Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળરાજેનો રીસ.
(સચિત્ર )
કવિ શામીલાલ રતનચ ૪ વોરા
(ધરમપુર એક રાવિ )
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
છે શ્રી સિદ્ધાય નમઃ | ॥ ॥ श्री न्यायांभोनिधि श्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपादपद्मभ्यो नमः । છે શ્રી નવપદ મહાભ્ય ગર્ભિત ___श्रीपाल राजानो रास.
[અર્થ સહિત]
ll પાત
પાછા in my liાની વાત પર
( જેમાં શ્રીસિધચક આરાધન વધ, સ્નાત્રે, પુજાઓ, )
વંદન, સ્તવનો, સ્તુતિઓ, યંત્ર, નવપદમંડળ અને અનેક સુંદર વિવિધ રંગીન ચિત્રો
આપવામાં આવેલ છે.)
-: પ્રાપ્તિ સ્થાન :
ઘજA
આ કીડા
ડાઇ..
મુલ્ય રૂા. ૬-૦–૦
* ના છે થાઈ
થી, ?S7SZS SS SS Sા થાન થs
AAAAAAAAAP નાં ધા ના પો ના
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમ્ર નિવેદન
મહારાજા શ્રીપાળના રાસના પ્રકાશનની બહુ લાંબા સમયની ઈચ્છા, આજે પરિપૂર્ણ થતાં અને તે પાઠકેના હાથમાં સાદર સપતા, હૃદયને ખરેખર આનંદ થાય છે. એ દહાડાઓની વાત છે કે જ્યારે શ્રી નવપદજી આરાધક મંડળ તરફથી મારે આયંબિલ તપને ઉજવવા સારૂ અનેક સ્થળે જવું પડેલું અને ત્યાં સિદ્ધચક્રપ્રભાવદશક મહારાજા શ્રીપાળના સુંદર ને મનેરમ રાસનું પ્રવચન કરવામાં આવેલું.
આ વેળા પ્રારંભથી જ રાસની સુંદરતા અને ચારિત્રની મહત્તાએ મને આકર્યો હતો, અને આયંબિલ તપની ઓળી પરની મારી શ્રદ્ધાને વિશેષ ને વિશેષ પુષ્ટ કરી હતી. • ઉમાસ્વાતી મહારાજાએ ભાખેલા એ સૂત્ર મુજબ “ સાંભળનારનું કલ્યાણ થાઓ કે ન થાઓ, પણ વકતાનું કલ્યાણ થાય છે જ.” મને એનાથી અંત્યંત લાભ થયો, અને એ લાભ નિમિત્તે શ્રી શ્રીપાળ મહારાજાનું ચરિત્ર આયંબિલ તપની સંપૂર્ણ ક્રિયા, પૂજા વગેરે સાથે છાપવાનો નિર્ણય કર્યો. એ નિર્ણય શ્રી સિદ્ધચક્રજી મહારાજાને પ્રતાપે આજે પૂર્ણ થયે છે. .
એ વાત અત્રે જણાવી દેવી જરૂરી છે, કે પ્રથમ મારે વિચાર આ રાસને નવીન ઢબ, નવીન ગેયાગેયતા અને નવીન ભાવના સાથે બહાર પાડવાને હતે; પણ પરોપકારી, પરમવિદ્વાન ગુરુદેવ શ્રી વિનયવિજયજી મહારાજની ચમત્કૃત્તિ ભરેલી ભાષામાં તૈયાર થયેલા રાસની વિદ્યમાનતામાં મારું આ કાર્ય કદાચ દુઃસાહસજ ગણાય, અથવા સૂર્યની સામે દીપક જેવું ભાસે; આ ભયથી ઉપાશ્રી વિનયવિજયજી મહારાજ કૃત રસ ઉપર ગૂજરાતી ટીકામાં શુદ્ધ ભાષાને સમાવેશ કરી, તમામ ક્રિયા સાથે આ પુસ્તક તૈયાર કર્યું, જે પ્રિયપાઠકે સમક્ષ રજૂ થયેલ છે.
દરેક કાર્યો શુભ આશિર્વાદ અને નેહાળ સહકાર પર જ નિર્ભર હોય છે. મારા આ કાર્યમાં પણ તેમ જ છે. પૂજ્ય ગુરુદેવ, તીર્થોદ્ધારક ૧૦૦૮ શ્રી વિજયનીતિસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા ગનિષ્ઠ જગતગુરુ શ્રી વિજયશાન્તિસૂરીશ્વરજી, આ બન્ને જનશાસન સમ્રાટના શુભ આશિર્વાદ મને મળ્યા છે, અને હું તે એ આશિર્વાદનું જ આ પરિણામ માનું છું. આ ઉપરાંત
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસનસેવાના રસિયા દાનવીર ગૃહસ્થો અને મિત્રોને સહકાર મેળવવા હું ભાગ્યશાળી થયો છું. તેમાં પણ મારા પરમ મિત્ર શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહે આપેલી પૂરેપૂરી હિમત હું કદી વસરી શકું તેમ નથી.
આ બધાના આશિર્વાદ અને સહકારના પરિણામે આ ગ્રંથ તૈયાર થયું છે. આશા છે ધર્મપ્રિય જનતા એને પૂરેપૂરો લાભ ઉઠાવશે.
'. નિવેદક ધરમપુર સ્ટેટના રાજકવિ ભેગીલાલના જયજિતેંદ.
આભાર.
"શ્રી શ્રીપાળ મહારાજાનું ચરિત્ર છપાવવા સારૂ મને ઉત્સાહ આપનાર ચારિત્ર ચૂડામણી, તીર્થોદ્ધારક, ગુરુદેવ ૧૦૦૮ શ્રી વિજ્યનીતિસૂરીશ્વરજી અને યોગનિષ્ઠ જગતગુરુ શ્રી વિજયશાંન્તિસૂરીશ્વરજી આ બંને ગુરુદેવના શુભ આશીર્વાદથી કાર્ય આરંભ કર્યા પછી, મારા મિત્ર વર્ગમાંથી પ્રથમ ઉત્સાહ આપનાર દયાલંકાર શ્રીમાન શેઠ રતીલાલ વાડીલાલ પુનમચંદ શેરબ્રોકર તથા દયાવારિધી દાનવીર શેઠ માણેકલાલ ચુનીલાલ તથા શેઠ રતીલાલ જુમખરામ પારેખ તથા શેઠ ફકીરચંદ કેસરીચંદ ભાણાભાઈ તથા શેઠ ચુનીલાલ ખુશાલદાસ સુતરીયા; આ સર્વે ગૃહસ્થાએ મારા કાર્યમાં લાગણીભર્યો સહકાર આપે અને મારા કાર્યને વેગવંતુ બના
વ્યું, જેથી હું તેઓશ્રીને આભાર માનું છું. વળી મારા કાર્યને સંપૂર્ણ ફતેહમંદ પાર પાડવા સારૂ પી જૈનતિ કાર્યાલય લી.ના મેનેજીંગ ડાયરેકટર શ્રીયુત ધીરજલાલ - ટેકરસી શાહે જે શ્રમ ઉઠાવ્યો છે; તેને માટે પણ તેઓશ્રીને આભારી છું. વળી રા. રા. માસ્તર ઉમેદચંદ રાયચંદે મારા કાર્યમાં જે લાગણું બતાવી છે તેમને પણ આભાર માનું છું. આ સિવાય જે જે મિત્રોએ મારા કાર્યમાં સહકાર આપ્યો છે તે દરેકને આ સ્થળે આભાર માની વિરમું છું. શાસનદેવ સર્વેને સુખી રા બો એજ ભાવના.
લી. આપને, ધરમપુર સ્ટેટ રાજકવિ
ભેગીલાલ રતનચંદના જયજિનેન્દ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धचक्र वा नवपद जी
मंडल
उही नमोतव स्स
Co
ज्योति मुद्रणालय, अभहावाह
出
नमो दस एण
स्स
स्स
उहा
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
बालब्रह्मचारो प्रातःस्मरणीय-जगत्पूज्य-विशुद्ध चारित्रचुडामणि-प्राचीन-तीर्थोद्वारक
तपोगच्छालङ्कार पूज्यपाद-विद्वद्वर्य शांतमूर्ति.
दीक्षा सं. १९४९ अषाढ शुक्ल ११.
गणिपद सं. १९६१ मार्गशीर्ष शुक्ल ५.
जन्म सं. १९३० पोष शुक्ल ११.
पन्यासपद सं. १९६२ कारतक वद ११.
ARTrain
ASTUSTAHATTARTA
श्रीमान् आचार्य महाराज श्री विजयनीतिसूरीश्वरजी ॥
सरिपद, सं. १९७६ मार्गशीर्ष शुक्ल ५
જ્યાતિ મુદ્રણાલય, અમદાવાદ.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્યસમ્રાટ, જગદગુરુ મહાનમાં મહાન યોગીરાજ દિવ્યમૂર્તિ ૧૦૦૮ ગુરુદેવ શ્રી વિજયશાંતિસૂરીશ્વરજી મહારાજ
( માઉન્ટ આબુ )
- પૂજ્ય ગુરુદેવના ચરણકમળને હું સદા પૂજારી છું. તેઓશ્રીની અપૂર્વ શાંતિનો હું ઉપાસક છું. એઓશ્રીની અપૂર્વ જીવદયાની સેવાથી હું મુગ્ધ બન્યો છું અને જગતને મુગ્ધ કર્યું છે. વળી જેન શાસનની શોભા વધારી અને જીને કલ્યાણના રસ્તે ચડાવ્યા છે. વળી, સેકડો રાજા મહારાજાઓને દયાના પાઠ દર્શાવી દયાવાન બનાવ્યા છે. જે ગુરુદેવના સહવાસમાં હું ઘણા વરસથી આવ્યો છું. અને તેઓશ્રીના શુભ આશિવાદથી હું સદા સુખી છું તેથી મારા પૂ. ગુરુદેવ પ્રત્યે સદા પૂજ્યભાવ હોવાથી શ્રી શ્રીપાળ ચરિત્રમાં પૂજ્ય ગુરુદેવને ફેટો મુકી એક સેવક તરીકેની મારી ફરજ અદા કરું છું. અને એઓશ્રીની કૃપા ચાહું છું.
લી. આપના ચરણ કમળના પૂજારી,
કવિ ભેગીલાલ
ની ૧૦૦૮ વાર વંદણા. ' જયતિ મુદ્રણાલય–અમદાવાદ,
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री महावीराय नमः न्यायांभोनिधिजनाचार्यश्रीमद्विजयानंदसूरीश्वरपादपझेभ्यो नमः । સવ સિદ્ધિદાયક શ્રી નવપદમાહાસ્ય ગર્ભિત –
श्री श्रीपाल राजानो रास. (મૂળપઘસહિત સરલ શુદ્ધ ગુજરાતી ભાષાન્તર.)
૧ નમસ્કારાત્મક-મંગલાચરણ.
(દેહરા છંદ ) કલ્પવેલિ કવિયણ તણી, સરસતિ કરિ સુપસાય, સિદ્ધચક ગુણ ગાવતાં, પૂરે મનોરથ માય. ૧
અલિય વિઘન સવિ ઉપશમે, જપતાં જિન ચોવીશ, નમતાં નિજગુર–પયકમળ, જગમાં વધે જગીશ. ૨
અર્થ-અશરણશરણ, ભવભયહરણ, તરણતારણ શ્રી જિનેશ્વર દેવના મુખકમળમાં વસનારી વાણી–સરસ્વતી માતા કે જે કપલની પેઠે કવિજનોના મને રથ પૂર્ણ કરનારી છે, તેને કવિ પ્રથમ પ્રણામ કરે છે. કેમકે જગતની અંદર જે કંઈ જ્ઞાન-વિદ્યા-કળા વિદ્યમાન છે, તે બધી પ્રભુની વાણીથી જ પ્રગટ થયેલ છે અને તેના જ વડે સૃષ્ટિને ધાર્મિક તેમજ ૩વ્યવહારિક જ્ઞાનને અથવા તો આલોક અને પરલોક કે સ્વર્ગ ૪ અપવર્ગાદિ ૫ સ્તુત્ય સુખની પ્રાપ્તિને વ્યવહાર . ચાલ્યા કરે છે, તે વાણી દેવી કે જે પાણી માત્રના સર્વ જ્ઞાનની જનેતા છે, તેને સમર્થ સાક્ષરતમ
૧ જેમાં નમસ્કાર સંબંધી જ હેતુ સહ વાર્તા હોય તે. ૨ ધર્મ બાબતને ૩ લોકવહારમાં કામ આવનારી વિદ્યા કળાએ સંબંધી જ્ઞાનને, ૪ મોક્ષ ૫ વખાણવા લાયક ૬ મહાન પંડિતરાજ.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
શ્રીમાન્ ઉપાધ્યાયજી વિનયવિજયજી એ માટે જ પ્રથમ પ્રણામ કરતાં કહે છે કે હે સરસ્વતી માતા! આપ કવિજનાના મનેરથ પૂર્ણ કરવામાં કલ્પવેલ જ છે, માટે સારી કૃપા કરી આ સિદ્ધચક્રજીના ગુણાનુવાદ ગાવા આરભેલા ગ્રન્થ સંબંધી મારા મનારથ પણ કરે ! હવે બીજા દોહરામાં હેતુ સહિત દેવ અને ગુરુને પ્રણામ કરે છે કે, જે ચાવીશ જિનેશ્વર છે. તેમના જો ત્રિકરણ શુદ્ધિથી અને નિયમયુક્ત ગુરુગમ સહિત જાપ જપવામાં આવે તા બેશક જપનારનાં નઠારાં ને મિથ્યા પાપરૂપ વિદ્મ માત્ર શાંત થઈ નાશ પામી જાય છે. માટે જ એએ ભગવંતશ્રીના નામ સ્મરણ રૂપ જાપ જપી ગ્રન્થ સમાપ્તિ દરમ્યાન આવી નડનારાં વિધ્રો, નાશ થવા નમન કરું છું. તેમજ વળી મને જ્ઞાનદાન દઈ પ્રસિદ્ધિમાં લાવનાર મારા ગુરુરાજના અન્ને ચરણકમળને નમન કરું છું, કેમકે ગુરુના પાદમાં નમવાથી જગતમાં ચશ અને શેાભા વધે છે. માટે ગુરુપદવંદન કરી મારી ધારેલી ધારણા સફળ થવા ગ્રંથારંભ કરુ છુ. ૧-૨
( શ્રી શ્રીપાળ રાજાની કથાને શી રીતે જન્મ મળ્યા ? તે કહે છે. ) ગુરુગાતમ રાજગૃહી, આવ્યા પ્રભુ આદેશ, શ્રીમુખ શ્રેણિક પ્રમુખને, ણિ પરે દે ઉપદેશ. ઉપગારી અરિહ`ત પ્રભુ, સિદ્ધ્ભો ભગવત. આચારિજ ઉવઝાય તિમ, સાધુ સકળ ગુણવંત, દરિસણ દુર્લભજ્ઞાનગુણુ, ચારિત્ર તપ સુવિચાર, સિદ્ધચક્ર એ સેવતાં, પામી જે' ભવપાર. ઇહલવ પરભવ એહુથી, સુખ સ ંપદ સુવિશાળ, ગ સેાગ રારવ ટળે, જિમ નરપતિ શ્રીપાળ,
-
૩
४
* આ ગ્રંથના મંગલાચરણમાં ‘કલ્પવેલ કવિ’ આ શબ્દનો ગ્રંથકર્તાએ પ્રયેણ કરેલા છે, પરંતુ કાવ્યશાસ્ત્ર સંબંધી માનવતા પુસ્તકાની અ ંદર એ શબ્દની અંદર પ્રથમ આવેલા ‘‘રગણુ’ અને પછી આવેલા ‘નગણું' માટે એવું કહેવામાં આવેલુ છે કે રગણુ શત્રુ ગણ છે અને પછી નગણ્ મિત્ર ગણ છે, માટે કવિતાની શરૂઆતમાં ‘રગણ' પછી ‘નગણ્’નો ઉપયોગ કરવામાં આવે તે મંગલાચરણમાં કરેલી માંગણીનું શૂન્ય ફળ મળે છે. તેમજ શરૂઆતમાં ‘રગણ’ લાવવામાં આવે તે કવિતા બનાવનાર દુ:ખી થાય છે અને તેનુ અધવય. મરણુ નિપજે છે; કેમકે રગણુનું ફળ રણ છે, તેમ તેનો પિતા પણ મરણ છે (?) રહેવાનો લેાક યમને રહેવાની સંયમની નગરીમાં છે. તેનો દેવ અગ્નિ છે. અને મનુષ્યની કવિતામાં કાઇ પણ કવિ શરૂઆતમાં તેનો ઉપયેગ કરે જ નહીં, તે છતાં પણ સમ સાક્ષર ઉપાધ્યાયજીએ એ નિયમ તરફ કેમ દુર્લક્ષ દાખવ્યું હશે ! તે નાની જાણે અને એનો ખરા ખ્યાલ બાંધવનુ કામ સુજ્ઞ વાચક વર્ગને સોંપું છુ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલા
પૂછે શ્રેણિકરાય પ્રભુ, તે કુણુ પુન્ય પવિત્ર, ઇંદુભૂતિ તવ ઉપદિશે, શ્રી શ્રીપાળચરિત્ર.
અ—ચરમ-છેલ્લા-ચેાવીશમા તીર્થંકર શ્રી વીરાધિવીર મહાવીર પ્રભુજીનેા આદેશ-હુકમ થતાં પ્રથમ ગણધર શ્રી ગાતમસ્વામી કે જે જૈન માત્રના ગુરુ છે એટલે કે એમણે એ આપણને શિખવ્યું છે કે–તપ કરવાથી ને સુગુરુશ્રીના સમાગમથી તમામ પાપ–શકાઓ દૂર થાય છે, તથા શુદ્ધ નિયમથી તપ કરતાં કેવી લબ્ધિઓ ઉત્પન્ન થાય છે ! ગુરુરાજ પ્રત્યે નિર્માંળ પ્રેમ રાખવાથી શિષ્યની કેવી ઉન્નતિ ને સદ્ગતિ થાય છે! અને મેાહની પ્રબળતા વડે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિમાં ને સિદ્ધિપ્રાપ્તિમાં કેવી અડચણા આવે છે! વગેરે વગેરે બાબતાનું ઉત્તમેાત્તમ શિક્ષણ આપેલું છે; માટે જ તેઓ આપણુ સના ગુરુ છે અને એજ માટે ગ્રંથકર્તાએ પણ ગુરુનું વિશેષણ ખાસ આપેલું છે, તે ગુરુ મગધદેશના પાટનગર રાજગૃહી કે જે હાલ પણ હયાત છે તે સ્થળે પધાર્યા. અને ગુરુના પધારવાની જાણ થતાં શ્રેણિકરાજા વગેરે ભાવિકજના ગુરુની સમીપ જઈ પંચાભિગમ સાચવી વંદન કરી ચાગ્ય સ્થળે બેઠા. એ જોઇ એભાવિક ભાવિકજનાને પેાતે આ પ્રમાણે ઉપદેશ દેવા લાગ્યાઃ-શ્રી અરિહંત પ્રભુ કે જે,
સહન કરત્તા ભૂમંડળમાં વિચરી ખાળવાને ખેાધિમાં પરિસહા
પ્રાપ્ત કરાવી ઉચ્ચ ગતિ સાથે ભેટાડે છે તે ઉપકારી અહંતજીનું, તથા સિદ્ધ ભગવંતનું, તેમજ છત્રીશ ગુણવંત આચાય મહારાજ, પચીશ ગુણવંત ઉપાધ્યાયજી મહારાજ અને સત્યાવીશ ગુણવત તમામ મુનિ મહારાજ; તેઓનું હે ભવ્યજીવા ! તમેા નિરંતર ભજન કરા! કેમકે ચેાગ્ય નિયથી તેઓનુ ભજન–સેવન કરવા વડે કલ્યાણ જ થાય છે. વળી સવથી મુશ્કેલમાં મુશ્કેલીથી મળનારું સમક્તિદન કે જે વિની ગણત્રીમાં ગણાવવાનું મુખ્ય સાધન છે તે દર્શન, તથા જ્ઞાનના ગુણ, તેમજ સારા વિચારા સહિત આદરેલ ચારિત્ર અને તપ કે મેાલક્ષ્મીનું સ્વામીપણું અક્ષનાર છે, તે ચારિત્ર ને તપને અ’ગીકાર કરા! કેમકે એ ઉપર કહેલાં નવપદમય શ્રીસિદ્ધચક્ર કમળના આકારે છે, તેની ઉપાસના-સ્મરણ-સેવા-સ્તુતિ કરવાથી આ ભવ રૂપી ભયંકર સમુદ્રથી પાર છે. અને દલીલ સહિત દાખલા તરીકે, જેમ એ નવપદ' સેવવાથી શ્રીપાળ મહારાજાને આ ભવની અદંર
જવાય
૧ આકરાં કષ્ટા. ૨ દેવગતિ અથવા મેાક્ષ. ૩ ભજન કરવા લાયક મનુષ્ય હાય તેજ કહેલાં નિયમેા પ્રમાણે મન, તન પવિત્ર રાખી યાગમાં બતાવેલી ક્રિયા વગેરેમાં કાયમ રહી ભજન કરે તા.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
""
તથા પરભવની અંદર સારા મેટાં સુખા અને સ ́પત્તિઢ્ઢાલત વગેરે મળ્યાં તથા દેહમાં થનારા રાગા, મનમાં નડનારા શાકા અને દુઃખ દેનારા દુકાળ વગેરે ભય, તેમજ દુઃખમય નરક ઢળ્યાં, તેમ નવપદારાધનવડે તમેાને પણ સ દુઃખા ટળી જઈ ઉત્તમ સુખસ ́પદા મળશે. આ પ્રમાણે ગાતમસ્વામીજીનું કહેવું થતાંજ હર્ષ અને આશ્ચય સહિત શ્રેણિકરાજાએ પછયું-હું પ્રભુ! એ પુન્યવત અને પવિત્ર શ્રીપાળ મહારાજ કાણુ હતા ? કયાં થયા અને કેવી રીતે તેમણે નવપદજીની આરાધના વડે મનઃકામના સિદ્ધ કરી? તે અર્થતિ સુધી ફરમાવેા. ” આ પ્રમાણે આતુરતાવત પ્રશ્ન સાંભળી પરીપકાર નિમિત્ત ઇંદ્રભૂતિ-ગાતમસ્વામીજીએ નીચે પ્રમાણે શ્રીપાળ મહારાજાનું જીવન-ચરિત્ર કહેવું શરૂ કર્યુંÖઃ— (3-19)
( ઢાળ પહેલી—દેશી લલનાની. )
દેશ અનેાહર માળવા, અતિ ઉન્નત અધિકાર લલના, દેશ અવર માનુ ચહું દિશે, પરવરિયા પરિવાર લલના. દેશ અનેાહર માળવા. ૧ તસશિરમુગટ મનેહરૂ, નિરૂપમ નયરી ઉજેણ લલના, લખમી લીલા જેહની, પાર કળીજે કાણુ ! લલના. દેશ મનેાહેર માળવા. ર
સરગપુરી સરગે ગઇ, અલકાપુરી અલગી રહી,
આણી જલધિ
જસ આશક લલના,
ઝ ંપાને લક લલના.
૩
દેશ મનેાહર માળવેા. એટલે કે જે પેાતાની
અથ-મનને હરણ કરનાર સ`પત્તિ ખીજા દેશાને શરમ પેદા કરાવે છે એવા માળવ દેશ છે, કેમકે જે દેશ, સાના, ચાંદી, રત્ન, અને એવાં જ અનેક ખનીજ પદાર્થાની ખાણ્યરૂપ, તથા કુલ કુલ રસ કસની પેદાસવાળા, અને પહાડા-વિવિધ ગહનવના, નદી-સરાવર પવિત્ર તીર્થ, ચમત્કારિક આષધિઆવડે શેાભાયમાન છે, તેથી તે દેશ મનેાહર છે. તેમજ લૈાકિક કહેવતમાં પણ ભૂખ્યા તરસ્યાના માળવેા
6
૧ વર્ષનાં ફળ સબધી ભડલી વાક્ય નામના નાનકડા પણ માનવતા પુસ્તકમાં ભળોએ પેાતાના પતિ કને દુકાળના યાગ જણાતાં વારંવાર એજ ભલામણુ કરેલી છે કે ‘ જા પિઉ તું હવે માળવે, જે જીવણરી આશ.' એટલે કે જો સુખે ગુજરાન કરી દુકાળ વીતાવી જીવવું હોય તો માળવામાં જતા રહે. માટે માળવા સર્વોત્તમ છે, એવી એ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
દયા અલંકાર દાનવીર શેઠ રતીલાલ વાડીલાલ પુનમચંદ શેરબ્રોકર,
(રાધનપુરનિવાસી. ) શું હાલ મુબાઇ. ]
જેઓશ્રીએ જૈનકામની ઘણી જ કીમતી સેવા ખાવી છે, તેમજ ઘણી જ સંસ્થાઓના સંચાલક છે; તેમજ જીવદ્યાના કાર્ય માટે તેઓશ્રીને વ્યાખલ કારના ઇલ્કાબ મળ્યા છે. તેમજ રાધનપુરના નવાબ સાહેબ તરફથી પણ તેઓશ્રીને ઘણું જ માન મળ્યું છે. વળી તેઓશ્રીની ગુપ્ત સેવા ઘણી જ પ્રસંશાલાયક છે. વળી સાહિત્યમાં પણ ઘણા જ કિમતી ફાળો આપતા આવ્યા છે; તેઓએ સેવાભાવી આત્માને શાબે તેવી રીતે જનતાની સેવા બજાવી છે તેથી એ સેવાથી આકર્ષાઇને એઓશ્રીના ફોટા મૂકી. હું મારી ફરજ અદા કરું છું. અને પરમાત્મા તેઓશ્રીને અને તેઓશ્રીના કુટુંબને સદા દીર્ઘાયુષ્ય રાખે અને આનંદ. ભગવા, એજ પ્રસુ પાસે પ્રાર્થના.
ચાતિ મુદ્રણાલય–અમદાવાદ,
લિ. આપતા, ભાગીલાલ વિ.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાનવીર દયાવારિધી શ્રીમાન શેઠ માણેકલાલ ચુનીલાલ
અમદાવાદનિવાસી (હાલ-મુંબાઇ)
જેએ શ્રીએ ભાગ્યદેવીની અપૂર્વ કૃપા વડે પેતાની યુવાન વયમાં હજારો રૂપીઆ શુભ કાર્યોમાં દાનમાં આપી શુભ કર્મ સંપાદન કર્યું છે. વળી, જીવદયામાં તેમજ જીર્ણોદ્ધારમાં તથા એજ્યુકેશન બેડમાં ઘણીજ સારી રકમ દાન આપી પોતે પોતાની કમાણીનું સાર્થક કર્યું છે. વળી તેઓશ્રી તથા તેઓશ્રીનાં ધર્મપત્ની બંને જીવદયા મંડળીમાં પેટ્રેન થયા છે. આ સિવાય તેઓશ્રીએ ગુપ્ત મદદો ઘણી જ સારામાં સારી રીતે આપી ઘણા જ દુ:ખી ભાઈબંનેની પોતે સેવા બજાવી છે. આ સિવાય સાહિત્યની દ્વારા પણ મદદ આપી પોતે સાહિત્યની પણ સારામાં સારી લાગણી ધરાવી છે. તેથી તેઓશ્રીના સદગુણ ઉપર આકર્ષાઈ એક સન્મિત્ર તરીકે શ્રી શ્રીપાળ ચરિત્રમાં તેઓશ્રીને ફેટો મુકી હું મારી ફરજ અદા કરું છું, અને પરમાત્મા પ્રત્યે પ્રાર્થના કરું છું કે આવા દાનવીર પુરુષોને સદા દીર્ધાયુષ અપે તથા તેઓશ્રીના કુટુંબને સદા સુખી રાખે એજ ભાવના.
લી. આપને
કવિ ભેગીલાલ જ્યોતિ મુદ્રણાલય–અમદાવાદ.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલો
માબાપ છે'-એ મહાન બિરુદન મળવાથી એટલે કે ત્યાં સદાય સુકાળજ હોય છે એથી, અને હિંદુસ્તાનના મધ્ય પ્રદેશમાં આવેલ હોવાથી જાણે એ માળવદેશ હિંદુસ્તાનમાંના બીજા દેશોને મૂળપુરૂષ હોય અને તે તેના પરિવારરૂપ હોયની તેને ખ્યાલ કરાવી રહેલ છે. આમ હોવાથી કવીશ્વરે મનહર અને અધિકારમાં પણ ઘણું જ ઉંચા દરજજાને છે એવું વિશેષણ વિશેષપણે આપેલું છે. એ માળવદેશની અંદર માથા ઉપર શોભનારા મુગટની પેઠે પાટનગર ઉજેણી નગરી કે જેની સરખામણી બતાવવામાં કોઈ પણ શહેરની ઉપમા ન આપી શકાય એવી ( આ વાર્તાના સમયમાં ઉજેણી નગરી જાહેજલાલીથી પૂર્ણ ) હતી, તેમજ એ શહેરની અંદર વસનારી તમામ પ્રજા એટલી બધી ધનપાત્ર અને વૈભવવાળી હતી કે જેને પાર કળવામાં પણ કઈ રીતે આવી શકે તેવો ન હતો, એટલું જ નહિ; પણ (કવિ કહે છે કે-હું એમ માનું છું કે) સ્વગપુરી એ ઉજેણુની અપાર શેભાને નિહાળી પોતે એના અગાડી હલકી જણાતાં શરમાઈને આકાશમાં જતી રહી છે, તથા કુબેરની અલકાપુરી પણ ઉજેણની અદ્ધિસિદ્ધિ જોતાં પિતાની અદ્ધિસિદ્ધિને તુચ્છ માની એકાંત પ્રદેશે-છેટે જઈને રહી છે અને રાવણની સોનાની લંકા પણ ઉજેણમાં દરેક ઘરના બારણાના ચણિયારામાં સેનું તે શું પણ હીરા માણેકને કચરાતાં જોતાં પોતાને ધિક્કાર માની સંતાપથી તપેલી બિચારી પોતાના આત્માને ઠંડે કરવા માટે દરિયામાં જઈ પડી રહી છે, મતલબ એ જ કે એ સમયમાં ઉજેણુ ઘણીજ શોભાના શિખર ઉપર બિરાજતી હતી. ( ૧-૩)
પ્રજાપાળ પ્રતાપે તિહાં, ભૂપતિ સવિ સરદાર લલના, રાણી સૌભાગ્યસુંદરી, રૂપસુંદરી ભરતાર લલના, દેશ ૪ સહેજે સેહગસુંદરી, મન માને મિથ્યાત લલના, રૂપસુંદરી ચિતમાં રમે, સૂધી સમકિત વાત લલના.
દેશ મનહર માળવો. ૫ સુરપરે સુખ સંસારનાં, ભોગવતાં ભૂપાળ લલના, વાકય પણ પ્રતીતિ દે છે. ૨ જે શહેરમાં રાજગાદી હૈય તે શહેરને પાટનગર કહે છે. ૩ હલકું ત્રાજવું હંમેશાં ઊંચુ જ જાય છે એ નિયમ પ્રમાણે હલકી થઈ જવાથી ઊંચે જતી રહી. ૪ અલકાપુરી લજજાઈ જતાં હોં છુપાવવાને માટે કેઈ ન જોઈ શકે તેવે ઠેકાણે જતી રહી અને ૫ લંકા બળતરાની મારી દરિયામાં પડી. અલંકારથી આ અતિશયોકિત ફક્ત ઉજેણની અતિશય વડા બતાવવા માટે જ કહેલ છે.અલંકાર વિનાની કવિતા અડવી-શંગાર વગરની લાગે છે, માટે અલંકારની જરૂર છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ
પુત્રી એકેકી પામિએ, રાણી દાય રસાળ લલના. દેશ મનેાહેર માળવેા.
એક અનુપમ સુરલતા, વાધે વધતે રૂપ લલના, બીજી ખીજ તણી પરે, ઇંદુકળા અભિરૂપલલના. દેશ મનેાહર માળવા. ७
સાહગદેવી સુતાતણું, નામ ડવે નરનાડુ લલના, સુરસુ દરી સેહામણી, આણી આધક ઉચ્છાહુ લલના. દેશ મનેાહર માળવા, ૮
રૂપસુંદરી રાણી તણી, પુત્રી પાવન અંગે લલના, નામ તાસ નરપતિ ડવે, મયણાસુ’દરી મને રંગ લલના. દેશ મનેાહર માળવા. ૯
અર્થ :-તે ઉજેણી નગરીના રાજતખ્ત ઉપર અખંડ પ્રૌઢ પ્રતાપશાળી રાજરાજેશ્વર પ્રજાપાળ નામને મહારાજા શાભાયુક્ત બિરાજમાન્ હતા અને તે નામ પ્રમાણે પ્રાને પાળવાના ઉત્તમ ગુણા ધરાવતા હતા. તેમજ તે સમયમાંના ખીજા બધા રાજાએ તેના ખડિયા રાજાએ હાવાથી તે છત્રધારીઓના પણ છત્રપતિ સાર્વભામરાજા હતા. એ રાજેંદ્રને બે રાણીઓ હતી, તે પૈકી પટ્ટરાણીનું નામ સાભાગ્યસુંદરી અને બીજી રાણીનું નામ રૂપસુંદરી હતું. તે બે રાણીઓમાંથી સાભાગ્યસુંદરી સ્વભાવથી જ મનની અંદર મિથ્યાત્વને માન આપતી હતી, એટલે કે મિથ્યાત્વધર્મી હતી અને રૂપસુંદરીના ચિત્તમાં સીધી અને સારી રીતે સમકિતની જ વાત રમી રહેલી હતી. એ બન્ને રાણીઓ સાથે દગ ́દુક દેવની પેઠે ઉત્તમ વિલાસ સહિત સાંસારિક સુખા અનુભવતાં પ્રજાપાળના સમાગમ સુખથી ખન્ને રાણીઓએ એકેકી મનોહર કુંવરીને જન્મ આપ્યા. તે બન્ને રાજબાળાઓમાંની એક કુંવરી કાઇપણ ઉપમા આપી તેની સરખામણી ન બતાવી શકાય એવી કલ્પવેલ સરખી વધતા જતા રૂપ સહિત વધતી જતી હતી, અને બીજી કુંવરી સુદિ બીજના ચંદ્રમાની કળા સરખી વધતી જતી હતી. મતલખ એજ કે તે રાજકુમારિકાઓ દિન પ્રતિદિન લાલન, પાલન, પ્રીન, પાષણ થવાથી માટી થતી હતી. તેમાં સાભાગ્યદેવીની કુંવરીનુ નામ જ્યેાતિષીઓના મતને માન આપવા અધિક ઉત્સાહ લાવીને રાજાએ સુરસુંદરી અને રૂપસુંદરીની પાવન અંગવાળી કુંવરીનુ નામ મયણાસુંદરી રાખ્યું હતું.( ૪૦૯ )
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલો વેદ વિચક્ષણ વિપ્રને, સાંપે સેહગદેવી લલના, સકળ કળા ગુણ શીખવા, સુરસુંદરીને હેવી લલના
દેશ મનહર માળવો. ૧૦ મિયણાને માતા ઠ, જિનમત પંડિત પાસ લલના, સાર વિચાર સિદ્ધાંતના, આદરવા અભ્યાસ લલના.
| દેશ મનહર માળવો. ૧૧ અર્થ:–અનુક્રમે જ્યારે તે રાજકન્યા વિદ્યાભ્યાસ કરવાને લાયક ઉંમરની થઈ ત્યારે સિભાગ્યસુંદરીએ તરત પોતાની કુંવરી સુરસુંદરીને સ્ત્રી ચોગ્ય તમામ શ્રેષ્ઠ કળાઓ તથા સારા ગુણો શીખવી પ્રવીણ કરવાને માટે શિવભૂતિ નામને વિદ્વાન બ્રાહ્મણ કે જે ત્રાકુયજુ-સામ–અને અથર્વણ એ ચારે વેદે તથા તેને લગતાં શાસ્ત્રમાં સારી નિપુણતા ધરાવતો હતો; તેને ત્યાં વિદ્યાભ્યાસ કરાવવાને બંદેબસ્ત કર્યો. અને રૂપસુંદરીએ પિતાની મયણાસુંદરીને, જૈન પંડિત સુબુદ્ધિ નામને કે જે જન ફિલસૂફીને સારે જ્ઞાતા હતો, તેને ત્યાં જૈન સિદ્ધાંતના સાર રૂપ સારા વિચારોને અભ્યાસ આદરવા માટે બંદેબસ્ત કર્યો.
( ૧૦-૧૧ ) ચતરફળા ચોસઠ ભણી, તે બેઉ બુદ્ધિનિધાન ભલના, શબ્દશાસ્ત્ર સવિ આવયાં, નામ નિઘંટુ નિદાન લલના.
. દેશ મનહર માળવે. ૧૨ કવિત કળા ગુણ કેળવે, વાજિંત્ર ગીત સંગીત લલના, જ્યોતિષ વૈદ્યક વિધિ જાણે, રાગ રંગ રસરીત લલના.
દેશ મનહર માળવે. ૧૩ સેળ કળા પૂરણ શશિ, કરવા કળા અભ્યાસ લલના, જગતિ ભમે જસ મુખદેખી, ચોસઠકળા વિલાસ લલના,
દેશ મનહર માળવો. ૧૪ ૧ નાચવાની, સમયસૂચકતાની, ચિત્ર કહાડવાની, વાજિંત્રો વગાડવાની, મને તંત્ર જાવાની, વરસાદ આવવા સંબંધી જ્ઞાનની, ફળ ચુંટવાની, સંસ્કારી ભાષા બોલી જાણવાની, ક્રિયા કેળવી જાણવાની, જ્ઞાનની, વિજ્ઞાનની, કપટપટુતાની, પાણું થંભાવવાની, ઘરના આચારગી, ગાવી, તાળના માપની, આકૃતિ છુપાવવાની. બગીચામાં ઝાડ ઉકેરવા–રોપવાની, કવિતા કરવાની, વાંકુ બોલવાની, પુરુષનાં લક્ષણ ચેન ઓળખવાની, હાથીનાં લક્ષણ જાણવાની, ઘોડાઓની પરીક્ષા કરવાની, ઘર-વસ્ત્રદેવ સુગંધિત કરવાની ઉત્પાતબુદ્ધિ-તર્ક દેડાવવાની, શુકન જેવા જાણવાની, ધર્મને આચાર જાણવાની,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાનો રાસ અર્થ –તે બન્ને રાજબાળાઓએ ર્વપુણ્યના બળવડે વિદ્યાભ્યાસની અંદર સારી ચીવટ રાખવાથી ટૂક વખતમાં જ ચતુરાઈ ભરેલી ચતુર સ્ત્રીની ચોસઠ કળાઓ શીખી લીધી, અને તે એક બુદ્ધિના ખજાના સરખી થઈ. તેમજ વ્યાકરણશાસ્ત્ર-કૌમુદી સિદ્ધાંતચંદ્રિકા, કાવ્ય વગેરે, તથા નામમાળા એટલે કે દેશદેશની ભાષાઓમાં જુદાં જુદાં બોલતાં નામ અને તેઓના ગુણદેણ સંબંધી કેષ-એ વગેરે બધાંએ પૂરેપૂરાં હેડે યાદ થયાં. તેમજ કવિતા કરવાનાં સાહિત્ય સમ્બન્ધી કળાઓના જાણવાથી સારી કવિતા બનાવનારીઓ થઈ, વાજિંત્ર એટલે ચામડેથી મઢવામાં આવતાં નગારાં નરઘાં–લક વગેરે, તારથી તૈયાર થયેલાં સતાર-સારંગી-તાઉસ-સુંદરી વગેરે, ફૂંકથી વાગનારાં વાંસળી, શરણાઈ–મેરલી વગેરે અને અર્ધતાલવાળાં-કાંસીજોડા-ઝાંઝ-મંજીરા-જળ તરંગ વગેરે સ્વરહીન વાજા: મતલબમાં જગતની સપાટીમાં વાગનારાં તમામ સાડા ત્રણ જાતિનાં વાજિંત્રો વગાડવાં મેળવવાની કળા, તાલસ્વર સાથેની ગાયન કળા, છ રાગ, ત્રીસ રાગણીનાં રૂપ; છાયા-આરેહ અવરોહ સહિત તાન પલટા, તેના સમય વગેરે અને નવે રસની રીતિ વગેરેમાં કુશળ થઈ–એટલું જ નહીં, પણ તે બને પ્રવીણ રાજકુમારિકાઓનું મુખ જોવા અને ચોસઠ કળાઓને વિલાસ શિખવાને માટે સોળ કળાવાળે પુનમને ચંદ્રમા પણ જંબુદ્વીપની જગતીમાં હંમેશાં ભમવા લાગ્યો, કેમકે પોતે ફક્ત સોળ કળાવાળો જ હતો અને તે બન્ને રાજકન્યાઓ તે ચોસઠ કળાવાળી હતી, એથી ચોસઠે . કળા શીખવા પ્રતિજ્ઞા કરી ને સદરહુ કુંવરીઓન: મહીંનાં દર્શન કરવા તથા કળાઓને અભ્યાસ કરવા ફેર મારવા લાગ્યો, પરંતુ તેને ક્ષયરોગ લાગુ પડતાં તેના મનની હોંશ મનમાંની મનમાં જ રહી અને પ્રતિજ્ઞા પૂરી ન થતાં હજુ ભમ્યા જ કરે છે, કારણ કે મોટા પુરુષે જે પ્રતિજ્ઞા આંખનાં અંજને જાણવા-જવાની, ચૂર્ણ બનાવવાની, સામાને પ્રસન્ન કરવાની, ધાતુવૃદ્ધિ કરવાનો. અલંકારિક ભાષા વાપરી જાણવાની, હાથ ચાલાકીની, સુંદર ચાલ ચાલવાની, સુગંધી તેલ બનાવવાની, ચાકરની કદર જાણવાની, પ્રશ્ન કરવાની, સામાના દચનનું નિરાકરણ કરવાની, વીણુ વગાડવાની, ચર્ચાવાદ લડાઈ કરવાની, કટાક્ષના ઉપયોગની, 'લોકાચારની, સોગઠાં–શેતરંજ રમવાની, રત્ન-મણિ વગેરે પારખવાની લિપિનો ભેદ જાણુવાની, વૈદકની, કામચેષ્ટાની, રસોઈની, મા ગુથવાની, ચોખા ખાંડવાની, તંબળ બરાવવાની, કથા કહેવાની, ફૂલ ગુંથવાની, અંગાર સજવાની, બધા દેશની ભાષા જાણવાની, વ્યાપાર કરવાની, ભજન જમવાની, અજાણ્યાનું નામ જણવાની, દાગીના પહેરવાની સમસ્થા-પાદપૂતિ વગેરે જાણવાની, અને વ્યાકરણ સંબંધી જ્ઞાનની; એ સ્ત્રીની ચોસઠ કળાઓ છે..
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
રા. રા. શ્રીયુત છેાટાલાલ હરકીશનદાસ શાહ. એલફીસ્ટન ( સીનેમાવાળા ) [ હાલ મુ*બાઇ. ]
જેઓશ્રી એક મારા ખાસ મિત્ર છે. ઘણી જ લાગવગ ધરાવનારા અને બીઝનેસમાં ઘણા જ બુદ્ધિશાળી તરીકે પોતે પેાતાની કારકીદી બતાવી છે. તેમજ વિલાયત, અમેરિકા વગેરે ઘણા જ પરદેશેાની મુસાફરી કરી ઘણા જ અનુભવ મેળવ્યા છે અને જેઓશ્રી એક મારા સ્નેહી તરીકે હાવાથી તેઓશ્રીનેા ફોટા મુકી હું મારી ફરજ અદા કરૂં છું, પ્રભુ તેઓશ્રીને સદા દીર્ઘાયુષ્ય રાખેા.
ન્યુતિ મુદ્રણાલય–અમદાવાદ,
લિ. આપને, ભાગીલાલ વિ.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
(વારા) ભોગીલાલ રતનચંદ પાટણવાલા.
ધરમપુર સ્ટેટ-રાજકવિ,
[ હાલ અમદાવાદ ]
જેઓએ મુંબઈની જીવદયા મંડળીની ઓનરરી સેવા આઠ વર્ષ સુધી બજાવી. રાજામહારાજાઓના તેમજ પબ્લીકના મનને ઘણો જ આનંદ આપી હજારો મુંગાં જીવાતો બચાવ કરી, પતે પ્રજાના પ્રેમ સંપાદન કરી સેંકડે ચંદ્રક મેળવ્યા છે. તેમજ ધાર્મિક પ્રવચનમાં પોતે ઘણા જ દેશમાં ફરી લેકાનાં મનરંજન કરી પ્રજાને ચાહ મેળવ્યો છે અને સાહિત્યમાં પણ પોતે પોતાની યથાશક્તિ પ્રમાણે ફાળા અર્પી રહ્યા છે.
આચાર્ય શ્રી વિજયનીતિસૂરીશ્વરજીના શુભ ઉપદેશથી શ્રી શ્રીપાળ મહારાજાનું ચરિત્ર પણ પોતે સાહસ કરી જનતા આગળ રજૂ કર્યું છે. તેમજ પોતે પોતાના સુંદર કાવ્યાના ત્રણ ભાગ પણ જનતાના ચરણે ધર્યા છે. એવા એક જનસમાજના સેવક તરીકે કાર્યો બજાવ્યું છે.
જ્યતિ મુદ્રણાલય–અમદાવાદ,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખ'ડ પહેલા
કરે છે તે પુરી થાય તાજ તે બાબતને ટેક અલગ કરે છે, મતલબ કે એવી એ મને રાજબાળાએ શ્રેષ્ઠ કળાસંપન્ન હતી. (૧૧–૧૪)
-
મયણાસુંદરી મતિ અતિ ભલી, જાણે જિન સિદ્ધાંત લલના, સ્યાદ્વાદ તસ મન વસ્યા, અવર અસત્ય એકાંત લલના. દેશ અને હર માળવા. ૧૫ નય જાણે નવતત્ત્વના, પુદ્દગલ 'ગુણુ પર્યાય લલના; કગ્રંથ કઠે કર્યા, સમકિત - શુદ્ધ સુહાય લલના. સૂત્ર અર્થ સંધયણના, પ્રવચનસારાદ્વાર ક્ષેત્રવિચાર ખરા ધરે, એમ અનેક વિચાર લલના,
લલના.
રાસ રચ્યા . શ્રી પાળનેા, વિનય કહે શ્રોતા ધરે,
દેશ મનેાહર માળવા. ૧૭ તેની પહેલી ઢાળ લલના, હાજો મંગળમાળ લલના, દેશ મનેાહર માળવેા. ૧૮
અઃ—જો કે ઉપર કહ્યા પ્રમાણે અને રાજમાળા વ્યવહારિક કેળવણીમાં સમાન હતી, તાપણ ધાર્મિક કેળવણીમાં તે બન્ને વચ્ચે જબરેશ તફાવત હતા, એટલે કે મયણાસુંદરીની બુદ્ધિ ધર્મતત્ત્વની ખારીકી જાણુવામાનવામાં ઘણીજ સારી હતી, કેમકે તે જિનેશ્વર દેવનાં પ્રરૂપેલા સિદ્ધાંતા જાણતી હતી, અને તેથી તેણીના મનમાં નિશ્ચય, વ્યવહાર, ઉત્સ, અને અપવાદ-એ રૂપ સ્યાદ્વાદ શૈલી વાસ કરી રહી હતી, અને ખીજા એકાંતવાદીઓના માર્ગ તથા કથનને અસત્ય-જીઠાં માનતી હતી, તેમજ નવે તત્ત્વ કે જે જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, નિર્જરા, અધ અને મેાક્ષ એ કહેલા છે, તેઓના નિશ્ચય અને વ્યવહાર નય સહિત ભેદ જાણનારી હતી, તથા પુગળ દ્રવ્યના ગુણ, પર્યાય વગેરે અને કમગ્રંથ કે જેમાં કસબધી પ્રકૃતિ વગેરેના ખારીક વિચારેા છે તે, તથા મૂળ પાઠ સહિત સંઘયણીના અ, પ્રવચનસારાદ્વાર અને ક્ષેત્ર સંબંધી વિચારાથી પરિપૂર્ણ ક્ષેત્રસમાસ પ્રકરણ વગેરે વગેરે અનેક વિચારના ગ્રંથા સારી પેઠે વાંચી વિચારી મનન કરી મુખપાઠ કરી લીધા હતા, તેથી તેણી શુદ્ધ સકિતવડે શેાભાવત થઈ હતી, અર્થાત તેણીને શુદ્ધ સમ્યકત્વ દનનીજ વાત પસંદ હતી, અને સુરસુંદરી તેણીની પ્રીલેાસેીથી તદ્ન
૧ નિય અગર વ્યવહાર વગેરેમાંથી એકજ બાબતને પકડી રાખી મત ખીચ્નારા અન્ય દનિયાના પથ.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
શ્રીપાળ રાજાનો રસ વિરૂદ્ધ વિચાર ધરાવતી હોવાને લીધે તે બનેની અંતરંગ વૃત્તિમાં બહુજ અંતર હતું. આ શ્રીપાળરાજાના રાસની પહેલી ઢાળ છે. કવિ વિનયવિજયજી ઉપાધ્યાય કહે છે કે-હું અંતઃકરણપૂર્વક ચાહું છું કે આ રાસ સાંભળનારાઓને ઘેર મંગળીકમાળા થજે.
(દોહરા છંદ ) એકદિન અવનિપતિ ઈ, આ મન ઉલ્લાસ, પુત્રીનું જેઉ પારખું, વિદ્યા વિનયવિલાસ. ૧ સભામહે શણગાર કરી, બેલાવી બેહ બાળ, આવી અધ્યાપક સહિત, મોહન ગુણમણિમાળ. ૨
અર્થ અગોચર શાસ્ત્રના, પછે ભૂપતિ જેહ, - બુદ્ધિબળે બહુ બાળકા, આપે ઉત્તર તેહ. ૩
અધ્યાપક આણંદિયા, સજન સવે સુખ થાય, - ચતુર લેક ચિત ચમકિયાં, ફળ્યા મને રથ માય. ૪ . વિનય વલ્લભનિજ બાળની, શાસ્ત્ર સુકોમળ ભાખ, સરસ જિસી સહકારની, સાકર સરસી સાખ. ૫
અર્થ –એક દિવસ પ્રજા પાળ રાજેદ્રને ઉલ્લાસ ઉત્પન્ન થતાં મન સાથે એ વિચાર મુકરર કર્યો કે “સુરસુંદરી અને મયણાસુંદરી કે જે વિદ્યા અને વિનયવિલાસથી નિપુણ થયેલ છે, તેઓની પરીક્ષા લઉં. પરીક્ષા વગર ઝળકી નિકળનારી ઝહેરાતની પ્રતીતિ કેમ થઈ શકે?” એમ વિચારી એ વિચારને અમલમાં મૂકવા એક દિવસ નિશ્ચય કર્યો, અને નિમેલે દિવસે કુમારિકાઓને લાયક મૂંગાર સજાવી રાજસભામાં બોલાવવા હુકમ કર્યો. એટલે ગુણરૂપ મણિની મનમોહક માળા સરખી વિનયશીળ કુંવરીઓ પણ પિોતપોતાના વિદ્યાગુરૂ સહિત ત્યાં હાજર થઈ. રાજેન્દ્ર પરીક્ષા લેવી શરૂ કરી ને જે શાસ્ત્રના અર્થોની, સાધારણ ભણેલાને ખબર ન પડી શકે તેવા અર્થભર્યા છે જે પ્રશ્ન પૂછયા, એટલે તુરતજ તે બન્ને કુંવરીએાએ પોતાના બુદ્ધિબળ વડે તે તે ઉત્તર આપ્યા. એ ઉત્તર સાંભળીને વિદ્યા ભણાવનારા અધ્યાપકેને તથા રાજાને આનંદ થયે, કેમકે તેઓની મહેનત સફળ થઈ જણાઈ, તથા સભામાં બેઠેલા ચતુર લોકોનાં ચિત્ત ચકિત થઈ ગયાં. તેઓએ જાણ્યું કે “વાહ! શું હાની વયમાં વિદ્યાસંપાદન કરી છે! ધન્ય છે એમના બુદ્ધિબળને !!” એથી તાજુબ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલા
૧૧
પામ્યા. અને કુંવરીઓની માતાઓના પણ મનેરથ ક્ળ્યા, એથી એએ પ્રસન્ન ચિત્તવંત થઈ. સહુને વિશેષ આનંદ થવાનાં સ્વાભાવિક કારણેા એજ હતાં કે એક તેા ન્હાની ઉમર, ખીજું રાજ્યમહાલયમાં મહાન્ સુખમાં ઉછરેલી આળીકા, ત્રીજી મહારૂપવત, ચેાથુ' વસ્ત્રાલંકારની જોઇએ તેષી ગાઠવણુ, અને પાંચમુ વિનય સહિત વિદ્વતાભર્યા ઉત્તરો મળવા. આવાં કારણેાને લીધે તેઓ પ્રત્યે બધાને વ્હાલ ઉપજે એમાં નવાઈ શી ? અને પ્રજાપાળને પણુ એ વિનય સહિત વ્હાલી લાગનારી પાતાની કુમારિકાઓને શાસ્ત્રવિદ્યા વડે સુકેામળ લાગનારી વાણી હાવાથી, જેમ સુંદર રસ સહિત પાકેલી આંખાની શાખ અને તેમાં વળી સાકર મેળવતાં મહુ મીઠી લાગે, તેમ વિશેષ મીઠી લાગતી હતી. ( ૧-૫ )
( ઢાળ ખીજી રાગ ઘારણી–પુણ્યપ્રશ'સીચે–એ દેશી. ) પ્રશ્નોત્તર પૂછે પિતારે, આણી અધિક પ્રમાદ, મન લાગે અતિ મીઠડાં રે, આળક વચન વિનાદરે, વત્સ વિચારજો, દેઇ ઉત્તર એહરે શંસય વારો. ૧ કુણુ લક્ષણ જીવિતતણુરે? કુણ મનમથ ઘરનારિ! કુસુમ કુણ ઉત્તમ કહ્યુંરે? પરણી શું કરે કુમારરે, વત્સ વિચારજો. એક્રેયણે એહનારે, ઉત્તર એણીપરે થાય; સુરસુંદરી કહે તાતરે, સુણજો સાસરેાય’ રે, પ અવધારજો, અરથ સુણી અમ એહરે, મહત્વ વધારજો.
','
૩
અથ:—ફરીને મળેલા આનંદમાં વધારા કરવાને માટે અધિક હર્ષી લાવીને પ્રજાપાળ રાજા પ્રશ્ન પૂછવા લાગ્યા, કેમકે વિનય વિદ્યાથી પૂ ખાળિકાના વચનાના વિનાદ બહુજ મીઠા-પ્યારા લાગતા હતા, જેથી કહેવા લાગ્યા કે–“ હે વત્સ તમે! તમારા દિલમાં વિચારજો અને અમે જે પ્રશ્ના પુછીએ છિયે તેના ઉત્તા આપીને અમારા મનના શસય દૂર કરજો,”
આ પ્રમાણે કહી પ્રથમ સુર સુંદરીને પુછ્યુ કે “ જીવવાની નિશાની શી? કામદેવની સ્ત્રી કઈ! પુલેામાં ઉત્તમ પુલ કયુ ? અને કુંવારી પરણ્યા પછી શું કરે ?’” આ ચારે પ્રશ્નો સાંભળીને સુરસુંદરીએ હૃદય સાથે વિચારીને તરત કહ્યું કે હું તાતજી ! આપે પૂછેલાં જુદાં જુદાં ચારે પ્રશ્નોના ઉત્તર આ પ્રમાણે ફકત એકજ વચનમાં થાય છે તે સાંભળે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
શ્રીપાળ રાજાનો રાસ સાસરે જાય એટલે કે, જીવ છે કે નહીં તેની નિશાની સાસ-શ્વાસ. જ છે? કામદેવની સ્ત્રી રે-રતિજ છે! ફૂલ જાય-જાઈનું જ ઉત્તમ છે ! અને કુંવારી હોય તે પરણીને સાસરે જાય છે! હે રાજેદ્રજી! આ અર્થ સાંભળીને અમારું માન વધારવાની વિનતી સ્વીકારો.
મયણને મહીપતિ કહેરે, અર્થ કહો અમ એક. જો તુમશાસ્ત્ર સંભાળતરે, વાળે હૃદય વિવેકરે, વત્સ. ૪ આદિ અક્ષર વિણ જેહછે રે, જગજીવાડણહાર, તેહજ મધ્યાક્ષર વિના રે, જગસંહારણહારરે. વલ્સ. ૫ અંત્યાક્ષર વિણ આપણું રે, લાગે સહને મીઠ, મયણા કહે સુણજે પિતારે, તે મેં નયણે દીઠરે. નૃપ, ૬
અર્થ–આ પ્રમાણે સુરસુંદરીથી ઉત્તર મળતાં હર્ષ પ્રાપ્ત થયો પછી મયણાસુંદરી પ્રત્યે પ્રજા પાળ રાજાએ (પતે મિથ્યાત્વી હોવાથી અને મિથ્યાત્વી સમકિતીની વચમાં પરંપરાથી વૈર ચાલ્યું આવેલ હોવાથી મય- , ણાસુંદરીને જરા કડકાઈમાં) પૂછયું કે-“જે તમને તમારા શાસ્ત્ર તપાસતાં મનની અંદર વિવેક વધ્યો હોય તે અમને એક શબ્દમાં જ આ પ્રશ્નને ખુલાસો કહી બતાવે કે-એ ત્રણ અક્ષર છે, તે પિકીને જે પહેલે કહાડી નાખીયે તે બાકી રહેલ બે અક્ષરના શબ્દને જગને જીવડાવનારો થાય છે, તથા તે ત્રણમાંથી જે વચલો અક્ષર બાદ કરિયે તે બાકીમાં રહેલા બે અક્ષરથી બનતા શબ્દને જગને સંહાર કરનાર અર્થ થાય છે, અને જે તે ત્રણમાંથી છેલ્લે અક્ષર બાદ કરીએ તો તેથી બનતે શબ્દ આપણુ સને હાલો લાગે છે. ત્યારે તે ત્રણ અક્ષરને ઉપરના અર્થવાળો ક શબ્દ છે? તે કહે.” પ્રશ્ન સાંભળતાંજ મયણાસુંદરીએ કહી દીધું કે-“હે પિતાજી ! સાંભળો-એ ત્રણ અક્ષરના પ્રશ્નવાળી ચીજ તો મેં નજરો નજર નજરની અંદરજ દેખેલી છે તે એ કે-કાજળ” એ કાજળ સદમાંથી જે પહેલો અક્ષર “કા” કહાડી નાખીએ તો પાછળ રહેલા બે અક્ષરેથી “જળ” એવું વંચાય છે, તે જળ તમામ જગતના જીને છવાડનારૂં છે, તથા તેમાંથી વચલો અક્ષર જે “જ’ કહાડી નાખીએ તો બાકી રહેલ શબ્દ “કાળ વંચાય છે, તે જગતનું રોળ વાળનાર છે, અને જો છેલ્લે અક્ષર “ળ” કહાડી નાખીએ તે બાકી રહેલા અક્ષરોથી “કાજ-કાર્ય વંચાય છે, તે કાર્ય આપણનેબધાઓને વહાલું લાગે છે. એ કાજળ તે મેં આંખોમાં આંક્યું જ જોયેલ છે.
