________________
૧૬૨
સત્તાધીશ
[ પ્રાચીન
આ અમરાવતી શહેર અને હાલના વરાડ પ્રાંતમાં આવેલ અમરાવતી શહેર, તદ્દન જુદાંજ સ્થળો છે એમ પૃ. ૧૫૧-૩ ઉપર આપણે લખી ગયા છીએ. એટલે આપણે તે હાલ વવાતા ધન્યકટક ઉફે બેન્નાટકની રાજધાની અમરાવતીને અનુલક્ષીને જ વિવેચન કરવું રહે છે.
આ ધન્યકટક પ્રદેશનું અમરાવતી તે હાલ એક નાનકડું ગામડું જ છે એમ કહીએ તે ચાલે, પણ ઇતિહાસમાં તેનું નામ નીચે પ્રમાણેની હકીકતથી પ્રસિદ્ધ થઈ ગયું છે. પેલે મશહુર સ્તૂપ ( Tope) જેને અમરાવતી સ્તૂપના નામથી હાલ ઓળખવામાં આવે છે તે, આ ગામડાને
એક ટેકર ખોદતાં હાથ લાગ્યો હતો. આ ટેકરા ઉપર, આજથી લગભગ બસો વર્ષ ઉપર, પાસે આવેલ ચીંતાપલે કસ્બાના તાલુકદારે પિતાને રાજમહેલ બંધાવ્યો હતો. એટલે તેના સમયમાં તો આવો પ્રાચીન અને જંગી કદનો સ્તૂપ ત્યાં હોવાનું કાંઈ બનવા નથી, પણ પૂર્વ સમયે કદાચ પાસેના કોઈ મોટા નગરનું તે એક પરૂં કે નાનો ભાગ હશે એમ સમજી લેઈ તે ગામડાની પશ્ચિમે બરાબર અડધા માઈલને અંતરે એક ધરણીકટ કરીને જે ગામ છે, તે આ પ્રદેશની
રાજધાની હશે એમ ધારી લેવાયું અને તેથી જ આ ધન્યકટક પ્રાંતની રાજધાનીને ધરણીકેટ નામ અપાયું છે. વળી પ્રાંતનું નામ ધન્યકટક હોવાથી, તે ધરણીનું બીજું નામ પણ ધન્યકટક કે ધાન્યકટક પાડવામાં આવ્યું હતું. હવે આ ધરણીકેટ તો નાનું ગામ રહ્યું, અને અમરાવતી તે તેનાથી પણ નાનું કહેવાય. એટલે તે બેમાંથી કોઈ રાજપાટના સ્થાનને યોગ્ય કહી ન શકાય, જેથી આસપાસની તેમજ ધરણીકોટ અને અમરાવતીના વચગાળાની સર્વ જમીન ઉપર, તે અસલની રાજધાની પથરાયેલી હોવી જોઈએ એમ અનુમાન બાંધી, તેની ૩૩ માઈલ જેટલી લંબાઈ હોવાનું ઠરાવાયું.૩૭ પણ તેને ઘેરાજ ૩ માઈલ હતો કે, માત્ર લંબાઈનું જ તે માપ હતું, તે હકીકત અહીં ટીપણમાં ટાંકેલ અંગ્રેજી શબ્દો જોતાં સ્પષ્ટ ખુલતું નથી. ગમે તેમ પણ, આ ધરણીકેટને ધન્યકટક પ્રદેશની–અરે ! કહો કે ધનકટક કે બેન્નાટક રાજ્યની રાજધાની લેખાવી છે. વળી આ જગ્યાએથી જે મહાન સ્તૂપ મળી આવ્યો છે તેને વિદ્વાનોએ બૌદ્ધ ધર્મના સ્મારક તરીકે
છે; પણ આ રાજનગરના સ્થાન વિશે
( ૩૭ ) A. s. s. I. vol 1 ( New Imp. series 10. VI ) 1882 P. 13 The town of Dharnikot is the ancient Dhanyakatak or Dhānyakatak, the capital of MahaAndhra, and lies about eighteen miles, in a direct line to the westward of Bezavada on the south bank of the river Krishna-It is said to have extended 3} miles in length--and half a mile to the east, is the modern town of Amaravati- A large town no doubt
surrounded it.
આ. સ. સ. ઈ. પુ. ૧ પૃ. ૧૩-ધરકેટ શહેર તે જ અસલના સમયનું ધન્યકટક કે ધાન્યકટક છે; તે મહાઆંધનુ રાજનગર હતું. તે કીષ્ણાનદીના દક્ષિણ ( ઉર્ફે જમણું) તટે, અને હાલના બેઝવાડાથી બરાબર પશ્ચિમ દિશામાં, લગભગ ૧૮ માઈલના અંતરે આવેલું હતું. કહેવાય છે કે તેની લંબાઈ ૩ માઈલ હતી; તેનાથી પૂર્વમાં હું માઈલના છે. અમરાવતીનું હાલનું ગામ આવેલું છે. બેશક સમજાય છે કે, એક મોટું નગર તેની આસપાસ આવેલ હોવું જોઈએ.
