________________
વિવેચન
[ પ્રાચીન
માલુમ પડતાં તેમજ ઘાસ-ચારાની છતને લીધે જમીન હરિયાળી દેખાતી તથા દૂર દૂર જોનારને માઈલોના માઈલ સુધી નજરને ઠંડક આમાં કરતી હતી.
ક્ષેત્રના રક્ષકે ઝુંપડાં બાંધી સ્વગૃહ બનાવી પિતાના કુટુંબ સાથે નિવાસ કરી રહેતા હતા. આવાં થોડે થોડે અંતરે આવી રહેલાં ઝુંપડાઓનો સમૂહ જોનારને કેટલીક વખતે એવો ચિતાર આપતે કે કેમ જાણે એક નાનું ગામડું ત્યાં આવીને વસ્યું ન હોય ? ગામની સીમમાં અથવા તે શહેરની બહાર જ્યારે ઉપર પ્રમાણે દશ્ય નજરે પડતું ત્યારે શહેરમાં વળી એર ભિન્ન પ્રકારને જ વ્યવહાર માલૂમ પડતે હતો.
જંગલે એટલાં બધાં ગીચ બની ગયેલ હતાં કે ઉનાળાના ખરાબ પરે પણ કેટલાક ભાગોમાં તે સૂર્યનું કિરણ સરખું પણ પ્રવેશ કરવા પામતું નહી, જેથી વેપારી કાફલાઓને આવા પ્રદેશ ઓળંગવા માટે, સ્થળનિયામકે ૧૯ ની ( Land pilots ) ની મદદ લેવી પડતી હતી. ગૌચર માટે ભૂમિવિસ્તાર અલગ પાડવાની જરૂરિયાત રહે નહેતી. નદીઓમાં વર્ષાઋતુ દરમ્યાન પાણી એટલાં ઉંડા રહેતાં કે એક તીરેથી સામે તીરે જવાને હોડી કે મછવાની સહાય લેવી પડતી.• આવી સ્થિતિ મોટી નદીઓના સંબંધમાં તે બારે માસ ચાલુ ભેગવવીજ પડતી હતી.૨૧ ગામની અને શહેરની સીમનાં ખેતરોને એક બીજાથી જે સેઢા અને સીમાડા કે માટીના ઢગલાવડે અલગ પાડવામાં આવતા તેવા દરેક સીમાડાની માટીની પાળની બીજી બાજુએ જે કાંસ થતા, તેમાં પણ પાણી વહ્યાંજ કરતું. આથી કરીને દરેક ક્ષેત્ર કેમ જાણે નાનું બેટડું થઈ ગયું હોય નહી તેવો ભાસ આપ્યાં કરતું. અને આવાં નાનાં નાનાં બેટર–નેસમાં, તે તે
મેટાં મોટાં શહેરને ફરતા કેટ હતા. મુખ્યતયા કેટ ઉભું કરવામાં લાકડાનો જ ઉપ
ગ કરાતે હતો કારણ કે કેટ, દરવાજા, શહે જંગલે અતિ સમૃદ્ધ હતાં રનાં ઘરે, હવે- તથા કાળદેવની અસરને લીઓ ઈત્યાદિ. લીધે (જુઓ પૃ. ૬ ની
હકીકત) વસવાટની જગ્યા બનાવવા તેને કાપી નાંખવાની જરૂરિયાત પણ ઉભી થયે જતી હતી અને નગરપ્રવેશ માટે તેમજ બહાર નીકળવા માટે તથા તેની રક્ષા માટે ઉભા કરાયેલા આવા કોટમાં અમુક અમુક અંતરે દરવાજાઓ પણ માલુમ પડતા હતા. બબ્બે દરવાજાઓ વચ્ચે કેટલાય ગુંબજે અને મિનારાઓ પણ ખડા કરાતા હતા. આવા દરવાજા અને ગુંબજોની સંખ્યા, શહેરના વિસ્તાર પ્રમાણે વધતી ઓછી સંખ્યામાં રહેતો હતી
( જુએ કલ્પસૂત્ર સુ. ટીકા. તે વખતે મોટા પલે જેવા સાધન હશે કે કેમ તેવું કાંઈ જણાતું નથી.)
(૧૯) કે. હી. ઇ. પૃ. ૨૦૭ જુઓ. | (૨૦) સાર્થવાહોને પિતાના માર્ગમાં આવતી નદીઓ આ પ્રમાણે હોડીની મદદથી ઓળંગવી પડતી તી.
(૨૫) મહાવીરને પણ એક પ્રસંગે ગંગા નહી માળંગતાં માવાનો આશ્રય લેવો પડયાનું જાય છે.
(૨૨) મેગેસ્થની પાટલીપુત્રનું જે વર્ણન આપ્યું છે તે હકીકતથી આ વસ્તુની સત્યતાને સંપ પણે ચિતાર આવી શકે છે.