(૩-૬ )
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલો સુગુણ સમસ્યા પૂરજોરે, ભૂપતિ કહે ધરી નેહ, અર્થ ઉપાઈ અભિનવરે, પુછ્યું પામીજે એહરે, વત્સ. ૭ સુરસુંદરી કહે ચાતુરી રે, ધન યૌવન વર દેહ, મનવલ્લભ મેલાવો રે, પુર્યો પામીજે એહરે. નૃપ. ૮ માયણ કહે મતિ ન્યાયની રે, શીળશું નિર્મળ દેહ, સંગતિ ગુરૂ ગુણવંતની રે, પુણ્ય પામી:એહરે. નૃપ, ૯
અશ્ર–રાજને ગમ્મત મળતાં તેણે કરીને સ્નેહ સહિત એક નવોજ અર્થ ગોઠવી કહાડી બન્ને કુંવરીઓને પૂછયું કે-“હે સદ્ગુણું વત્સ ! તમે બન્ને મારી એક સમસ્યા પૂર્ણ કરજે કે–અમુક વસ્તુ પુણ્યવડેજ પ્રાપ્ત કરી શકિયે છિએ !” તે સાંભળી પહેલી સુરસુંદરીએ કહ્યું કે-“ચતુરાઈ, ધન, યૌવન, સુંદર શરીર, અને મનવલભજનને મેલાપ–એટલી વસ્તુઓ પુણ્યવડે જ પ્રાપ્ત થાય છે! ” મયણાસુંદરીએ કહ્યું કે-“ન્યાયથી પૂર્ણ બુદ્ધિ, શીળ સહિત પવિત્ર શરીર, અને ગુણવંત ગુરૂની સંગતી એટલા પદાર્થ પુણ્યવડેજ પ્રાપ્ત થાય છે !”
( ૭-૯ ) ઈણ અવસર ભૂપતિ ભણેરે, આણી મન અભિમાન, હું તૂઠો તુમ ઉપરે રે, દેઉં વંછિત દાનરે- વત્સ. ૧૦ હું નિરધનને ધન દઉંરે, કરૂં રંકને રાય,
લેકસકળસુખભેગરે, યામી મુજ પસાયરે, વત્સ૧૧ • સકળ પદારથ પામિર્યેરે, મેં તથ્ય જગમાંહિ,
મેં રૂઠે જગ રેળિયેરે, ઉભા ન રહે કઈ છાંહિરે. વત્સ. ૧૩ ' અર્થ–આ પ્રમાણે પુત્રીઓને વચનવિલાસ સાંભળી પ્રજા પાળ રાજા તે વખતે અભિમાનમાં ગર્વ થઇ કહેવા લાગ્યું કે-“ હું તો બન્ને ઉપર સંતુષ્ટમાન થયો છું માટે જે તમે ચાહે તે તમારી ઈચ્છા પૂર્ણ કરી આપું. હું કંગાલ-દરિદ્રીને ધન-દોલત આપી પૈસાદાર બનાવી દઉં, અને આ જે તમામ રૈયત સુખ ભેગવી રહી છે તે સઘળે પ્રતાપ મારી સારી કૃપાનેજ છે. જગતની અંદર જેની ઉપર હું પ્રસન્ન થાઉં તેને તમામ પદાર્થ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે અને જેની ઉપર હું કેવું તેને રેળ વાળી નાખું છું કે જેથી તેને છાંયડે પણ કોઈ ઉભું રહેવા ન પામે ! મતલબમાં
૧ હે સારા ગુણરાહી પુત્રિયો! ૨ મનમાં વહાલા લાગે-ગમે એવા મનમાન્યા જનને મેલાપ.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
શ્રીપાળ રાજાનો રાસ * એજ કે એવો હું પ્રતાપવંત છું, તે તમારા ઉપર પ્રસન્ન થયો છું, માટે હવે જે જોઈએ તે માંગી લ્યો કે જેથી ભવની ભાવટ ભાગી જાય. ”
( ૧૦-૧૨ ) સુંદરી કહે સાચું પિતારે, એહમાં કિ સંદેહ, જગ જીવારણ દોયછેરે, એક મહીપતિ દૂજે મેહરે નૃપ, ૧૩ સાચું સાચું સહુકે કહેરે, સકળ સભા તેણિવાર, એ સુરસુંદરી જેહવીયે, ચતુર ન કે સંસાર રે, નૃપ, ૧૪
અર્થ –ઉપર પ્રમાણે અભિમાન ભરેલું રાજાનું બોલવું સાંભળી સુરસુંદરી કે જે બાપકર્મ વડેજ સુખ મળવું માનનારી હતી તેણીએ કહ્યું કે-“પિતાજી! જે આ૫નું કહેવું થાય છે તે બધું સત્યજ છે એમાં કશે. શક નથી. જગતની અંદર જીવમાત્રને જીવાડનારા બેજ છે, એટલે કે એક રાજા અને બીજો વરસાદ છે!!” આવું તેણીનું બેલવું સાંભળી તત્ત્વશુદ્ધિની તંગીવાળા અને હાજી હા કરી ખુશામદ કરનારા સભાજને ચાલત્તી ગાડી પર ચઢી બેસી રાજાની કૃપા મેળવવા બોલી ઉઠયા કે- “ સત્ય છે ! સત્ય છે! એ વાત તદ્દન સત્ય છે !!! અહા ! આ શ્રીમતી સુરસુંદરી - સમાન આ સંસારની અંદર કેઈ બીજી ચતુર કુંવરી નથી. ધન્ય છે એને.”
( ૧૩=૧૪ ) રાજા પણ મન રંજિયેરે, કહે સુંદરી વર માંગ વાંછિત વર તુજ મેળવી, દેઉં સકળ સાભાગરે. વત્સ, ૧૫ તિહાં કરૂજગલ દેશથીરે, આવ્યા અવનિપાળ, સભા માહે શેભે ઘણેરે, યૌવન રૂ૫ રસાળરે. નૃપ. ૧૬ શંખપુરી નયરી ધણીરે, અરિદમન તસ નામ, . તે દેખી સુરસુંદરીરે, અંગે ઉપન્ય કામરે. વન્સ. ૧૭ પૃથ્વી પતિ તસ ઊપરેરે, પરખી તાસ સનેહ, તિલક કરી અરિદમનનેરે, આપી અંગજા તેહરે. વત્સ, ૧૮ રાસ રચે શ્રીપાળનેરે, તેહની બીજી ઢાળ, વિનય કહે શ્રોતા ઘરેરે, હોજો મંગળ માળરે, વત્સ, ૧૯
અર્થ:-ઊપર પ્રમાણે ખોટી બડાઈનાં બણગાં ફેંકનારાઓના બેલે સાંભળી રાજા પણ ગર્વમાં ફૂલાઈ જઈ રાજી થઈ ગયો અને કહેવા લાગ્યો કે-“હે સુરસુંદરી! વર માંગ, હું તને વાંછિત-ઈઝેલે વર મેળવી
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલો
૧૫ દઈ સઘળાં સિભાગ્ય બક્ષુ.” આ વાત થતી હતી તેવામાં એક કુરૂજગળ દેશથી શંખપુરીના રાજા દમિતારિનો કુંવર અરિદમન, પ્રજા પાળ રાજાને ખંડિયે રાજા હોવાથી તેમની તહેનાતમાં સેવા બજાવવાને માટે આવી પહોંચે, અને રાજ સભા વખતે રાજેશ્વરને નમન કરી તેણે પોતાની યોગ્યતાભરી નિમેલી બેઠક લીધી. એ અરિદમનરાજા યુવાન અને સુંદર રૂપશાળી હોવાથી સભાની અંદર બહુજ ભાવંત જણાતું હતું. તેને જોતાંજ મિથ્યાત્વવાસિની સુરસુંદરીના શરીરમાં જગતને પાયમાલ કરનારો કામદેવ જાગૃત થયે, એથી તેની ફરજ વારંવાર તેણીની દૃષ્ટિ મર્યાદા મૂકીને જતી જણાવા લાગી, એ ઊપરથી પ્રજા પાળ રાજાએ ચેષ્ટાથી જાણી લીધું કે સુરસુંદરીની વૃત્તિ “સ્નેહ સહિત દંપતિ ધર્મમાં જોડાવા અરિદમન સાથે તલપી રહી છે, માટે તેમજ કરવું કેમકે મરજી વિરૂદ્ધ સંબંધ જોડવાથી નઠારાં પરિણામ હાથ લાગે છે, માટે ઈચ્છાવર વરાવ એજ અતિ ઉત્તમ છે.” એ નિશ્ચય કરી તુરતજ કંકુનું તિલક કરી તે અરિદમન સાથે તેજ વખતે સુરસુંદરીને વરાવી દીધી, એમ કરવાનું કારણ એ હતું કે હું જેની ઉપર પ્રસન્ન થઉં છું તેનું તરતજ દુઃખ દારિદ્રય દૂર કરી મોંવાંછિત સુખ આપી શકું છું, એ બેલની તત્કાળ પ્રતીતિ કરાવવા આમ સિદ્ધ કરી બતાવ્યું. કવિ કહે છે કે–મેં આ શ્રી પાળ મહારાજાના રાસની રચના કરી તેમાંથી આ બીજી ઢાળ પૂર્ણ થઈ. હું અંતઃકરણથી ઈરછું કે રાસ સાંભળનારાંઓને ઘેર મંગળમાળા થજે.
(૧૬–૧૯)
(દેહરા છંદ.) મયણ મસ્તક ધૂણતી, જવ દીઠી નરરાય, પછે પુત્રી વાત એ, તુમ મન કેમ ન સહાય ? ૧ સકળ સભાથી સેગણ, ચતુરાઈ ચિત માંહિ, દીસે છે તે દાખ, આણી અંગ ઉત્સાહિ. ૨ *ઉચિત ઈહાં નહિ બોલવું, મયણ કહે મહારાય, મોહે મન માણસ તણું, અવિરૂઆ વિષય કષાય. ૨. નિવિવેક નરપતિ જિહાં, ઉઅંશ નહી ઉપયોગ, સભા લેક સહુ હાજિયા, સરિખો મો સંયોગ. ૪ ૧ જ્યારે. ૨ રાજા. ૩ પસંદ ન પડવું-ન ગમવું ૪ વ્યાજબી–ઘટારત.૫ નઠારાં– ખરાબ ફળ દેનારા. ૬ વિવેક વગરને જ્યાં રાજા હેય. ૭ જરા પણ વિચાર ન હોય.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજને રાસ અર્થ આ પ્રમાણે પ્રજા પાળ રાજાએ કુલણજીનું કૃત્ય કરી લઈ જ્યારે મયણાસુંદરીની તરફ નિગાહ-નજર કરી, ત્યારે તેણીને તો માથું ધૂણાવતી જોઈ, એથી તેણે પ્રત્યે પુછયું કે-“હે પુત્રી તારા માથા ધૂણ વાથી (તારા ચહેરા ઉપરના દેખાવ ઊપરથી) પ્રતીત થાય છે કે તેને આ આ મારૂં કરેલું કામ પસંદ પડયું નથી, તે હું પુછું છું કે આ વાત તારા મનને શા કારણને લીધે ન ગમી ! શું આ આખી સભા કરતાં તારામાં સે ગુણ ચતુરાઈ છે? જે એવી ચતુરાઈ દેખાય છે, તે ઉત્સાહ સહિત કરી બતાવે. ” આ પ્રમાણે પિતાનું બેસવું સાંભળી આ૫નાજ ૯ કમ–પ્રારબ્ધને લીધે સુખી થવું માનવાવાળી મયણાસુંદરી બોલી કે “મહારાજ ! સંસારની અંદર ઘણાં ખરાં માણસોના મન ૧૦ નઠારા વિષય અને , કયષાથી ૧૧ લટ્ટ થઈ ગયેલાં હોય છે, તે તે વિષયમાં કંઈ કહી બતાવવું એ વાજબી નથી, છતાં પણ આપ જ્યારે સો ગણી ચતુરાઈ તારામાં છે, એમ અહંકાર ભરપૂર વચન ફરમાવે છે ત્યારે કંઈ કહેવાની ફરજ પડે છે માટે તે સંબંધમાં થતી બેઅદબી માફ કરશો. નીતિશાસ્ત્રવેત્તાઓ કહે છે કે-જે જગોએ રાજા ૧૨ સવિચાર અને શાસ્ત્ર સંબંધીના ઉપ
ગથી તદન રહિત હોય, તથા સભાજને જે જે રાજાએ કહ્યું તે તે માટે હાજી હા “ આ૫ જે ફરમાવો તેજ સત્ય છે” એમ કહેનારા હોય તેવા રાજા અને સભાજનને સરખો સંગ મળ્યું હોય તે જગે એ ન્યાયની વાત બોલાવી ૧ વાજબી નથી, તે પણ એટલાજ માટે માથું ધૂણાવી નાપસંદગી જાહેર કરું છું કે(ઢાળ ત્રીજી-રાગ કેદારો-કપૂર હોએ અતિ ઊજળુંરે-એ દેશી)
મનમંદિર દીપક જિરે, દીપે જાસ વિવેક, તાસ ન કહિય પરાભવેરે, અંગ અજ્ઞાન અનેકપિતાજી મ કરે જૂઠ ગુમાન, એ ઇધિ અથિર નીધાન,
પિતાજી મ કરેઠ ગુમાન, જેવો જલધિ ઉધાન, પિતાજી મ કરે જૂડે ગુમાન. ૧ સુખ દુઃખ સહુએ અનુભવે રે, કેવલ કર્મ પસાય, અધિકું ન ઓછું તેહમારે, કીધું કોણે ન જાય.
પિતાજી મ કરે જૂઠ ગુમાન ૮ ખાતરી-ખાત્રી, ૯ દૈવ-ભાગ્ય-નસીબ. ૧૦ ખરાબ. ૧૧ લીન-લુબ્ધ. ૧૨ અગ્યાયયુના કે ધર્મ નીતિવગેરેના સારા જ્ઞાન વગરને રાજ હેય.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ પહેલો અર્થ ઉપર કહેલા નીતિવાકયથી અભિમાની પ્રજા પાળનું મયણાસુંદરીની બંગધ્વની વડે જાતિ અપમાન થયું જણાયું એથી, તથા તેણીએ વિશેષમાં એ કહ્યું કે “જે મનુષ્યના મનરૂપી મંદિરની અંદર ઝળહળતા દીવાની પેઠે વિવેક રૂપી સાચો દી દીપતો હોય તે મનુષ્યના અંગમાં ભલેને અનેક અજ્ઞાન તેને નડવાં આવે, તે પણ તે કદી પણ તેને નડીખલેલ પહોંચાડી શકતાં નથી.” પિતાજી ! આ બોધવચનમાં કહેલા સાચા દીવાની આપના મનમંદિરમાં અછત હેવાથી આવાં અજ્ઞાન નડવા પામે છે. તેથી “જેને તેને હુંજ સુખી દુઃખી કરી શકું છું” એવું અજ્ઞાનયુકત વચન બોલે છે, પણ તે અયોગ્ય છે, માટે આ૫ ખટું અભિમાન ન કરો, કેમકે આ બધી ત્રાદ્ધિ ખચિત દરિયામાં થતી ભરતી ઓટના જેવી જ જરાવારમાં છેલમછળ અને જરાવારમાં ધૂડ ઉડે એવી અસ્થિર છે, ને નથી, ” તે તેવી અસ્થિર ઋદ્ધિને ગર્વ કરી જે કંઈ સુખી દુઃખી કરવાને ' ફાંકે રાખે છે તે મિથ્યા છે. અર્થાત્ એવી ઋદ્ધિ પિતાની પાસે હંમેશ કાયમ રહેશે એજ કયાં નક્કી છે? અને નક્કી નથી તે સુખી દુઃખી કરવાનું પણ
ક્યાં કાયમ રહ્યું? સુખ અને દુઃખ સર્વ પ્રાણી પોતપોતાના કર્મનાજ પ્રતાપથી અનુભવે–ભોગવે છે. અને જ્યારે કેઈનું કર્યું એાછું વધતું થતું નથી તે આપ શી રીતે વધારે ઓછું કરી શકે તેમ છે ! માટે એ વાતનો ખાટે ગર્વ ન કરો.”
(૧-૨) રાજા કેપે કળકળ્યોરે, સાંભળતાં તે વાત. વહાલી પણ વેરણ થઈરે, કીધો વચનવિધાતરે બેટી ! ભલીરે ભણી તું આજ, તે લેપી મુજ લાજ રે બેટી! વિણસાધ્યું નિજ કાજ રે બેટી ! તું મૂરખ શિરતાજ રે
બેટી ! ભલી રે ભણી તું આજ, ૩ પિષીને પિટી કરીરે, ભેજન દૂર કપૂર, રયણહિંડોળે હિંચતીરે, બેગ ભલા ભરપૂર રે બેટી!ભલી. ૪ પાટ પાર્ટબર પહેરણે રે પરિજન સેવે પાય, જગમાં સહુ જી જી કરે રે, એ સવિ મુજ પસાયરે બેટી!
ભલી રે ભણી તું આજ. ૫ ૧ આ કથન આપણને એજ બેધ આપે છે કે પિતાના પૂર્વ કર્મ સિવાય બીજું કોઈ સુખી કરવા સમર્થ છેજ નહિ, માટે હું અમુકને સુખી કરીશ એવું બોલવું તે જૂઠું ગુમાન છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ અર્થ :–આ પ્રમાણે મયણાસુંદરીની અગ્નિમાં ઘી હેમાયા સરખી વાત સાંભળતાં જ પ્રજાપાળ રાજાને ક્રોધ પેદા થતાં અગ્નિથી જેમ તેલ કળકળે તેમ ક્રોધાગ્નિથી કળકળતે રાતે પીળો થઈ કહેવા લાગ્યું કે “રે દીકરી! તું મને ઘણી વહાલી હતી. પરંતુ તેં મારા વચનને ભંગ કર્યો એથી વૈરિણી જેવી થઈ ગઈમાટે કહું છું કે, બેટી! તું આજે તો ભલી ભણી-સારું બેલી (!) મતલબમાં એજ કે-હજુ આટલું બધું ભણ્યા છતાં તને સભામાં અને તે વળી પિતાની સન્મુખ કેમ બોલવું, અથવા આવું બોલાય કે નહીં, તેનું પણ તને ભાન નથી! તેં મારી મર્યાદા પણ રાખી નહીં, જો કે એમ કર્યું તેમાં મારું તે કંઈ બગડ્યું નથી, પણ તે તારે સ્વાર્થ હાથે કરીને જ બગાડયો છે. એથી સ્વસ્વાર્થ બગાડનાર હોવાથી ખરેખર તું મૂMશિરતાજ જેવી મહા મૂખ છે. તને જે પાળી પિષીને મટી કરી છે, ભાતભાતનાં ચોખા વગેરેનાં બરાસ મિશ્રિત ભેજન જમાડવામાં આવ્યાં છે, રત્નથી જડેલા હિંચોળામાં હીંચી છે, અને સારા તેમજ પૂરેપૂરી રીતે ભેગે અનુભવ્યા છે, તથા ઊંચી જાતનાં હીરચીર પહેરવા મળ્યાં છે, નેકર ચાકરોએ તારી પગચંપી આદિ સેવા ચાકરી કરી છે, અને જગતમાં જ્યાં ત્યાં લોકોએ જી જી કહીને અત્યાર લગી .
લાવી છે, એ બધું મારા પ્રતાપ અને કૃપાને જ લીધે થયેલ છે એમ સમજી લે.”
તત્ત્વ વિચારે તાત જીરે, મત આણે મન રેષ, કમેં તુમ કુળ અવતરી રે, કિહાં જોયા જોષ.
પિતાજી મ કરે જુઠ ગુમાન. ૬ મહા મેમનેંરે, નવ નવ કરે નિવેદ, તે સવિ કર્મ પસાઉલેરે. એ અવધારે ભેદ,
પિતાજી મ કર જુઠ ગુમાન. ૭ | અર્થ –કોપયુક્ત વચન સાંભળી મયણાસુંદરી બોલી કે “પિતાજી જે મેં કહ્યું તેનું તત્ત્વ-સારાંશ વિચારો અને મનમાં ગુસ્સો ન લાવે. મેં કંઈ આપના કુળમાં પેદા થવાને માટે જોશ જેવડાવ્યા કે જેયા ન હતા ! પરંતુ મારી પૂર્વનાં કરેલાં સારાં કર્મોની પ્રકૃતિઓ ઉદય થયાથીજ આપને ત્યાં અવતરી છું, અને જે આપ મને મોટા મનથી મલહાવો-૨માડે ખેલાડો ને આનંદ કરાવે છે, તથા નવાં નવાં ખાનપાન કરાવે છે, તે ' ૧ આ કથન ગર્વીલાઓના મનને ધર્મ જાહેર કરી રહેલ છે,
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલે સઘળે પણ મારા કર્મનેજ પ્રતાપ છે, એ તત્ત્વને ખાસ ધ્યાનમાં લે. અને ખોટે ગર્વ ન કરે.”
(૬-૭) જે હઠવાદ તુઝને ઘણેરે, કર્મ ઉપર એકાંત, તો તુઝને પરશુરે, કમેં આ કંતરે બેટી ! ભલી. રૂ. મન હર્યું જે એણીયેરે, માહરૂં સભા સમક્ષ ફળ દેખાડું એહરે, સકળ પ્રજા પ્રત્યક્ષરે બેટી!ભલી. ૯
અર્થ:–“ઠીક છે! જે તને એકાંતપક્ષથી કર્મ ઉપરજ હઠવાદ છે, તે હવે તને મારી શેધથી મેળવેલા નહી, પણ કર્મના શોધથી મેળવેલા પતિની સાથે પરણાવીશ.” રાજાની આજ્ઞાને ભંગ થાય એ વગર શસ્ત્રથી મહોત નિપજ્યા સરખું દુઃખ થાય છે, એથી પ્રજા પાળને તેવું દુઃખ થતાં તેણે મન સાથે નિશ્ચય કર્યો કે-“એણીએ મારૂં સભાની રૂબરૂ માનભંગ કરેલ છે, પણ હું એનું ફળ એણને કુલ આલમની રૂબરૂ પ્રત્યક્ષપણે દેખાડીશ !”
(૮-) સખિયેં એ શું શીખવ્યુંરે, અધ્યાપક અજ્ઞાન, સજન લોક લાજે સહરે, દેખી એ અપમાનરે બેટી !
ભલીરે ભણી તું આજ. ૧૦ નગરલોક નિંદેસણું, ભર્યું એનું ધૂળ, જુઓ વાતની વાતમાંરે, પિતા કર્યો પ્રતિકુળરે બેટી !
ભલીરે ભણી તું આજ. ૧૧ મિથ્યાત્વી કહે જેનનીરે, વાત સકળ વિપરીત, જગત નીતિ જાણે નહીરે, અવળાને અવિનીત રે બેટી !
ભલી રે ભણી તું આજ. ૧૨ અવસર પામી રાયનોરે રોષ સમાવણ કાજ, . કહે પ્રધાન પધારિયેં, રમવાડી મહારાજ રે બેટી !
ભલીરે ભણી તું આજ. ૧૩ રાસ ભલો શ્રીપાળનેરે, તેહની ત્રીજી ઢાળ, વિનય કહે મદ પરિહરે, જેથી બહુ જંજાળ રે બેટી !
ભલીરે ભણી તું આજ ૧૪ ૧ નિશ્ચયવાદીઓ ગમે તેમ થાય તે પણ પોતાના નિશ્ચયથી તેઓ કદી ડગતાં નથી, તેને ખ્યાલ આ કથન કરાવી રહેલ છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ ' અર્થ–આ પ્રમાણે રાજાનું અપમાન થવાથી રાજાનાં સગાં સંબંધી સજજન વગેરે બધાં શરમાઈને કહેવા લાગ્યાં કે-“અરે! એણીની સાહેલી સખિયાએ પણ આવું શું શિક્ષણ આપ્યું હશે? તેમ એણીને ભણાવનારે અધ્યાપક પણ જ્ઞાન વગરનેજ જણાય છે, કેમકે એણીએ નીતિ રીતિ સંબંધી કશી કેળવણી આપી નથી. તેમજ શહેરનાં વતનીઓ પણ આ બનાવને જોઈ કહેવા લાગ્યાં કે-૧ “એણીનું ભણું બધું ધૂળ છે, કેમકે જેને સમય પ્રમાણે બોલતાં ન શીખવ્યું તેનું બધું શીખેલું ભણતર ધૂળમાં મળે છે, કારણું પહેલું બોલતાં સારું આવડે તો માન મેળવી શકે છે, અને માન મેળવ્યા પછીજ ગુણની કદર બુઝાય છે, માટે જ કહેવું છે કે “માણ- . સકી બાતમેં એક બાત કરામાત હૈ?” જુઓ ! એ બહુ ભણેલી છે, પણ બોલતાં ન આવડવાથી વાતની વાતમાં પિતાને દુશમન કર્યો?” આ પ્રમાણે કહી નિંદવા લાગ્યાં. અને મિથ્યાત્વીએ તે એમજ કહેવા લાગ્યા કેજેનની વાતજ વિપરીત અવળી છે. જેનો લેકની નીતિ કે રીતિ જાણતાજ નથી. એઓ અવળચંડા અને અકડાઈ ભર્યા જ હોય છે. જો એમ ન હેત આ કુંવરી બધાને ગાંડા ગણી પોતે અક્કલને ઇસ્કોતર થવા યત્ન કરતજ નહીં.” આ પ્રમાણે જે જેના મનમાં પિત પિતાની અક્કલ મુજબ આવ્યું તે તેવું બોલવા લાગ્યાં, અને મામલે રસાકસીમાં આવતાં ખરાબ થઈ ગયે જણાયો, કે તુરત રાજેદ્રને ગુસ્સો શાંત કરી દેવા સમયના જાણ પ્રધાને આવી અરજ કરી કે- “બ્રાહ્મણ પ્રતિપાળ ! રાજપાટિકા ફરવા-સુંદર હવાના સેવનથી મળતા લાભની સહેલગાહ કરવાને વખત થયો છે. માટે મહારાજ ! પધારવા કૃપા કરે ” આ શ્રીપાળના સુંદર રાસની ત્રીજી ઢાળ પૂર્ણ થતાં વિનયવિજયજી કહે કે છે તે શ્રોતાજને ? આ દર્શનીક દાખલ ધ્યાનમાં લઈ જેના વડે સંસારમાં બહુ જંજાળ નડે છે તે અહંકારને તમે ત્યાગ કરે.
(૧૦-૧૪)
(દેહરા-છંદ.) રાજા રવાડી ચઢ, સબળ સૈન્ય પરિવાર,
મદમાતા મયગળ ઘણુ, સહસ ગમેં અસવાર, ૧ ૧ આ કથન એજ બેધ આપે છે કે-જે પ્રધાન સમયને વરતી તે મુજબ કામ લેનારે હેય તેજ ઉત્તમ પ્રતિન ગણાય છે.
૨ દુનિયાં દોરંગી ને બેઢંગી હોય છે; તેમજ એક વાત તેને અનુકુળ પડતી જ નથી. એમ આ કથન દર્શાવી રહેલ છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલા
૫
સુભટ સિપાઈ સામટા, જિસ્યા ખેંચાયણ સિંહ, આયુધ આડઅર સહિત, અટલ અલગ અમીઠુ. વાવ, કેસરિયા કિયા, રઢિઆળા રજપૂત, મુછાળા મછરાયલા, યાધ જિસ્યા જમદૂત. પાખરિયા પખી. પરે, ઉડે અંબર જામ; પ'ચવરણનેજા નવળ, ગયણુ ચાક ચિત્રામ સરણાઇ વાજે સરસ, ઘરે ઘેાર નિસાણુ; પુર માહિર નૃપ આવિયા, ભાલા જળહળ ભાણુ. અર્થ:—બળવાળા ઘણા લશ્કર સહિત પ્રજાપાળ રાજેંદ્ર રાજપાટિકા ક્રાને માટે ચડયા, તે વખતે મદથી તેાફાની બનેલા ઘણા હાથિયાની હલગાર, હારા ઘેાડેસ્વારે। અને થાકમધ લડવૈયા તથા સિપાઇયેા સાથે હતા, એટલુંજ નહીં, પણ તે હાથીસ્વારા, ઘેાડેસ્વારે, સુભટા અને સિપાઇયા ૫'ચાનન-સિંહના જેવા ગુસ્સા-જુસ્સાદાર હતા, તેમજ શાસ્ત્ર-અસ્રોના ઠાઠ સહિત, અને પાછી પાની ન કરનારા, કાઈના ભગાવ્યા ન ભાગી જનારા, તથા કાઇના ડરાવ્યા ન ડરનારા હતા. આ સિવાય હઠીલા રજ પૂતા કે જેઓ મેાટી વાંકડી મુòાવાળા, ઇર્ષાવંત, અને જીવ લેનારા ચમ દૂત જેવા યુદ્ધ કરી શત્રુપક્ષના રાળ વાળનારા હતા, તેઓએ કેસરી વાઘા અર્થાત રણક્ષેત્ર-લડાઈના મેદાનમાં ઘુમી વિજય મેળવવા કેસરીયાં કર્યાં છે એવા વીરરત્ન હતા, તેમજ સરંજામથી સજેલા પાખરેલા ઘેાડાઓ કે
આ છલગ મારી આકાશમાં જ્યારે પંખીની પેઠે ઉછળતા હતા, ત્યારે તેએ તેના ઉપર પચરગી વાવટાએ હાથમાં લઈ બેઠેલા સ્વારી સહિત એવા જણાતા હતા, કે જાણે આકાશરૂપી ચાકમાં ચિત્રામણ કહાડયાં હાયની? તેવા ભાસ થતા. તે લશ્કરને મેાખરે સુંદર રસ સહિત સુરાવટથી શરણાઇઓ વાગી રહી હતી, અને ગંભીર શબ્દ સાથે નગારાં વાગી આકાશને શબ્દમય કરી રહ્યાં હતાં. આવા ઠાઠ સહિત લશ્કર સાથે જ્યારે રાજા શહેર બહાર ફરવા નીકળી ચૂકયા, ત્યારે સ્વારાના હાથમાંની બરછીએના ચળકતા ભાલાએની ઉપર સૂર્યનાં કિરા પડવાથી જાણે ખીજા સૂજ ન હાય ? તેવેા ખ્યાલ તે ઉત્પન્ન કરાવા લાગ્યા.
(૧–૫)
ર
૩
४
( ઢાળ ચેાથી-રામચંદ્રકે માગમે. ચપેા મેારી રહ્યો રી—એ દેશી.) મારગ સનમુખ તામ, ડે ખેડુ ઘણુીરી, પૂછે ભૂપતિ દૃષ્ટિ-દેઈ મંત્રી ભણેરી.
૨૧
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
શ્રીપાળ રાજાને રાંસ
કુણ આવે છે એ, કહે મંત્રી રહેા દૂર,
એવડાં લેાક ઘણાંરી, દરસણુ એહ તણાંરી.
એ પુષ્ટિ સયસાત, થાઇ એક મારી. થાપી રાજા એક, જાચે રાયરાણારી. મારગ મૂકી જામ, નરપતિ દૂર ટળેરી, ગલિતાંગુળી તસ દૂત, આવી તામ મળેરી. ઉત્તમ મારગ કાંઈ, જાયે દૂર તજીરી ? ઉજ્જૈણીના રાય, હાંરે કીતિ સરી. નિર્મુખ આશા ભંગ, જાચક જાસ રહ્યારી, ભારભૂત જગમાંહિ, નિર્ગુણ તેહ કહ્યારી. ૐ અ:—રાજા લશ્કર સહિત જ્યારે અગાડી ચાલી નિકળ્યા ત્યારે સન્મુખ રસ્તામાં બહુજ ધૂળ ઉડતી નજરે પડી, એટલે પ્રધાન તરફ જોઈ પૂછવા લાગ્યા કે—“આટલી બધી ગિરદ કેમ ઉડતી જણાય છે? અને આટલાં બધાં કાણુ લેાકેા આવે છે?” પ્રધાને કહ્યું–“જે એ લેાકા આવે છે તેઓના દર્શનથી પણ! આપ દૂર રહેા; કેમકે તે સાતસો કાઢીઆએ છે, અને એક સપ કરી એક રાજાને સ્થાપન કરી રાજા રાણાઓને જોઈતી ચીજ યાચતા ફરે છે.” આવુ' પ્રધાનનું કહેવું સાંભળી જ્યારે રાજા રસ્તે છેાડી ખીજે રસ્તે ચાલ્યા ત્યારે ગળી ગયેલી આંગળીઓવાળે એક કાઢી દૂત આવી પહેાંચી રાજાને કહેવા લાગ્યા—“હું ઉજેણીના મહારાજ! ૨આ ઉત્તમ રસ્તા છેાડીને આપ અવડ રસ્તે કેમ પધારે છે ? અને લાંખા વખતથી જાળવી રાખેલી કીતિને આજે આ માગ આદરી કેમ હારી જાઓ છે ? જેની અગાડી આવી યાચક નિર્મુખ આશાભગ થઇ રહે છે, તે મનુષ્ય જગતમાં ભારરૂપ સરખા નિર્ગુણીજ જણાય છે, મતલખમાં એજ કે અમે યાચના કરવા આવ્યા છીએ, ત્યારે આપ અમારી આશા ભ`ગ કરવા સરખા મા આદરી અપયશને વરવા કેમ તૈયાર થાઓ છે ? ’’ ( ૧–૬ )
૩
૧ આ કથન એજ ખાધ આપે છે કે જે કાર્યથી પોતાના અન્નદાતાનુ ભલુ થતું હાય કે ખુરૂ' થતું હોય તે કાર્યની તુરતજ સૂચના આપનાર નાકર હોય તેજ નિમક્તલાલ હિતેષી કહેવાય.
૨ આ કથન એજ ખાધ આપે છે કે રાજાએજ સન્માર્ગ છેડીને ઉન્માર્ગે જવુ એ અયેાગ્યજ છે, તથા જે યાચના કરવા આવે તેમની માગણીના અનાદર કરવાથી તે આશાભંગ થાય છે, માટે કાષ્ઠને આશાભંગ કરવા નહીં, આશાભંગ કરનારના જન્મ પૃથ્વીને ભારે મારનારજ ગણાય છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
”
ખંડ પહેલો શી જાગે છે વસ્તુ, વિગતે તેહ ભરી. રાય કહે અમ આજ, કરતિ કાંઈ હોરી દૂત કહે અમ શય, સઘળી ઋદ્ધિ મળીરી. રાજવઠ્ઠ પરગટ્ટ, કીધિ અમે ભળીરી. પણ સુકુલિણી એક, કન્યા કેઇ દિયેરી, તે તસ રાણી હય, અમ એહ હર્ષ હિચેરી.
અથ–એ સાંભળી રાજાએ કહ્યું પણ તમે શી વસ્તુની ઈચ્છા રાખો છે? તે વિગતવાર કહી બતાવે, અને આજે અમારી કીતિને ભંગ ન કરો. સમય હાથ લાગ્યો જાણી દૂત બે –“ અમારા રાજાને, અમે એકઠા મળીને સઘળી રાજ્ય ઋદ્ધિ તથા રાજ્યની કારકીદિ વગેરે મેળવી આપવાથી પ્રાપ્ત થઈ છે; પણ એક સારા કુળની કન્યા મળી નથી, જે તે કઈ આપે–તે તે અમારા રાજાની રાણું થાય. બસ એ જ અમારા હૈયામાં હવે હર્ષ મળવાની ખામી છે, તે માટે આપ પાસે આવવું થયું છે.” - મન ચિંતે તવ રાય, મયણને દેઉ પરીરી, જગમાં રાખું કીતિ, અવિચળ એહ ખરીરી. ફળ પામે પ્રત્યક્ષ, મયણા કર્મ તણુરી, સાલે હિયડામાંહિ, વયણે તેહ ઘણારી વળે રૂખ ઘન ગૂઠ દીધાં રે જેહ દવેરી, કુવયણ દીધા જેહ, ને વળે તેહ ભરી. રેષતણે વશ રાય, શુદ્ધિબુદ્ધિ સર્વ ગઈરી, કહે દૂત તુઝ રાય, અમ ઘર આણ જઈરી. દેઉ રાજકુમારી, રૂપે રંભ જિસીરી, દૂત તણે મને વાત, વિસ્મય એહ વસીરી.. કિયું વિમાસે મૂઢ ! મેં જે વાત કહીરી, ન ફરે જગતમાં તેહ, અવિચળ સાચી સહીરી. ૧૫
શ્રી શ્રીપાળનો રાસ, ચેથી ઢોળ કહીરી. ' વિનય કહે નિરવાણ, ક્રોધે સિદ્ધિ નહીંરી. અર્થ– દૂતવચન સાંભળીને પ્રજા પાળ મન સાથે વિચાર કરવા
કે જે
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
શ્રીપાળ રાજાને રાસ લાગે કે-“એ કેઢી આ વરને મયણાને દઈ દઉ?અને એમ કરવાથી જગતમાં “હું કરું તેજ થાય છે ” એ મારી અવિચળ કીતિ રાખું, તેનુજ મયણાને પણ “કમ કરે તેજ થાય છે.' એ મમતાનું પ્રત્યક્ષ ફળ આપી દઉં. મને મારા માનભંગ રૂપ તે મયણનાં આકરાં વચન બહુજ મારા હૃદયની અંદર ખટક્યા કરે છે. જે ઝાડ દવ લાગવાથી દાઝી ગયેલ હોય છે, તે વરસાદની વૃષ્ટિ થવાના સબબને લીધે પાછું પાંગરી નવપલ્લવ થાય છે, પણ નઠારાં વચનરૂપિ અગ્નિવડે જે મન દાઝી ગયેલ હોય છે, તે મન તે ભવમાં ફરી નવપલ્લવ-પ્રેમાળ વૃત્તિવંત થતું જ નથી !” આવા કારણને લીધે રાજાને ક્રોધ ચડવાથી તેની શુદ્ધિ બુદ્ધિ-એ બધું જતું રહેતાં આવું ગેરવાજબી કામ કરવા તેને સૂઝયું, જેથી તે દૂતને કહેવા લાગ્યો-“હે દૂત! તું જઇને તારા રાજાને મારે ત્યાં તેડી લાવ, હું તેને રૂપમાં રંભા જેવી રાજકન્યા વરાવી દઉં. ” આ અસંભવ વાત સાંભળી દૂતને વિસ્મયઆશ્ચર્ય સાથે સંદેહ પેદા થયે કે-“શું આ સાચું કહે છે? ૨ કિંવા મશ્કરી કરે છે! પિતાની અંબા જેવી કન્યા જાણ બોઝી કોઢીયાને કોણ આપે ?!” વગેરે વગેરે વિચારમાં ગર્ક થયો. એ જોઈ રાજા બે -“રે મૂખ! શું વિચારના પડ છે !જે મેં વાત કહી છે તે જગતમાં કદિ ફરનાર નથી, માટે પૂરેપૂરી સાચી માની તારા રાજાને તેડી લાવ કે મનેરથ પૂર્ણ કરી દઉ' !!” શ્રી પાળના રાસની અંદર આ ચોથી ઢાળ કહી વિનયવિજયજી કહે છે કે હે શ્રોતાગણ! જરૂર ક્રોધ કરવાથી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત . થતી જ નથી.
( ૧૦–૧૬ ) | (દેહરા-છંદ. ) કેપ કઠિન ભૂપતિ હવે, આ નિજ આવાસ, સિંહાસણે બેઠો અધિક, મન અભિમાન વિલાસ. ૧ મયણાને તેડી કહે, કર્મતણે પખ છોડ, મુજ પસાય મન આણ જિમ, પૂરૂં વાંછિત કોડ ૨ મયણા કહે રે તજે, એ સવિ મિથ્યાવાદ, સુખ દુઃખ જે જગ પામિયે, તે સવિ કર્મ પ્રસાદ. ૩ ૧ આ કથન એજ બોધ આપે છે કે-દુષ્ટજને પિતાની ધારણું પાર પાડવા હામાનું અકલ્યાણ કરવા માટે પણ જરા પાછા પડતા નથી.
૨ જે વાત માનવામાં ન આવે તેવી હોય તે વાત સાંભળી જરા વિચાર કરવાની જરૂર છે. નહીં કે એકદમ તેવી વાતને માની લઈ ફલાઈ બેલી ઉઠવું-એ આ કથન બોધ આપે છે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ પહેલા
ન્યાય.
બાળકને વતળાવતાં, હઠે. ચઢાવે રાય. વાદ કર'તાં ખાળશું, લઘુતા પામે કાઇ કહે એ માળિકા, જીએ હઠીલી થાય, અવસર ઉચિત ન આળખે, રીષ ચઢાવે રાય. ૫ અ:-આ પ્રમાણે રાજાનુ ખેલવુ થતાં દૂત પોતાના રાતને લઇ - વવા સામે ગયે, અને કેપથી કઠણ થયેલા હૃદયવાળા રાજા રાજપાટિકા કરવાનું માંડી વાળી તરત પેાતાના મહેલ ભણી પાા વચ્ચેા, તથા મનમાં બહુજ અભિમાનના તાર સહિત સિંહાસન ઉપર બેસી તરત મયણાસુંદરીને ખેાલાવી કહેવા લાગ્યા-હજુ પણ તુ ‘ક્રમ કરે તેજ થાય છે' એ પક્ષ છોડી દે અને મારી કૃપા વડે જે કરું તેજ થાય છે એ વાતને કબૂલ કર, તેા તારા મનવાંછિત લાડકાડ પૂર્ણ કરું, નહીં તેા હાલ બેહાલ થઈ જશે !” એ સાંભળી અચળ સિદ્ધાંતવાળી મયણાસુંદરી એલી કે-૧ “ પિતાશ્રી ! એ બધેા ઝૂંડા-નકામેા વાદ બાજુ પર ફેકી દો. જગતમાં જે સુખ દુઃખ પ્રાપ્ત કરીએ છીએ તે અધે! કમને જ પ્રતાપ છે!” આવે! મામલા મચેલા જોઇ સભાજન પૈકી કેટલાએક કહેવા લાગ્યા કે“બાળકને વારે વારે છેડવાથી હઠે ચડે છે. તેમજ આળકની સાથે તકરાર કરવાથી ન્યાય પણ હલકાઈ પામે છે, કિવા ખાળકની સાથે માળ છેડ વા તકરાર કરવાથી મેાટા માણસની પણ હલકાઈ ગણાય છે, એમ નીતિ-ન્યાય શાસ્ત્રના જાણકારે કહેલું છે; માટે રાજાની પણ ગાંડાઈ છે. ” અને કાઈ કહેવા લાગ્યા કે− બિચારી રાજા પણ શું કરે ? જેમ જેમ એણીને સમજાવે છે, તેમ તેમ જુએ તેા ખરા ! એ હઠીલી માળા વધારે રીસ ચડે તેવું અવસર એળખ્યા વગર ગેરવાજબી એલે છે!! ” ( ૧-૫ )
રાજાને
( ઢાળ પાંચમી-ઇડર આંબા આંબલી-એ દેશી. ) રાણા ઉંમર તિણે સમેરે, આવ્યા નચરી માંહિ, સટિત કરણ સૂપડ જિગ્યારે, છત્ર કરે શિર છાંહિ. ચતુરનર, કતણી ગતિ જોય.
કમે' સુખ દુઃખ હોય, ચતુરનર કમે” ન છૂટે કાય, ચતુરનર, કતણી ગતિ જોય.
૫
૧ ભય અને કષ્ટનાં નગારાં વાગતાં સંભળાય તેા પણ તેથી કરીને જે મનુષ્યા ટેક મૂકતા નથી; તેજ ધૈવત ગણાય છે. એવું આ કથન બતાવી રહેલ છે,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ સજાનો રાસ શ્વેતાંગુળી ચામર ધરે રે, અવિગત નાસ ખવાસા ઘરનાદ ઘેઘર સ્વરે રે, અરજ કરે અરદાસ, થ, ક. ૨ વેસર અસવારી કરીને, રોગી સવિ પરિવાર, બળે બાવલીયે પરિવરે, જિયે દગ્ધ સહકાર, ચ, ક. ૩ કેટો કેઈ પાંગળારે, કેઈ ખોડા કે ખીણ, કઈ ખસિયા કેઈ ખાસિયારે, કેઇ દદુર કઈ દીશુ. ચ. ક. ૪ એક મુખેં માખી બણબણે રે, એક મુખ પડતી લાળ,
એક તણે ચાંદાં ચગેરે, એક શિર નાડા વાળ. ચ. ક. ૫ - - અ તેડવા ગયેલે ફૂત પિતાના ઉબર રાણાને તેડી લાવ્યું અને ઉજેણીની અંદર શુભ મુહુ પિતાના રાજાને સિન્ય-પરિવાર સહિત પ્રવેશ કરાવી આનંદ પામ્યું. એ શહેરમાં દાખલ થયેલી સ્વારીના દેખાવ પિકી રાજાનું શરીર ઉબરના થડ ઉપરનાં ચીરાયેલાં છેડિયાં જેવું ફાટી ગયેલું હતું તથા તેના ઉપર છત્ર ધરનાર સડીને સૂપડા સરખા થઈ ગયેલા કાનવળે હતું, તેમજ તેના ઉપર ચામર વીંઝનાર ધેળા કેઢથી ઘોળી થયેલી આગળીઓવાળે હતું, અને ખવાઈ ગયેલા નાકને લીધે બીહામણું શબ્દવાળા ઘેર જવરને છડીદાર તેની નેકી પિકારી રહ્યા હતા. એવા ઠાઠ સહિત ઉબર રાણે હતે. તથા તે ખચ્ચર ઉપર સ્વારી કરેલા સાતસો કેઢિયાઓના પરિવાર સહિત, જેમ મૂળે તે કાળા અને વળી દાઝી ગયેલા હાય એવા બાવળિયાઓના ઝુંડમાં દાઝી ગયેલે આંબે જણાય, તેમ તે રોગગ્રસ્ત મંડળમાં રોગી ઉબર રાણે જણાતું હતું. તેમજ તે રાજાના પરિવાર પિકી કેટલાક ટૂટાં, કુંઠા, ખેડા, ક્ષીણ, ખસિયલ, ખાંસીવાળા, દાદરવાળા અને અંગ ઉપાંગ હીન થવાથી કંગાલ જેવા બનેલા હતા. એકના મુખ ઉપર માખીઓ બણબણી રહેલી છે, તે એકના મુખમાંથી લાળ જ ટપકી રહેલી છે, તે એકના શરીર ઉપર ચાંદાં ચગચગી રહેલાં છે, તો એકના માથા ઉપરથી વાળ જ જતા રહેલા છે. આ પરિવાર હતો. (૧-૫)
આટા માંહે ચાલતારે, સર કેરે સય સાત, લોક લાખ જોવા મળ્યાંરે, એહ કિ ઉતપાત. ચ. ક. ૬ ઢોર ધસે કુતર ભસે રે, ધિક ધિક કહે મુખ વાચ, જન પૂછે તમે કેણુ છે રે, ભૂત કે પ્રેત પિશાચ ? ચ. ક. ૭ કહે રોગી, તુમ રાયની રે, પુત્રી રૂપનિધાન, તે અમણે પરણશે રે, એહ જાયે તસ જાન. ક. ૮
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે
9
-
ખંડ પહેલે નગર લોક સાથે થયાં રે, કેતુક જેવા કાજ, ઉંબર રાણે આવિરે, જહાં બેઠા મહારાજ, ચ. કે. હું
અર્થ –એવા છતાં પિતાના રાજાને રાજકન્યા મળવાના ઉમંગમાં મલકાયેલા તે સાતસે જણ ચાટામાં ચાલતાં શોરબકેર કરી રહ્યા હતા. એ સાંભળી લાખ લેક આ નવા તમાસાને જેવા એકઠાં થઈ ગયાં અને વિસ્મય થઈ વિચારવા લાગ્યાં કે-“અરે ! આ તે શું ઉત્પાત!!” જેઓને જોઈ ઢેરે ભડકીને ભાગે છે, અને કુતરાં ભસે છે, અને જેનારાં લેકે ધિક્કાર ઉપર ધિક્કાર દઈ તેઓને પૂછે છે કે-“અરે! તમે જેણ છે? ભૂત છે? પ્રેત છે ? પિશાચ છે?” આના ઉત્તરમાં રોગીએ જવાબ આપ્યો કે-“અમે ભૂત, પ્રેત કે પિશાચ નથી, પરંતુ તમારા રાજાની જે રૂપના ખજાના સરખી કુંવરી છે, તેણીને અમારો રાણે પરયુવાને છે, માટે આ તેની જાન જાય છે. તેઓનું આવું બોલવું થતાં લોકોને બહુજ અચંબો લાગ્યો, એથી એ કોતક જેવાને વાતે શહેરના લોકો પણ તેઓની સાથે ચાલ્યાં. અને આવી રીતે ચાલતાં તે ઉંબર રાણે
જ્યાં પ્રજાપાળ મહારાજ રાજસભા ભરી બેઠેલ છે કે જ્યાં પિતા-પુત્રી વચ્ચે બાપકર્મ તથા આપકમને જુસ્સાબંધ વિવાદ ચાલી રહ્યો છે ત્યાં તે અવસર પ્રાપ્ત થતાં આવી પહોંચ્યા.
મયણને ભૂપતિ કહેરે એ આવ્યો તુમ નાહ, સુખ સંપૂરણ અનુભવેરે, કર્મે કર્યો વિવાહ ચ. ક. ૧૦ મયણું મુખ નહિ પાલટેરે, અંશ ન આણે ખેદ, જ્ઞાનીનું દીઠું હરે, તિહાં નહી કિ વિભેદ. ચ. ક. ૧૧ જેહ પિતાએ પાંચનીરે, સાખે દીધો કંત,
' ' દેવ૫રે આરાધરે, ઉત્તમ મન એ ખંત. ચ. ક. ૧૨ કરી પ્રાણુમ નિજ તાતનું રે, વયણ વિમળ મુખરંગ.' આવીને ઊભી રહીરે, ઉંબરને વામાંગ. ચ. ક. ૧૩.
અર્થ-જ્યારે ઉબર રાણે આવી પહોંચ્યો ત્યારે પ્રજા પાળ રાજા મયણાસુંદરીને કહેવા લાગ્યો કે-“આ તમારે નાથ આવ્યે ! હવે એની. સાથે સંપૂર્ણ સુખને અનુભવ લ્યો, કેમકે તમારા કર્મો જ આ વિવાહ કર્યો છે–મતલબ એજ કેમેં તમારો વિવાહ કર્યો હોત તો આવો વર ન હેત, પણ કામદેવ સરખે હેત; પરંતુ તમારે તે કર્મના પ્રતાપથી સુખ દુઃખ મળે તેમ છે માટે કર્મના પ્રતાપ વડે થયેલા સંબંધનું સુખ માણે ()” જો કે આ પ્રમાણે હાડ વિધનારાં મર્મવચન વ્યંગમાં કહી સંભળાવ્યાં
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટ
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
અને રાગમય શરીરવાળા વર અઠ્યા, છતાં પણ મયણાસુંદરીના મ્હાં ઉપરના રંગ જરા સરખા પણુ બદલાયા નહીં. તેમ મનમાં જરા પણુ ખેદ આવવા પામ્યા નહિ, કેમકે એ નિશ્ચયથી જાણતીજ હતી કે “જે નાની મહારાજનુ "દીઠેલ હશે તેજ થવાનુ છે, તેમાં મીન મેખ ફેર થનાર જ નથી.’’ તેમજ નિશ્ચય હતા કે-“પિતાએ પંચની સાક્ષીએ જે પતિના હાથ સાંખ્યા તે ચાહે તેવી સ્થિતિવાળા હોય, તેપણ તે પતિની દેવની પેઠે આરાધના કરવી એજ ઉત્તમ કુળની સ્રીઓના સાચા ટેક છે.” એમ વિચારી પેાતાના પિતાનું વચન કબૂલ-માન્ય કરી, તરત પૂર્ણચંદ્ર સરખા નિર્મળ મુખયુક્ત ઈષ્ટદેવ મચ્છુ રૂપ મગળ લગ્નને સાધી "ખર રાણાની ડાબી બાજુએ આવી ઊભી રહી અને પેાતાની મેળેજ તે રાણાની સાથે પાણીગ્રહણ કર્યું. ધન્ય છે એવી સતી સુંદરીઓને !
તવ અર એણિપરે ભગેરે, અનુચિત એ ભૂપાળ; ન બઢે કર્ફે કાગને રે, મુકતાફળની માળ. રાય કહે કન્યામ રે, કમે એ મળ કીધ,
. ૩. ક. ૧૪
ચ. ક. ૧૬
ઘણુ' હુ મે' એહુને રે, દોષ ન કા મે લીધ. ચ. ક. ૧૫ રાણી રળીઆયત થયારે, દેખી કન્યા પાસ, પરમેસરે' પૂરણ કરી રે, આજ અમારી આશ. સુણ રાસ શ્રીપાળનારે, તેહની પાંચમી ઢાળ, વિનય કહે શ્રોતા ધરેરે, હાજો મગળમાલ. ચ. ક. ૧૭ અઃ—જ્યારે મયણાસુંદરીએ ઉપર પ્રમાણે કર્યું ત્યારે ખર રાણાએ રાજાને કહ્યુ કે-“હે રાજન! આ પ્રમાણે સંબધ જોડવા એ ગેરવાજખી છે. આથી તમામ સગાં સંબંધીઓનાં દિલ કચવાય છે—એટલુંજ નહીં, પણ ખુદ મારુ દિલ ૨ પણ કચવાય છે, કેમકે કાગડાને કહૈ મેાતીમાળા ધારણ કરવા સરખું આ અયુક્ત કામ થાય છે. પેાતાની કન્યાના આ પ્રમાણે મનખા ન અગાડી.” શજાએ કહ્યું, “તમેા કહા છે તે હું સમજું છું, પણ આ કન્યાના કમેજ આ ખળ કર્યું છે. મે તા એણીને મારા ઉપર આવે એ માટે ઘણુંએ ફ્લુ, પણ એણીએ એક કથન પણ ન માનતાં હઠ
અપવાદ
૧ આ કથન એજ મેધ આપે છે કે પેાતાના પિતાએ સતી સ્ત્રીઓને જે પતિને અપભુ કરી હોય તેનેજ દેવ સમાન ગણવા,
૨ ઉત્તમ પુરૂષાને પેાતાના સ્વાર્થ સિદ્ધ થતા હેાય, તથાપિ અયુકત બનાવ જણાય તા પોતાના સ્વાર્થની દરકાર ન રાખતાં સામાના ભલા માટે વિચાર જાહેર કરે છે; એમ આ કથન બતાવે છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલા
૨૯
લીધી, તેથી આમ થયુ. હવે એમાં હું શું કરું, કેમકે એણીએ સર્વ સુખ દુઃખના આધાર કમ-રાજાનાજ હાથમાં સાંપેલા છે, એથી એ જે કરે તે ખરું” આ પ્રમાણે વાત બનતાં જો કે પરણનારને રાજી થવું જોઇએ, તેને ખડલે તે ઉદાસ થયા, પરંતુ તેના પરિવાર રૂપ સાતસે રાગી તે કન્યાને પેાતાના રાણા પાસે ઉભેલી જોઈ અનહદ ખુશી થઈ ગયા અને ખેલ્યા કે– આજે અમારી આશા પરમેશ્વરે સર્વ રીતે પૂર્ણ કરી? '' આ શ્રીપાળના સદ્ગુણવંત રાસની પાંચમી ઢાળ પૂરી થઈ. વિનયવિજય કહે છે કે-આ રાસ સાંભળનારાએને ઘેર મ'ગળમાળા થજો. ( ૧૪–૧૭)
( દોહરા-છંદ )
કાઈ કહે ધિક રાયના, એવડા રાષ અગાધ, કાઈ કહે કન્યાતા, એ સઘળા અપરાધ. ઊતારે આવ્યા સહુ, સુણતાં ઇમ જન વાત, અનુચિત દેખી આથમ્યા–વિ પ્રગતિ તવ રાત. યથા શક્તિ ઊત્સવ કરી, પરણાવી તે નાર, મયણાને ઉંમર મળી, બેઠા ભુવન મઝાર.
૩
અ:—ઉપર પ્રમાણે ગેરવાજબી બનાવ અનેલા જોઈ જોનારાઓમાંથી કેટલાએક કહેતાં હતાં કે-“રાજાને ધિક્કાર છે કે જે પેાતાના બાળક ઉપર આટલા બધા હદપાર ગુસ્સો અજમાવે છે!!” અને કેટલાંએક કહેતા હતાં કે–“આ બધા વાંક-ગુન્હા એ કન્યાનેાજ છે. માપને નથી. ’” આ પ્રમાણે લેાકાના મ્હાંની વાત સાંભળતાં એ દુપતી પેાતાને જે ઊતારી આપ્યું। તે ઊતારાની અંદર જઇ પહેાંચી, ત્યાં પરિવાર સહિત નિવાસ કર્યાં. આ ગેરવાજબી બનાવ થયેલા જોઈ ( કવિ કહે છે કે) સૂર્ય પણ અસ્ત થઈ ગયે અને રાત પડી. એટલે પેાતાની ગુજાશ પ્રમાણે સામગ્રી મેળવી ઉત્સવ કરી કાઢિયાઓએ તે વરકન્યાનું વિધિ સહ લગ્ન-હસ્ત મેલાપ વગેરે કરાવ્યું. તે પછી મયણા અને ઉંખરરાણેા એ બન્ને જણુ તે મકાનની અંદર એકાંત નિવાસમાં એસી નીચે પ્રમાણે વાર્તાલાપ કરવા લાગ્યાંઃ—
( ઢાળ છઠ્ઠી-કાયલા પર્યંત લેાને લેા-એ દેશી) ઉબર મનમાં ચિંતવે રે લા, ધિક ધિક મુજ અવતારરે, છબીલી ?
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ મુજ સંગતથી વિણસશે રે લો, એહવી અદભુત નાર રે,
રંગીલી ? ૧ સુંદરી હયિ વિમાસ રે , ઊંડે કરી આલેચ રે,
- છબીલી? કાજ વિચારી કીજિયે રે લે, જિમ ન પડે ફરી ચર. રંગીલી ? સુંદરી હજિય વિમાસરે લે. : ૨ મુજ સંગું તુજ વિણસશે રે લો, સોવન સરખી દેહ રે. છે. તું રૂપું રંભા જિસી રે લો, કઢીશું યે નેહરે ૨. સું, ૩ લાજ બહાં મન નાણિરે લે, લાજે વિણસે કાજ રે. છે. નિજ માતા ચરણે જઈરે લે, સુંદર વાર કર રાજરે ૨. સું. ૪
અર્થ–પ્રથમ તે ઉબરાણે મન સાથે વિચાર કરવા લાગ્યો કે“મારા અવતારને પણ ધિક્કાર છે! હા, આ છબીલી સુંદરી અદ્ભુત રૂપવંત છે. તેણીનું રૂપ મારી સંગતથી બગડી જશે, માટે એણને બે બોધવચન કર્યું તે ખરો. ” એમ વિચારી સુંદરી પ્રત્યે કહેવા લાગ્ય“હે સુંદર સ્ત્રી ! હજી કંઈ બગડી ગયું નથી, માટે ઊંડે વિચાર કરીને સુખને રસ્તે તપાસી જે. કામ વિચારીને કરવામાં આવે તો તેમાં ફરી પસ્તાવો કરવાનો વખત આવતો નથી. માટે વિચાર કરવાની જરૂરજ છે. જે, મારી સોબતથી તારી કંચન જેવી કાયા પણ બગડી જશે. માટે તું રૂપમાં અપ્સરા સરખી છે, તેણીને આ કઢીઆથી સ્નેહ કરે એ વાજબી નથી, એ વાતે હું ખુદ તારા હિતની ખાતર કહું છું કે તું તારી માની પાસે જા, અને સુંદર વરની માગણી કરી પરણીને સુખે રાજ્યલક્ષમીને અનુભવ લે. આવી વખતે લાજ રાખવાથી કામ બગડી જાય છે માટે મનમાં લાજ ન લાવતાં મેં કહ્યું તેમ કર.”
(૧-૪) મયણા તસ વયણાં સુણે રે લે. હિયડે દુખ ન માય રે
વાલેસર,
ઢળક ઢળક આંસુ ઢળે રે લે, વિનવે પ્રણમી પાય રે
વાલેસર, વચન વિચારી ઉચ્ચરે લે, તુમે છે ચતુર સુજાણ રે.
