________________
ભારતવર્ષ ]
રાજ્યો
એ છે કે એના નદીના પાણીથી જે પ્રદેશની ભૂમિ તરબોળ થઈને રસવતી બની જતી હતી, તેને બેનકટક અથવા બેનાકટક કહેવાતો. જ્યારે ધનકટક શબ્દ હોય, તો તેનો અર્થ શું હોઈ શકે તે સમજી શકાતું નથી.
ઈતિહાસ સંશોધકોએ જે એક બીજી મુશ્કેલી ઉભી કરી છે, તે પણ અત્રે જણાવી દઈએ. કેમકે તેને લીધે આ પ્રદેશની રાજધાનીના શહેર તરીકે, તદન ભળતાજ નગરને હરાવી દીધું છે, જે હકીકત આપણે તે વિષયનું વિવેચન કરતી વખતે વિસ્તૃતપણે જણાવીશું. બીજી હકીકત એમ છે કે જેમ કૃષ્ણા નદીને બેના કહી છે, તેમ અન્ય કેટલીક નદીઓનાં નામ પણ તેના ઉચ્ચારને મળતાં પાડવામાં આવેલ છે. એટલે એમ બની ગયું હશે કે, વિદ્વાનોએ આવા સમોરચારવાળી નદીઓની ઓળખ, એકને બદલે બીજી ધારી લઈ તેવા પાયા ઉપર અન્ય અનુમાને દોરીને આખી ઈમારત ચણી દીધી હોય. પરિણામે તે સર્વ હકીકત આડે રસ્તે જ દોરવનારી થઈ પડી છે. દુર દુર આવેલી નદીઓનાં નામ ધારી લેવાય છે તે અનુમાન કરવામાં અનહદ તફાવત પડી જાય તે તુરત સમજી શકાય
તેમ છે, પણ જયારે નજીકની જ કઈ નદીની ધારણું ગોઠવાય ત્યારે, કયું સાચું હશે તે ખોળી કાઢવામાં મુશ્કેલી પડે. આવી સ્થિતિ આ પ્રસંગમાં ઉભી થઈ હોય એમ દેખાય છે. જેમ કૃષ્ણાનું નામ બેના છે તેમ તેની ઉત્તરે આવેલી મોટી ગોદાવરી નદીની બે ઉપશાખાઓ છે જેને અનુક્રમે મૈન( ગંગા ) અને પન( ગંગા) કહેવાય છે અને તે બન્નેનો સંગમ થઇ, પ્રાણહિત નામે નદી બને છે, અને આ શાખા નદી ચિનુર નામના પ્રખ્યાત શહેર પાસે મૂળ નદી ગોદાવરીમાં મળી જાય છે. એટલે આ વૈન ( બૈન ) અને પૈન ઉપશાખાને, બેન્ના નદી ઠરાવીને, તે પ્રમાણે કામ લીધે જવાયું હશે. આ અનુમાનને વધારે પુષ્ટિ તે એ ઉપરથી મળે છે કે, આ પ્રદેશને ધનકટક નામ આપી તેની રાજધાની તરીકે, ઉપરની પેન અને ઐન નદીની વચ્ચે જે કાઈ ઠીક જણાતું શહેર આવ્યું તેને, આ પ્રદેશના પાટનગર તરીકે હોવાનું જણાવી દીધું હોય એમ સમજાય છે. કેમકે, આપણે જાણીએ છીએ તેમ, આ નદીઓની ઉત્પત્તિના સ્થાનવાળા વિદર્ભ દેશ પણ, પ્રાચીન કાળે પરાક્રમી રાજાઓની
( ૪) કાશી-બનારસ જે નદી ઉપર આવી રહેલું છે તે વાણુંરસી નદી તેને વિણ-વાણું તરીકે પણ કેઈ વખત લખાઈ જવાય છે.
જમના નદીની બીજી બે નાની નદીઓ વેણા, રેણું કરીને છે તેને પણ આ પ્રસંગની વેણુ નદી કહી શકાય છે તેમ ગોદાવરીની બે શાખા (જેનું વર્ણન આપણે આ ગ્રંથના આ પારિગ્રાફમાંજ કરેલ છે) તેને પણ બેના કહેલ છે એમ અનેક નદીઓને બેન કહીને સંધાય છે.
( ૫ ) આમાંનીકેઈ પણ નદીને વેણું કે બેના નામથી ઓળખવામાં આવતી નથી તો પછી તેની આસપાસના કોઈ પ્રદેરાને એનાકટક કહી જ કેમ શકાય?
( ૬ ) ધનકટકની રાજધાનીનું નામ અમરાવતી હોવાનું વિદ્વાને માને છે. ( જુઓ પૃ. ૧૫૩ ઉપરની હકીક્ત તથા તે ઉપરનું ટીપણ નં. ૧૧) કોઇ પણ ગ્રંથમાં આ ચીનુર શહેરનું નામ અમરાવતી હોવાનું લખ્યુંજ ણાતું નથી; ગ્રંથકારે કે શોધકે એ જે આધાર આપ્યો હોત તો આપણને તે ઉપર વિચાર કરવાનું બહુ સુગમ થઈ પડત, પણું માનવાને એમ કારણ મળે છે કે આ બે નદીઓનાં મૂળ ઠેઠ બિરાર પ્રાંતમાં આવેલ છે. અને ત્યાંની ભૂમિમાં આવેલ હાલની ઉમરાવતી, કે નાગપુરની પાસેના કેઈ સ્થળને અમરાવતી નગરી ધારી લઈ તે સ્થળને રાજધાની તરીકે ગણાવી દીધી હોય.
