે પોતાના રાજ્યાભિષેક બાદ તેરમા વરસે તો રાજા ખારવેલે તે દેશના રાજાને એટલે મગધ પતિ બૃહસ્પતિમત્રને, નમાવીને તેને હીણપત લાગે તેવું પગલું પણ ભરાવ્યું છે. એટલે તુરત બધી ઘડબેસી જાય છે કે, સિક્કાવાળે બહસ્પતિમિત્ર તે ખારવેલવાળેજ બૃહસ્પતિમિત્ર હવે જોઈએ. કેમકે, હાથીગુફાના લેખમાં પણ નંદના નામને ઉલ્લેખ આંક સંખ્યા સાથે જોડાય છે. તેમ આ બૃહસ્પતિમિત્ર પણ નંદવંશજ હતો. એટલે આટલું સાબિત થયા પછી તો બધાં ઐતિહાસિક બનાવોનું જ્ઞાન જે હેય, તેને એકઠું કરીને કસી જોવાની જ માત્ર જરૂર રહે છે. તેમાં, પેલે ૧૦૩ ને આંક બહુ મદદગાર નીવડ્યો. કારણકે, તે આંક, ચક્રવતી ખારવેલના રાજ્યાભિષેક બાદ પાંચમા વર્ષનો છે. એટલે ૧૦૩–૫=બાદ કરતાં, તેના રાજ્યાભિષેકની સાલ ૯૮ ની કહી શકાય. તેજ શિલાલેખમાં, તેણે શતવહનવંશના સ્થાપક રાજા શ્રીમુખને, પિતાના રાજયાભિષેક બાદ બીજે વર્ષે હરાવ્યાનું જણાવેલ છે. અને શતવહન વંશની સ્થાપના આપણે સિદ્ધ
(૩) આ બધું વર્ણન સર કનિંગહામ કૃત કેઈસ ઓફ એન્શન્ટ ઈન્ડીઆ નામક પુસ્તકમાં લખા-
ચલું છે; તેમ આ પુસ્તકના તૃતીય ખડે, બીજ પરિ સિક્કા પ્રકરણમાં પણ લખ્યું છે તે જોવું.