વાલેસર, વ, ૫ ૧ આ કથન એજ બતાવે છે કે ગમે તેવા સમયમાં પણ ધીરજવાને ન્યાયપંથથી કદી
ભ્રષ્ટ થતાજ નથી.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખ′ડ પહેલા
૧
એહ વચન કેમ એલિયેરે લા, એણે વચને જીવ જાય રે. વાલેસર. જીવજીવન તુમે વાલહારે લેા, અવર ન નામ ખમાયરે વાલેસર. વ. ૬. પશ્ચિમ રવિ નવિ ઉગમેરે લેા, જલધિ ન લેાપે સીમરે, વાલેસર, સતી અવર ઇચ્છે નહીરે લા, જા જીવે તાં સીમરે, વાલેસર. વ. ૭
અઃ—ઉપર પ્રમાણે ઉંમર રાણાનાં વચન સાંભળતાંજ મયણાસુંદરીના હૃદયમાં દુઃખ ન સમાયુ, એથી હૃદય પીગળી ઉભરાઇ આંસુરૂપે ટપક ૮૫૩ વહેવા લાગ્યું, અને તેણીએ વિનય સહિત પેાતાના પતિના ચરણમાં પગે લાગી વિનવ્યું કે-“હે વહાલેશ્વર ! હવે ધણી ધણીઆણીના સંબધ છે; માટે આપ વચન વિચારીને લેા. આવાં વચનેાથી તા કુલીન કાંતાના જીવ નિકળી જાય છે. આપ તે ચતુર-સુજાણ છે એટલે વધારે શું કહું; પણ ક્રીથી આવાં જીવ લેનારાં વચનેા ન મેલશે. હવે તે આપ મારા જીવના પણુ જીવન છે-એટલે કે હવે જો આપના વિયેાગ થાય તેા હુ છવીજ શકું નહીં. તે પછી હવે બીજો વર વરવાનુ કહેા છે, તે વાત શી રીતે સહન કરી શકું ? હૈ વહાલેશ્વર ! જરા ખ્યાલ કરા કે–કાઇ વખતે પણ સૂર્ય પૂર્વ દિશાને છેાડી પશ્ચિમમાં ઊગનારજ નથી ! કેમકે જે અસ્ત થવાની દિશા છે તેને ઉયરૂપ કેમ માની લે ! તેમ સમુદ્ર પાતાની માઝા-મર્યાદા કાઇ વખતે પણ મૂકતા નથી અને મૂકનાર પણ નથી; કેમકે એ ગંભીર થઈને જો પાતાની મર્યાદા છેાડી કે તેા પછી અચળ મર્યાદાની ઉપમા તેને કાણુ આપે! અને સતી સ્ત્રી તે પણ પંચની સાક્ષીએ હાથ ઝાલેલા પતિના શિવાય ખીજ્ર અતિસુંદર નર હાય; તેા પણ જીવ જતાં લગી મનમાં તેવાની કદિ પણ ઈચ્છા ન કરે; કેમકે જો સતી સ્ત્રી ખીજાને ઈચ્છે તેા પછી સતીની મહાન્ પદવીનુ માન મેળવવા ભાગ્યશાળી કેમ થઈ શકે ? ! ” ( વાહ, ધન્ય છે! શાખાસ છે ! મારી વહાલી આય ભૂમિની આ મહિલા ! તને શતકેાટી ધન્યવાદ છે !!! તારા સરખી પરમપાવની દેવીએએજ આ આયભૂમિ-માતૃભૂમિનું નૂર જાળવી રાખ્યું છે. પરમાત્મા ! આ આ ભૂમિ ઉપર આવીજ સતી સુંદરીઓનાં દર્શન કાવ કે જેથી માતૃભૂમિ સહિત અમે ભૂરી ભાગ્યભાજન થઇએ !) ( ૪–૭)
૧ સતીઓના શું ધર્મ છે તે આ કથન સ્પષ્ટ બતાવી રહેલ છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
ઉદયાચળ ઉપર ચઢયા રે લા, માનુ વિ પરભાત રે, વા. મયણા મુખ જેવા ભણીરે લા, શીળ અચળ અવદાતરે વાલેસર, વ. ૮
ચક્રવાક દુ:ખ ચૂરતારે લા, કરતા કમળ જગલેાચન જગ ઊગિયારે લા, પર્યાં
વિકાસરે, વા. પુષવી પ્રકાશરે વાલેસર, વ. ૯
અ—કવિ કહે છે કે-આવી અચળ અને ઉજ્જવળ શીળવાળી મયણાસુંદરી છે એવી સૂર્યને પ્રતીતિ મળતાં તે જાણે તેણીનુ મ્હાં જોવા માટે જ ઉદયાચળ ( પત) ઉપર પ્રભાત વખતે ચડયા ન હોય એવુ મને તા ભાસે છે, કેમકે એવી સતીએને સૂર્ય તા શું, પણ તમાત દેવેદ્રો જોવા ચાહે છે. એટલુંજ નહીં, પણ તેણીની સેવામાં હાજર રહેવા આતુર રહે છે.” પ્રભાત થયું, ચકવા ચવીનાં વિયેાગ દુઃખ દૂર કરતા અને સૂર્ય– વિકાસી કમળ વનને વિકસ્વર કરતા જગતજીવાની આંખ્યા સરખા સૂ ઉગ્યેા એથી પૃથ્વિ ઉપર અજવાળુ ફેલાયુ’. (૮-૯)
આવા દેવ જીહારીએ રે લેા, ઋષભદેવ પ્રાસાદરે, વા. આદીશ્વર મુખ દેખતાંરે લેા, નાસે દુઃખ વિષવાદરે વાલેસર. વ. ૧૦ મયણા વયણે આવિયારે લા, ઉખર જિનપ્રસાદરે,
જિનેસર, તિહુઅણુનાયક તું વડારે લા, તુમ સમ અવર ન કાયરે જિનેસર, તિ. ૧૧ મયણાએ જિન પૂજિયારે લા, કૈસર ચંદન કપૂરે, જિ. લાખીણા કંઠે વ્યા રે લા, ટાડર પરિમળ પૂરરે. જિ, તિ ૧૨ ચૈત્યવ’દન કરી ભાવનારે લા, ભાવે' કરી કાઉસ્સગ્ગરે, જિ. જયજય જગચિ'તામણિ રે લા, દાયક શિવપુર મર્ગી રે, જિનેસર, તિ. ૧૩
ઇહુભવ પરભવ તુજ વિનારે લા, અવર ન ક દુઃખ દાહગ દરેક રે લેા, અમ સેવક સાધાર
જિનસર, તિ ૧૪
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળરાજાના રાસ.
રાજા પ્રજાપાળ તથા રાણી રૂપસુંદરી પોતાની રાજસભામાં પોતાની પુત્રીએ મયણાસુંદરી
તથા સુરસુંદરીની અધ્યાપકની હાજરીમાં પરીક્ષા કરે છે.
[ પૃ૦ ૧૦ ]
જાતિ મુદ્રણાલય, અમદાવાદ.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલે કુસુમમાલ નિજ કંડથી રે લે, હાથ તણું ફળ દીધ રે; જિ. પ્રભુપસાય સહુ દેખતાંરે લે, ઉંબરે એ બેઉ લીધરે.
જિનેસર તિ. ૧૫ મયણા કાઉસ્સગ્ન પારિયો લે, હિયડે હર્ષ ન માય રે; જિ. એ સહી શાસન દેવતા રે લે, કીધો અમહ સુપસાયરે,
જિનેસર, તિ ૧૬ સગુણ રાસ શ્રીપાળને રે , તિહાં એ છઠ્ઠી ઢાળ રે, જિ. વિનય કહે શ્રોતા ઘરે રે લો, હોજે મંગળ માળ રે.
જિનેસર, તિ, ૧૭ અર્થ–સૂર્ય ઉદય થયા પછી મયણાસુંદરીએ પતિ ઉબર રાણાને કહ્યું – “નાથ ! ચાલે, શ્રી કષભદેવજીના મંદિરમાં જઈ દેવાધિદેવનાં દર્શન કરી આવીએ. આદીશ્વર પ્રભુનું મુખ જોતાં જ દુઃખ અને કંકાશ નાશ પામે છે.” આ પ્રમાણે વિવાહિતા સતીનું કથન સાંભળી “ સારા કામ માટે ઢીલ ન કરવી” એ વચનને માન આપી સ્ત્રીના કથનથી ઉબરરાણ તેણીની સાથે સાથે ધુળેવપતિ આદીશ્વર પ્રભુના મંદિરે ગયે, અને શ્રી આદીશ્વરનું મુખ જોતાં જ મનમાં હર્ષ પેદા થયો. મયણાએ મંદિરમાં વિધિ સહિત પ્રવેશ કરી હર્ષવચન ઉચ્ચાર્યા કે-“હે ત્રણે ભુવનના ધણી ! આ જગતની અંદર તેજ માટે દેવ છે; કેમકે તારા રૂપ, ગુણ, અતિશય આદિ દેવને છાજતી શોભામાં તારી બરાબરી કરી શકે એ બીજે કઈ છે જ નહીં.” ઈત્યાદિ કહી પછી ન્હાઈ, પવિત્ર વસ્ત્ર પહેરી, કેસર, સુખડ ને બરાસ વગેરે ઉત્તમ સુગંધી પદાર્થો વડે આદિ પ્રભુનું બને જણે પૂજન કર્યું. (જે કે ઉંબરરાણાને વંદન પૂજન વિધિ આવડતી ન હતી; તે પણ તે મયણાસુંદરી જેમ કરતી હતી તેમ બધી વિધિ કર્યા કરતો હતો.) પૂજન કર્યા પછી લાખીણ સુગંધી ફૂલેને હાર પ્રભુના ગળામાં પહેરાવ્યા, અને તે પછી ચિત્યવંદન કરી ભાવના ભાવી ભાવ સહિત કાઉસગ્ન કરી એવું ચિંતવ્યું કે “જય થાઓ ! જય થાઓ ! હે જગતજીવોનાં મરથ પૂર્ણ કરવામાં ચિંતામણિરત્ન સમાન અને મોક્ષ નગરને માગ દેવાવાળા પ્રભુ ! આ ભવ અને પરભવની અંદર તારા વગર આશરો
૧ આ કથન એજ સૂચવે છે કે કઈપણ કામે જતાં શબ મંગળમય નીકળે કે કાને પડે તો અવશ્ય તે કામ ફતેહ થયાની આગાહીજ સૂચવે છે. ૫
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને શાસ આધાર દેનાર બીજે કઈ નથી; માટે અમ સેવકનાં દુખ અને દુભાંગ્ય ૧૨ કરે.” આવું ચિંતવી કાયોત્સર્ગ કર્યો, એટલામાં તો અચિંત્ય મહી– માવત આદીશ્વર પ્રભુના સેવકેની યોગ્ય અરજને ધ્યાનમાં લઈ તરત પ્રભુશ્રીના કંઠમાને પુષ્પહાર અને હાથમાંનું બીજું એ બે વસ્તુ પરમેચિરના પ્રતાપથી બીજાં બધાં ભાવિક લોકેનાં દેખતાં જ ઉંબરાણાના હાથ આગળ આવી પડી, એટલે તરત તેણે તે બન્ને ચીને વધાવી હાથમાં -લઈ લીધી. કાઉસ્સગ પાર્યા વગર એ કાર્ય ન થાય-ચીજો ન લેવાય
એમ ઉબરરાણાના જાણવામાં ન હોવાથી, તેમજ દેવે તુષ્ટમાન થઈ આ - થીજ આપી છે, માટે તરત વધાવી લેવી એમ જાણવામાં હોવાથી તે ચીજો લઈ લીધી. એ ચીજે વડે શાસનદેવે એવું સૂચવ્યું કે “હે ઉબર રાણા! આ સુગધી સુંદર પુષ્પહાર કે જે જગત પૂજ્યોના કંઠમાં રહેનાર છે તે જ તું શ્રેષ્ઠ પુરુષોના ગળાના હાર સરખે વહાલે અને દશે દિશાએ સારી વાસના–કીતિના ફેલાવાવાળો થઈશ, અને આ મંગળ દેનારા બીજેરાના , ફળ સરખે મંગળકારી નિવડીશ”) આ પ્રમાણે આનંદ મંગળ સૂચક બનાવ બન્યા પછી મયણાસુંદરીએ કાઉસ્સગ્ય પાર્યો. પણ તેણીના હૈયામાં હર્ષ સમાતો ન હત-હર્ષ ઉભરાઈ જતું હતું. તે મનમાં નિશ્ચય પૂર્વક ચિંતવવા લાગી છે-“જરૂર શાસનદેવેજ અમને આ કપરૂપ નિવા, સજ બક્ષી છે.” આ પ્રમાણે આ સારા ગુણે ભરેલા શ્રીપાળના રાસમાં
આ છઠ્ઠી ઢાળ પૂર્ણ થઈ. વિનયવિજયજી કહે છે કે-આ રાસ સાંભળનારાએને ઘેર મંગળિકમાળા થજે.
(૧૧-૧૭)
(દોહરા છંદ), પાસે પિષહશાળામાં, બેઠા ગુરુ ગુણવત, કહે મયણા દિયે દેશના, આ સુણિ કત. ૧ નરનારી બેઉ જણાં, આવ્યા અને પાય; વિધિપૂર્વક વંદન કરી, બેઠાં બેસણુ ઠાય. ધર્મલાભ દેઈ ધુરં, આણી ધમસનેહ; ચગ્યજીવ જેણી હવે, ઘર્મ કહે ગુરૂ તેહ, તા . ૩
૧ સાચી ભક્તિવડે શાસનદેવ સંતુષ્ટમાન થાય છે, નહીં કે લેકરંજન માટે કરેલી પતિથી દેવો પ્રસન્ન થાય છે; એ વાતની પ્રતીતિ આ સંબંધ આપી રહેલ છે. .
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થતે પછી મયણાસુંદરીએ સ્વામીનાથને કહ્યું કે-“હે સ્વામી! અહી પાડેશમાંજ પૈષધશાળા છે. તેમાં ગુણવંત ગુરૂ બેઠેલા છે, તે ધર્મ. દેશના દે છે; માટે ચાલે ત્યાં જઈ દેશના સાંભળીએ.” આ પ્રમાણે કહે વાથી સ્ત્રીના કથનમાં કંઈક ચમત્કાર જણાયાને લીધે તરત તેણીના કથા: નને માન આપ્યું અને તે બન્ને જણ ઉપાશ્રયની અંદર ગયા, તથા ગુના ચરણોમાં વિધિ સહિત વંદના કરી બેસવા લાયક જગાએ બેઠાં. વંદન કરતાંજ ગુરૂએ ધમનેહ લાવી ધમલાલરૂપ આશિર્વાદ છે અને તે પછી . તે જીવને ધર્મોપદેશનેર લાયક જાણી : આ પ્રમાણે તે ધર્મોપદેશ, કરવા લાગ્યા
ભમતાં એહ સંસારમાં, દુલહો નરભવ લાધેરે, છાંડી નિંદ પ્રમાદની, આપ સવારથ સાધો રે, . . ચેતન ચેતે રે ચેતના, આણું ચિત્ત મઝાર રે; ચેતન. ૧ સામગ્રી સવિ ધર્મની, આળે જે નર ખેર, માખીની પરે હાથ તે, ઘસતાં આપ વિગેઇરે. ૨. ૨ જાન લઈ- બહુ જુગતિ શું, જેમ કે પરણવા જાયરે, લગનવેળા ગઈ ઉધમાં, પછી ઘણું પસ્તાયરે. ૨. ૩
અર્થ “હે ભાવિક જને! આ ચોરાશી લાખ છવાયોનીવાળા માયામય પારાવાર સંસારમાં ભટકતાં ભટકતાં મુશ્કેલીથી આ મનુષ્ય જન્મ હાથ લાગે છે, તેમાં પ્રસાદની જનેતા--Gઘને દૂર કરીને આરાધી પિતાને અર્થ સાધે; કેમકે માનવભવ વગતિયચ વગેરે બીજા ભવેની
અંદર ધમસાધનની સામગ્રી મળવી તમેને બહુજ મુશ્કેલ પડશે; માટે ઉત્તમ પ્રારબ્ધ એગે હાથ લાગેલા મનુષ્યજન્મને ન બેઈ નાખે. અને આ જે કહું છું એ વાત ચિત્તની અંદર લાવી, હે ચેતન ! ચેતનાને જાગ્રત કરી ચેતે. મતલબ એજ કે આ અમૂલ્ય માનવભવમાં આઠ મદ, ચાર કષાય,
૧ સ્ત્રી એ પુરૂષનું અધું અંગ છે, તેમજ ગૃહરાજ્યની કાર્યભારિણી છે માટે પુરુષે તેના હિતકારી થનને જરૂર માન આપવું જ ઘટે છે–એમ આ કથન પ્રતીતિ દે છે.
૨ જે સાંભળનાર, ધર્મદેશના સાંભળવામાં સારી રૂચિ ધરાવતે હેય, તથા પૂર્ણ શ્રદ્ધાળુ હોય તેવા ચાહક ગ્રાહકને, લાયક ખરીદનાર જાણું ધર્મદુકાન ખેલી તેના લાભનો ભાલ આપ એ ધર્મોપદેશકની મુખ્ય ફરજ છે –એ આ કથન બતાવી રહેલ છે '
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ વિષય વિકાર તથા શ્રેષ, વિષ અને દુર્ગતિ રૂપે પ્રમાદને અને અનનું મૂળ, કલ્યાણનાશક તેમજ સંસારને વધારનારી નિદ્રા; તે બધાને છાંડી દઈ: ધમ કરશું કરે કે જેથી મળેલ જન્મ સફળ થાય. મનુષ્યને જોઈતી ધર્મ સામગ્રી મળી છે, છતાં જે આળસુ બની નકામી બેઈ દે છે, તે મનુબ જેમ મધમાંખને મળેલું મધ હાથથી જતું રહેતાં હાથ ઘસતીજ રહે છે, તેમ ને પસ્તા કરે પડે છે. એટલે કે હાથ લાગેલી વસ્તુ ગયા પછી હાથ ઘસવા એ પિતાના મનની નબળાઈ અથવા બેવકૂફાઈ જાહેરમાં લાવવા માટેનું વગેવાનું જ છે. જેમ કેઈ માણસ ભારે ઠાઠમાઠને દમામ સાથે જાન ચડાવીને પરણવાને માટે જાય; પણ લગ્ન-પરણવાની વેળા-મુહૂર્ત તે ઉંઘમાંજ જતું રહે, અને જાગ્યા પછી મુહુર્ત જતું રહ્યા બદલને પસ્તાવો કરે તે શું કામ આવે ? તેમ જે મનુષ્યભવ પામીને મળેલી ધમસાધનની સામગ્રી આળસમાં ખાઈ દે છે, તે પછી મરવાની વખતે ભાનમાં આવતાં પસ્તાય છે, પણ વખત હાથથી ગયા પછી પસ્તા બિલકુલ નકામોજ ગણાય છે.”
(૧-૩) એણિ પરે દેઈ દેશના, કરે ભવિક ઉપકાર રે. ગુરૂ મયણાને ઓળખી, બોલાવે તેણિ વાર રે, ચે. ૪ રે કુંવરી! તું રાયની, સાથે સબળ પરિવારરે. અમ ઉપાસરે આવતી, પૂછણ અથે વિચારરે ચે. ૫ આજ કિર્યું ઇમ એકલી, એ કુણ પુરૂષ રતન્નરે ! ' ધુરથી વાત સવિ કહિ, મયણ સ્થિર કરી મન્નરે ચે. ૬ મનમાહું નથી આવતું, અવરકિશું દુખ પૂજ્યરે, પણ જિનશાસન હેલના, સાલે લોક અબુઝરે. ચે. ૭ ગુરૂ કહે દુખ ન આણજે, ઓછું અંશ ન ભાવે રે, ચિંતામણિ તુજ કર ચળે, ધર્મ તણે પરભારે. ૨. ૮ વડવખતી વર એહ છે, હશે રાયાં રાયેરે, શાસન સેહ વધારશે, જગ નમશે જસ પાયરે, ચે. ૯
અર્થ –આ પ્રમાણે ગુરૂએ દેશના દઈ ભાવિકજનોને ઉપકાર કર્યો. તે પછી ગુરૂએ મયણાસુંદરી તરફ ધ્યાન દઈને જોતાં તેણીને ઓળખી એટલે તરત બોલાવી કે-“હે રાજકુમારી! તું ઘણા પરિવાર ને ઠાઠ સહિત અર્થ સંબંધી વિચાર પૂછવાને માટે ઉપાશ્રયમાં આવતી હતી; છતાં આજે આમ એકલી
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલો કેમ છે! અને આ સાથે નવરત્ન કેણ છે!(જો કે ઉબર રાણનું શરીર રોગથી જકડાયેલું હતું, પણ તેનું ભાગ્ય અને સામુદ્રિક લક્ષણે કંઈ રોગથી જકડાઈ ગયાં ન હતાં ! એથી તે ચિહેને જોઈ ગુરૂએ. નરરત્નનું વિશેષણ બયું, એ તેનું ભવિષ્ય ભાખ્યું છે. ) ગુરૂનું આ પ્રમાણે છેલવું થતાં મયણાસુંદરીએ મનને કાબૂમાં રાખી અથથી તે ઈતિ સુધીની વાત કહી બતાવી. તથા વિશેષમાં તેણીએ કહ્યું કે“હે પૂજ્યજી ! આ બધું થયું તે સંબંધી તે મને મારા મનમાં કશું ઓછું આવતું નથી, પરંતુ એ ઓછું આવે છે કે –અબૂઝ લેકે જૈનશાસનની નિંદા--મશ્કરી કરે છે, તે મને હૃદયમાં બહુજ ખટકે છે.” ગુરૂએ કહ્યું-“હાલ થોડો વખત એવા લોકો ભલેને નિંદા કરે તે પણ લગારે મનમાં દુઃખ કે ઓછું લાવીશ નહીં; કેમકે ધર્મના પ્રભાવથી તારા હાથમાં આ ખાસ નરરત્ન ચિંતામણિ આવેલ છે એમજ માની લે ! આ નરરત્ન ઘણેજ ભાગ્યવંત છે-એટલું જ નહીં પણ રાજાઓને પણ રાજા થશે, તથા જૈનશાસનની શોભા વધારશે, અને આખું નગર એના પગે પડશે, માટે જરાએ દુઃખ તથા એાછું લાવીશ નહીં.”
મયનું ગુરૂને વિનવે, દેઈ આગમ ઉપયોગરે, '' કરી ઉપાય નિવારિયે, તુમ શ્રાવક તનરેગરે. ચે. ૧૦ સૂરિ કહે એ સાધુનો, ઉત્તમ નહિ આચારરે, યંત્ર જડી મણિ મંત્ર જે, ઔષધ ને ઉપચારરે ચે. ૧૧ પણ એ સુપુરૂષ એહથી, થાશે ધર્મ ઉધોતરે, તેણે એક યંત્ર પ્રકાશશું, જસ જગ જાગતી જ્યોતરે. ચે. ૧૨ શ્રીમુનિચંદ્ર ગુરૂ તિહાં, આગમગ્રંથ વિલોઈરે, માખણની પરે ઉદ્ધ. સિદ્ધચકયંત્ર જોઈશે. ચે. .. - ૧૩ અરિહંતાદિક નવ પદે. છ હીંપદ સંયુત્તરે, અવર મંત્રાક્ષર અભિનવા, લહિચે ગુરૂગમ તત્તરે, ચે. ૧૪ ૧ તકને આગળ વાળ છે; પણ પાછળ ટાલ છે, જેથી જે સામે આવેલી તકને હાથ કરી લઈએ તો હાથમાં રહે છે; પણ જે જતી રહેવા દઈ પાછળથી પકડવા જઈએ તો પાછળ ટાલને લીધે હાથથી જતી રહે છે. માટે આવેલીતકને “ હમણું કરીશું, હજી ઘણાએ વખત છે. એમ કરી ગુમાવી દે છે તે ખચીત પસ્તાય છે. “આજ તારે સ્વાધીન છે; પણ કાલ તારે સ્વાધીન નથી.” એ વાતની આ સંબંધ ખાસ ચાનકદાર ચેતવણું આપી રહેલ છે.
૨ મનુષ્યની આકૃતિ તથા લક્ષણ જોઈ સામુદ્રિકના જાણનાર પુરૂષ તુરત તેના ભાગ્ય સંબંધી ભવિષ્ય ભાખી શકે છે, એમ ઉપરની બીના સાબીતી આપે છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ સિદ્ધાદિક પદ ચિહું દિશે, મધ્યે અરિહંત દેવરે, દરિસણ નાણું ચરિત્ત તે, તપ ચિહુ વિદિશે સેવરે. ૨.૧૫ અષ્ટકમળદળ ઈણિ પરે, યંત્ર સકળ શિરતાજેરે, નિર્મળ તન મન સેવતા, સારે વાંછિત કાજ. ચે. ૧૬ આશે શુદિમાંહે માંડિયેં, સાતથી તપ એહરે, નવ આંબિલ કરી નિર્મળાં, આરાધો ગુણગેહરે. ચે. ૧૭ વિધિપૂર્વક કરિ ધેતિયાં, જિન પૂજે ત્રણ કાલરે, પૂજા અષ્ટ પ્રકારની, કીજે થઈ ઉજમાળ. ચે. ૧૮ નિર્મળ ભૂમિ સંથારિયે, ધરિ શીલ જગશરે, જપિયે પદ એકેકની, નેકારવાળી વીશરે ચે. ૧૯ આઠે થઈ વાંદિર, દેવ સદા ત્રણ વારરે, પડિકકમણાં દેય કીજિયેં, ગુરૂ તૈયાવચ્ચસારરે. ચે. ૨૦ કાયા વશ કરી રાખીએં, વચન વિચારી બોલરે ધ્યાન ધર્મનું ધારિયે, મનસા કીજે અડેલ, ચે. ૨૧ પંચામૃત કરી એકઠાં, પરિગળ કિજે પખાળરે, નવમે દિન સિદ્ધચકની, કીજે ભકત વિશાળરે. ૨. રર શુદિ સાતમથી ઈણિ પરે, ચૈત્રી પૂનમ સીમરે, ઓળી એહ આરાધિયું, નવ આંબિલની નીમરે. ચે. ૨૩ એમ એકાદશી આંબલે, એળી નવ નિરમાયરે, સાઢાચાર સંવત્સરે, એ તપ પુરણ થાય. ૨. ૨૪ ઉજમણું પણ કીજિયે, શકિતતણે અનુસાર, ઈહિ ભવ પરભવ સુખ ઘણું, પામીજે ભવપારરે. ચે. ૨૫ આરાધના ફળ એહનાં, ઈહ ભર્વે આણુ અખંડેરે, રોગહગ દુખ ઉપશમેં, જિમ ઘન પવન પ્રચંડરે. .ર૬ નમણે જળે સિદ્ધચકને, કુષ્ટ અઢારે જાય રે, વાય ચોરાશી ઊપશમેં, રૂઝે મુંબડ ઘાયરે. ચે.. ૨૭ ભીમ ભગંદર ભય ટળે, જાય જળદર દૂરરે. વ્યાધિ વિવિધ વિષવેદના, જવર થાયે ચકચુરરે ચે. ૨૮
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલો ખાસ ખયન બસ ચક્ષુના, રોગ મિટે સન્નિપાતરે, ચોર ચરડ ડર ડાકિણી, કોઈ ન કરે ઉપદ્યાતરે ચે. ૨૯ હીક હરસ ને હેડકી, નારાં ને નાસૂરરે, પાઠાં પીડા પેટની ટળે, દુખ દંતના સૂલ, ચે. ૩૦ નિર્ધાનિયાં ધન સંપજે, અપુત્ર પુત્રિયા હોય, વિણકેવળી સિદ્ધયંત્રના, ગુણ ન શકે કહિ કાયરે, ચે. ૩૧ રાસ રચે શ્રીપાળનો, તિહાંએ સાતમી ઢાળરે, વિનય કહે શ્રોતા ઘરે, હો મંગળ માળરે. ૨. કર
અથર–એ સાંભળી મયણાસુંદરીએ ગુરૂને વિનવ્યું કે–“ગુરૂરાજ! આગમ વિષે ઉપયોગ દઈ કઈ સિદ્ધ ઉપાય કરી આપ કૃપા સહિત - આ આપના શ્રાવકના શરીરને રોગ દૂર કરે.” મુનિ ચંદ્રસૂરિએ કહ્યું કે-“બાઈ ! એમ યંત્ર, મંત્ર, મણિ, જડબૂટિ ઔષધ કે બીજા ઉપાય કરવા એ ઉત્તમ જૈન સાધુને વખાણવા લાયક આચાર ન કહેવાય; તોપણ આ પુરૂષને સુખ થવાથી જૈનધર્મને ઘણે ઉદ્યત થશે, એ મહા લાભ જાણીને એક યંત્ર જેને જગતમાં જાગતી જ્યોતિભર્યો યશ છે, તે યંત્ર દેખાડીશ.” એવું કહી તે પછી જૈનસિદ્ધાંતરૂપ દહીંને મથી-લેવી માખણની પેઠે તારવી લીધેલ સિદ્ધચક્રજીને યંત્ર જેઈ કહાડ અને તે યંત્રની અંદર અરિહંત વગેરે છે હી એ બીજાક્ષરાથી સહિત નવે પદ હતાં, તથા બીજાં પણ બીજ મંત્રો એની અંદર ગુપ્તપણે છે કે જેને તવ ૧ ગુરૂગમથી જાણવામાં આવે છે. અહીં તે ફક્ત જરૂર જેટલું જ કહીએ છીએ. આ આઠ પાંખડીઓવાળા કમળરૂપ યંત્રમાં પૂર્વ દિશાથી માંડી ચાર દિશામાં સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ એ ચાર પદો છે. તથા વચમાં અરિહંત
૧ જેવી રીતે સારંગીમાં ઉપરના તાર બજાવતાં તેની નીચેના તારો તે તે સુરનો અવાજ આપે છે-એટલે કે તેમાં ધ્રુજરી પેદા થાય છે, તેવી જ રીતે મંત્રાક્ષરોના બીજમંત્રો જે જે સિદ્ધિઓ સાથે સંબંધ ધરાવતા હોય તે તેના ઉચ્ચારથી તે તે સિદ્ધિયોને ધ્રુજરી મારફત જાગ્રતી મળે છે અને તેથી તે મનકામનાને સિદ્ધ કરવા સાનુકુળ બને છે. મતલબ કે દરેક મંત્રાક્ષો પૂર્વાચાર્યોએ તેવી સિદ્ધિઓની સાથે ધ્રુજરીથી જાગ્રતી પેદા કરવાની ગોઠવણુનાજ ગોઠવેલ છે કે જેને અર્થ સમજમાં ન આવે એવો હેય; તે પણ મુદ્દો કાર્યસિદ્ધિ સાથેજ બધાયેલ છે. પણ એ વાત બિલકુલ હાલમાં જાણતાં ન હોવાથી તેઓમાં રહેલી સિદ્ધિથી સાધકે બેનસીબ રહે છે, માટે ગુરૂગમની શિક્ષા મેળવવાની ખાસ જરૂર છે.
ભા: ક
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ અને અગ્નિકેણથી માંડી ચાર વિદિશિઓમાં જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર ને તપ એ પદે છે. આવી રીતિના આ તમામ યંત્રોના મુકુટ સરખા સિદ્ધચક્ર યંત્રનું જે નિર્મળ શરીર ને નિર્મળ મનથી સેવન કરે તેનાં તમામ ધારેલાં કામ ફતેહ કરે છે. આ યંત્ર આરાધવા માટે વિધિ આ પ્રમાણે છે કે“આ સુદિ સાતમથી આ નવપદની ઓળીને તપ આરંભી પૂનમ સુધી નવ દિવસ સુધી નિર્મળ નવ આયંબિલ કરી ગુણના ઘરરૂપ નવપદનું આરાધન કરવું. શાસ્ત્રમાં જેમ કહેલ છે તેમ પવિત્ર ધોતિયાં વગેરે ધારણ કરી સવાર, બપોર અને સાંજ એમ ત્રણે કાળ વખતે જિનેશ્વરનું વિધિ સહિત કાયને મર્મ સમજી પૂજન કરવું, વિધિ સહિત દીવ, ધૂપ, પાણી, ચંદન, ફૂલ, ફળ, અક્ષત-ચોખા, નૈવેદ્ય એ આઠ જાતની ચીજોથી ઉત્સાહ સહિત પૂજા કરવી. એ નવ દિવસ લગી જીવડાંઓની વધારા વગરની જમીન ઉપર (નિજીવ જમીનપર) પથારી કરીને સુવું તથા પવિત્રતા સહિત યશવંત બ્રહ્મચર્ય પાળવું, એક એક પદની વીશ નકારવાળીઓ ફેરવવી. -દરેક કાળે આઠે થઇથી દેવવંદન કરવું; બન્ને ટંકના પ્રતિક્રમણ કરવાં, ઉત્તમ પ્રકારે ગુરૂને વૈયાવચ્ચ સાચવો. કાયાને વશ-કબજે કરીને રાખવી, વિચારીને વચન બેલવું, ડામાડોળ રહિત મન રાખવું, આd, રિદ્રધ્યાન છેડી ફકત ધર્મધ્યાનજ ધરવું, દહીં, દૂધ, ઘી, સાકર અને પાણી એ પાંચે અમૃત એકઠાં કરી તે પંચામૃતવડે બહુ ઉત્તમ વિધિથી પ્રભુજીની પ્રતિમાને અથવા સિદ્ધચક્રજીના પંચધાતુના યંત્રપટને પખાળ કર, અને નવમે દિવસે સિદ્ધચક્રની મોટી
ભક્તિ કરવી. એ રીતે જ ચૈત્ર સુદિ સાતમથી ચૈત્રી પૂનમ સુધી પણ વિધિ - કરો. આ ઓળીના તપનું નવ આંબિલ સહિત આરાધન કરવું. એમ નવે
નવે એકાશી આંબિલને કપટ રહિત તપ કર. એટલે સાડાચાર વર્ષે નવ . ઓળીઓ પૂર્ણ થતાં, આ તપ પૂર્ણ થાય છે. પૂર્ણ થયા પછી પિતાના - ગજા પ્રમાણે ઊજમણું પણ કરવું. (તપ ઉપર ઉદ્યાન અવશ્ય જોઈએ.) એથી આ ભવ અને પરભવ પુષ્કળ સુખ અનુભવી અને ક્ષસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. આ તપારાધાનવડે આ ભવની અંદર કોઈ ખંડન ન કરી • શકે એવી અખંડ આજ્ઞા પ્રાપ્ત થાય છે, તેમજ રોગ; દુર્ભાગ્ય દુઃખ એને, - જેમ જબરા પવનની ઝ૫ટથી વર્ષાદની ઘટા વિખરાઈ જાય છે, તેમ નાશ થાય છે, આ સિદ્ધચક્રજીના ન્હવણ જળને શરીરે સ્પર્શ કરવાથી અઢારે જાતના કોઢ, ચોરાશી વાત ગડ, ગુમડાં તથા ઘા એ બધાં મટી જાય છે. બિહામણા ભગંદર, જળદર, તરેહ તરેહના ઝેરના વ્યાધિઓની વેદના અને
૧ મંત્ર શું કરવાથી સિદ્ધ થાય છે તે વાતની મૂળ બાબતે આ સંબંધ જાહેર કરી રહેલ છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
ખંડ પહેલે તાવની પીડા એ બધાં દૂર થાય છે. તેમ જ ઉધરસ, ક્ષય, ખસ, આંખ્યાના રોગ, સન્નિપાત, હક, ગુદામાંના મસા, હેડકી, નારાં, નાસૂર, પીઠાં, પેટપીડા અને દાંતના દર્દ, એ બધા રોગ નાશ થઈ જાય છે, અને ચાર, ભૂત, ડાકિણને ભય પણ કશું નુકશાન કરી શકે નહીં તથા નિધનીઓને ધન અને વાંઝિયાંઓને પુત્ર પ્રાપ્ત થાય છે. આ સિવાય ગુણ ઘણા છે, પણ તે અપાર હોવાથી ફક્ત કેવળજ્ઞાની વિના આ સિદ્ધચયંત્રના ગુણ બીજે કઈ કહી શકે તેમ જ નથી એટલામાં બધું સમજી લો. આ શ્રીપાળના રાસની રચનામાં સાતમી ઢાળ પૂરી થઈ. વિનયવિજયજી દર ઢાળે ઈચ્છે છે કે-આ રાસ સાંભળનારાઓને ત્યાં મંગળામાળા (૧૦-૩૨).
| (દેહરા-છંદ) શ્રીમુનિચંદ્ર મુનીશ્વરે સિદ્ધયંત્ર કરી દીધ, ઈહ ભવ પરભવ એહથી, ફળશે વાંછિત સિદ્ધ. શ્રીગુરૂ શ્રાવકને કહે, એ બેઉ સુગુણનિધાના કેઈક અવસર પામિર્યે, સેવ થઈ સાવધાન. સાહમ્મીના સગપણ સમું, અવર ને સગપણ કાય, ભક્તિ કરે સહમ્મી તણી, સમકિત નિર્મળ હોય. ૩ પધરાવે આદર કરી, સાતમી નિજ આવાસ, ભક્તિ કરે નવ નવ પરં, આણી મન ઉલ્લાસ. તિહાં સઘળે વિધિ સાચવે, પામી ગુરૂઉપદેશ, સિદ્ધચચક પૂજા કરે, આંબિલ તપ સુવિશેષ.
અર્થ –આ પ્રમાણે યંગરાજન વિધિ અને મહામ્ય કહી સિદ્ધચક્રજીને યંત્ર તૈયાર કરી મયણાસુંદરીના પતિ ઉંબરરાણુના હાથમાં આપી મુનિચંદ્રસૂરીએ આશિર્વચનમાં કહ્યું કે “તમે બન્નેની આ યંબરાજના આરાધનથી આ ભવમાં અને પરભવમાં ચિંતવેલી તમામ કાર્યસિદ્ધિ સફળ થશે!” પછી તે ગુરૂએ એક ધનાઢય અને ગુરૂભક્ત ધર્મજ્ઞ શ્રાવકને કહ્યું કે-“આ સ્ત્રી પુરુષ અને સારા ગુણેના ભંડાર સરખાં છે, એમ એનાં ઉત્તમ લક્ષણોથી જાણું છું, જેથી એ થોડા જ વખતમાં જિનશાસનમાં પ્રભાવિક થશે; માટે આવાં મનુષ્ય પુણ્ય ભેગે જ કેઈક અવસરે હાથ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
લાગે છે, એમ જાણી એએની સાવધાનપણે સેવા કરો; કેમકે ૧ સાધર્મીના સગપણ કરતાં ખીજું એકે સગપણ વધારે વખાણવા લાયક નથી, અને સાધમિકની ભક્તિ કરવાથી પેાતાનું સકિત નિ`ળ થાય છે.” આ પ્રમાણે ગુરૂનુ કહેવુ થતાં ગુરૂવચનવિશ્વાસી શ્રાવક તે બન્નેને આદર સહિત પેાતાને ઘેર લઇ ગયા અને મનમાં હુલ્લાસ લાવી તમામ રીતની ભક્તિ કરવા લાગ્યા. તેએ ધણીધણીઆણી શ્રી સિદ્ધચક્રજીનું પૂજન તથા સારી રીતે આંબિલને તપ કરતાં હતાં, અને તે સંબંધીના તમામ વિધિ ગુરૂના હુકમને અનુસરી પુણ્યવત શ્રાવક સાચવતા હતેા.
(૧-૫)
( ઢાળ આઠમી-દેથી ચેાપાઇ છંદની. )
આશા શુદ્ધિ સાતમ સુવિચાર, આળી માંડી શ્રી ભરતાર, અષ્ટ પ્રકારી પૂજા કરી. આંબિલ કીધાં મન સ`વરી. પહેલે આંખિલ મન અનુકૂળ, રાગતણુ' તિહાં દાધુ' મૂળ, અંતરદાહ સચળ ઉપશમ્યા, યંત્રનમણુ મહિમા મન રમ્યા. ખીચે આંખિલ મહિર ત્વચા, નિર્મળ થઈ જપતાં જિન રૂચા, એમ દિન દિન પ્રતિ વાા વાન, દેહ થયા સાવન્ત સમાન. નવમે આંખિલ થયા નિરાગ, પામી યંત્રનમણુ સંયોગ, સિદ્ધચકના મહિમા જીએ, સકળ લાક મન અચરજ હુએ,
૩
૪
૧ એક ધર્મ પાળનારાએ–હામીભાઇના જેવુ એક પણ સાચું અને વિશેષ સગપણ નથી; માટે તેની સત્ય મનથી કિડ કરતાં સમકિત નિર્મળ થાય છે. એમજ ધર્મ ઉદ્યોત થવા માટે ગુરુએ શ્રાવકને ભલામણ વચન કહેવાં, અને શ્રાવકે ગુરૂવચનને અવશ્ય વધાવી લેવાં એ ત્રણે ખાતે। આ સંબંધ બતાવી રહેલ છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલે માયણ કહે અવધારે રાય, એ સવિ સહ ગુરૂ તણો પસાય, માત પિતા બંધવ સુત હાય, પણુ ગુરૂસમ હિતુઓ નહિ કોય? કષ્ઠ નિવારે ગુરૂ ઇહ લેક, દુર્ગતિથી વારે પરલોક, સુમતિ હોય સદગુરૂ સેવતાં, ગુરૂ દીવો ને ગુરૂ દેવતા. ધન ગુરૂ જ્ઞાની ધન એ ઘર્મ, પ્રત્યક્ષ દીઠ જેહનો મર્મ, જનધર્મ પરશંસે સહુ, બોધબીજ પામ્યા તિહાં બહુ, સાતમેં રોગિના રોગ, નાઠાં યંત્ર નમણ-સંયોગ. તેઓ સાત સુખિયા થયા, હર્ષ્યા નિજ નિજ થાનક ગયા.
અર્થ –આ પ્રમાણે કરતાં જ્યારે આ સુદિ સાતમ આવી પહોંચી ત્યારે સારા વિચાર સહિત તે સ્ત્રીભરતારે આંબિલની ઓળી આદરી, અને અષ્ટપ્રકારી પૂજા કરી, મનને સંવરભાવમાં કાયમ કરી આંબિલ કરવાં શરૂ કર્યા. પહેલે આંબિલે મનની અનુકૂળતા મુજબ ઉંબરરાણાના કેઢ રોગનું મૂળ બળી ભસ્મ થઇ ગયું. એથી શરીર અંદરની બળતરા મટી ગઈ આમ થવાથી શ્રીસિદ્ધચક્રજીના યંત્રન્હવણને મહીંમા મનમાં રમવા લાગે; કેમકે પ્રતીતિ થઈ આવી, બીજે આંબિલે રૂચિ સહિત વધતા ભાવ વડે શ્રી સિદ્ધચક્ર ભગવાનને જાપ જપતાં ૧ ઉપરની ચામડી પણ સુંદર થઈ આવી, અને એક પછી એક દિવસ જતાં હવણ પ્રતાપથી શરીર સોનાસરખું નિર્મળ વર્ણવાળું તેજસ્વી બન્યું, અને નવમે દિવસે તે યંત્ર—
૧ શરીરમાં ચામડી સાત છે. એટલે કે અવભાસિની ૧, લેહિતા ૨, તા ૩, તામ્રા ૪, વેદિની ૫, રોહિણી ૬, અને રધૂળા, ૭ એ સાત છે. તે પૈકી પહેલીમાં સિંધમ, ત્રીજમાં ચર્મ દળ. ચોથીમાં કિલાસ અને શ્ચિત્ર પાંચમીમાં અઢારે જાતના દેઢ પિદા થવાની જગા છે; માટે અંદરની ચામડી સાફ થતાં થતાં બહારની ચામડી પણ નિર્મળ થઈ માટે એમ કહેવામાં આવ્યું છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
વણુના સચેાગથી રૂવાડામાં પણ રોગના અંશ રહ્યો નહી, એથી નિરાગી થયા. એ જોઇને તમામ જોનારાં લેાકેાને બહુ જ આશ્ચય લાગ્યું અને કહેવા લાગ્યાં કે “ વાહ ! શ્રીસિદ્ધચક્રજીનેા મહિમા તે જીએ! ફક્ત નવ દિવસમાં જ ભયંકર રોગ નાશ થઇ ગયા ? ! ” પતિને સુંદરતા પ્રાપ્ત થઇ જોઈ પતિભકિતપરાયણા મયણાસુંદરી ખેલી કે-“ હે રાજાજી ! આ મા સદ્ ગુરૂના જ પ્રતાપ છે. જગતની અંદર મા, માપ, ભાઈ, બેટા વગેરે હિતના કરનારા છે; પણ રગુરૂના સરખાં વગર સ્વાર્થે હિતના કરનારા કાઈ પણુ છે જ નહી'. ગુરૂ આ જન્મમાં કષ્ટ, અને પર જન્મમાં ક્રુતિમાં પડવું એને અધ પાડી દે છે. ભલી બુદ્ધિ વડે ગુરુની સેવા કરવાથી ઉત્તમ પ્રકારની બુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે, ગુરૂ દરેક ચીજની જાણ પાડવામાં દીવા સરખા અને ઈસિદ્ધિ સફળ કરવામાં દેવ સરખા છે. એવા જ્ઞાનીગુરૂને અને તારક ધમને ધન્ય છે કે જેનું પ્રત્યક્ષપણે રહસ્ય જોવામાં આવ્યું, તે તપાસે.” ઈત્યાદિક પરસ્પર વાતા થઈ. આ પ્રમાણે બનાવ બનેલે જોઈ મિથ્યાષ્ટિવાળાં લેાકેા પણ જનધની ઘણી જ પ્રશંસા કરવા લાગ્યાં અને બહુએ જણાં સમકિત પામ્યાં. તેમ જ સાતસો કેઢિયાનેા કાઢ પણ ન્હવણુ જળના સ્પર્શથી જતા રહ્યો અને તેએ સુખિયા થતાં સર્વે ઉખરરાણાની રજા માગી હર્ષી સહિત પાતાતાને ઠેકાણે ગયા.
(૧૦૮)
એક દિન જિનવરપ્રણમી પાય, પાછા વળતા દીઠી માય; હ ધરીને ચરણે નમે, મયણા પણ આવી તિક્ષ્ણ સમે
સાસુ જાણો પાએ પડે. વિનય કરતાં ગિરૂઆઇ ચઢે, સાસ વહૂને દે આશીષ. અચરજ દેખી ધૂણે શીષ.
કહે કુંવર માતાજી સુણા એ પસાય સહુ તુમ વ તા, ગયા રાગ ને વાયેા રગ,
૯
૧૦
૨ ગુરૂ વિના કાઇ પણ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી જ નથી, તેમ જ ગુરૂ એ જ વિના કારણે ઉપકાર કરનારા છે. માટે જેમ બને તેમ સાચા મનથી ગુરૂપદની જ સેવના કરી કે જેથી સમસ્ત કલ્યાણ પ્રાપ્ત થાય, એવા આ સંબંધ ખાધ ઇ રહેલ છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલે વળી લહ્યો જિનધર્મ પ્રસંગ. સુગુણુ વહુ નિર્મળ નિજ નંદ, દેખી માય અધિક આણંદ, પૂનમ પરે વહુ તે જશ લીધ, સકળ કળા પૂરણ પિઉ કીધ, સુણે પુત્ર કેશંબી સુર્યો, વૈદ્ય એક વૈદ્યક બહુ ભણ્ય, તેહ ભણી તિહાં જાઊં જામ, જ્ઞાની ગુરૂ મુજ મળિયા તામ, મેં પૂછયું ગુરૂચરણે નમી, કર્મ કદર્થન મેં બહુ ખમી, પુત્ર એક છે મુજ વાહલે, તે પણ કમેગે . તેહ તણો ક્રિમ જાશે રેગ, કે નહિ જાએ પાપ સંગ ? દયા કરી મુજ દાખો તેહ, હું છું તુમ ચરણની ખેહ. તવ બોલ્યા જ્ઞાની ગુણવંત, મ કર ખેદ સાંભળ વિરતંત, તે તુજ પુત્ર કુષ્ઠિર્યો ગહ્યો, ઉંબરાણે કરી જશ લો. માળવપતિ પુત્રિયૅ વર્યો, તસ વિવાહ કુષ્ટિમેં કર્યો, ઘરણ વયણે તપ આદર્યું, સિદ્ધચક્ર આરાધન કર્યું, તેથી તુજ સુત થયે નિરેગ, પ્રગટ પુણ્યતણે સંયોગ, વળી એહથી વધશે લાજ, જીતી ઘણાં ભેગવશે રાજ,
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
ગુરૂ વચને હુ' આવી આજ, તુમ દીઠે મુજ સિરયાં કાજ, ત્રણે જણ હવે રહે સુખવાસ, લીલ કરે સાહમી આવાસ. સિદ્ધચકના ઉત્તમ રાસ, ભણતાં સુણતાં પૂગે આશ, ઢાળ આઠમી ઇણિ પરે સુણી, વિનય કહે ચિત્ત ધરો ગુણી.
૧૯
૨૦.
અઃ—આવી રીતે આનન્દસહ દિવસેા ગુજારતાં હતાં અને ધર્માંકરણીમાં તલ્લીન રહેતાં હતાં. દરમ્યાન એક દિવસ ૬'પતી શ્રીજિનેશ્વરદેવનાં દન-ચરણવંદન કરીને પાછાં વળ્યાં, તેવામાં ખરરાણે પેાતાની માતુશ્રીને દીઠી, એથી હું લાવીને તેણે માતાજીના ચરણમાં પ્રણામ કર્યાં. એટલામાં મયણાસુંદરી પણ ત્યાં આવી પહેાંચી અને પતિને પગે લાગેલા જોઈ પેાતાનાં સાસુજી જાણીને પગે પડી; કેમકે વડીલને વિનય કરવાથી મેાટાઇ પ્રાપ્ત થાય છે, જ્યારે મયણાસુંદરી પગે પડી ત્યારે સાસુએ વહૂને આશિષ આપી અને એકદમ નિરેગતા મળેલી જોતાં નવાઈ દેખી માથું ધૂણાવવા લાગી. એ જોઇ કુંવરે કહ્યું “હું માતુશ્રીજી! સાંભળેા, મારા રાગ ગયા, શરીરના રગ વધ્યા, અને વળી જૈનધર્મના પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયે એ સઘળા પ્રતાપ આ આપની વહૂને જ છે.’” આ પ્રમાણે કુંવરીનુ ખેલવું સાંભળી તથા સદ્ગુણી વહૂ અને નિળ શરીરવાળા પેાતાના પુત્રને જોઈ માતાને ઘણા જ આનંદ થયેા, અને વહૂ પ્રત્યે સાસુ કહેવા લાગી-‘... હું સુકુલિનિ વધૂ ! ખીજના ચંદ્રમા જેમ દિન દિન ચડતી કળાને થતાં પૂનમને દિવસ સોળ કળાવાળા સંપૂર્ણ થાય, તેમ તેમ તે પણ તે પુનમની પેઠે તારા પતિને પૂર્ણ કળાવાન્ કરીને યશ પ્રાપ્ત કર્યાં છે.” તે પછી માતાએ વિતક વાત કહેવા માંડી: “ હે પુત્ર મેં કાશખીનગરીની અંદર, વિશેષ વૈદ્યક શાસ્ત્રના ભણેલા એક કુશળ વૈદ્ય છે એવું સાંભળ્યુ તેથી તેની ભેટ લેવા હુ ત્યાં જતી હતી, તે દરમ્યાન માર્ગમાં મને એક જ્ઞાની ગુરૂ મળ્યા. એટલે મેં તે ગુરૂના ચરણમાં નમન કરી પૂછ્યું-‘હે ગુરૂરાજ ! મે કમની પીડા બહુ સહન કરી છે. પ્રભુ ! મારે એકના એક વ્હાલેા પુત્ર છે, છતાં તે પણ નઠારા કના સંચાગવડે કાઢના રાગથી પકડાઇ ગયેા છે-તે તેના
૧ પુત્રે માતાના તથા વચ્ચે સામૂના કા વિનય-મુલાને સાચવવા તે કુળવાનની રીતિનું આ વચન ભાવ દર્શાવે છે,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલે તે રેગ નાશ થશે કે કોઈ પાપના સંયોગને લીધે નહીં (નાશ) થશે ? તે દયા કરીને પ્રકાશ કરે હું આપણું ચરણકમળની રજ છું. “જ્યારે મેં આવી દયાજનક સ્થિતિ દર્શાવી ત્યારે દયાસમુદ્ર ગુણવંત જ્ઞાનગુરૂએ દયા કરી કહ્યું: “બાઈ! તું દિલગીર ન થતાં તારા પુત્ર સંબંધીની હકીકત સાંભળ. તે તારા રેગી પુત્રને કેઢીઆઓએ અંગીકાર કર્યો અને તેનું ઉંબરરાણો નામ સ્થાપન કરી તેમણે યશ મેળવ્યું છે. તેને માળવાના રાજાની પુત્રીએ વર્યો છે, અને તે બન્નેને વિવાહ મહોત્સવ કેઢિયાઓએ કર્યો છે. તેમ જ સ્ત્રીના વચનથી ઓળીને તપ આદરી શ્રી સિદ્ધચકજીનું આરાધન કર્યું છે, તેથી તારો પુત્ર રોગરહિત થયો છે; કેમકે એણે પૂર્વ જન્મની અંદર જે પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું હતું તેને સંગ પ્રગટ થયો છે. વળી એ શ્રીસિદ્ધચકારાધનવડે એની બહુ જ લાજ-શોભા વધશે અને ઘણું રાજાઓને જીતી રાજ્ય ભગવશે. માટે હવે દિલગીર થવા જેવું કશું નથી. આ પ્રમાણે જ્ઞાની મહારાજે કહ્યું તેથી તે વચનેને વધાવી લઈ હું અહીં આજે આવી અને તમને જોવાથી મારાં બધાં કામ સફળ થયાં છે.” આવી રીતે વાતો કરી પછી તે ત્રણે જણ સાધમિભાઈની હવેલીએ ગયાં અને તે નિવાસ સ્થળમાં લીલા કરતાં સુખ સહિત દિવસે ગુજારવા લાગ્યાં. વિનયવિજયજી કહે છે કે–આ સિદ્ધચક્રજીના ઉત્તમ રાસની અંદર ધ્યાન રાખી જે શ્રોતાઓ સાંભળે તેઓની ભણતાં સાંભળતાં મનની આશાઓ પરિપૂર્ણ થાય છે; માટે હે ગુણિજને ! આ પ્રમાણે કહેલી આઠમી ઢાળ કે જે શ્રીસિદ્ધચક્રજીના પ્રત્યક્ષ માહાસ્યમય છે તે ચિત્તની અંદર ધારી રાખજો.
( –૨૦ ) (દોહરા-છંદ) 'એક દિન જિન પૂજા કરી, મધુર સ્વરે એક ચિત્તો ચિત્યવંદન કુંવર કરે, સાસૂ વહુ સુસંત. મયણાની માતા ઘણું, દુહવાણી નૃપ સાથ; જવ મયણુ મત્સર ધરી, દીધી ઉંબર હાથ. પુણ્યપાળ નામે નૃપતિ, નિજ બાંધવ આવાસ; રીસાઈ આવી રહી, મૂકે મુખ નિસાસ. જિન વાણી હિયડે ધરી, વિસારી દુઃખ દંદ; આવી દેવ જુહારવા, તિણ દિન તિહાં આણંદ. માએ મયણા ઓળખી, અનુસારે નિજ બાળ; આગળ નર દીઠો અવર, વન રૂપરસાળ.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
કુળખ પણ એ કુ‘વરી, કાં દીધી કિરતાર; જેણે' કુષ્ટીવર પરહરી, અવર કિયા ભરતાર. વજ્ર પડેા મુજ કૂખને, ધિક ધિક મુજ અવતાર; રૂપસુંદરી ઇણિ પરે ઘણુ, રૂદન કરે તેણીવાર. રાતી દીઠી દુખ ભરે, મયણાએ નિજ માય; તવ આવી ઊતાવળી, લાગી જનની પાય. હુ તણે સ્થાનક તુમે, કાં દુખ આણા માય ? દુખ દાહગ દૂરે ગયાં, શ્રી જિનધર્મ પસાય. નિસીહી કરીને આવિયાં, જિહરમાંહે જેણ; કરતાં કથા સંસારની, આશાતન હાથે તેણુ, હવણાં રહિએ છે જિહાં, આવા તિહાં આવાસ; વાત સયળ સુણો તિહાં, હારો ક્રિયે ઉલ્લાસ. તિહાં આવી બેઠાં મળી, ચારે ચતુર સુજાણ; જે દિન સ્વજન મિલાવડા, ધન તે દિન સુવિહાણ, ૧૨ મયણાના મુખથી સુણી, સઘળે તે અવદ્યાત; રૂપસુંદરી સુપ્રસન્ન થઇ, હિયડે હ ન માત.
૧૦
૧૧
૧૩
અ:—એક દિવસ એ ત્રણે જણે જિનેશ્વર દેવની પૂજા કરી મધુરમીઠા અવાજ સહિત અને એક ચિત્તથી અગાડી કુવર અને પાછળ માત તથા વહુ એમ મર્યાદાના ક્રમસહ બેસી ચૈત્યવંદન કરવું શરૂ કર્યું, તેમાં અન્ને જણ સાંભળતાં હતાં અને કુંવર ચૈત્યવંદનના પાઠ કહેતા હતા. તે વખતે એ અનાવ બન્યા કે-જ્યારે પ્રજાપાળ રાજાએ અભિમાનમાં ગા થઈ મયણાસુંદરીને ખર રાણાને હાથ સાંપી દીધી હતી ત્યારે મયણાસુંદરીની માતા રૂપસુંદરીનું મન બહુ જ દુભાયું, એથી રીસાઈ ચાલી એજ શહેરની તેને ત્યાં અંદર પુણ્યપાળ નામના રાજા કે જે તેણીના ભાઈ થતા હતા આવીને રહી હતી અને પુત્રીને કાઢીઆ સાથે વરાવી મનખા બગાડયા, એ માખતનું દુ:ખ હૈયે ચડી આવતાં વારંવાર નિસાસા નાખતી હતી; પરંતુ તેણીએ જ્યારે જિનેશ્વરદેવની વાણી તરફ શ્રદ્ધા અને નિશ્ચય પૂર્વક ધ્યાન આપ્યું, તે તેણીને આ અસાર સ`સારની સગાઇ સબધે દુ:ખમાં લીન થઇ ધર્મધ્યાન મૂકી દેવું એ તદ્ન ઘેલછા છે' એવું ભાસ્યું, અને એ વાત હૈયામાં કાયમ કરી દુઃખ. ભાવનાને વિસારી દઇ તે દિવસે તે જિનમદિરમાં
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલે આનંદ સહિત પ્રભુનાં દર્શન કરવા આવી. મંદિરની અંદર બેઠેલી મયણાસુંદરીને તેણીએ અણસારેથી ઓળખી, (દુઃખ મટી સુખ થાય અને તે પણ પિતાના બાલ ઊપર રહેવા સાથે સુખ પ્રાપ્ત થયેલું હોય, અથવા મનમાનતા પતિને સંગ થયો હોય તે ગમે તેવી ડાહી, વિદ્વાન કે કુળવંતી સ્ત્રી હોય; તે પણ તેમ થવાથી અપાર આનંદમાં ગક થઈ જાય છે અને તેણીના શરીરમાં નવીન લેહીને જુસ્સ રમી રહેતાં શરીરના રૂપરંગમાં પણ સારે ફેરફાર થઈ જાય છે. મયણાસુંદરીના મનનું ધાર્યું થવાથી પણ તે જ રીતિ અમલમાં આવી હોવાથી રૂપ, રંગને બાંધામાં ન જ ફેરફાર થયે હતો: તેપણ તેણીની માતાએ તેણીને અણસારથી તરત ઓળખી લીધી. માટે જ કવિએ અણસારે ઓળખી એમ લખ્યું છે. ટુંક વખતના અરસામાં રૂપસુંદરી પિતાના પેટની કુંવરીને જ ઓળખવામાં ભૂલ ખાઈ જાય તેવી બગડેલા
મગજવાળી ન હતી, પણ ઊપર પ્રમાણે થવાથી ભૂલા ખાઈ જાય ' તેવું હતું, છતાં અણસારેથી ઓળખી લીધી એવી ચાલાક હતી. જો કે માતાએ પુત્રી મયણાસુંદરીને તે ઓળખી) પણ કોઢી આ ધણી વગર બીજા યુવાન અને રૂપવંત નરને આગળ બેઠેલે દીઠે. એ જોતાં જ ઉદાસીન થઈ રૂપસુંદરી ૧ચવા લાગી કે “એ મારી કુંખમાં લેટેલી છતાં કુળને ખાંપણ લગાડે એવી દીકરી કેમ નીવડી? હે કીરતાર ! તેં પણ એવી કુળમાં પણ કુંવરીને મારા પેટે કેમ પેદા કરી ? પંચની સાખે વરાવેલા કઠીઆ વરને છેડી દઈ બીજે ધણું કર્યો; માટે મારા અવતારને ધિક્કાર છે, ધિક્કાર છે !અને એવી ઓલાદ પેદા થવાને વખત આવે તે મારી કુખ ઊપર વજા પડી ભારે જ નાશ થાઓ કે જેથી આવી ઓલાદ થવા જ ન પામે !!” ઈત્યાદિ દુઃખ ભર્યા વિચારમાં ડૂબેલી રૂપસુંદરી જે વખતે બહુ જ રેતી હતી, તે વખતે મયણાસુંદરીએ પિતાની માને દીઠી. એથી ચિત્યવંદનાદિ સુકૃત્ય પૂર્ણ થતાં ઊતાવળી ઊતાવળી માતુશ્રીની પાસે આવી મર્યાદાયુક્ત પગે લાગીને કહ્યું–“ હે માતુશ્રી ! આ હર્ષના સ્થાનકની અંદર આપ દુઃખ શા સારુ લાવે છે ? દુઃખ અને દુર્ભાગ્ય તો શ્રીજિનધર્મ પ્રતાપવડે દૂર જતાં રહ્યાં છે. આ પ્રભુમંદિરની અંદર નિસિહી કહીને આપે અને અમેએ કરાર કર્યો છે કે હવેથી મંદિર બહાર નીકળતાં લગી સંસારના સઘળા પાપ વ્યાપાર નિસિહી એટલે નિષેધ્યા-દૂર કર્યા છે, માટે બધી બનેલી વાત અહીયાં કહેવાથી
૧ પુત્રીની ચાલ ચલગત વિષે શક આવતાં ઈજજતદાર–પ્રતિષ્ઠિત ગૃહસ્થ કલંક આવેલું માને છે; એટલું જ નહી પણ તે કલંકથી મુક્ત થવા જીવની પણ દરકાર રાખતા નથી, એ ચાનકદાર વચનનું આ વાકય જ્ઞાન કરાવે છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
એટલે કાઈ પણ સાંસારિક કથાના કહેવાથી ચેારાશી આશાતના પૈકી એક માટી આશાતના લાગે. એ માટે જ્યાં હાલમાં અમે રહીએ છીએ, ત્યાં દર્શન કરી આવ્યા બાદ અમારી સાથે પધારા અને બધી વાત સાંભળેા કે જેથી આપના હૃદયમાં આનંદના જ ઉભરા આવશે.” આ પ્રમાણે પુત્રીનુ ખેલવુ થતાં શેક દૂર કરી રૂપસુંદરી જિનદન સ્તવનમાં નિમગ્ન અની, અને તે પછી તેએની સાથે સાથે સાધર્મી ભાઈના મકાનમાં જઈ પહેાંચી તથા ત્યાં વર વહૂ અને અન્ને વેવાણા એમ ચારે ચતુરસુજાણ જન આન'ચુકત બેઠાં. અહા ! જે દિવસ પેાતાના વહાલા માણસને મિલાપ થાય તે દિવસ અને તે વખતને ધન્ય છે; કેમકે દુઃખ-સુખની વાતા કરવાના વખત મળવાથી હૃદયને બહુ જ શાંતિ મળે છે ને સતાપ ટળે છે. ( આ શિવ કથન છે. ) પછી રૂપસુંદરીએ પુત્રી મયણાસુંદરીના મેઢેથી બધી વાત સાંભળી અને આશ્ચયકારી બનાવ બનેલા જાણતાં જ તેણીના આત્માને બહુ જ પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત થઈ તે એટલા સુધી કે હૈયામાં હર્ષોં ન સમાતાં હર્ષોંનાં આંસુ રૂપથી આંખાને રસ્તે થઇને તે ઉભરાઈ જતા આવા બનાવથી કયા સમજુ જનને હર્ષોં પેદા ન થાય ?
