________________
૧૫૫
ભારતવર્ષ ] કાલીન ગણાયજ, એક હકીકત આ પ્રમાણે થઈ.
જ્યારે બીજી હકીકત, ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે હતી કે, શુંગવંશી છેલ્લા રાજા દેવભૂતિ ( પુષ્પ- મિત્ર તે શુંગવંશી પ્રથમ રાજા; અને દેવભૂતિ તે તેજ શુંગવંશનો છેલ્લે રાજા ) ને મારી તેને મંત્રી વસુદેવકર્વ અવંતિપતિ બન્યો, અને તે કન્વવંશના છેલ્લા રાજા શુશમનને મારીને આંધ્રપતિ શિમુખે રાજ્યની સ્થાપ્ના કરી૧૫ આ પ્રમાણેની બંને હકીકતમાં નામો તે બધાં એક બીજાને લગતાં જ આવ્યાં દેખાય છે. પણ તે ઉપરથી તે સર્વેની ઘડ કેમ બેસારવી, તેજ સવાલ રહ્યો. એટલે ઠરાવી દીધું કે, શુંગવંશી પુષ્પમિત્ર અવંતિપતિ હતા અને તેને છેલ્લો રાજા દેવભૂતિ થયો હતું. જેને મારીને તેના પ્રધાન વસુદેવે પિતાને કન્યવંશ સ્થાપ્યો અને પોતાને અવંતિપાત જાહેર કયાં; અને તે શુંગવંશને કર૬ હોવાથી તેના વંશનું બીજું નામ શુંગભૂત્ય કહેવું ઠીક ગણાય એમ ઠરાવ્યું. પછી આ કન્વેશન છેલ્લો રાજા શુશમન હતો તેને મારીને શિમુખ અવંતિપતિ બની બેઠી; વળી આ શિમુખને વંશ તે શતવહન કહેવાય છે તથા તેને આંધ્રપતિ પણ કહેવાય છે. એટલે પ્રથમના આંધ્રપતિને અવંતિપાત ગણાવી દીધો. અને પુષ્પમિત્ર, શિમુખ તથા ખારવેલ એ ત્રણે, તેમની ગણત્રીમાં સમકાલીન તો હતાજ એટલે તે ત્રણેને સમય ઈ. સ. પૂ. ની
બીજી સદીને ગણી કાઢયો. આ પ્રમાણે હાથીગુફાના લેખને આધાર લઈને તેના પાયા ઉપર ઇતિહાસની આખી ઈમારત ચણી દીધી છે. પણ કહેવત છે કે જ્યાં પાયજ ખાટો, ૧૭ ત્યાં તે ઉપર બાંધેલી ઈમારત કેટલે વખત ટકે? તેવી સ્થિતિ અત્રે પ્રવર્તે છે. અનુમાન ભલે કરાય. બાકી સંશોધનનો વિષય જ એવો છે કે, કલ્પન અને અનુમાન ઉપરજ બધો મદાર પ્રથમ તો બંધાય છે. છતાં એમ તો કહેવું જ જોઈએ કે, તે સર્વ અનુમાન ઉપર આવવાનાં કારણે એક બીજાને આનુસંગિક અને બંધબેસતાં તે હેવાં જ જોઈએ. જ્યારે અહીં પ્રથમ દૃષ્ટિએજ વિપર્યાસ દેખાય છે. કેમકે પુષ્યમિત્રને આખો શુંગવંશ ૧૧૨ વર્ષ ચાલ્યો છે ને વસુદેવવાળો આખો કન્વવંશ ૪૦-૪૫૮ વર્ષ ચાલ્યો છે; અને એક બીજાની પાછળ તુરતમાંજ અવંતિપતિ તરીકે બન્ને વંશએ રાજ્ય ચલાવ્યું ગણાય છે. એટલે પુષ્યમિત્રના રાજ્યની શરૂઆતથી માંડીને, કન્વવંશના અંત સુધીના સમયનું અંતર ખાસું ૧૧૨+૪૫=૧૫૭ વર્ષનું થયું ગણી શકાયજ. હવે વિચારેકે, જે શખ્સ–અહીં શતવહન વંશને આદિ પુરૂષ૧૯ રાજા શિમુખ કહેવાનો આશય છે-પુષ્યમિત્રને સમકાલીન હોય ( કારણકે ખારવેલ, પુષ્યમિત્ર અને શિમુખ ત્રણેને સમકાલીન જ ગણ્યા છે ) તેજ શમ્સ
( ૧૫ ) જ, બે. રો. સે. ની ચુસીરીઝ ૧૯૨૮ પુ. ૩ પૃ. ૪૬: એટલું દેખાતું જ છે કે શતવહન વંશના ( ૧૧, ૧૨ કે ૧૩ મા ) રાજએ ( આ અનુમાન ઉપર આવવાને પિતે કારણું બતાવ્યાં નથી) કન્યવંશી છેલ્લા રાજને મારી નાંખ્યું હતું.
તથા જુઓ ભા. પ્રા. રા. પુ. ૨ પ. ૧૫૦ (૧૬) કે. હ. ઈ. પુ. ૧, પૃ. ૨૨૪. (૧૭) હાથીગુફાને લેખ તે વસ્તુ સાચી છે
પણ તેમાંની હકીક્તને ખેટી રીતે ગ્રહણ કરી લીધી છે એટલે તે હકીકતવાળે પાયે બેટે એમ કહેવાનો મારે ભાવાર્થ છે.
( ૧૮ ) પા. ક. માં ૪૫ વર્ષ કહ્યા છે, જ્યારે જ, બં. રે, સે. ન્યુ સીરીઝ ૧૯૨૮. પુ. ૩. ૫. ૪૬ માં ૪૦ વર્ષ ચાલ્યાનું જણાવ્યું છે.
(૧૯) સરખાવો ઉપરમાં લખેલી ટીપણું નં. ૧૫. માંની હકીક્ત
