________________
સત્તાધીશ
[ પ્રાચીન
એમ પણ માનવાને કારણ મળે છે કે, વીતભય- પટ્ટણ જેમ રાજનગર હતું, તેમ વ્યાપારનું પણ મોટું મથકજ હોવું જોઈએ. વળી મગધ સામ્રાજ્યનું પાટલિપુત્ર, ગંગા નદીના તટ ઉપર વસાયેલું જેમ શહેર હતું તેમજ બીજી રીતે એ પણ સિદ્ધ થયેલી બાબત છે કે વ્યાપારાર્થે જળ પ્રવાહનો માર્ગ એક અતિ આવશ્યક અંગ ગણાય છે. એટલે આ બને મદાવાળા સંજોગોને અનુલક્ષીને જે કલ્પના કરીશું, તે આ વીતભય- પટ્ટણ નગર પણ, સિંધુ નદીના તટ પ્રદેશમાં જ વસેલું શહેર હશે એમ સહજ અનુમાન બંધાઈ જાય છે. એટલે એમ સાબિત થાય છે, કે વીતમયપટ્ટણ સિંધુ નદીના તીરપ્રાંતમાં આવેલું એક મહાન વિસ્તારવાળે, અને બાળ વ્યાપારી સાધન સામગ્રીથી ભરપુર શહેર હેવું જોઈએ. અને ઉપરના દેવી પ્રકોપથી તે શહેર દટાઈ ગયું હોય, તેમજ સિંધુ નદીને જળપ્રવાહ સ્થિત્યાંતર થયા પણ હોય. વળી બનવા જોગ છે કે, કાંતિ મૂળપ્રવાહ શહેરની પૂર્વે હોય તે હઠીને વિશેષ પૂર્વમાં આવ્યા હોય, કે શહેરની પશ્ચિમે પણ ગયો હોય કે, શહેરની વચ્ચે થઈને પણ ચાલવા માંડયા હેય. હવે પ્રાચીન સમયની આ સ્થિતિને તે પ્રદેશમાં હાલ આવી રહેલી વર્તમાન સ્થિતિ સાથે સરખા જઈએ! હાલના સક્કર:૨૧ અને રોરી૧૨૨ અથવા હરી નામના બે શહેરની વચ્ચે થઈને વહેતી સિંધુ નદી,
તે સમયના વીતભયપટ્ટણને ખ્યાલ નથી આપતી! તેમજ સક્કર શહેરની અતિ નજીકના સ્થાનમાં આવેલ લારખાના શહેર અને તેની પાસેના મોહનજાડેરો નામે ગામડું, તે પણ શું વીતભયપટ્ટનું હૃદયસ્થળ હોય તેમ નથી સૂચવતું? અને મોહન જાડેરોના અતિ ભવ્ય અવશેષે શું આવા મોટા પાટનગરને શોભા આપનારાં સ્થળે નથી દેખાતાં! મારૂં તે એમજ માનવું છે કે આ મોહનજાડે તે અન્ય કોઈ સ્થળ હોવાને બદલે રાજા ઉદયનની રાજધાનીનું શહેર વીતભયપટ્ટણજ હોય.૧૨૭ કે જેનો નાશ આપણે જણાવી ગયા પ્રમાણે ઈ. સ. પૂ. પ૩૪ ની આસપાસ થયાનું બતાવી શકાય છે. અલબત મોહનજાડેરામાં જે અવશેષો શોધી કઢાયાં છે અને તે ઉપરથી તેને સમય ઈસવીસન પૂર્વે બે થી ત્રણ હજારને ઠરાવાય છે. તે તે પણ આપણી ધારણા અને અનુમાનને બંધ બેસતીજ છે. કેમકે ઈ. સ. પૂ. છઠ્ઠી સદીને અત્યારે અઢી હજાર વર્ષ થયાંજ છે. અને તે પૂર્વે કેટલાંય વર્ષોથી આ નગરી વસાયલી હશે, તેમજ જાહોજલાલી ભોગવતું નગર બની રહ્યું હશે. તે જો કે આપણને કયાંયથી જાણવા મળી શકતું નથી, પણ આ ઉપરથી કહી શકાશે કે કમમાં કામ એક હજારથી દોઢ હજાર વર્ષનું આયુષ્ય તે તે નગરે ભગવ્યું હોવું જ જોઈએ. અને જો મોહન જાડેરાનું સ્થળ પ્રાચીન સમયનું વીતભય નગરજ
( ૧૨ ) બાકી સકર શહેર વિશે "મી, નાથાલાલ છગનલાલ શાહ કરીને એક ગૃહસ્થ કે જે જૈન તીર્થોની પ્રાચીનતાની શોધખોળ માટે અથાગ મહેનત કરી રહ્યા છે. અને તેનું એક પુસ્તક હાલ છપાવી રહ્યા છે તેમણે મને જણાવ્યું છે કે, આ સક્કર શહેર તે જૈન તીર્થ હતું એમ પોતે કયાંક વાંચ્યું છે 'ક્યાં તે હાલ તેમને યાદ નથી આવતું ) સરખા નીચેનું ટીપણું
(૧૨) સિંધ દેશની રાજધાનીને સૈદ્ધ ગ્રંમાં રાક-રોવ કે રેરવ કહેલ છે, તે શું હાલના હરી શહેરના નામ સાથે સંબંધ ધરાવતું કહી શકાય !
(૧૩) જૈ, સા. લેખ-સંગ્રહ પૃ. ૭૬ માં લખેલ છે કે આ શહેરનો ઈશાન ખૂણે મૃગવન નામનું એક મોટું વન હતું. (will this be of any use as a hint, to the archeological department in fixing the site of the old capital).
-