૫.
ઢાળ નવમી-અધČડિત ગારી નાગિલારે-એ દેશી. ) વરવહુ મેહુ સાસુ મલી રે, કરે વેવાહણ વાતરે, કમળાં રૂપાંને કહેરે, ધન તુમ કુળ વિખ્યાતરે— જીએ ગમગતિ પુણ્યનીરે. પુણ્યે વછિત થાયરે, વિદુખ દુર પળાયરે, નુએ અગમગતિ પુણ્યનીરે.
હૂએ અમ કુળ ઉદ્દે રે, કીધા અમ ઉપગારરે, અમને જિન ધર્મ શ્રૃઝબ્યારે, ઊતાર્યાં દુખ પારરે. સૂઈ જિમ દ્વારા પ્રતે રે, આણે કસીદેા ડામરે, તિમ વહુએ” મુજ પુત્રનીરે, ઘણી વધારી મામરે.
"
જણાયા ! (૧–૧૩ )
જી
#
રૂમાં કહે ભાગ્યે લઘારે, અમે જમાઈ એહરે, રચિંતામણિ સારિખારે, સુંદર તનુ` સસનેહરે જી ૪ સુણવા અમ ઇચ્છાધણીરે, એહનાં કુળ ઘર વશરે, પ્રમે... તેહ પ્રકાશિયેરે. જિમ હિંસે અમ હુ'સરે.
શું પ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલે અર્થ –વર, વહુ અને એ બેઉ જણની બન્ને સાસુ; એ ચાર જણ એકાંતમાં બેઠાં હતાં, એ વખતે વાત ચાલતાં બન્ને વેવાણે પૈકી ઉંબરરા@ાની માતા રૂપાને કહેવા લાગી કે “તમારા પ્રસિદ્ધિ પામેલા કુળને ધન્ય છે ! “કવિ કહે છે કે-સુઘડ શ્રોતાજને ! તમે તપાસી જુઓ કે પુણ્યની ગતિ કેવી અગમ-કાઈને ગમ ન પડી શકે એવી છે ? પુણ્યવડે કરીને મનમાં ધારેલા તમામ કામો ફતેહ થાય છે, અને દૈહિક, દૈવિક તથા ભૈતિક એ બધાંએ દુઃખ દૂર જતાં રહે છે. આ વહુએ અમારા કુળને ડુબતો બચાવી લીધો છે, અમારા ઉપર ઉપકાર કર્યો છે, અમને ચિંતામણિરત્ન સરખાં જૈનધર્મના સંસ્કારી કર્યા છે, અને અમને દુઃખદરિયામાંથી પેલે પાર ઉતારી આભારી કર્યા છે. તથા જેમ સૈયદરાને કાબુમાં લઇ ફેલ બૂટા વગેરે ભરવાનાં કામમાં શેભાવંત બનાવી દે છે, તેમ વહૂએ મારા પુત્રને મર્યાદામાં લાવી ઘણી જ લાજ આબરૂ વધારી મનુષ્યની ઓળમાં રાખેલ છે; માટે ખચિત તમો ધન્યવાદને જ પાત્ર છે! ” ઇત્યાદિ મને વચન સાંભળી રૂપાએ કહ્યું કે-“અમે પણ અમારા પૂર્વ પુણ્યબળના જગથી જ ચિંતામણિરતન સરખા સુંદર, શરીરવંત અને નેહાળ હૃદયવંત
આ જમાઈરાજને પામેલ છીએ; માટે એમના કુળ, વંશ, ઘર વગેરે બાબતની કથા સાંભળવા અમને બહુ જ ચાહના છે, એ વાતે તમે હુલ્લાસ સહિત કહી સંભળાવે કે જેથી અમારે આત્મા અતિપ્રસન્ન થાય.” ' (૧–૫)
કહે કમળાં રૂપાં સુરે અંગ અનુપમ દેશરે, *. તિહાં ચંપાનયરી ભલીરે, જિહાં નહિ પાપ પ્રવેશરે. જુ ૬. તેહ નયરને રાજિયેરે, રાજગુણે અભિરામરે, સિંહથકી રથ જોડતારે, પ્રગટ હસે તસ નામરે. જુ ૭ રાણી તસ કમળપ્રભારે, અંધ ધરે ગુણ સેરે, કાંકણદેશ નરિંદનીર, જે સુણિયે લધુ બેહેન જુ ૮ રાજ મન ચિંતા ઘણરે, પુત્ર નહી અમ કેયરે, રાણી પણ આરતિ કરેરે, નિશદિન ઝરે દોયરે જુ ૯ દેવ દેહરડાં માનતારે, ઈચ્છાતાં પૂછતાં એકરે, રાણુ સુત જનમ્યો યથારે, વિદ્યા જણે વિવેકરે. જુ ૧૦ નગરલેક સવિ હરખિયારે, ઘર ઘર તેરણુ ત્રાટ, અવે ઘણું વધામણાં રે, શણગાર્યા ઘર હાટેરે. નું ૧૧
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
શ્રીપાળ રાજાને રાસ રાજા મન ઉલ્લટ ઘણેરે, દાન દિયે લખ કેડીરે, વૈરી પણ સંતોષિયારે, બંદિખાના છોડીરે. ૧૨ ધવળ મંગળ દિયે સુંદરીરે, વાજે ઢોલ નિસાણરે, નાટક હવે નવનવાંરે, મહોત્સવ અધિક મંડાણ. ૧૩
ન્યાતિ સાજન સહુ નેતર્યા રે, ભેજન ષટરસ પાકરે, પાર નહીં પકવાનને રે, શાળિ સુરહાં ધૃત શાકરે. જે ૧૪ ભૂષણ અંબર પહેરામણુંરે, શ્રીફળ કુસુમ તંબળરે, . કેસર તિલક વળી છાંટણારે, ચંદનચુઆ રંગોળ. ૧૫ રાજરમણી અમ પાળશેરે, પુણ્ય લો એ બાળ રે, સજન મૂઆ મળી તેહનરે, નામ ઠ શ્રીપાળરે. જુ. ૧૬ રાસ રડો શ્રીપાળને રે, તેહની નવમી ઢાળ રે, વિનય કહે શ્રાતા ઘરે, હાજે મંગળ માળરે, જે ૧૭
અથર–વેવાણની આ પ્રમાણે આતુરતા જાણી કમળાં રૂપાને કહેવા લાગી કે-“સાંભળે, જેની બરાબરીના માટે ઉપમા ન આપી શકાય એવા અંગદેશની અંદર સુંદર ચંપાનગરી છે, કે જેમાં પાપ પણ પેસવા પામતું નથી, એવી પુણ્યધામ નગરીમાં રાજાના તમામ ગુણોએ કરીને મનોહર સિહરથ રાજા રાજ્ય કરતો હતો. તેને કમળપ્રભા નામની રાણી કે જે પિતાના શરીરમાં સ્ત્રીને શેભા આપનારા ૨ ગુણોની શ્રેણી-સમૂહને ધારણ કરનારી હતી,-મતલબમાં તે ગુણવંત હતી, અને તે કેકણ દેશ-ઠાણના રાજાની નાની બહેન થતી હતી; પણ પુત્ર વગરની લાંબી જીંદગી પસાર
૧ મૂર્ખ અને દુષ્ટ લોકોને યોગ્ય શિક્ષા આપવી, વિદ્વાન, હુન્નરી દક્ષ જનોને જોઈતી મદદ આપી તેમનું પ્રતિપાલન કરવું, સાચા સંતોની સેવા બજાવવી, પ્રજાનું પુત્રની પેઠે સરંક્ષણ કરવું, નિર્મળ ન્યાયથી અન્યને ધડ લેવા લાયક યશને દિશાના અંત લગી પહોંચાડે અને શત્રુઓને દવા વગેરે રાજાનો ઉત્તમ ગુણ-પ્રબંધ ગણાય છે.
૨ પર્તિની પવિત્ર તન મનથી સેવા કરવી, વિનય વચનવડે સર્વને સંતોષ આપો, વડિલની મર્યાદા સાચવવી, દાસ દાસી પશુ વગેરેની સાર સંભાળ લેવી, શીળશૃંગારથી સદૈવ શરીરને ભાવવું, અનીતિ, અનાચાર, અસત્યને દેશવટે દેવ, આવ્યા ગયાને અદિર સત્કાર કરવો, ઉપજ ખર્ચ વગેરેનો હિસાબ રાખી યોગ્ય ખર્ચને બંદોબસ્ત રાખો, સર્વની સાથે ઘટિત સલુકાઈ રાખવી, અને ગૃહરાજ્યનું સુંદર રીતે કારભારુ કરી સુયશ મેળવે એ સ્ત્રીઓના ઉત્તમ ગુણ ગણાય છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલે
પક , થયા છતાં પણ રાજ્યગાદી સંભાળનાર કુંવર થયો નહીં, તેથી રાજાના મનમાં ઘણી ફિકર થઈ આવી, અને રાણી પણ એ જ બાબતની ફિકર કરતી હતી. આમ હોવાથી રાજા રાણી રાત ને દહાડે ઝૂર્યા કરતાં હતાં. પુત્રપ્રાપ્તિ માટે લેકરૂઢી અને આશાના કાયદા પ્રમાણે દેવ દેહરાની માનતાઓ કરતાં–ઈછતાં પૂછતાં કાકતાલીય ન્યાયની પેઠે રાણી સગર્ભા થઈ. અને ગર્ભમર્યાદા પણ થયે જેમ વિદ્યા વિવેકને જન્મ આપે, તેમ તે રાણીએ એક પુત્રને જન્મ આપ્યો. આથી કુલ રૈયત રાજી થઈ અને તે સંબંધીની ખુશાલી જાહેર કરવા પ્રજાજનેએ ઘર ઘર ત્રાટ તોરણ બાંધ્યાં, વધામણાં લઈને રાયદ્વારમાં ગયાં, રાજાએ પણ ઘડપણમાં દીકરો થવાના લીધે મનમાં ઘણે જ ઉ૯લાસ આવતાં ક્રોડગમે દાન આપી અથીયાચકજનેને સંતોષ આપે. દુશ્મનોને પણ વૈરની માફી આપી સંતોષ આપે, અને કેદીઓને કેદથી છોડી મૂકી સંતોષ આપે. સુંદર સુવાસણ સુંદરીઓ ધવળ મંગળ ગીત ગાવા લાગી, ઢેલ નોબત વાગવા લાગ્યાં. નવાં નવાં નાટક થવા લાગ્યાં, અને અધિક મંડાણ સહિત મોટા મહોત્સવનો સમારંભ થયો. જ્ઞાતિ સજજન વગેરે બધાંઓને નોતર્યા, ખટરસ ભેજનપાક તૈયાર કર્યા, પાર વગરનાં પકવાન્ન, લાપસી, સારાં દાળ-ભાત તથા ધૃત-શાક એ બધાં બનાવ્યાં અને તેઓને જમાડયાં. તે પછી અમૂલ્ય વસ્ત્રો દાગીનાઓની પહે રામણી કરી પછી નાળિયેર, હાર-ફેલગોટા, પાનબીડાં વહેંચ્યાં. કેસર કંકુનાં તિલક કર્યા અને ચંદન–સૂઆ-ગુલાબજળ વગેરે છાંટી રંગોળ કરી સર્વને ખુશી ખુશી કર્યા. તે પછી કુંવરના પિતાએ કહ્યું-“ આ કુંવર અમે પણ્યવડે પામ્યા છીએ તથા આ અમારી રાજ્યલક્ષ્મીનું પ્રતિપાલન કરશે; માટે તેને લગતું નામ રાખો.” એથી સજજન અને ફઇએ મળીને “શ્રી પાળકુંવર’ એવું નામ રાખ્યું. આ સુંદર શ્રીપાળના રાસમાં નવમી ઢાળ કહી. કવિ વિનયવિજયજી કહે છે કે, આ રાસના સાંભળનારાઓને ત્યાં લીલાલહેર થજે.'
(૬-૧૭)
| (દેહરા છંદ. ) પાંચ વરસને જવ હુઓ, તે કુંવર શ્રીપાળ, તામ શળ રેગું કરી, પિતા પહેાતે કાળ. શિર ફૂટે પીટે હિચ, રૂવે સકળ પરિવાર, સ્વામી તે માયા તજી, કુણ કો અમ સાર. ગયા વિદેશે બાહુડે, વહાલાં કેઈકવાર,
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦
૨
*
&
શ્રીપાળ રાજાને રાસ અણુ વાટે વળાવિયા, ન મળે બીજી વાર.
૩ હેજે હસિ બેલાવતા, જે ક્ષણમાં કેઈવાર, નજર ન મંડે તે સજન, ફૂટે ન હિયાં ગમાર. નેહ ન આ માહરે, પુત્ર ન થાયો પાટ, એવડી ઉતાવળ કરી, શું ચાલ્યો ઈણ વાટ ! રેતી હિયડે ફાટતે, કમળા કરે વિલાપ, મતિસાગર મંત્રી તિસેં, ઇમ સમજાવે આપ. કવે હિયડુ કાઠું કરી, સકળ સંબાહે કાજ, પુત્ર તુમારે નાનો, રેતાં ન રહે રાજ, કમળા કહે મંત્રી પ્રતે, હવે તમે આધાર, રાજ્ય દઈ શ્રીપાળને, સફળ કરે અધિકાર.
અથ–પુત્ર શ્રીપાળ લાલન પાલન સાથે જ્યારે પાંચ વર્ષને થયે ત્યારે તેને પિતા અસાધ્ય સન્નિપાત શૂળ રોગના લીધે મરણ પામ્યો. એથી તમામ સગાં વહાલાં અને સંબંધી વગેરે લેક રેવા પીટવા-માથું કુટવા લાગ્યાં, અને કહેવા લાગ્યાં કે-“હે સ્વામી! તમે માયા તજી દીધી તે હવે અમારી સાર સંભાળ કેણું કરશે? જે પરદેશ ગયા હોય તે તો ફરીને પાછા આવે છે; પણ જે આ લાંબી વાટે વેળાવ્યા તે ફરી બીજી વાર પાછા આવીને મળતા જ નથી.” આ પ્રમાણે બધાં બેલી વિલાપ કરતાં હતાં, અને કમળા તો અત્યંત વિલાપ કરતી પિતાના હૃદયને ઠપકો દેતી હતી કે-“ હે ગમાર હૈડા! જે પિતાના નાથ ક્ષણે ક્ષણે સ્નેહ સહિત હસીને ઘણી વખત બોલાવતા હતા અને અત્યારે તે જ નાથ એટલો વિલાપ સાંભળતાં છતાં પણ સામી નજર પણ માંડતા નથી; તો પણ તું બેશરમ ! ફાટીને કકડા થઈ જતું નથી, એથી તને પણ ધિક્કાર છે ! હે નાથ ! મારી સાથે સ્નેહ પણ હેડે ન ધર્યો એતો ; પિતાના અપાર પ્યારા પુત્રને રાજ્યગાદી સોંપ્યા વગર જ અધવચ રઝળતો મેલી ચાલ્યા જવા માટે આટલી બધી ઊતાવળ કરી એ લાંબી વાટે શા માટે સિધાવી ગયા !! ” વગેરે વગેરે છાતી ફાટ રૂદન કરતી કમળા વિલાપ કર્યા કરતી હતી. એ વખતે માતિસાગર પ્રધાન ત્યાં આવીને રાણીને સમજાવવા લાગ્યું કેરાજમાતા ! હવે હૈયું કઠણ કરીને તમામ રાજ્યકાજની લગામ હાથમાં ; કેમકે કુંવરજી હજી સગીર વયના-નાના છે, માટે આમ રેયાં,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલે
૫૫ - કર્યેથી રાજ્યની સલામતી નહી જળવાઈ શકાય.” મંત્રીનાં ચોગ્ય વચન સાંભળી કમળપ્રભાએ કહ્યું “વિચક્ષણ પ્રધાનજી! હવે તમે પોતે જ અમને આધાર આપનાર છે, માટે શ્રી પાળને રાજ્યતિલક કરી એની આણુ–દુવાઈને અમલમાં લાવવાનો અધિકાર સફળ કરો.”
(૧-૮)
(ઢાળ દશમી-રાગ રામગિરી વા મારૂ. જગતગુરૂ હીરજરે. એ દેશી.)
મૃતકારજ કરી રાયનારે, સકલ નિવારી શેક, મતિસાગર મંત્રીશ્વરેરે, થિર કીધાં સવિ લેક,
દેખે ગતિ દેવની દેવ કરે તે હોય, કુણે ચાલે નહીં. રાજ ઠવી શ્રીપાળનેંરે, વરતાવી ત: આણુ, રાજ કાજ સવિ ચાલવેર, મંત્રી બહુ બુદ્ધિખાણ ઈણ અવસર શ્રીપાળને રે, પીતરીઓ મતિમૂઢ, પરિકર સઘળે પાલટીરે, ગઝ કરે ઈમ ગઢ.
દેખે. ૩. મહિસાગરને મારવારે, વળી હણવા શ્રીપાળ, રાજ લેવા ચંપાતળુ, દુષ્ટ થયા ઉજમાળ.
દેખે. ૪ કિમહિક મંત્રીસર લહરે, તે વૈરીની વાત, . રાણીને આવી કહેરે, નાસે લઈ અધરાત, દેખે. ૫
જે જાશે તો જીવશોરે, સુત જીવાડણ કાજ, કુંવર જે કુશલો હશેરે, તે વળી કરશે રાજ. દેખે. ૬.
અથર–ઉપર પ્રમાણે વાર્તા થયા પછી રાજાને છેલ્લે સંસ્કારમૃતકારજ વગેરે કરી સઘળો શેક દૂર કરીને મતિસાગર મંત્રીશ્વરે હૈયતને હૈયાધારણ આપી સ્થિર કરી, કવિ શ્રોતાજનેને, અને વેવાણુ વેવાણુને કહે છે કે-“કમની કેવી વસમી ગતિ છે તે જુઓ ? જે કર્મ કરે છે તે જ થાય છે; પણ તેમાં કોઈનું ડહાપણ ચાલતું જ નથી–અગર તેના ઉપર કોઈનું જોર પણ ચાલતું નથી” રાજ્યગાદી ઉપર શ્રી પાળરાજાને બેસાડી પોતાના રાજ્યમાં બધે તેની આણને ઢંઢેરો ફેરવ્યો, અને તે પછી તે બહુ બુદ્ધિનિધાન પ્રધાન કુલ રાજ્યકારોબાર ચલાવવા યત્નવાન થયો. એ અરસાની
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ દરમ્યાન શ્રી પાળ રાજાને મૂઢ મતિવાળો પિત્રાઈ કાકે અછતસેન હતે. તેની પોતાની કાળીદાનત થતાં શ્રીપાળ રાજાના લશ્કર-સામંત વગેરે તમામને લાંચ આપી, ખટપટ વડે શંકાઓ, ભય, વગેરે પિદા કરી ફૂટ કરાવી, કઈ ન જાણી શકે તેવી છુપી મસલત ચલાવીને બદલાવી નાંખ્યું, તથા એ પણ નિશ્ચય કરી દીધું હતું કે મતિસાગર પ્રધાનને અને શ્રીપાળરાજાને ઠાર કરી ચંપાનગરીનું રાજ્ય લઈ લેવું. એ બાબત માટે દુષ્ટ પિત્રાઈ કાક તૈયાર થઈ ગયું. પરંતુ તેઓનાં આયુષ્ય બળવાન હોવાથી છુપા જાસૂસી મારફત યુક્તિઓથી તે શત્રુના દાવ સંબંધી વાતની ખબર પ્રતિસાગરને મળી; એટલે તાબડતોબ પ્રધાને રાજમાતાને આવી જાહેર કર્યું કે-“રાજમાતા ! અછત સેનના બુરા કાવતરાથી આપણું લશ્કર તમામ બદલી બેઠું છે, અને આપને અને બાળરાજાને તથા મને ઠાર કરી રાજ્ય પડાવી લેવાનું નકકી થઈ ગયું છે; માટે આપ બાળરાજાને લઈ મધરાતે દિલ ચાહે ત્યાં જીવ લઈ નાસો. જે જતાં રહેશે તે જીવતાં રહેશે, તથા બાળરાજાને જીવાડવા માટે એમ નાસવાની જરૂર જ છે. જે બાળરાજ કુશળ રહેશે તે વળી ચંપાનગરીનું રાજ્યતખ્ત હાથ કરવાનો વખત આવશે; માટે આપ કેઇ ન જાણે તેવી રીતે બાળરાજા સહિત પલાયન કરી જાઓ એટલે પછી મારા જીવને બચાવવાની જ પંચાત રહી તે હું કરી લઈશ (૧-૨)
રાણી નાઠી એકલી રે, પુત્ર ચડાવી કેડ, ઉવો ઉજાતી પડીરે, વિષમી જિહાં છે વેડ. દે. ૭ જાસ જડજડ ઝાંખરારે, ખાખર ખેહ, ફણિધર મણિધર જ્યાં ફરેરે. અજગર ઊંદર ગેહ. દેખે. ૮ ઊજડ અબલા રડવડેરે, રયણી ઘોર અંધાર, * ચરણે ખૂચે કાંકરારે, ઝરે લોહીની ધાર, દેખે. ૯ વરૂ વાઘ ને વરઘડારે, સર કરે શિયાળ.. ચાર ચરેડને ચીતરારે, દિયે ઉછળની ફાળ. દેખ. ૧૦ ઘૂ ઘૂ ઘૂ ઘૂઅડ કરેરે, વાનર પાડે હક, ખળહળ પરવતથી પડે, નદી નિઝરણું નીક. દેખે. ૧૧ બળિયું બેઉનું આઉખુંરે, સત્ય શિયળ સંધાત, વખત બળી કુંવર વડારે, તિણે ન કરે કોઇ ઘાત. દેખે. ૧૨
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ પહેલા
રણહિડાળે હિંચતીરે, સૂતી સેાવનખાટ, તસ શિર ઇમવેળા પડીને, પડેા દૈવ શિરદાટ, રેખા, ૧૩
BE
અઃ- —આ પ્રમાણેને ભય'કર મામલેા મચેલેા જાણી પ્રધાનની નિમહલાલી માટે ધન્યવાદ આપી સમયને માન આપવા રાજમાતા મધરાતની વખતે માળરાજાને કેડમાં બેસાડી ૧ એકલી જ નાસી છૂટી, અને ફાઈને જલદીથી પત્તો ન લાગે એટલા માટે ભયંકર જંગલી રસ્તા હાથ ધર્યાં. તે ઊજડ જગલમાં સરખટ, ડાભ, કાસ વગેરેનાં ભાથાં અને કટાળ ઝાડાના ઝાંખરાં અહુ જ હતાં, તથા ખાખરાઓનું જંગલ અથવા પડેલાં પાંદડાંએનો ખાખયડા, પહાડની ટેકરીઓ, ડુંગરની ખાણેા, વગેરેની પણ જ્યાં બહુ છત હતી. કૃણુિવાળા તેમ જ મણુિવાળા સર્યાં કર્યાં કરતા હતા, અજગર, જગલી ઊંદર, પાટલા-ચંદન ધેા, વગેરે ઝેરી જીવાની પણ જ્યાં પુષ્કળ હરફર હતી, એવા ઊજડ માગે ભયંકર અંધારી રાતમાં અડવાણે પગે બિચારી રાજમહેલમાં રહેનારી છતાં પણ વિપત્તિને તામે પડેલી અમળા રડવડયા કરતી હતી; એથી કામળ પગેામાં કાંટા કાંકરાઓના ભેાંકાવાથી લાહીની ધારાઓ ચાલ્યા કરતી હતી; પણ તે વખતે તેણીની કાને દયા આવે તેમ હતું ! એ માગમાં તે। વરૂ, વાઘ, વધયડાં, ચીત્તા, વગેરે ભયંકર શબ્દ કરતાં તરાપા મારી રહેલાં હતાં, શીયાળવાં શેારણકાર કરી રહ્યાં હતાં, ચાર, ધાડપાડુ, ભૂતા, વગેરે પણ ભટકયા કરતા હતા, ઘૂડ ઘૂ ઘૂ ઘૂ શબ્દથી ભય આપી રહ્યાં હતાં, વાંદર હુકાહુક કરતાં હતાં, અને પર્યંત ઉપરથી પડતાં પાણીનાં ઝરણાં, નીકેાના ખળભળાટ શબ્દ થઈ રહ્યો હતા. જો કે આવી ભયાનક જગ્યા હતી; છતાં બન્ને જણનું આખુ
અળિયું હતું, તથા તેમની સંગાથે સત્ય અને શીળ એ એ ગુપ્ત પણ જાગતી જ્યેાતિરૂપે મહાન બળવાન વાળાવા હતા, અને બુલંદખત-માટા ભાગ્યશાળી કુંવર હતા, એથી તે પ્રાણઘાતક પ્રાણી વગેરે કાઇ દુખિયારી રાજમાતા અને માળરાજાને અડચણ કરી શકતાં ન હતાં. હા! જે રાષ્ટ્રી રત્નજડિત હિડાળાખાટમાં હીંચતી હતી, અને સેાનાના પલંગ ઉપર
૧ મહાન સુખિયા હાય તેના ઉપર પણ વિષમ વખત આવવા સંભવ જ છે; કેમકે જેમ દિવસ પછી રાત અને રાત પછી દિવસ હેાય છે, તેમ સુખ પછી દુઃખ અને દુ:ખ પછી સુખ આવે જ છે, માટે એવા ક્ષણિક સુખને ગર્વ ન કરવા એ આ સંબંધ મેધ આપી રહેલ છે.
૨ જેનું આયુષ્ય બળવાન હાય, તથા જેની સાથે સત્યધર્મ વગેરે સાચા રખેવાળ હોય તેવા મનુષ્યના શિરપર ગમે તેટલાં ભયંકર સંકટ આવી પડે, તા પણ તે બધાં ધૂળ કાકે છે, એવા આ સબંધ એધ આપી રહેલ છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ સૂઈ રહેતી હતી તે રાણીને માથે જ આવી એક રંક માણસના સરખી વેળા આવી પડી; માટે કવિ કહે છે કે એ કમને માથે ધૂળને દાટ વાળો ! (૭-૧૩)
રડવડતાં રયણી ગઈરે, ચઢી પંથે શિર શુદ્ધ. તવ બાળક ભૂખ્યો થયેરે, માંગે સાકર દૂધ. દેખો, ૧૪ તવ રાતી રાણી કહેરે, દૂધ રહ્યાં વત્સ દૂર જે લહિયે હવે કૂકશારે, તો લહ્યાં કૂર કપૂર. ' દેખે, ૧૫ હવે જાતાં માર્ગે મળીરે, એક કુષ્ટીની ફોજ, રિગી મળિયા સાતશેરે, હીંડે કરતાં મોજ. દેખે. ૧૬ કુષ્ટિમેં પૂછ્યા પછી, સયલ સુણાવી વાત, વળતું કુષ્ટિ ઈમ કહેરે, આરતિ મ કરે માત. દેખે. ૧૭ આવી અમ શરણે હરે, મન રાખે આરામ, એ કઈ અમ જીવતરે, કેઈ ન લે તુમ નામ, દેખા. ૧૮ વેસર આપી બેસવારે, ઢાંકી સઘળું અંગ, બાળક રાખી સોડમાંરે, બેઠી થઈ ખડગ, દેખે. ૧૯
અથ–આ પ્રમાણે આથડતાં ભટકતાં રાત પૂરી થઈ, અને પ્રભાત થતાં ધોરી રસ્તો હાથ લાગ્યો. એટલામાં શ્રીપાલકુંવરે ભૂખ્યા થવાથી દૂધ સાકરની માગણી કરી. આ શબ્દ સાંભળતાવેંત જ રાજમાતા કહો કે બિચારી દુખિયારી વખાનિ મારી રજપૂતાણી કહો, પણ તેનું હૈયું ભરાઈ આવ્યું, અને આંખમાંથી ચોધારાં ચાલતાં ઊનાં આસુડાં સાથે કહેવા લાગી કે-“વહાલા દીકરા ! દૂધ સાકરને અને આપણને તે હજાર ગાઉનાં છેટાં પડી ગયાં છે, માટે તેની આશા છોડી દે. હવે તે જે કદિ આંબલીના કચુકા અથવા કુસકી કણકી મળી આવે તો તેને બરાસ સહિત ઉત્તમ ભાતનાં ભોજન મળ્યાં છે એમ માની લેવાનું છે; કેમકે અત્યારે આપણે નિરાધાર છીએ? પ્રભુ વિના બીજું કંઈ આપણું બેલી નથી.” વગેરે વગેરે બાલી રઈ હદય ખાલી કર્યું, પણ તે વગડામાં તે દુઃખિથારી બાઈનાં દુઃખ દેખી કેણ આશરે આપે તેમ હતું? એથી બિચારીએ એમને એમ આગળ ચાલવા માંડયું અને ચાલતાં ચાલતાં હૈડે છે કેઢિયાઓની જ મળી તથા તેઓ સાતસોએ જણ એક સરખા હોવાથી મોજ મહાલતા ચાલ્યા જતા હતા; કેમકે તેમને હવે મરણ સિવાય કેઈની બીક રહી જ ન હતી. એથી મસ્ત ચિત્તવાળા બની જમજાહ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ
ખંડ પહેલે માણતા હતા. એ લેકેએ દેખાવ ઉપરથી મહાન ખાનદાન ઘરની બાઈ હેવા છતાં ભય અને દુઃખથી દબાયલી છે એવું માની તેણીને એ સંબંધી પૂછયું, એટલે તેણીએ જે સત્ય હતું તે બધું કહીને તેઓને આશરો મા, એ સાંભળી તે કેઢિયાઓએ દયા લાવી કહ્યું કે-“માજી ! જે. તમારી એવી જ ઈચ્છા હોય તો બેલાશક અમારી સાથે રહે અને તે બધી ચિંતા છોડી દે. હવે મનને આરામ-આનંદમાં રાખી અમારી સાથે રહેતાં એકે પણ ચમરબંધી-અફલાતૂન હશે, છતાં અમારા જીવતાં લગી તો તમારું નામ દઈ શકશે નહિ. અમે બધા રાજવંશી-ક્ષત્રીપુત્ર છીએ માટે અમારે ધર્મ છે. કે શરણે આવી રહે તેના માટે રક્ષણ માટે અમારા પ્રાણુની પથારી થાય તે પણ તેને ઊની આંચ આવવા દઈએ નહીં તેમ તમે પણ રાજવંશી છે માટે અમે ને તમે સરખાં જ છીએ, જેથી સઘળી ચિંતા તજી સાથે ચાલો ” વગેરે વગેરે કહી તેણીને એક ખચ્ચર ઉપર બેસારી, . દીકરાને ખોળામાં રખાવી, ચાદરથી સઘળું અંગ ઢાંકી દેવરાવી પુરુષની પેઠે ખડુંગ–અક્કડ હોશિયારી સાથે બેસારી ચાલવું શરૂ કર્યું, એટલે દુઃખીઆરી રાજમાતાને જરા ચેન પડયું.
એહવે આવ્યા શેધતારે, વૈરિના અસવાર, કોઈ સ્ત્રી દીઠી ઈહારે, પૂછે વારેવાર. દેખ. ૨૦ કઈ ઈહાં આવ્યું નથી રે, જૂઠ મઝા આળ, વચન ન માને આમ તણું, નયણે જુઓ નિહાળ. દે, ૨૧ જે જે તે લાગશેરે, અંગે રોગ અસાધ, નાઠા બહિતા બાપડોરે, વિલગે રખ વિરાધ. દેખ. ૨૨ કુષ્ટિ સંગતથી થયેરે, સુતને ઊંબર રોગ, માડી મન ચિંતા ઘણી, કઠીન કરમના ભોગ. દેખા. ૨૩ પુત્ર ભળાવી તેહનેરે, માતા ચાલી વિદેશ. વૈદ્ધ ષડ જેવા ભણીરે, સહેતી ઘણાં કલેશ, દેખો. ૨૪ જ્ઞાનીને વચને કરી, સયળ ફળી મુજ આશ, તેહજ હું કમળ પ્રભારે, આ બેઠી તુમ પાસ. દેખે. ૨૫ રાસ રૂડા શ્રીપાળને રે, તેહની દશમી ઢાળ, વિનય કહે પુણ્યે કરીરે, દુઃખ થાયે વિસરાળ દેખ. ૨૬
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
અથ:-એ પ્રમાણે પંથ કાપવા શરૂ હતા, એટલામાં તે શત્રુ અજીતસેનના સ્વારા તેણીની જ શેાધ કરતા કરતા ત્યાંજ આવી ચડયા, અને તે કેઢયાને વારે વારે પૂછવા લાગ્યા કે-“અહીયાં કાઈ એક મરીને જતાં એઇ છે? હે, જોઇ છે ! ખેલે તા ખરા; જોઇ છે ?” આમ આતુર વૃત્તિથી તેઓને પૂછતા જોઇ કેઢિયાએ જવાબ વાળ્યા કે- અહીયાં તેા કાઈ આવ્યું ગયું દીઠું' નથી. નાહક જુદું કલંક ચડાવવા જેવું પૂછી પૂછી મગજમારી શા સારૂ કરી રહ્યા છે ? જો તમને અમારા ખેલવા ઉપર ભરાસો ન આવતા હોય તે અમારા ટોળામાં ક્રી ફરીને તપાસી લ્યા; પણ તપાસતાં પહેલાં એટલું ખાસ યાદ રાખજો કે અમે સાતસાએ ઉડતા ચેપી કાઢરાગથી પકડાયલા છિયે, માટે અમારા ટોળામાં અમારા જેવું જ કેઢિયું થવુ' હાય તે જ દાખલ થજો. અમારા ન મટનારા-અસા
ધ્ય રાગ છે, પછી તેા તમારી મરજી ! અમારે શું લેવા દેવા છે! અમારે તે પહેલા વાકેફગાર કરવાની જરૂર છે. ” આ પ્રમાણે તેએની વાત સાંભળી કે તુરત ડરી જીવ લેઈ તે આપડા પેરુડિયા સવારો નાસવા જ લાગ્યા અને વારે વારે ચમકવા લાગ્યા કે-“રખેને આપણને એ રાગને ચેપી પવન લાગી જતાં રાગ વળગી ન પડે:” આમ થવાથી વૈરી રાજાની અલામાંથી તા દુઃખગ્રસ્ત રાજમાતા મુક્ત થઇ; પરંતુ કરાજાની ખલામાં તે તે બિચારી ફસાઇ જ પડી. કેઢિયાઆની સાખતથી બાળરાજાને તુરત ઉંમર નામના કાઢ લાગુ થઇ પડયેા. એ જોઇ અનાથ માડીના મનમાં દુઃખના પાર રહ્યો નહિ. વારે વારે નિઃશ્વાસ નાખી મનમાં ખખડયા કરતી હતી કે–“મારા પણ કઠેન કરમના ભાગ છે.” વગેરે વગેરે મહાચિતાને સ્વાધીન થવાથી કરમ ઉપર ટપલીએ મારી દુઃખથી વધારે દખાઈ થઈ; છતાં પણ તેણીએ કેટલાંક વર્ષ તે જ સ્થિતિમાં દિવસે ગુજાર્યા. પરતુ આખર તેણી એ વિચાર ઉપર આવી કે-“ઉપાય મેળવી રાગ મટાડવા યત્ન તા કરવા જ જોઈએ ! કઇ ચિંતા કરવાથી કે રાવાથી રાગ ને દુઃખ મટતાં જ નથી. ” એવા નિશ્ચય ઉપર આવી બાળરાજાને દેવા લાયક ભલામણ દઇ, તે વિશ્વાસુ કુષ્ટિમંડળને સુપરત કરી પોતે પરદેશમાં રખડી રઝળી કાઇ વૈદ્યો પાસેથી ઓષધ, ટુચકા વગેરે હાથ કરી લેવા નીકળી પડી. તેણીએ પણ જ્યાં જ્યાં ભાળ મળી ત્યાં ત્યાં ભટકી ભટકી ઘણા ઘણા કલેશે। સહન કર્યાં; પણ કર્મોજન્ય વ્યાધિના ઈલાજ હાથ લાગી શકા જ નહિ. છેવટ કાશ‘મીનગરીના એક નામચીન વૈદ્યરાજની ભેટ લેવા તેણીએ જવાનું નિરધાયું, પણ વચમાં એક જ્ઞાની ગુરૂને પૂછતાં આનંદના સમાચાર મળ્યા; જેથી તુરત અહીં આવી અને જે દુઃખિયારી ખાળરાજાની
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલા
૧
રાજમાતા કમળપ્રભા હતી તે જ હું પાતે, તમારી પાસે બેઠેલી છે....” આ સુંદર શ્રીપાળના રાસની અંદરના પ્રથમ વિભાગ ખંડમાં આ દશમી ઢાળ પૂર્ણ થઈ. વિનયવિજયજી કહે છે કે “પુણ્યના ખળવડે કરીને તમામ દુઃખ નાશ થઈ જાય છે, માટે શ્રોતાજના ! જેમ બને તેમ નવ પ્રકારથી પુણ્ય ઉપાર્જન કરા, કે જેથી તમારાં પણ કઈ દુઃખ હશે તે નાશ થશે. ( ૨૦-૨૬)
*
( દોહરા-છંદ. )
રૂપસુંદરી શ્રવણે' સુણી, વિમળ જમાઇ વંશ; હરખે હિયડે ગહુ ગહી, ઈણી પરે કરે પ્રાસ. વખતવંત મયણા સમી, નારી ન કા સૌંસાર; જેણે બેઉ કુળ ઉદ્દય', સતિ શિરામણિ સાર. વર પણ પુણ્યે' પામિયા, નરપતિ નિળ વંશ; પુત્ર સિહરથ રાયના, ક્ષત્રિયકુળ અવસ રૂપસુંદરી રગે જઇ, વાત સુણાવી સાય, નિજ મધવ પુણ્ય પાળને, તે પણ હર્ષિત હાય, ચતુર’ગી સેના સજી, સાથ સબળ પરિવાર, તેજી તુરિય નચાવતા, અવલવેષ અસવાર રતન જડિત ઝળકે ઘણાં, ધર્યાં સરિયાં પાન, ઢાલ નગારાં ગડગડે, નેજા પુરે નિશાન. ભાણેજી વર જિહાં વસે, ત્યાં આવ્યા તત્કાળ, નિજ મંદિર પધરાવવા, પુણ્યવંત પુણ્યપાળ. અઃ- ૐ—આ પ્રમાણે કમળપ્રભા રાજમાતાના મુખથી કહેલી હકીકત સાંભળીને, તથા જમાઇના પવિત્ર–ઉત્તમ વંશ જાણીને રૂપસુંદરીના હૃદયમાં હષ ઉભરાઇ આવ્યા, એથી આ પ્રમાણે ઉત્તમ પ્રશંસાનાં વચનેા કહેવા લાગી કે આ જમાનામાં આ મયણાસુંદરી સરખી ખીજી કાઈ મહાભાગ્યવંત સ્ત્રી નથી. એમ કહુ' તે પણ ગેરવાજબી નહીં ગણાશે; કેમકે એણીએ પીઅર અને સાસરાના કુળના પુનરુદ્ધાર કર્યો છે; માટે સતી સ્ત્રીઓના માથાના ચળકતા મણિ સેરખી શ્રેષ્ઠ છે. તેમ જ પુણ્યની પ્રમળતા વડે જ પતિ પણ રાજકુળ પૈકીના નિર્મળ વશમાં ક્ષત્રિયકુળના મુકુટ
૩
મ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
શ્રીપાળ રાજાને રાસ સરખા સિંહરથ રાજાના કુંવરજીને પામી છે. ધન્ય છે એણોના પુણ્યને ! અને ધન્ય છે એણુની ધર્મ દઢતાને !” ઈત્યાદિ પ્રશંસાવાકય કહી ત્યાંથી ઊઠી ઊભી થઈ, એગ્ય શબ્દોમાં પિતાને પીઅર જવાનું સૂચવી રૂપસુંદરી રંગ સહિત રવાના થઈ, અને પીઅરમાં જઈ પિતાના ભાઈ પુણ્ય પાળને તેણીએ તે બધી વાત કહી સંભળાવી. એથી તે પણ બહુ રાજી થશે. તથા તે પુણ્યવંત ભાણેજી-જમાઈને પોતાની હવેલીમાં પધરાવવા માટે હાથી ઘોડા રથ ને પિટલનું લશ્કર તૈયાર કરી ઘણું પરિવાર સહિત તેજી, કુશળ ઘોડાઓને નચાવતા સુંદર પિશાકવાળા સવારે અને રત્ન જડેલી ઘણી સૂર્યમુખીઓ, ગડગડતાં ઢોલ નગારાઓના નાદ તથા ફરકતાં પચરંગી તેજી નિશાન સહિત ભારે દમામથી ચાલતો ચાલતો જ્યાં ભાણેજ-જમાઈ રહેતો હતો ત્યાં તુરત પુણ્યપાળ આવી પહોંચ્યા. (૧-૭) (ઢાળ અગિયારમી-રાય કહે રાણી પ્રત્યે સુણ કામિનીરે-એ દેશી)
આ જમાઈ પ્રાહણ જયવંતાજી; અમ ઘર કરી પવિત્ર, ગુણવંતા. સહુને અચરિજ ઉપજે, જ. સુણતાં તુમ ચરિત્ર. ગુ. ૧ માઊલ સસરે પૂર, જ. ભેગ ભલા ધરી નેહ. ગુણ. ૨ ગજ બેસારી ઉત્સ, જ, પધારવા નિજ ગેહ; ગુણ. એક દિન બેઠા માળિયે, જય. નયણા ને શ્રીપાળ; ગુ. વાજે ઈદે નવનવે, જય. માદળ ભુંગળ તાળ. ગુ. ૩ રાય રાણું રંગે જુવે, જ્ય. થેઈ થઈ નાચે પાત્ર; ગુ. ભરત ભેદ ભાવે ભલા. જય. વાળ પરિ પરિ ગાત્ર, ગુ. ૪
અર્થ:-સાધમીકને ત્યાં જઈ રાજરીત પ્રમાણે શ્રીપાળકુંવરને મળી પુણ્યપાળ મામોજી કહેવા લાગે કે-“હે જયવંત અને ગુણવંત પરોણું જમાઈરાજ! મારી સાથે પધારી મારા મકાનને પાવન કરે. હે જસવંતા જમાઇજી! આપનું ચરિત્ર સાંભળતાં જ બીજા સઘળાંઓને આશ્ચર્ય પેદા થાય તેમ છે, તે મને સર્વ કરતાં વિશેષ આનંદાશ્ચર્ય ઉત્પન્ન થાય એ સંભવિત જ છે; માટે હવે આપ મારે ત્યાં જ નિવાસ રાખો સ્વીકારી તુરત પધારે.” આ પ્રમાણે પ્રેમપૂર્ણ વચને સાંભળીને તે હકીકત
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ પહેલો પિતાના સાધમી બંધુને જણાવી ત્યાં જવા માટે વિચાર પૂછયો, અને તેની જ્યારે ખુશાલી સહિત ઈચ્છા જણાઈ એટલે શ્રીપાળકુંવરે પુણ્ય પાળ રાજાની માનપૂર્વક માગણી સ્વીકારી. મામાએ ભાણજી-વરને હાથીના હદામાં બેસારી મોટા ઉત્સવ સહિત પોતાની હવેલીમાં (શ્રીપાળકુંવરને) પધરાવ્યા, અને તે હંમેશાં પિતાની લાયકી મુજબ તેઓને દરેક જોઈતા પદાર્થો સમયસર વગર કહ્યું જ સ્નેહ સાથે (ઉત્તમ પ્રકારના ભેગ) પૂર્ણ કરવા લાગ્યો. એક દિવસ શ્રીપાળકુંવર અને મયણાસુંદરી હવેલીના ઝરૂખામાં બેઠાં બેઠાં પિતાના અગાડી જુદા જુદા રૂપના તોડા મહેરા ને સુરવટ સહિત વાગતાં મૃદંગ, ભુંગળ, તાળ વગેરે વાજીંત્રો, તથા બત્રીસે પ્રકારના નાટકના સરસ ભેદભાવને જાણનારી પ્રવીણ નાયકાઓ કે જે જુદી જુદી ખુબીથી પિતાનાં તાલીમ લીધેલાં અંગોપાંગ વાળી જૈ જૈ નાચ કરતી હતી તે રાજા રાણી રંગ સાથે જતાં હતાં.
(૧-૪) ઇણ અવસર રવાડીથી, જય. પાછા વળિયા રાય, ગુણ. નૃત્ય સુણી ઉમે રહ્યો, જય. પ્રજાપાળ તિણ ઠામ. ગુણ. ૫ સખ ભાગવતાં સ્વર્ગનાં. જય. દીઠાં સ્ત્રી ભરતાર, ગુણ. નયણે લાગ્યો નિરખવા, જય.ચિત ચમકયો તિરુવાર, ગુ. ૬ તતક્ષણ મયણા ઓળખી, જય. મન ઉપન્યો સંતાપ, ગુ. અવર કોઈ વર પેખિયે, જય. હૈ હૈ પ્રગટયું પાપ. ગુ. ૭ ધિક ધિક ક્રોધતણે વશે, જય. મેં અવિચાર્યું કીધ, ગુ. મયણા સરખી સુંદરી, જય. કેઢીને કર દીધ. ગુ. ૮ એ પણ હુઈ કળખુંપણું,જય, મુજ કુલ ભરિયે છાર; ગુ. પર પ્રીતમ પરહરી, જય. અવર કિયો ભરતાર, ગુ. ૯
અર્થ-આ આનંદી સમયના દરમ્યાન, રાજપાટિકા ફરવા ગયેલે પ્રજા પાળ રાજા પાછા વળતાં ત્યાં આવી ચડયો તથા રાગ રંગની ધમાલ મચી રહી હતી તે સાંભળવા--જેવા મન લલચાતાં સવારી થંભાવી ઊભે રહ્યો, અને પોતાની ઝરૂખા તરફ નજર જતાં તેણે સ્વર્ગના દેવની પેઠે
૧ આ વચન એ જ વ્યાવહારકુશળતા બતાવી રહેલ છે કે-જેણે આપણે નિરાધાર ને વિષમ વખતમાં પરમાર્થ કે શિફારસ સંબંધથી ઘણું ખાતર બરદાસ કરી હોય છતાં તેના કરતાં અન્ય સ્થળે વધારે ખાતર બરદાસ થવાને વખત પ્રાપ્ત થાય; તે પણ તે પ્રથમના ઉપકારીની મંજુરી કે સલાહ મેળવ્યા વગર અન્ય સ્થળે જવું જ નહીં, નહીં તો વિવેકમાં ખામી ગણાશે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ સુખ અનુભવતાં સ્ત્રી ભરતાર ને બેઠેલાં જોયાં. જ્યારે તેઓની તરફ નજર જેડીને ધ્યાન દીધું ત્યારે તે પોતાના ચિત્તમાં ચોંકી ઊઠયો; કેમકે તે ધણ ધણીઆણીના જોડલામાંની સ્ત્રી મયણાસુંદરી જ છે એમ તુરત તેને ઓળખાણ પડી. એથી તેના મનમાં સંતાપ પિદા થયે; કારણ એણીની જડમાં પતિનું માન મેળવનાર પોતે વરાવેલા સિવાયનો પુરુષ દીઠે. એ જોતાં જ તે શોકસમુદ્રમાં ગરક થઈ શોચવા લાગ્યો કે-“હાય ! હાય! આખર પાપ ખુલ્લું પડયું !! અને મેં પણુ ગુસ્સાને તાબે થઈ વગર વિચાર્યું પગલું ભર્યું કે, જે મયણ સરખી સુંદરીને કેઢિયાને હાથ સોંપી હતી ! અરે ! મેં તો વગર વિચાર્યું કર્યું, પણ તેણીએ પણ સમજની ખાં ગણાયા છતાં કુળને ખાંપણ–લાંછન લગાડે એવું નીચ પગલું ભરી મારા કુળને રાખમાં રગદોળવા પરણ્યા પતિને પડતો મેલી બીજે ધણી લીધો !!!”
ઈણિપરે ઊભે સુરત, જય. જવ દીઠે તે રાય; ગુણ પુણ્યપાળ અવસર લહી, જય. આવી પ્રણામે પાય, ગુણ. ૧૦ રાજ પધારે મુજ ઘરે, જય. જુઓ જમાઈ રૂપ; ગુણ. સિદ્ધચક સેવા ફળી, જય. તે કહ્યું સકળ સ્વરૂપ, ગુણ. ૧૧ રાયૅ આવી ઓળખે, જય. મુખ ઈગિત આકાર; ગુણ. મન ચિંતે મહિમાનિલે, જય. જૈનધર્મ જગસાર. ગુણ. ૧૨ મય તે સાચી કહી, જય. સભામાહે સવિ વાત, ગુણ. મેં અજ્ઞાન પણે કહ્યું, જય. તે સઘળું મિથ્યાત. ગુણ. ૧૩ મેં તુજ દુખ દેવા ભણી, જય, કીધો એહ ઉપાય, ગુણ. દુઃખ ટળીને સુખ થયું, જય. તે તુજ પુણ્ય પસાય. ગુણ. ૧૪
અર્થ -પ્રજા પાળ બનેવીને ગુરતો જોવામાં આવતાં જ પુણ્યપાળે પોતાના પક્ષની ચડતી છાપ બેસારવાનો સમય સાનુકૂળ જે પ્રજા પાળના ચરણમાંન મન કરી વિનવ્યું–“મહારાજ ? મારી હવેલીમાં પધારી જમાઈનું ૧ ક્રોધના આવેશથી સમજુ જનથી પણ વગર વિચાર્યું પગલું ભરાય છે એ વાત
નકકી જ છે, એમ આ કથન પિકીર પાડી બોધ આપ્યા કરે છે. ૨ વ્યવહાર કુશળ મનુષ્ય પિતાનો બેલ ઉપર આવ્યાનો વખત હાથ લાગતાં આપણી તરફ બતાવેલા કપ-ઈર્ષ્યા વાળાને તુરત સગડી પર સોગઠીને દાવ લાગે તેની પડે તે મારી દેખાડ કે જેથી કરેલી ટીચકારી વિષે તેને ભાન થાય કે-મારી તે વખતે ભૂલ થઈ હતી. અગર હું પાછો પડ્યો છું એટલે શુકન સાંખવાને જ વખત છે. એમ આ વાક્ય બતાવી આપે છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ પહેલા
નામના
રૂપ તા જુએ, તેમ જ ગુરૂકૃપાના ફળરૂપ શ્રી સિદ્ધચક્રજી એક મહાન ચમત્કારી યત્રના આરાધનની સેવા ફળી છે, તે પણ વૃત્તાંતથી વાકેફ્ થાઓ; કેમકે તે જાણવા જેવા છે.” એમ કહી તેણે ટૂંકાણમાં તે સંબધી કુલ હકીકત કહી સ ંભળાપી. એથી પ્રજાપાળ ચકિત થઇ ગયા અને તરત હવેલીમાં જઈને જોયું તે નિશાનીએ તથા ચહેરા ઉપરથી તેણે એ જ ખરરાણા છે એવી પ્રતીતિ મેળવી. એટલે અત્યંત ચમત્કાર પામી મનમાં ચિંતવવા લાગ્યા-અહા આ દુનિયાની અંદર મહિમાવંત જૈનધમ જ સાર વસ્તુ છે !!” એમ નિશ્ચય કરી પછી પુત્રી પ્રત્યે માન સહિત નમ્રપણે કહેવા લાગ્યા—“ સત્યવકતા મયણાસુંદરી ! સભાની અંદર પરીક્ષા વખતે જે તે વાત કહી હતી તે બધી વાત સાચી થઇ, અને મે અભિમાનના તારમાં તણાઇ જે કઈ કહ્યું હતું તે બધું અજ્ઞાનપૂર્ણ હોવાથી હું જ નીવડયું છે. જો કે મેં તે તને દુખ દેવાને માટે જ એ ઉપાય કર્યાં હતા, તે છતાં પણ દુઃખ ટળી સુખ પ્રાપ્ત થયું છે, તે અંધે તારા પુણ્યના જ પ્રતાપ છે.એમાં કશે શક નથી !” આ પ્રમાણે તેણે દિલગીરી દર્શાવી. - (૧૦–૧૪)
૫
મયણા હે સુણા તાતજી, જય. ઇહાં નહી' તુમ જીવ સયળ વશ મને જ. કુણુ રાજા કુણુ રાંક. માન તજી મયણાતણી, જ. રાયે મનાવી માય, સજન સર્વિ થયાં એક મનાં, જ. ઉલ્લટ અંગ ન માય.ગુ, ૧૬
વાંક, ગુણ ગુ. ૧૫
ગુ.
અ:—પિતાના ચા વચન સાંભળી મયણાસુંદરીએ કહ્યું “પિતાજી ! એ વિષે આપને દિલગીરી દર્શાવવાની કશી જરૂર નથી; કેમકે આ દુનિયાની અંદર ભલે રાજા હા કે રાંક હા, પણ તે બધા જીવા કમના જ તાબેદાર છે, તે તે જીવા પૈકી કાઈ જીવથી પરાઇ તાબેદારીના લીધે કઇ ભૂલ થાય તે તેમાં નવાઈ જેવું કશું નથી; માટે કવશથી જે થયુ તેમાં આપના શે। દોષ છે ?” ઇત્યાદિ નિરાભિમાનો વચને કહ્યાં. તે પછી પ્રજાપાળ રાજાએ પેાતાનુ માન મૂકીને મયણાસુંદરીની માતા રૂપસુંદરીને મનાવી લીધી એટલુ જ નહીં, પણ આમ થતાં તમામ સગાં સબંધી અને સ્નેહીજના એક મનવાળાં-કુસ`પ રહિત થયાં અને એથી એ સમયના હુ
૧ આ પ્રબંધ એ જ જણાવે છે કે—પેાતાની થયેલ ભૂલ પેાતાને જ મ્હાંએ માન મૂકી કન્નુલ કરવી એ નીચ કે દુર્ગુણીજનાથી થઇ શકતું નથી; પણ ઉંચ કે સદ્ગુણી જતાથી જ થઈ શકે છે. અને એ જ નવાઇ જેવી ભવભીરૂની વર્તણુંક છે.
E
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ હૃદયમાં પણ સમાતે ન હતો; કેમકે અભિમાની રાજાએ માન મૂકી સત્ય વાર્તાને માન આપી પિતાની થયેલ ભૂલ માટે દિલગીરી દર્શાવી એ ઘણું જ વખાણવા લાયક કૃત્ય હતું, તેમ આપકમી અને બાપકમીની તકરારનો નીવેડો જણાતાં કિંવા નવપદજીના મહાભ્યની સાબીતી મળતાં સર્વને આનંદ થયે હતું અને થાય તેમાં પણ નવાઈ જેવું ન હતું. (૧૫-૧૬)
નયર સવિ શણગારિયું જય. ચહુટાં ચોક વિશાળ, ગુ. ઘરઘર ગુડીયો ઊછળે, જય. તેરણ ઝાકઝમાળ. ગુ. ૧૭ ઘરે જમાઈ મહેત્સ, જય. તેડી આવ્યે રાય; ગુ. સંપૂરણ સુખ ભોગવે, જય. સિદ્ધચક્ર સુપસાય. ગુ. ૧૮ નયર માંહે પરગટ થઈ, જય. મુખ મુખ એહિજ વાત; ગુ. જિનશાસન ઊન્નતિ થઇ, જ. મયણાર્થે રાખી ખ્યાત. ગુ. ૧૯ રાસ રૂડ શ્રીપાળને, જય. તેહની અગ્યારમી ઢાળ; ગુ. વિનય કહે સિદ્ધચકની, જય. સેવા ફળે તતકાળ. ગુ. ૨૦
અર્થ –એ આનંદ પ્રસંગને યાદીમાં રાખવા કે જાહેરમાં લાવવા રાજાએ શહેર શણગારવાને હુકમ કર્યો (અને પ્રજાજનોને આનંદાશ્ચર્ય થયે). એથી આખું શહેર શણગારવામાં આવ્યું. ઘેર ઘેર ઝગમગતાં તેરણે બંધાયાં અને ચાર રસ્તાઓ તથા ચેક વગેરે વિશાળ જગામાં કંઈ કંઈ મનોહર દેખાવોની રચના કરવામાં આવી; અને દર મકાન આગળ શુડિયે ઊછળવા લાગી. આ પ્રમાણે રચના થયા પછી બહુ જ ભારે ઠાઠ–દમામ સહિત રાજા પ્રજા પાળ પોતાના જમાઈને રાજમહેલમાં તેડી લાવ્યા અને તે પછી તે દંપતી શ્રી સિદ્ધચક્રજીના પ્રતાપવડે સંપૂર્ણ પ્રકારે સુખ અનુભવવા લાગ્યાં. આમ થવાથી દરેક માણસના મોઢેથી એ જ વાત નીકળતી હતી અને એ વાતને ચોમેર ફેલાવે થતાં જેનશાસનની ઘણી જ ઉન્નતિ-ચડતી થઈ, તથા સુખ દુઃખ કમ વડે જ પ્રાપ્ત થાય છે એ વાત મયણાસુંદરીએ હઠપૂર્વક કહી હતી તે વાત સાબીત થતાં કર્મની પ્રખ્યાતિ કાયમ કરી. આ શ્રીપાલજીના સુંદર રાસની રચનામાં અગિયારમી ઢાળ પૂર્ણ થઈ. વિનયવિજયજી કહે છે કે હે શ્રોતાજને! આ પ્રમાણે સિદ્ધચક્રજીની સેવા તુરત જ ફળે છે માટે તમે સર્વ તેમની સેવા કરવા તરફ લક્ષ રાખે.
