________________
ભારતવર્ષ ]
વિવેચન
હાલ જેમ મોટા શહેરોમાં પિળ અને મહે- લ્લાઓ આવી રહેલાં હોય છે તેને લગભગ મળતી હતી.
ઠેકઠેકાણે સામાન્ય જનતાને આરામ લેવા માટે બગીચાઓ, ઉપવને, ઉદ્યાનગૃહ, કુંજે, લતામંડપો પણ ઉભા કરાયેલા નજરે પડતા હતા, તેમ વિશ્રામસ્થાને, ધર્મશાળાઓ વિગેરે પણ સારી સંખ્યામાં બનાવવામાં આવતાં રહેતાં હતાં.
દેને જ ઉપયોગ થતે. ખચ્ચર કે ઊંટ જેવા
પ્રાણીને કયાંય ઉલ્લેખ ભારબ૨દારીના કર્યો વાંચવામાં આવ્યો પશુઓ, જનાવરો નથી. બનવાજોગ છે કે
ખચ્ચર તે અર્વાચીન વત્તાનિક પદ્ધતિના અખતરાથી ઉત્પન્ન કરાયેલું પ્રાણ હોય છે તેમ ઊંટનો ઉપયોગ, રેતાળ પ્રદેશ૩૪ માટેજ બહુધા કરવામાં આવતું હોય, જેથી સર્વત્ર અને સામાન્ય ભૂમિપ્રદેશને અંગે લખાતાં વર્ણનમાં તેનું નામ બાદ કરવામાં આવ્યું હોય. બાકી વેપારીઓના સમૂહોના સમૂહો-કાફલાઓ, સાર્થવાહો, બળદોના જુથ ને જુથો-પાઠ, સાથે વિગેરે એક દેશથી બીજા દેશોમાં વ્યાપાર અથે જતાં અને પિતાના અતુલ સાહસથી અઢળક દ્રવ્ય સ્વદેશે ઘસડી લાવતા હતા.
રસ્તાઓ પાકા બાંધેલા હતા તેમ કાચા પણ હતા. મોટા મોટા વ્યાપારી સ્થળને જોડનારા રસ્તાઓ તે અનેક માઈલના માઈલ સુધી ૩૨ લંબાયેલા રહેતા. ભારબરદારી વહેતા જાનવરને તેમજ હાંકનારને તડકે ન લાગે તે માટે રસ્તાની બને બાજુએ છાયા વિસ્તારતાં વૃક્ષો ઉભાં કરાયલાં રહેતાં. રસ્તાના છેટાં માપનારા ખુંટા પણ ખાડવામાં આવતા તેમજ અમુક અમુક અંતરે, વચ્ચે વચ્ચે વિરામસ્થાને, જળાશય-કુવા પણ ઉભાં કરવામાં આવતાં હતાં.
જે કે ઘોડાઓનો ઉપયોગ વેપારની વસ્તુઓ ખેંચી જવા માટે થતું હોય એમ જણાતું નથી, પણ બળદ અને દેડા બનેને દેડાવવાની શરતે રખાતી હોય એવું તો માલુમ પડે છે; ભલે પછી, હાલની માફક તે સટ્ટા ખેલવાનું અને દ્રવ્યની ઉથલપાથલનું સાધન નહોતું, પણ
સામાન્યપણે ભાર વહન કરવા માટે બળ
અખતરા કરાય છે. આવા એકાદ અખતરાના પ્રયોગથી ખચ્ચર જાતિ અસ્તિત્વમાં આવી હોય તેમ મનાય છે.
(૩૨) પાટલીપુત્રથી ઠેઠ તક્ષિલા સુધી, તેમ વચ્ચે કાશીથી કૌશાંબી અને અવંતિના માર્ગે થઈને ભૃગુકચ્છ (હાલનું ભરૂચ બંદર) સુધી પણ પાકા રસ્તાઓ હોવાનું અને તે રસ્તે વ્યવહાર ચાલતા હોવાનું જણાયું છે.
(૩૩) ખચ્ચર જેવું પ્રાણ તે હમણાં હમણાં જ નિષ્પન્ન થયું હોય એમ જણાય છે. જેમ વનસ્પતિશાસ્ત્રમાં અમુક અમુક સરખી જાતિના ફળનું મિશ્રણ કરી ત્રીજી વસ્તુ ઉભી કરવાના અખતરા કરાય છે તેમજ પશુશાસ્ત્રમાં પણ નવી ઓલાદ ઉત્પન્ન કરવાના
(૩૪) તે સમયે રેતીના રણે બહુધા હોવા સંભવ નથી. હાલમાં ઊંટે પણ તેવા રેતાળ પ્રદેશની જ વસ્તી ગણાય છે.
મરૂસ્થળનું જાણતું જેસલમીરનું રણ પોતે જ ઈ. સ. પૂ. ૫૩૫ આસપાસમાં ઉદ્દભવ્યું હોય એમ મેં મારી સમજ દેરી બતાવી છે. તે આ ઉપરથી સત્ય કરે તેમ લાગે છે કેમકે ઊંટ જેવી વસ્તુની બહુલતા હોવાનું કોઈ પુસ્તકમાં લખાયેલું નીકળતું નથી.
