________________
સત્તાધીશ
[ પ્રાચીન
આ દેશ કેશલની દક્ષિણે અને કાશીની પશ્ચિમે આવેલ હતું. તેની રાજધાનીનું નામ વત્સપટ્ટણુ ઉર્ફ કૈશંબિ હતું. અને રાજાનું નામ શતાનિક હતું તેમ આ દેશને વંશદેશ પણ કહેવામાં આવતો હતો. જે સ્થાન ઉપર પ્રાચીન કાળમાં આ
કશબિ નગર વસી રહ્યું કાશબિન હતું ત્યાં અત્યારે કેવળ ખંડિયો તેના ભગ્નાવશેષ તરીકે બે
નાનાં ગામડાંઓ જ ઉભાં રહેલ નજરે પડે છે. એકનું નામ કેશમ-ઈનામ ( Rent-free કેશમ ) અને બીજાનું નામ કેશમ-ખિરાજ ( Rent-paying કેશમ )
છે, તે બન્ને યમુના નદીના તીરપ્રાંતમાં પુરાણું અને ખંડિત અવસ્થામાં મજબુત કિલાના દેખાવ રૂપે ઉભેલાં છે, અને નદીના પ્રવાહ માગે અલ્હાબાદથી ઉપરવટે,૪ અઠ્ઠાવીસ માઈલે આવેલાં છે. આ ગામડાંઓની વાયવ્ય ખૂણે તદ્દન નજીકમાં પ્રભાસનામે એક પવિત્ર તીર્થની ટેકરી આવેલી છે. તે ટેકરીમાં એક મોટી ગુફા છે, ને તેમાં જે લેખ કોતરાયેલ છે તેમાં રાજા બહસ્પતિમિત્રના નામને નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે. કદાચ આ રાજા તે કલિંગ દેશમાં આવેલ પેલી અતિ પ્રખ્યાત હાથીગુફાના શિલાલેખમાં આલેખાયેલ રાજા બૃહસ્પતિ મિત્ર પણ હોય. જેને કલિંગપતિ સમ્રાટુ ખારવેલે નમાવ્યાનું
( ૧ ) પટ્ટણ=પુર, નગર; વત્સદેશનું નગર તે વસપટ્ટણ ( હેમચંદ્ર સર્ગ ચે, શ્લેક ૪૧. એફ. હૈલનું વાસવદત્તા નામક પુસ્તક પૃ. ૪ નું ટીપણુ ) વિશેષ દૃષ્ટાંતે નીચે રજુ કરૂં છું.
| નેપાળનું લલિતપટ્ટણ, ગુજરાતનું અણહિલપટ્ટણ, સિંધનું વિતભચપટ્ટણ, સૈારાષ્ટ્રનું દેવપટ્ટણ, કેરલનું કાલંબે પટ્ટણ, ( જેને હાલમાં કિવલેન કહે છે તે ). ક. સુ. સુ. ટીકા પૃ. ૫૯ લખેલ છે કે, જળ અને સ્થળ બને માર્ગમાંથી એક માર્ગે જ્યાં જવાતું હોય તેને પત્તન કહેવાય, અને અને માર્ગેથી જ્યાં જવાનું હોય તેને દ્રોણ કહેવાય.
(૨) બું, ઈ. જુઓ પૃ. ૭ (પણ ખરી રીતે વંશ દેશ કર્યો કહેવાય તે માટે જુઓ આગળ ઉપર, કલિગ દેશનું વર્ણન)
( ૩ ) જુઓ આગળ ઉપર, રાણી મૃગાવતિના અધિકારનું વર્ણન.
(૪ ) (ઈ. કે. ઈ. પુ; ૧ લું પ્રસ્તાવના પૃ. 20 ) Modern Kosam is on the left bank of the Jamna, 28 miles west by south from Allahabad યમુના નદીના પામતીરે, વર્તમાન કસમ આવેલું છે. અને તે અલ્હાબાદથી નૈરૂત્ય ખૂણે ૨૮ માઈલના અંતરે છે.
| ( બુ. ઈ. પૃ. ૩૬ ) 30 leagues=230 miles by river frona Benares બનારસથી નદી માગે ત્રીસ લીગ અથવા ૨૩૦ માઈલ છેટે આવેલું છે.
(કે. હ. ઈ. ૫. પર૫ ) It seems to have been on the south bank of the Jumna at a point about 400 miles by road from Ujjain and about 230 miles upstream from Benares. Boten ozea આશરે ૪૦૦ માઈલના અંતરે યમુના નદીના દક્ષિણ તરફના કાંઠા ઉપર, અને બનારસથી, નદીના પ્રવાહના ઉપરવાટે, ૨૩૦ માઈલ છેટે આવેલું છે.
મી. ડે. ( જુઓ તેમની ડે. એ. ઇં, પૃ. ૧૧ ) અલહાબાદથી નૈરૂત્ય ખૂણે આશરે ૧૧ માઈલ દૂર જે બીથા નામનું ગામડું આવેલું છે તેને આ સ્થાન તરીકે ઓળખાવે છે. પણ તેમાં તેમની ભૂલ થતી દેખાય છે, કેમકે તેનું મૂળનામ વિતભયપટ્ટણ તરીકે ગણાવે છે.
જ્યારે આપણે સાબિત કરીશું કે, વિતભચપટ્ટણ તે તે સિંધ-સૈવિરપતિ ઉદયનની રાજધાનીનું નગર હતું, નહીં કે વત્સપતિ ઉદયનની રાજધાનીનું નગર હતું.
( ૫ ) બીજું નામ “ પસા