(૧૭–૨૦)
-
---
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ પહેલે
(પાઈ–છંદ) ખંડ ખંડ મીઠા જિમ ખંટ, શ્રી શ્રીપાળ ચરિત્ર અખંડ; કીર્તિવિજય વાચકથી લહ્યો, પ્રથમ ખંડ ઈમ વિનમેં કહ્યો.
અર્થ -જેમ શેરડીના સાંઠામાં. કાતળી કાતળી દીઠ વિશેષ વિશેષ મીઠાશ હોય છે, તેમ આ અખંડ શ્રી શ્રીપાળચરિત્રની અંદરના દરેક ખંડમાં વિશેષ વિશેષ મીઠાશ છે. અખંડ એ માટે કહેવામાં આવે છે કે શેરડીના સાંઠામાં અંતે ફીકાશ હૈય છે, તેમ આ રાસમાં અંતે ફીકાશ નથી, પણ ઉલટી વિશેષ મીઠાશ છે, માટે તે શેરડીના ખંડથી અથવા તે તેનાથી બનતી ખાંડથી પણ આ સસની મીઠાશ અખંડ છે. એવા ખંડવાળા આ રાસને પહેલે ખંડ, શ્રી કીતિવિજયજી ઉપાધ્યાયજી દ્વારા પ્રાપ્ત થએલા જ્ઞાનવડે અગર એએનાથી મળેલી માહિતીવડે શ્રીવિનયવિજયજી ઉપાધ્યાયજી કહે છે કે મેં (આ ખંડ) સંપૂર્ણ કર્યો. (૧)
ઈતિ શ્રીમાન મહોપાધ્યાય શ્રીકીતિવિજયજી ગણીના શિષ્ય ઉપાધ્યાય શ્રીવિનયવિજયજી ગણું રચિત પ્રાકૃત પ્રબંધરૂપ શ્રી શ્રીપાળજીના રાસની અંદર શ્રીસિદ્ધચક્રજીના મહીમાના અધિકાર વિષે શ્રીપાળકુંવર ને મયણુંસુંદરીના પરણવાની હકીકત, તથા શ્રીસિદ્ધચક્રજીના આરાધનવડે મળેલી નીરોગીતા, કમળપ્રભા મિલાપ અને તેણીએ પોતાની હકીકત જાહેર કરવા, વગેરે વગેરે વર્ણન સહિત પ્રથમ ખંડનું પુરોહિત પૂર્ણ ચંદ્ર અચળેશ્વર કૃત ગૂજરાતી ભાષાંતર સંપૂર્ણ.
પ્રથમ ખંડ: સમાસ.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ બીજો.
વસ્તુનિદેશાત્મક–મંગલાચરણ.
( દેહરા-છંદ.) સિદ્ધચક્ર આરાધતાં, પૂરે વાંછિત કેડ; સિદ્ધચક્ર મુજ મન વસ્ય, વિનય કહે કર જોડ. ૧ શારદ સાર દયા કરી, દીજે વચન વિલાસ; ઉત્તર કથા શ્રીપાળની, કહેવા મન ઉલ્લાસ
અર્થ-કવિ વિનયવિજયજી હાથ જોડીને ભક્તિ પુરઃસર કહે છે કેજે શ્રીસિદ્ધચકયંત્રની આરાધનવડે આરાધન કરનારાં પવિત્ર મનુષ્યોના મનના કોડ અને ધારણાઓની સિદ્ધિ પૂર્ણ થાય છે, અથવા તે ક્રોડે વાંછિત પૂર્ણ થાય છે, તે શ્રીસિદ્ધચક્રમંત્ર મારા મનમંદિરની અંદર કાયમપણે નિવાસ કરી રહેલું છે. (આ પ્રમાણે આ ગ્રંથના પ્રધાન ઈટદેવ પ્રત્યેની આસ્થા અને સેવાનું ફળ સિદ્ધ કરી વિદ્યા દેનારી શ્રી શારદાદેવી પાસે કવિ માગણી કરે છે કે )–હે શારદાદેવી! આપ શ્રીમતી મારા ઉપર શ્રેષ્ઠ અને શ્રેમ કરનારી-દયા કરીને મને મારાં વચનોની અંદર રસિકજનનાં મન રંજન કરે તેવી સુંદર રસિક વિલાસવાળી-કાવ્યરચનાશકિત આપે; કેમકે એ શક્તિ બક્ષવામાં ઉદાર દિલનાં દયાળુ દેવી આપ જ શક્તિ ધરાવે છે! માટે તે શક્તિ બક્ષે કે જેથી આ બીજા ખંડની અંદર શ્રી શ્રીપાળ મહારાજની જે વાર્તા કહેવા મારું મન ઉલ્લાસવંત થયું છે તે વાર્તાને રસમય બનાવું. .
. (૧-૨) એક દિન રમવા નીક, ચહુ કુંવર શ્રીપાલ, સબળ સૈન્યશું પરવર્યો, વન રૂપ રસાળ. મુખ સેહે પૂરણ શશી, અર્ધચંદ સમ ભાળ; લેચન અભિય કોલડાં, અધર અરૂણું પરવાળ. દંત જિસ્યા દાડિમ કળી, કંઠ મનહર કંબુ, પુર કપાટ પરિ હૃદય તટ, ભુજ ભેગળ જિમ લંબુ.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ બીજે કેડલંક કેહરી સમે, સોવનવન શરીર; ફૂલ ખરે મુખ બોલતાં, ઇવનિ જળધર ગંભીર, ચોક ચોક ચહટે મિયાં, રૂપું મેહ્યાં લેક; મહેલ ગેખે મેડી ચડે, નરનારીના થક.
અથર–એક દિવસ મેટા સૈન્ય સહિત યુવાન અને રસિક રૂપવંત શ્રી પાળકુંવર ઉજજયનીના બજાર–ચટામાંથી પસાર થતે વનશ્રીની લીલામાં રમવા જવાની ઈચ્છાએ નીકળ્યો. શ્રી પાળકુંવર યુવાન અને રૂપવાન હત–એટલું જ નહિ, પણ તેના અંગમાં ભાગ્યશાળી–ભુજાબની વગેરેના પ્રકટ લક્ષણે દષ્ટિગોચર થતાં હતાં. એટલે કે જેનું પૂનમના પૂર્ણ ચંદ્રમાના સરખું (અમૃતમય-તેજસ્વી શાંતિપૂર્ણ) મુખ હતું, તથા આઠમના ચંદ્રમા જેવા દેખાવનું કપાળ, અમૃતનાં ભરેલાં કાળાં જેવી (આનંદદાયી) આંખો, લાલ પરવાળા જેવા (રાતા) હેઠ, દાડમની કળી જેવા (સરખા) દાંત, શંખના સરખું મનહર રેખાદાર ગળું (ગર્દન), શહેરના દરવાજાના કમાડની પેઠે (વિશાળ) હદયપ્રદેશ, કમાડના આડી દેવાની ભુંગળ જેવા લાંબા હાથ, સિંહની કમરના લાંક જેવી (પાતળી ) કેડ, અને સોનાના સરખું (પવિત્ર નિર્મળ દોષ રહિત) શરીર છે, અને મોઢામાંથી વચન બોલતાં જાણે ફૂલ ખરતાં ન હોય ! તેવાં (વીણી લેઈએ તેવાં) મનગમતાં વચને તેમજ મેઘની ગજના સરખે ગંભીર ધ્વનિ-સ્વર હતો તેવા શ્રીપાળકુંવરની સવારી જતી જોઈ કુંવરના સુરૂપથી મેહ પામીને શહેરમાં ચેક ચેક, અને ચોટાની અંદર પુષ્કળ જથ્થાબંધ સ્ત્રીપુરુષોનાં ટોળાં મળ્યાં, તથા કેઇ મહેલની અગાસી ઉપર, કોઇ ગોખ-ઝરૂખામાં અને કોઈ મેડી માળિયે ચડી કુંવરનું રૂપ નિહાળવા લાગ્યાં.
૧મુગ્ધા પૂછે માયને, મા એ કુણ અભિરામ; ઈદ, ચંદ કેચવી, યામ, રામ કે કામ. માય કહે મહેટ સ્વરે, અવર મ ઝ આળ; જાય જમાઈ રાયનો, રમવા કુંવર શ્રીપાળ. વચન સુણી શ્રીપાળને, ચિત્તમાં લાગી ચાટ; ધિક સસરા નામે કરી, મુજ ઓળખાવે લોક. ૧ જેના અંગમાં યૌવન પ્રાપ્ત થવા લાગ્યું હોય તો પણ તેને તે વાતની ખબરૂ-ના હાય અગર તો જેને કોઈ વાતની જોઈએ તેટલી ખબર ન હોય તે મુગ્ધા નાયકા કહેવાય છે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ ઉત્તમ આપJણે સુણ્યા, મઝિમ બાપ ગુણે અધમ સુણ્યા માઉલ ગુણે, અધમાધમ સસુરેણ, ૧૧ અર્થ –એ વખતે એક ભેળી છેડીએ પોતાની માને પૂછયું કેમા! આ મનહર છે તે ઈંદ્ર છે, ચંદ્ર છે, ચકવતિ છે, કૃષ્ણ છે, રામ છે કે કામદેવ છે તે મને સમજાવ.” દીકરીનું આવું બોલવું સાંભળી માએ મોટે અવાજે કહ્યું કે-“વહાલી બેટી! બીજા આળપંપાળરૂપ વિચાર ન બોલ ! એ તે આપણા રાજાને જે જમાઈ શ્રીપાળકુંવર છે તે હવા ખાવા જાય છે. તે સ્ત્રીનાં વચન સાંભળી શ્રી પાળકુંવરના ચિત્તમાં બાણના ભેંકવા સરખું તે વચન ખટકવા લાગ્યું અને તેથી કુંવર પિતાના જીવનને ધિક્કાર માનવા લાગે, કેમકે લોકે મને સસરાના નામથી ઓળખાવે છે. નીતિશાસ્ત્રમાં કહેલું છે કે- જે મનુષ્ય પોતાના જ નામથી જગતમાં ઓળખાય, તે મનુષ્ય સર્વથી ઉત્તમ પંક્તિનાં ગણાય છે. જેઓ બાપના નામથી ઓળખાય (ફલાણાને છોકરે) તે મનુષ્યો મધ્યમ પંક્તિનાં ગણાય છે, જેઓ મામાના-મોસાળીઆને લીધે ઓળખાય (ફલાણાને ભાણીઓ!) તે મનુષ્ય અધમ પંક્તિનાં ગણાય છે, અને જેઓ સસરીના નામથી ઓળખાય (ફલાણાને જમાઈ) તે મનુષ્ય અધમમાં અધમ પંક્તિનાં ગણાય છે, તે અધમમાં અધમ પંક્તિમાં ગણાતા મનુષ્યની પેઠે હું સસરાના નામથી ઓળખાઉં છું, તેથી ધિક્કારને જ પાત્ર છુ. ૮-૧૧ - (ઢાળ પહેલી-રાગ જેતશ્રી-ચતુર સનેહી મેહનાં-એ દેશી.)
કીડા કરી ઘર આવીઓ, ચપળ ચિત્ત શ્રીપાળેારે, ઉચ્ચક મન દેખી કરી, બેલાવે પુણ્ય પાળારે, કીડા. ૧ રાજ કોણે આજ રીસવ્યા, કેણું લોપી તુમ આણરે દીસે છે કાંઇ દૂમણા, તુમ ચરણે અમ પ્રાણરે. ક્રીડા. ૨ ચિત્ત ચાહો તે આપણું, લીજે ચંપા રાજરે છેડે પ્રયાણું ચાલિયે, સબળ સૈન્ય લઈ સાકરે. ક્રીડા ૩
અર્થ:–ઉપર પ્રમાણે મન ઉદ્વિગ્ન થવાથી શ્રીપાળકુંવર ચપળચિત્ત સહિત વનશ્રીની લીલા નિહાળી તુરત પાછો પોતાની હવેલીએ આવી પહોંચે. કુંવરનું ચિત્ત ઉદાસ જોઈ પ્રજા પાળ કહેવા લાગ્યો-“હે રાજન !
૧ આ સંબંધ એ જ બતાવે છે કે ઉત્તમ કામો કરી દરેક મનુષ્ય પોતાના નામથી જ પ્રસિદ્ધિમાં આવવું.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१
ખંડ બીજે આજે આપને કેઈએ રીસ લાવવા જેવું કંઈ કારણ આપ્યું છે, અથવા તો કોઈએ આપની આજ્ઞા ( હુકમ)નો ભંગ કરેલ છે, કે જેથી આપ દુઃખભરી લાગણુવાળા દેખાઓ છે? પરંતુ આપ એમ દિલગીર ન થાઓ, કેમકે આપના ચરણમાં અમારા પ્રાણ છે અને જ્યારે આમ દિલગીર થાઓ ત્યારે અમે ચરણાધીન રહેલા પ્રાણવાળા દિલગીર થઈએ એમાં નવાઈ જેવું પણ છે શું? માટે જે હેય તે ખરેખરૂં ફરમાવે. કદાચિત આપના ચિત્તમાં ચાહતા હો કે પોતાની ચંપાનગરીનું રાજ્ય હરીફે પચાવ્યું છે તે પાછું સ્વાધીન કરીએ, તે સબળ સિન્ય (લશ્કર) અને પૂરતા સાજ (સાધને) સહિત નગારે ડંકા દઈ પ્રયાણ કરીએ.”
કુંવર કહે સસરાતણે, બળે ન લીજે રાજરે;
આપ પરાક્રમજિહાં નહીં, તે આવે કુણ કાજરે. કીડા. ૪ . તેહ ભણી અમેં ચાલશું, જેણું દેશ વિદેશરે
ભુજબળે લખમી લહી, કરશું સકળ વિશેષરે, ક્રીડા. ૫ - અર્થ:–સસરાજીનું કહેવું સાંભળી કુંવરે કહ્યું-“સસરાના બળવડે . રાજ્ય લેવું હું પસંદ કરતું નથી, કેમકે જ્યાં પોતાનામાં પરાક્રમ નહિ ત્યાં પારકું પરાક્રમ શું કામ આવે? માટે ૧પોતાનું પરાક્રમ જાહેરમાં લાવવા અહીંથી રવાના થઈશું અને દેશવિદેશ જોઈ ભૂજાઓના બળથી લક્ષ્મી પ્રાપ્ત ન કરી પોતાની રાજ્યલક્ષમી હાથ કરવા આદિ સર્વ ધારેલી ધારણા સફળ કરીશું.”
(૪–૫) | માય સુણી આવી કહે, હું આવીશ તુજ સાથરે, . ઘડીએ ન ધીરૂં એકલે, તું હિજ એક મુજ આથરે, કીડા, ૬
કુંવર કહે પરદેશમાં, પગબંધન ન ખટાયરે; તિણું કારણ તુમે ઈહાં રહે, ઘો આશિષ પસાયરે, ક્રીડા. ૭
માય કહે કુશલા રહો, ઉત્તમ કામ કરજે રે ન ભુજબળે વૈરી વશ કરી, દરિસણ વહેલું દેજેરે. ક્રીડા. ૮
સંકટ કષ્ટ આવી પડે, કરજે નવપદ ધ્યાન રે, રયણી રહેજે જાગતા, સર્વ સમય સાવધાન રે. ક્રીડા. ૯
૧ આ સંબંધ એટલે બેધ આપે છે કે–પોતાની શકિત વડે જ તમામ કામ કરવાં, કે બીજાની શક્તિ પર ભરોસો રાખી કામ આદરી પછી બેવફફ બનવું. “ આપસમાન બળ નહિ,” એ કહેવત ખ.સ અમૂલ્ય સમજવી.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ર
શ્રીપાળ રાજાને રાસ અધિષ્ઠાયક સિદ્ધચક્રનાં, જેહ કહ્યાં છે ગ્રંથે રે; તે સાવિ દેવી દેવતા, યતન કરો તુમ પંથેરે. ક્રીડા. ૧૦ એમ શિખામણ દેઈ ઘણી, માતા તિલક વધારે શબ્દ શકુન હોય ભલા, વિજય મુહુરત પણ આવે.ક્રીડા. ૧૧ રાસ રચ્યો શ્રીપાળને, તેહને બીજે ખંડેરે. પ્રથમ ઢાળ વિનયે કહી, ધમ ઉદય સ્થિતિ મંડેરે. કીડા ૧૨
અર્થ:-કુંવરને વિચાર માતા કમળપ્રભાના જાણમાં આવતાં તુરત તે કુંવર પાસે આવી કહેવા લાગી-“હે પુત્ર ! હું પણ તારી સાથે જ આવીશ. હું હવે ઘડીભર પણ તને એકલે જવા દેવાની નથી, કેમકે મારે તુંજ એક મુડી-પુંજી છે.” એ સાંભળી કુંવરે કહ્યું-“માજી! ૧૫રદેશની અંદર સ્ત્રી વર્ગનું પગબંધન હોય તે ખંટાયજ નહિ. મતલબ કે સ્ત્રીને માટે મકાન, ખાન, પાન વગેરેને સઘળો બંદેબ કરે પડે, અને એવી લપને લીધે મન મેલી કામ ન થાય. તેથી કઈ ધારણ ફતેહને ન ભેટી શકે; એ હેતુને લીધે આપ અહીંયાં સુખે રહે અને કૃપા કરી શુભાશિષ આપો એટલે આનંદ.” માતા પુત્રના સહેતુ ભર્યા કથન સાંભળી બલી-“પુત્ર ! કુશળતાપૂર્વક રહેજે અને ભૂજાના બળવડે શત્રુએને વશ કરી વહેલા દર્શન દેજે, તથા સંકટ કષ્ટ પડે તે નવપદનું ધ્યાન કરજે. રાત્રિની અંદર હમેશાં જાગૃત રહે અને દરેક વખતે દરેક કામમાં પણ સાવધાન–હોશિયાર રહેજે. તેમજ સિદ્ધચક્રજીનો અધિષ્ઠાયક (વિમળશ્વર યક્ષ, ચકેશ્વરી દેવી વગેરે) દેવે કે જે ગ્રંથની અંદર વર્ણવેલ છે, તે તમામ દેવી દેવતા તમને તમારા પંથને વિષે (મુસાફરીમાં) તમારું જતન કરો એજ સદેદિત ખરા અંતઃકરણની મારી આશીષ છે.” આવી રીતની શીખામણ અને આશીષ દઈને માતાએ કુંવરના કપાળમાં કુંકુમનું તિલક કરી અક્ષત વગેરેથી વધાવા આપ્યા. તે વેળાએ પ્રયાણને માટે શબ્દ અને શકુન મનમાનતાં-સારાં થયાં અને વિજયકારી વિજય મુહૂર્ત પણ રજુ થયું; અર્થાત બધી રીતે પ્રયાણ માટે સુંદર પેગ મળે. કવિ વિનયવિજયજી કહે છે કે આ શ્રી પાળકુંવરને સુંદર રાસ રચ્ચે તેના બીજા ખંડની પહેલી ઢાળ પૂર્ણ થઈ, તેમાં મેં એજ બતાવ્યું કે જ્યારે જે વાતને ઉદય થો લખેલ હોય ત્યારે જ તે થાય. એટલે-સ્થિતિને પરિપાક થાય કે સ્થિ
૧ આ સંબંધ એ જ બોધ આપે છે કે પરદેશમાં સુખે ધન પેદા કરવા જવું હોય તે સ્ત્રીવર્ગ રાખવો જ નહિ, નહિ તો બડી મુશ્કેલીઓ નડે છે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ બીજે
"૭૩ તિના પરિપાક ઉદયથી જીવ ધર્મમાં પ્રવર્તે-જોડાય છે. મુગ્ધાને મળેલ ઉત્તર સાંભળવાથી કુંવરનું વિદેશગમન થતાં મનમાનતી સંપદાનું દ્વાર ખુલવું, એ સ્થિતિ પરિપાકના ઉદયની જ બલિહારી છે. (૬-૧૨ )
(દેહરા-છંદ) હવે મયણું ઈમ વીનવે, તુમશું અવિહડ નેહ; અળગી ક્ષણ એક નવિ રહું જિહાં છાયા તિહાં દેહ. ૧ અગ્નિ સહેતાં સાહિલે વિરહ દોહિલો હોય કંત વિછાહિ કામિની, જલણ જલંતી જાય. કહે કંવર સુંદરિ સુણે, તું સાસૂ પય સેવ, કાજ કરી ઊતાવળે, હું આવું છું હેવ.
મન પાખે મયણ કહે, પિયુ તુમ વચન પ્રમાણ; - છે પંજર શૂનું પડયું, તુમ સાથે મુજ પ્રાણ.
અર્થ –હવે મયણાસુંદરીએ પતિદેવ અગાડી કહેવું શરૂ કર્યું કે-“હે નાથજી ! આપની સાથે અવિચળ સ્નેહ છે, માટે એક ક્ષણભર પણ હું જુદી નહિ રહું. આ આપના શરીરની છાયારૂપ સ્ત્રી તે જ્યાં આપ ત્યાં જ સાથે હોવી જોઈએ. પ્રાણજીવનજી ! સ્ત્રીઓને અગ્નિની જવાળા સહન કરવી સહેલ છે, પરંતુ પતિદેવને વિરહ-વિયેગ સહન કરવો પડે એ અત્યંત દુઃખરૂપમુશ્કેલ છે, કેમકે પતિથી જુદી પડેલી કામિની સળગતિ હેળી જેવી બળતી જ રહે છે–(માટે સાથે જ રાખવાથી તે સુખી રહે છે.) ૧
કુંવરે વિવાહિતાની વાત સાંભળી કહ્યું, “હે સુંદરી ! સાંભળ, હાલમાં ( હું ફરીને આવું ત્યાં લગી) તું તારી સાસુજીનાં ચરણકમલની સેવા કર્યા કર. (કેમકે તું પાસે હેવાથી એમને ધીરજ-ધારણા મળે.) હું મારું મનચિંતિત કાર્ય સિદ્ધ કરી (એક વર્ષ-દિવસમજ) ઉતાવળ સહિત અહીં આવી પહોંચીશ. (માટે બેફિકર રહે.) ૨
૧ આ સંબંધ એજ બોધ આપે છે કે સ્ત્રીએ પતિની આજ્ઞા જ પાળવી અને પતિવિગ થતાં વિગિની સતી સ્ત્રીની પેઠે આચાર પાળવે. નહીં કે પિતાનું ધાર્યું જ કરવા પતિની આજ્ઞા ન માનવી અને પતિ પરદેશ જાય ત્યારે મોજમજામાં મશગુલ રહી ઉભય કુળને દોષિત કરવું. - ૨ કાવ્ય શાસ્ત્રને નિયમ છે કે—કાઈ પણ ગાયન બનાવવામાં આખા ગાયનનો સાર બતાવનાર આસ્થાઈ રચવાની અંદર વિનિ મગજ શકિતનો વિશેષ ઉપયોગ કરવો પડે છે અને તે આસ્થાઈ–એટલે ગાયનમાં પ્રથમના એક અથવા બે પદ અથવા આંકણીનાં પદ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
શ્રીપાળ રજાને રાસ એકલાં રહેવાનું મન ન છતાં પણ પતિની આજ્ઞા પાળ્યા વિના છૂટકે જ ન હોવાથી મયણાસુંદરી બોલી કે, પિયુજી! આપનુ વચન મારે કબુલ છે. ( આપની મરજીને આધીન રહેનાર હોવાથી આનાકાની કરવી હકકદાર જ નથી, માટે છેવટની અરજ એ છે કે, મારો જીવ આપના ચરણકમળમાં જ લુબ્ધ રહેનાર હોવાને લીધે આ શરીર તો પંખી વિનાના સૂના પાંજરાની પેઠે ખાલી ખોખા જેવું જ પડયું રહેનાર છે. હવે જેમ યોગ્ય જણાય તેમ કરવા આપ મુખત્યાર છો. ૩ એટલું બોલી પુનઃ વિનવવા લાગી કે –
(૧-૪) (ઢાળ બીછરાગ મહાર-કેશ્યા ઉભી આંગણે-એ દેશી.) વાલમ વહેલારે આવજે, કરજે માહરી સારરે; રખે રે વિસારી મૂકતા, લહી નવી નવી નારરે. વા. ૧ આજથી કરીશ એકાસણું, કર્યો સચિત્ત પરિહારરે કેવળ ભૂમિ સંથારશું; તજ્યાં સ્નાન શણગારરે. વ. ૨ તે દિન વળિ કદી આવશે ! જિહાં દેખીશ પિયુ પાયરે .
વિરહની વેદના વારશું, સિદ્ધચક્ર સુપસાયરે. વાલમ. ૩ કે જે વારંવાર ગાથા પૂરી થવાથી બેલાય છે, તે એવી ખુબીનાં રચવા જોઈએ કે પૂર્ણ થયેલી ગાથા સાથે જ તે પદને સંબંધ લાગુ રહે જોઇએ. ઉદાહરણ તરીકે- એવીરે રંભા જાણી જાવા કેમ દઈએ.' આ પદને ગાયનને સાર બતાવનાર અસ્થાઈ કહે છે, તથા તે જ પદ દરેક કડી પૂરી થતાં આવે; તે પણ– નિપજયું રત્ન જ આમ નીભાડે, નહાતી ખબર લગાર; નહિ તો દેશળ દિન કેમ કાઢત, મામા રા'ખેંગારરે. એવીરે રંભા જાગી જાવા કેમ દઈયે.’ આ જેમ ચાર પદની કડી પાછળનું પદ તે ચાર કડીની વાત સાથે જ સંબંધ ધરાવનાર રહ્યું, તેમ ગાયન પૂરું થતાં લગી રહેવું જોઈએ, છતાં અતિ આશ્ચર્યની વાત છે કે જેમના હીરા જેવા વિનયવિજયજીએ આસ્થાઈની મર્યાદા તરફ કેમ દુર્લક્ષ દાખવ્યું હશે? તે સમજવું દુર્લભ થઈ પડયું છે. કાં તો તે વખતમાં તે નિયમ સાધારણ માની લીધેલ હાય, (જેમકે હાલમાં સુધરેલા કવિએ વર્ણસગાઈ, પ્રાસ અનુપ્રાસ મેળવવાની મુખરૂપ રીત માની લઈ તે રીત સંસ્કૃતમાં નથી એમ બતાવી પિતાની વાતને સત્યતા આપે છે;) પણ ખ્યાલ કરવાનો છે કે વહાલમ બહેર આવજે એ પદ દરેક ગાથાની કેડે આવેલું છે, છતાં, (દેશપુરનગરના નવનવાં જોતાં કૌતુક રંગેરે; એકલો સિંહ પરે હાલત, ચઢયો એક ગિરિશૃંગેરે. વહાલમ વહેલે આવજો.) તપાસી જુઓ કે–આ ગાથા સાથે આકણીનું પદ કશો પણ સંબંધ ધરાવે છે? બિલકુલ નહિ, તો પછી તે પર વારંવાર માથાકટ રૂ૫ આવવાની જરૂર શી? કવિઓ એક અક્ષર પણું કામ મુકતા જ નથી. આકાશીનું પદ ચાલતી વાતને શોભાવનાર-તાજી કરનાર તરીકે જ હોવું જોઈએ એમ મારું તે માનવું છે. તત્વ કેવળીગમ્ય.
ભા. ક,
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખ‘ડીએ
૭પ
અઃ—વાલમજી! આપ મનારથ સિદ્ધિ મેળવી પાછા અહી વહેલા પધારજો અને મારી સભાળ લેજો. તેમ જ મને વિસારી ન દેતાં યાદ રાખજે, કેમકે આપ ભાગ્યવત રાજન્ નવીન નવીન રાજકન્યાએાને વરશે જેથી તેઓની સમૃદ્ધિ તથા સ્થાર-ગુણ આદિ વિશેષ જણાતાં હૃદાચ મને વિસારી ન દો, માટે જ પુનઃ પુનઃ અરજ છે કે-વાલમ વહેલારે આવજો. પ્રાણજીવનજી ! વહેલા પધારવાની જરૂર એ છે કે, આપના અહીંથી પધારવાને લીધે આજથી હું. આપશ્રીના ફરી અહીંં પધારવા લગીની મુદ્દત સુધૃ એકાસણું (એક ટંક જ નિયમિત આહાર) કરીશ, તથા જે જે સચિત્ત (જેમાં જીવ સંજ્ઞા છે તેવી તમામ) વસ્તુ છે તે સર્વના પણ આથી ત્યાગ કરીશ. ( ફક્ત અચિત્ત વસ્તુ જ વાપરીશ ) તેમ જ લાંચ ઉપર જ બિછાનું કરી (ફ્કત ત્રણ પડે જ પાથરી ) સૂવાના નિયમ જાળવીશ, અને પીઠી ચાળીને-તેલ મન કરીને-વિકારી ભાવને પેદા કરન.૨ સ્નાન, તથા શૃંગાર-ઘરેણાં-કાજળ, પાનબીડું; વગેરે તજી જ દીધાં માનીશ. (ફકત સાભાગ્યવતીનાં ચિન્હરૂપ ભૂષણુ આભૂષણુરૂપ શૃંગાર અને દેવપૂજા કરવા માટે કરવામાં આવતું સદ્ભાવ વાસિત સ્નાન કરવું, એ જ ઉપયાગમાં લઇશ. હું મસ્તકપ્રુફુઢમણિ! તે દિવસ ફરીને કયારે આવશે કે જે દિવસે હું આપ સ્વામીનાથના ચરણકમળનાં દર્શન કરીશ? અને કયારે શ્રી ઈષ્ટદેવ સિદ્ધચક્રજીના પ્રતાપથી વિયેાગની અસહ્ય વેદના દૂર કરીશ? મતલમ એ જ કે આપશ્રીના દર્શન માટે અત્યાતુર રહીશ, માટે જ ફ્રી ફ્રીને વિનવું છું કે-વાલમ વહેલારે આવો. (૧–૩)
1
સજ્જન યાલાવી ઇણિપરે, લેઇ ઢાલ કૃપાણ; ચ'નાડી સ્વર પેસતાં, કુવરે કીધ પ્રયાણુરે.
વાલમ, ૪
અઃૐ—આ પ્રમાણે પાતાના હેતુજનાને ખેલાવી, તેની પ્રસન્નતા મેળવી, ઢાલ તરષાર ધારણ કરી, ચંદ્રનાડીમાં સ્વરના પ્રવેશ થયેથી શ્રીપાળ કુંવરે તાકીદે કાર્યસિદ્ધિને હાથ કરવા પ્રયાણ કર્યુ. ( કહ્યુ` છે કે દેવાદિના પૂજનનું કામ શરૂ કરવા વખતે, ધન પેઢા કરવાના ઉદ્યમ આદરવા વખતે, ફાટ કિલ્લા આંધવા વખતે, ઘર ખેતર ખરીદવા વખતે, ફ્રાઈ વસ્તુ વેચી ફી લેવા—સાટાંપાટાં કરવા વખતે, મસલત સધિના સંદેશા વખતે, નાકરી તથા ખેતી કરવા વખતે, વિદ્યાના આરભ કરવા વખતે, પાટના અભિષેક થવા વખતે, પ્રશ્ન પૂછવાની તક વખતે, અને દેરેક સ્થિર કામ કરવાની ઇચ્છા વખતે; વગેરે વગેરે કામેા વિશેષ કરીને જે વખતે નાકની ડાબી કાણુના નસ્કારામાં પવન વહેતા હોય
કે
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ તે વખતે જ કરવાં કે જેથી અવશ્ય સિદ્ધિ જ મળે છે. એથી તત્કાળ કાર્યસિદ્ધિ સ્વાધીન કરવા તે ચંદ્રસ્વર વખતે જ મંગળ પ્રયાણ કર્યું) (૧–૪)
દેશ પુર નગરના નવનવાં, જો કૌતુક રંગેરે એકલો સિંહ પરે મહાલતે ચઢયે એકગિરિશ્રુગેરે. વા. ૫ સરસ શીતળ વનગહનમાં. જિહાં ચંપક છાંહરે જાપ જપતે નર પેખિયે, કરી ઊરધ બાંહરે. વાલમ. ૬ જાપ પૂરો કરી પુરૂષ તે, બેલ્યો કરિય પ્રણામ સુપુરૂષ તું ભલે આવિયો, સયું માહરૂ કામરે. વાલમ. ૭
અથ–ઉજવીનીથી રવાના થઈ કુંવર શ્રીપાળ નવા નવા દેશ, નવાં નવાં પુર, નગરનાં નવીન નવીન કૌતુક; (ખેલ તમાસા રમત ગમત નવાઈ જેવી બાબતો) જેતે જોતો રંગ-આનંદ સહિત સિંહની પેઠે નિડર બની એક જ પંથ પસાર કરતો કરતો એક ડુંગરના શિખર ઉપર જઈ પહોંચે, અને ત્યાં જોતાં જોતાં સુંદર ટાઢી ગહનવનની ઘટાના ચંપાના ઝાડ નીચે એક ઊંચા હાથ રાખી જાપ જપતે સાધક પુરુષ તેની નજરે પડ, એથી તે ત્યાં ઉભું રહે, એટલે સાધક પુરુષ પિતાને જાપ પૂર્ણ થવાથી કુંવરને નમન કરી કહેવા લાગ્યું કે, “હે સપુરુષ ! આપ ભલે પધાર્યા, આપના પગલાંના પ્રતાપવડે મારું કામ હવે સિદ્ધ થયું જ સમજું છું.”
(પ-૭) કુંવર કહે મુજ સારીખ, કહો જે તુહ કાજ ઘણે આગે ઉપકારને દીધાં, દેહ ધન રાજરે. વાલમ. ૮ તે કહે ગુરૂકૃપા કરી ધણી, વિદ્યા એક મુજ દીધરે ઘણે ઉદ્યમ કર્યો સાધવા, પણ કાજ ન સિદ્ધરે. વાલમ. ૯ ઉત્તર સાધક નર વિના, મને રહે નહિં ઠામ, તિણે તુમ એ કરૂં વીનતી, અવધારિયે સ્વામરે, વાલમ. ૧૦
અર્થ –કુંવરે કહ્યું, “મારા લાયક જે કંઈ તમારે કામ હોય તે ખુશીથી મને કહો–ભળાવો, કેમકે અગાડીના સમયમાં પારકાને ઉપકાર કરવા માટે ઘણાએ પુરુષોએ ધન, રાજ્ય અને અંતમાં પિતાનું શરીર : - ૧ આ સંબંધ એજ બોધ આપે છે કે પરદેશમાં જરા પણ ડર ન રાખતાં હિમ્મત સાથે પંથ પસાર કરવો, હિમ્મત એજ સાચું હથિયાર છે.
૨ પારકાનું ભલું કરવા જ માનવને જન્મ મળેલો છે, માટે પિતાના તન, મન, ધનને વ્યય કરતાં પણ પરનું ભલું કરવું, એજ આ સંબંધ બોધ આપી રહેલ છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ બીજો :
કહે
શુદ્ધાં પણ કુરબાન કરેલ છે. તે સાંભળી સાધનાર પુરુષે કહ્યું કે-“મારા ગુરુએ મારા પર ઘણી જ મહેરબાની કરી મને એક વિશ્વ બક્ષી છે, તેને સિદ્ધ કરવા માટે બતાવ્યા પ્રમાણે બહુ બહુ ઉપાય કર્યા, છતાં પણ કાર્યસિદ્ધિ હાથ લાગી નહીં, કારણ કે ઉત્તરસાધક (વિદ્યા સાધનારની પાસે દેખરેખ રાખનાર ખબરદાર સુલક્ષણ) પુરુષ વગર મન નિર્ભય કે નિશ્ચળ રહેતું નથી. તે માટે આપને એ વીનંતિ કરું છું કે હે સ્વામી ! આપ તે સ્વીકારવા કૃપા કરે. * '
(૮-૧૦ ) - કુંવર કહે સાધ વિદ્યા સુખે, મન કરી થિર થેભરે,
ઉત્તર સાધક મુજ થકાં, કરે કેણ તુજ ભરે. વા. ૧૧ કે કુંવરના સહાયથી તતખિણે, વિદ્યા થઈ તસ સિદ્ધરે છે
કે ઉત્તમ પુરૂષ જે આદરે, તિહાં હૈયે નવનિક્રરે, વા. ૧૨ ' ! કુંવરને તેણે વિદ્યાધરે, દીધી ઔષધિ દોયરે,
: એક જળ તરણી અવરથી, લાગે શસ્ત્ર નહિં કરે. વા. ૧૩ : અર્થ-કુંવરે કહ્યું કે, “ તમે તમારું મન પૂર્ણપણે સ્થિર રાખી સુખ પૂર્વક વિદ્યા સાધે. હું ઉત્તરસાધક છતાં તમને હરકત કરનાર જ કોણ છે?” આમ કહેવાથી તરત જ તે સાધકે કુંવરની મદદથી વિદ્યા સાધવા માંડી કે નિર્વિલએ તેને સિદ્ધ થઈ. (નિયમ જ છે કે ઉત્તમ પુરુષે જે કામ આદરે તે કામમાં નવ નિધિ પ્રકટ થાય છે). તે પછી તે વિદ્યાધરે પ્રસન્ન થઇ બે મહા મહિમાવંત દિવ્ય ઔષધીએ આપી, તે પિકી એક જળતરણી એટલે કે ચાહે તેટલા ઊંડા પાણીમાં પડે તે પણ તેના વડે ન ડુબતા તરી પાર ઊતરે અને બીજી શઅસંતાપહરણ એટલે કે જેના પ્રતાપથી કેઈપણ જાતનું અસ્ત્રશસ્ત્ર વાગે જ નહીં. ૧૧-૧૩
કુંવર વિઘાઘર દેય જણા ચાલ્યા પર્વત માંહિરે.
ઘાતુરવાદી રસધતાં, દીઠા તિહાં તરૂ છાહિરે. વા. ૧૪ છે. તે વિદ્યાધરને કહે, તમે વિધિ કહ્યા જેહરે, તે તિણે વિધે ખપ અમે બહુ કર્યો, ન પામે સિદ્ધિ એહરે.
વાલમ વહેલારે આવજો. વા. ૧૫ - કવર કહે મુજ દેખતાં, વળી એહ કરે વિધિરે, | કુંવરની નજર મહીમાથકી, થઈ તતક્ષણ સિદિરે, વા. ૧૬
' '૧ આ સંબંધ એજ બધ આપે છે કે મહાન પુરુષનાં પગલાંને જ પ્રતાપ અચિંત્ય હોય છે, માટે તેવા પુની છાયામાં જીવનને આનંદ મેળવવા વિશ્રામ લેવો.
.
.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ ધાતુરવાદી કહે નીપનું, કનક તુમ અનુભાવરે, એહમાંથી પ્રભુ લીજિયે તુમ તણે જે મન ભાવરે. વા. ૧૭ કુંવર કહે મુજ ખપ નહીં, કુણુ ઊચલે ભારરે, અલ્પ તિણે અંચળે બાંધિયું, કરી ધણી મહારરે. વ. ૧૮
અર્થ –તે પછી કુંવર અને વિદ્યાધર એ બેઉ જણ રવાના થઈ અગાડી પર્વતની અંદર ચાલ્યા અને જ્યાં કીમિયાગરે બેઠા બેઠા સોનાસિદ્ધિ સિદ્ધ કરતા હતા ત્યાં જઈ પહોંચતાં તેઓને ઝાડના છાંયડે બેઠેલા જોઈ ઉભા રહ્યા. વિદ્યાધરને જોઈ કીમિયાગરે બેલ્યા-“આપે જે વિધિ કહ્યો હતે તે વિધિ પ્રમાણે સોનું બનાવવા ઘણે ઉદ્યમ કર્યો, પણ અમને ફતેહ મળી નહીં.” કુંવરે કહ્યું, “જે વિધિ કર્યો, તે જ વિધિ ફરી એકવાર મારા દેખતાં કરો.” આમ કહેવાથી તે કીમિયાગરેએ તે વિધિ અમલમાં આપ્યો કે તરત જ કુંવરની નજરના મહિમા વડે સેનું થઈ આવતાં અર્થસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી, એ જોઈને કીમિયાગરે કહેવા લાગ્યા- “ આપના પ્રતાપથી સેનાસિદ્ધિ સિદ્ધ થતાં આ સોનું તૈયાર થયું, માટે હે પ્રભો ! આમાંથી આપના મનમાં જેટલાની જરૂર જણાય તેટલું સોનું લે.” કુંવરે કહ્યું મને એની જરૂર નથી કેણ એ ભાર ઉંચકે. આવું કહ્યું છતાં પણ તે કીમિયાગરેએ પરાણે ઘણી માથાકુટ કરી થોડું સોનું રૂમાલને છેડે બાંધ્યું.
(૧૪–૧૮) અનુક્રમે કુંવર આવિયે, ભરૂચ નયર મઝારરે, હેમ ખરચી સજાઈ કરી, ભલાં વસ્ત્ર હથિયારરે. વા. ૧૯ સો ને મઢિય તે ઔષધિ, બાંધિ દેય નિજ બાહિરે. બહુવિધ કૌતુક દેખતે, ફરે ભરૂઅચ માંહિરે. વા. ૨૦ ખંડ બીજો એહ રાસને, બીજી એ તસ ઢાળરે, વિનય કહે ધર્મથી સુખ હુએ, જેમ રાય શ્રીપાળરે વા. ૨૧
અર્થ –તે પછી કુંવર ત્યાંથી રવાના થઈ મજલ કરતે ને બહુ બહુ સ્થળ જતે અનુક્રમે ભરૂચ જઈ પહે, અને રૂમાલને છેડે બાંધેલું તેનું વેચી કુંવરે પિતાને શુભતાં કપડાં, શસ્ત્ર, અસ્ત્ર વગેરે જોઇતાં સાધન ખરીદ્યાં, તથા માદળિયું કરાવી અને મહીમાવંત ઓષધીઓને તેની અંદર મઢી લેવરાવી તે પિતાને હાથે બાંધી લીધું. તે પછી તેણે ઘણું - ૧ આ સંબંધ એજ બેધ આપે છે કે–પુરુષાથી પુરુષોની નજર જ પ્રભાવશાળી હોય છે જેથી તેવાઓની કને નજર થાય તે જ માર્ગ આદર.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ બીજે જાતોની રમત ગમત જોતાં ભરૂચ શહેરની અંદર ફરવાનો નિયમ શરૂ રાજ. વિનયવિજયજી કહે છે કે, આ રાસના બીજા ખંડની આ બીજી ઢા પૂરી થઈ, તેમાં એજ મતલબ છે કે જેમ શ્રીપાળકુંવરને ધર્મવડે સુખ મળ્યું તેમ દરેક મનુષ્યને ધર્મવડે સુખ જ પ્રાપ્ત થાય છે. (૧૯-૨૧)
(તે પછી શું બીના બની તે બતાવે છે)
' (દોહરા-છંદ) કસબી નયરી વસે, ધવળશેઠ ધનવંત, લોક અનર્ગળ ધન ભણું, નામ કુબેર કહંત. શકેટ ઊંટ ગાઢાં ભરી, કરિયાણું બહ જોડિ, તે ભરૂચ્ચે આવિયે, લાભ લહે લખ કોડિ. વસ્તુ સકળ વેચી તિણું, અવર વસ્તુ બહુ લીધ, જીવટ પ્રહણ પૂરવા, સકળ સજાઈ કીધ. એક જુગ વાહણ કિયું, કુઆર્થભ જિહાં સહુ, કુવાથંભ સોળે સહિત, અવર જુગ અડસટ્ટવડ કરી વાહણ ઘણાં, બે વેગડ દ્રોણ, શિલ્લ ખપ આવર્ત ઈમ, ભેદ ગણે તસ કેાણ. ઈર્ણપણે પ્રવિણ પાંચશે, પૂર્યા વસ્તુ વિશેષ; બંદર માંહે આણિમાં, પામી નૃપ આદેશ. માલિમ ૫ટ પુસ્તક જુએ, સૂપાણી સૂખાણ;
ધૂ અધિકારી પ્રતણું, દોરી રે નિસાન. ૧ “શકટ ઊંટ ગાડાં ભરી એમ કહેવામાં પુનરુક્તિ દોષ લાગે છે. પુનરુકિત દોષ આશ્ચર્ય, ખેદ, હર્ષ; વગેરેમાં અથવા તો વિશેષ ભાવ પ્રકાશવામાં, કે એજ શબ્દને અથ આકાર ફરી જતો હોય; તેમાં ગણતો નથી, તે વિનયવિજયજી જેવા સમર્થ પંડિત સ્વાર્થ વિના આવી ભૂલ કરે જ નહીં. ગાડાં ભરી નહીં પણ ગાઢાં ભરી એવો શુદ્ધ પ્રાચીન પ્રતમાં પાઠ છે, છતાં પણ ગાડરીયા પરિવારના પ્રવાહની પેઠે આવી મોટી ભૂલ તરક કોઈ લક્ષ દેતું જ નથી કે એક જ પદમાં શકટ એટલે ગાડું અને ફરી ગાડાં એમ બે વખત કહેવાથી શું વિશેષ પ્રકાશ પાડે છે. નિયમ એવો છે કે એક જ ગાયનમાં (તે પૂરું થતાં લગી) જે શબ્દ આવી ગયો, તે શબ્દ ખાસ કારણ વગર લાવવો જ ન જોઈએ. એજ પર્યાય શબ્દ જોઈએ તે કયાં શબ્દસમુહનો પાર છે ? જોઈએ તેટલા એકપર્યાયવાચી શબ્દો છે માટે તેવા મવા જાઇયે,
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ કરે કરાણી સાચવણ, નાખદા લે ન્યાઉ વાયું પરખે પંજરી, નેજામાં નિજ દાઉ ખરી મસાગતિ ખારુઆ, સજ્જ કરે સઢ દેર; હલક હલેસાં હાલવે, બહુ બેઠા બિહુ કેર. પંચવર્ણ વીજ વાવટા. શિર કરે ચામર છત્ર; વાહણ સવિ શણગારિયાં, માંહે વિવિધ વાજિંત્ર. સાતભઈ વાહણ તણી, નિવિડ નાળિની પાંતિ; વયરીના વાહણ તણી, કરે ખરી ખાંતિ. ૧૧ સુભટ સતૂરા સહસ દશ, વડા વડા ઝુંઝાર. બેઠા ચિહું દિશિ મેર, હાથ વિવિધ હથિયાર. ઇંધણુ જળ સંબળ ગ્રહી, બહુ વ્યાપારી લેક; સેહે બેઠા ગોખડે, નૂર દિયે ધન રેક. ? હવે નાંગર ઊપાડવા, વડા જુગની જામ; નાળ ધડૂકી નાળ સવિ, હુઈ ધડાઘડ તામ. સવિ વાહણના નાગરી, કરે ખરાખર જોર. પણ નાંગર હાલે નહીં, સબળ મળે તવ સાર. ૧૫ ધવળશેઠ ઝાંખે થયે, ચિંતા ચિત્ત ન માય; શિકોતર પૂછણ ગયો, હવે કિમ કરવું માય ? ૧૬ શીકાતર કહે શેઠ સુણ, વાહણ થંભ્યાં દેવિ : ૧ છેડે બત્રિલક્ષણ-પુરૂષતણું બળિ લેવિ. . . . . # ૧૭
અર્થ –કસુંબી નામની નગરીને એક ધવળશેઠ નામને ધનવંત શાહુકાર છે, કે જેની પાસે અનગળ-નગણી શકાય તેટલું ધર્મ હોવાથી લોકો તેને કુબેર ભંડારી કહે છે. તે શેઠ બહુ બહુ જાતનાં કરિયાણાની ગુણ ગાડાં તથા ઊંટે ઉપર મજબુત ગોઠવીને ભરૂચ બંદરે આવી પહોંચ્યો, અને તે બધી ચીજ વેચી તથા બીજી બહુએ નવી ખરીદીને લાખ કરોડોને નફે મેળવવા લાગ્યું. તે પછી દરીઆઈ માગે મુસાફરી કરી બેસુમાર નફે લેવાની ઉમેદને લીધે તેણે તે પંથ સંબંધી સર્વ તૈયારી કરી, એટલે કે પિતાના ઘરનાં પાંચસો વહાણ તૈયાર કરાવ્યાં. તેમાં પણ એક જુગ જાતનું મોટું વહાણ એવું તૈયાર કરાવ્યું કે તેની અંદર સાઠ. (૬૦) તે કુવાથંભ હતા મજ બીજા પણ સેળ સોળ કુવાથંભવાળાં જુગ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળરાજાને રાસ.
1
©O
—
DO_96.
=මලක්
00
00
00
જી029===9Q=
એક દિવસ શ્રીપાળ વર અને મયણાસુંદરી શ્રી જિનેશ્વર ભગવાનને પ્રણામ કરી પાછી વળતાં
( પૃ. ૪ ૬ ).
રા
@
@
@
@
@
@
@
શ્રીપાળે પોતાના માતુશ્રીને દેખ્યાં, તે વખતે હર્ષ પૂર્વક માતાના ચરણમાં નમસ્કાર કર્યા. શિ=
@ @ જ્યાતિ મુદ્રણાલય, અમદાવાદ.
@
@
@GE ©====©©©©©©ટેં
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ બીજે જાતીના અડસઠ (૬૮) વહાણ તૈયાર કરાવ્યાં, વળી એક સો (૧૦૦) મોટી સફર કરનારાં સફરી વહાણ કરાવ્યાં, તથા વેગડ જાતનાં પણ એક સે આઠ (૧૦૮) કરાવ્યાં, તેમજ દ્રોણમુખ જાતનાં ચોરાશી (૮૪) શિલ૫ જાતિનાં ચેપન, (૫૪) ખૂ૫ જાતનાં પાંત્રીશ (૩૫) અને ખરાબા કે વમળમાં પણ બેધડક સફર કરે તેવાં આર્વત જાતનાં પચાસ (૫૦) વહાણ; એવાં અનેક જાતનાં જહાજ કરાવ્યાં, કે તેના ભેદ કોણ ગણી શકે ! મતલબ કે તેનું ખરેખરું વર્ણન પણ ન થઈ શકે તેવાં પાંચસે વહાણ કરવ્યાં અને તે પાંચસોએ વહાણ અનેક કરિયાણાની વસ્તુઓથી ભર્યા, તથા રાજાને હુકમ મળતાં બરૂચ બંદરની ગેદીમાં તે વહાણેને દાખલ કરવામાં આવ્યાં. તે વહાણેની અંદર માલિમ જાતના અધિકારીઓ પાંજરીમાં બેઠા બેઠા પટ અને પુસ્તક જોયા કરે છે, સુકાન સંગાળનારાએ સુકાન સંભાળ્યા કરે છે, ધ્રુવતારે જેનારાએ તારાવડે દિશાની ચોકસી કર્યા કરે છે, નિશાની પુરુષો દોરી ભરીને ધરતી-માટી–પહાડનાં ખડકો-ખરાબા વગેરેની તપાસ કરી પાણીનું ઊંડાણ, છિછરાપણું તપાસ્યા કરે છે, કરાણિયે માલની સાચવણ કર્યા કરે છે; તથા નાખુદા લોકો સઢ વગેરે અનેક કામના ન્યાય હાથ કરે છે, પાંજરિયે અનુકૂળ પ્રતિકૂળ પવનને જોયા કરે છે, પહેરાયતે પિતાને લાયક કામ કરે છે, ખરેખરી મહેનતના કરનારા ખારવાઓ સઢ ડર કર્યા કરે છે. અને બહુએ હલકારાએ હલેસા મારવા બને. બાજુએ ચડી બેઠા છે. તે વહાણોના કુવાથંભે ને સઢની ટેરો પંચરંગી ધજાઓ વાવટા ફરકી રહ્યા છે, તે. જાણે વહાણનાં શિર ચામર છત્રથી શોભાવંત થયાં હાયની ! તેવા દેખાવ આપી રહ્યા છે. આવી રીતે બધાં વહાણે શણગારેલાં છે, તથા તે વહાણેની અંદર તરેહ તરેહનાં મનહર વાછત્રો વાગી રહ્યા છે. તેમજ તે સાત સાત માળનાં વહાણેમાં દરેક માળની અંદર બરોબર તોપોની લાઈન -ગોઠવેલી છે કે જે ચાંચીયા કે ચેરિયાં વહાણવાળાઓના મનની હોંશ ખરી કરી નાખે તેવી છે. તે વહાણેની અંદર ચહેરેમરે પાણીદાર દશ હજાર મહાન લડવૈયાઓ પણ ચોમેર મરચાઓ બાંધી તરેહ તરેહનાં હથિયારો હાથમાં ઝાલીને બેઠેલા શોભી રહેલા છે. તે વહાણેની અંદર મુસાફરી કરનારા વ્યાપારીઓ, બળતણ પાણી અને ખોરાક વગેરે હાથ કરીને ગોખલામાં બેઠા શોભે છે, અને તે બધાંએ નૂર (ભાડા ) ના પૈસા રોકડા ચૂકવી આપે છે. તે પછી વહાણ હંકારવાને વખત થતાં જ્યારે મોટા જુગ વહાણમાંની તોપ છૂટી ત્યારે બધાંએ વહાણના નાગરીઓ નાંગર ઉપાડવાને માટે ખરેખરું જોર કરીને મથ્યા, પરંતુ નાગર જરાએ હાલવા ચાલવા ન લાગ્યાં, એથી ત્યાં ભારે શેરબકોર મ,
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ કેમકે નાંગર ઉપડયા વિના વહાણનું હંકારવું જ મેકૂફ થઈ પડયું. તેના લીધે કિકર થઇ આવતાં હો હા મચી ગઈ. એ જોઈને ધવળશેઠ કિકરમંદ થઈ રહ્યો, ચિત્તમાં ચિંતા પણ સમાવા ન લાગી અને અતિશય મુંઝવણ થતાં તરત શીકોતરમાને વહાણ થંભવાનું કારણ પૂછવા ગયો કે-“હે મા! હવે શો ઉપાય લેવો ? શીકોતરમાએ જવાબ આપ્યો કે-“હેશેઠ! વહાણ તો દેવતાએ ભાવ્યાં છે, માટે જે બત્રીશલક્ષણા પુરુષનું તેને બલિદાન આપવામાં આવે તે તારાં વહાણ બંધનથી મુક્ત થશે.” આવું સાંભળીને શેઠ તે સંબંધી વિચાર કરીને બત્રીસલક્ષણ નરને હાથ કરવા રાજાની પાસે જવાનો નિશ્ચય પર આવ્યો.
