________________
ભારતવર્ષ ].
વિવેચન
દક્ષિણ હિંદને મોટે ભાગ જંગલથી વિવૃત્ત અને સંધરુ થયેલ હતો, તેમ ત્યાંની પ્રજા અસંસ્કૃત પણ હતી; તેમાં વળી તટપ્રદેશની સંસ્કૃત પ્રજા સાથે સમાગમમાં આવવા તેમને જે સગવડ જોઈએ, તે આખા હિંદી દ્વીપકલ્પના બન્ને કિનારે આવેલા સંઘાદ્રિ પર્વતની–મોટી અલગાર પૂર્વ ઘાટ અને પશ્ચિમઘાટ નામે ઓળખાતા પર્વતની–જે મોટી અલગાર કુદરતે ઉભી કરી રાખી છે તે તદ્દન અભેદ્ય અને અનુલ્લંધનીય હોઈ, તે સગવડ તદ્દન બંધ કરી દેવાઈ હતી. એટલે બે પર્વતમાળાની વચ્ચે આવી રહેલ દક્ષિણ હિંદનો હીપકલ્પ, આર્યપ્રજાની નજરે તદન શૂન્યવત હતો. માત્ર જે ભાગ થોડોઘણે સંસ્કૃત હતો તે પર્વતમાળાની છેક દક્ષિણ ભાગ હતો, પણ તે એવો મહર્દિક નહોતું કે તેની મદદ, આર્થિક દ્રષ્ટિએ હિસાબમાં લખી શકાય.
જેમ સમુદ્ર-પર્યટનના કાર્યમાં હેડી, મછવાને ઉપયોગ કરાતો હતો, તેમ ભૂપ્રદેશમાં પણ દીર્ઘકાય અને જળપૂર્ણ નદીઓ તથા ઘનતળ નાળાં ઓળંગવામાં પણ સામાન્ય જનતા તેમજ વ્યાપારાર્થે ફરતા સાર્થવાહનાં ટોળાં તેને વપરાશ સારા પ્રમાણમાં કરવાનું ચૂકતા નહીં.
જેમ અત્યારે ભિન્ન ભિન્ન ધારણની કેળવણી માટે નીરાળાં વર્ગો નિયત કરાયા છે તેમ તે સમયે
એકદમ પ્રાથમિક શિક્ષણ કેળવણી વિદ્યા- માટે ગામઠી નિશાળો ૩૭ પીઠે અને ગામઠી જેવું ધોરણ હાય-હતું નિશાળે એમ સમજાય છે, અને
એકદમ શિષ્ટ પ્રકારની કેળવણી માટે તેમજ અમુક પ્રકારની વિદ્યામાં નિષ્ણાત થવા માટેના શિક્ષણની યોજના માટેની વિદ્યાપીઠ ૩૮ પણ અસ્તિત્વ ધરાવતી હતી. જ્યારે આ પ્રમાણે પ્રાથમિક તેમજ ઉચતમ વિદ્યાપ્રાપ્તિનાં સ્થાન હોવાનાં સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ નોંધાયાં છે ત્યારે મધ્યમ પ્રકારની કેળવણીની અવગણના કરવામાં આવી હોય તેવું તો ધારી શકાય નહીં. અલબત્ત, તેવાં સ્થળને ખાસ નિર્દેશ કર્યાનું વાંચવામાં આવ્યું નથી. તે ઉપરાંત વ્યવહારૂ કેળવણી આપવાને એક વિચિત્ર પ્રગ પણ તે સમયે ઉચ્ચ અને ખાનદાન કુટુંબના નબીરાઓ માટે કરાતે હશે એમ માલૂમ પડે છે. અને તે પ્રયોગ, રાજકુંવરને ૯ કે ધનાઢ્ય વર્ગના યુવકાને કોઈ પ્રખ્યાત અને ચાલાક વેશ્યા હોય, તેના પાસમાં કેટલોક વખત સુધી રાખવાને લગતે હતો; પણ આવા પ્રકારે ઘડાયેલ પુરૂષોની
(૩૬) જૈનોના મહાન ધર્મોપદેશક શ્રી મહાવીર પણ ગંગાનદી ઉતરતાં મછવાને આશ્રય લીધે હતે એમ હકીક્ત નીકળે છે.
(૩૭) જુએ કલ્પસૂત્ર સુ. ટીકા પૃ. ૭૪ જ્યાં જૈન ધર્મોપદેશક શ્રી મહાવીરને બાલ્યાવસ્થામાં નિશાળે મૂકવાની હકીકત લખી છે.
ભાઇ વકલચીરીને આવી રીતે વ્યવહારિક કેળવણું અપાઈ હતી ( જુઓ ભ. બા. 9. પૃ. ૧૨૨.) તેમજ સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના ગુરૂ દ્રબાહુસ્વામીના પટ્ટધર
થુલીભદ્રજી કે જે નવમા નંદના મહાઅમાત્ય શકડાલના સંસારીપણે યેષ્ઠ પુત્ર થતા હતા તેમણે પણ વેશ્યાના પાસમાં રહીને આવી કેળવણી સંપાદન કરી હતી, ( જુઓ ભ. બા. 9. પૃ. ૬૮. ) તથા જુઓ વિશેષ માટે આ પુસ્તકમાં આગળ ભૈર્ય સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના વર્ણનમાં અર્થશાસ્ત્રમાંના અવતરણમાંનું એક પૃ. ૧૮૨ નું.
(૩૮) નાલંદા અને તક્ષિલા (તક્ષશિલા)ની વિદ્યાપીઠે.
(૩૯) પ્રતિષ્ઠાનપુરના રાજા પ્રસન્નચંદ્રના
