________________
ભારતવર્ષ ]
પાટનગર
૩૦૫
જયસ્વાલજી મહાશય આગળ જતાં લખે છે કે, ભાગવતમાં રાજા ઉદયનને “ અજ ” અને તેની પછી ગાદીએ આવનાર નંદિવર્ધનને “અજેય” કહેવામાં આવ્યા છે. અને જે તે બધું સત્ય કરે છે, એમ કહી શકાશે કે જે સર્વે જૈન પ્રતિમાઓ સાંપ્રતકાળે વિદ્યમાન નજરે પડે છે, તેમાં આ સૌથી પ્રાચીનમાં પ્રાચીન છે. વળી એમ પણ સાબિત થાય છે કે, રાજા અજાતશત્રુના સમય સુધી જેન પ્રજામાં પ્રતિમા જેવું કાંઈ પણ નહોતું, કેવળ પદસ્થાનાજ૫૩ કરવામાં આવતી હતી. અને રાજા ઉદયને જ સૌથી પ્રથમ જિનબિંબ ભરાવીને જિનમંદિરમાં પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી. બૌદ્ધ ધર્મવાળાએએ પ્રતિમાની સ્થાપના કયારથી કરવા માંડી તે નક્કીપણે કહી શકાય તેમ નથી.
નવી રાજગાદી સ્થાપી ત્યાં વસવાટ કરવાનું માંડ્યા પછી, તેના મનનો ભાર કેટલેય ઓછો
થઈ ગયો હતો. અને જે કાંઈ ભટ્ટ-બિરૂદની રહ્યો-સહ્યો હતો તે વળી સાર્થકતા૫૪ યાત્રાગમનને લીધે તક્ત નષ્ટ
પામ્યો હતો. એટલે હવે તેણે રાજ્યનો વિસ્તાર વધારવા તરફ મન દેરવ્યું.
સૌથી પ્રથમ તેણે સૈન્યની બંધારણપૂર્વક રચના કરી અને પિતાના જાતિબંધુ નાગદશકને મુખ્ય સેનાધિપતિ નીમી તેના અધિકારમાં (ઈ. સ. પૂ. ૪૯૦–૯૧) સર્વ સૈન્યને સોંપ્યું. ગ્રીક એલચી મેગેસ્થેનીઝે મગધના સન્યની કુશળતાની પ્રશંસા કરી, તેને જે પ્રથમ પંક્તિની કરાવી હતી તેની શિસ્તને પાયે આ ઉદયન ભટ્ટના રાજ્ય પાયે હતું અને પછી વીસ વર્ષ સિન્યપતિ નાગદશક
જ્યારે પ્રથમ નંદ ઉર્ફે નંદિવર્ધન નામ ધારણ કરી મગધપતિ બન્યું હતું, ત્યારે લશ્કરી તાલીમ તેમજ વ્યવસ્થા ખૂબખૂબ સુધારવામાં આવી હતી. અને તે બાદ વળી ચંદ્રગુપ્તના સમયે તે સભ્યને વિશેષપણે મજબૂત બનાવવામાં આવ્યું હતું. આ પ્રમાણે ઉત્તરોત્તર સુધારાવધારા થતા ચાલુજ રહ્યાથી તે સમયનાં, સર્વ રાજ્યનાં સિન્યમાં તેનું સૈન્યબળ પ્રથમપદે પહોંચ્યું હતું. આ પ્રમાણે સઘળું લશ્કર તાલીમબદ્ધ અને તૈયાર થઈ જવાથી તેને માર્ગ ચડાઈ લઈ જઈ ફતેહ મેળવવામાં ઘણેજ સૂતર થઈ પડ્યો હતો. તે એટલે સુધી કે, કેવળ દશેક વર્ષની અવધિમાં તે, તેણે પિતાના પિતાએ જ્યાંથી જીત મેળવવાનું કાર્ય અધૂરું મૂકયું
(૫૨) ભા. પ્રા. રા. પૃ. ૩૦, “ ભાગવતમાં શિશુનાગવંશી ઉદયાશ્વની જગ્યાએ “અજ” અને તેના પુત્ર નંદિવર્ધનને “અજેય” લખે છે (પુત્ર નહીં, પણ ઉત્તરાધિકારી કહેવાને ભાવાર્થ હોવો જોઈએ) અન્ય શબદ કહી આપે છે કે તે કેવો પરાક્રમી હશે,
(૫૩) જુએ ભારહતસ્તપમાં, રાજ અજાતશત્રુ ના સ્તંભનું દશ્ય, જેમાં મૂતિ નથી પણ, પદની જ સ્થાપના છે. બદ્ધ ધર્મમાં હમેશાં મૂતિએજ સ્થાપન કરે છે-જુઓ તૃતીય ખંડે પ્રથમ પરિચછેદ.
(૫૪) રા. કુ. મુ. પૃ. ૭૭ –આ કુણિક વિશે વર્ણન કરતાં દિનિકાય II ને હવાલે આપીને તે ગ્રંથકારે જણાવ્યું છે કે “would that my son
Udayibhadda ” શું મારો પુત્ર ઉદાયીભઃ એટલે કે અહીં “ભદ્ર” શબ્દ લખાવે છે. તેનો અર્થ તે ચોખ્ખી રીતે ભદ્ર ભલે, the good, એજ થાય છે અને તે પ્રમાણે તેનું વર્તન હશે. પણ તેના દષ્ટાંત તરીકે કોઈ પ્રસંગે તેમણે જણાવ્યા નથી. તે ચાત્રાએ ગયે હતું એવું પ્રાસંગિક ખ્યાન મળી આવે તેટલું હજુ ગનિત કહેવાય. બાકી ઐતિહાસિક હકીકતથી તે એમ પૂરવાર કરી શકાય છે કે તેના રાજ્ય અમલે, એક ભરુદ્ધાને શોભે તેવી કાર્યકુશળતાથી કામ લેવાયું હતું. એટલે તે પૂરાવાથી દોરાઈને મેં “ભદ્ર શબ્દને બદલે “ભટ્ટ શબ્દ વાપર યોગ્ય ધાર્યો છે. બાકી તે જે પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ છે તે પ્રમાણે રજુ કરી દીધી છે. વાચકે
૩૯
