________________
ભારતવર્ષ ].
રાયો
૧દ્ધ
રાજદ્વારી કારણો પણ હતાં; પણ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, તેના સમયે આ આખો અવંતિને પ્રદેશ, જૈનધર્મનું એક કેંદ્રસ્થાન બની ગયો હતો.
આઠમું -આ પ્રદેશમાં કાંઈ એક બે સ્તૂપ ઉભા કરાવેલ નથી, પણ. નાના-મોટા મળીને તેની સંખ્યા લગભગ બે ડઝન ઉપરાંતની છે. અને જોક અદ્ય તે તેઓ ભાંગીતૂટી ગયેલી સ્થિતિમાં છે, છતાં તેમાંના નાનામાં નાના સ્તૂપનું કદ અને વિસ્તાર ધ્યાનમાં લઈએ તોપણ, તેનું એવડું તે ગંજાવર સ્વરૂપ હોવાનું દેખાય છે કે, કોઈ પણ માણસ તે પ્રદેશમાં તદ્દન ઉપેક્ષાની તે શું પણ, શૂન્ય દષ્ટિ રાખીને ફર્યા કરે તોયે, તેની અડફેટે આવ્યા વિના રહે નહીં. જ્યારે નાનામાં નાના સ્તૂપનું આમ છે, તે સર્વેથી મોટા વિશે તે કહેવું જ શું! ૨૨ હવે વિચારે કે, આવાં ચણતર કામો અત્યારે તેની ભગ્નાવસ્થામાં પણ જ્યારે આવડે જગી અને ઉપેક્ષાદષ્ટિએ જોનારને પણ આચ્છાદિત રહી ન શકે તે સ્થળપ્રદેશ ઘેરી રહ્યાં છે, ત્યારે તે સમયે–એટલે ઇ. સ. ની સાતમી સદીમાં કે,
જ્યારે પ્રખ્યાત ચીનાઈ મુસાફર મિ. હ્યુએનશાંગ૨૩ હિંદની મુસાફરીએ આવ્યા હતા તે સમયે–એટલે કે આજથી લગભગ તેરસો વર્ષ પૂર્વે તે, આ સર્વે મકાને સંપૂર્ણપણે અને પૂરભપકામાંજ ઉભાં રહેલાં હોવાં જોઈએ. એટલે મિ.
હ્યુએનશાંગ જેવા ચકેર અને તીક્ષ્ણ દષ્ટિના વિવેચકની નજર બહાર તે સર્વે ચાલ્યાં જાય તેમ કદી બને નહીં. વળી આ વાત પણ ભૂલવી જોઈતી નથી કે, મિ. હ્યુએનશાંગ પિોતે બૌદ્ધમાર્ગ હતા, તેમ વળી તેણે તે ધર્મના લાક્ષણિક તો અને સ્થાનના કેવળ નિરીક્ષણ માટેજ હિંદ જેટલા દૂર દેશ આવવાનો પરિશ્રમ ઉઠાવ્યો હતો. એટલે તેણે પોતાના ધર્મનાં દિવાની જ્યોત જેવાં આવાં ઝગમગતાં સ્મારક અવલે જ્યાં વિનાજ પિતાની મુસાફરી પૂરી કરી દીધી હોય, તે બનવાયોગ્ય જ નથી. તેની આ હિંદ દેશની યાત્રાનું વર્ણન છપાવીને પુસ્તકાકારે પ્રગટ થયું છે અને તેનું ઈગ્રેજી ભાષાંતર થઈ બે ગ્રંથરૂપે બહાર પડેલા છે. તેમાં નિહાળીશું તો, અવંતિ પ્રદેશનું વર્ણન લખતાં, અનેક મામૂલી હકીકત સાથે બૌદ્ધધર્મના નાના સ્તૂપનું વર્ણન પણ તેણે કર્યું છે, છતાં અજાયબ જેવું તો એ છે કે પોતે જે સ્તૂપ વર્ણવ્યા છે૨૪ તેના કરતાં અનેકગણું મોટાં અને મહત્ત્વતામાં અને કલામાં અનેકગણું ચઢીખતાં, એવાં આ
સ્મારકે સંબંધી એક અક્ષર વટિક પણ ઉચ્ચાર્યો નથીશું આ વસ્તુસ્થિતિ એમ પ્રકાશ નથી પાડતી કે, આ બધાં અવશેષો અને સ્મારકને મિ. હ્યુએનશાંગના બૌદ્ધધર્મ સાથે લેશમાત્ર પણ લાગતું વળગતું નથી ? અને જો બૌદ્ધધર્મ સાથે સંબંધ નથી તે પછી, તે સમયે જે ધર્મ
( ૨૨) જુઓ ધિ ભિલ્સા ટોપ્સનું પુસ્તક.
આ ઉંચાઈ પધિ નાનામાં નાનું કદ. ૩૦ ફીટ૨૦ ફીટ મોટામાં મોટું કદ, ૭૦, ૮૦ |
(૨૩) આ મુસાફર જ્યારે હિંદમાં હતો ત્યારે તેને સમય ઈ. સ. ૬૩૦ થી ૬૪૦ સુધી ગણાય છે.
મિ. ફાહિચાન નામે મુસાફર તેની પહેલાં બે એક સદી પૂર્વે અને મિ. ઈસીંગ નામે મિ. હ્યુએનશાંગ પછી
પચીસ પચાસ વર્ષમાં આવ્યા હતા.
( ૨૪ ) જુએ છે. વે. વ. પુ. ૧ અને ૨. ભિલ્સા, સાંચી અને ભારહુત જે પ્રદેશોમાં આવી રહ્યાં છે તે પ્રદેશનું, તેમજ તેની આસપાસના પ્રદેશોનું વર્ણન, ( આ પ્રદેશને મજકુર પુસ્તમાં માળવા, અવંતિ, વત્સ, ચિકિ, મહેશ્વર, અંગ, કોશસ્થળ ઇત્યાદિ તરીકે ઓળખાવેલ છે. જુઓ ઉપરમાં, ત્રીજો પરિચછેદે આ સ્થળનું વર્ણન) તેમાં કાંય આ રૂપનું વર્ણન કરાયું નથી.
