________________
ભારતવર્ષ ]
વિથિન
પિતાના પતિને દેવસમાન ગણી તેમના વચનનો વિરોધ કરતી નહીં, પણ ઉલટું તેને શિરસાવંશ ગણું તેમનાં તેવાં રાષ્ટ્રહિતના કાર્યમાં પીઠબળ સમપ ઉત્તેજતી હતી, જેથી દરેક સ્ત્રી અને પુરૂષનું યુગલ, એક બીજાના કાર્યક્ષેત્રમાં સ્વતંત્ર પણું હતું તેમજ એક બીજાનું સંપૂર્ણ રીતે સન્માન પણ સાચવતું હતું.
સ્ત્રી વર્ગને કોટુંબિક ધનસંગ્રહમાં વારસાહક્ક હેવાનું જણાયું નથી પણ સારા સારા પ્રસંગે જ્યારે આવતા ત્યારે પુરૂષવર્ગ તરફથી યથાશક્તિ અને પ્રસંગને છાજતી ભેટ-સોગાદો આપવામાં આવતી અને આવી સંપત્તિની, તે સ્વતંત્ર માલિક ગણુતી હતી, અને સમય આધ્યે આવા ધન-સંચયનો ઉપયોગ પોતાના આત્મિક કલ્યાણની સાધનાથેજ મુખ્યત્વે કરતી.
ધનની લલુપ્તા કે જમીનની માયા રાજાઓને બહુ વળગેલી નહતી તેથી જે કાંઈ પોત
પિતાના વડીલજનો તરફથી રાજા અને અમા- વારસામાં તેમને મળતું
ત્ય અથવા તે ટકાવી રાખવામાંજ મંત્રીમંડળ તેઓ ભૂષણ માનતા; જેથી
કરીને ગણતંત્રની રાજ્ય વ્યવસ્થા સર્વત્ર સામાન્યપણે ખીલી રહી હતી.”
સાવજોય શકાટ જેવું પહજ નહતું તેથી એમ પણ સમજવાનું નથી કે રાજા જેવી વ્યક્તિ પણ નહોતી. સર્વ જે કોઈ પિતા પોતાની જમીનના માલિક ગણતા, તે સર્વે તે તે હદના રાજા૫ જેટલાજ અધિકાર ભોગવતા અને આવા નાના-મોટા રાજ્ય સમૂહમાં, જેનું કુટુંબ વિશેષ પ્રાચીન, પરાક્રમ પૂર્ણ અને રવેવંતુ હોય તેમજ જનકલ્યાણના કાર્યમાં પ્રવૃત્ત થઈ પડયું હોય તેવા રાજકુટુંબનો જે વડીલ હોય, તે સર્વનો અગ્રેસર ગણાત. એટલે તે એક રીતે આવા નાના જમીનદારો કહે કે રાજા કહો તે સર્વેનો ઉપરી પણ કહેવા છતાં બીજી રીતે, તેમાંના કેઈ ઉપર, રાજદ્વારી નજરે વિશેષ અધિકાર પણ ભગવત નહીં; તોપણ
જ્યારે સમૂહો માંહેના સર્વે અંગભૂતોનું હિત, એકજ ત્રાજવામાં તળાવાનો પ્રસંગ ઉભો થત ત્યારે “ધણી વિનાના ઢેર સૂના અથવા “નિર્ણાયક ટોળાંને જલદી નારાજ થાય છે” તે સૂત્રનું મૂલ્ય બરાબર આંકીને, આ સર્વે રાજાઓ પોતાના તેવા અગ્રેસરની હાકલને માન આપી, તેની સરદારીના ઝુંડા તળે કામ સાંગોપાંગ ઉતારવાને તાત્કાલિક એકઠા થઈ જતા.9
આવા નાના જમીનદારને રાજા ?નાદ
૩. પરિચ્છેદ પહેલામાં આને લગતી ટીકા ન. ૧૧ જુએ.
૪. પુરાતત્વ માસિકના પુ. ૨ માં ગણતંત્ર રાજ્ય વિશે લેખ જુઓ.
૫. મહાવીરના પિતા રાજા સિદ્ધાર્થ આવા એક રાન હતા તે માટેનું વર્ણન કલ્પસૂત્રમાં જુઓ.
૬.વિશાલીપતિ. રાજા ચેટ, તે આ પ્રકારને
ઉપરી રાજા હતા. સર્વે લિચ્છવી ક્ષત્રિયોને તે મુકુટમણિ ગણતે તેવી રીતે બુદ્ધદેવના પિતા રાજા સિદ્ધાર્થ, શાકય જાતિને વડે હતા.
૭. ગણતંત્ર રાજ્યની આ ખૂબી હતી. આના ઉલે બૌદ્ધ પુસ્તકોમાંથી પણ મળી આવે છે. રાજસભાની મંઝણું કેમ કરવામાં આવતી તે પ્રસંગે સરખા.
૮, જુઓ ઉપરની ટીકા નં. ૫. .
