________________
વિવેચન
[ પ્રાચીન
તેમજ ગણતંત્ર જેવી પ્રથા રાજ્ય વ્યવસ્થાની હતી એટલે કોઈને મહાન સમ્રાટ્ર બનીને પિતાનું મહત્ત્વ, રાજકીય દૃષ્ટિએ વધારવાની ઈચ્છા પણ નહતી થતી. તેમાં વળી લેખનકળાની સ્થિતિ પણ ઉપરના પારિગ્રાફમાં જણવી ગયા પ્રમાણે હતી એટલે કોઈ ખાસ શક કે સંવત્સરનો ઉપયોગ કરવાનું કારણ મળતું નહોતું, તેમ લેક વ્યવહારમાં અટપટા પ્રશ્નો પણ નહોતા ઉદ્ભવતા કે જેથી રાજદરબાર સુધી કોઈને દોડી જવું પડે. એટલે જો કોઈ પ્રશ્ન જાળવી રાખવાનું કારણ મળે અને તેની જોડે કોઈ સાલ કે સંવત જોડવામાં આવે તો તેની સાથે સંકલિત થયેલ કોઈ ધર્મ પ્રવર્તકના જીવન સાથે સંબંધ ધરાવતા ૮૭ બનાવનુંજ અવલંબન લેવાનું યોગ્ય ગણુતું. અને તે સમયે (એટલે ઈ. સ. પૂ. ૯ થી છઠ્ઠી સદીના અંત સુધી) કેવળ એજ ધર્મવૈદિક અને જન-વિદ્યમાન હતા અને ઇ. સ. પૂ. ની પાંચમી સદીથી બ્રાદ્ધ ધર્મને તેમાં ઉમેરે થતાં તે સંખ્યા ત્રણની થઈ હતી. એટલે તેના ધર્માનુયાયીઓ જ્યારે ખપ પડે ત્યારે પોતાના ધર્મપ્રવર્તકોના સંવતનો ઉપયોગ કરતા. આ પ્રમાણે જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મવાળાએ ઉપગ કર્યાનું જણાય છે, પણ વૈદિક મતવાળાએ કર્યો હોવાનું જણાતું નથી. તેનું કારણ એમ પણ હોય કે તે ધર્મને માનવાવાળા કોઈ રાજાએ તે વખતે થયાજ મહેતા-કેવળ શુગવંશી રાજ્ય અમલજ તે કહી શકાય તેમ છે કે જેમનો
આખો વંશ વૈદિક હતા અને તે સમયના કોઈ શિલાલેખ કે અન્ય જાતના પુરાવા હૈયાત નથી કે જે વિશે આપણને વિશેષ પ્રકાશ મળે. બાકી બદ્ધ ગ્રંથમાં બુદ્ધસંવત વપરાયાના દૃષ્ટાંત મોજુદ છે અને જેનધર્મના રાજાઓ તે સર્વાધિકારી સમ્રાટ થઈ જવાથી કેટલાક રાજદ્વારી બનાવની નોંધ દર્શાવતા શિલાલેખોલ્ડ પણ કોતરી રખાયેલા આપણી નજરે ચડે છે. અને તેમાં તેમણે પિતાના ધર્મપ્રવર્તક શ્રી મહાવીરના નિર્વાણ પામ્યા બાદ તે સમયથીજ મહાવીર સંવત ચલાવીને તેનો આશ્રય લીધો હતો એમ કહી શકાય તેમ છે. તેમજ કોઈ રાજકર્તાને પિતાની અંગત મહત્વતા સારાયે પ્રદેશમાં ગાઈ બતાવાય તેવી પ્રથાનું ધોરણ અંગીકાર કરવા તરફ વલણું નહોતું. એટલે ગમે તેવો સમ્રાટ પણ પિતાના નામે કોઈ સંવતસર ચલાવવા ખુશી નહોતે. બહુમાં બહુ જે તેની કાંઈ પણ કરવાની ઈચ્છા થતી તે તે પિતાના રાજ્યની હદમાં
જ્યારે કાંઈ કાયમી કાર્યની યાદગીરી જાળવી રાખવા જેવું કાર્ય નોંધવાનું બનતું ત્યારે પિતાના રાજ્યાભિષેક પછી આટલા વર્ષે આમ થયું એટલું જ કેતરાવતા; પણ તેના પુત્ર, પૌત્રે અને અન્ય પરિવારે તેને સંવત કે શક વંશપરંપરા પર્યત કે બે ત્રણ પેઢી સુધી ચલાવ્યો હોય તેમ કયાંય જણાયું નથી. એટલે સમજાય છે કે, તે સમયે ભૂપાળો પિતાને સર્વશ્રેષ્ઠ મનાવવાને બદલે પોતાના ધર્મપ્રતિ વિશેષ ભક્તિવંતા
(૮૬) સરખા પૃ. ૮ ઉપરની ટીકા-મુખ્યતાએ (૧) જમીનને લગતા વિભાગ ઉપર લખેલ હકીક્ત.
લેખમાં જ
લેખમાં જ આંક મહાલ
(૯૮) સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સહસ્ત્રામના શીલાલેખમાં જે ૨૫૬ને આંક છે તે તથા ચક્રવર્તી ખારવેલના હાથીગુફાના લેખમાં જે ૧૦૩નો આંક છે તે, બને રાએ જનધર્મી હોઈને તે આંક મહાવીર સંવના છે એમ તે બનાવોનું વર્ણન કરતાં સાબીત કરી બતાવ્યું છે. તે માટે તે સ્થળે જુએ.
(૮૭) સરખાવો પૃ. ૯ ઉપરને “પ્રાચીન પ્રજ ત્યારે શું અજ્ઞાન હતી?” તે પારીગ્રાફ
