________________
२०
વિવેચન
[ પ્રાચીન
મોજમજા મેળવવાનું અને પિતાનું પ્રાણી ઊંચી ઓલાદનું અથવા તો કિસમનું છે તેટલે દરજજે. તેના માલિકને આત્મસંતોષ મેળવવા પૂરતું જ હતું.
જેમ સ્થળ ઉપરના વ્યવહાર–વેપાર માટે ગાડાં અને બળદોનો ઉપયોગ સાર્થવાહ કરતા
હતા તેમ તેઓ પરદેશ હોડીઓ, મછવા સાથેના વ્યાપાર ખેડવા દૂર અને વહાણવટ દૂરના દેશ સુધી૩૫ સમુદ્ર
પર્યટન પણ કરતા. તે માટે નાનાં-મોટાં વહાણો, હોડીઓ તથા મછવાઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવતું. તે ઉપરથી સ્પષ્ટ દેખાય છે કે, વહાણ બાંધવાને હુન્નર, તથા વહાણવટુ ખેડવાની કળા, એ બને શાસ્ત્ર સારા પ્રમાણમાં ખીલેલાં હોવાં જોઈએ. તેમાંય ખાસ કરીને હિંદી દ્વીપકલ્પના પશ્ચિમ કિનારાને એકદમ ઉત્તરભાગ, એટલે તે સમયના અપરાંત
દેશને ઉત્તરભાગ, જેને હાલ નર્મદા નદીના મુખથી માંડીને બેવા શહેર સુધીના દરીઆ કાંઠાને પ્રદેશ કહી શકાય તે ભાગ; તથા પશ્ચિમ કિનારાનો ઠેઠ દક્ષિણ ભાગ કે જેને તે સમયે કેરલ તરીકે ઓળખવામાં આવતા અને હાલ કેરલ તેમજ મલબારના નામથી ઓળખાય છે તેટલે ભાગ, આ પ્રમાણેના બે સ્થાનમાં છે તે વિશેષ નિપુણપણે વૃદ્ધિ પામ્યાં હશે એમ સમજાય છે. અલબત્ત, આ સમુદ્રતટ પ્રદેશના વતનીઓ, પિતાના ધંધાને અંગે, ભૈાગોલિક કે ખગોળવિદ્યાના જ્ઞાનમાં ચઢી જતા હશે, પણ તેમને વ્યાપાર ખેડવાના કાર્યમાં ધનની મદદ કે અન્ય રીતે જે પ્રોત્સાહન વિપુલપણે મળતાં, તે તે બહુધા, ભિતરના સાહસિક વેપારી ખેલાડીઓ તરફથીજ પૂરાં પાડવામાં આવતાં હતાં.
આ વેપારી સાહસોદાગરો, મુખ્યત્વે ઉત્તર હિંદનાજ વતનીઓ હતા; કેમકે તે સમયે એક તે,
(૩૫) તેઓ પૂર્વમાં સુમાત્રા, જવા અને પશ્ચિમમાં અરબસ્તાનની પેલી પાર જતા માલમ પડયા છે. પછી કયાં સુધી તે સ્થાનનાં નામાને નિર્દેશ થયેલ ન હોવાથી અથવા થયે હેત તો તે સ્થાનની ઓળખ અત્યારે રહી ન હોવાથી, એકસપણે કહી શકાય નહીં; પણ પશ્ચિમના તેવા પ્રદેશો, શાકઢીપ, આર્ય અને અનાર્ય ભૂમિ સાથે સંબંધ ધરાવતા હશે એમ કહી શકાય છે. જૈન ગ્રંથમાં શ્રેણિકના સમયે આદ્રદેશને યુવરાજ આર્દ્રકુમાર, ભરતદેશના વેપારીએ કહેલી હકીકતના આધારે, હિંદમાં આવ્યું હતું; તે આકશિ તે હાલનું અરબસ્તાન અને તેમાં આવેલ એડન પાસે પ્રદેશ હત; તેમજ ગ્રીસ, ઈજીપ્ત આદિ દેશના કાને ત્યાં જતા વેપારીઓ દ્વારા ભારતવર્ષની જાહોજલાલીના અહેવાલો સાંભળવામાં આવવાથી, આ દેશ જેવા આવવાની વૃત્તિઓ તેમને ઉદ્ભવી હતી. આ બધાં દષ્ટાંત સમુદ્ર-પર્યટનના પૂરાવામાં ગણી શકાય તેમ છે.
મા. સં. . પૃ. ૨૧૧ (અતિહાસિક પ્લીની કહતા હૈ કિ, રેમકા અસંખ્ય ધન ભારતવર્ષમેં જોયા કરતા થા) પ્રતીતિ થાય છે કે તે વખતે હિંદની તરફેણમાં વેપારની તુલા ઘણી મોટી હતી. (કમમેં કમ ઉસી સમય ચાલીસ લાખ પડ રેમવાલે ભારતવર્ષમેં ભેજતે થે, ઇસ વ્યાપારસે રેમકે અસા ધક્કા લગાકિ, વહાંકા વાણિજ્ય વ્યાપાર બિલકુલ ડુબને લગા થા, તબ વહોવાલાને નિયમ (કાનૂન) બનાકર ભારતવર્ષને માલકા બહિષ્કાર કર દિયા)=( ત્યારે તે બહિષ્કાર કરવો તે પ્રાચીન સમયનું રાજકીય હથિયાર છે એમ દેખાય છે. )
એમ પણ સમજાય છે કે તે સમયે ભરૂચ બંદર (ભગુકચ્છ અને ટોલેમી વિગેરેનું બેગેન્ઝા )
પારક નગર (હાલનું પારા, નાલાસેપારા), કર્ણપૂરી (હાલનું વાબંદર) અને લક્ષ્મીપુર (હાલ કયું સ્થાન તે હશે તે નક્કી નથી કહી શકાતું પણ સેપારા અને ગેવાની વચ્ચે કોઈ બંદર હોવું જોઈએ) વિગેરે બંદરે મશહુર હતાં.