(૧-૧૭)
(ઢાળ ત્રીજી-શ્રેણિક મન અરિજ થયો-એ દેશી.) ધવળ શેઠ લઈ ભટણું, આઑ નરપતિ પાયરે, કહે એક નર મુજને દિયે, જેમ બળિ બાકુળ થાય. ધ. ૧ રાય કહે નર તે દિયે, સગે નહિ જસ કેઈરે, બળી કરજે ગ્રહી તેહને, જે પરદેશી હોય. ધવળ. . ૨ સેવક ચિહું દિશ શેઠના, ફરે નયરમાં તારે, કુંવર દેખી શેઠને, વાત કહે સમતારે. ધવળ. ૩. દીઠ બત્રીસ લક્ષણો, પુરૂષ એક પરદેશરે, કહો તે ઝાલી આણીએં, શુદ્ધિ ન ત લેશીરે, ધ. ૪ ધવળ કહે આ ઈહાં, મ કર ઘડિય વિલંબરે, બળ દેઈને ચાલિયે, વહાર નહિ તસ ખૂબ રે. ધવળ. ૫
અર્થભેટ ધરવા યોગ્ય અમૂલ્ય વસ્તુઓ થાળમાં ભરી દબદબા સહિત ધવળશેઠ ભરૂચ બંદરના મહારાજાની પાસે ગયે અને ભેંટણું ચરણમાં મૂકી સવિનય પ્રણામ વગેરેની મર્યાદા સાચવી પછી વિનંતી કરવા લાગે કે - નામવર! દુષ્ટ દેવના નડતરથી મારાં વહાણ થંભી રહ્યાં છે, તે માટે એક બત્રીસલક્ષણ પુરુષને ખપ છે કે જે મળતાં તે દેવને બળી બાકળા અપાય.” રાજાએ કહ્યું-“ધનપતિ ! જે પુરુષનું અહીં કેઈ (મારા રાજ્યમાં) સગું ન હોય, અને જે પરદેશી હોય, તે પુરુષ તમને આપવામાં
૧ આ સંબંધ એવો બોધ આપે છે કે-રાજાએ પોતાની પ્રા તરફ કેવી ને કેટલી પ્રેમલાગણી રાખવી જોઈએ ? પ્રજાનું દિલ દુભાય તેવી કશી પણ હીલચાલ ન કરવી જોઈએ, એથી જ તેવા રાજા પ્રજપ્રિય થાય છે,
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ બીજે આવે છે, માટે જે તે પુરુષ હાથ લાગે તો શેર જુલમથી પકડી તમારું કામ ફતેહ કરવું.” આ પ્રમાણે હુકમ મળતાં ધવળશેઠના હજારો લડવૈયા શહેરની અંદર ચારે કેર તેવા પુરુષની શોધમાં ફરવા માંડયા અને વડભાગી વીર શ્રી પાળકુંવરને જોઈ, તથા તપાસ કરતાં પરદેશી અને કોઈ તેનું મજકુર રાજ્યમાં સગું ન હોવું જાણું, હર્ષ પામી, શેઠની પાસે પહોંચી, વાત કહેવા લાગ્યા “શેઠજી ! એક પરદેશી પુરુષ બત્રાશલક્ષણવંત છે, માટે આપ ફરમાવે તે તેને પકડી લાવિયે. કેાઈ તેની પર કે ખબર લે તેમ નથી.” ગરજુ વળશેઠ, બેલ્યો, “ઘડીએ વિલંબ કર્યા વગર તેને અહીંયા લાવે કે બળિદાન આપી ઝટ ચાલતા થઈએ, તેની અહીં વહાર કે બૂમ કેઈ સાંભળે તેમ નથી.” (આ હુકમ મળતાંજ:-) (૧-૫)
સુભટ સહસ દશ સામટા, આવે કુંવરની પાસે રે; અભિમાની ઉદ્ધત પણે, કડુ કથન પ્રકાશેરે. ધ. ૬ ઊઠ આવ્યું તુજ આઉખું, ધવળ ધિંગ તુજ રે; બળિ કરશે તુજને હણી, મ કર માન મન કઠેર. ધ. ૭ બળિ નહિ થાએ સિંહનું, મુરખ હૈયે વિમાસેરે ધવળ પશુનું બળિ થશે. વચને કાંઇ વિરાંસેરે. ધ. ૮ વચન સુણી તસ વાંકડાં, શેઠને સુભટ સુણાવે શેઠ વીનવી રાયને, બહાળું કટક અણુવેરે. ધવન. ૯
અર્થ–સામટા દશ હજાર લડવૈયાઓ શ્રી પાળકુંવરની પાસે જઈ પહોંચ્યા અને અભિમાની તથા ઉદ્ધતપણે કડવાં વચન કહેવા લાગ્યા કે, “ઊઠ, તારું આઉખું આવી રહ્યું છે, કેમકે અમારે ધણ ધવળધિંગ તારા પર ખફા થયેલ છે, એથી તને મારી તારા માંસાદિનુદેવને બલિદાન આપશે, માટે હવે નકામું માન ગુમાને ન કર.” ગુમાની વચને સાંભળી કુંવર બે , “મુર્માઓજરા હિયામાં વિચાર કરી જુઓ કે કયાંય સિંહનું તે બલિદાન થયું જાણ્યું સાંભળ્યું છે? બલિદાન તે ધવળ પશુનું જ થશે, છતાં નાહક વચન બેલી પસ્તાવો થવે શા માટે વહેરી લે છે.” આવા વાંકાં વચન સાંભળી આખર વાણિયાના નેકર હોવાથી શેઠની તરફ તેઓ ચાલી નીકળ્યા, અને તેના વચને શેઠને જઈ સંભળાવ્યાં. મતલબ એ કે, “એ પુરુષ કંઈ અમને પણ ગાંઠે તે નથી, મહાન વીર
૧ આ સંબંધ એ જ બોધ આપે છે કે જેના વચનમાં ધૈર્ય શૌર્યતાની ઝગઝગાટી જણાય તેનાથી ગમે તેવો સમર્થ નર પણ જરા ભયને વશ થાય છે, માટે સબળ શત્રુને જોઈ રાંકની પેઠે રડતી શિકલ બનાવવી નહિ.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
* શ્રીપાળ રાજાને રાસ શિરોમણિ જણાય છે, માટે વધારે લડવયાઓની જરૂર છે,” વગેરે હેતુ જાણી લઈ ધવળશેઠે રાજાને વિનંતિ કરી બહાળું મદદગાર લશ્કર મેળવી પિતાના લડવૈયાઓ સાથે સામેલ કરી આપ્યું. (એટલે તે બધા કુંવરની સામે જઈ ચડયા. ' એકલડો દેય સૈન્યસું, જવ અતુલી બળ જગેરે;
ચહૂટા વચ્ચે ધૂખળમએ, કાયર હિયડાં ધ્રૂજે. ધ. ૧૦ કુંત તીર તરવારના, જે જે ઘાલે ઘાયરે; કુંવર અંગે લાગે નહિ, ઔષધિને મહિમાયરે. ધ. ૧૧ કુંવર તાકી જેહને, મારે લાઠી લેટેરે; લહબહતા લાંબા થઈ તે પુલવીએ પહેરે. ધવળ. ૧૨ ભેંસા પરે રણખેતમાં ચિહું દિશિ પિંગડ ધાયરે; જૂડયા જેધ વેલા જિસ્યા, શિગે વિળગા જાય. ધ. ૧૩ મસ્ત ફૂટયાં કેઈનાં, પડ્યા કેઇના દાંતરે; કઈ મુખે લેહી વમેં, પડી સુભટની પાંતરે ધવળ. ૧૪ કઈ પેઠા હાટમાં, કેઈ પિળમાં પઠારે; કઈ દાતે તરણાં દઈ, ગળિયાં થઈને બેઠા. ધવળ. ૧૫ કેઈ કહે કાયર અમે, કંઇ કહે અમે રાંકરે; કેઈ કહે મારે રખે, નથી અમારે વાંકરે. ધવળ. ૧૬ કંઇ કહે પેટારથી, અશરણ અમેં અનાથરે; મુખેં દિયે દશ આંગળી, દે વળી આડા હાથેરે. ધવળ. ૧૭
અર્થ-જ્યારે તે લડવૈયાઓએ કુંવરને ઘેરી લીધે ત્યારે તે અતુલ બળશાળી શ્રીપાળકુંવર સામે મોરચો માંડી એકલે છતાં, ધવળ અને રાજા તરફથી આવેલાં બેઉ લશ્કરની સાથે લડવા લાગે, એથી ચોટાની વચ્ચે દંગલ મચી રહ્યું એ જોઈ શૂરવીરોને તો આનંદ થયો, પણ બિચારા બકાલાં કરનારા વ્યાપારીઓ કે જે કાયર હતા તેઓના તે હેઠાં પીપળના પાંદડાંની પેઠે થરથર કંપવા લાગ્યાં, કેમકે શસ્ત્ર અસ્ત્રોની ઝડીલાગી રહી હતી. બેઉ લશ્કરના લડવૈયાઓ ભાલા, બરછી, તીર, તલવાર; વગેરેનાં જે જે ઘા કુંવરના શરીર ઉપર ચલાવતા હતા તે તે ઘા જરા પણ લાગતા ન હતા, કારણ કે શસ્ત્ર ન લાગે તેવી મહિમાવંત ઔષધિને
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ખંડ બીજે મહિમા હતો એથી બધા ઘા ખાલી જ જતા હતા. એ જોઈ લડવૈઆઓ. આ ચમત્કાર સાથે નિરાશાને ભેટતા હતા, કેમકે જેને ઘા જ ન લાગે તેને શી રોતે જીત? તેમ વળી વધારે અફસેસકોરી બનાવ એ બનતે હતું કે સામા પક્ષના ઘા તમામ ખાલી જતા હતા અને કુંવર જેમને તાકીને લાકડી કે લેઢાની સાંગને ઘા કરતે તેઓ તરત લથડતાં લળી જતાં લાંબા થઈ ધરણ પર ઢળી પડતા હતા, અને જેમ જોરાવર પાડપાડા ક્ષેત્રમાં લડવા મચી આમતેમ હડીઓ કહાડતાં, તેઓનાં શિંગડાંઓમાં બિચારા વેલાઓ ભરાઈ બુરા હવાલવાળા થાય છે, તેમ જોરાવર દ્ધાઓ રણક્ષેત્રમાં ભાટકતાં બિચારા સામાન્ય લડવૈયાઓને વેલાઓની પેઠે કચરઘાણ નીકળી બુરા હાલ થતા હતા, અને એથી કેઈનાં માથાં પુટયાં. કેઈના દાંત પડી ગયા અને કેઈ મોઢેથી લોહી વમવા માંડ્યા, જેથી જમીન ઉપર લડવૈયાઓની લાઈનબંધ પિઠ પડી. આમ થતાં કે લડવૈયાઓ નાસીને જીવ બચાવા દુકાનોમાં પેસી ગયા, કે પિોળમાં પેઠા, કેઈ દાંતમાં તરણું પકડી (અમે ગરીબડી ગાય જેવા હોવાથી બચવા લાયક છીએ, એમ બતાવી) ગળિયા થઈને બેસી ગયા, કે અમે કાયર છીએ, અમે રાંક છીએ, અમારો વાંક નથી, અમને મારતા નહિ, અમે તો પેટની વેઠ માટે આવેલા છીએ, અમે અશરણુ અનાથ છીએ; વગેરે વગેરે કહેવા લાગ્યા અને મોઢા અગાડી દશે આંગળીયે તથા આડા હાથ જઈ કંગાલતા બતાવવા લાગ્યા.
(૧૦–૧૭) ધવળશેઠ તે દેખતાં, આવી લાગે પાયરે; દેવ સરૂપી કે તમે, કરે અમને સુપસાયરે. ધ. ૧૮ મહિમાનિધિ મહટા તુમે, તુમ બળશકિત અગાધરે; અવિનય કીધ અજાણતે, તે ખમજો અપરાધરે. ધ. ૧૯ અવધારો અમ વિનતી, કરે એક ઉપગારરે, થંભ્યાં વહાણ તાર, ઊતારે દુ:ખ પારરે. ધવળ. ૨૦
અથ:–આ પ્રમાણે બનાવ ઈ ધવળશેઠ સમજી ગયા કે, “આ કંઈ આપણે તાબે થાય તેવું નથી, માટે નમીને રાજી કરી કામ લઈએ તે ફતેહ મળે,” એમ ધારી તુરત ઊઠી ઊભો થઈ શ્રીપાળકુંવરને પગે પડયો અને કહેવા લાગ્યો કે, “આપ કઈ દેવસ્વરૂપ છે માટે અમારા ઉપર કૃપા કરે. મહારાજ! આપ તે મોટા મહિમાના સાગર છે, આપના બળની માયાને પાર આવે તેમ નથી. એથી હે સ્વામી! અજા
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ ણપણથી જે અવિનય કર્યા છે તે અપરાધની ક્ષમા કરે તેમ જ મારી વિનંતિ કૃપાની રાહે સ્વીકારી, પરેપકાર કરવારૂપ થંભેલાં વહાણે તારે અને દુઃખથી પાર ઉતારે.”
' (૧૮–૨૦) કંવર કહે એ કામનું, શું દેશે મુજ ભાડુ રે; શેઠ કહે લખ સેનૈયા, ખુલ્લું કાઢો ગાડું રે. ધવળ. ૨૧ સિદ્ધચક ચિત્તમાં ઘરી, નવપદ જાપ ન ચૂકેરે; વડવહાણુ ઊપર ચઢી, સિંહનાદ તે મૂકેરે.. ધવળ. ૨૨ જે દેવી દુશમન હતી, દુષ્ટ ગઈ તે દુરરે; વહાણુ તર્યા કારજ સયા, વાજે મંગળ તૂરરે; ધ. ૨૩ બીજે ખંડે ઢાળ એ, ત્રીજી ચિત્તમાં ઘરજરે; વિનય કહે વાહણ પરે, ભવિયણ ભવજળ તરજોરે. ઘ. ૨૪
અર્થ-એ સાંભળી કુંવરે કહ્યું, “મને એ કામ કર્યા બદલનું શું લવાજમ (મહેનતાણું) આપશે?” શેઠે કહ્યું, “હું લાખ સેનામહેર ભેટ કરીશ, માટે મારાં–ગારાની ઘાંચમાં કળેલું ગાડું જેમ ધોરી બહાર કાઢી દે તેમ-થંભેલા વહાણોને ચલાવી આપ રસ્તે પાડી આપે.” આ પ્રમાણે કરાર થયા પછી કુંવર શ્રીપાળે ચિત્તમાં શ્રી સિદ્ધચક્રજીનું ધ્યાન ધરી-નવપદજીને જાપ શરૂ રાખી–મોટા આગેવાન વહાણની ઉપર ચડી સિંહના સરખો પ્રબળ મને બળ ભર્યો હાકેટે કર્યો કે તુરત સબળ મનોબળ અને ઈષ્ટ્રબળ વડે ભય પામી જે દુષ્ટ દેવીએ વહાણને થંભાવ્યાં હતાં તે દૂર જતી રહી. એથી વહાણ તર્યા અને કામ સિદ્ધ થતાં ફતેહનાં મંગળ તુર વાગવા લાગ્યાં. કવિ વિનયવિજયજી કહે છે કે-આ બીજા ખંડની ત્રીજી ઢાળ ચિત્તમાં ધરી એ જ સાર ગ્રહણ કરજે કે-જેમ નવપદ પ્રભાવથી વહાણ તય, તેમ હે ભવિજનેતમે પણ આ ભવસમુદ્રમાંથી નવપદ પ્રભાવ વડે પાર ઊતરજે.
(૨૧-૨૪)
( હર .) તે દેખી ચિંતે ધવળ, ચય ચિંતામણિ હાથ વડે વખત જે મુજ હવે, તે એ આવે સાથ.
૧ આ સંબંધ એ જ બોધ આપે છે કે, જેવો સમય હોય તેવી રચના રચી કામ ફત્તેહ કરવું.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ખી
એક લાખ દીનાર તસ, દેઇ લાગ્યા પાય; વાત સુણા એક ભાય. દીનાર;
કર જોડીને વીનવે, વરષ પ્રત્યે એકેકને, સહસ દે સેવા સારે સહસ દેશ, ોધ ભલા ઝૂંઝાર. તુમને મુહુ માંગ્યું દિઊ', આવા અમારી સાથ; એ અવધારે। વીનતી, અમને કરા સનાથ.
1
કુંવર કહે એકલા લેઉં સવનું માલ; એ સર્વેનુ' એકલા, કારજ કરૂ' અડાલ. તે ધનનું લેખુ' કરી, શેઠ કહે કરોડ; અમે વિણકન એકને, કિમ દેવાએ કાડ ? ! કુંવર કહે સેવક થઇ, દામ ન ઝાલુ' હાથ; પણ દેશાંતર દેખવા, હું' આવુ' તુમ સાથ. ભાડું' લેઇ`વાહણમાં, દ્યા મુજ બેસણુ ઠામ, માસ પ્રતે' દીનાર શત, ભાડુ પરયું તામ.
62
*
૪
અ:-કુવર શ્રીપાળનું પુરુષાથ જોઇને સાનદાયયુક્ત ધવળશેઠ ચિ'તવવા લાગ્યા કે, “ ૧ખચીત આ પુરુષ ચિંતામણિરત્ન સમાન ચિતવેલી અસિદ્ધિ સિદ્ધ કરે તેવા જ છે, અને જો મારા માટા ભાગ્યમળના પ્રતાપ હાય તે સાથે આવે.” એમ ચિંતવી તથા એક લાખ સેનામહારા કુંવરને આપી પગે લાગી હાથ જોડી વીનવવા લાગ્યા કે, “ હે ભાઇ ! એક મારી વાત સાંભળેા. હું એક એક સુભટને દર વર્ષે એકેક.હજાર સાનામહેારા આપું છું અને એવા દશ હજાર સુભટ સેવકરૂપે મારી સેવા અજાવ્યા કરે છે, તથા તે બધા ભલા અને મળવ'ત ચાન્દ્રા છે, છતાં આપ જે મારી સાથે પધારતા હૈ તા મેઢેથી માગેા તે આપું, માટે આ વિનંતીને કબૂલ રાખી મુજ અનાથને સનાથ કરો.” ( ૧–૪)
૧ આ વિચાર એજ મેધ આપે છે કે દુનિયામાં દરેક સ્ટાર છે, મ.ટે દરેક મનુષ્યે દુનિયામાં ભલી રીતે ભાવ પૂછાય ફરી ચમત્કાર સહિત નમસ્કારનું માન મેળવવું,
૩
મ
અઃ—એ સાંભળી કુંવરે કહ્યું, “ હુ એકલેા જ દશે હજારને જે આપા છે તે લવાજમ લઈશ અને એ બધા જે કામ કરે તે કામ અડગપણે હું... એકલેા જ કરીશ, કહેા શું વિચાર છે ?” એ સાંભળી તે દશ હજા
જગાએ ચમત્કારને જ નમ તેવાં વિદ્યા હુન્નર હાથ
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
૮૮
રને અપાતાં પગારનું લેખું ગણી શેઠે હાથ જોડી ખેલ્યા કે, “ અમે વાણિઆએથી એક જ જણને એક કરોડ સોનામહારા કેમ આપી શકાય ?” તે સાંભળી કુવરે કહ્યું, “શેઠજી ! હુ સેવક બની દામ હાથ ઝાલું તે ચાહતે નથી, પરંતુ હું દેશાંતર જોવાને માટે તમારી સાથે આવીશ, માટે માસિક ભાડુ' ઠરાવી-સૂકવી લઇ-વહાણમાં બેસવાની મને જગા આપેા.” આવું ખેલવુ થતાં શેઠે મહીનાની સા સેાનામહેારા નૂરની ઠરાવી અને કુંવરને (૫-૮)
ખસવાની જગા કાયમ કરાવી.
(ઢાળ ચેાથી-રાગ મલ્હાર-જીùા જાણ્યુ અવધિ પ્રયુ'જીને-એ દેશી ) હેા કુવર બેઠા ગેાખડે, હેા મહેાટા વહાણુ માંહિ; હે ચિહુદિશિ જલધિ તરંગનાં,
૧
જહા જોવે કૌતુક ત્યાંહિ, સુગુણનર, પેખા પુણ્ય પ્રભાવ. હેા પુણ્યે મનવાંછિત મળે, જીહા દૂર ટળે દુઃખ દાવ, સુગુણતર, પુણ્ય પ્રભાવ. જ્હા સઢ હુંકાર્યાં. સામટા, છઠ્ઠા પૂર્યા ઘણુ પવણે, . જી. વડવેગે વાહણુ વહે, જી. જોયણ જાયે ખણેય સુ. ર જી. જળહસ્તિ પત જિસ્યા, જી. જળમાં કરે હલ્લોલ; જી. માંામાંહે ઝૂઝતા, જી. ઊછાળે કહ્લાલ. સુગુણ, પે. ૩ જી. મગરમત્સ્ય મોટા ફિરે, જી. સુસુમાર કેઇ કેાડિ; જી. નક્ર ચક્ર દીસે ઘણા જી. કરતા દાડાઢેડિ સુગુણ, પે. ૪ જી. ઈમ જાતાં કહે પંજરી, જી. આજ પવનઅનુકૂળ; ૭. જળ ઇંધણ જો જોઇયે, જી. આવ્યું. અબ્બરફળ. સુ. ૫ અ:—કુંવર ગેાખલામાં બેસી મેાટા વહાણુની અદર ચારે દિશાએ ઊછળતા સમુદ્રજળના કલ્લેાલ (ભરતી, એટ અને મેાજા') વગેરેનાં કાક ોવા લાગ્યા. ( કવિ કહે છે કે હે સુગુણુ વાચક . પુરુષ ! પુણ્યના પ્રભાવ જુએ કે જેને પુણ્ય સહાયી હાય તેને સઘળાં મનેારથ સિદ્ધિને જ ભેટે છે, અને તે પ્રાણીના દુઃખ સંબંધી દાવ તમામ દૂર થઈ જાય છે, એવું પુણ્યનુ મહાત્મ્ય છે.) તે પછી એકી વખતે બધા વહાણાના સઢ ચઢાવી હુંકારવામાં આવ્યા, જેથી તે વિશેષ વાયરેથી ભરાતાં પુષ્કળ વેગ સહિત એવાં તે ચાલવા લાગ્યાં કે ક્ષણ વારમાં એક ચેાજન (ચાર ગાઉ ) ના પથ પસાર કરતાં હતાં. તેવાં વહાણુ ચાલતાં તે જળમાર્ગમાં જળહસ્તી
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ખીએ
૯૯
(પાણીમાં રહેનારા હાથીએ ) કે જેઓ કદમાં પહાડ જેવા મેાટા જણાતા હતા, તેઓ પાણીમાં દોડાદોડ કરી એક બીજાથી મસ્તી કરતા હતા ને પાણીના તરંગ ઉછાળતા હતા, તથા મેાટા મગરમત્સ્યા ફરી રહ્યા હતા, તેમજ કરાડા સુસુમાર જાતના મત્સ્યા પણ નજરે પડી રહ્યા હતા, તેમજ નક્ર ચક્રાદિ જળચર જીવા દોડાદોડ કરી આનદ કરી રહ્યા હતા. તેઓની તરેહ તરેહની રમત ગમત જોતાં પથ પસાર કરાતા હતા. દરમિયાન વાયુને પારખનાર પંજરી કહેવા લાગ્યા કે, “ આજે પવન અનુકુળ-મધુરા મધુરે વાય છે, માટે જો પીવાનું મીઠું' પાણી, મળતણ વગેરે જોઈતું હાય તા તે લેવાને તૈયાર રહેા, કેમકે ખખ્ખરકાટ ખદર નજીક આવી પહેાંચ્યું છે.” (૧-૫)
જી. તસ અંદરમાંહિ ઊતરી, જી. જળ ઈંધણ લીએ લાક; .. ધવળશેઠે કાંઠે રહ્યા, છે. સાથે સુભટના થાક. સુ. ૬ જી. કાળાહળ તે સાંભળી, જી. આવ્યા. અતિ પરાણુ; હે. દાણી ખખ્ખરરાયના, હૈ। માંગે બંદર દાણુ. સુ. હેા શેઠ સુભટને ગારવે, જીજ્હા દાણુ ન દિયે અઝ; ૐ. તવ તિહાં લાગ્યું તેને, હેા માંહેામાંહે ઝૂઝ.સુ. તણે સુભટે' હણ્યા, હેા દાણી નાઠારે જાય; જી. સૈન્ય સમળતવ સજકરી, જી. આવ્યા અબ્બરરાય. સુહ જી. રાજતેજ ન શકયા સહી, જીજ્હા દીધી સુભટેરે પૂ'; જી. માર પડી તવ નાસતાં, જી. માણુ ભરી ભરી સૂંઠ. સુ.૧૦ જી, માંધ્યા ઝાલી જીવતા જી. રૂખ સરીખા શેઠ.
હે।
જી. બહુ બેહુ ઊંચી કરી, જી. મસ્તક કીધુ* હેઠ. સુ.
૧૧
અઃ—ઉતારૂઓએ અંદર આવતાં નીચે ઊતરી મીઠું પાણી, લાકડાં વગેરે જે જે ચીજોના ખપ હતા તે તે લઇ લીધી, તથા ધવળશેઠ પણ આનંદની ખાતર કાંઠે મિછાયત કરી ઘણા સુભટા સહિત બેઠા બેઠા ઉતારૂઓની મજા જોતા હતા. આ પ્રમાણે લેાકેાના ખેાલવા ચાલવાના શારખકાર સાંભળતાં બહુ જ ઉતાવળ સાથે ખખ્ખરરાયના દાણી બંદરનું દાણુ લેવા આવી પહેાંચ્યા, અને શેઠ પાસે બંદર ઉપર વહાણુ લાંગરવા ખામતનુ સદાના રિવાજ મુજબ દાણુ માગવા લાગ્યા, પરંતુ મૂખ શેઠે પેાતાના સુભટાના ગને લીધે મિજાજ બતાવી તેઓને દાણ આપવાની ચાખ્ખી ના કહી,
ર
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ એટલે તે દાણી અને શેઠના નોકરોની વચ્ચે રકઝક ચાલી ને છેવટે લડાઈ જામી. દાણીના માણસો થોડાં અને શેઠનાં ઘણાં હોવાને લીધે અંતે માર ખાઈ દાણી પોતાના મહારાજાની હજૂર જઈ પોકારવા લાગ્યા, એથી મહારાજા મહા કોપવંત થઈ સબળ સિન્ય સહિત તૈયારી કરી બંદર પર ધ આવ્યો, અને એ ખબર મળતાં જ રાજતેજ ન ખમી શકવાથી વાણિઆનું અન્ન ખાનારા સુભટ પૂંઠ બતાવી ભાગવા લાગ્યા, છતાં પણ નાસતાં નાસતાં રાજના લશ્કરીએ બાણોને મારે ચલાવી તેઓને ખરા કર્યા. તે પછી અહંકારી શેઠને ૨ જીવતે જ ઝાલી ઝાડ સાથે ઝાડની પેઠે થડ નીચું ને ડાળ ઊંચા એમ માથું નીચું ને હાથ પગ ઊંચા રખાવી, મુશ્કેટાટ બાંધી રખેવાળ મૂકી બમ્બરરાય પોતાના નગર ભણું પાછો વળે. (૬-૧૧)
છે. રખેવાળા મૂકી તિહાં, જહો વળિયે બમ્બરરાય; છે. તવ બોલાવે શેઠને, જી. કુંવર કરિય પસાય. સુ. ૧૨ જી. સુભટ સવે તુમ કિહાં ગયા, જી. બાંધ્યા બાંહ મરેડ; છે. એવડું દુઃખ ન દેખતા, જી. જે દેતા મુજ કડ. સુ.૧૩
હે શેઠ કહે તમે કા દિયે, જીહો દાઝયા ઉપર લૂણ; જી. પડ્યા પછી પાટુ કિસી, જી. હણે મુકવાને કૂણ. સ. ૧૪ જી. કહે કુંવર વૈરી ગ્રહ્યું, હો જે વાળું એ વિત્ત; છે. તે મુજને દેશ કિડ્યું, જી. ભાખો થિર કરી ચિત્ત.સુ.૧૫ જી. શેઠ કહે સુણ સાહિબા, જી. એ મુજ કારજ સાધ; છે. વહેચી વાહણ પાંચશે, જી. લેજે આધી આધ, સુ. ૧૬ જી, બાલ બંધ સાખી તણ, જી. કુંવર પાડી તંત; જી. ધનુષ તીર તરસક ગ્રહી, જીહ ચા તેજ અનંત. ૧૭
અર્થ–એ વાતની કુંવરને ખબર મળતાં જ જ્યાં ધવળશેઠ ઊંધે માથે મુશ્કેટાટ થયેલા છે ત્યાં આવ્યું અને દયા લાવીને પૂછવા લાગ્ય-“શેઠજી! દશ હજાર સુભટે કયાં જતા રહ્યા કે આમ મુશ્કેટાટ થવું પડયું ? જે મને
૧ આ વાક્ય એજ બોધ અને ચાનક આપે છે કે પોતાના મનુષ્યનું કોઈ બીજાએ અપમાન કર્યું હોય તે તે પિતાનું જ અપમાન થયું માની, તે અપમાન કરનારની તરફ દાવ વાળવા તત્પર થવું.
૨ આ સંબંધ એજ બોધ આપે છે કે–પારકાના જેરનો ભરોસો રાખી મેટાથી દુશ્મનઈ બાંધતા બુરા હાલ હવાલ થાય છે, માટે પિતાના જ પરાક્રમ ઉપર મુસ્તાક રહેવું.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ બીજે એક કરોડ સોનામહોરો દીધી હોત તો આવું દુઃખ ને દેખત.” તે સાંભળી શેઠ બે -“ દાઝયા ઉપર મીઠું કેમ ચાંપો છે. પડયા પછી પાટું શી મારવી? અને મરી ગયેલાને શું મારવું ?” કુંવરે કહ્યું-“ જે તમારા દુશ્મન રાજાને પકડી તમારા જેવા હાલ કરૂં અને આ પાંચસોએ વહાણમાંની ચીજ-દોલત જે રાજાને કબજે થઈ ગઈ છે, તે પણ પાછી તમારે તાબે કરાવું, તે તેના બદલામાં મને શું દેશે ? તે તમે તમારું ચિત્ત શાન્ત રાખીને બોલો.” શેઠે કહ્યું – “સાહેબજી ! કહું છું તે સાંભળો. જે આ૫ એ કામ ફતેહ કરી આપો તો આ માલમતાથી ભરેલાં પાંચસો વહાણે છે તે અરધે અરધ વહેચી લઈશું. એટલે કે અઢીસે આપનાં અને અઢીસે મારાં.” બધું ધન જતું જોઈ અરધું ધન વહેંચી લેનારા ડાહ્યા વાણિયાનું બોલવું સાંભળી કુંવરે એ કરારને લેખ લખા, સાક્ષીઓની રૂબરૂ શેઠને કરાર વંચાવી ચાખ કરી, પછી હાથમાં ધનુષ અને તીર ભાથે ધારણ કરી પાર વિનાના તેજ સહિત ત્યાંથી કદમને આગળ ધપાવ્યા. (૧૨-૧૭)
જહાજઈ બમ્બર બાલાવિયો, જીહો વળ પાછો વડ વીર, જી. શસ્ત્ર સેન ભુજબળ તણે, જી. નાદ ઊતારૂં નીર. સુ.૧૮ છે. તુજ સરિખો જે પ્રાણ, . પોતે અમ ઘર આય જી. સૂખડલી મુજહાથની, જી. ચાખ્યા વિણ કિમજાય. સુ. ૧૯
અથ–આગળ પહોંચી પુરમાં પ્રવેશ કરતાં બમ્બરરાય મહાકાળને કુંવર માર્મિક વચનથી પોકારવા લાગ્યો કે- હે વડવીર, પાછે વળ, કે જેથી તારાં શસ્ત્ર, લશ્કર અને ભૂજાઓના બળના અહંકારનું પાણી ઉતારી નાખું. વળી તારા જેવા મારે ત્યાં મહેમાન આવ્યા છતાં મારા હાથની સુખડી ચાખ્યા વિના જાય છે, એજ મને બહુ ખટકે છે, માટે જ પાછા (વળી મારી હામે) આવ,ને મારા હાથની સુખડીને સ્વાદ ચાખીને જા.(૧૮-૧૯)
હો મહાકાળ જૂએ ફરી. છ દીઠ એક જુવાન હે ઝાઝાની પરેઝૂઝતો, હા લક્ષણ રૂપ નિધાન. સુ. ૨૦ જી. તું સુંદર સેહામણા, જી. દીસે વન વેશ: જી. વિણ ખુટે મરવા ભણી, જી કાંઈ કઈ ઉદેશ. સ. ૨૧ છે. કહે કુંવર સંગ્રામમાં, જી. વચન કિ વ્યાપાર, છે. જે જોધ મળ્યા જિહાં, જી. તિહાં શસ્ત્ર વ્યવહાર, સુ.૨૨ જી. મહાકાળ કે તિર્સ, જી. હલકારે નિજ સેન; . છે. મુકેશ ડેઝ, છે. રાતા રોષરસેન. સુ. ર૩
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રજાનો રાસ જી. વૂઠા તીખા તીરના, જી. ગોળાના કેઈ લાખ; જી. પણ અંગે કુંવર તણે, જી. લાગે કહી સરાખ. સુ. ૨૪ જી. આકર્ષિ જે જે દિશં, જી. કુંવર મુકે બાણ જી. સમકાળે દશ વીશનાં, જી. તિહાં ડાવે બાણ. સુ. ૨૫ છે. સૈન્ય સકળ મહાકાળનું, જી. ભાગી ગયું દહ વક
જી. નૃપ એકાકી કુંવરે, જી. બાંધ્યે બંધ નિઘટ્ટ, સુ. ૨૬ ( જી. બાંધીને નિજ સાથમાં, જી. પાસું આ જામ;
જી. બંધન છેડ્યાં શેઠના જી. રક્ષક નાઠા તામ. સુ. ૨૭
અર્થ:–આવાં માર્મિક વચન સાંભળી મહાકાળ રાજાએ પાછું ફરીને જોયું તે લણરૂપના નિધાન-ભંડારરૂપ એક જ યુવાન (જવાન) પુરુષની પેઠે ઝૂઝતો દીઠે. એટલે રાજાએ તેને કહ્યું કે તું સુંદર સોહામણે ને જુવાનિયો જણાય છે, છતાં આયુષ ખૂટયા વગર મરવાને શા સારૂ નાહક ઉદ્દેશ-હિલચાલ કરે છે? મતલબ કે હમણાં હું પાછો ફરી શસ્ત્રનો મારે ચલાવીશ કે તું મરણને શરણ થઈશ, માટે હાથે કરી મોતને બોલાવવાની હિલચાલ ન કર.” તે સાંભળીને કુંવરે કહ્યું -“સંગ્રામ(લડાઈ)માં તે વળી વચનને વ્યાપાર કેવો? જ્યાં જે ધે જોધા મળ્યા ત્યાં તે શસ્ત્ર ચલાવવાનું જ વ્યવહાર ચાલુ કરે લાયક છે. મતલબ એ કે લવારો કરે બંધ કરી અને મારે ચાલુ કર, એટલે ખબર પડશે કે દયા લાવવા યોગ્ય કેણ છે?” આવું બોલવું સાંભળતા તે મહાકાલને મહાકાળ ચડો એથી તેણે પિતાના લશ્કરને એકદમ શસ્ત્રને માર ચલાવવાને હુકમ કર્યો, ને હુકમ થતાં જ કુંવરની ઉપર લડવૈયાઓ ગુસ્સાના જુસ્સાથી રાતાચોળ થઈને ઝડેઝડ શસ્ત્ર ચલાવવા માંડયાં, તેમ આકરા તીરને અને લાખે તેપગેળાને વરસાદ વર્ષાવા લાગ્યા, છતાં પણ ઈષ્ટદેવ અને ઐષધિના પ્રતાપવડે કુંવરના અંગરૂપ વજમાં તેથી સુરાખનું નિશાન પણ ન થયું અને કુંવર શ્રીપાળ જેના જેને ભણ તાકી ખેંચીને બાણ ચલાવતો તે તે દિશાએ એકદમ દશ વીશના પ્રાણ તનાવી દેતે હતે. આમ થવાથી સેંકડોના પ્રાણ પરલોક પહોચતાં લશ્કરમાં ભારે ભંગાણ પડયું અને મહાકાળનું લશ્કર જીવ લઈ દશે દિશા ભણી નાસી ગયું. એથી મહાકાળ ફક્ત એકલો જ રહેતાં તેને પણ કુંવરે મુશ્કેટોટ બાંધી મજબૂત બંધ સાથે જ્યાં ધવળશેઠને બાંધેલું હતું ત્યાં લઈ આવી શેઠના બબ્ધ છેડયાં, એટલે રખેવાળો તે જીવ લઈને નાસી ગયા. . . . (૨૦–૨૭)
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ બીજે જીહાં ખડગ લેઈ મહાકાળને, જી હા મારણ ધારે શેઠ; છે. કહે કુંવર બેસી રહ્યો . બળ દીઠું તમ ઠેઠ સુ. ૨૮ છે. બંધન બમ્બર રાયનાં, જી. છોડાવે તેણી વાર. જી. ભૂષણ વસ્ત્ર પહેરામણી, જી. કરે ઘણે સત્કારસુ. ૨૯ જી. સુભટ કિકે નાઠા હતા, જી. તે આવ્યા સહુ કોય; છે. ભાંજે તસ આજીવિકા, જી. શેઠ કોપ કરી સેય. સુ. ૩૦ જી. હો કુંવરે તે સવિ રાખિયા, જી. હો દીધી તેહને વૃત્તિ, છે. વાહણ અઢીસે માહરા, જી. સાચવજે એક ચિત્ત, સુ. ૩૧ છે. જે પણ બમ્બર રાયને જી, નાઠો હતો પરિવાર છે. તેહને પણ તેડી કરી, જી. આદર દિયે અપાર. સુ. ૩૨ છે. જેથી ઢાળ એણી પરે, જી. બીજે ખંડે હોય;
જી.વિનય કહે ફળ પુણ્યનાં, જી. પુણ્ય કરે સહુ કોય. સુ. ૩૩ - ' અર્થ એ જઈ શેઠ ઝડપ સાથે ખુલ્લી તરવાર હાથમાં લઈ રાજાની સામે મારવા દેડ એટલે કુંવરે વારીને કહ્યું-“ હાં હાં શેઠજી ! બહુ થયું, છાનામાના બેસી જાઓ, તમારું બળ કેટલું છે, એ તે મેં ઠેઠથી જોયેલું જ છે. મતલબ એ કે અત્યારે શરણ થયેલા–અંધાયેલાની તરફ આવી વતરૂક ચલાવવી યોગ્ય નથી, પણ આદર કરે એગ્ય છે. આવી બહાદુરી હતી તે પહેલાંજ બતાવવી હતી.” એમ કહી બમ્બરરાયનાં બંધન છેડાવી ૧ વસ્ત્રાભૂષણ પહેરામણી વગેરેથી ઘણે સત્કાર કરી મહાકાળ રાજાને શચથી મુક્ત કર્યો. આ પ્રમાણે વિગ્રહને અંત આવ્યાની બાતમી મળતાં ધવળશેઠના સુભટે જે નાસી ગયા હતા, તે બધા પાછા આવ્યા, પણ શેકે ગુસે છે તેમને નોકરી પરથી દૂર કર્યા, એ જોઈ નિરાશ થયેલા સુભટને કુંવરે પગારદાર કરી, રાખી લઈને કહ્યું કે-“મારાં અઢીસો વહાણ છે તે તમે એક ચિત્તથી સાચવજે.” આવું કહી બમ્બરરાયના જે લડવૈયા વગેરે નાસી ગયા હતા. તેઓને પણ પોતાના સુભટની મારફત બેલાવી લઈ તેમને અતિ આદરસત્કાર કર્યો. કવિ વિનયવિજયજી કહે છે કે- આ બીજા ખંડની અંદર આવી રીતની ચાથી ઢાળ પૂરી થઈ, તે દાખલા સાથે એ શિખામણ આપી રહેલ છે કે–હે ભવ્ય છો! શ્રીપાળ કુંવરે ઉત્તરોત્તર સંપત્તિવાન
૧ આ સંબંધ એજ બેધ આપે છે કે-બંધન પામેલા શત્રુને ન મારતાં તેને યોગ્ય આદર સત્કાર કરી પોતાની ખાનદાની દર્શાવવી, નહીં કે દાવમાં આવ્યા પછી તેના પર કોને કેર વિતવા.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
શ્રીપાળ રાજાનો રાસ થતા સુખાનુભવ લીધે, તે બધાં ફળ પુણ્યનાં છે, માટે તમે સર્વ પણ પુણ્ય ઉપાર્જન કરે છે જેથી સદેવ સુખી થાઓ. (૨૮-૩૩).
(દેહા-છંદ) મહાકાળ શ્રીપાળનું, દેખી ભુજબળ તેજ, ચિત ચમક્યો ઇમ વીનવે, હિયડે આણી હે જ. મુજ મંદિર પાવન કરે, મહેર કરી મહારાજ, પ્રગટયાં પૂરવ ભવ તણાં, પુણ્ય અમારાં આજ. તુમ સરિખા સુપુરિષ તણાં, અમ દરસન દુર્લભ; જિમ મધરના લેકને, સુરતરૂ કુસુમ સુરંભ. ૩
અર્થ-મહાકાળ રાજ શ્રી પાળકુંવરનું તેજ અને તેની ભૂજાઓનું બળ જોઈ ચિત્તની અંદર ચમત્કાર પામી હૈયામાં હેત લાવી, આ પ્રમાણે વીનવવા લાગ્યું, “મહારાજ! મહેરબાની કરીને મારો મહેલ પાવન કરે. (કે જેથી અમો પણ ભકિત કરી પાવન થઈએ.) અમને એમ સમજાય છે કે-આપનાં દર્શન થયાં છે, તે અમારાં પૂર્વનાં કરેલાં પુણ્યને જ આજે ઉદય આવેલ છે. જેમ મારવાડના લોકોને સુરતરુ રૂપ આંબાના ફૂલની સુગંધ મળવી મહા મુશ્કેલ હોય છે, તેમ અમ જેવાને આપસરખા કલ્પવૃક્ષ રૂપ સતપુરુષોના દર્શનારૂપ સુગંધ મળવી મહા મુશ્કેલ હોય છે. ૧-૩
વળાવા વિણ એકલો. ચાલી ન શકે દીન; ધવળશેઠ તવ વીનવે, ઘણી પરે થઈ આધીન. ૪ પ્રભુ તુમને વછે સહુ, દેખી પુણ્ય પદૂર; પણ વિલંબ થાએ ઘણે, રતન દીપ છે દૂર. ૫
અર્થ –આ પ્રમાણે મહાકાળ રાજાની વિનતી સાંભળી કુંવરે માન્ય રાખી. એ જોઈ સ્વાથી ધવળશેઠ કુંવરને આધીન બની વિનવવા લાગે
1 સુરતને અર્થ કલ્પવૃક્ષ કહી મારવાડના લોકોને તેના પુષ્પની ખુશબ મળવી મુશ્કેલ છે, એવો અર્થ કરતા મેટો સવાલ ખડો થાય છે, કે શું મારવાડના લેકે સિવાય બીજા દેશના લોકોને કલ્પવૃક્ષના પુષ્પની સુગંધી મળવી સહેલી છે? કલ્પવૃક્ષ પૃથ્વી પર છે જ કયાં ? તે તે દેવલોકમાં જ છે, છતાં એકલા મારવાડને ઉદ્દેશી કહેવું એ વ્યાજબી જ નથી. દૃષ્ટાંત સર્વ દેશી છે કે એક દેશી, તથા તેને કેટલે પ્રદેશ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે, અને કયો મતલબ શ્રોતાના મનમાં અસર કરે તેવો છે; એ વકતાએ ખાસ ધ્યાનમાં રાખો અર્થ કરવો જોઈએ. માટે ઉપરના અર્થને જ સુઝ વિદ્વાને માન આપશે. ભા. ક.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ખીન્ને
“પ્રભુ ! જેમ વાળાવા વગર ગરીમ–કાયર મનુષ્ય મામાં એકલા ન ચાલી શકે, તેમ આપના સાથ વિના હું દીન પણ પથ પસાર કરી શકતા નથી, માટે આપ શહેરમાં જવાનું મેાકૂફ઼ રાખા. આપને મહાન પુણ્યવાન દેખીને સવજના આપની વાંછના કરે છે, પણ આપણને ઘણી ઢીલ થાય છે અને રત્નદ્વીપ તે હજી બહુ દૂર છે, માટે તુરત રવાના થવાની જ જરૂર છે.”
(૪–૫)
કુંવર કહે નરરાયનું દાખિણુ કિમ છંડાય ? તિણે નયરી જોવા ભણી કુંવર કીયા પસાય, હાટ સજ્યાં હીરાગળ, ઘર ઘર તારણ માળ; ચહુટે સુહુરે ચાકમાં, નાટક ગીત રસાળ. ફૂલ બિછાયાં ફૂટરા, પંથ કરી છટકાવ; ગજ તુર'ગ શણગારિયા, સાવન રૂપે... સાવ.
.
અર્થ:—શેઠના ખેલવાને મતલબ ધ્યાનમાં લઇ કુંવરે કહ્યું—“તમારું કહેવુ. ચાગ્ય છે, પણ રાજેદ્રની ૧ દાક્ષિણ્યતા કેમ છેડાય ? તેનેા જરા વિચાર કરી જુએ. જવાની જરૂર જ છે.” એમ ખેાલી નગરી જોવા જવાના નિશ્ર્ચય જાહેર કરી કુવરે નરેદ્ર તરફ કૃપાયુકત સ્નેહનજર જણાવી એથી મહાકાળ રાજાએ તાકીદના હૂકમ ફેરવી શહેર શણુગારાયું, એટલે કે હીરાગળ-રેશમી ને કસમી વસ્રોની મિછાયત કરી તારણેાથી દુકાને શણગારી, ઘરે ઘરે તારણમાળ બંધાવી, ચાટે ચાટે ને ચેાકેાની અંદર રસ્તા સાફ કરાવી, સુગધી જળ છંટાવી, તે ઉપર રૂપાળાં સુગંધી પુષ્પા પથરાવી; રસીલાં નાટક ને ગીતે શરૂ કરાવ્યાં. હાથી ઘેાડાઓને તદ્ન સાના ને રૂપાના સાજથી શણગારાવી સામૈયા માટે તૈયાર તે પછી ખખ્ખરરાયે કુંવરને હાથીના હોદ્દામાં બેસાર્યા.
રખાવ્યા, અને ( ૬-૮ )
( ઢાળ પાંચમી-રાગ સિધુડા ચિત્રોડા રાજારે–એ રાહ.) વીનતી અવધારેરે, પુરમાંહે પધારેરે, મહેાત વધારે મખ્ખર રાયતુ રે; કુંવર વડભાગીરે દેખી સેાભાગીરે, જોવા રઢ લાગી પગ પગ લાક નેરે.
૧ આ વાકય એજ ખેાધ આપે છે કે માનવતા મનુષ્યની દાક્ષિણ્યતા જાળવવી જ જોઇએ—તેનું માન જાળવવું એજ ભૂષણ છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
ઘર તેડી આવ્યારે, સાજન મન ભાવ્યારે, સાવન મ`ડાવ્યા, આસણુ બેસણાંરે; મીઠાઇ મેવારે, પકવાન કલેવારે, ભગતિ કરે સેવા, ખખ્ખર બહુ પરેરે. ભાજન ધૃત ગાળરે, ઊપર તમાળરે, કેસર રંગરાળ કરે વળ છાંટણાંરે; સવિ સાજન સાંખેરે, મુખે મધુરૂ ભાખેરે. અંતર વિ રાખે કાંઇ પ્રેમમારે. લેઈ કન્યાદાનરે; દે બહુ માનરે. પરણી અમ વાન વધારા વ’શનારે;
२
તવ કુંવર ભાખેરે, કુળ જાણ્યા પાંખેરે, કિમ ચિતની સાખે' દીજે દીકરીરે.
3
અ—કુવરે પણ રાજાની વિનંતી સ્વીકારી, પુરમાં પધારી, ખખ્ખરરાયનું મહત્વ વધાર્યું. કુંવરને મેાટા ભાગ્યના ધણી ને સાભાગ્ય-પ્રતાપવત જોઇ પગલે પગલે (તેમને) નિહાળવા માટે લેાકેાને પણુ, ઘણી જ ઉત્કંઠા વધી–રઢ લાગી. મતલબ કે–રાજા, પ્રજાના અત્યંત હર્ષ અને મહાન ઠાઠ સાથે સામૈયું કરી કુંવરને રાજભુવનમાં તેડી લાવ્યા, તે સર્વ સુજન, સ્વજન ને સજ્જનાને વાત પસંદ પડી, કેમકે કુંવર તેજ સને પસંદ પડયા હતા તે પછી સેાનાનાં સિંહાસના મડાવ્યાં હતાં, તે ઉપર કુંવરને બેસાડી આનંદ પ્રાપ્ત કર્યાં. તે પછી મીઠાઈ, મેવા-પકવાન્ન વગેરેને કેળવી ભેાજન સામગ્રી તૈયારી કરાવી અને બહુ બહુ રીતે ખખ્ખરરાયે કુવરની સેવા ભકિત કરી. વળી ઘી ગેાળનાં મ ́ગળીક લેાજને જમાડયાં, તખેાળ-પાનબીડાં આરોગાવ્યાં અને કેસરનાં રંગરાળ છાંટણાં પણ કરાવ્યાં. તે પછી બધા સજનાની સાક્ષીએ-રૂબરૂ મીઠાં વચના સાથે અને અંતર રહિત અતિ પ્રેમયુક્ત ખખ્ખરરાય મેલ્યું કે, મારા હાથથી કન્યાદાન લઈ મને મહામાન દઈ પરણીને મારા વંશનુ વાન વધારા એટલે આનંદ આનદ.”
tr
(૧–૪)
૪
૧ આ પદ વાતના રૂપને—અસંગતિને મળતુ છે જેથી મેં કાયમ રાખ્યુ છે. સારા કવિઓ, કવિતાનાં મુખ એટલે સ્વમુખ, સન્મુખ, પરમુખ ને પરાંમુખ એ ચાર મુખ હાય છે, તેમાં જે મુખેથી વાર્તા ઉપડી હેાય તે મુખ પૂર્ણ થતાં લગી ( વચમાં ) ખીજા સુખરૂપની વાર્તા આવે જ નહીં, તેમ જ અસંગતિરૂપ ફરે જ નહીં એ વાત ખાસ લક્ષમાં રાખે છે. ભા. ૭,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ મીત્તે
કહે નૃપ અવત‘સરે, છાના નહી હુંસરે, જાણ્યા તુમ ઉત્તમ વશ ગુણે કરીને, જાણે સહુ કાઈરે, જે નજરે જોઇરે, હીરા નવિ હાઇ વિષ્ણુ વેરાગરે રે. મહેાત્સવ મડાવેરે, સાજન સહુ આવેરે, ધવળ ગવરાવે મંગળ તરવરૂ, રૂપે જિસી મેનારે, ગુણ પાર ન જેનારે, મદનસેના પરણાવી છણી પરેરે. મણિ માણેક કાડીરે, મુક્તાફળ જોડીરે, નસ્પતિ કરજોડી દિધે દાયજોરે; પરે પરે પહિરાવેરે, મણિ ભૂષણ ભાવેરે, પાર ન આવે જસ ગુણ મેાલતારે. નાટક નવ દીધારે, તિહાં પાત્ર પ્રસિધારે, જાણે એ લીધાં માલે’ સરગથીરે; બહુ દાસી દાસરે, સેવક સુવિલાસરે, દીધાં ઉલ્લાસે સેવા કારણેરે,
ર
.
અ—ત્યારે કુવરે કહ્યુ, “૧મારું કુળ જાણ્યા વિના ક્ત ચિત્તની સાખે દીકરી કેમ દેવાય ?” તે સાંભળી રાજાએ કહ્યુ, “ સદ્મળા પંખીઓમાં મુકુટસમાન હંસ તે યાંય છાને રહે ખરા ? કદિ નહી ! તેમ આપના ઉત્તમ વંશ વગેરે સર્વ આપના ૧ઉત્તમ ગુણાએ કરીને જાણી જ લીધેલ છે, કેમકે નજરે જીવે તે તેા જાણી જ લે છે કે, હીરાની ખાણુ વગર હીરા પેદા થતા જ નથી, એ સર્વાંના જાણુવામાં જ છે. એથી અરજ સ્વીકારવી જ ચેાગ્ય છે. ’” એમ નહી રાજાએ મહેાત્સવ મંડાવ્યેા એટલે સર્વ સજ્જના આવ્યા, તથા ધવળમાંગળ ગીત ગવરાવ્યાં અને મેનકા અપસરા જેવી સ્વરૂપવંત અપાર ગુણવંત મદનસેનાને કુંવર શ્રીપાળ સાથે પરણાવી. તેમજ ક્રોડેગમે મણુિ માણેક તથા મેાતીએ વગેરે કરમેાચન વખતે કર જોડી મહાકાળ રાજાએ શ્રીપાળ કુંવરને દાયજામાં આપ્યાં. શિવાય, જેવું વન કરતાં પાર ન આવે એવા મણિરત્નમય દાગિનાએ પૂર્ણ પ્યારથી ચાહીને પડે૧ આ વચન એજ મેધ આપે છે કે જે વરનુ કુળ, ગાત્ર, આચાર, સ્થિતિ, સ્વભાવ વગેરે ન જાણતાં હાએ તે વરને દીકરી દેવી નહીં. ૧૩
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૦
૯૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ રાવ્યા. અને નવા નાટકની ટેળીઓ કે જેનાં પ્રસિદ્ધ પાત્રો જાણે સ્વર્ગમાંથી વેચાઉ લીધી હોય તેવી આપી, તથા ઘણીક દાસદાસીઓ વગેરે સેવા કરનારા જને સારા વિલાસ અને હુલ્લાસયુકત આપ્યાં.
(૪-૮) રસભર દિન કેતારે, તિહાં રહે સુખ તારે, દાન યાચકને દેતા બહુ પરે રે, અમને વળાવે રે, હવે વાર ન લારે; " કહે કુંવર જાવો અમ દેશાંતરે રે, નૃપ મન દુખ આણેરે, કેમ રાખું પરાણેરે, ઘર ઈમ જાણે ન વસે પ્રાહણે; પુત્રી જે જાઈરે, તે નટ પરાઈને, કરે સજાઈ હવે વળાવવારે. એક જુગ અશંભરે, જે દેખી અચંભરે, ચોસઠ કુવાથંભેંરે, સુંદર હતુરે; કારીગરે ઘડિયારે, મણિ માણિક જડિયારે, થંભ તે અડિયા જઈ ગયણગણેરે. સેવન ચિત્રામરે, ચિત્રિત અભિરામ, દેખિયેં ઠામ ઠામ સિંહાં ખડારે, ધજ મોટા ઝળકેરે, મણિ તોરણ ચળકેરે, ચંચળ ઢળકે ચામર ચિહું દિશેરે, ભંઇ સાતમીરે, તિહાં ચઢી વિશમીરે, બેસીને રમિયે સેવન સંગઠે રે, વાહણ ગાજે રહ્યું સમુદમારે. પૂરે તે રતનરે, રાજા બહુ જનતાને, સાસરવાસે મન મેટે કરેરે વિળાવી બેટીરે, હિયડા ભરિ ભેટી રે, શીખગુણ પેટી દીધી બહુ પરેરે. સાજન સેવાવ્યાંરે, મિલણ બહુ લાવ્યાંરે, કાંઠે સવિ આવ્યાં આંસૂ પાડતાંરે;
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ બીજે વર વહૂ વેળાવ્યાંરે, માહિતર દુખ પાળ્યાંરે; તૂર વજડાવ્યાં હવે પ્રયાણનાંરે.
અર્થ –આ પ્રમાણે આનંદમહોત્સવ વીત્યા પછી પણ કેટલાક દિવસ રસરંગભર સુખચેનથી યાચકને વિવિધ પ્રકારે દાન દેતા ત્યાં રહ્યા, પછી કુંવરજીએ બમ્બરરાયને કહ્યું કે હવે અમને દેશાંતરે જવાની ઉતાવળ છે માટે તાકીદે વિદાય કરે.” કુંવરનું આવું બેલવું થવાથી રાજાને મનમાં ઘણું દુઃખ થયું. અને તેણે વિચાર કર્યો કે-“ હું એમને પરાણે શી રીતે રાખી શકું ! કંઈ મેહમાનથી ઘર વસે? તેમ વળી જે પુત્રી જન્મી છે, તે આખર–અવશ્ય પારકા ઘરનું જ ભૂષણ છે, એટલે તેણીને પણ કયાં લગી રોકી શકાય ? માટે મોકલ્યા વિના સિદ્ધિજ નથી.” એમ વિચારી તેઓને વળાવવાની તુરતમાં તૈયારી કરવા તત્પર થયો. જેને જોતાંજ અચંબો થાય તેવું એક જુગ જાતનું ચોસઠ કુવાથંભ વાળું સાત માળનું અદ્વિતીય સુંદર શોભાવંત વહાણ કે જેના થંભને કારીગરોએ સુંદર ઘડેલા તથા મણિ માણેકથી જડેલા અને તે આકાશને જઈ અડયા હોય એટલી ઊંચાઈમાં છે. તેમજ તે વહાણની અંદર સેનેરી શાહીથી ચિત્રેલાં મનહર ચિત્રામણવાળા ગોખ ઠેકાણે ઠેકાણે જોવામાં આવે છે, અને વહા
ને માથે સુંદર વિજાઓ-મોટા નેજા ઝળકી રહેલ છે. મણિયોનાં તોરણ પણ ચળકાટ મારી રહ્યાં છે, તથા ચંચળ ચામરો પણ મેર ઢળકી રહ્યાં છે, તે વહાણની સાતમી ભૂમિમાં વિશ્રામ કરી સેનાનાં સોગઠાંની ચોપાટ રમીએ તે ઘણોજ આનંદ આવે એવું રમણિક છે. મતલબ એ કે તે વહાણ આવી ઘણી રમણીયતા વડે શોભાવંત છે, તેમજ તેમાં તરેહ તરેહનાં મનહર વાજીંત્રો વાગી રહ્યાં છે કે જેના શબ્દવડે તે વહાણ સમુદ્રની અંદર ગાજી રહ્યું છે, અને તેની અંદર રાજાઓએ ઘણુજ યત્નથી સુંદર કીંમતી રત્નો વગેરે ભરી મોટા-ઉદાર મનવડે સાસરવાસ કર્યો. આવા ઠાઠ સહિત પુત્રીને હૈયા સાથે ભેટીને તથા બહુ બહુ જાતની શિખામણરૂપ ગુણની પેટી આપીને વળાવી. તે વેળાએ ત્યાં સજજન મંડળ પણ શેભા સહિત પોતપોતાની લાયકાત મુજબ શ્રીફળ, મીઠાઈ, સુવર્ણમુદ્રા વગેરે વિવિધ ચીજો લઈ હાજર રહ્યું હતું–તે પણ સમુદ્રની ગેદી સુધી હર્ષના આંસુ પાડતું આવ્યું અને વર વહુને વળાવ્યાં; એ વખતે માવિત્રને બહુ દુઃખની લાગણી થઈ આવી; પરંતુ નિરૂપાયપણે શ્રીપાળ કુંવરે કૂચ થવાથી સંજ્ઞાના વાજા વજડાવ્યાં. (૯-૧૫ )
, નાગર ઉપડાવ્યાંરે, સઢ દોર ચલાવ્યા, વાહણ ચલાવ્યાં વેગે ખલાસિચેર;
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ નિત નાટક થાવેરે, ગુણિજનગુણ ગાવેરે, વર વહુ સોહાવે બે ગોખડેરે;
અથ–પ્રયાણનાં વાજાઓનો અવાજ સાંભળતાંજ ખલાસીઓએ નાંગર ઉપાડી લીધાં, શઢનાં દેરડાં પણ ચઢાવી લીધાં અને તાકીદે વહા
ને ચલાવ્યાં. તે પછી શ્રીપાળ રાજા અને મદનસેના રાણી એ વર વહુ અને ગોખડામાં શોભાયુકત જે જે વખતે બિરાજતાં તે તે વખતે નાટિક થતાં અને ગુણિજને ગુણગાન કર્યા કરતા હતા-મતલબ એ કે તેઓ પરસ્પર પ્યાર સહિત હમેશાં આનંદમાં મશગુલ રહેવા લાગ્યાં. (૧૬)
મન ચિંતે શેઠરે, મેં કીધી વેકરે, સાયર ઠેઠ ફળે જાઓ એહનેરે; જે ખાલી હાથંરે, આવ્યો મુજ સાથે રે, આજ તે આથે સંપૂરણ થયેરે. જળ ઇંધણ માટેરે, આવ્યાં ઈણ વાટે, પર રણ સાટે જાઓ સુંદરીયો; લખમી મુજ આધી રે, ઇણે મુહિયાં લાધીરે, દોલત વાધી દેખો પલકમાં રે. કિમ માગ ભાડર, ખત પત્ર દેખાડશે. દેશે કે આડું અવળું બોલશરે; કુંવર તે જાણીરે, મુખ મીઠી વાણીરે, ભાડું તન આણી આપે દશગણું રે. પામ્યા અનુકરમેંરે નરભવ જિનધરમેં રે, વાહણ રણદીવે એમે સહરે, નાગર જળ મેત્યારે, સઢ ડર સંકેલ્યાં રે, હળવે હળવે લોક સહ ત્યાં ઉતર્યા રે. બીજે ઈમ ખંડેરે, જુઓ પુણ્ય અખંડેરે, એકણુ પિડે’ ઉપાર્જન કરી રે; કુંવર શ્રીપાળરે, લહ્યા ભેગ રસાળરે, પાંચમી દાળ ઈસી વિનર્યો કરે,
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ મીન્ગ્ર
૧૦૧
અર્થ :—શ્રીપાળ કુવરના વૈભવ નિહાળી ધવળશેઠને ઇર્ષ્યા ઉત્પન્ન થતાં ચિતવવા લાગ્યા કે મે તે ફકત વૈતર્જ કર્યું છે, આ દરિઆઈ મુસાફરી તેા ઠેઠથી એને જ ફળી છે. એ તે જરા જુઓ ! હાય ! જે ખાલી હાથે મારી સાથે આવ્યેા હતેા તે ઘણી અત્યારે બધી લક્ષ્મીએ કરીને પરિપૂર્ણ થયેા છે !!! મીઠું પાણી અને બળતણ લઈ લેવા માટે આ વાટે આવ્યા હતા ત્યાં લડાઈને સાટે આ સુંદર રાજકન્યા પરણ્યા વળી મારી અડધી લક્ષ્મી પણ સહેજ વાતમાંજ મળી ગઈ અને એક પળવારમાં જોતજોતે દાલત વધી પડી ! હવે હું મારૂં ઠરાવેલું ભાડું પણ એની પાસે શી રીતે માંગવા જઉં ? (એના ઠાઠેજ મારા પગે થરથરાવી નાંખે તેવા છે.) તેમ ઠરાવેલા ભાડા સબંધી શું ખત પત્ર લખેલું છે કે તે બતાવી રકમ વસુલ લઈ શકું? એથી એ ભાડું આપશે કે નહી' આપે ? કિવા આડુ અવળું કઈ માલશે? (અને એમ કરે તે પણ એની પાસેથી ભાડું વસૂલ કરવા મારૂં શું ગજું છે ?)” (વગેરે વગેરે તર્ક વિતક કરતા કુંવર પાસે જઈ માસિક ભાડું માગવાની હીલચાલ ચલાવવાના ચાળા કરવા વાગ્યેા. એ જાણી ચાલકના સરદાર) શ્રીપાળ કુંવરે તુરત મીઠી વાણી હિત ચડેલા ભાડાથી દશગણા પૈસા આપ્યા. એથી શેઠ રાજી થતા પાતાના વહાણેાની તરફ રસ્તા માપી ગયે.
આ પ્રમાણે ૫થ પસાર કરતાં ક્રમે કરીને, જેમ જિનયમના પ્રતાપથી અનુક્રમે નરભવ પ્રાપ્ત કરાય તેમ વહાણાએ પણ ક્ષેમકુશળપૂર્વક રત્નદ્વીપ પ્રાપ્ત કર્યાં. ત્યાં પહોંચ્યાં એટલે તુરત નાંગરીઓએ પાણીમાં નાંગર નાંગર્યાં. અને સઢનાં દ્વારડાં સકેલી લીધાં કે તુરત ધીરેધીરેથી સવ ઉતા આ રત્નદ્વીપના કિનારે ઉતર્યાં. કવિ વિનયવિજયજી કહે છે કે-આ ીજા ખંડની પાંચમી ઢાળ એવા આપ આપે છે કે જૂવે, અખંડ પુન્યના પ્રતાપથી શ્રીપાળ કુંવરે એકજ પિડથી પુષ્કળ સમૃદ્ધિ મેળવી સુદર વિલાસ સ્વાધીન કર્યા; માટે તમે। શ્રોતાગણેા પણ તેવું જ અખંડ પુન્ય ઉપાર્જન કરા કે જેથી તેવાજ વૈભવ વિલાસ પ્રાપ્ત થાય.
