________________
ભારતવર્ષ ]
છે. આ પ્રમાણે રાજવહીવટની સામગ્રી અને તંત્ર તે સમયે પણ વ્યવહારમાં હતું એમ સ્પષ્ટ થાય છેજ, બાકી પ્રત્યેક અમલદારની જવાબદારી અત્યારનાં કરતાં ભિન્ન હશે એમ સ્વીકારવું રહે છે.
વિવેચન
હાલના કરતાં તે સમયે એક વિશેષતા એ દૃષ્ટિગાચર થઈ શકે છે કે, કવચિત્ જરૂર પડતાં મંત્રીમડળની બેઠક વખતે, ખુદ રાજા પોતે પણ ખીરાજતા અને તેમની ચર્ચામાં ભાગ લેતા હતા એટલે રાજા, મંત્રીદ્વારા રાજકારાબાર ચલાવતા ઢાવા છતાં, વહીવટીકા થી પણ સુપરિચિત રહેતા હેાય તેમ કબુલ કરવું પડશે; વળી પૃ. ૨૩ ઉપર જણાવી ગયા પ્રમાણે ન્યાયની છણાવટમાં અને ગુન્હા પકડવાના કાર્યમાં પણ રાજકર્તા અગત ફાળા આપતા હતા, એટલે પ્રજાના પાલક અને પિતા તરીકેના નામને યથાર્થ પણે દીપાવતા હતા, એમ પણ કહેવુંજ પડે છે. આ પ્રમાણે શાસક અને શાસિત વચ્ચે પિતાપુત્ર જેવા સંબંધ જળવાઈ રહેતા હતા.
મા સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના મહામંત્રી અને અર્થશાસ્ત્રના રચનાર મહાવસુલાતી કરવેરા પંડિત ચાણાકયજીએ આતથા ક્ષેત્રનુ દરેલી રાજનીતિમાંથી જો ઉત્પન્ન કે પુરાવા મળી આવે છે કે ક્ષેત્રના ઉત્પન્નમાંથી તેમજ અન્ય પ્રસંગાદ્વારા રાજ્યનું ઉત્પન્ન વધા
(૭૪) હેરોડોટસે જે લખ્યું છે કે ગાંધારના તક્ષીલા પ્રાંતમાંથી, આટલી ખંડણી ઉધરાવી હતી [જીએ ચતુર્થાં પરિચ્છેદ] તે અલબત્ત ઈ. સ. પૂ. છડી શતાબ્દિની હકીક્ત છે ખરી, પણ તે કાંઈ હિંદનાજ
ha
રવામાં આવ્યે જતુ હતું, પણ ચાણાકયજીના સમયને અને જે સમયનું આપણે વિવેચન કરી રહ્યા છીએ તે એની વચ્ચે લગભગ બે સદી જેટલા કાળનુ અંતર રહેલું છે, એટલે કહેવુ મુશ્કેલ છે કે જે નિયમા પંડિત ચાણાકયજીના સમયે અમલમાં હતા અથવા તે ગતિમાં મૂકવામાં આવ્યા હતા તે તેના અસલરૂપેજ અથવા
તે
અન્ય સ્વરૂપે પ્રચલિત હતા કે કેમ ? કેમકે આ સમયની વસ્તુસ્થિતિના ચિતાર આપતા કાઇ ગ્રંથમાં એનુ વર્ણન સાંપડતું નથી, છતાં માનવાને કારણ મળે છે કે ફેાજદારી ગુન્હામાં દંડ કરવા સિવાય વસુલાતી અધિકારમાં ગણાવી શકાય તેવા કરવેરાનું ભારણ પ્રજાને શીરે લદાયું નહીં હાય૪ કેમકે તે સમયે રાજ્યની તીજોરી ભરપૂર હતી. અરે કહા કે છેવટે તેવાં અસાધારણ ખર્ચ કરવાની ફરજો રાજ્યને શીરે કવચિત્ન આવી પડતી. અને કદાચ આસમાની સુલતાનીને અંગે તેવા પ્રસંગ આવી પડતા તેા પ્રજાવમાંથી એવા કેટલાક રાષ્ટ્રપ્રેમી ગૃહસ્થા બહાર નીકળી આવતા કે જે આવા પ્રકારના ખેાજો સર્વ સામાન્ય પ્રજા ઉપર વહેંચી નાંખવાને બદલે પાતામાંથીજ ઉભા કરી આપતા. આટલા દરજ્જે તે સુખી હતા તેમ રાજ્યને પણ જવલ્લેજ આવી કટાકટીના પ્રસંગે। પણ આવતા, એટલે તેને પણ તેવા ફન્નુલ પૈસાના સંગ્રહ કરી રાખવા માટે કાંઈ પડી નહેાતી. મતલબ કે, સર્વ રાજ્યના વહીવટીખર્ચ મામુલી પ્રકારે પ્રજા ઉપર જો નાંખ્યા સિવાય ચાલ્યે
કાઇ રાજવીએ ઉધરાવેલ કરવેરાને લગતી ન ગણાય પણ પરદેશી રાજાએ હિંદમાંથી વસુલ કરેલ દડરૂપે છે એટલે ન તા તેને વસુલાતી કર કહેવાચ કે ન તેને હિ'દી રાજાએ પ્રશ્નમાથે ટીકી બેસાડેલ ર કહેવાય.
