________________
ભારતવર્ષ ]
ચાણાકયજી તેને ઉપાડીગયા. અને મગધદેશની હદની બહાર નજીકના પ્રદેશમાં જઇ, લુટફાટ કરી થેડીક જગ્યા મેળવી લઈ, ત્યાંના જંગલી લેાકાની મદદવડે તેને મ. સ. ૧૪૫–ઈ. સ. પૂ. ૩૮૨ માં ત્યાંના રાજા તરીકે જાહેર કર્યાં. અને ખીજા આઠેક વર્ષના ગાળામાં તા, આસપાસની કેટલીક જમીન કબજે કરી તે નાના જેવા પ્રદેશના સ્વામી બની બેઠે. અહીંથી એટલે ઇ. સ. પૂ. ૩૮૨ થી ચંદ્રગુપ્ત પાતે રાજા થયાનું અને તેના મૌર્યવંશની સ્થાપ્ના થયાનું કહી શકાશે.
કારકિર્દીના અંત
એક તરફ ઉપર પ્રમાણે બનાવ બન્યે જતા હતા, જ્યારે ખીજી બાજુ રાજાનંદની પાસેથી નિમકહલાલ નાકરા અને સાચા સલાહકારા (જીએ ઉપરના પારિથ્રાક્ ) ધીમે ધીમે ખસી જતા હતા. એટલે રાજ્યધૂરા વહન કરવાના ખાજો તેને માથે વધ્યે જતા હતાપ. તેમ વળી હવે,તો તેની ઉમર પણુ ૬૦ વર્ષની ઉપર પહેાંચી ગઈ હતી એટલે શરીરે નબળા પડી ગયા હતા.
આ બાજુ ચંદ્રગુપ્ત પણકાંઈક રાજાપદના લેખામાં આવી ગયા હતા. એટલે ચાણાકયજીએ પાતાની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ કરવા વિશેષ ત્વરાથી કામ ઉપાડયું. પાસેના ચેદિદેશ કે જે પર્વતાથી ભરપૂર હતા અને તેથી તેને પાર્વતીયપ્રદેશ પણ કહેવાતા હતા તેના સ્વામી, અત્યારે પેલી હાથી શુકાવાળા કલિંગપતિ સમ્રાટ ખારવેલના પુત્ર વક્રદેવ હતા. તેથી તેની સાથે મંત્રણા કરીને ચાણાકયજીએ મગધ ઉપર ચડાઇ લઇ જવાની
( ૫૯ ) આ ઉપરથી સમાય છે કે ચંદ્રગુપ્તને રાન બનવા માટે જે પ્રદેશમાં લુંટફાટ કરવી પડી હતી, તે મગધ સામ્રાજ્યની સત્તાંમાં હાવા છતાં તે મૂલની પાછળ કોઇ દેખરેખ રાખી શકતું નહીં. તેથી ચ ́દ્રગુપ્ત અને ચાણાકયનું કામ તેટલા દરજ્જે સૂતર થઇ પડયુ' હતું.
( ૬૦ ) આ બધા પ્રદેશને હાલમાં રેવા રાજ્યના અગ્નિકાણવાળા અને ઓરિસા પ્રાંતને વાચવ્ય ખૂણાવાળા કહી શકાય.
૩૬૭
પેરવી કરી. આ ગાઠવણુમાં એવી સરત કરાઈ હતી કે જીતમાં મળેલ વસ્તુને અડધાઅડધ ભાગ વહેંચી લેવા. ( આ ભાગ કેવી રીતે પાછળથી વહેંચાયા હતા તે માટે જુઓ ચંદ્રગુપ્તના વૃત્તાંતે ) પછી ચંદ્રગુપ્ત અને વક્રગ્રીવના લશ્કરે એકઠા થઇ મગધ ઉપર આક્રમણુ કયું. પરિણામે એકલવાયા અને વૃદ્ધ મહારાજા ના પરાજય થયા. એટલે તેને મગધદેશનો ત્યાગ કરવા પડયાર, અને ચંદ્રગુપ્ત સમ્રાટ બન્યા. (મ. સ. ૧૫૫-૩૭ર ઇ. સ. પૂ. ) આથી કરીને નંદવંશની સમાપ્તિ થઇ. રાજા મહાનંદનુ પાછળથી શું થયું તે જણાયું નથી. પણ જ્યારે તેણે દેશના ત્યાગ કર્યાં, ત્યારે સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તે રાજામહાન દને જેટલું દ્રવ્ય ઉપાડી લઇ શકાય તેટલું એક રથમાં ભરીને લઈ જવા રજા આપી હતી, તેથી તેણે કેવળ હીરારત્નાદિ અમુલ્ય વસ્તુઓજ ઉપાડેલ કે જેથી તેને નિવૃત્તિકાળે રાજ્યપતિ જેવાજ વૈભવમાં દિવસે ગાળવાનું બની શકે. એટલે માની શકાય છે કે, શેષ જીવનકાળ તેણે એક વ્યકિત તરીકેજ પૂર્ણ કર્યાં હશે.
તેને કેટલી રાણી હતી તે જણાયું નથી. પણ રાજ્યાભિષેક થયા તે વરસેજ નૈમિત્તિકની જે પુત્રી પરણ્યા હતા તે એક રાણી વીશે તો અત્ર આપણે નોંધ લેઇ શકીશું જ. કુંવરમાં તેને તા જણાયું છે. જે
ત્રણ હૈાવાનું હાલ
તેનું કુંટુબ, રાજયકાળ તથા ઉમર
( ૬૧ ) આ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે કલિ ́ગપતિ તે સમયે સ્વતંત્ર હતા. તેમજ તે જબરા રાજ પણ મણાતા હતા. એટલે મગધ દેશનો હૃદ પશ્ચિમે કે દક્ષિણ હિંદમાં નહેાતીજ એમ પણ સાબિત થાય છે,
( ૬૨ ) આ ઉપરથી દેખાય છે કે, રાજ નંદ મરાયા હતા એમ જે કેટલાકનુ મતવ્ય થાય છે તે ખૂહુ આધારભૂત નથી. વિશેષમાં જી ચદ્રગુપ્તના વને
