________________
ભારતવર્ષ ]
નંદ રાજાએ પાર્જીિનીની જન્મભૂમિ સુધીના દેશ જીતી લીધા હતા અને તેથી કરીને તક્ષિલા તથા પાટલીપુત્ર અને શહેરા વ્યવહારમાં જોડાયલાં જેવાં બની ગયાં હતાં. એટલે એમ પણ બનવા યેાગ્ય છે કે, પાણિની ત્યાંથી પાટલીપુત્ર આવ્યા હોય. વળી તેજ લેખક આગળ જતાં લખે છે નંદરાજાની સત્તા પિશાચ પ્રજાના રાજા પિત્રુ ( પિશ્તુ ) ઉપર જામી હતી. શા ઉપરથી માનીશકાય છે કે, રાજા મહાન'ની શજ્યકુમત, હિંદના વાયવ્ય ખૂણા સુધી વિસ્તરવા પામી હતી. જ્યારે એક અન્ય મહાન સંશાધક અને લિપિવિશારદરષ્ટ તેપાણિની વિશે એમ વિચાર જણુાવે છે કે, તેણે અતિ પ્રાચીન ઇરાની બાષાના શબ્દો જ વાપર્યાં કર્યાં છે. તેમ વર્તમાનકાળના વિદ્વાના
સમય તથા સ્થાન
prelecessor Nanda ( અત્રે યાદ આપવું જરૂરી છે કે, ઘણા વિદ્વાનોએ એક નંદને લગતી હકીકત ખીજા નદને અપણું કરી દીધેલી ડેાય છે. તેથી અહીં નદિ લખ્યું છે. જુઓ આ પુસ્તકમાં પૂ. ૩૨૧૨૨ નું લખાણ) is implied to have extended his conquest upto Panini's home. Taxilla was brought near Putaliputra. આ ઉપરથી સમન્તરોકે જે નદ પાણિનીને લાા હતા, તથા તેણેજ પબબ યુ" હતુ
( ૨૮ ) જ, એ, ખી. રી. સા. પુ, ૧. પૃ. ૮૨ ટી. ૬૨ ):—પિશાચ લેાકના રાજા પિલુ ( પિતુ ) શન ન‘ને તાબે હતા (મારૂ એમ માનવુ' છે કે આમ લખવાનો લેખકની હેવ ગાન પ્રશ્નના રોમ કહેવાનો છે. અજ્ઞાન પ્રશ્નની પતમાન સાધાને પણ ‘ પુખ્ત ’ કહેવાય છે, અને કદાચ તે શબ્દ પિશ્તુનું અપ ભારાપણું ઢચ ) એટલે એમ અર્થ કરી શકાય છે કે મહાન'દની સત્તા હિંદના ઠેઠ વાયવ્ય ખૂણા સુધી પહોંચી ચુકી હતી. J. O. B. R. S. Vol. I. p. 82; fn. 62:“ anda bad king Pilu ( Pishtu ) of the Pisachas (I think the writer wants to mean therely the Afghan king of that time; the language of the
tr
3419
પણ હવે તા કબુલ રાખે છે કે, પાણિનીના બ્યાકરણમાં કેટલાય ખરાશી ભાષાના શબ્દોના ઉપમેગ કરાયા છે. વળી એક અન્ય વિદ્વાન લેખકે જણાવ્યું છે કે, “ અનેક વિદ્યાનાં કે મતમે
ચા ચાણાક્ય " સ્વયંની આ ન થા.' એટલે કે ચાણાકયની જન્મભૂમિ વાસ્તવિક રીતે હિંદ દેશમાં નહાતી પણ હાલ જેને હિંદુ ગણાય છે તેની બહારના પ્રદેશમાં હતી. આ પ્રમાણે જુદા જુદો વિદ્વાનાએ પ્રદર્શિત કરેલ અભિપ્રાયનું જો એકીકરણ કરીશું' તે એકજ સાર ખેંચી શકાય છે, ૩ (૧) તેની જન્મભૂમિ સિધુ નદીની પશ્ચિમે વેશ. ગાનાર્ડ દેશમાં હતી. (૨) તે દેશવિંદની પશ્ચિમે લગાલગ આવેલા હતા. (૩) ત્યાં પુખ્ત ભાષા ખેલતા પિશાચ લેાકેા વસ્તા હતા અને
Afghans is at present even known as Pushtu, perhaps a corrupt form of the above word Pishtu) in his power; we may take him to mean that Mahanand's political influence extended to the north-western frontiers of India ”
( ૨૯ ) E, ! ઈ, ( પ્રસ્તાવના ૧, ૪૩ ટીપણું ૮ ) પાણિનીએ પ્રાચીન સમયના ઇરાની શબ્દના ઉપયોગ કરેલ છે, તe Prof. Hutrch ( Asoka Inscri. Vol. I, Intro. XLiii. f. n. 8) Panini used ancient Persian words"
( ૩૦ ) જી મા સામ્રાજ્યકા ઈતિહાસ (કાં ગડી ગુરૂકુળના આચાય વિદ્યાભ્રષણ અલકારે બનાવેલ) ( ૩૧ ) એકબાજુ પાણિની અને ચાણાક્યના નામને નિર્દેશ થાય એટલે કે તે બન્નેને સહસમી ગણીને બધો વર્તાય થાય, તથા બીજી બાજુ (આગળ ઢી. ૩૬ માં પતિ નારાનાથનું ધન) પાણિની અને વરૂચિની માતા થાય. એટલે સિદ્ધવચન પ્રમાણે પાણિની ચાણાક્રય અને વરૂચિ તે ત્રણે સમકાલીન થયા એમ સાબિત થાય છે. વળી જ આગળ ટી. ન. ૪૪ માં ઢાંકેલ નહી. જી. ન પૂ. પર ઉપરનું અવતરણૢ.
66
