________________
ભારતવર્ષ ]
રાજ્ય
(અથવા ખરી રીતે તે ઈ. સ. ૧૭ જોઈએ) માં પરમાર વંશની સ્થાપના થઈ ત્યારથી, ઉપર હદ બતાવી છે તે પ્રમાણેના વિસ્તારવાળા પ્રદેશે, માળવા અને ઉજજયિની નામથી ઓળખાવા લાગ્યા. આ નામ હ્યુએનશાંગના સમયે
(ઇ. સ. ૬૩૪ ) પણ ચાલુ હતાં ( ૩ ) પણ ઈ. સ. ની આઠમી સદીની આસપાસ ૮૨ તે બન્ને નામે એકત્ર થઈ જઈ, તેના આખા પ્રદેશને માત્ર માળવાના એક નામથી જ ઓળખવા માંડ્યો હતો.
પણને પૂર્વ અને પશ્ચિમ અવંતિ એમ બે પ્રદેશ કહેવાને હેત હેત તે, અવંતિને બદલે દ્વિવચનનું રૂપ જે
અવંતીછે, તે વાપરતઃ અને સાથે સાથે પૂર્વોપરાકારને બદલે પૂર્વોપરાકાર શબ્દ લખત. એટલે કે “ પૂર્વાપરાકા અવંતી ” લખત; અથવા તે સમાસ કરીને એજ શબ્દ તરીકે લખવો હોત તો, પૂર્વાપરાકાર અને અવંતિ તેમ બને શબ્દો છુટા છૂટા ન લખતાં પૂર્વાપરાકારાવંતિઃ એક શબ્દ લખત; અથવા વધારે સારૂં તે “ આકાર” શબ્દની જરૂર ન હોવાથી માત્ર ‘પૂર્વોપરાવતિ' ખાલી લખત; પણ જ્યારે પ્રશસ્તિના કતરાવનાર તેમને કોઈ માગ ગ્રહણ કર્યો નથી, એટલે કરીને એમ સમજણ થાય છે કે, “અ૫ર” નો અથ “ બીજો ” ન કરતાં, “ પાછલ=Latter ( જુએ લ. ગે. પટેલનો ગુજરાતી ડીક્ષનેરી. ઇ. સ. ૧૯૦૯, પૃ. ૬૦) તે ભાવાર્થે કર્યો છે જોઈએ; એટલેકે જેમ, અપરાત્રી રાત્રીને પાછલો ભાગ ( atter part of the night ) એમ અર્થ થાય છે, તેમ અહીં પણ, ‘પૂર્વોપરાકાર અવંતિ' એટલે જે પૂવઅવંતિના પાછલા ભાગમાં, ઘણું સ્વપ અથવા સ્તને સમુહ આવેલો છે તે અવંતિને પ્રદેશ; આવા હેતુમાં વપરાયેલો ગણી લે.
(૪) પૂર્વ વિભાગને આકાર તેમજ દશાણું પણ કહેવામાં આવે છે.
“પૂર્વોપરાકર અવંતિ” પરત્વે ઉપર પ્રમાણે ચાર અર્થ થઈ શકે છે; તે સર્વને વિચાર કરતાં જ અને ૨ છોડી દઈને બાકીના બે એટલે જ અને ૪ ના અર્થ સતેષકારક દેખાય છે.
( ૮૨ ) મારો ખ્યાલ એમ છે કે, આ બનાવ માલવપતિ રાજા વૃદ્ધ ભોજદેવના સમયમાં ( ઈ. સ. ૬૨૦-૬૮૦ સુધીમાં ) બન્યો છે, કે જેના સમય યુએનસાંગ હિંદમાં મુસાફરી કરતો કરતો માળવામાં ગયો હતો. તેમજ જેના રાજદરબાર, પેલા પુરાણ પ્રસિદ્ધ બાણુ અને મયૂર નામના બે પ્રખ્યાત કવિઓ, તથા માનતંગસૂરિ નામના જૈન ધર્મના, પ્રખ્યાત આચાર્ય, થઈ ગયા છે. આ જૈનાચાર્યને ઉપરના બે કવિઓની ઈર્ષ્યાને લીધે, રાજએ કેદમાં નાંખ્યા હતા. પણ આચાર્યે પોતાના જ્ઞાનથી અકેક પદ રચી, દેવાધિદેવની સ્તુતિ કરી, એક પછી એક એમ ચુમાલીશ એરડીનાં તાળાં તોડી નાંખ્યાં હતાં. પાછળથી આ સર્વે પદેને સમગ્રપણે ગુંથીને તેનું “ ભક્તામરસ્તાત્ર ” એવું એક, નામ આપવામાં આવ્યું છે. અત્યારે પણ જૈન પ્રબ આ સ્તંત્રને કંઠસ્થ રાખવાને અતિ ઉમંગ ધરાવે છે.
[ 1 ] ( જુઓ પુરાતત્વ ૫. ૧ લું પૃ. ૫૨ ). વળી જુઓ આ પુસ્તકે પૂ. ૫૧ ઉ૫ર ટીપણું નં. ૨૪ નું લખાણું. અહીં દશાર્ણ શબ્દને અથ 'દશવિભાગ’ કર્યો છે. અને રાજ ઉદયન ( સિંધવિરપતિ ) ને અવંતિથી પાછા ફરતાં, દશપુર નામના શહેરની સીમમાં, પોતાના લશ્કરના દશ વિભાગ પાડીને પડથા રહેવાનું થવાથી તે સ્થળનું નામ દશપુર અથવા દશાણું પાડવામાં આવ્યું હતું: આમ જે અર્થ કરીને બેસાયું છે તે
વાસ્તવિક નથી દેખાતું. કેમકે, તેમ હોયતો, આ દશાણુનું સ્થાન, અવંતિ અને સિંધ દેશની વચ્ચે આવી શકે. એટલે કે, અવંતિની પશ્ચિમે આવેલું ગણાય.
જ્યારે અહીં તો અવંતિના પૂર્વની વાત કહેવાતી સૂચવાય છે. બાકી “દશાવૃત્ત’ શબ્દ પણ જન ગ્રંથમાં વપરાયો છે. અને ત્યાં તે શબ્દ, અવંતિને પહાડી પ્રદેશ તેમજ અવંતિને પૂર્વ ભાગ એવા અર્થમાં વપરાય છે. એટલે પુરાતત્ત્વકારનું કથન વ્યાજબી લાગે છે. પણ દશાર્ણદશપુર ગણીને, તેને જે અર્થ
