________________
૩૨૨
નંદવંશાને
[ પ્રાચીન
જેમ તેનાં નામ વિશે અને કાળના અવધિ વિશે ભિન્ન ભિન્ન મતે છે તેમ તેમાં થયેલ રાજાની સંખ્યા વિશે પણ મતભેદો ચાલ્યા આવે છે. સામાન્ય માનતા એમ છે કે, તે વંશમાં નવ રાજાઓ થયા છે. પણ કોઈનાં નામ બરાબર જણાયાં ન હોવાથી, કેવળ તેમને અનુક્રમવાર નંબર આપીનેજ સંબોધવામાં ઇતિકર્તવ્યતા માની છે. એટલે, પહેલા ભૂપતિને નંદ પહેલે, બીજાને નંદ બીજે. એમ ઉત્તરોત્તર છેક છેલાને નવમો નંદ કહેવામાં આવ્યો છે. પણ કોઈનાં સાચાં નામ જણાવ્યાંજ નથી. જ્યારે કોઈ કોઈ ગ્રંથકાર એવો પણ મત ધરાવે છે કે “નવનંદ” જે શબ્દ લખાય છે તે આક, સંખ્યા સૂચકજ નથી. એટલે કે તે વંશમાં નવ રાજા થયા છે એમ બતાવવા તે શબ્દ નથી, પણ નવ=નવો, રાજા નંદ એવો ભાવાર્થ લેખવા પૂરતે તે છે. જેથી કરીને તે વંશમાં કેવળ એકજ રાજા થયે છે અથવા તે નવથી ઓછો વધતા રાજા થયા હોય એમ ગણી, તેમાંના કેઈ અમુક રાજાને નવનંદ તરીકે ઓળખાવવા માટે તે શબ્દ
વપરાયો હોવાનું ગણાવે છે. પણ આગળ ઉપર આપણે જોઈ શકીશ કે, તે વંશમાં નવ રાજાઓજ થયા છે. અને તે સર્વેને એક બીજાથી ઓળખવા માટેજ, અનુક્રમની સંખ્યાને આંક દરેકને જોડવામાં આવ્યો છે. અને તેથી “નંવનંદ એટલે નવમો નંદ અથવા છેલ્લે નંદ એમ ગણ રહે છે.
આમ જ્યારે સંખ્યા વિશેજ મૂળમાં મતભેદ છે, ત્યારે તેમના અનુક્રમ વિશે તે મતભેદ હોય તે દેખીતું જ છે. જેમણે જેમણે નામને નિર્દેશ કરી બતાવ્યો છે, તેમાંના લગભગ સર્વે નંદિવર્ધનને નંદ પહેલા તરીકે જ ગણાવે છે. પણ આગળ જતાં, મહાપદ્મ અને મહાનંદનાં નામ આવે છે. તેમાંના મહાપાને કેટલાક મહાનંદની ઉપર મૂકે છે. જ્યારે કેટલાક મહાનંદને પ્રથમ મૂકે છે અને મહાપાને પાછળ મૂકે છે. જ્યારે કોઈકની ધારણા પ્રમાણે બને એક જ વ્યક્તિ છેવાનું પણ દેખાય છે. આમ ભિન્ન ભિન્ન માન્યતા ચાલી આવી છે.9 આ ત્રણ સિવાય બીજા છે પુરૂષો ક્યા હતા, અને તેમને અનુક્રમ શું હોઈ
બી. પી. સે. પુ. ૧. પૂ. ૮૬૪–નંદવંશને માટે શતાબ્દિની જે દંત કથા ચાલે છે તે ભૂલનું પરિણામ દેખાય છે. નંદિવર્ધનથી છેલા નંદ સુધીના ચારેનદેને સમય ૧૨૩ વર્ષ ને છે. તેમાંથી ૨૩ ને આંક પડતો મૂકાય છે અને માત્ર સે જ રાખવામાં આવ્યો છે. અથવા તે મૂળમાં જે શબ્દ હશે, તેને અંત્યાક્ષર શત હશે (જેમકે ચવાર્દિશત) અને તેમાં પ્રથમ ભાગ કોપી કરતાં મૂકી દેવામાં આવે છે. એટલે ગડબડ થવા પામે તે દેખીતું જ છે. તેમ પંક્તિને ઉકેલ કરતાં ભૂલ થાય તે સ્પષ્ટ છે. પાછળથી શબ્દો કે સંખ્યા ઉમેરીને, કેરી જગ્યા પૂરી કરવામાં આવી છે.
( ૫ ) જ, એ. બી. પી. સે. પુ. ૧ લું, પૃ. :-સંભવિત છે કે છેલ્લા નંદને એકલાને જ “નવનંદ” કહેવાતું હતું. અને નવનવું: એટલે નવનંદને અર્થ ન નંદ અથવા નાને નંદ એમ મૂળ અર્થ કર
જોઈએ, J. 0. B. R. S. Vol. I. P, 91 -It is very likely that the last Nanda alone was originally called Nava-Nanda (Nava= the new ) or Nand the Junior.
( ) પણ જે નામાવળી આ વંશની મેં રજુ કરી છે તે ઉપરથી જણી શકાશે કે, નવ એટલે ન એમ ગણવાનું નથી. પણ નવ એટલે આઠને એક નવ એમ સંખ્યાદશંકજ તે આંક છે.
( ૭ ) પંડિત જયસવાલજીએ આ વિષયમાં પિતાના વિચારે અન્ય કોઈ ઠેકાણે બતાવ્યા છે. તે ઉપર, જ. એ. બી. વી. સે. પુ. ૧ લું, ૫, ૮૬: માં લેખક મહાશય પિતાનું મંતવ્ય રજુ કરતાં જણાવે છે. કેર–પ્રથમ નંદિવર્ધનનું, તે બાદ મહાનંદ અને પછી મહાપતાનાં નામ વંશાવળીમાં મૂકતાં તેણે ભૂલ ખાધી છે. અને તેથી કરીને જે કેટલાક બનાવ મહાપwને લગતા
