________________
૨૭૮
રાજા શ્રેણિકના
[ પ્રાચીન
વાહને સંતોષી, રાજતરફના માનને પામી શક્યો હતે. જેમ પોતે પરીક્ષામાં બેસીને, પિતાના પરી- ક્ષકને સંતકી, સાબાશી પ્રાપ્ત કરી જાણત, તેમ પોતે પણ સામાની પરીક્ષા કરવાના ચાતુર્ય માં ઊતરે તેમ નહોતું. તે હકીકત, તેણે મહામંત્રી નીમવા માટે કરેલી ગોઠવણ ઉપરથી આપણને કેટલેક અંશે સમજાય છે. તેમજ તે વખતે, જે ત્રણ ધર્મો-વૈદિક, બૌદ્ધ અને જૈન–સામાન્યપણે વર્તી રહ્યા હતા, તે ત્રણેને એક પછી એક-સ્વાનુભવ મેળવી તેમાંથી સારાસારપણે, ક્યો વધારે ઉપાદેય અને હિતકારક ગણી શકાય તેમ છે, તે તારવી શકત નહીં. તે સાથે એમ પણ કહેવું જ જોઈશે, કે પોતે ગમે તે ધર્મને અનુયાયી હોવા છતાં, કઈ અન્ય ધર્મી ઉપર, ધર્મની બાબતમાં દબાણ લાવ્યો હોય.કે પોતાનો રોષ ઠાલવ્યો હોય એમ પણ ક્યાંય નજરે પડતું નથી; નહીં તો બુદ્ધદેવે, તેની રાણીને, તેની સંમતિ વિના દીક્ષિત કર્યા પછી, તે જો ધારત તે, પિતાના રાજ્ય પ્રદેશમાં સર્વ સમર્થ હોવાથી, શું તેમને કે તેમના કોઈ સાગ્રીતને હેરાન કરી ન શકત ? અથવા પોતાના રાજ્યની હદમાં, પ્રવેશ કરવાનો મનાઇ હુકમ શું તેમને ફરમાવી ન શકત? પણ તેમ કાંઈ પણ કર્યાનું, જ્યારે તેઓનાજ ગ્રંથોમાં પણ માલૂમ પડતું નથી ત્યારે સ્પષ્ટપણે સમજાય છે કે, તે ધર્મના બાબમાં જેમ સહિષ્ણુતા ધરાવતું હતું, તેમ પ્રજાનાં ધર્મપાલનમાં કઈ જાતની રાજ સત્તા તરફથી ડખલગિરિ કરવી તે આફતને નેતરવા સરખું છે એમ પણ ગણતો હતે. વળી તે અતિ ઉદાર હતો. તેના નગરમાં અનેક ધનિકે વસતા હતા છતાં કઈ તરફ રાતી
આંખ સરખી કરી, કે તેમના ધન સંચય તરફ કાંઈ ઈષ્યની નજર કરી ત્રાંસી આંખે નિહાળ્યું હોય, એમ પણ દેખાયું નથી. વળી વિદ્યા અને કળા જ્યાંથી મળે ત્યાંથી સંપાદન કરવામાં, એક ઉત્સુક તરીકે, તેમજ સારવસ્તુના ગ્રાહક તરીકે, અને શાંતિના ઇરછુક તરીકે પણ, તેને આપણે જોઈ લીધે છે. વળી શાંતિના ઈચ્છુક હોવા છતાં અને ન્યાય તોળવામાં ઝીણવટથી જોનાર હોવા છતાં, કોઈ જાતને દંભ કે ડોળ તેને કયાંય દેખાય છે તેનો ઉછેર કરવામાં, જેમ કેશળપતિની પાછળ આદુ ખાઈને મંડયો હતે, તેમ પિતાનું મનધાર્યું છેવટ આવી જાય ત્યાં સુધી ખંતપૂર્વક મંડયા રહેતા હશે એમ પણ સમજાય છે.
હવે એકજ બાબતને ઉલેખ કરીને તેનું જીવનચરિત્ર સમાપ્ત કરીશું. આ બાબત સામાજિક છે. તેમાં પણ કેવળ લોક કલ્યાણની તેની ભાવનાનીજ પ્રતીતિ મળે છે. દરેક સંક્રમણકાલમાં કાર્ય કરનારે, કેવી સંભાળથી, વૈર્યથી અને દક્ષતાથી કામ લેવું પડે છે, તેને જેને અનુભવ થયો હોય છે, તેજ કહી શકે છે. તે પ્રમાણે તેને સમય પણ લૌકિક વ્યવહારમાં સંક્રમણને હોઈને, આખા સમાજમાં શ્રેણિઓના રૂપમાં, જે તદ્દન નવીન પ્રકારની રચના તેણે ઉભી કરી છે, તથા તેનો લાભાલાભ વિચારી, નિર્વિધનપણે તે સર્વેને ગતિમાં મૂકી બતાવી છે, તેથી તે તેનાં અસીમ ધેર્ય, સાહસિકતા અને કાર્ય કુશળપણની હદજ આવી ગઈ હોય, એમ આપણે લેખવું પડે છે. એટલું જ નહીં પણ, જ્યારે તેણે રચી આપેલ સર્વ ધારા ધોરણ માત્ર નામનાજ ફેરફાર સાથે, અદ્યાપિ પર્યત પણ,
મુમુક્ષુએ ભ. બા. પૂ. માં અભયકુમારની આખ્યાયિકા વાંચી જોવી.
(૬૧ ) આવાં આવાં સદ્ગોનાં દષ્ટાંતે જે ધમ તે પાળી રહ્યો હતો તે જૈન ધર્મનાં સાહિત્ય ગ્રંથે
માંથી અનેક મળી આવે તેમ છે. પણ અત્ર તે કેવળ અતિહાસિક ગ્રંથમાં આલેખી શકાય તેવાનેજ દાખલ કરવાને મુદ્દો હેવાથી, તે કયાંય જણાવ્યાં નથી.
(૬૨) જુએ ઉપરની ટીકા ૫૯,
