________________
ભારતવર્ષ ]
રાજ્ય
તેમજ મહાતૂપ વિશે મારૂં મતવ્ય બહુ જુદું જ બંધાયું છે. જે હકીકત ચક્રવર્તી ખારવેલના, હાથીગુફાના શિલાલેખ સાથે સંબંધ ધરાવતી હોઈ ત્યાં જોડેલ છે. ત્યાંથી વાંચી લેવા કૃપા કરવી.
(૧૨) આંધ્ર. અસલના વખતને આંધ્રદેશ કે જેમાં રામાયણ અને મહાભારતના સમયનું દંડકારણ્ય આવેલું હતું તે તો ઉપરના બેન્નાટકની હદથી માંડીને પશ્ચિમનાં સહ્યાદ્રિ પર્વત વચ્ચેના મુલકને જ ગણવામાં આવતો હતો. જો કે તે વખતે તે એકદમ જંગલ અને ઝાડીથી ભરચક હતા. જ્યારે ઈ. સ. પૂ. ની આઠમી સદીમાં તેવાં જંગલો અને ઝાડીઓ હતી તે ખરી, પણ તેટલાં બધાં વિપુળ, ઘાટાં અને વિસ્તૃતપણામાં નહીં જ; પણ જેમ જેમ ઈ. સ. પૂ. સાતમી, છઠી અને પાંચમી સદી આવી, તેમ તેમ તે દુષ્કાળને લીધે કાંઈક અંશે તેની વનસ્પતિને નાશ પણ થયો, તેમજ મનુષ્યમાં સંસ્કૃતિની વૃદ્ધિ થવાને લીધે, રહેવા લાયક જગ્યાની તંગી જણાતાં તેઓએ જ કેટલોક ભાગ કાપી કરીને વસવાયોગ્ય કરી નંખાવ્યો;૩૮ અને ત્યાં પિતપતાના સ્થાન ( Colonies ) જમાવવા માંડ્યાં. આ પ્રમાણે પ્રદેશ જંગલી પ્રદેશ મટીને મનુષ્ય પ્રાણીને સંસ્કૃત દેશ બની ગયો હતું. તેને લગતું આટલું પ્રસ્તાવિક વિવેચન કરીને હવે જણાવવાનું કે, જેમ મગધ દેશને અંગે તેને સ્વતંત્ર ઇતિહાસ મળી આવવાથી, તે માટેનું વર્ણન લખવા, જુદા જ પરિચ્છેદ રોકવા દુરસ્ત વિચાર્યું છે, તે જ સ્થિતિ આંધ્ર દેશના સંબંધમાં પણ લાગુ પડે છે. જેથી તે માટેના પ્રકરણો પણ જુદાંજ રાખ્યાં છે માટે વિશેષ હકીકત તે સ્થળે આપણે ચર્ચીશું.
(૧૩) કલિંગ, આ દેશની હદ વાસ્તવિક રીતે કેટલી હતી તેનું વર્ણન છે, તે દેશ ઉપર રાજય કર્તા ચેદિ
વંશનો ઇતિહાસ આપણે કલિંગ અને લખીશું ત્યારે કરવામાં ત્રિકલિંગ આવશે, એટલે આ સ્થળે
તે સંબંધી ઉલ્લેખ કરીશું નહીં, પણ ઇતિહાસના અભ્યાસીઓને, જે ત્રિકલિંગ શબ્દને ધ્વનિ કર્ણને વારંવાર સ્પર્શ થયાં કરે છે તેનીજ કિંચિતપણે સમજુતી આપીશું.
ત્રિકલિંગને શબ્દાર્થ કરતાં ત્રિ==ણુ, અને કલિંગ=કલિંગ દેશ એમ થાય છે, તેથી કરીને એમ નથી સમજવાનું કે કલિંગ નામધારી ત્રણ દેશો હતા. તેવું તે સામાન્યતઃ બનવા યંગ્ય નથી. પણ હજુ એમ અર્થ બેસી શકે ખરે, કે જે ત્રણ દેશો ( ત્રણ દેશનું યુથ ) કલિંગદેશની સત્તાને તાબે હોય, તેમજ રાજ્યધુરા અખ્ખલિત અને નિરાબાધપણે ચલાવી શકાય માટે એક બીજાની લગોલગ આવેલા હોય, તેવી ભૂમિને. પ્રદેશ. આ પ્રમાણે ત્રિકલિંગ શબ્દની વ્યાખ્યા સુઘટિતપણે કરી શકાય છે અને તેમજ છે. અને જે તેમ છે તો એટલોજ ફલિતાર્થ નીકળે છે કે જે કાળે ત્રિકલિંગ શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યું હોય, તે કાળે લખનારને આશય, ભૂતકાળમાં કોઈપણ સમયે જે પ્રકારે તેનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યું હોય તેને સર્વથા બંધબેસતાજ હતો, એમ માની લેવું નહિ; કેમકે કલિંગદેશના અધિપતિને રાજ્યવિસ્તાર સર્વદા કાંઈ અમુક હદમાંજ નિર્મિત થયેલ હોય, અને તે જ સ્થિતિમાં નભે જતો રહે, એમ તો બની શકે જ નહીં. એટલે જેમ તેના રાજ્યકર્તાને સત્તા પ્રદેશ ફરતા
(૩૮) વાંચે પૃ. ૫૩ નું લખાણ તથા તેને
લગતી ટીકા નં. ( ૯ )
