________________
ભારતવર્ષ ]
સાંચી અને ભારહત માત્ર મેનેજ બૌદ્ધ ધર્માંનાં હાવાનું ઠરાવવામાં આવ્યું છે. વાસ્તવિક રીતે આ એક ખ્યાલફેરજ છે; બાકી તા, જેમ મથુરાના સિંહસ્તૂપ જૈન ધર્મની શાભારૂપ છે, તેમ આ બીજા બે સ્તૂપા પણ, જૈન ધર્મનાં પ્રતિભાસૂચક ચિહ્નોરૂપ છે.૧૩ મતલબ કહેવાની એ છે કે, જેમ મથુરા સિંહસ્તૂપ જૈન ધર્મનુ સ્મારક છે, તેમ સાંચીસ્તૂપ પણ જૈન ધર્મનુંજ લાક્ષણિક સ્થાન છે, ( ઉપરના ખીજા પારિત્રામાં આપણે તે જ વસ્તુસ્થિતિ સાબિત કરી ગયા છીએ ) અને ભારહતસ્તૂપને પણ તે જ ધર્મનુ જાગતુ–જીવતું સ્થાન ગણવુ પડે છે.
ચેાથું: ગુજરાતના રાજવંશીઓમાં, સાલકીવંશકુળભૂષણ અને ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ વ્યક્તિઆમાં, રાજા કુમારપાળનું નામ અગ્રસ્થાને શેાભી રહેલુ છે. તેના પરમ પૂજ્ય ગુરૂ તરીકે, શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ નામની વ્યક્તિ જાણીતી છે. આ હેમચંદ્રસૂરિ એક જૈનાચા છે, તેમજ મહાન લેખક અને સર્વ વિજ્ઞાનના સમર્થ આલેચક હોવાથી, કળિકાળસન બિરૂદના ધારક લેખાયા
રાજ્યા
માટે તે સ્થાને જીએ. તથા જીએ Muttra and its Antiquities મથુરા એન્ડ ઇટસ ઍન્ટીવીટીઝ નામનુ' પુસ્તક. ( ૧૩ ) આ સ્તૂપા જ તે ધર્મના છે એમ નહીં, પણ આવી આવી આકૃતિ અને રચનાવાળા સર્વે રૂપા, મુખ્યત: જૈન ધર્મના જ હાવા જોઇએ, એમ ખારીક અભ્યાસ કરનારને લાગ્યા વિના રહેશે નહીં. કેટલુંક વિવેચન આગળ ઉપર અમરાવતી સ્તૂપનુ વર્ણન કરતાં વળી કરવામાં આવશે માટે ત્યાં જોવુ' ( જીએ ચેદિવરો સમ્રાટ ચક્રવર્તી રાન ખારવેલના ચરિત્રે, હાથીગુફાના શિલાલેખનું વિવેચન અને સમવ્રુતિ.) તથા ઉપરમાં પૃ. ૧૬૨ નું વર્ણન.
( ૧૪ ) આ માટે જુએ, અવંતિ પ્રદેશના વને ૧. ૨૦૨થી આગળના પૃષ્ઠોનુ વર્ણન તથા તેને લગતી ટીકાઓ,
૧૯૭
છે; અને તેથી તેમણે જે પુસ્તકા લખેલ છે, તેનાં વખાણ પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોએ મુક્તકઠે કરેલ આપણે નિહાળીએ છીએ. આવા સન્માનીય લેખકની કૃતિમાં આધારભૂત પણ લેખાય, તેમાં આશ્ચર્ય પામવાનું કે શંકાશીલ રહેવાનું કારણ મળતું નથી. આ વિદ્વાન લેખકે, પોતે રચેલા પરિશિષ્ટપ નામે ઐતિહાસિક પુસ્તકમાં, ભારતમાં ભલે ઘણાં રાજ્યેા થઇ ગયાં હતાં છતાં, શ્રી મહાવીરના જીવન સાથે કાઈ પણ અન્ય પ્રદેશના રાજવંશ અને તેની નામાવલીનું વર્ણન ન કરતાં, કેવળ અવંતિદેશનું જ નામ જોડીને વર્ણન કરેલું છે.૧૪ તા તેમાં શુ કાઇ વિશિષ્ટ હેતુ સચવાયલા દૃષ્ટગેાચર નથી થતા ? થાય છે જ. અને તે એ કે, તેમાં આળેખેલા શ્રી મહાવીરના જીવનના પ્રસંગાની અમુક કડીઓ અવંતિપ્રદેશની હકીકત સાથે સંકલિત થયેલી છે.
પાંચમુ;—ખૂદ જૈન સપ્રદાયના કેટલાંક સૂત્રા,૧૫ જે અતિ પ્રાચીન સમયના રચાયલાં છે અને જે સમયે અત્યારની પેઠે કાઇ સોંપ્રદાયના વ્યામાહ નહાતા, કે તાણાતાણીમાં સમાજની છિન્નભિન્ન
( ૧૫ ) મેગલ સમ્રાટ અક્બરના સમયે સમયસુંદર નામે એક કવિ અને લેખક થયા છે, તેમણે રચેલ તીર્થંમાળા સ્તવનમાં લખ્યુ છે કે, “પૂર્વે વિદિશાએ પાવાપુરી, ઋધે ભરી રે; મુક્તિ ગયા મહાવીર, તીરથ તે નમું રે. જો કે કડીમાં, રાસ મેળવવા કાજે હાય કે લેખક અથવા હિંઆની ભૂલ થઇ હાય, ગમે તે કારણ હાય, પણ તે ગાથામાં “ પૂર્વ દિરો પાયાપૂરી” આવા અપભ્રશ થયેલ શબ્દો નજરે પડે છે; પણ ખરી રીતે તે શબ્દો, મેં જે પ્રમાણે ઉપર સુધાર્યો છે તે પ્રમાણે હેાવા જોઇએ. આ સૂચિત સુધારા પ્રમાણિક અને ચથાભૂત છે કે નહીં તે માટે, નીચેના છઠ્ઠો પારિગ્રાફ જીએ; તથા ખીજું સૂત્ર જે ઉપરના કરતાં પણ અતિ પ્રાચીન છે. તે માટે જુએ પૃ. ૧૮૭, ટી, ૧૦૮,
