________________
સત્તાધીશ
[ પ્રાચીન
તેમજ તે બાદ ગુપ્તવંશી રાજ્ય અમલે, પણ ઉજૈનીએ પોતાની નોક જાળવી રાખી હતી. પણ પાછી ફરીને એકવાર તેને માથે પતી બેઠી અને ઉતરતી સ્થિતિ થતી ચાલી. તે વિષય જોકે આપણું આ પુસ્તકને નથી છતાં, જ્યારે પ્રસંગે ઉપસ્થિત થયો છે ત્યારે, કાંઈક નિર્દેશ કરવાની આવશ્યક્તા છે, કે જેથી અન્ય સમયના ઈતિહાસ લેખકેને કાંઈક તેમાંથી જાણવાનું મળી શકે. તેથી જણાવવાનું કે, ગુપ્તવંશની પડતી સાથે ઉજૈનીની પડતી આવવા લાગી; અને અવંતિના પ્રદેશની કીર્તિને પણ ઝાંખપના પડ ઉપર પડ ચડવા માંડ્યા. વળી પ્રકાશનું એક કિરણ ઝગમગી ઉઠયું. ઈ. સ. પૂ. ૫૧૭ માં
જ્યારે પરમાર વંશની સ્થાપના થઈ, અને અવંતિના દક્ષિણ વિભાગને માળવાનું નામ આપી ધારાનગરને રાજપાટ તરીકે ગણવામાં આવ્યું, ત્યારથી તે ઝાંખપ વધતી અટકી ગઈ; એટલું જ નહીં, પણ ઉલટ આ પરમારવંશી માલવપતિની ૧૦૩ સત્તા, જેમ વિશેષ જામવા માંડી અને તેમના રાજ્યને વિસ્તાર વધવા માંડ્યો, તેમ અવંતિના અસલ પ્રદેશને પણ માળવામાં સમાવેશ કરી ( માત્ર અવંતિના ઉત્તરના ભાગને જ બાદ રખાયો હતો, કેમકે તેમની સત્તામાં તે નહ; પણ પ્રતિહારવંશી ૦૪ કનોજપતિને તાબે હતું તેથી ) ધારાનગરીને તેમજ ઉજૈનીને, અમુક સમય માટે પાછાં રાજનગર તરીકેનાં સ્થાન બનાવાયાં હતાં.
આ સમય ચીનાઈ મુસાફર હ્યુએનશાંગને અને પરમારવંશી રાજા વૃદ્ધભોજદેવને કહી શકાશે. ૧૦૫
ઉપરના વૃત્તાંતથી જોઈ શકાશે કે વિદિશાસંચીપૂરી, ઉજૈની તેમજ ધારાનગરી વિગેરે અતિ મહત્ત્વનાં સ્થાને હતાં, અને રાજપાટનાં સ્થળો હોઈ, વિશેષ વાણિજ્ય ડોળતાં હોવાથી સમૃદ્ધિવાન પણ હતાં, તેમજ પડેશી રાજ્યનાં રાજનગરો સાથે, વ્યાપારી વ્યવહાર સાચવવા માટે, પાકી સડકોથી૧૦૬ સંકળાયેલાં હતાં. જેમાંની એક સડક ઉજૈનીથી માંડીને ગાંધી, દિવિશા,૧૦૭ વાલસેવટના પાદરે થઈને કશાંબી નગરે જતી હતી.
અત્યારે અવંતિ પ્રદેશનું વર્ણન ચાલે છે. એટલે તેના રાજપાટ વિશે ખરે ખ્યાલ આપો
તે આવશ્યક છે જ. જો કે રાજનગરનાં વિધ પૃ. ૧૭૯ ઉપર જણાવવામાં વિધ નામેની આવ્યું છે કે, અવંતિ સમજતી તથા દેશના બે વિભાગ પાડવામાં ઇતિહાસ આવ્યા હતા અને તે
બન્નેની જુદી જુદી રાજધાની હતી. જ્યારે પૃ. ૧૮૧ ઉપર એમ જણાવાયું છે કે, પ્રદેશ તો એકજ હતો પણ તેની રાજધાનીના સ્થાનને, સંજોગવશાત પલટો કરવામાં આવ્યો હતો. બન્નેમાંથી પ્રથમની હકીકત વર્તમાન કાળના વિદ્વાનોની માન્યતાને સમર્થન રૂપે છે જ્યારે બીજો મત છે તે પ્રાચીન સમયની સ્થિતિને
( ૧૦૩–૧૦૪ ) પૃ. ૧૮૭ ના ટીપણમાં પરમારવંશી અને પરિહારવંશી રાજાઓની વંશાવળી જુએ.
( ૧૦૫ ) જુઓ ઉપરમાં ટી. નં. ૮૦ અને ૮૨.
( ૧૦૬) હા. બુ. ૫, ૩૩૩-૩૪. Hardy's menual of Buddhism P. 333-34.
(૧૦૭) ભા, ૫. ૨: અહીં જે દિવિસા” લખ
વામાં આવ્યું છે તે જિલ્લાની પાસેના બેસનગરનું અથવા વિદિશાનું મુખ્યત્વે કરીને અપભ્રંશ થયેલ 2484 D. Here Diwisa is most probably a corrupt form of Vidisha or Besnagar near Bhilsa ( Stupa of Bharhuta by Sir Cunningham P. 2 )
