________________
૩૭૬
તે વખતે
[ પ્રાચીન
અને પુરૂષની પ્રધાનતા સર્વદા ગણાતી આવી છે. જેથી કરીને, બીજની ઉત્તમતા જળવાઈ રહે તે નિયમેજ લગ્ન ગોઠવવાનું હમેશાં ઉચિત ધરાય છે. આ ઉત્તમતા સાચવવા માટે, કાંતે બીજ અને ક્ષેત્ર અને સમાન કક્ષાના હોવા જોઈએ; અથવા તો બીજ કરતાં ક્ષેત્ર ચઢતા પ્રકારનું હોવું જોઈએ. તેમાં જે ક્ષેત્ર અને બીજ બને સમાન કક્ષાના હોય તે તેમનો વિકાસ નૈસર્ગિક રીતે થયાં કરે છે પણ ક્ષેત્ર ચઢીઆતું હોય, તે વિકાસ ભલે નૈસર્ગિક રીતે ન થાય, પણ બીજની હાની તે નજ થાય. હજુ કાંઈ પણ ફેરફાર થવાનો સંભવ હોય, તે તે બીજની કેટલેક અંશે વૃદ્ધિ થવાનુંજ માની શકાય. પણ જો બીજ સારૂં હોય અને ક્ષેત્ર ઉતરતું હોય, તે તેમાં બીજનો વિધ્વંસ અથવા કેટલેક અંશે ક્ષતિ થવાનો સંભવ છે. ખેતીવાડીના કામમાં પણ આ નિયમેજ કામ લેવાય છે. અને તે સિદ્ધાંત હિંદુશાસ્ત્રને પણ માન્ય છે. એટલે આ નિયમાનુસાર પિતાનાજ વર્ગની અથવા ( જરૂર પડતાં ) તો ઉંચ વર્ગની કન્યા સાથે જ લગ્ન કરવું જોઈએ તે વાસ્તવિક ઠરાવાય. પણ બીજા સિદ્ધાંત પ્રમાણે તે પ્રકારના લગ્નને હિંદુશાસ્ત્રોએ પ્રતિલોમ૫૯ ગણીને અનિચ્છનીય અથવા તે કવચિત અપવાદરૂપેજ લે
ખાવ્યું છે. જ્યારે, પિતાથી ઉતરતા વણની કન્યા સાથે વિવાહ જે બંધાય તેને ૧૦અનુલોમ લગ્નનું નામ આપી તેને રાજમાર્ગ તરીકે ગણાવ્યો છે. આ પ્રમાણે એક સિદ્ધાંતાનુસાર, જેને રાજમાર્ગ કહ્યો તેને પાછો બીજા સિદ્ધાંતથી અપવાદ માર્ગ ઠરાવી દીધો.
બનેમાં બીજને ( seed=પુરૂષને) પ્રધાનપણે અને ક્ષેત્રને (soil=સ્ત્રીને) ગૌણપણે માન્યા છે. પણ અનુલમ પદ્ધતિમાં, બીજને એક તરફથી પ્રધાનતા આપી અને, તેના ઉપર ઉતરતા પ્રકારના ક્ષેત્રની અસર થવાનીજ નથી એમ માની લઈને, સાથેસાથે ઉત્તમતા પણ આપી દીધી. જ્યારે પ્રતિલેમ પદ્ધતિમાં, બીજને પ્રધાનતા આપીજ છે, પણ ઉત્તમતા ન આપતા, ઉતરતા પ્રકારના ક્ષેત્રથી સંરક્ષણ મળવું જોઈએ તેવી ઈચ્છા વ્યક્ત કરી છે.
આ બનને સિદ્ધાંત પ્રસંગનુસાર હિંદુધર્મ સ્વીકારે તે છેજ. પણ બેમાંથી કયો રાજમાર્ગ અને કો અપવાદ માર્ગ કહેવાય. તે તે તે વિષયના જ્ઞાતા હોય તે સમજાવી શકે. મેં તો જે પ્રમાણે મને સમજાયું છે તે પ્રમાણે બન્ને પક્ષ રજુ કર્યા છે.
આપણે રાજા શ્રેણિકના સમયે કહી ગયા છીએ કે, તેણે બધી શ્રેણિઓ પ્રથમવાર જ ઉભી કરી હતી. તે પૂર્વે, ધંધાવાર શ્રેણિઓ ન હોવાથી બહુ
(૫૯-૬૦ ) અનુલોમ=પતાથી ઉતરતા વર્ગની કન્યા સાથે વિવાહ. પ્રતિલોમ=પતાથી ચઢતા વગરની કન્યા સાથે વિવાહ, અનુલેમ: અનુ=પાછળનું, પાછળ આવતું. અને લોમ વાળ,(પ્રકીરાંતરે વગ) પોતાથી પાછલા વર્ણનું. ઉતરતા વર્ણનું હોય તે અને તેથી ઉલટું પ્રતિ એટલે ચડતા વર્ણનું હોય તે પ્રતિલોમ.
દષ્ટાંત: બ્રાહ્મણ હોય અને તે ક્ષત્રિય કે વૈશ્ય કન્યા સાથે જોડાય; અથવા ક્ષત્રિય હોય અને તે વૈશ્ય કન્યા સાથે જોડાય તે અનુલમ લગ્ન. આ પ્રમાણે બે વગને તે જરૂર પડતાં અનુલોમ લગ્ન કરવાની છૂટ થઈ. જ્યારે વૈશ્યને અનુલેમ તરીકે તે શદ્વજ વર્ગની કન્યા રહી. અને તેને દરવાજે તે પ્રથમથી જ બંધ કરી દીધો હતો. એવું ઠરા
વીને કે શક તે તે સર્વને ત્યાજ્ય છે. એટલે વૈશ્યને થત અન્યાય દૂર કરવા માટે એમ પેજના કરી કે, ચાર વર્ણને બદલે બેજ વર્ગ પાડથી, પહેલા વર્ગમાં બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય અને વૈશ્યને રાખ્યા અને બીજમાં એક્લા શકને જ સમાવેશ કર્યો. અને પછી ઉપરના અનુલેમની પદ્ધતિએ બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિયને છૂટ તો હતી જ, પણ વૈશ્યને જરૂર પડતાં અદ્ર કન્યા લેવાને અપવાદ માગ તરીકે છૂટ આપી.)
પ્રાચીન પુરૂષમાં થઈ ગયેલા પ્રતિલેમ લગ્નના દૃષ્ટાંત:-રેણુકા અને જમદગ્નિને વિવાહ અનુલોમ હતઃ શુક્રાચાર્ય પુત્રી દેવયાની યયાતી રાજને પરણી તે પ્રતિમ વિવાહ હતે.