(૧૭–૨૧)
૧ આ સંબધ એજ ખાધ આમે છે કે અભાગીઆ અદેખાં જોઈ તેની પડતી કેમ થાય, તેજ વિચાર ખાળ્યા કરે છે; પરંતુ પાતે પર હાથ ફેરવી નથી શાંચતા કે પોતાના મનસીબને લીધે સર્વ અને હામાંના ભાગની ચડતી થતી હોવાથી સવ બાબતની છત માટે ભાવવી જોયે વધારે ઈર્ષ્યા આવતી હોય તે સત્કૃત્યે કરી સતી મેળવા સા સ ગ કોવાય
ના પારકાની ચઢતી પોતાના નસીબ વાતની ન્યૂનતા રહી થઇ. એમાં હર્ષ્યા શા એનાથી પણ સવાઈ
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ
(દોહા-છંદ) દાણ વળાવી વસ્તુનાં, ભરી અનેક વખાર; વ્યાપારી વ્યાપારના, ઉદ્યમ કરે અપાર, લાલ કિનાયત જરકસિ, ચંદરવા ચોસાળ; ઉંચા તંબુ તાણિયા, પચરંગ પટશાળ. સેવનપટ મંડપ તળે, યણ હિંડોળ ખાટ; તિહાં બેઠા કુંવર જુએ, રસભર નવરસ નાટ. ધવળશેઠ આવી કહે; વસ્તુ મૂલ્ય બહુ આજ; તે વેચા કાં નહીં, ભર્યા અઢીસો જહાજ, કુંવર પભણે શેઠને, ઘડો વસ્તુ દામ; અવર વસ્તુ વિણ વળી, કરે અમારું કામ. ૫ કામ ભળાવ્યું અમ ભલે, હરખે દુષ્ટ કિરાડ આરત ધ્યાને જિમ પડ, પામી દૂઘ બિલાડ.
અર્થ –બંદર ઉપર વહાણ અંદરની બધી વસ્તુઓ ઉતારી જકાતી માલનું હાંસલ ચુકવી તે માલની અનેક વખારે ભરી વ્યાપારીઓ વ્યાપાર ખેડવા સંબંધી અનેક યુકિત પ્રયુકિત સાથે વ્યાપાર ખિલવવાના ઉદ્યમ કરવા લાગ્યા. અને શ્રીપાળ કુંવરે તે સમુદ્રના કિનારા ઉપર તુરત પંચરંગી રેશમી કપડાના બનાવેલ ઊંચા તંબૂ તાણું બંધાવ્યા, તથા તેમાં જરકસી બૂટાદાર લાલ કિનખાપના ખંડા ચંકૂવા પણ બંધાવી દીધા. અને તે જરીઆની મંડપની અંદર રત્નજડિત હીંચોળાખાટ પણ બંધાવી તેમાં બિરાજી શ્રીપાળ કુંવર રસ મરિત નવરસમય ભજવાતાં નાટક જેવા લાગ્યા. એવામાં ધવળશેઠ આવીને કહેવા લાગ્ય-“અત્યારે વસ્તુનું મૂલ તેજ છે, માટે નાણાં સારાં હાથ લાગવાને લાગે છે. છતાં સંગ્રહેલે માલ શા માટે વેચાવતા નથી? અઢીસે વહાણ તો કરિયાણાથી ભરેલાં છે, તોપણ દયાન નથી દેતા?” કુંવરે કહ્યું, “શેઠજી! જે વસ્તુ ભરેલી છે તે વેચી દામ ઘડી , અને. ખરીદવાં લાયક હોય તે સુખેથી મરજી મુજબ ખરીદે, જેથી સારો ફાયદો –નફે હાથ લાગે, માટે એટલું અમારું કામ આપજ કરે.” આ પ્રમાણે શેઠને કુંવરે કામ ભળાવેલું જાણી, રાની ભીલ સરખા પાપી મનને વાણિયે બોલ્યો “આપે મને ભલે કામ બતાવ્યું, હું તે ઘણું ખુશીથી બજાવીશ. . અપનું કામ કરવું એ તેં કપૂરનું વિતરું છે.” વગેરેબેલી માલ વેચત
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ખી
૧૦૩
લેતાં પેાતાનાં ખીસાં ભરાવા સબંધી ભરઢાળની ખટપટ માટે, જેમ દૂધ જોઇને ખીલાડા આત્તધ્યાનમાં પડે, તેમ તે આર્ત્તધ્યાનમાં પડી ગયા, તે પણ મનમાં ઘણેા જ રાજી થયા. કેમકે જે સારા માલ હશે તે મારા કહી વેચી સારા ના હાથ કરીશ. અને રાસી માલ હશે તે એના નામના ગણી વેચીશ એટલે ખાટ જનારને જશે, મને તેા બધી રીતે લાભ જ છે. વાણિયા વગર એ લેાકેાને માલ વેચવા લેવાની કયાં ગમ હાય છે, એટલે પાસા પાબાર જ છે. વગેરે વગેરે વિચાર કરી અને પેાતાની ધારણાને પાર પાડવા લાગ્યા. (૧-૬)
ઈણ અવસર આવ્યો તિહાં, અવલ એક અસવાર, સુગુણ સુરૂપ સુવેષ જસ, આપ સમા પરિવાર, કુંવરે તેડી આદરે, બેસાર્યાં નિજ પાસ, અદ્ભુત નાટક દેખતાં, તે પામ્યા ઉલ્લાસ, હવે નાટક પૂરે થયે, કુવર પૂછે તાસ, કુણુ કારણ કુણુ ઠામથી, પાઉ ધર્યાં અમ પાસ. અઃ—એ અવસર દરમિયાન એક સુંદર વેષ, સારા ગુણ, સારા રૂપવાળા ઉત્તમ ઘેાડેસવાર ૧પેાતાના સરખા સુંદર પિરવાર સહિત કુંવરના તંબૂની અગાડી આવી પહોંચ્યા, અને તેના દબદબેા વગેરે જોઈ તેને બુદ્ધિવ'ત કારભારી જાણી, કુવરે સેવક મારફત અંદર ખેાલાવી, આદર સાથે પેાતાની પાસે બેસાર્યાં, એથી તે પણ અદ્ભુત નાટક રચના નિહાળીને આનંદ પામ્યા. તે પછી જ્યારે નાટક પૂર્ણ થયું ત્યારે કુંવરે તે સવારને પૂછ્યું આપ કયાંથી ? ક્યા કારણને લીધે અમારી પાસે પધાર્યા છે? તે કહેવામાં અડચણ ન હાય તા કહા.” ( ૭–૯ )
સત્કાર
::
(ઢાળ છઠ્ઠી-ઝાંઝરિયાં મુનિવર ધન ધન તુમ-અવતાર એ દેશી.) તેહ પુરૂષ હવે વીનવેજી, રતન એ પઢી સુરંગ, રતનસાનુ પંત ઇહાંજી, વળયાક્રાર ઉત્તંગ, પ્રભુ ચિત્ત ધરીને અવધારે મુજ વાત.
८
ર
પ્રભુ.
૧
૧ આ વચન એજ ખાધ આપે છે કે હંમેશાં પેાતાની પાસે પોતાના સરખાં રૂપાળાં ગુણવાળ. ને સુંદર પાષાકવાળાં માણસે રાખવાં જોઇયે, કેમકે પેાતાની પાસેનાં માણસેાની જેવી આકૃતી, કૃતી ને વેષ હોય છે તેવી જ પાતાની કીમત થાય છે, માટે જોનારનું મન ઊંચા ।વચાર બધે તેવા સ્નેહી નેાકર ચાકરેશ રાખવા જોઇએ.
૧ આ ઢાળમાં આંકણીનું પદ દરેક ગાથાની સાથે સંબંધ ધરાવનારૂં જ કાયમ રાખ્યું છે કે–‘પ્રભુ ચિત કરીને અવધારા મુજ વાત'. તેજ ચારથાઇ—ગાયનનું મંડાણુ અને સંબધને તેજ કરનાર પદ કહે છે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળરાજાના રાસ
પ્રભુ. ૩
રતનસચયા તિહાં વસે, નયરી પર્યંત માંહ, કનકકેતુ રાજા તિહાંજી, વિદ્યાધર નરનાહ પ્રભુચિ. ર રતન જિસી રળિયામણુજી, રતનમાળા તસ નાર, સુરસુંદર સેાહામણાજી, નંદન છે તસચાર તે ઉપર એક ઇચ્છતાંજી, પુત્રી હુઇ ગુણ ધામ, રૂપકળા રતિ આંગળીજી મદનમ’જીષા નામ. પત શિર સાહામણાજી, તિહાં એક જિન પ્રાસાદ, રાયપિતાયે' કરાવિયેાજી, મેસુ મડે વાદ. સેાવનમય સાહામણાજી, તિાં રિસહેસર દેવ, કનકેતુ રાજા તિાં, અહનિસારે સેવ. ભકતે ભલિ પૂજા કરેછ, રાજકુવરી ત્રણ ફાળ, અગર ખવે ગુણ સ્તવેજી, ગાયે ગીત રસાળ.
પ્રભુ. ૪
પ્રભુ. ૫
૧૦૪
પ્રભુ.
પ્રભુ. ૭
અઃ-કુંવરના પ્રશ્ન સંબંધી ઉત્તરમાં તે સવારે કહેવું શરૂ કર્યું કે હે પ્રભુ ! હું જે વાત કહું તે આપ ચિત્ત દઈને સાંભળેા. પ્રભુ ! આ મનાહર રત્ન નામના દ્વીપ છે, એમાં રત્નસાનુ નામના પર્વત કે જે ગાળાકાર અને ઉંચા શિખરે વાળા છે, તે ઊપર રત્નસંચયા નામની નગરી છે, ત્યાં કનકકેતુ નામના વિદ્યાધર રાજા રાજ્ય કરે છે. તેને રત્ન સરખી રળિયામણી રત્નમાળા નામની રાણી છે, તેણીને દેવપુત્રોના સરખા ચાર પુત્ર છે, અને તે પુત્રોની ઉપર ઇચ્છતાં એક રૂપ, કળા અને ભાગ્યમાં આગેવાની ધરાવનારી–જોવા ચેાગ્ય ગુણના ઘરરૂપ મદનમષા નામની પુત્રી થયેલી ( તે હાલ યુવાવસ્થાવત ) છે. તે પર્વત ઉપર કનકેતુ રાજાના પિતાનુ કરાવેલ જિનમંદિર છે કે જે ઊંચાઇમાં મેરુના શિખર સાથે વાદ કરે તેવું છે, તેમાં રત્નજડિત સાનાના સાહામણા શ્રી ઋષભદેવજી મૂળનાયક બિરાજે છે, તેમની કનકકેતુ રાજા રાત અને દિવસ સેવા મજાવ્યા કરતા હતા, તેમ જ રાજકુમારી પશુ સવાર, બપેાર ને સાંઝ એમ ત્રણે વખત ભલી ભક્તિ સહિત અગર ઊખેવી ગુણુસ્તવી રસીલાં ગીતા ગાઈ અષ્ટ પ્રકારે પૂજા કરતી હતી. ( ૧–૦) એક દિન આંગી રચીજી, કુવરીએ અતિ ચ’ગ; કનકપત્ર કરિ કારણી, ખિચ અિચ રતન સુરંગ, પ્રભુ. ૮ આવ્યા રાય જીહારવાજી, દેખી સુતા વિજ્ઞાન; મન ચિંતે ધન મુજ આજી, ચઉસઠ કળા નિધાન પ્રભુ. ૯
'
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ખીજ્
મ. ૧૦
એ સરીખા જો વર મિલેજી, તા મુજ મન સુખ થાય; સાચી સાવન મુદ્રડી, કાચ તિહાં ન જડાય. એમ ઊભેા શૂને મને જી, ચિંતાતુર નૃપ હાય; ઇણ અવસરે' અચરિજ થયુજી, તે સુણો સહુકાય. મ. ૧૧ આસરતી પાડે પગે’જી, જિનમુખ દ્વૈતી સાર; આવી ગંભારા માહિરેજી, જવ તે રાજકુમાર પ્રભું. ૧૨ તામ ગભારા તેહનાંજી, દેવાણાં ઢાય ખાર; હલાવ્યાં હાલે નહીજી, સલકે નહિમ લગાર. પ્રભુ. રાજકુવરી ઇમ ચિંતવેજી, મન આણી વિષવાદ, મે' કીધી આશાતનાજી, કાઇક ધરી પ્રમાદ પ્રભુ. ચિ. ૧૪ ધિક મુજ જિન જોવાતણેાજી, ઉપના એહ અંતરાય; દોષ સયળમુજ સાંસહેાજી, સ્વામી કરી સુખસાય. પ્ર. ૧૫ દાદા દરિસણ દીજીયે*જી, એ દુખ મેં' ન ખમાય; છારૂ હાય કુછેરૂજી, કેતુ ન દામે માય. રાય હે વત્સ સાંભળેાજી, ઢાષ નહીં તુજ એહં. ઢાષ ઇહુાંછે માહરાજી, આણી તુજપર નેહ વરની ચિંતા ચિ'તવી, જિહર માંહી જે; તે લાગી આશાતનાજી, ખાર દેવાાં તેહ. જિનવર તેા રૂપે નહીંછ, વીતરાગ સુપ્રસિદ્ધ; પણ કાઇક અધિષ્ઠાયકેજી, એ મુજ શિક્ષા દીધ. પ્રભુ. ૧૯ એ કમાડ વિણ ઉધડેથ, જાઊ' નહી આવાસ; સપરિવાર નૃપને તિહાં, ત્રણ હુવા ઉપવાસ. પ્રભું. ૨૦
મભુ
પ્રભુ.
પ્રભુ, ૧૯
૧૦૫
અર્થ :–એક દિવસ તે કુંવરીએ ઘણી જ સારી પ્રભુજીની આંગી રચી હતી અને તેમાં કનકનાં પાંદડાંની કારણી કરી વચમાં વચમાં સુર’ગદાર રા ગાઠવ્યાં હતાં, એ દરમિયાન તેણીના પિતા કનકકેતુ રાજા પ્રભુવંદન માટે ત્યાં આવી પહોંચ્ચે અને પુત્રીએ રચેલી આંગીની ખુખી જોઈ તથા તેણીના મનમાં રહેલા જ્ઞાનની સબળતા વિચારી મનમાં ચિંતવવા લાગ્યા-ધન્ય છે મારી પુત્રીને ! ખચિત એ પુત્રી ચાસઠે ળાના ભડાર છે, પણ જેવા
૧૪
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ એ ચતુર અને વિદ્વાન છે તે જ જે એણીને વર મળે તે મારા મનને સુખ પ્રાપ્ત થાય, કેમકે સો ટચના સોનાની વીંટીમાં તો હીરો જ જડાય, પણ કાચ જડાય જ નહીં માટે જ ઉગ્ય જેડીની જરૂર છે.” ઈત્યાદિ પુત્રીના પતિ માટેની ચિંતા કરતો શૂન્ય મનવડે ઊભે હતું, તે અવસરમાં જે આશ્ચર્ય થયું તે સર્વ જનો શ્રવણ કરે. એટલે કે રાજકન્યા પાછે પગે પ્રભુને પ્રણામ કરતી પૂજાવિધાન પૂર્ણ કરી જિનરાજજીનું મુખારવિંદ નિહાળતી નિહાળતી જેવી મૂળ ગભારા બહાર આવી છે તે મૂળ ગભારાનાં બન્ને બારણું (કમાડજોડી) બંધ થઈ ગયાં, અને હલાવતાં જરા પણું હાલે કે ચસકે પણ નહીં તેવાં સજજડ થઈ ગયાં જઈ મનમાં ઘણી જ દીલગીર થઈ રાજકન્યાએ આ પ્રમાણે ચિંતવ્યું કે “મેં કંઈક પ્રમાદવશ થઈ આશાતના કરી હશે, એથી જ મને પ્રભુદર્શનને અંતરાય થયા. ધિક્કાર છે મારાં દેષિત મનને.” ઈત્યાદિ કહી પ્રભુ પ્રત્યે વીનવવા લાગી, “હે સ્વામી ! મારા પર કૃપાદૃષ્ટિ કરી મારા સમસ્ત દોષ માફ કરો અને તે દાદા ! વહેલાં દર્શન દે. મારાથી આ દુઃખ સહન થઈ શકતું નથી. (મતલબ એ કે બીજાં બધાં દુઃખો સહન કરી શકું, પણ આ તુજ મુખદર્શનના અંતરાય રૂપી દુઃખ સહી શકતી નથી.) છે તો કછોરુ થાય છે, પણ માવતર કોઈ દિવસ કુમાવીતર થઇ તિરસ્કાર કરતાં જ નથી.” ઈત્યાદિ દિલગીરી દર્શાવતી પુત્રીને નિહાળી રાજાએ કહ્યું-“હે વત્સ! સાંભળ, એમાં તારે જરા પણ દેષ નથી, પરંતુ સર્વ દેષ મારો જ છે, કેમકે તારાપર સ્નેહભાવ લાવી તને ભવિષ્યમાં મળનારા યેગ્ય પતિ માટેની જિનમંદિરમાં ચિંતા કરી જેથી તે અશાતના લાગ્યાને લીધે આ મૂળ ગભારાનાં બન્ને દ્વાર બંધ થઈ ગયાં છે. જો કે જિનવરછ તો કઈપર ગુસ્સો લાવતા જ નથી, કેમકે તે રાગ દ્વેષને વીતાવી-દૂર કરી વીતરાગ નામથી પ્રસિદ્ધ થયેલ છે, પરંતુ કેઈક એમના અધિષ્ઠાયક દેવે મારાથી થએલી અશાતના સંબંધે મને આ શિક્ષા આપેલી જણાય છે. તે હું પણ દઢ સંક૯૫ કરૂં છું કે-“જ્યાં લગી એ કમાડ ઊઘડે નહીં ત્યાં લગી પરિવાર સહિત અહીંચાંથી મહેલ તરફ પગ દઈશ જ નહીં.” આ પ્રમાણે નિશ્ચય કરી તેણે પરિવાયુકત અન્ન પાણી વિના ત્રણ ઉપવાસ કર્યો. ( ૮-૨ )
ત્રીજે દિન નિશિ પાછલીજી, વાણી હુઈ આકાશ; દોષ નથી ઈહાં કેનેજી, કાંઈ કરોરે વિષાદ, પ્રભુ ચિત. ર૧ જેહની નજરે દેખતાંજી, ઉઘડશે એ બાર; મદન મંજુષાતણે થશેજી, તેહજ નર ભરતા. પ્રભુ. ૨૨ ૧ આ વાક્ય એજ બોધ આપે છે કે–પુત્રી જેવી રૂપગુણસંપન્ન હોય તેવો જ રૂપગુણસંપન્ન તેણીને વર પરણાવ, નહીં કે તેણીની મરજી વિરુદ્ધ (રૂપગુણ વિરુદ્ધવાળા) વર પરણાવી આખી જિંદગી ધૂળમાં મેળવવી. મન મળવાથી જ સુખ મળે છે,
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ બીજે .
૧૦૭. ઋષભદેવની કીંકરીજી, હું ચકકેસરી દેવી; એક માસ માંહે હવે, આવું વરને લેવિ. પ્રભુ. ૨૩ સુણી તેહ હરખ્યા સહજી, રાયને અતિ આણંદ પ્રેમે કીધાં પારણાંજી, દૂર ગયાં દુઃખ દૂદ. પ્રભુ ચિત. ૨૪ દિન ગણતાં તે માસમાંજી, ઓછો છે દિન એક; તિણે જોવે સહુ વાટડીજી, કરે વિકલ્પ અનેક. પ્રભુ. ૨૫ પુત્ર શેઠ જિનદેવનોજી, હું શ્રાવક જિનદાસ; પ્રવહણ આવ્યાં સાંભળીજી, આવ્યો ઇહાં ઉલ્લાસ. પ્ર. ૨૬ સુણી નાદ નાટક તણાજી, દેખણ આવ્યો જામ;. મનમોહન પ્રભુ તુમતણુજી, દરિસણ દીઠું નામ. પ્રભુ. ૨૭ જાણું દેવિ ચકકેસરજી, તુમે આણ્યા અમ પાસ; જિગુહર બાર ઉઘાડતાંજી, ફળશે સહુની આશ. પ્રમુ. ૨૮ પૂજ્ય પધારે દેહરેજી, જુહારે શ્રી જગદીશ; ઊઘડશે તે બારણાંજી, જાણું વિસાવીશ. પ્રભુ ચિ. ર૯ બીજે ખંડે અણી પરેજી, સુણતાં છઠ્ઠી ઢાળ, વિનય કહે શ્રેતા ઘરેજી, હોજો મંગળમાળ પ્રભુ. ચિ. ૩૦
અર્થ:-ત્રીજા દિવસની પાછલી રાતે આ પ્રમાણે આકાશથી દેવવાણી થઈ કે-“આમાં કઈને દેષ નથી, માટે શા સારું દિલગીર થાઓ છે. જેની નજર પડવાથી બંધ થયેલાં ગભારાનાં બારણાં ઉઘડશે, તે નર રાજકન્ય મદનમંજુષાને ભરતાર થશે. હું ઋષભદેવની દાસી ચકકેશ્વરી દેવી એક મહિનાની અંદર તે વરને લઈને અહીં આવીશ.” આવી આકાશવાણી સાંભળી તે બધાંએ રાજી થયાં. રાજાને પણ ધારેલી ધારણું સફળ થવાની મંગળવાણી સાંભળી ઘણો જ આનંદ થયો અને પ્રેમ સહિત પારણાં કર્યા, તેથી સર્વેનાં દુઃખકંદ દૂર ગયાં. તે બતાવેલી અવધિ પ્રમાણે મહીનામાં એક દિવસ જ છે કે, તેને લીધે બધાંએ વાટ જોઇ રહ્યાં છે અને વિવિધ વિકલ્પ સંક૯પ કર્યા કરે છે. હું જિનદેવ શ્રાવકને પુત્ર જિનદાસ વહાણ આવ્યાં સાંભળી હલ્લાસપૂર્વક અહીં આવ્યા અને નાટકને નાદ સાંભળી જ્યારે જેવા આવ્યો ત્યારે આ૫ મનમોહન પ્રભુનું દર્શન થયું. હું મારી બુદ્ધિવડે અનુમાન કરૂં છું કે શ્રી ચકેશ્વરી દેવીએ જ અમારી પાસે આપશ્રીને મોકલ્યા છે, અને જિનમંદિરના દ્વાર ઉઘાડતાં સર્વની આશા સફળ થશે, માટે હે પૂજ્ય ! આપ શ્રી આદિદેવ પ્રભુના મંદિરે પધારો અને યુગાદીશ પ્રભુને
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાનો રાસ પ્રણામ કરે. હું વિશેવિશ્વા જાણું છું કે બારણું તરફ આપની નજર પડતાં જ તુરત ઊઘડશે, અને તે સાથે પુણ્યદ્વાર પણ ખુલાં જ થશે.” વિનયવિજયજી કવિ કહે છે કે–આ મંગળમાળની આશા બંધાવનારી બીજા ખંડની છઠ્ઠી ઢાળ આ પ્રમાણે કહી તે સાંભળતા શ્રોતાજનેને ઘેર મંગળ માળ થજે.
(૨૧-૩૦)
(દેહા –ઈદ) તવ હરખું કુંવર ભણે, ઘવળશેઠને તેડિ; જઈએ દેવ જુહારવા, આ દુમતિ ફેડી. શેઠ કહે જિનવર નમે, નવરા તમે નિચિંત; વિણ ઉપરાજે જેહની, પહોંચે મનની ખંત. અમને જમવાનું નહીં, ઘડી એક પરવાર; સીરામણ વાળુ જિમણ, કરિયે એકજ વાર. હવે કુંવર જાવા તિહાં, જવ થાએ અસવાર; હરખે હષારવ કહે, તેજિ તામ તુખાર. સાથે લઈ જિનદાસને, અવલ અવર પરિવાર અનુક્રમે આવ્યા કુંવર, રુષભદેવ દરબાર. અકેકે આ જઈ, સહુ ગભારા પાસ; કુંવર પછી પધારશે, ઇમ બોલે જિનદાસ, જિમ નિર્ણય કરી જાણિયે, બાર ઉઘાડણ હાર, ગભારે આવ્યા જઈ, સહુકા કરે જુહાર. હવે કુંવર ધોતિયાં, મુખ બાંધી મુખકાશ; જિહર માંહે સંચરે, મન આણી સંતોષ.
અથ-જિનદાસની એ વિચારણા જાણી ત્યારે કુંવરે હર્ષ સહિત પવળોઠને તેડાવી કહ્યું કે “દુમતિ દૂર કરીને આ તે દેવદર્શન કરવા જઈએ.” તે સાંભળી શેઠ બેલ્યો-“તમે નવરા અને ચિંતા વગરના નિરાં
૧ આ સંબંધ એજ બોધ આપે છે કે–મનુષ્યને દેખાવ, સ્વભાવ, આચરણ જોઈ તે આવી શકિતવાળો હે જ જોઈએ એવું અનુમાન કરવાની આદત મનુષ્ય અવશ્ય રાખવી જોઈએ.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ બીજે
૧૦૯ તવંત હોવાને લીધે જિનવરને નમન કર્યા જ કરે, કેમકે પેદા કર્યા વગર એની મેળે આપોઆપ લકમી ચાલી આવતાં મનની ખંત પાર પહોંચે છે. અમને તો જમવાની પણ ઘડી એકની ફુરસદ મળતી નથી, જેથી સવારને નાસ્તો, બપોરનું જમવું, સાંઝનું વાળું; એ બધું એક જ વખતમાં પતાવવા પામિયે છીએ. ” આવું શેઠનું બેલવું સાંભળી કુંવર ત્યાં જવાને માટે તેજ પાણીદાર જાતવંત ઘોડા પર જ્યારે સવાર થયો ત્યારે શુભ શુકન આપવા હર્ષ સાથે ગાજીમદ હિંસારવ (હણહણાટ શબ્દ) કરવા લાગ્યા. એટલે જિનદાસને સાથે લઈ સુંદર પરિપાયુક્ત કુંવર જિનમંદિર ભણું રવાના થો અને પંથ પસાર કરતો ક્રમે કરી અષભદેવજીના દરબારે જઈ પહોંચે. તે પછી ત્યાં જિનદાસ શેઠે આ પ્રમાણે કહ્યું કે-“ સર્વ સંઘ પિકી એક એક જણ પ્રભુના ગભારા પાસે જઇને અહીં આવો, અને છેવટમાં શ્રીપાળકુંવરજી પધારશે. એમ કરવાથી તેનાથી બાર ઊઘડયાં એને નિર્ણય થઈ શકશે. એવું સાંભળી સર્વે જણ એક પછી એક ગભારા પાસે જઈ જઈને પ્રભુને નમન કરી પાછાં આવ્યાં, પણ કોઈના જેવાથી દ્વાર ઊઘડયાં નહીં, એથી છેવટે શ્રીપાળકુંવર શુદ્ધ જળથી સ્નાન કરી, પવિત્ર ધોતિયું (ઉત્તરાસંગ) ધારણ કરી મુખ પર (આઠ પડવાળા) મુખકેશ બાંધી હર્ષયુકત સંતોષવૃત્તિ લાવી શ્રી જિનાલયમાં દાખલ થયે
(૧-૮)
(ઢાળ સાતમી-રાગ મહાર–એ બે મુનિવર વિહરણ પાંગર્યા–એ દેશી)
કુંવર ગંભારે નજરે દેખતાંજી, બહુ ઊઘડીઆં બારરે; દેવ કુસુમ વિષે તિહાંજી, હેવો જયજયકારરે. કુંવર. ૧ રાયને ગઈ તુરત વધામણિજી, આજ સફળ સુવિહાણુરે; દેવિદિયાવર ઇહાંઆવિયજી, તેજે ઝળામળ ભાણુરે કું. ૨ સેવનભૂષણ લાખ વધામણિજી, દેઈ પંચાંગ પસાયરે; સકળ સજન જન પરવર્યો, દેહરે આવે નરરાયરે કું. ૩ દીઠે કુંવર જિન પૂજતાજી, કેસર કસમ ધન સાસરે ચૈત્યવંદન ચિત્ત ઉલસેજી, સ્તવન કહે ઈમ સારે કુ. ૪
પ્રયાણ કરતી વખતે ઘોડો આંસુ ઢાળે, લાદ કરે, કે ઉદાસ બની રહે તે અમંગળ સૂચવનાર શુકન ગણાય છે, પણું થનથનાટ સાથ નાચી રહેલે હણહણાટ કરી હર્ષ બતાતે હેય કે જષણા પગના ડાબક્કાથી વી પણ હોય છે ને શુકન જેના ગણાય છે.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
શ્રીપાળ રાજાને રાસ દીઠે નંદન નાભિનરિદને રે, દેવને દેવ દયાળરે; આજ મહેદય મેં લહ્યાજી, પાપ ગયાં પાયાળરે. કુ. ૫
અર્થ-જ્યારે કુંવરે ગભારો જોયે ત્યારે બન્ને બારણું ઊઘડી ગયાં, એટલે આકાશથી દેવોએ સુગંધી ફૂલોને વરસાદ વરસાવ્યો અને જયજયકાર થયો. આ પ્રમાણે આનંદમંગળ વર્તાવ્યો કે તુરત કનકકેતુ રાજાને વધામણું ગઈ કે-“આજનો દિવસ ઉગેલ સફળ થયો, કેમકે દેવીએ દીધેલ વરરાજા અહીંયાં આવી પહોંચેલ છે અને તેજમાં ઝાકઝમાળ સૂર્યના સરખે દેદિપ્યમાન છે.” આ મુજબ વધામણી મળતાં વધામણું દેનારને સોનાના દાગીના, લાખ પસાય અને પંચાંગ પસાય આપી તુરત રાજા સ્વજન સજજનેથી પરવાર્યો, જિનમંદિરે આવી પહોંચ્યો. જિનમંદિરમાં આવી જુએ છે તો કુંવરને જિનરાજજીની કેસર, ચંદન, પુષ્પ ને બરાસ વગેરે ઉત્તમ દ્રો સહિત પૂજા કરતો દીઠો. તે પછી ચૈત્યવંદન કરતાં હલ્લાસ ચિત્તયુક્ત સુંદર સ્તવન કહ્યું અને તે પછી કુંવરે પ્રભુજીની સ્તુતિ કરવા માંડી કે“આજે મેં મહાદય પુણ્યપ્રતાપથી નાભિરાજાના નંદન અને દેવાદેવ દયાળ ઋષભદેવજીને જોયા, જેથી પાપ માત્ર પાતાળમાં સંતાઈ પઠાં” (૧-૫)
દેવ પૂજીને કંવર આવિયાજી, રંગમંડપમાંહિ જામરે; રાય સજન જને પરવર્યાજી, બેઠો કરિય પ્રમાણરે. કું. ૬ જિનહર બાર ઉઘડતાંજી, અચરિજ કીધી તમે વાતરે; દેવસ્વરૂપીદીસો આપણજી, વંશપ્રકાશો કુળજાતરે. કુ. ૭ ન કહે ઉત્તમ નામ તે આપણું જી, નવિ કરે આપ વખાણરે; ઉત્તર ન દીધો તેણે રાયને, કંવર સયળ ગુણ જાણરે કુ. ૮ દેખો અચંભો ઇણે અવસરેંજી. જુઓ ગયણું ઉધોતરે; ઊંચે વદને જોવે તવ સહુજી, એ કુણ પ્રગટી તરે. કે. ૯ વિદ્યાચારણ મુનિ આવિયાજી, દેવ ઘણા તસ સાથરે; જઈ ગંભારે જિન વાંદિયા, થુણ્યા શ્રી જગનાથરે, કુ. ૧૦ દેવરચિત વરઆસને જી. બેઠાં તિહાં મુનિરાય રે; દિયે મધુરક્વનિ દેશનાજી, ભવિકશ્રવણ સુખદાયરે. કું. ૧૧ નવપદ મહિમાતિહાં વરણુજી, સેવે ભવિકસિદ્ધચકરે; ઈહભવ પરભવલહિયેં એહથીજી, લીલાલહેર અનેકરે. કું. ૧૨ દુખ દેહગ સવિ ઉપશમેજી, પગ પગ પામે ઋદ્ધિ રસાળરે;
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ખો
૧૧૧
એ નવપદ આરાધતાં, જિમ જગકુંવર શ્રીપાળરે. કું. ૧૩ પ્રેમે સયળ પૂછે પરષદાજી, તે કુણુ કુંવર શ્રીપાળરે; મુનિવર તવ ઘુરથી કહેજી, તેહવુ ચરિત્ર રસાળરે. કુ. ૧૪ તે તુમ પુણ્યે ઇહાં આવિયેાજી, ઉધડયાં ચૈત્ય દુવારરે; તેહ સુણીને નૃપ હેખિયેાજી, હરખ્યા સવિરિવારરે. કુ. ૧૫ એમ કહીને મુનિવર ઉતપત્યાજી, ગયણુ મારગ તે જાયરે; ઉભા થઇ યે મુખેથ, વદે સહુ તસ પાયરે. કુ. ૧૬ ઢાળ સુણી ઇમ સાતમીજી, ખ`ડ બીજાની એહરે; વિનય કહે સિદ્ધચક્રનીજી, ભકિત કરી ગુણગેહરે. કું.
૧૭
અર્થ :-જ્યારે કુવર પ્રભુપૂજાના વિધિ પૂર્ણ કરીને રગમડપમાં આળ્યે ત્યારે સજ્જનાના પરિવારથી પરવરેલા રાજાએ કુંવર સાથે ભેટ વ્યવહાર અમલમાં લીધેા, અને પરસ્પર ભેટી ચાગ્ય સ્થળ આસન લઇ સ જના આનદિત થયા. તે પછી રાજાએ કહ્યું-“ આપે જિનમંદિરનાં દ્વાર ઉઘાડતાં, આશ્ચય જેવી વાત જાહેરમાં આવી છે, એથી આપ કાઈ દેવસ્વરૂપી દેખાઓ છે, ( માટે કૃપા કરીને) આપના વંશ, કુળ, જ્ઞાતિ; પ્રકાશ કરો. (એટલે અત્યાનંદ થાય.)” આ પ્રમાણે રાજાએ જો કે પૂછ્યું ત પણ નીતિ છે કે ઉત્તમ પુરુષા પેાતાનું નામ પેાતાના જ મુખથી ન કહે અને પેાતાની પ્રશ'સા (વખાણુ ) પણ પેાતાના મુખથી ન કરે. આમ હાવાને લીધે સકળ ગુણુના જાણનાર કુવરે રાજાના પ્રશ્નના (રાજાને) ઉત્તર જ ન આપ્યા. દરમિયાન એ અવસરમાં એક અચમા લાયક બનાવ બન્યા, (તે સંબધે કવિ કહે છે કે જરા તે જીએ) એટલે કે આકાશમાં ખૂબ અજવાળું થઈ આવ્યું, એ જોઇ બધાંએ મનુષ્યેા ઊંચા મેાઢાં કરી જોવા લાગ્યાં કે આ તે વળી અજવાળું શાનું થયું ! કઈ જાતની જ્યેાતિ પ્રગટ થઈ ?” એમ જોવા ને જાણવા માગતાં તે જેમની સાથે ઘણા દેવા છે એવા વિદ્યાચારણ મુનિ વર આકાશપથથી તે જગાએ પધારતા જણાયા, અને તેમણે ત્યાં પધારી ૧ શાસ્ત્રનું ક્રમાન છે કે-પેાતાનું નામ, પાતાની સ્ત્રીનું નામ અને પેાતાના ઇષ્ટદેવનું નામ મોઢેથી ન કહી બતાવતાં જમીન ઉપર લખી બતાવવું. પાતાનું નામ ન કહી બતાવવામાં ઉત્તમ કુલીનતાની પ્રતીતિ મળે છે. પેાતાની સ્ત્રીનું નામ ન કહેવામાં અઢ્ઢાગના તરફના પ્યાર સાખીત થાય છે, અને ઇષ્ટદેવનુ નામ ન કહેવામાં ઇષ્ટ પ્રત્યેના પ્યાર વર્તાવા તથા નામ જાણવાથી મતલખી લેકે તેના સાદ આપતાં પડતાં કષ્ટની ખલા દૂર ભા. ક.
થાય છે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
પરમાત્માજીનાં દર્શન વંદના કરી શ્રી જગનાથની સ્તવના કરી. તે પછી દેવતાના બનાવેલા શ્રેષ્ઠ આસન ઉપર બીરાજમાન થઈ તે મુનિવરજી મધુર નિવડે દેશના દેવા લાગ્યા અને તે સુખ દેનારી ધર્મદેશના ભવિક શ્રોતાજના શ્રવણ કરવા લાગ્યા, તથા તે દેશના દમિયાન નવપદજીના મહીમાનુ વર્ણન કરતાં કહેવા લાગ્યા કે “ હું વિજન ! તમે સ જન શ્રી સિદ્ધચક્રજીની સેવના કરી કે જેથી આ ભવમાં અને પરભવમાં પાર વગરની લીલાલહેર પ્રાપ્ત થાય. (કેમકે જગતમાં જે કંઇ સુખ મળવાના સાધન છે, તે ત્રણ તત્ત્વને જ અવલખીને રહેલાં છે. એટલે કે દેવતત્ત્વ, ગુરુતત્ત્વ અને ધર્માંતત્ત્વ એ ત્રણ તત્ત્વ સારામાં સારાં સુખસાધન દેનારાં છે, તે ત્રણે તવ શ્રી સિદ્ધજીમાં વિદ્યમાન છે, કેમકે શ્રી અરિહ'તજી, સિદ્ધજી એ એ પદ દેવતત્ત્વરૂપ છે, તેમજ આચાય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ એ ત્રણ પદ ગુરુત્ત્તત્ત્વ અને જ્ઞાન, દશન, ચારિત્ર, તપ એ ચાર પદ્મ ધમ તત્ત્વરૂપ છે. માટે મુખ્ય ત્રણ તત્ત્વના ગૌણ ભેદવડે નવ ભેન્નમય નવપદજીની અવશ્ય સેવના કરા કે) તમામ દુઃખ દુર્ભાગ્ય નાશ પામે અને ડગલે ડગલે આન ંદકારી ઋદ્ધિ-સાહેબી, જેમ એ નવપદજીના સત્ય આરાધનવડે આ જગતની અંદર શ્રીપાળકુવરને પ્રાપ્ત થઈ, તેમ સર્વ આરાધકોને પ્રાપ્ત થાય. ” આવું સાંભળી તમામ પરખંદાના શ્રોતા ગણે પ્રેમ સહિત પૂછ્યું કે હે પ્રભુ ! તે શ્રીપાળકુંવરજી કેણુ ? ( અને કેવી રીતે નવપદજીનુ` આરાધન કરતાં દુ:ખ દુર્ભાગ્ય નાશ થઈ પગલે પગલે ઋદ્ધિ પામ્યા ? તે પ્રકાશા.) ’” આવી ઇચ્છા થવાથી ઉપકારી સુનિવરજીએ શ્રીપાળકુંવરનું ઠંઠથી માંડીને રસીલું ચરિત્ર કહી સંભળાવી વિશેષમાં કહ્યું કે તે જ શ્રીપાળકુવર તમારા પ્રબળ પુષ્ણેાદયથી અહી આવેલ છે અને આ જિનમંદિરના મારણાં ઉઘાડેલાં છે. ’' આવું સાંભળતાં જ રાજા તથા અન્ય સ જના હાઁવંત થઇ અહાભાગ્ય માનવા લાગ્યાં. મુનિવરજી તેા. એટલું પ્રકાશી પુનઃ આકાશ માર્ગે પધાર્યા, એટલે સ જના ઊભા થઇ ઊંચુ' માતુ કરી તેમના ચરણકમળ વાંદવા લાગ્યાં. વિનયવિજયજી કહે છે કે આ ત્રીજા ખંડની સાતમી ઢાળ આપણને એ બોધ આપે છે કે-ડે વિજના ! તમા સવ ઉત્તમ ગુણાના ઘરરૂપ શ્રી સિદ્ધચક્રની ભક્તિ કરી કે જેથી આરાધકની પ્રશંસા કરવા વિદ્યાચારણ મુનિવર જેવા પણ સ્વયં પધારે, (૬-૧૭)
(દાહા-છંદ)
ખેડા જિનહર બારણે, મુખમંડપ સહુ કાય; કુંવર નિરખી રાયનું, હૈડુ હષિત હાય.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળરાજાને રાસ.
માતા કમળપ્રભા શ્રીપાળ કુંવરને કેડ પર બેસાડી નાસી છુટે છે.
[ પૃ૦ ૫૭ ]
જ્યોતિ મુદ્રણાલય, અમદાવાદ,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
ખંડ બીજે ધન રિસહસર કલ્પતરૂ, ધન ચકકેસરી દેવિ; જાસ પસાર્યે મુજ ફળ્યાં, મનવાંછિત તતખેવિ. તિલક વધાવિ કુંવરને, દેઈ શ્રીફળ પાન; સુજન સાખેં પ્રેમે કરી, દીધું કન્યાદાન. શ્રીફળ ફાફળ સયણને, દેઈ ઘણાં તંબોળ તિલક કરીને છાંટણાં, કીધાં કેસર ઘોળ. નિજ ડેરે કુંવર ગયા, મંદિર પહેતા રાય, બેહું થામ વિવાહના, ઘણુ મહત્સવ થાય વડી વડારણ દે વડી, પાપડ ઘણું વણાય, કેળવિયે પકવાન બહુ, મંગળ ધવળ ગવાય. વાઘા સીવે નવનવા દરજી બેઠા બાર, જડિયા મહિ માણક જડે, ઘાટ ઘડે લેનાર. રાયૅ મંડાવ્યો માંડવો, સેવન મણિમય થંભ, થંભ થંભ મણિ પૂતળી, કરંતી નાટારંભ. તરણ ચિહુદિશિ બારણે, નીલ રાયણમય પાન; ઝૂમે મોતી ઝૂમખાં, જાણે સ્વર્ગવિમાન. પંચ વરણને ચંદ્ર, દીપે મોતિદા; માનં તારામંડળ, આવી કિયો વિસરામ. ચોરી ચિહુ પખું ચીતરી, સેવન માણિક કુંભ; ફૂલમાળ અતિ કુટરી, મહકે સબળ સુરંભ. ૧૧
અર્થ-તે પછી જિનાલયના મુખમંડપની અંદર બધાએ બેઠા અને કુંવરનું મોં જોઈ રાજાનું હૈયું (તેમજ પ્રેક્ષકેનું હૈયું) હર્ષવંત થયું. એથી રાજાએ કહ્યું-“કઃપવૃક્ષની પેઠે મનવાંછિત પૂરનાર શ્રી ભદેવજીને ધન્ય છે અને ચકકેશ્વરી દેવીને પણ ધન્ય છે કે જેઓની કૃપાવડે માર મનવાંછિત તરત ફળ્યાં.” વગેરે વગેરે હર્ષવચન પ્રત કરી કુરને તિલક કરી, ચિખાઓથી વધાવી, શ્રીફળ પાન આપી, સારા જનની સાક્ષીએ પ્રેમ સહિત કુરીની સગાઈ કાયમ કરી, કન્યાદાનનો સંકલ્પ દઢ કર્યો. તે પછી સુજને -સંજનોને નાળિયર–સોપારી –પાનબીડાં આપી, તિલક કરી તથા કેસર ઘોળી તેનાં છાંટણું કરી આનંદ પ્રાપ્ત કર્યો. ત્યાર બાદ કુંવર પોતાના તંબુ તરફ પધાર્યો અને રાજા પિતાના મહેલ ભણું ૧૫
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
શ્રીપાળ રાજાને રાસ પધાર્યો તથા તે બેઉ જગે વિવિધ પ્રકારના વિવાહ સંબંધી મહોત્સવ થવા શરૂ થયા. એટલે કે માનવંતી વડારણે વડીઓ મેલે છે, પુષ્કળ પાપડ વણાય છે, અનેક જાતનાં પકવાન કેળવીને કરે છે. ધવળમંગળ ગવાય છે. દરજીઓ બારણે બેઠા નવીન નવીન ખૂબીભર્યા વાઘાઓ સીવે છે. જડિયાઓ મણિ માણેકના જડતરનું કામ કરે છે અને સોનીએ સેનાના વિવિધ ઘાટ ઘડે છે. આ બધી ધામધુમની મુખ્ય શોભારૂપ રાજાએ જે મંડપ રચાવ્યો છે; તે અતિ આનંદ આપે છે, કેમકે તે મંડપના દરેક થાંભલા સોનામય છતાં રત્નથી જડી તૈયાર કરેલા છે, તેમજ તે દરેક થાંભલાની ઉપર નાટારંભ કરવાના દેખાવવાળી મણિરત્નની પૂતળીઓ ગોઠવેલી છે. તે જાણે સાક્ષાતરૂપે નાટકજ કરતી હોયની તેવો ભાસ આપી રહેલ છે, તથા ચારે દિશાઓના બારણુઓની ઉર્વ સાખેં નીલરને મય પાન સહિત અને સાચા મેતીનાં ઝુલતાં ઝુલણુ સાથે ઝુલતાં તેણે બાંધ્યાં છે. તે જાણે હારે હાર સ્વર્ગવિમાન ગોઠવ્યાં હાયની તેવાં જણાય છે; વળી બાંધેલા પચરંગી ચંદરવાની ચોમેર મોતીની માળાઓ ટાંગેલી છે. તે વિષે કવિ કહે છે કે હું માનું છું કે આકાશમાંના તારામંડળેજ ત્યાં આવી વિશ્રામ કર્યો હેયની તે દેખાવ થઈ રહેલો છે. ચેરી પણ ચારે કોરેથી ચીતરેલી છે અને તેમાંના છોડ પણ એના માણેકના કુંભ અને તે પર મજેની-રૂપાળી ફલની માળાઓ પણ શોભાવેલી છે. તે ભારે સુગંધને પસરાવી સર્વને મહેક આપી રહેલ છે. (૧–૧૧)
૧
(ઢાળ આઠમી-રાગ ખંભાયતી-કરડો તિહાં કેટવાળ-એ દેશી) હવે શ્રીપાળ કુમાર, વિધિ પૂર્વક મજ્જન કરે છે, પહેરે સવિ સણગાર, તિલક નિલાઓ શોભા ધરેજી. શિર ખૂણાવાળે ખૂપ, મણિ માણેક મોતી જોજી, હસે હીરાને તેજ, જાણે હું નૃપશિર ચડજી. કાને કુંડળ દોય, હારે હૈયે હે નવલખાજી, જયા કંદરે રતન, બાંહે બાજુબંઘ બહેરખાંજી. સોવન વીટી વેઢ, દશે આંગળીયે સોહિયે. મુખ તંબાળ સુરંગ, નરનારી મન મહિયેજી. કર ધરી શ્રીફળ પાન, વરઘોડે જવ સંચર્યા; સાબેલાં શ્રીકાર, સહસગમે તવ પરવર્યાજી. વાજે ઢેલ નિશાન, શરણાઈ ભુંગળ ઘણુંજી; રથ બેઠી સય બદ્ધ, ગાયે મંગળ જાનણુજી.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ખંડ બીજે
૧૧૫ સાવ સેનેરી સાજ, હયવર હીસે નાચતાજી, શિર સિંદુર સેહંત, દીસે મયગળ માતાજી. ચહટે ચહુંટે લોક, જુવે મહત્સવ નવનવેજી; ઈમ મેટે મંડાણ, મોહન આવ્યા માંડવેજી.
અથ–હવે શ્રીપાળ કુંવરે સ્નાન કરવાના વિધિ મુજબ સ્નાન કરી તે પછી સર્વ શણગાર પહેર્યા, તે એ કે- કપાળમાં શેભાવંત તિલક કર્યું. માથા ઊપર મણિ માણેક મતીઓથી જડેલો ખૂણાવાળો ખૂપ ધર્યો; તે જડેલા હીરાએના તેજથી જાણે હાસ્ય કરતો હોયની તેવો ઝગઝગાટવંત જાણતો હતો એટલે કે તે રત્નજડિત પંપ રાજાઓના માથા ઉપર ચડી બેસવાથી એમ માનતે હતો કે હું સર્વ અલંકારથી શ્રેષ્ઠ છું, અને રાજાઓથી પણ મટે છું કે તેમના માથે બિરાજું છું. આમ ગર્વ લાવી જાણે હસતો હોય એમ કવિ ઉભેક્ષા અલંકારથી તે મેડનું વિશેષ તેજ જાહેરમાં લાવેલું છે. કાનમાં કુંડળ જોડે, ને હૈયાપર નવલખા હાર શોભતા હતા. કેડમાં રત્ન જડેલો કંદરે પહેર્યો હતે, બાંહે બાજુબંધ–એરખા પણ ધારણ કર્યા હતા. હાથની દશે આંગળીઓએ સોનાની વીંટી વેઢ શેલતાં હતાં અને હેમાં સારાં રંગદાર પાન બીડાં ઉપયેગમાં લીધાં હતાં. કે જેને જોઈ સ્ત્રી પુરૂષોના મન મેહનવરને તાબે થતાં હતાં. મતલબ એ કે રૂપાળા કુંવરે રૂપાળા શૃંગાર ધારણ કરેલો હોવાથી તેને જેનારાં મનુષ્ય ચિત્રામણના પૂતળા સરખાં સ્તબ્ધ થઈ જતાં હતાં. તે પછી હાથમાં પાણીચું શ્રીફળ અને નાગરવેલનાં પાન ધારણ કરી જ્યારે વડામાં સંચર્યા, ત્યારે હજારો ગમે સુંદર સાબેલા વરરાજાની આગળ ચાલ્યા. ઢોલ, નગારાં, શરણુઈ અને ભૂંગળ વગેરે વાજાં વાગી રહ્યાં હતાં. રથમાં બેઠેલી સેંકડો સ્ત્રીઓ જાનડીઓ મંગળ ગીત ગાઈ રહી હતી. તથા તમામ સેનેરી સરંજામથી ઉંચી
વિધિપૂર્વક સ્નાન કરવા બાબતને ખુલાસે એજ કે–પ્રથમ સુગંધી વસ્તુઓની મેલ હરનારી-સુરૂપ દેખાડનારી–પીઠી ચોળી, પછી ગઈ રાતનું ત્રાંબાના બેડામાં ભરી રાખેલું પાણી ત્રાંબાની કુંડીમાં ગળી લઇ, પ્રથમ નાભિ પર રેડવું શરૂ કરી, પગ સૂધી શરીરને સ્વચ્છ કરવું–એટલે કે એક ટુવાલ કે ખાદીના રૂમાલથી આસ્તે આસ્તે પાણી રેડતાં સાથે શરીરની ઉપર તકલીફ ન થાય એવી રીતે મર્દન કર્યું જવું. અને તે પછી માથાથી નાભિ લગી પાણી રેડતાં ઉપર પ્રમાણે મર્દન કરવું. તથા ઓછામાં ઓછી વીસ મિનીટ નહાવામાં લગાડવી. મર્દન કરી નહાવાથી રેમકૂપ ખુલ્લાં થાય છે ને તેથી પાણી અંદર પ્રવેશ કરતાં નવું જીવન પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રથમ નાભિથી ન્હાવાની શરૂઆત શા માટે કરવી ? તાંબાના બેડામાં રાખેલા પાણીને ત્રાંબાકુડીમાં ગળી લઈ શા સારૂ હાવું ? અને ન્હાતાં વીશ મિનીટ શા માટે કરવી ? એ સવાલનો ખુલાસો મેળવનારે “ધવંતરી” નામના વવક માસિકના પુ“ક બીજાને અંક ૧૦-૧૧ મે જોવે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ જાતના શણગારેલા ઘોડાઓ હણહણાટ શબ્દ કરતા નારી રહ્યા હતા, અને સિંદૂરથી ચર્ચેલા હાથીઓ મસ્તપણે મહાલતા દષ્ટિગોચર થતા હતા. આ વરઘોડાનો ઠાઠ હોવાથી ચહૂંટાની અંદર મળેલી મનુષ્યમેદની નવા નવા મહોત્સવ પૂર્વક વરરાજાને જોઈ આનંદ પામતી હતી. આ પ્રમાણે મોટા મંડાણયુક્ત મેહનવર લગ્નમંડપને વિષે જઈ પહોંચ્યા.
(૧-૮) પંખી આણ્યા માંહિ, સાસૂઍ ઊલટ ઘણેજી આણુ ચેરીમાંહિ, હર્ષ ઘણા કન્યા તણેજી. કર મેળા કીધ, વેદ પાઠ બાંભણ ભણેજી, સેહવ ગાયે ગીત, બિહુ પખું આપ આપણેજી, કરી અગ્નિની સાખ, મંડળ ચારે વરતિયાંજી; ફેરા ફરતાં તામ, દાન નરીદે બહુ દિયાંજી, કેળવિ કંસાર, સરસ સુગંધો મહમહેજી; કવળ ઠવે મુખમાંહિ, માહે મને ગહગહેછે. મદનમંજુષા નારિ, પ્રેમેં પરણી ઈણિપરેજી; બિહુ નારીશું ભેગ, સુખ વિલસે સુસરા ઘરેછે. ૧૩
અર્થ તે પછી સાસૂએ જમાઈને ઉલટ સાથે પંખીને ચોરીની અંદર પધરાવ્યા. તેમજ પરણવામાં ઘણો હર્ષ ધરાવનારી કન્યાને પણ ચેરીમાં પધરાવી તે પછી હસ્તમેળાપ કર્યો. તે વખતે બ્રાહ્મણે લગ્ન પાઠ ભણતા હતા, અને બેઉ
૧ વર વહુને, હવે પછી જીવતાં લગી એક બીજા વચ્ચે દેવ, અગ્નિ, વેદપાઠી, સૂર્ય, અને પંચની સાક્ષીએ લગ્ન ( એક બીજાનાં મને જોડવાને ) કરાર કરી પરસ્પર બેઉ શરીરની વિજળીને વિનિમય કરી એક બીજાનો સંબંધ છે, તથા છેડાછેડી બાંધી એક બીજાના લગ્નની જોડાયેલી સાબેત કરી બતાવી, અગ્નિ વગેરે તૃપ્ત કરી તેની શાખે જવ, તલ, હોમી મંગળ વત્તી ધણી ધણીઆણીના હક્કો હસ્ત કર્યા. ફેરા ફરી એક બીજાના પદ્ધતી પ્રીતિહકક જાહેર કરી બતાવ્યા અને કંસાર વતે પરસ્પર મીઠાં હાં કર્યા – હવેથી સદા આપણે બેઉ વચ્ચે કદી કડવાશ નહિ થતાં મીઠાં હોંજ રહેશે. ઈત્યાદિ ઘણે ગંભીર અર્થ સચવનારી એ બધી ક્રિયાઓ છે, પણ અફસનું મુકામ છે કે હાલમાં વિવાહ વિધિના જાણનાર ગોરી ન હોવાથી આ વિધિ શા કારણને લીધે કરવામાં આવે છે, તથા તેમાં શે મંગળ હેતુ સમાયેલું છે, અને શું ફેરફાર કરવાથી દંપતીને જયમંગળ પ્રાપ્ત થાય છે વગેરે વગેરે પોતેજ સમજતા નથી. માત્ર બડબડાટ કરી જ ને પસા લઈ રસ્તે પડવું એટલું જ જાણે છે, ત્યાં પછી તે ગેર વરવહુને તે ક્રિયાના ને મંત્રોના શું માયના (અ) સમજાવી શકે ! અને એમ થયું છે એથીજ દંપતિ વચમાં કલેશ તથા સંતાન વગેરેનું દુઃખ અને રોદણાં ભરી જીંદગી પૂર્ણ થતી થઈ છે. તેમજ આ ભારતને એવા રોએજ આરત (ચિંતા) મય બનાવી ગારત (પાયમાલા) થવાની અણીએ પહોંક્યો છે. આશા છે કે જેનો આ બાબત જાણી અમલમાં લેવા સવેળા જાગ્રત થશેજ! ભા. ક.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ બીજો
૧૧૭ પક્ષવાળી સવાસણ સ્ત્રીઓ પોતપોતાના તરફની વડાઈનાં ગીત ગાતી હતી. તે પછી અગ્નિની સાક્ષીએ ચાર મંગળ વત્ય. અને જ્યારે ફેરા ફર્યા ત્યારે રાજાએ કરમેચન વખતે બહુ દાન ( અને દાયજો વગેરે) આપ્યાં. તે પછી સુંદર, સરસ, સુગંધી વડે મઘમઘતા બનાવેલા કંસારના દાળીઆ મનમાં મહાન આનંદથી મલકાતાં વરહૂએ એક બીજાના મોંમાં આવ્યા. આ પ્રમાણે (તે સમય ને તે દેશની રાજરીતિ પ્રમાણે) પ્રેમ સહિત, મદનમંજૂષાને કુંવર શ્રીપાળ પરણ્યા અને બને સ્ત્રીઓથી સસરાના મકાનમાં જ સર્વ નેગ્ય પદાર્થો પૂર્વક સુખ વિલાસવા લાગ્યા.
(૯–૧૩) રુષભદેવ પ્રસાદ, ઉચ્છવ પૂજા નિત કરે; ગીત ગાન બહુ દાન, વિત્ત ગણું તિહાં વાવરેજી. ૧૪ ચૈત્ર માસે સુખવાસ, આંબિલ ઓળી આદરેજી, સિદ્ધચક્રની સાર, લાખાણી પૂજા કરે છે. વરતાવી અમારા અડ્ડાઇ મહોત્સવ ઘણોજી; સફળ કરે અવતાર, લાહો લિયે લખમોતણેજી ૧૬
અર્થ: તદનંતર કુંવરે નિરંતર શ્રીષભદેવજીના મંદિરની અંદર મોટા આનંદ સહિત ઉત્સવ અને પૂજા-ગીત ગાન કરી, દાન આપવામાં પુષ્કળ ધન વાવરવું શરૂ રાખ્યું. દરમિયાન ચિત્ર માસ આવી પહોંચતાં સુખના આવાસરૂપ આંબિલની ઓળી આદરી કુંવરે શ્રી સિદ્ધચકચ્છની ઉત્તમ પ્રકારે લાખેણે પૂજા કરવા માંડી. અમરપડો-એટલે કે આંબિલની અઠ્ઠાઈ પૂરી થતાં લગી કોઈ પણ પ્રાણીને મારવું નહીં એવો ઢંઢેરો પીટાવી ઘણે મોટો અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ કર્યો. અને આ પ્રમાણે મળેલી લક્ષ્મીને હવે લઈ અવતારને સફળ કરવા ઉત્તમ ખંત રાખી.
(૧૪–૧૬) એક દિન જિનહરમાહિ, કુંવર રાય બેડા મળી, નૃત્ય કરાવે સાર, જિનવર આગળ મન રળી. ૧૭. ઈણે અવસર કોટવાળ, આવી અરજ કરે ઇસીજી દાણ એરિ મોર, પકડ્યો તસ આજ્ઞા કીસીજી ? ૧૮ વળી ભાંગી તુમ આણુ, બળ બહુળું ઇણે આદર્યુંજી અમે દેખાયા હાથ, તવ મહોટું ઝાખું કર્યું૧૯ રાજા બેલે તામ, દંડ ચોરીનો દીજીયેંજી, જિહરમાં એ વાત, કહે કુંવર કિમ કીજીયે. . ૨૦
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ નજરે કરી હજુર, પહેલાં કીજે પારખું, પોં દેઈજે દંડ, સહુયે ને હાય સરિખુંછ. આ જિસેં હજુર, ધવળશેઠ તવ જાણિજી, કહે કુંવર મહારાજ, ચેર ભલે તુમેં આણિયો. ૨૨ એ મુજ પિતા સમાન, હું એ સાથે આવિયાજી, કેટિવજ સિરદાર, વાહણ હિાં ઘણું લાવિયોજી. ર૩ છેડાવી તસ બંધ, તેડી પાસે બેસાડિજી; ગુનહ કરાવી માફ, રાયને પાય લગાડિયોજી. રાય કહે અપરાધ, એહનો પરમેસર સહ્યો અજરામર થયે એહ, જેહ તુમે બાંહે ગ્રહ્યાજી ૨૫
અર્થ એક દિવસ કનકકેતુ રાજા અને શ્રીપાળ કુવર (એ બેઉ સસરા જમાઈ) જિનમંદિરના રંગમંડપમાં સાથે બેઠા હતા અને મનમાં મગ્ન થઈ પ્રભુ અગાડી ઉત્તમ નૃત્ય-નાચ કરાવતા હતા, એ અવસર દરમિયાન કોટવાળે આવીને અરજ કરી કે-“મહારાજ ! એક દાણચોરી કરનારા ચોરને પકડી લાવેલ છું. વળી તેણે આપની આણ આપી હતી તે પણ ભાંગી અને ઘણુંજ જોર બતાવ્યું એથી મેં તેને હાથ બતાવ્યા એટલે હેં ઝાંખું કર્યું, તો તેને માટે શો હુકમ છે?” તે સાંભળી રાજાએ કહ્યું-“ચારને દંડ આપે” એ વાત સાંભળતાંજ કુંવરે કહ્યું-“આવી વાત જિન મંદિરમાં કેમ કરાય? તેમજ જે ચાર હોય તેને નજર રૂબરૂ મંગાવી તે ચેર કે ગુન્હેગાર છે એ વાતની પરીક્ષા ને પ્રતીતિ મેળવી પછી ગુન્હાના પ્રમાણમાં જે દંડ દેવા લાયક હોય તે દંડ દેવો જોઈએ, કેમકે બધાં મનુષ્યો સરખાં હોતાં નથી. આ પ્રમાણે કુંવરનું બેલવું સાંભળી કેટવાળ મારફત ગુન્હેગાર ચોરને રૂબરૂ અણુવ્યું. અને તેને જોતાંજ ધવળશેઠ નજરે પડે, એટલે તે કુંવર બેલ્યો-“મહારાજ ! ચેર તો આપ ભલો લાવ્યા ! આતે ૨ મારા પિતા તુલ્ય છે. હું એની સાથે જ અહીં આવ્યો છું. એ કટિધ્વજોને પણ સરદાર છે અને આપના બંદરમાં ઘણું વહાણે લઈને આવેલ છે. એવા મનુષ્યને ગુન્હેગાર ગણવા લાયક છે ?ઇત્યાદિ કહી ધવળશેઠના બંધ છોડાવી પોતાની પાસે બેસાડે અને તેને ગુન્હો માફ કરાવી રાજાને પગે
૧ જાતે પૂરતી તપાસ કર્યા વગર ગુન્હેગાર ગણું લઈ કોઈને પણ શિક્ષા કરવી નહીં એજ આ વાક્ય બોધ આપી રહેલ છે.
