________________
ભારતવર્ષ ]
લગ્નનાં ધોરણે
૩૩૭.
વાડા બંધાયાં નહોતા. એટલે મનુષ્ય માત્ર અરસપરસમાં કન્યા લઈ દઈ શકતો હતો. પણ શ્રેણિક ને વખતથી વર્ણભેદ=એટલે ધંધાની શ્રેણિઓને લીધે પડતે ભેદ-ઉભો કરવામાં આવ્યો હતો, અને તે પણ કેવળ લગ્ન પૂરતજ: બાકી જેને હાલ આપણે જ્ઞાતિઓ કહીએ છીએ તેવું નહોતું જ. એટલે ખાણી-પીણીને અંગે તે સર્વ એકાકારજ હતું. આ સર્વ હકીકત પણે ખુદ રાજા શ્રેણિકના પિતાનાજ ગૃહદષ્ટાંતથી જાણી ચૂક્યા છીએ. કેમકે તેણે પોતાની કુંવરીઓ ક્ષત્રિય સિવાયના અનેક વર્ણમાં આપી હતી. એટલે કે ત્યાં સુધી પ્રતિલોમ લગ્ન પણ થતાં હતાં. પણ જમાને જેમ આગળ વધતો ગયો,
અને વૈદિક સંપ્રદાયના મતનું જોર વધવા માંડયું (અરે કહેકે તે મતનું જોર તો બહુ વધ્યું નહોતું દેખાતું, પણ તેમના સહચારથી કેટલાક વિધિવિધાન, જનસમુહના સામાજીક વ્યવહારમાં પેસવા માંડતા હતા, અને અમાત્યો પણ વૈદિક મતના આવ્યે જતા હતા) એટલે શ્રેણિની પ્રથા વિશેષ મજબૂત થતી ચાલી હતી, અને અનુલોમ પ્રતિમ લગ્નનાં સારાસારપણ બાબત, વિશેષ ચીવટથી પ્રજા નિહાળવા લાગી હતી. રાજા મહાપાને આ બાબત છીટ હતી, એટલે તેણે દાખલો બેસાડવા તથા વૈદિક માન્યતાઓ જે ખોટી રીતે ઘર કરવા માંડી હતી તેને તેડવા, પોતેજ શકિન્યા
( ૬ ) જોકે શ્રેણિકે પોતે પણ ક્ષત્રિયાણી સિવાય ની રાણીએ કરી છે. તે સમયે લોક વિચાર શું થયે હશે તે માલુમ પડયું નથી. પણ અનુમાન કરૂં છું કે, કાળદેવની અસર ઈ. સ. પૂ. ૫૨૩ પછીજ ( જુઓ પ્રથમ ખંડ પ્રથમ પરિચ્છેદ) પ્રબળપણે થવાની જણાચલી છે, એટલે તે પૂર્વે અનુલમ, પ્રતિમ લગ્ન કે બીજની વૃદ્ધિ કે ક્ષતિ, જે પ્રશ્ન જ વિચારો રહે તે નહીં હોય. અને રાજ શ્રેણિકના સર્વ લગ્નપ્રસંગે તે સમય પૂર્વેનાં છે.
(૬૨ ) કે. હ. ઈ. માં પ્રો, અલકાપેટીઅર જણાવે છે કે–પુરાણમાં જણાવેલ છે કે શિશુનાગવંશ અને નાગવંશવચ્ચે રાજકીય દૃષ્ટિએ કાંઈજ તફાવત નથીઃ પણ પ્રથમના અને પાછલના નંદ રાજાઓ વચ્ચે સામાજીક અને ધાર્મિક બાબતમાં માટે અંતર પડી ગયે હતું એટલું સ્વીકારે છે; આ તફાવત એ હતે કે, જ્ઞાતિબંધનને છડેચોક ભંગ કરવામાં આવ્યા હતા. તથા પરિણામે શરાણીને પેટે જન્મેલ એવા મહાપદ્મને ગાદીએ બેસારવામાં આવ્યું હતું. Prof. J. L. Carpentier says “That the Puranas know no break of political continuity between the Shishunagas and the Nandas, but they recognize a great social
and religious gulf has been fixed between the earlier and the later Nandas by the flagrant violation of caste law, which placed Mahapadma ( it ought to be rather Mahananda ) the son of a Sudra woman on the throne ”
વળી બુ. ઈ. પૃ. ૬૦ જુએ, તેમાં લખેલ છે કે -જો કે આંતરબતિય લને વારંવાર થતાં હતાં તે નિસંદેહ છે. તેમ વળી એક બાજુ કુલાભિમાની એવી ક્ષત્રિય જાતિ અને બીજી બાજુ અધમ ગણાતા ચાંડાળ વચ્ચેનું મોટું કલ્પિત અંતર પણ કદમેકદમ કમી થતું જતું હતું જ, અને ભિન્ન ભિન્ન પ્રથા વચ્ચેના સિમાબંધને પણ હમેશાં અદશ્ય થતાં જતાં હતાં, છતાં વિનતિય લગ્ન કરવામાં, હજુ અનેક અંતરાયે ઉભાંજ હતાં, Bud. Ind. P. 60:–Though the fact of frequent intermarriage is undoubted, though the great chasin between the proudest kshatriya on the one hand, and the lowest chandal on the other, was bridged over by a number of imperceptible stages and the boundaries between the stages were constantly being over.
૪૩
