________________
ભારતવર્ષ ]
હાવાના જે અનુમાન તેના ધનસંગ્રહ માટે આપણે દોર્યાં છે તે વાસ્તવિકજ દેખાય છે.
તા પુનહેર
હવે આપણે તેના મનારથ અને તેની ફળ સિદ્ધિ વિશે જણાવીશું. રાજા મહાનંદે પંજાબ જીતી લીધા હતા એમ કહ્યું. એટલે તે પ્રદેશ તેના અધિકાર તળે આવ્યો તે ચોક્કસ થયુંજ, અને પંજાબ દેશ કાજે આવ્યે એટલે તેની નગરી તક્ષિલા ઉપર પણ રાજાનંદનુ સ્વામિત્વ થયુજ. આ તક્ષિલા નગરીની મહા વિદ્યાપીઠ તો તે સમયે વિશ્વમશહુર એક સંસ્થા હતી એ નિર્વિવાદિત છે. વળી વિદ્વાનાની આ ત્રિપુટીને મગદેશમાં જે લાવવામાં આવી છે તે પણ પંજાબમાંથીજ. એટલે સ્વભાવિક રીતે એજ અનુમાન ઉપર જવું પડે છે કે, આ વિદ્વાનાને મજકુર મહાવિદ્યાપીઠ સાથે સબધ હાવા જોઇએ. પછી તે સંબધ કેવળ તે સ્થાને તેઓએ વિદ્યાપ્રાપ્તિ કર્યાં હાવાને પણ હ્રાઇ શકે. અથવા તેા વિદ્યાપીઠમાં કાઇ વિષયશિક્ષણાર્થે ગુરૂપદે સ્થાપિત હાવાના પણ હેાઇ શકે. પણ જ્યારે રાજા પોતે કાઇ વ્યકિતને વિદ્યાપ્રચાર અને ઉત્કૃષ માટે સ્વદેશે લાવે, ત્યારે તે પુરૂષે કયારની કાંક ખ્યાતિ મેળવી લીધી હેાય તાજ લાવવાનુ` સભવિત થાય. એટલે નક્કી થાય છે કે આ ત્રિપુટીને વિદ્યાપીઠ સાથે ઉપદેશક-ગુરૂ-૩ આચાર્ય પણાનાજ સંબધ હાવા જોઇએ. આવા નામાંકિત આચાૉંને પોતાના દેશમાં લાવવાના હેતુ કેવળ પેાતાની પ્રજાને તે તે પ્રકારની વિદ્યા અર્પણુ કરવાનેજ હશે એમ ધારી શકાય છે.
૩૧
પ્રાચીન ભારત વર્ષમાં, પંજાબ દેશમાં આ વેલી તક્ષિલા મહાવિદ્યાપીઠ જેમ પ્રખ્યાતિને પામેલી હતી, તેમ મગધદેશની નાલ'દાની મહાવિદ્યાપીઠ પણ પ્રસિદ્ધ થયેલી હતી. પછી તે એમાં કઇ પ્રથમ શરૂ થયેલી હશે તે જુદી વાત છે. જો કે આદુ સાહિત્યમાં ઉલ્લેખ કરાએલ અનેક પ્રસંગ ઉપરથી અનુમાન કરી શકાય છે, કે યુદ્ધદેવના સમયે નાલદાવિદ્યાપીઠું અસ્તિત્વમાં હતીજ, પણ જૈન ગ્રંથામાંથી તેવી માહિતી મળતી નથી. જો કે મુદ્દ દેવના સમયે જૈન ધર્મની જાહેાજલાલી પણ તેટ લીજ હતી. છતાં જ્યારે જૈન ધર્મના સાહિત્યમાં તે બાબત માલૂમ પડતી નથી ત્યારે એમ અનુમાન પણ કરી શકાય છે કે, કાંતા નાલંદાની વિદ્યાપીઠ ખુદેવના સમયમાં, તેની બાલ્યાવસ્થામાં હશે, અથવા તા કેવળ બૌદ્ધસાહિત્ય માટેજ તે હશે. કે પછી અસ્તિત્વમાંજ ન હેાય, અને કદાચ પાછળથી સ્થપાઈ હાય૪૨. બૌદ્ધ સાહિત્ય પણુ અન્ય ધર્મના સાહિત્યની પેઠે પાછળથી બહાર પડેલ છે, તેથી તે વખતના ઉત્સાહી ગ્રંથકારાએ પોતાના ધર્મની વાહવાહ જણાવવા, વણુનામાં અતિસ્યાક્તિ ભરેલી હકીકત દાખલ કરી દીધી હાય. પણ જ્યારે, નાલંદા વિદ્યાપીઠને લગતા ઐતિહાસિક પુરાવા અત્ર મળી આવે છે, ત્યારે અન્ય હકીકત કરતાં તેને સખળતર માની લઇ, ખીજાં અનુમાનેા જતાં કરવા પડે છે. અને એમ માનવું પડે છે કે, મહારાજા ધનનંદના સમયેજ તે વિશેષ ખ્યાાતને પામી છે. વળી રાજા ધનનંદ પોતે જૈન ધર્મી હાવાથી
( ૪૨ ) પ્રાચીન સમયે, લેખિત સાહિત્ય જેવું નહીં હાય ( જીએ સમ્રમ પરિચ્છેદે). એટલે આ વિદ્યાપીઠામાં, માખિક પાઠ લેવાતા દેવાતા હશે, જ્યારે, વિદ્યાના લિખિત પ્રચાર કરવાનું કાર્યાં, આ મહાનંદ અને તેના સમસમી કલિંગપતિ ચક્રવર્તી ખારવેલના સમ
૪
ચથી થયું દેખાય છે. (જીએ હાથીગુ ફાના શિલાલેખ )
સિક્કાઓમાં પણ અક્ષરનું દન થતું ઢાય તા આ સમયથીજ પ્રથમ થતુ દેખાય છે (જીએ વસપતિ નંદના સિક્કા, નંદ ત્રીજાથી આઠમા નંદના નામવાળા સિક્કાઓ )
