________________
ભૌગેલિક
[ પ્રાચીન
તા:૦, १३ कुशस्थल (चेदि) कोशल, पर्वत५१ ( गांधार
શત્રે ૧૫ જુમો ). ઘર, ધનપ8.
१४ आंध्र
પાસે હતી (જુઓ. રે. વે. વ. પુ. ૨. ૫. ૨૦૭. ટી૫, ૬૦ ).
ચાણકયે, ચંદ્રગુપ્તને પ્રથમ રાજા બનાવીને રાજ્ય કરવા માંડયું હતું અને પછી મગધ ઉ૫ર ચડાઈ કરી હતી. વળી આ પાર્વતીય પ્રદેશ અગ્નિ ખૂણે લંબા લંબાતો છેઠ કલિંગ રાધી પહોંચતા કહી શકાય. ( વિશેષ માટે જુઓ ચંદ્રગુપ્ત રાજ્ય તેનું વર્ણન).
[૫૦ ] કે ધ્રથી નૈઋત્યમાં જતાં મહાન અટવી અને અરણ્ય આવે છે. તેનાં ઝાડ, આકાશ જેટલાં ઊંચાં હોવાથી સૂર્ય પણુ દેખાતો નથી. તેવા પ્રદેશમાં ૧૪૦૦-૧૫૦૦ લી. દૂર જતાં કલિંગને દેશ આવે છે. ( આ અટવી તે અશ્વત્થામા અથવા તે શૈલી અને જાગડાની ટેકરીવાળા પ્રદેશ હો જોઈએ. જુઓ ટી. નીચે બ.
( 4 ) તેની પરિસિમા-સંબકત્યમાં ગેદાવરી નદી, વાયવ્યમાં શૈલ્યા; વળો વિસ્તૃત હકીકત માટે Sewell, opt. cit. પૃ. ૧૯ જુઓ (કલિંગદેશ) એક લી. -માઇલના હિસાબે, કલિંગની રાજધાનીનું સ્થાન વિજયનગરની પડોશમાં આવશે.
પિર] ( રે.. વ. પુ. ૨૫. ૨૧૭) કેશ ની દક્ષિણે જંગલમાં થઈને આશરે ૯૦૦ લી. દર જતા,
પ્રદેશ આવે છે. તેને વિસ્તાર ૩૦૦૦ લી. (૫. ૨૭ ટી. ૮૬ ) જેટલું છે અને તેની રાજધાની વિગિલા ( કદાચ જંગી શહેરનું પુરાણું નામ હશે) તે કૃષ્ણ અને ગોદાવરી નદીની ચ્ચે આવેલ, એલર સરોવરની વાયવ્ય દિશામાં આવેલ છે અને તેની પડોશમાં જ, પર્વતની શિલામાંથી કોતરી કાઢેલા મંદિરો અને અન્ય ખંડિયરે છે; પણ હું આ મતથી જુદે પડું છું કેમકે કુશસ્થળ અને આંધ્ર વચ્ચે, પ્રથમ તે અંતર જ માત્ર ૯૦૦ લી. નું છે, એટલે બહુ બહુ તે આંધ દેશમાં હાલના નીઝામી રાજ્યના હૈદ્રાબાદને પૂર્વ પ્રદેશ જ આવી શકે, અને વૈનગંગા પાસે આવેલું ચંદાનગર, કે મેદાવરી ઉપરનું ચિનુર શહેર તે તેની રાજધાની સંભવી શકે.
[૫૧] કુશસ્થળ, અથવા કેટલાક ગ્રંથકારે તેને મહાકેશલ પણ કહે છે. પણ જે પ્રદેશની રાજધાની અયોધ્યા ગણાય છે તે કેશલદેશ, તે આ સ્થાન નહીં; (રે. વે. વ. પુ. ૨ ૫. ૨૦૯ ટી. ૬૪) અયોધ્યા અથવા શ્રાવસ્તિનું નામ પણ કેશલ છે તેનાથી આ જુદું છે,(વીલ્સન વિષ્ણુપુરાણ રૂ. ૨૫. ૧૭૨; ઈ. એ. ૫. ૨૫. ૧૬૦; પુ. ૪૫ ૭૦૨) તે એરીસાના નૈઋત્ય ખૂણે આવેલ છે અને તેમાં મહાનદી તથા ગેદાવરી નદીના ઉપરવાસની નદીઓના પાણી વહે છે. આ ઉપરથી સમજાશે કે કેશલ નામના બે પ્રદેશ છે; એકમાં શ્રાવસ્તિ અને અયોધ્યા આવેલ છે જ્યારે બીજો મહાનદી અને ગોદાવરીની વચ્ચે આવેલ છે. અને અહીં તે આ બીજા પ્રદેશનું જ વર્ણન છે. મારા મત પ્રમાણે રેવારાજ્યના દક્ષિણ ભાગ તથા જબલપુરની પૂર્વને ભાગ તેને કુશસ્થળ કહેવાય કે માં પર્વતે વિશેષ આવેલ છે. અને આ સ્થાનમાં જ
[૫૩](૨. વે. વ.પુ. ૨૫. ર૨૧) આંધમાંથી દક્ષિણે અટવી ઓળગી જતાં, ૧૦૦૦ લી. ના અંતરે ઘનકને દેશ આવે છે. તેને વિસ્તાર ૬૦૦૦ લી. જેટલે અને રાજધાનીને ૪૦ લી. જેટલો છે. આ વર્ણન ઉપરથી હું એમ ધારું છું કે તે દેશને વિસ્તાર ગોદાવરી અને કૃષ્ણ નદીના મુખ વચ્ચે હવે જોઈએ, કે જેમાં ઉત્તરે વરંગુળ, પશ્ચિમે ગેળાંડા અને દક્ષિણે કારનુલ તથા ગેડીકમનીઆ નદી આવેલી છે. અને તેની રાજધાની બેઝવાડાની નજીક થી શરૂ થઈ લંબાતી લંબાતી,એલર સરોવર સુધી પહોંચવી જોઈએ; આ વાતને સાક્ષીરૂપ થાય એવી
