________________
સત્તાધીશ
[ પ્રાચીન
તે પણ, જ્યાં સુધી માથે પિતા જીવંત બેઠો હોય ત્યાં સુધી, પિતાએજ આપેલ ભેટ, પિતાના ભાઈઓ પાસેથી તે પાછી લઈ લે એમ બનવા નહોતું; પણ જેવું પિતાનું મરણ થયું ને પિતે રાજ્યસને બેઠો કે તુરત પેલો દેવતાઈ હાથી સેચનક પિતાના બાળકુવર ઉદયનને સ્વારી અંગે જોઈએ છીએ૧૧૨ એવા બહાના તળે, હા-વિહલને કહેણ મોકલાવ્યું કે તે હાથી મને સુપ્રત કરી દે; પણ તે માંગણીને અસ્વીકાર કરી હલ–વિહલ તે પિતાના માતામહ રાજા ચેટક વૈશાલીપતિને શરણે જતા રહ્યા. એટલે પ્રસંગ જતો કરવાને બદલે ઉલટું કૃણિકે પિતાના માતામહને કહેણ મોકલ્યું કે તે બન્ને ભાઈઓને મારા હવાલે કરે, અને નહીં તે યુદ્ધનો આરંભ કરે. રાજા ચેટક જેવો ભીષ્મ પ્રતિજ્ઞાવંત ક્ષત્રિય, શરણાગત આવેલાને પાછો સોંપે તે ન ભૂતો ન ભવિષ્યતિ જેવું જ હતું અને તેમાંય શરણાગત તે વળી કેવા કે, પોતાના જ દેહિત્રો. એટલે તે તો કોઈ કાળે પણ બને તેવું હતું નહીં જ. પરિણામે બન્ને વચ્ચે ૧૩ ખુનખાર અને ઈતિહાસમાં અજોડ એવું યુદ્ધ આરંભાયું. રાજા કૃણિક ધારતું હતું કે આંખના પલકારા જેટલા સમયમાં જીત મેળવી લેશે, પણ તે ધારણ વિકળ થઈ પછી વિચારતાં લાગ્યું કે, જ્યાં સુધી યુદ્ધમાં તે દેવતાઈ હાથીની મદદ છે ત્યાં સુધી પિતાની છત થવી અતિ દુષ્કર છે, તેથી જાળ બીછાવવાના નિર્ણય ઉપર આવ્યો અને બને
લશ્કરના લડવાના ક્ષેત્રની વચ્ચે ખાઈ ખદાવી. અંદર જીવતા--સળગતા અંગારા ભરાવ્યા અને યુદ્ધનો આરંભ કર્યો. હલ અને વિહલ બને ભાઈઓ સેચનક હાથી ઉપર આરૂઢ થઇને સંગ્રામના મોખરે આવ્યા. હસ્તિઓ અંગારભરેલી ખાઈ જઈને (પતે દેવતાઈ હોવાથી તેવા પ્રકારનું તેને જ્ઞાન હતું ) પિોતે જરા અચકાય. પછી ધીમે રહીને, પિતાની સૂંઢવડે બને કુમારોને નીચે ઉતાર્યા અને પિતે તે ખાઈમાં ભૂસકે મારી બળી મુ.
બને કુમારોને તે સમયે અંતરીક્ષથી દેવતાઓ આવીને ઉપાડી ગયા ને જ્યાં શ્રી મહાવીર બિરાજતા હતા ત્યાં તેમને મૂક્યા. તેમના પ્રવચનથી અને અમૃતતુલ્ય ઉપદેશથી તેઓને માયાશીલ સંસાર ઉપર વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયો ને તુરતજ દીક્ષા લીધી. આ બાજુ હવે સમ્રાટ કૂણિકનું અને તેના માતામહ રાજા ચેટકનું યુદ્ધ ચાલુ હતું તેમાંયે રાજા ચેટક તે અચ્છે તિરદાજ હતો તે આપણે કહી ગયા છીએ. અને તેણે છોડેલું બાણ કાઈ દિવસ અફળ જતું નહી જે ઉપરથી પોતે વિચાર કર્યો કે અરે જીવ ! આવા નિર્માલ્ય રાજ્ય માટે પિતાનાજ હાથે બાણ છોડીને પિતાના દોહિત્રાને પ્રાણ લે તેના કરતાં લાખ દરજજે સારું છે કે, આત્મકલાણાર્થે અનશન વૃત લઈ આ દેહની પૂર્ણાહૂતિ કરી લેવી.૧૧૪ આમ વિચાર કરી પાસેના કૂવામાં ઝંપલાવી મૃત્યુને વશ થયો. કેઈન કહેવા
તે માટે તે સ્થાને જુઓ.
( ૧૧૨) આમાં કણિકની રાણી પદ્માવતી, કેશળપતિ રાજ વિરથની પુત્રીની શીખવણી અથવા ભાભેરણી મુખ્યપણે હતી.
( ૧૧૩ ) જુઓ પુરાતત્ત્વ પુ. પહેલ ૫ ૨૬૩ (૧૧૪ ) જે. સા. લેખ સં. ૫. ૭૪ ટીકા-૨.
આ કૃત્યને આપઘાત કર્યાનું કહે છે પણ ન ચટક જે દઢ જૈનધર્મી આપઘાત કરે તે માનવું જરા કઠિણ લાગે છે; અલબત્ત અનશનવૃત્તને અત્યારે પણ જેમ કેટલાક માણસે આત્મઘાતનું નામ આપે છે તે માન્યતા પ્રમાણે આ કૃત્યને ગમે તેવું નામ આપી શકાય ખરું.
