________________
ભારતવર્ષ ]
પ્રેરિત કેટલાંક તત્ત્વા (eternal elements) નિયમનમાં રાખતાં જણાવાયાં છે. તેવાં અનેક તત્ત્વામાંનું એક કાળ ( the time) તે ગણવામાં અને તે કાળદેવને અનંત ( having no end or finis; infinite) કહ્યો છે. આ શાસ્ત્રમાંનાં આવાં દામાંનું જે વૈદિક દર્શન છે તેમાં કાળના મુખ્ય વિભાગની સંખ્યા ચારની જણાવી છે. (૧) સત્યયુગ=The Golden Age, (૨) ત્રેતાયુગ=The Silver Age, (૩) દ્વાપરયુગ=The Copper Age, અને (૪) કલિયુગ=The Iron Age. આ દરેક યુગનું આગમન અને નિયમન પણ અમુક ધારણે ચાલ્યું જતું ગણવામાં આવે છે. વળી તે ચારેના કાળ તેમના અનુક્રમ પ્રમાણે લાંબે ટુક ગણાય છે. પ્રથમ યુગનો સમય સર્વથી મોટા અને છેલ્લાને સથી નાના સમજવા. અને ખીજું દન જે જૈન કહેવાય છે તેમાં પણ કાળની ગણના તા અનંત તરીકેજ કહી છે પણ તેના વિભાગે। ભિન્ન ધેારણે રચાયા છે. તેમાં પ્રથમ તે કાળના એ સરખા વિભાગ પાડી એકને ઉત્સર્પિણી અને બીજાને અવસર્પિણી૮ નામ આપ્યું છે. પછી તે દરેકને છ વિશેષ પેટા વિભાગમાં વહેંચી નાખ્યા છે અને તેવા દરેક પેટા વિભાગનું નામ આરા પાડયુ છે.
પ્રવેશક
(૭) ઉર્દૂ-up & સર્પ to move; That period of time in which all the things rise gradually and steadily to a higher level of their own species.
(૮) અe-down & સ` to move, to appear; growing downwards steadily & progressively.
ઉત્સર્પિણી કાળ ’માં તેના નામ પ્રમાણે દરેક વસ્તુ જેમ જેમ કાળ પસાર થાય તેમ તેમ ઉચ્ચતર અને ઉચ્ચતમ દિશામાંજ પ્રગતિ કરતી રહે છે, જ્યારે ‘અવસર્પિણી'માં લઘુતર ને લધુતમપણાને પ્રાપ્ત થતી રહે છે. આ ઉત્સ ર્પિણી કાળમાં તેના છ યે આરામાં પહેલે આરા સમયની દૃષ્ટિએ સૌથી નાના અને છઠ્ઠો સાથી માટે છે; જ્યારે અવસર્પિણીમાં પ્રથમને આરે। સૌથી મોટા અને છેલ્લા એટલે છઠ્ઠો સૌથી નાના ગણાય છે. જેમ સમયની દૃષ્ટિએ વૃદ્ધિ અને ક્ષયનુ જણાવ્યું તેવીજ રીતે સુખસંપત્તિ, શરીરનુ આરાગ્ય, આયુષ્ય, કલેશ, મેહ, માયા, દુઃખ, વિપત્તિ આદિ સાંસારિક સવે પદાર્થોનાં, વૃદ્ધિ અને ક્ષયનું પણ સમજી લેવું.
આયશાસ્ત્રમાં ઠરાવેલા અનંત કાળના આ યુગેા અને આરાના મુખ્ય વિભાગેા છે પણ તેના પેટાવિભાગે વળી વિશેષ છે. તેવા પેટાવિભાગેાના સમયને “સલ્ય” નું નામ જૈન દનમાં અપાયું છે. તે સર્વે એવી રીતે ગેાઠવાયા છે કે કાળદેવ તે પાતાનું કામ નિરધારિત નિયમે કયેજ જાય, છતાં જ્યારે એક યુગ અથવા આરાના કે ઉદયના અંત આવવાના હાય અને ખીજાના પ્રારંભ થવાનેા હોય તે સમયે વસ્તુ સ્થિતિ હમેશ ચાલી આવતી ગતિ
(૯) આરાના મૂળ અર્થ તે a spoke in a wheel થાય છે પણ એક ચક્રની ગતિ ગાળ હાવાથી જેમ જેમ તે ફરતુ' જાય છે તેમ તેમ એકને એક ભાગ વારવાર આવ્યે જાય છે; તેમજ આ સ'સારનુ` કાળચક્ર પણ ફરી ફરી તે જ પ્રમાણે આવતું હાવાથી તેને a spoke આરાની ઉપમા આપવામાં આવી છે.
