________________
૨૨૬
સત્તાધીશ
[ પ્રાચીન
ઢંકાઈ ગયો. તે પ્રદેશને હાલ આપણે જેસલમીર અને થરપારકરના રણ તરીકે ઓળખતા રહીએ છીએ.૧૧૦ અને આ રેતીના રણને વિસ્તાર તથા તેની અનુલંધનીયતા જોતાં, સહજ ખ્યાલ આવી શકશે કે આ દૈવી કેપને જુવાળ તે સમયે૧૧૧ તાજેતરમાં કે પ્રચંડ અને કંપાયમાન નીવડ્યો હોવો જોઈએ. આ બનાવ . સ. પૂ. ૫૩૪ માં બન્યાનું આપણે લેખીશું. આ કારણને લીધે મિહરજ, હકારા, વાહિંદ આદિ ૧૨ જે દશ નાની નાની નદીઓ હતી તે તે સવશે સર્વદા રેતીમાં ટાઈજ ગઈ. પણ સરસ્વતી જેવી મોટી અને ઉંડી નદીઓને પ્રવાહ, જ્યાં છીછરે હતા ત્યાં ત્રુટિત થઇ ગયો અને જ્યાં બહુ ઊંડે હતા ત્યાં તે અદ્ય પર્યત વહેતે નજરે પડતા રહી ગયો. વળી જે કોઈએક નદીનાં મૂળ કે મુખ ન મળતાં, કેવળ બે ત્રણ ઠેકાણે કાંઈ
મેળ વિનાનો પ્રવાહજ ૧૧૩ હાલમાં આપણી નજરે પડે છે. તેનું કારણ પણ, આ ઉપર પ્રમાણે વર્ણવાયલે રેતીને વરસાદ જ છે. આમ કેટલીક નદીઓને પ્રવાહ દટાઈ ગયા, ત્યારે કેટલીકનાં જળ છલકાઈ જઈને પ્રવાહ બદલી બેઠા. તેમ કેટલાંક ઠેકાણે સ્થાનાનંતર થયેલ જળની આસપાસ રેતીના ઢગ ને ઢગ ફરી વળ્યા. એટલે તે સ્થાને જળમય–મોટા સરવર રૂપે બની ગયાં. અને પછી તે જળ, ત્યાં સ્થિત થઈ જવાથી જમીનમાં પચપચી રહી ભેજવાળા પ્રદેશ બની ગયે. ૧૧૪
કેટલાક વિદ્વાને જે એમ માન્યતા ધરાવે છે કે ૧૧૫કાઠિયાવાડને પ્રાંત જે હાલ એક મોટા દ્વીપકલ્પ તરીકે નજરે પડે છે તે અતિ પ્રાચીન સમયે, ચારે બાજુથી વિંટળાએ દ્વીપ અર્થાત ૧૧ ટાપુ રૂપે હતા. પણ પાછળથી, ઉપર વર્ણવેલો જેસલમીરના રણ જેવોજ કઈ કુદરતી
(૧૧૦) સરખા નીચેનાં ટી. ૧૧૨ તથા ૧૧૩.
(૧૧૧ ) જુઓ ઉપરનું ટી, ૧૯.
(૧૧૨) એમ કહેવાય છે કે, પૂર્વ બાજુએથી સાત નદિઓ સિંધુમાં પડતી હતી, અને તેથી તેનું નામ સપ્તસિંધુ કહેવાતું; તેમાંની માત્ર પાંચજ સાંપ્રત કાને નજરે પડે છે (સતલજ, રાવી, ચીનાબ. ઝેલમ અને સિંધુ ) અને બેનાં નામ જણાયાં નથી; કદાચ આ બે, જેસલમીરના રણમાં દટાઈને અદશ્ય થઈ ગઈ હશે,કેટલાક ગ્રંથકારના કહેવા પ્રમાણે, સાતને બદલે દશ નદીઓ હતી.
(૧૧૩) મહાભારતમાંની સરસ્વતી નદીને આ રણમાં જે સશે પત્તો લાગતું નથી, પણ બે ત્રણ ઠેકાણે ત્રુટક ત્રુટક દેખાતી હોવાનું જણાવેલ છે તેનું કારણ હવે આ હકીકતથી સ્પષ્ટપણે સમજશે.
(૧૧૪) કચ્છના રણની ઉત્તર પ્રદેશ જે marshy tract of land ગણાય છે, તે આ પ્રમાણે બનવા પામ્યું હશે એમ મારૂં ધારવું થાય છે.
(૧૫) આ વિષય જ, ૨, સે. ના પુ. ૧૦
(કે આસપાસ) જેવા જૂનાં પુસ્તકોમાં વર્ણવાય છે તેમને સારા નીચેના ટીપણના પ્રથમ ભાગમાં લખ્યું છે તે જુઓ..
(૧૧૬) કાઠિયાવાડની ઉત્તરે આવેલ કચ્છને અખાત અને પૂર્વે આવેલ ખંભાતના અખાત; આ બને અખાતની અણીએ લંબાતી લંબાતી એક બીજને મળી ગઈ હતી એટલે સૌરાષ્ટ્રને ( કાઠિયાવાડને) પ્રાંત એક દ્વીપ બની ગયેલ હ; અને તે બેની વચ્ચે, હાલ જે જમીન દેખાય છે, તે તે પાછળથી ઉપસી આવેલ હતી; આ પ્રમાણે વિદ્વાનમાં માન્યતા બંધાયેલી છે. જ્યારે અહીં જેસલમીરના રણની ઉત્પત્તિનું જે વર્ણન બતાવ્યું છે તે ઉપરથી તે માલમ પડે છે કે કચ્છનું રણુ બહુધા તે સમયે જ વધારે નજરે પડતું બન્યું હશે. તે પૂર્વે તે હોય કે ન પણ હોય. વળી જૈન સાહીત્યમાંથી એમ હકીકત નીકળે છે કે સૌરાષ્ટ્ર પ્રાંતમાં આવેલ તેમનું શત્રુંજય તીર્થ શાશ્વતું છે. અને ત્યાં પગે ચાલીને જવાતું હતું. એટલે સૌરાષ્ટ્ર પ્રાંત દ્વીપ તરીકે હોય તે ત્યાં પેદાચારીપણે પોંચી શકવું અસંભવિત ગણાય; આમ વસ્તુસ્થિતિ
