________________
વિવેચન
[ પ્રાચીન
બંગાળ ઈલાકાની રોયલ એશીઆટિક સોસાઈટીના પ્રમુખસ્થાનેથી વાર્ષિક પ્રવચન કરતાં મી. હેર્નલ, એવા આશયનું બોલ્યા હતા કે ધર્મ અને જૈનધર્મ અને એક સમયે એક બીજાના માનનીય હરીફ તરીકે પંકાયેલા હતા અને પિતાના મતને પ્રચાર કર્યો જતા હતા, છતાં વર્તમાનકાળે તેમાંના એકનું એટલે કે બદ્ધધર્મનું નામનિશાન જેવું પણ ભારતદેશમાં રહ્યું નથી, જ્યારે જૈનધર્મ હજુ પણ સમયના પ્રમાણમાં જાહોજલાલી ભોગવી રહ્યો છે; તેનું જે કાંઈ પણ ખાસ કારણ હોય તે તેનાં બંધારણમાં સમાયેલાં તને જ આભારી છે. મતલબ કે પ્રમુખ મહાશયનું મંતવ્ય જૈનધર્મના બંધારણ તરફ વિશેષ પસંદગી બતાવનારૂં થાય છે, તેમજ એ પણ સર્વમાન્ય સિદ્ધાંત છે કે જેનું બંધારણ સુદઢ, તેનું આયુષ્ય પણ ચિરકાળી જ રહી શકે છે. તે સૂત્ર આધારે જે પ્રથા બે અઢી હજાર વર્ષ થયાં છતાં પણ આયુષ્યમતિ રહી છે એટલું જ નહીં પણ નજીવા ફેરફાર સાથે અનુકરણીય પણ છે, તે તેના બંધારણના ઘડનાર માટે શું આપણા મનમાં વિશેષ માન ઉત્પન્ન કરનારૂં નથી ? ખચીત છેજ.
રચવામાં આવ્યાં છે. ૯ અને તેને અમલ પણ તેના પુત્ર અને મહાબુદ્ધિપ્રભાવક મહામંત્રી અભયકુમારની દોરવણીથીજ થતો રહ્યો છે. એટલે કે આ સર્વેને યશ રાજા બિંબિસાર ઉર્ફે શ્રેણિક કે જેણે પ્રજાની શ્રેણિઓ પાડીને પિતાનું નામ શ્રેણિઓના કરનારા એટલે શ્રેણિક એવું ઉપનામ ઉપાર્જન કર્યું હતું તેને જ આભારી છે. તેમ વિશેષ ઉંડાણમાં ઉતરીને તપાસીશું તે રાજા શ્રેણિકને આવી શ્રેણિઓ રચવા વિગેરે કાર્ય કરવાની પ્રેરણા તેણે બ્રહધર્મને ત્યાગ કરીને જૈનધર્મમાં યુક્તિ કરી ત્યારબાદજ તે સમયના જૈનધર્મના મહાન પ્રવર્તક શ્રી મહાવીર પાસેથી મેળવી હતી. આ હકીકત શ્રેણિકના જીવનચરિત્ર ઉપરથી વિશેષ સ્પષ્ટ થશે, (તે ત્યાંથી જોઈ લેવું) પણ અત્રે એટલું જણવવું નિરર્થક નહીં ગણાય કે આ સર્વ શ્રેણી ઓને રચનાકાળ તથા તે માટેની ઝીલેલી પ્રેરણાને સમય તે શ્રી મહાવીરને સર્વકાળની વસ્તુસ્થિતિ જાણવાનું જ્ઞાન એટલે ત્રિકાળદર્શી જ્ઞાન કે જેને જૈનગ્રંથમાં કેવલ્યજ્ઞાન કહેવાય છે તેવું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું હતું તે બાદ જ સમય છે. અને જો એમજ છે તે પછી તેવા જ્ઞાનના બળે સારાસાર અને હિતાહિત પદાર્થોનું અવલોકન કરીને જ જે ઘડતર ઘડાયું હોય તે દીર્ધકાળી નીવડે તેમાં આશ્ચર્યકારક પણ શું કહેવાય !૧૦૦
હવે જે ઈતિહાસ ઉપર દષ્ટિ ફેંકીશું તે તરતજ માલમ પડશે કે આ બધાં સમાજનાં બંધારણ તથા ઘડતર રાજા શ્રેણિકના સમયેજ
(૯) રાજ શ્રેણિના સમયથી જ હિંદના ઇતિહાસન History of Indiaનો પ્રારંભ થયે કહી શકાશે ( જુઓ ટીકા ૯૮.) અને તે પહેલાના સમયને ઐતિહાસિક યુગની પૂર્વ Pre-historic ageનો કહેવાય.
(૧૦૦) કદાચ વાચક એવું પણ અનુમાન બાંધ- વાને દેરવાઈ જશે કે લેખકને જૈન ધર્મ વિશે પક્ષપાત
હશે ને તેથી જ આ પ્રમાણે લખે જાય છે; તો સુવિનીત ભાવે જણાવવાનું કે ઈતિહાસના લેખક તરીકે તે જે સત્ય વસ્તુ સ્થિતિ હોય તેજ જણાવવી રહે છે. પછી તેમાં પક્ષપાત કે અપક્ષપાતને પ્રશ્ન જ ક્યાં રહે છે ? તે તો પછી મી. હેર્નલ (જુઓ ઉપરનું લખાણ) ને માટે પણ તમારે કહેવું જ પડશે કે તેમને પણ પક્ષપાત હતો.
