________________
૧૮૦
સત્તાધીશ
[ પ્રાચીન
હાલના સર્વે ગ્રંથકારોને અભિપ્રાય એમ છે
કે, પૂર્વ આકારાવંતીની તે પ્રાંતનાં રાજ- રાજધાની વિદિશાનગરી પાટનાં સ્થાને અને પશ્ચિમની ઉજૈની
નગરી હતી. આમાં પશ્ચિમ વિભાગની ઉજેની માટે શંકા નથી. પણ પૂર્વ વિભાગની રાજધાની વિશે મારે ખ્યાલ એમ છે. કે, તે વિદિશા નહીં પણ હાલનું જે સાંચીગામ છે, ને જ્યાં ઘણાં સૂપ મેજુદ જળવાઈ રહ્યા આપણે નીહાળીએ છીએ, તે સાંચી નગરી હતી.
આ નગરી બહુજ મોટા વિસ્તારમાં પથરાયલી હતી, તેના ઉત્તર-પશ્ચિમના ભાગને વિદિશા૪ નગરીના નામથી ઓળખાવતા. જ્યારે શહેરને મુખ્ય ભાગ જે વિદિશાની અપેક્ષાએ
પૂર્વ દિશાએ આવી વસેલે હતો તેને સાંચી ( સંચીપૂરી૮૫ ) કહેવામાં આવતું. એટલે કે, વિદિશા તે સ્વતંત્ર રીતે કેઈ નગરજ નહોતું. પણ જેમ વિદેહ રાજ્યપ્રદેશની રાજધાની વિશાળા નગરીના ત્રણ વિભાગ પાડી, એકને ક્ષત્રિયકુંડગ્રામ, બીજાને વાણિજય ગ્રામ અને ત્રીજાને વિશાળ proper અથવા બ્રાહ્મણકુંડગ્રામ કહેવામાં આવતું, તેમ વિદિશા ગામનું પરૂં પણ, રાજનગર સંચીપુરી નગરીને, એક ભાગજ હતો અને તેમાં અનેક શેઠ શાહુકારોના નિવાસસ્થાને આવી રહેલાં હતાં. જ્યારે સંચીપૂરી proper કે જ્યાં બધા સ્તૂપો આવી રહેલા છે, તે ભાગ તરફ શહેરનાં ઉપવન અને ક્રિડા સ્થાનો આવી રહેલાં હતાં. પણ જ્યારથી મૌર્ય સત્તાની સ્થાપના
(૮૩) વિદિશા=વિદ્વાને તેનું મૂળ સ્થાન બસનગર, અને હાલનું ભિલ્સા લેખે છે; પણ સર કનિંગહામ સાહેબને મત નીચે પ્રમાણે છે. (Ar. sur. Ind. 1874-75 vol. x p. 34 ) Bhilsa is said to have been founded after the desertion of Besnagar; but it seems more probable that the foundation of Bhilsa led to the abandonement of the old city. ( 241. સ. સી. ૧૮૭૪-૭૫; પુ. ૧૦ મું . ૩૪: એમ કહેવાય છે કે બેસનગરનો ત્યાગ થયા પછી ભિલ્સા નગરી વસી છે, પણ વધારે સંભવિત એમ દેખાય છે કે, જિલ્લાનગરીનું ખાત મુહુર્ત થઈ જવાથી જ, પ્રાચીન શહેર (એટલે બેસનગર ) પડી ભાંગ્યું હતું.
(૮૪) સંસ્કૃત સાહિત્યમાં તેમજ પ્રાચીન શાસ્ત્રોમાં, ઉત્તર, દક્ષિણ, પૂર્વ અને પશ્ચિમને, દિશાઓના
નામથી ઓળખાવી છે જ્યારે, ઈશાન, વાયવ્ય, અમિ અને મૈત્રત્ય ખૂણાઓને “વિદિશા” તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
રાજધાનોને વિદિશા નગરવાળે આ ભાગ, મુખ્ય શહેરના એક ખૂણામાં (વિદિશામાં) આવેલ હોવાથી ( આગળ ઉપર તેને નકશો જુઓ ) તેટલા ભાગને વિદિશા એવું કે નામ અપાયું હોય તે બનવા ગ્ય છે.
(૮૫ ) પછી સંચીપૂરી મુખ્ય નગરી હોય અને વિદિશાવાળો ભાગ તે મુખ્ય નગરનું એક પરૂં હોય, કે વિદિશાનગરી પોતે મૂળનગર હેચ અને સંચીવાળે ભાગ તેનું પરૂ હોય; આ બેમાંથી એક સ્થિતિ હતી એમ ચોક્કસ માલુમ પડે છે. (વિશેષ માટે આગળ જુઓ.)
( ૮૬ ) એટલે આ બાજુને પાવતીય પ્રદેશવાળા ભાગ (જુઓ પૃ. ૧૭૯ ઉપરનું દશાર્ણ વૃત શબ્દને લગતું, ઉપનોટ નં. ૧ નું લખાણ ) સંત, સન્યાસી અને તેવાજ
બસારવામાં આવ્યું છે. તે માત્ર કલ્પિત દેખાય છે. પાછળથી માલુમ પડયું છે કે ( જુઓ ક. સૂ, ટી. y. ૫૯ ) આકર લે ખંડઆદિની ઉત્પત્તિનું સ્થાન. એટલે ઉપર (ક) માં આપણે, ખાણને અર્થ જે કર્યો છે તેવા ભાવાર્થમાં “ આકર” વ૫રાતે લાગે છે, પણ
અહીં “લોખંડ આદિ ” એમ ચેખું લખ્યું છે એટલે આકર નામની ખાણવાળા સ્થાનમાં લોખંડજ ખાસ નીકળતું હોવું જોઈએ. અને આ વિદિશાના પ્રદેશને નકશો જોતાં પણ તે હકીકતને કે મળે છે.
