________________
પેલી ત્રિપુટીનાં
૩૫.
તેમના રાજાનું નામ પિલુ અથવા પિતુ હતુ. વળી આપણને ઉપરની હકીકતને ટેકા આપનારી ખીજી ધટનાઓ પણ જડી આવે છે કે, પાણિની મહાશયે ઘણા ખરેાલી શબ્દો તથા ઇરાની ભાષાના શબ્દો પોતાના ગ્રંથમાં વાપર્યાં છે. તેમજ મહારાજા પ્રિયદર્શિનના, તે દેશ તરફ આવેલ શિલાલેખની લિપિ ઉપરથી પણ આપણને જાણુ થયેલ છે કે, તે પ્રદેશમાં ખરેાછી ભાષા પ્રચલિત હતી. વળી ખરાઇ પ્રજાના જે સરદારા૨ હિંદ ઉપર ચડી આવ્યા હતા તેમની ભાષા અને સ્થાન પરત્વે આપણું જે જ્ઞાન છે, તે પણ એજ સાર ઉપર લઇ જાય છે કે, તેઓના પ્રદેશ પણ આજ છે. તેમ એ પણ જાણીતી વાત છે કે, આ ભૂમિ ઉપર, ઈરાની શહેનશાહતની રાજ્યસત્તા લગભગ દાઢસા વરસથીૐ ચાલી આવતી હતી. તેથી તેમાં તે પ્રજાની ભાષાના શબ્દોનું મિશ્રણ પણ કેટલાક અશે થઇ શકે. એટલે હવે નિશંકપણે સાબિત થઈ ગયું કે, પાણિનીની જન્મભૂમિ હિંદના વાયવ્યખૂણે સિંધુ નદીની પશ્ચિમે લગેાલગ આવેલ ગાના દેશમાં હતી.૩૪
(૩૨) આ માટે ચડાઈ લઇ આવનાર પરદેશી પ્રજા એમાં એક્સ્ટ્રીઅન્સ પ્રશ્નની હકીકત ત્રીભવિભાગે જીએ,
( ૩૩ ) સરખાવે આગળ ઉપરનુ' ટી, ન. ૨૨ તથા પૂ. ૭૨ ઉપરની બાજ રાષ્ટ્રની હકીક્ત,
(૩૪) પતંજલીની જન્મભૂમિ પણ કેટલાક ગાનાર દેશ માને છે, તે કદાચ પાણિની અને પતજલી બન્નેનું વ્યક્તિત્વ એક પ્રકારનુ` હાઇને, જન્મભૂમિ પણ એક્જ હાવાનું ધારી લીધું હરો કે ? કેમકે પતંજલીની જન્મભૂમિ તા ગાડ દેશ છે નહીં કે ગાનાર દેશ,
( ૩૫ ) Chr. Ind. by M. Duff p. 7 « His ( Panini's ) time B. C. 350 according to Bohtlingk, though Goldstucker and Bhandarkar place him before Buddha
[ પ્રાચીન તેમ ચાણાકયની જન્મભૂમિ પણ આ - દેશ નહીં તેવા પ્રદેશમાં જણાવી છે. વળી આ ત્રણે મહાશય નાનપણથીજ સહાધ્યાયી અને મિત્રે હતા. એટલે માની શકાય છે કે ત્રણે નાનપણથીજ –વધારે નહીં તેા વિદ્યાર્થી અવસ્થામાં–એકજ ભૂમિમાં વસવાટ કરી રહ્યા હતા. એટલે આપણે તેને તેમજ તે સને હાલ તે ગાનાર્ડ દેશનાજ વતની લેખીશુ.
હવે તેમના સમયના પ્રશ્ન વિચારીએ—એક લેખિકાલ્પ અન્ય વિદ્વાનેાના મત ટાંકીને જણાવે છે કે મિ. ગાલ્ડર્સોકર અને મિ. ભાંડારકરની માન્યતા પ્રમાણે પાણિનીના જન્મ, બુદ્ધદેવની પણ પૂર્વે છે. જો કે મિ. મ્હોટલીંગના માનવા પ્રમાણે તે તેનેા સમય ઈ. સ. પૂ. ૩૫૦ નાજ ગણવા રહે છે. એટલે કે આ વિદ્વાને પાણિનીના ચાક્કસ સમય વિશે ભલે સહમત થતા નથી દેખાતા, પણ ત્રણેના મતથી તેઓના સમય ઇ. સ. પૂ. ની ત્રણ ચાર સદી પૂર્વે હાવાનુ ચાક્કસ છેજ-જ્યારે એક લેખકે એમ પૂરવાર કર્યું છે ૩૬ “ પાણિનીના આશ્રયદાતા અને સમકાલીન રાજા નંદ જે હતા તેનું
( ૩૬ ) જ. એ, ખી. રી, સા. પૃ. ૮ઃ— પેલી પ્રાકીય વાર્તામાં જણાવેલ પાણિનીના સમકાલીન તથા આશ્રયદાતા પ્રખ્યાત રાજા નંદ તે મહાન દ (નંદ ધી મેઇટ) જ હરો એમ આથી કરીને સ્પષ્ટ સમાય છે, વળી પૃ. ૮૨ ની ટી. ૬૧ માં લખેલ છે કે—વિભાસ નામના ગ્રંથના કર્તા વરરૂચિને, તેની પછી આવતા રાજના સમયે હાવાનું ૫'. તારાનાથે માન્યુંછે (મહાનંદ અને મહાપદ્મ વિશે થતી ભેળસેળ મિટ જુએ પૃ. ૩૨૨ નું લખાણ). J. O. B. R. S. p. 82 “It is thus evident that the Nanda, the reputed contemporary and patron of Panini of the popular story is really Mahananda, ( Nanda the great )—(fn. 61 on p. 82 ) Taranath places Vararuchi, the author of
