________________
ભારતવર્ષ ]
વધુ પ્રકાશ
૩૧૯
ત્રણ અંગત સ્નેહીનાં મરણ થવાથી કુમાર મુંદ (કહો કે રાજા મુંદ કહે) પાગલ બની ગયો. અને તેથી મંત્રીમંડળે તેને ઉઠાડી મૂકી સેનાપતિ નંદિવર્ધનને ગાદીએ બેસાડ્યો. [ અથવા મહામારીમાં પ્રથમ અનુરૂદ્ધ, પછી મુંદની રાણી અને પાછળથી મુંદ એમ ત્રણે મરણ પામ્યા એટલે આઘાતને લીધે રાજા ઉદયનનું મરણ થયું હોય. ઉપરના કરતાં આ સ્થિતિ વધારે સંભવનીય છે. પણ એક હકીકત બૌદ્ધ ગ્રંથમાંથી નીકળી આવે છે, કે રાજા મુંદ તે (જુઓ તેને વૃત્તાંતે) તેની રાણી ભદ્દાના મરણથી પાગલ બની ગયો હતો, વિગેરે. આ હકીકત જે સત્ય હોય, તે તે ઉપરથી તે રાજા ઉદયન મરણ પામ્યા બાદ અનુરૂદ્ધ અને મુંદ ગાદીએ આવ્યા ગણાય. અને જ્યાં સુધી પાકી શોધ ન થઈ શકે ત્યાં સુધી, આ બીજી સ્થિતિ વિશેષ સંભવિત હોવા છતાં કસમાં લખીને તેને ગૌણ તરીકે લેખવી પડે છે.].
હવે ઉપરની નવે મુશ્કેલીના ઉકેલની ચાવી તરીકે આ વસ્તુ સ્થિતિને ઉપયોગ કરી બતાવીએ.
(૧) ઉદયનને પુત્રો તે હતા, પણ મહામારીમાં ખપી ગયા હોવાથી, અને તે પુત્રની પાછળ, વારસરૂપે કોઈ ન હોવાથી, ઉદયનને અપુત્રિયોજ કહી શકાય.
( ૨ ) ખરી રીતે તે વસંપતિ ઉદયનનુંજ ખૂન થયું હતું. પણ ઉદયાશ્વ મગધપતિ અને ઉદયન વત્સપતિ, બને સમકાલીન હોવાથી અને અપુત્રિયા હેવાથી, તેમજ બંનેના નામનું સામ્ય હેવાથી, ગ્રંથારોએ એકની હકીકત, બીજાનાં નામ સાથે જોડી દીધી છે (વળી જુઓ પૃ. ૩૦૭ અને ટીકા નં. ૬૩ ની હકીકત )
(૩) એક રીતે રાજા ઉદયનના પુત્રો અનુરૂદ્ધ
અને મુંદ ગાદીએ તે બેઠા કહી શકાય જ, કેમકે બન્ને જણાએ અમુક જવાબદારીઓ અદા કરી હતી. અત્યારે પણ મુખ્ય રાજકર્તાની કામચલાઉ ગેરહાજરી થતાં તેના પ્રતિનિધિ તરીકે, અમુક સત્તા સાથે અમુક વ્યકિતને રાજ્યની લગામ સોંપવાની પ્રથા, આપણે સાક્ષાત નિહાળીએ પણ છીએ.
(૪) પોતે ખાસ રીતે રાજ્યની લગામ ઈ. સ. પૂ. ૪૯૬ થી ૪૮૦=૧૬ વર્ષ સુધી સાચવી રાખી છે. પછી ભલે બીજા આઠ વર્ષ જીવંત રહ્યો છે. પણ તે કાળ તેના પુત્રોના રાજ્ય અમલ તરીકે ગણીએ, તે ગણી શકાય તેમ છે.
(૫) ઉદયન જ્યાં સુધી જીવતો રહ્યો ત્યાં સુધી તેનું રાજ્ય હતું એમ ગણીએ તે પણ ગણી શકાયજ. અને તેમ થાય છે તેનું રાજય ઈ. સ. પૂ. ૪૯૬ થી ૪૭૨=૨૪ વર્ષનું કહી શકાશે. (આવી સ્થિતિ મૌર્ય ચંદ્રગુપ્ત, અશોક, શુંગવંશી અગ્નિમિત્ર ઇત્યાદિના વખતે પણ થોડા ઘણા ફેરફાર સાથે ઉભી થઈ હતી એમ કહી શકાશે ).
( ૬ ) ઉપરની દલીલ નં. ૧ વાસ્તવિક ગણીએ તો રાજા ઉદયન બાદ, શિશુનાગ વંશને અંત અને નંદ વંશને પ્રારંભ થયાનું કહી શકાયજ,
( ૭ ) શ્રેણિકના પર + કૂણિકના ૩૨ + ઉદયનના ૨૪ (અથવા ઉદયનના ૧૬ + અને અનુરૂહ મુંદના ૮ એમ મળીને ૨૪ વર્ષ) =કુલ મળીને ૧૦૮ વર્ષ થઈ રહે છે.
( ૮ ) ઉપરની દલીલ નં. ૧ અને ૬ પ્રમાણે નંદવંશની આદિ ગણતાં, રાજા ઉદયન પછી તુરતમાં રાજા નંદિવર્ધનજ આવ્યો કહી શકાય.
(૯) આ હકીકત કાંઈક સ્પષ્ટપણે રાજા મુંદના વૃત્તાંતમાં આપણે કહીશું (જુઓ દ્વિતીય ખંડ, પછમ પરિચ્છેદ )