૨ જેણે થોડો પણ પિતાને આશ્રય આ હોય કે જેની સેબતથી આપણને સારે કાયદે થયે હેય તે તેને ઉપકારી માને જ યોગ્ય છે, નહીં કે તે ઉપકાર ભૂલી જઈ અકાચ થવું જોઈએ, એજ આ વાક્ય બંધ આપે છે,
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ બીજે
૧૧૯ પડાવ્યો. રાજા બોલ્ય–એને અપરાધ તો પરમેશ્વરે સહન કર્યો છે–એ તે અજરામર થયે; કેમકે એને હાથ ૧ આપે પકડાયે છે જેથી એ નિર્ભય ને નિર્દોષ જ છે.”
(૧૭ ૨૫) એક દિન આવી શેઠ, કુંવરને એમ વિનવેજી, વેચી વાહણની વસ્તુ, પૂર્યા કરિયાણે નવેજી. તુમેં અમને ઇણ ઠામ, કુશળ ખેમેંજિમ આણિયાજી; તિમ પહોંચાડે દેશ, તો સુખ પામે પ્રાણિયાજી.
- ૨૭ કુંવરે જણાવ્યો ભાવ, નિજ દેશે જાવા તણેજી તવ નૃપને ચિત્તમાંહિ, અસંતેષ ઉપન્યો ઘણેજી માગ્યાં ભૂષણ જેહ, તે ઉપર મમતા કિસીજી પરદેશી શું પ્રીત, દુઃખદાયી હેયે ઇસીજી સાસુ સસરે દોય, કરજેડી આદર ઘણેજી; • આંસુ પડતે ધાર, કુંવરને ઈણિપરે ભણે છે
મદનમંજુષા એહ, અમ ઉત્સગે ઉછરીજી; જન્મથકી સુખમાંહિ, આજ લગી લીલા કરીજી વહાલી જીવિત પ્રાણ, તુમ હાથે થાપણ ઠીજી; એહને મ દેશે છે, જે પણ પરણે નવનવાજી. પુત્રીને કહે વત્સ, ક્ષમા ઘણી મન આણજી સદા લગી ભરતાર, દેવ કરીને જાણજે. સાસુ સસરા જેઠ, લજજા વિનય મ મુકજોજી પરિહર પરમાદ, કુળ મરજાદા મ ચકજો. કંત પહેલી જાગ, જાગતાં નવિ ઉંધીએજી, શેય બહેન કરી જાણ, વચન ન તાસ ઉલંધિયૅજી. ૩૫ કંત સયળ પરિવાર, જમ્યા પછી ભેજન કરે છે, દાસ દાસી જણ ઢોર, ખબર સહુની ચિત ધરેજી. ૩૬ ૧ આ વચન એજ બોધ આપે છે કે-મહાન પુરુષોની જેના પર રહેમ નજ હોય છે તે નિર્ભયતાવંતજ થાય છે. માનવંતા મહાશયાએ હાથ પકડશે કે તે ગુન્હેગાર હોય તે પણ તેને ગુન્હો પરમેશ્વર તરફથી જ માફ થઈ ચૂક્યો જ મનાય છે; માટે મહાશયની મહેરબાની મેળવવી.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
શ્રીપાળ રાજાને રાસ જિનપૂજા ગુરૂભક્તિ, પતિવ્રતા વ્રત પાળજી;
શી કહીયેં તુમ શીખ, ઈમ અમ કુળ અજુવાળmજી. ૩૭ રયણ ઋદ્ધિ પરિવાર, દેઈ નૃપે વહાણ ભર્યા; મયણમંજૂષા ધૂઅ, વળાવા સહુ નિસર્યાજી, ૩૮ કાંઠે સચળ કુટુંબ, હૈડા ભર ભેટી મળ્યા . તસ મુખ વારેવાર, જોતાં ને રોતાં પાછાં વળ્યાંછ. ૩૯ કુંવર વાહણમાંહિ, બેઠાં સાથે દોય વહૂજી; કામ અને રતિ પ્રીતિ, મળિયાં એમ જાણે સહુજી ૪૦ બીજે ખડે એહ, ઢાળ થુણી ઇમ આમીજી, વિનય કહે સિદ્ધચક્ર, ભક્તિ કરે સુરતરૂ સમીજી. ૪૧
અર્થ_એક દિવરા ધવળશેઠે આવીને કુંવરને આ પ્રમાણે વિનવ્યું કેઆપનાં અને મારાં વહાણોની અંદરની તમામ વસ્તુ વેચી દઈ તેમાં નવી કરિયાણની વસ્તુઓ ભરી લીધી છે; માટે હવે જેમ આપ અમને કુશલ ખેમેં લાવ્યા છો, તેમ પાછા અમારા દેશમાં પહોંચાડે એટલે સર્વ પ્રાણું સુખ પામે.” શેઠની આવી વિચારણુ જાણી લઈ કુંવરે પિતાના સસરાના આગળ પિતાના ધારેલા દેશ તરફ પ્રયાણ કરવાને ભાવ જણાવ્ય; એટલે રાજાના મનમાં ઘણોજ અસંતેષ પેદા થયે; છતાં પણ તેણે વિચાર્યું કે–“ માંગી આણેલાં ઘરેણાં ઉપર મમતા રાખવી તે શા કામની ? કેમકે પારકાં તે આખર પારકાજ હોય છે. એજ પ્રમાણે પરદેશીની પ્રીતિ પણ દુઃખદાયીજ હોય છે.” એમ નિરધારી સાસુ સસરાએ બે હાથ જોડી ઘણું આદર સહિત ચોધાર આંસુ વરસાવતે કુંવર પ્રત્યે આ પ્રમાણે કહ્યું-“કુંવરરાજજી ! આ મદનમંજૂષા અમારા ખોળામાંજ લાડ સાથે ઉછરી છે અને જન્મથીજ સુખમાં રહી અત્યાર લગી કડા કરી છે, તથા અમને અમારા પ્રાણ સમાન બહાલી છે; તોપણ થાપણની પેઠે આપને હાથ સ્વાધીન કરી છે. મતલબ એજ કે લક્ષમી ઘણું હાલી હોય છે તો પણ જરૂર વખતે થાપણ રૂપે બીજાને સ્વાધીન કરવી પડે છે. તેની પેઠે આ પુત્રીરૂપી રત્ન પણ આપને તાબે ઍપવી પડે છે; માટે કદાચ નવી નવી અનેક રાજકન્યાઓ પરણે, છતાં પણ એને છેહ દેશો નહીં. (અણમાનીતી કરશે નહીં.)” આ પ્રમાણે કુંવરને વિનવી પછી પોતાની પુત્રીને શિખામણ આપવા માંડ્યાં કે-“હે - ૧ આ વચન એજ બોધ આપે છે કે-માગી આહેલી જણસે ને પરદેશી મહેમાન તરફ વિશેષ મમતા રાખવી એ વિશેષ સંતાપકારી છે. તથા પુત્રી એ પારકા ઘરનું જ ભૂષણ હોય છે, માટે તે કયાં સુધી રાખી મૂકાય ?
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ બીજો
૧૨૧
વત્સ ! આકળા સ્વભાવ ન રાખતાં પુષ્કળ ક્ષમાવત સ્વભાવ રાખજો. હુંમેશાં જીવનપર્યંત ભરતારને દેવ કરીનેજ માની એમનુ પૂજન સેવન સ્તવન—સ્મરણાદિ કરજો. સાસુ—સસરા જેઠની લાજ કે વિનય કરવામાં જરા પણ ચુક આવવા દેશેા નહીં. પ્રમાદને દૂર કરી દેજો. - કુળમર્યાદા ચુકશે। નહીં. કતના પહેલાં જાગજો. પતિ જ્યાં લગી જાગતા હાય ત્યાં લગી ઉંઘી જશે નહીં. શાકયને સગી વ્હેન સરખી વ્હાલી ગણી તેણીનું વચન ન ãંઘશે. પતિ તેમ તમામ પેાતાના ઘરમાંનાં સંબધી વગેરે પરિવારને જમાડી પછી ભાજન કરજો. જિનેશ્વરની પૂજા, અને ગુરૂની ભક્તિ કર્યો કરજો. અને સદા પતિવ્રતા વ્રત પાળો. વિશેષ શું કહિયે, પણ અમારૂ કુળ ઉજ્જવળ કહેવાય એવી રહેણી કહેણી રાખજો એજ ૧ શીખામણુ છે.” ઇત્યાદિ શિક્ષાવચન કહી રાજાએ પુત્રીને રત્ના, ઋદ્ધિ અને પરિવાર જેજે જરૂર જણાઈ તે તે ચીજો આપી વહાણાને ભરપૂર કર્યા. તે પછી મદનમષા પુત્રીને વાળાવા માટે સ્વજન સજ્જનાદિ સર્વ ખ ંદર લગી આવ્યાં અને સમસ્ત કુટુંબ સાથે પુત્રી, તથા પુત્રી સાથે સર્વ કુટુંબીજન હૈડાભર ભેટી (પરસ્પર એક ખીજાનાં) મ્હોં જોતાં ને શતાં પેાતાના પંથે પળ્યાં. તે પછી કુંવર અને વહૂએ સાથે વહાણુની અંદર બેઠા. તે જાણે કામદેવ સાથે રતિ ને પ્રીતિ (એ બેઉ સ્ત્રીઓ) એસી આનંદ લેતી હૈાયની તેવા ખ્યાલ રજુ થયા હતા. વિનયવિજયજી કહે છે કે આ ખીન્ન ખંડની અંદર આઠમી ઢાળ કહી. તે એ એધ આપે છે કે શ્રી સિદ્ધચક્રજીની ભક્તિ કલ્પવૃક્ષ સમાનજ ઈચ્છિત સિદ્ધિ આપનારી છે; માટે હંમેશાં તેમની ભક્તિ કર્યોજ કરી; કેમકે તેમની ભક્તિના પ્રતાપથી જેમ શ્રીપાળ કુંવરની ચડતીતિ થઈ, તેમ તમે આરાધકેની પણ તેવીજ રિત થશે. (૨૫–૪૧)
(ચાપાઇ—છ ંદ.)
ખંડ ખડ મધુરેા જિમ ખંડ, શ્રી શ્રીપાળ ચરિત્ર અખડ કીતિ વિજયવાચકથી લઘો, બીજો ખ'ડ ઇમ વિનયે કહ્યો. ઇતિ શ્રીમન્ત્રહાપાધ્યાય શ્રી કીર્તિવિજય ગણિ શિષ્યાપાધ્યાય શ્રી વિનયવિજય
૧ હાલના જમાનામાં કેળવણી વગરનાં માબાપ ને સગાં સંબધી સાહેલીએ આથી ઉલટીજ શીખામણ આપી દ્વેષ કલેશ વગેરે કષાયેાની કુમળી વયની બાળકીના મનમાં સજ્જડ અસર ઠસાવે છે; તેના પરિણામમાં આખર ભુંગળ વિનાની ભવાઇ નજરે જોવાને વખત આવે છે. અને એથીજ સ્વદેશની પડતી થતી જાય છે; માટે તે બાબત લક્ષમાં રાખી ઉપર કહેલી ઉત્તમ શીખામણા વડે સંતતીનાં હૃદય ઉમદા તાલીમવાળાં બનાવવાં. ભા. કે.
૧૬
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
શ્રીપાળ સજાને રાસ ગણિ વિરચિતે શ્રી સિદ્ધચક મહિમાધિકારે શ્રી શ્રીપાળ ચરિત્ર પ્રાકૃત પ્રબંધે વિદેશગમને કન્યા કય પાણિગ્રહણેત્યાદિ વર્ણન નામ દ્વિતીય ખંડ:
અર્થ-શેલડીના સાંઠામાં ખંડ ખંડ (કાતળી કાતળી) માં જેમ મીઠો રસ હોય છે તેમ આ રાસના ખંડ ખંડમાં મીઠે રસ છે, તે પણ શેલડીના ખંડમાંનાં રસની મધુરતો ખંડ ખંડમાં સ્વાદ ફેર હોવાથી તે ખંડિત રસવંત છે. તેગંજ તે રસની લહેજત ચીડ વખતજ આનંદ આપે છે, અને કફ વગેરે વિકાર કાપે છે, પરંતુ આ શ્રીપાળચરિત્રના ખડેમાં તે ખંડે ખડે એક સરખેજ સ્વાદ પનારે રસ કાયમ રહેલો છે, તેમ જ તે રસની લહેજત લાંબા સમય સુધી અખંડાનંદ આપે છે, અને અસાધ્ય ભાગના વિકારે કાપે છે. એથીજ
લડોના ખંડે રર્સ કરતાં સર્વ પ્રકારે આ રાસના ખંડને રસ ખંડ પાડ્યા છતાં પણ અખંડ રસરૂપ છે. જેમ સાકરના સો ખંડ કર્યા છતાં પણ તેની અંદરની મિષ્ટતા જેમની તેમ કાયમ રહે છે, તેમ આ રાસના ખંડ ખંડ કર્યા છતાં પણ તેમાંની મીઠાસ જેવીને તેવી જે વિદ્યમાન છે. તેમજ જેમ શેરડીમાં મીઠાસ પૃથ્વી મારક્ત પ્રાપ્ત થાળે છે, તેમ આવા ગ્રંથના ગૂઢ ગહન રહ
સ્થ રૂપ રસ ગુરૂદ્વારાજ પ્રાપ્ત થાય છે. ઍજ નિમ મુજબ મને પણ અખંડ રસ વાળા શ્રીપાળ ચરિત્રની ગુરૂગમતા મારા ગુરૂરાજ શ્રીમદ્ કીર્તિવિજ્યજી ઉપા થાય મારફત પ્રાપ્ત થઈ જેથી વિનયવિજયજી કહે છે કે મેં પણ આ રાસને બી ખંડ-વિભાગ કથન કર્યો.
ઇતિ શ્રી શ્રીપાળચરિત્રના રાસની અંદર શ્રીપાળ કુવર વિદેશ જઈ સ્વપરાક્રમ કરીને બે કન્યાઓનું પાણિગ્રહણ કરવું એ સંબંધી પુરોહિત પૂર્ણચંદ્ર શર્મા કૃત ગુજરાતી ભાષાંતરરૂપે બીજો ખંડ પૂર્ણ થયે.
૧ કેટલાંક ભાષાંતર કર્તાઓએ ખાંડના ખંડ-કકડાની મિઠાસ જેવી રાસના ખંડની મિઠાસને કલ્પી છે; પરંતુ ખાંડના કકડા હતાજ નથી. તે તે ભૂકારૂપે જ હોય છે. તેમ ખાંડ ને સાકરને અર્થ કલ્પી કહાડીએ તો તે પણ ભાષા વિરૂદ્ધ છે. માટે જ અધ્યાહાર રૂપે ઉપરનેજ અર્થ સંબંધ જોતાં યોગ્ય લાગવાથી દાખલ કર્યો છે, તે તે માટે સુજ્ઞ વાચકો લક્ષ દઈ યોગ્ય અર્થ સ્વીકારવા કૃપા કરશે.
ભા. ક.
દ્વિતીય ખંડ સમાપ્ત
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
વસ્તુનિર્દેશાત્મક-મંગળાચરણ.
. ( હા-છંદ સિદ્ધચક્રના ગુણ ઘણા કહેતાં તાવે પાર,
વાંછિત પુરે દુખ હરે. વંદુ વારંવાર અર્થ:-શ્રી સિદ્ધચક મહારાજજીના ઘણા ગુણે દેવાથી તેનું વર્ણન કરતાં પાર આવે તેમ નથી, તે પણ ટુંકામાં એટલું જ કહીશ કે શ્રી સિદ્ધચક્રજી આરાધક જનેના સકળ વાંછિત પૂર્ણ કરે છે અને દુખસાહને હરે છે, માટે સકળ સિદ્ધિદાયક નવપદમય સિદ્ધચકને વારંવાર પ્રણામ કરું છું. આ પ્રમાણે મંગળાચરણ કહી કવિ બીજા ખંડ સાથે આ ત્રીજા ખંડને સંબંધ જોડી દેવા યુક્તિરૂપ થન છે કે –
સભા કહે શ્રીપાળને, સમુદ ઉતારે પાર, અમને ઉત્કંઠા ઘણુ–સુણુવા મ કરે વાર. કહે કવિયણ આગળ કથા, મીઠી અસિય સમાન, નિદા વિકથા પરહરી, સુણજો દેઈ કાન.
અર્થ-કવિને સમાજને કહે છે કે-“શ્રીપાળ કુંવરને દરિયાની મુસાફરી પૂર્ણ કરાવી કાંઠે પાર ઉતારે, કેમકે વિદ્વસંતેષી છેષ ધવળશેઠ કુંવર શ્રીપાળને દરિયાની મુસાફરી દરમ્યાન પ્રાણ સંકટમાં નાખવાની વિચારણું ચલાવે છે એથી ન જાણી શકીએ કે તે દુષ્ટ શું કરશે ! એ ભયને લીધેજ કહેવામાં આવે છે કે કુંવર કાંઠે પહોંચી પારે ઉતરે ત્યાં લગીની કથા (સંભળા–કેમકે એ કથા) સાંભળવાની ઘણીજ ઉત્કંઠા છે જેથી સ્થન કરવામાં આપ જરા પણ વાર ન કરે.” આ પ્રમાણે શ્રોતાગણની અત્યાધુરતા જાણી કવિ પણ હવે પછીની અમૃત જેવી મીઠી કથા કથન કરે છે અને તે સાથે કહે છે કે-“હે શ્રોતાજન! તમે નિદ્રા
૧ આ કથન એજ ચાનકકારી સૂચના કરે છે કે-ઉંધ અને વાતોનાં ગપ્પાં બંધ કરી કાન દઈ ધ્યાનપૂર્વક ઉપદેશ કે વાત સાંભળવામાં આવે તેમજ તે બેલનારની મહેનત અને સાંકળનારનો શિક ધખત સફળ થાય છે.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
શ્રીપાળ રાજાને રાસ ઉંઘ અને વિકથા (વાતના ગપ્પાં) તજી દઈને ધ્યાનપૂર્વક જે કહું છું તે સાંભળજે.”
(૨૩) ધવળશેઠ ઝૂરે ઘણું, દેખી કુંવરની ઋદ્ધ; એકલડો આવ્યો હતો, હૈ હૈ દેવ શું કીધ ! વાહણ અઢીસું માહરાં, લીધાં શિરમાં દેઈ; જેઉ ઘર કિમ જાયશે, ઋદ્ધિ એવડી લેઈ: એક જીવ છે એહને, નાખું જલધિ મઝાર, પછી સયળ એ માહરૂ, રમણિ ઋદ્ધિ પરિવાર. દેખી ન શકે પારકી, ઋદ્ધિ હિરો જસ ખાર; સાયર થાએ દુબળા, ગાજતે જળધાર. વરષાળે વનરાઈ જે. સહુ નવપલ્લવ થાય; - જાય જવાસાનું કિસ્યું, જે ઊભો સૂકાય.
જે કિરતારે વડા કિયા, તે શું કહી રી; દાંત પડયા ગિરિ પાડતાં, કુંજર પાડે ચીસ.
અર્થ:-શ્રીપાળ કુંવરની અદ્ધિ જોઈ જોઈને ધવળશેઠ બહુજ ઝરવા લાગ્યો હતો કે “૧ હાય! હાય ! આ એકલો આવ્યો હતો, છતાં આ બધું હે દેવ!તે શું કરી દીધું? મતલબ એ કે-કાંકરાને મેરૂ બનાવી નાખ્યો ! મારાં અઢીસે વહાણ પણ હેજમાં એણે મારા માથામાં દઈને લઈ લીધાં છે, પરંતુ હું જોઉ કે હવે આ બધી દ્ધિ લઈને કે કુશળખેમેં ઘેર જાય છે ! એ એક જીવ છે, તેને હું દરિયામાં નાંખી દઉં એટલે પછી એ સ્ત્રીઓ, એ ત્રાદ્ધિ અને એ પરિવાર વગેરે જે છે તે બધું મારૂંજ છે.” વગેરે વગેરે દુષ્ટ અધ્યવસાયના વિચાર કરવામાં તદાકાર થઈ ગયે. (કવિ કહે છે કે દુષ્ટોની રીતિજ છે કે જે ખારવાળા–ષી હદયના દુષણો હોય છે તે પરાઈ ઋદ્ધિ જોઈ જોઈને) જેમ વર્ષાદ ગાજવાથી દરિયે દુર્બળ થાય છે (હોય તેના કરતાં પાણી નીચું ઉતરી જાય છે)તેમ અદેખાઈને લીધે સૂકાતે દુર્બળ થતો જાય છે. વળી વર્ષાકાળમાં બધી વનસ્પતિ નવપદ્વવ થઈ શોભાવંત થાય છે, એટલે બધી વનસ્પતિઓની ઉન્નતિ થયેલી જોઈ છેષી જવાસો ઊભે સૂકાઈ જાય છે; (કહે કે એમાં જવાસાના બાપની શી મૂડી જતી રહે છે? કશી નહીં. માત્ર અદેખાઈના પ્રભાવથી જ એવા હાલ થાય છે ! સારાંશ એ કે
૧ આ સંબંધ એજ સૂચવે છે કે-અદેખાઈ કરનારા પારકાનું કદી ભલું ચાહતા જ નથી. તેમ જ જીવનનું મુકશાન ખમીને પણ રને હરક્ત કરવા પડ્યા રહે છે..
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજે
૧૨૫ અદેખાં માણસ કોઈનું ભલું થયું જોઈ રાજી થતાં જ નથી ! સાચી વાત તે એજ સમજવાની છે કે) જેને ૧ કિરતારે પ્રારબ્વેજ મેાટા કર્યાં, તેની સાથે રીસ કરવી તે શું કામની ? તેવાની સાથે રીસ કરવાથી જેમ ડુંગરને જોઇ હાથીને અદેખાઈ આવતાં તેણે પેાતાના દતૂશળા વડે ખાદીને ફેંકી દેવાના ઉદ્યમ આ તા તેથી ડુંગર ખાદાઇ ન્હાનેા થયા નહી—હતા તેને તેજ રહ્યો અને પેાતાનાં ઈંટૂશળ ઉલટાં તૂટયા એની પીડાને લીધે ચીસા પાડવા લાગ્યા, (તેમ મેટાને હલકા કરવા ઉદ્યમ આદરવાથી કશે! દહાડા વળતા નથી, પણ ઉલટા હાય વાય વહેારવાના વખત રજી રહે છે–મતલબ એજ કે જેને ભાગ્યદેવે માટા–સંપત્તિવંત કર્યો છે તેને જોઈ રીસ ન કરતાં આનતિ થવું જોઇએ છે; કેમકે અન્ય જીવા તરફ્ આપણે જે મૈત્રી ભાવનાથી વિષે તે બેશક તેથી આપણીજ ઉન્નતિ થાય છે. સત્તુ ભલું ચાહવાથી આખર તેના પ્રત્યાઘાત વડે આપણુંજ ભલું થાય છે એ સિદ્ધ વાર્તા છે !)
૪-૨
( ઢાળ પહેલી રાગ મલ્હાર– શીતળ તરૂવર છાંય કે–એ દેશી.) ઢેખી કામિની દાય, કે કામે વ્યાપિયારે કે કામે વ્યાપિયા, વળી ઘણા ધનલાભ,કે વાયેા પાપીયારે, કે વાળ્યેા પાપિયા લાગા દેય પિશાચ, કે પીડે અતિધણુ રે કે પીડે. ધવળશેઠનું ચિત્ત, કે વશ નહિ આપણુ રે. કે વશ. ઉદક ન ભાવે અન્ન, કે નાવે નિડીરે, કે નાવે નિદ્રડીરે. ઉલ્લસ વાલસ થાય કે જક નહી એક ઘડીરે. કે જક મુખ મૂકે નિસાસ, કે દિન દિન દૂબળારે. કે દિન દિન. રાત દિવસ નવિ જાય કે મન બહુ આમળારે કે મન.
૧
२
અર્થ :-ધવળશેઠે ઉપર પ્રમાણે દુષ્ટ વિચાર એના લીધે કર્યાં હતા કે કુંવરની અને સુંદરીએ તેના જોવામાં આવી હતી, જેથી તે દૂરાચારીના મનમાં દુષ્ટ કામદેવ વાસ કરી તેના ૨ અંગમાં વ્યાપી રહ્યો હતા, તેમ વળી કુંવરની પાસે
૧ આ કથન એજ સૂચવે છે –પાતાના ગજા હાનીજ હાથ લાગે છે. અરેાબરીયાથી બાથ ભીડતાં સ્થિતિ વિના આકરી ખાકરી ભીડે તેા તેની વિચારણાજ અ ંતે તેને પીડે છે.
ઉપરાંતની વાત કરવા જતાં એશક
વખતે ફાવી શકાય છે; પણ તેવી
૨ વ્યભિચારીના મનમાં સ્ત્રી, અને લોભીના મનમાં દામનોજ ઝંખના લાગી રહે છે અને એથી ભાખર પાયમાલીને વહેરે છે. એમ આ ક્ચન પ્રતીતિ આપે છે
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ
૧૨૬
બહુજ ધન દીઠું, જેથી તે લઇ લેવા માટે તેના પાપી લેાભ વધી પડયેા હતા. આમ એ પિશાચના વળગાડથી તેને એ પિશાચા ઘણીજ પીડા આપતા હતા, અને તેના લીધે ધવળશેઠનું મન (પરવશ પડવાથી) પેાતાને વશ હતુંજ નહી. (જ્યારે મન કાઈ ખીજા વળગાડને તાબે થાય છે ત્યારે જેવી ધવળશેઠની દશા થઈ તેવીજ થાય છે એટલે કે જેમ) ધવળશેઠને પારકાના પ્રવેશથી અન્ન પાણી પર તદ્ન અચ વધી પડી હતી, નિદ્રા પણ આવતી ન હતી, આકુળ વ્યાકુળ આળસવત રહ્યાંજ કરતા હતા, ને જપ એક ઘડીભર મળતા ન હતા. ખસ એતા અજપા સાથે માઢથી ઉન્હા નિશ્વાસા નાખતા હતા ને ક્રિન પરઢિન કૂમળા થયે જતા હતા. તેમજ મનમાં કંઇક ઉથલ પાથલના ગોટાલાએ આવવાથી રાત દિવસ પણ મહા મુશ્કેલીથી જતાં હતા. (તેમ ચિંતાતુરની ગતિ પણ ધવળના જેવીજ થાય છે.) (૧-૨)
ચાર મળ્યા તસ મિત્રકે પૂછે, પ્રેમશુરે. પૂછે, કાણુ થયો તુમ રાગ, કે ઝરા એમ શુરે. કે ઝરા ? કે ચિંતા ઉત્પન્ન, કે કોઇક આકરીરે. કે કાઇક, ભાઇ થાએ ધીર, કે મન કાઠું કરીરે. કે મન કાઠું, દુ:ખ કહા અમ તાસ, ઉપાય વિચારિયેરે, ઉપાય, ચિતાસાયર એહ, કે પાર ઉતારિયે રે. કે પાર; લજ્જા સૂકી શેઠ કહે મન ચિંતન્યુરે, કહે મન, તવ ચારે કહે મિત્ર, કે ધિક એ શુ લગ્યુરે, કે ધિક. પરનારીને પાપ, ભવાભવ મૂડિયેરે, કે ભવાલવ, કિમ સુરતરની ડાળ, કુહાડે કૂડીએરે, કુહાડે; પરઉપગારી એહ, જિસ્યા જગ કેવડારે, જિસ્ચેાજગ, દીઠા પ્રત્યક્ષ જાસ, કે મહીમા એવડારે, કે મહીમા. છેડાવ્યા દેાય વાર, ઇણે તુમેં જીવતારે, ઇણેં તુમે, ઉગરિયાં ધન માલ, જે પાસે' એ હતારે, જો પાસે; તાર્યાં. થંભ્યાં વાણુ, ઇણે' આગળ રહીરે, ઇગ્` આગળ, એહવા પુરૂષ રતન્ન, કે જગ બીજે નહીંરે, કે જગ કરી એહશુ' દ્રોહ, જો વિરૂએ તાકરે, જો વિરૂ, તે અણુ ખુટે કિહાં ઇક, અંતે થાકારે. કે અ ંતે; ભાગ્યે લાધી ઋદ્ધિ, ઇણે જે એવડીરે. ઇણે જે એવ, પડી કાંઈ દુર્બુદ્ધિ, ગળે તુમ જેવડીરે, ગળે, તુમ જેવ
૬
૩
મ
७
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭ અર્થ-ધવળશેઠની આવી દશા જોઈ તેને તેના ચાર મિત્રોએ મળી પ્રેમ સહિત પૂછયું– ૧ તમને શું રેગ થયે છે કે તમે આમ ગુર્યા કરે છે? અથવા તે કંઈ આકરી-કઠીન ચિતા પેદા થઈ છે? જે તેમ હોય તોપણ ભાઈ! મનને કઠીન કરી ધર્યતા ધારણ કરે; અને જે દુઃખ હોય તે અમને કહે કે તેને ઉપાય વિચારિયે, અને ચિંતારૂપી સમુદ્રમાંથી તમને પાર ઉતારીયે.” આ પ્રમાણે મિત્રોના પૂછવાથી ધવળશેઠે લાજ મૂકીને મનમાં ચિંતવેલું કામ હતું તે કહ્યું. એ સાંભળીને ચારે મિત્રોએ કહ્યું–“ધિક્કાર છે તમે શું લવાર કર્યો ! પરસ્ત્રીના સંસર્ગ પાપથી એકજ ભવ નહીં, પણ ભભવ ભવસમુદ્રમાં ડૂબીએ છીએ.( જેથી તમોએ પરસ્ત્રીગમનની ઈચ્છા કરી તે પણ મહા દુઃખદાયી છે.) અને શ્રીપાળજીને મારવાને ઈરાદે રાખ્યો છે તે પણ અત્યંત દુઃખદાયી છે, કેમકે તે જગત જનોના મને રથ પૂર્ણ કરવા પવૃક્ષની ડાળ સન્માન છે, તો એવા કોણ મૂર્ખ હોય કે કલ્પવૃક્ષની ડાળને કુહાડેથી ઝુડી પડે ! એ કુંવર પરોપકારી કેવડાના ડોડાના સરખો છે અને જેને પ્રત્યક્ષપણે મહીમા પણ જોયેલ છે કે બે વખત તે (એક વખત બમ્બરરાયના હાથથી અને બીજી વખત કનકકેતુના હાથથી). એણે તમને જીવતા છોડાવ્યા, અને એ પાસે હતા તો ધનમાલ પણ ઉગર્યા તેમજ (ભરૂચ બંદરની અંદર) થભેલાં વહાણે પણ આગળ રહીને તાર્યા હતાં. (છતાં એ બધા ઉપકારે ભૂલી જઈ અપકાર કરવા ધારે છે એ અનિષ્ટ થવાનીજ નિશાની છે.) એના જે બીજે પુરૂષરોન જગતમાં કેઈ નથી. એ વાતે અમે કહીએ છીએ કે જે એનાથી દ્રોહ કરી એનું અનિષ્ટ–બુરું કરવા તાકશે, તે ખાત્રીથી માનજે કે વગર આયુ ખૂટયે કયાંક મોતને ભેટશે. એણે જે એટલી બધી ઋદ્ધિ મેળવી છે તો તે એના ભાગ્યબળથી જ મેળવી છે, એમ છતાં તમને આટલી બધી ટુબુદ્ધિ કેમ ગળામાં ભરાઈ પડી છે?
ત્રણ મિત્ર હિત શીખ, તે એમ દેઈ ગયારે, તે એમ,
૧ શેઠ ને તેના મિત્રોને સંવાદ પ્રથમ એ સૂચવે છે કે-મનના દુઃખની વાત સદમિત્ર અગાડી કહેવી જ જાઈએ કે જેથી તેનું નિવારણ થાય. બીજું એ સૂચવે છે કે-ઉપકારીના ઉપકાર ભૂલી જઈ તેના તરફ અપકાર કરવા એ તદ્દન ધિક્કારવા લાયક પંથ છે. એવી સાચી વાત કહી મિત્રને બેધ આપો તેવીજ રીતે પિતાને મિત્ર અવળે માગે દોરા હોય તો તેને રાજી રાખવા તેના વિચારને માટે હાજી હા કહેવી નહીં; પણ મિત્રની ચડતી થાય તેવી વાત દાખલા દલીલની સાથે દઢાવી નશીહત આપવી એજ સાચા ને પવિત્ર મિત્રની ફરજ છે. ત્રીજું એ સૂચવે છે કે દુષ્ટને દુષ્ટ, ધમીને ધમી મળે તો જ આનંદ આપે છે. અથવા તો સામાનું-મન જે કામથી રાજી હોય તેવી વાત કરી પોતાના સ્વાર્થ સિદ્ધ કરી લે. ધનવાન ફરી ફરીને કયાં હાથ આવનાર છે. તેમ ધનવાનનું એવા રસ્તાથીજ પાણી થાય છે માટે મિજાજને મળતા થઇ વહાલા થવું જેથી પક્ષ વધે છે.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
ચાથા કહે સુણ શેઠ, કે એ વૈરી થયારે, કે એ વૈરી, ગણિયે પાપ ન પુણ્ય, કે લખમી જોડીયેરે. કે લક્ષ, લક્ષમી હાય જો ગાંડ, તા પાપ વિચ્છેડિયેરે. કે પાપ. ઉપરાજી ઇણે. ઋધ્ધિ, તે કાજે તાહરેરે, તે કાજે, ધણી થાએ ભાગ્યવંત, કમાઇ કાઇ મગેરે કમાઇ; કરશુ ઇસ્યા ઉપાય, કે એ ઢાલત ઘણીરે, કે એ ઢાલ, અને સુંદરી ાય. કે થાશે તુમતણીરે. કે થાશે. જિમ પામે વિશ્વાસ, મળેા તિમ એહશુરે, મળેા, મુખે... મીઠી કરો વાત, કે જાણે નેહશું રે, કે જાણે; મીઠી લાગી વાત, તે શેઠને મન વસીરે, તે શેઠને, આવ્યા ફીટકાળ, કે મતિ તેહની ખસીરે, કે મતિ. દૂધજ દેખે ડાંગ, ન ઢેખે માંકડારે, ન દેખે, મસ્તક લાગે ચાટ, થાએ તવ રાંકડારે, થાએ તવ; રાગી કરે કુન્ધ્ય, તે લાગે મીઠડુ રે, તે લાગે, વેદન વ્યાપે જામ, તે થાએ અનીડુ રે. તે થાએ.
૮
ટ
૧૦
૧૧
અ——આ પ્રમાણે ચાર મિત્ર પૈકી ત્રણ મિત્ર હિતની શીખામણુ દઇને તાતાને ઠેકાણે ગયા, પણ ચાથેા મિત્ર ત્યાંજ બેસી રહી શેઠને કહેવા લાગ્યા “ સાંભળ શેઠ, જે ત્રણે ગયા તે તારા વૈરી થયા (એમણે તમારૂં સારૂં તકાશ્યું નહી જેથી ગયા તા ભલે ગયા, હું એકલેાજ બસ છું. અને કહું છું કે—) પાપ કે પુન્ય કશું ન ગણકારતાં લક્ષ્મી મેળવવી. ( એજ સહુથી સરસ લાભકારી યુક્તિ છે. ) કેમકે જો લક્ષ્મી ગાંઠમાં (પાસે) હશે તા પુણ્યદાન કરીને પાપને દૂર કરી નાંખિયે. હું તા માનું છું કે—શ્રીપાળે જે કઈ ઋદ્ધિ પેદા કરી છે તે બધી તમારેજ વાસ્તે પેદા કરી છે. દુનિયામાં જોઇએ છીએ તેા પેદા કરી કરી કાઇ મરે છે ને કાઇ ભાગ્યવત તે દાલતના શ્રેણી થાય છે. ( કીડી સંચે ને તેતર ખાય, પાપીનું ધન પર લઇ જાય, માખી મધ એકઠું કરે છે તેના બાક્તા ખીજોજ થાય છે. ખાદે ઉંદર ને ભાગવે ભુજંગ. ) માટે એજ ન્યાય ધ્યાનમાં લઇ એવા ઉપાય કરીશું કે જેથી એ પુષ્કળ દોલત અને બન્ને સુંદર
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
૧૨૯ સુંદરીઓ તમારીજ થશે, પરંતુ જે કામ કરવાથી શ્રીપાળને તમારો પૂર્ણ વિશ્વાસ પડે તેવી રીતે શ્રીપાળની સાથે હળે મળો, મોઢેથી મીઠી વાતે કરે જેથી એ જાણે કે મને સાચો સ્નેહ લાવીનેજ શેઠ વાત કરે છે.” આ પ્રમાણે ચોથા પાપી મિત્રે યુક્તિ સાથે પોતાને ભાવ જાહેર કર્યો, એ સાંભળી તે વિસરભરી વાત શેઠના મનમાં વસી ગઈ અને મીઠી લાગી, કેમકે શેઠનો અને તે પાપી મિત્રને અંતકાળ નજીક આવી પહોંચ્યો હતો, જેના લીધે તેન(તે બેની) મતિ પણ ખસી ગઈ. રીત જ છે કે નજર અગાડી પડે દૂધનેશ્વર (કે બિલાડો ?) જોઈ શકે છે, પણ બરડાનો ભાર ઉતારવા ઉગામી રાખેલી લાકડી જોઈ શક્તો નથી; પરંતુ જ્યારે દૂધ પીવા જતાં માથામાં લાકડીની ચોટ લાગે ત્યારે રાંક જેવો થઈ જાય છે. તેમજ જે રોગી હોય છે તે ને આગ વધે તેવી ચીજો ખાય અથવા તેવી હવા વિહારાદિની રીત ઉપયોગમાં લે ને તે કુપચ્ચ દર્દ વધી પાડનાર છતાં મીઠું લાગે, પરંતુ જ્યારે તે કુપચ્ચથી ૮૮ વધી પડતાં વેદના વ્યાપે ત્યારે તે કુપચ્ચ અનિષ્ટકારી (મેત દેનાર) થઈ પડે છે. (કવિના કથનની ધ્વનિ એ છે કે વાંદરા અને રોગીની પેઠે શેઠ ને અને સાથી પણ ચેટ ખાવા મતની માગણું કરવા તૈયાર થઈ રહ્યા છે.) મ હ૮-૧૧)
બેસેં કુંવર પાસ, કે વિનય ઘણે કરેરે, કે વિનય, તું પ્રભુ જીવ આધાર, કે મુખેં ઈમ ઉચ્ચરે, કે મુખેં; પૂરવ પુણ્ય પસાય, કે તુમ સેવા મળીરે, કે તુમ, - પગ પગ તુહ પસાય, કે અહ આશા ફળીરે. કે અહ. ૧૨ જોતાં તુમ મુખચંદ, કે સવિ સુખ લેખીયેરે, કે સવિ, રખે તમારી વાત, કે વિરૂઈ દેખીયેરે, કે વિરૂઈ; કુંવર સઘળા વાત. તે સાચી સદહેરે. તે સાચી, દુર્જનની ગતિ ભાતિ. તે સજજન નવી લહેરે. તે સ. ૧૩ જે વાહણની કોર, કે માંચા બાંધિયારે, કે માંચા,
૧ આ કથન એજ શીખવે છે કે–ઠગારા કપટી સ્વાથી લેકે ઉપરથી બહુજ મીઠાશવાળાં કથને બોલે છે, ઘણીજ નમ્રતા તથા ચાર બતાવે છે પણ તે મીઠાશ નમ્રતા ને યારથી જરા પણ ન લલચાતાં ખબરદાર રહેવું, નહીં તો તેઓ તેમ કરી કદામાં ફસાવી ધારણા પાર પાડી ખીસ્સા ભરે છે. મીઠાંફાસીયાને, વગર કારણે તે સંબંધ વગર નમ્રતા બતાવનારા દગાખોરને અને બનાવટી પ્રેમ બતાવનારા દગાખોરને કદિ પણ વિશ્વાસ કરવા નહીં, અને વિશ્વાસ કરવો તે ઈજજત, જીવનની આશા છોડીજ દેવી.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ દરતણું અવલંબેં, તે ઉપર સાંધિયારે, તે ઉપર; તિહાં બેસીને શેઠ તે કુંઅરને કહેરે, તે કેઅરને, દેખી અચરિજ એહ, કે મુજ મન ગહગહેરે. કે મુંજ. ૧૪ મગર એક મુખ આઠ, કે દીસે જાઆરે, કે દીસે, એવાં રૂપ સરૂપ, ન હોશે ને દુઆરે, ન હાશ; જેવા ઇચ્છે સાહેબ, કે તો આવો વહીરે, કે તે આવો, , પછી કાઢશે વાંક, જે કાંઈ કહ્યું નહીં રે, જે કાંઈ.
. ૧૫ : કુંવર માચે તામ, ચ ઊતાવળેરે, કે ચઢયો, ઉતરિયા તવ શેઠ, ધરી મન આમળારે, ધરી મન; બિહં. મિત્રે બિહ પાસે, દર તે કાપિયારે, કે દોર, કરતા એહવાં કર્મ ન બિહે પાપીયારે. ન બિહે. ૧૬ પડતાં સાયરમાંહિ, કે નવપદ મન ધરે, કે નવપદ, સિદ્ધચક્ર પરતક્ષ, કે સવિ સંકટ હરેરે, કે સવ; મગરમણ્યની પૂંઠ, કે બેઠો સ્થિર થઈ, કે બેઠા, વાહણતણી પરે તેહ,કે પહોતે તટ જઈરે. કે પહો. ૧૭
ઓષધિને મહીમાયે, કે જળભય નિસ્તરેરે, કે જળ, સિદ્ધચક્ર પરભાવેં, કે સુર સાનિધ કરેરે, કે સુર;
ત્રીજે ખડે ઢાળ, એ પહેલી મન ધરે, એ પહેલી, * : વિનય કહે ભવિલેક કે ભવસાયર તરોરે.કે ભવ. ૧૮
અર્થ:-દુષ્ટ મિત્રની દુષ્ટ સલાહ મળવાથી ધવળ નામ છતાં કાળાં કર્મ કરનાર શેઠ કુંવરની પાસે જઈને બેસવા અને પુષ્કળ વિનય કરવા (નમ્રતા બતાવવા લા.) તથા હૃદયમાં કાતીલ છતાં મેઢેથી મીઠું બોલવા લાગ્યો કે–
હે પ્રભુ! તું તે મારા પ્રાણને આધાર છે, મને મારાં પૂર્વ પુણ્યના ઉદયથી તમારી સેવા હાથ લાગી છે અને ડગલે ડગલે તમારા પ્રતાપ ને કૃપાથી અમારી
૧ ખરાબ સોબતથી મનુષ્ય જરૂર ખરાબ અસરવાળું થાય છે, તથા પાપીજને પાપ કરતાં જરાપણ ડરતા નથી. તેમજ ભલા જન ભંડાની ભાવના જાણવા પામતા નથી; વગેરે આ સંબંધ બંધ આપી રહેલ છે,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ત્રીજે
૧૩૧
આશાએ ફ્ળી છે.. જ્યારે તમારા મુખરૂપી ચંદ્રમા જોવામાં આવે છે ત્યારે અમે સર્વસુખ મળ્યા માનિયે છીએ, માટે પરમાત્મા પ્રત્યે પ્રાર્થના કરીએ છીએ; કે તમારી કાઈ નબળી વાત અમને દેખવી ન પડશે. ” વગેરે વગેરે કપટભરી વાતા કરવા લાગ્યા, છતાં પણ નિભી કુવર તેા તે બધુ મેલવું સાચુ કરીનેજ માનતા હતા, કેમકે દુનની ગતિ રીતિ સજ્જનના કળવામાં આવી શકતીજ નથી. જેના મનમાં કપટ હાય તે કપટ તણી ગતિ જાણે ’
ઉપર પ્રમાણે ખેલી શેઠે કુંવરને કૃત્રિમ પ્રેમથી લુબ્ધ કરી લીધેા અને તે પછી વહાણુની કીનેરી ઉપર એક માંચડા ( જલદિથી કપાઇ જાય તેવાં ) દોરડાંનાં આધાર વડે ખાંધ્યા અને ત્યાં બેસીને એક વખત કુંવર પ્રત્યે શેઠ કહેવા લાગ્યા– સાહેબ ! એક અજમ આશ્ચર્ય છે કે મગરમત્સ્ય તા એક છે અને જુદાં જુદાં તેને આઠ મેાઢાં છે. એવાં રૂપ સ્વરૂપવત તા થયાં પણ નથી ને થશે પણ નહીં, છતાં આવું અપૂર્વ દાતુક કદિ ન જોયેલું મારા જોવામાં આવ્યું છે, માટે જો જોવાની ઈચ્છા હોય તેા જલદીથી અહીં આવા, કેમકે એ આશ્ચર્ય ખતાવવા માટે મારૂં મન ઉત્સાહવાળું થયું છે. પછી વળી વાંક કહાડશે કે એવું હતું ત્યારે મને કેમ કહ્યું નહીં ? એ વાસ્તે ઉત્સાહપૂર્વ કહું છું. ” આ પ્રમાણે શેઠનું કહેવું સાંભળી ભેાળા દિલના કુંવર તા તરત ઉડી ઉભા થઈ તે માંચડા ઉપર ચડી જોવા લાગ્યા કે શેઠ ઝટપટ મનમાં કપટ ધારણુ કરીને માંચડાપરથી ઉતરી ગયા અને ઘણીજ સ્ફુરતીથી બેઉ પાપી મિત્રાએ માંચડાની અગાડીની બેઉ બાજુનાં દોરડાં કાપી નાંખ્યાં (કવિ કહે છે કે જે પાપી જના છે તે આવાં નઠારાં-ઘાતકી કામ કરતાં જરા પણ ડરતા નથી. ”)
અમારાજ
ઉપર
ડાર કાખ્યાથી કુંવર દિરયામાં પડચા ને પડતાંજ નવપદજીનું ધ્યાન ધરવા લાગ્યા, કેમકે એ નવપદમય સિદ્ધચક્રજી પ્રત્યક્ષ પણે સઘળાં સકટા દૂર કરે છે. એથી એમના નામસ્મરણુ પ્રતાપે તુરતજ કુંવર એક મગરમત્સ્યની પીઠ સ્થિરતાપણે સવાર થઇ બેઠા કે વહાણુની પેઠેજ જળપથ પસાર કરી દરિયાને કાંઠે જઇ પહોંચ્યા. તેમજ જળભયનિસ્તારણી ઔષધિના મહીમાવડે જળ અને સિદ્ધચક્રજીના પ્રભાવવડે દેવા સહાયકારી થતાં પાણીમાં ડુબવાના ને સંકટના ડર દૂર થઈ ગયા. વિનયવિજયજી કહે છે કે હું શ્રોતાગણા ! હૈ ભવિજના ! ત્રીજા ખંડની આ પહેલી ઢાળ મનમાં ધારણ કરી સિદ્ધચક્રજીની સહાયતા મેળવવા તત્પર થવારૂપ ધડા લઇ તમા પણુ ભવસાગરથી પાર ઉતરા. ”
(૧૨–૧૮)
( દોહા-છ ંદ. )
કાંકણુ કાંઠે ઉતર્યાં, પહેાતા એક વનમાંહિ;
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
શ્રીપાળ રાજાને રાસ શાકો નિદ્રા અનુસરે, ચંપક તરૂવર છાંહિ. સદા લગે જે જાગતો, ધર્મમિત્ર સમરત્ય; કંઅરની રક્ષા કરે, દૂર અનરલ્થ. દાવાનળ જલધર હવે, સર્પ હવે કુલમાળ; પુણ્યવંત પ્રાણી લહે, પગ પગ ઋદ્ધ રસાળ. કરે કષ્ટમાં પાડવા, દુર્જન કેડિ ઉપાય; પુણ્યવંતને તે સર્વે, સુખનાં કારણે થાય. થળ પ્રગટે જળનિધિ વિચૅ, નયેર રાનમાં થાય;
વિષ અમૃત થઈ પરિણમેં, પૂરવ પુણ્ય પસાય. : : અર્થ-કુંવર કેકણ દેશના કાંઠે ઉતરી, એક નજીકના વનની અંદર જઈ જે પહઅને ચંપાના ઝાડ નીચે જઈ થાકને લીધે નિદ્રા લેવા લાગ્યો. એટલે જે હમેશાં જાગતે અને મહાન સમર્થ ધર્મમિત્ર છે તે ઉંઘી ગયેલા કુંવરનું સંરક્ષણ કરી અનર્થોને દૂર કરવા લાગે. કવિ કહે છે કે-જે પુણ્યવંત પ્રાણ " છે તેને લાગેલી લાહા પણ વરસાદ સરખી શીતળકારી થાય છે, સર્પ ફૂલની * માળા સરખો આનંદરૂપ બની રહે છે, અને ડગલે ડગલે રસાળ ત્રાદ્ધિ મેળવી તે
મહાસુખ માણે છે. તેવા પુણ્યવંતને કઈ દુષ્ટજન કષ્ટમાં નાંખવા કોડા ઉપાય કરે, તથાપિ તે સઘળાં કર્ણકારી કારણ તે નરને ઉલટાં સુખનાજ કારણ થઈ હાજર રહે છે. પૂર્વ પુણ્યની કૃપાથી સમુદ્રની વચ્ચે પણ બેટ પ્રકટ થઈ આવે છે, રણછબછાપકે રણ પણ શહેર રચનારૂપ દૃષ્ટિગોચર થાય છે, અને જે તે પણ અમૃતરૂપ થઈને આનંદ આપે છે.૧
(ઢાળ બીજી-રાગ મધુમાદન) (રે. મહારે વાણું અમિયરસાલ. સુણતાં મુજ શાતાવલી. રેજી એ દેશી.) જીરે મહારે જાગે કુંવર જામ,
તવ દેખે દોલત મળી, જીરેજી; રે મહારે સુભટ ભલા સેંબદ્ધ.
કરે વિનતી મન રળી. રે જી. ૧
૧ ભાગ્યોદયની જાહોજલાલીમાં અવળા પાસા પણ સવળા જ પડે છે અને દુઃખનાં સાધન માત્ર સુખસંપાદકજ નીવડે છે, અને અભાગ્યના ઉદધી એના કરતાં વિપરીતજ થાય છે, એજ આ કથન સુચવે છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
૧૩૩ જીરે મહારે સ્વામી અરજ અમ એક,
અવધારે આદર કરી છરેજી; , નયરી ઠાણ નામ, વસે જિસી અલકાપુરી.
તિહાં રાજા વસ્તુપાળ, રાજ્ય કરે નરરાજિયે;
કોંકણુદેશ નરીદ, જસ મહિમા જગગાજિયો. , એક દિન સભા મઝાર, નિમિત્તિ એક આવિયે; ,
પ્રશ્ન પૂછવા હેત, રાયતણે મન ભાવિ.
કહો જેસી અમ ધુઆ, મદનમંજરી ગુણવતી; , તેહ તણે ભરથાર, કોણ થાશે ભલી ભૂપતી. , કિમ મળશે એમ તેહ, શે અહિનાણે જાણશું; છે કણ દિવસ કેણ માસ, ઘર તેડીને આણશું. , સકળ કહે એ વાત, જે તુમ વિદ્યા છે ખરી; , શાશ્વતણે પરમાણ, અમ ચિંતા ટાળે પરી. ૭
અર્થ-જ્યારે કુંવર ઊંઘ પૂરી કરીને જાગે ત્યારે જોયું તો તેણે દેલત એકઠી મળેલી જોઈ. એટલે કે સેંકડે ગમે સારા સુભટે પોતાની ચોમેર સાવધાનપણેથી વિટાઈ ઉભા છે અને તેઓ હર્ષ પૂર્વક નમ્રતા સાથે વિનંતી કરે છે કે-“હે સ્વામી! અમારી એક વિનંતી આપ માનવંતા આદર સહિત સ્વીકારો કે-કુબેરભંડારીની અલકાપુરી સરખી થાણુ નામની નગરી (અહીં અઢારે વર્ણના વાસંયુક્ત) વસે છે, ત્યાં વસુપાળ નામના નરેંદ્ર રાજ્ય કરે છે, અને એ કાંકણ દેશના નરેદ્રનો મહીમા જગતમાં અષાઢી મેઘના જે ગાજી રહેલો છે. એક દિવસ તે રાજાની રાજસભામાં એક નિમિત્ત પ્રકાશના જેશી આવ્યું, ને તે જેશી ભવિષ્ય ભાખવામાં રાજાના મનની અંદર ઘણેજ પસંદ પડ, એથી રાજાએ પ્રશ્ન પૂછયો, કે હે જેશીજીતમે કહો કે અમારી ગુણવતી પુત્રી મદનમંજરી નામની છે તેણીનો કે ભલે ભૂપતિ ભરથાર થશે ? તથા તે કેવી રીતે કઈ નિશાની સાથે અમને હાથ લાગશે, અને કયા મહિનાના કયા દિવસે તેને ઘેર તેડીને લાવીશું? જે તમારી વિદ્યા સત્ય છે તો એ બધી વાતને ખુલાસો કહો, અને શાસ્ત્રના પ્રમાણ સહિત અમારી ચિંતા દૂર કરી નાખે.”
(૧-૭) જીરે મહારે જે શી કહે નિમિત્ત
શાસ્ત્રતણે પૂરણબળે, ઓરેજી; , પૂરવગત આમનાય, ધવતણું પરં નવિ ચળે. , ૮
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
શ્રીપાળ રાજાને રાસ જીરે દી દશમી વૈશાખ, અઢી પહોર દિન અતિક્રમે, છે, રયણાયર ઉપકંઠ, જઈ જોયે તેણે સામે. ,, ૯ , નવનંદન વનમાંહિ, શયન કીધ ચંપાતળ; ,
જો તસ અહિનાણુ, તરૂવરછાયા નવિ ચળે. ક, રાયૅન માની વાત, એમ કહે એ શું કેવી; ,, કે અમને મોકલિયા આંહિ, આજ વાતતે સવિ મળી. , ૧૧ ,, પ્રભુ થાઓ અસવાર, અવિરત્ન આગળ ધર્યો; ,,
કંઅર ચાલ્યા તામ, બહુ અસવારે પરવર્યો. , ૧૨ અર્થ -રાજાનું બોલવું સાંભળી જેશી બે-“હું નિમિત્તશાસ્ત્રના પૂર્ણ બળ વડે અને પરંપરાથી મળેલી આમ્નાય–સાચી વિદ્યાની કુચીવડે ધ્રુવના તારાની પેઠે ન ચળી શકે એવી ભવિષ્ય વાણું કહું છું તે લખાવી લેવરાવે. હે રાજન ! વૈશાખ શુદિ દશમીના દિવસે અઢી પહેાર દિવસ વ્યતીત થયા પછી દરિયાના કાંઠા ઉપર જઈને જેજે. નવનંદન વનની અંદર ચંપાના ઝાડ તળે તે પુરુષરત્ન સૂતેલ હશે, અને (તેમાં પણ ચંપાના ઝાડ પણ ઘણુએ હશે ને તેના નીચે સૂનારા પણ ઉન્હાળાને લીધે ઘણુએ હશે; પરંતુ) જે ચંપાના ઝાડની છાયા દિવસ ઢળતી જાય છતાં પણ સૂનાર ઉપરથી ખશી ન જતાં અચળ રહેલી હોય એ નિશાની મળે, તે મહાશયને ઘેર તેડી લાવે, અને તે આપની કુંવરીને વર થશે” જોશીનું આવું ભવિષ્યકથન સાંભળી રાજાએ તે ન માન્યું. રાજાએ વિચાર્યું કે – “જે કેવળજ્ઞાની હોય તે આવું સ્પષ્ટ ભવિષ્ય ભાખી શકવા સમર્થ હોય છે, પણ આ કેવળી ન છતાં સ્પષ્ટ ભવિષ્ય છાતી ઠોકીને ભાખે છે એ ગપ્પ રૂપજ હોવું જોઈએ. ઠીક એ વખત આવ્યે સાચ જૂઠનું પારખું થઈ રહેશે.” એમ ધારી તેને નિર્ણય કરવાની વિચારણું ધ્યાનમાં રાખી, અને જ્યારે વૈશાખ શુદિ દશમીન દિવસ આવ્યો ત્યારે તે વિચારણાને અમલમાં લીધી, એટલે કે અમને અમારા મહારાજાએ તે બધી નિશાનીને તપાસ કરવા મોકલ્યા, અને તપાસ કરતાં જોશીના કહેવા પ્રમાણે જ આજે બધી વાત મળી. એથી હે પ્રભુ! આપ અધરત્ન ઉપર સવાર થઈ અમારી સાથે કૃપા કરી પધારે.” એટલું બેલી ઊંચી કિંમતને ગુણવંત ઘેડ માંડેલા સરંજામસહિત કુંવરજીની અગાડી ખડો કર્યો, કે કુંવર તુરત તે ઘોડાપર આનંદપૂર્વક સવાર થઈ બહુ સવારના પરિવાર સહિત શહેર તરફ ચાલ્યો.
(૮–૧૨) જીરે મહારે આગળ જઈ અવસાર,
નૃપને દિયે વધામણી, રે;
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રી
૧૩૫
કરે સન્મુખ આવ્યા રાય, સાથે લેઈ દેાલત ઘણી. ૧૩ શણગાર્યાં ગજરાજ, અ‘માડી અંબર અડીં,,, ઘટા ઘઘરમાળ, પાખર મણી રયણે ડી. સેાવનજડિત પલાણ, તેજાળા તેજી ઘણા; જોતરીઆ કેકાણુ, રથ જાણે દિનકરતા. વર બેહેડાં કરી શીશ, સામી આવે માળિકા; મેાતી સેાવન–કુલ, વધાવે ગુણમાળિકા
,,
99
,
99
95
97
99
,
'
""
રાજવાહન ચકડાળ, રચણુ સુખાસન પાલખી; સાંબેલા સેમ‰, કેતુપતાકા નવલખી. વાજે બહુ વાજિંત્ર, નાચે પાત્ર તે પગેપગે શણગાર્યા ઘર હાટ, પાટ સાવ ઝગમગે. એમ મહેાટે મંડાણ, પેસારા મહાચ્છવ કરે; રાય સફ્ળ ગુણુ જાણુ, કુઅર પધરાવ્યા ઘરે.
77
""
19
99
""
,,
,,
,,
,,
97
,,
39
૧૪
,,
૧૫
૧૯
અર્થ:સવારે પકી એક સવારે દોડતા આગળ જઈ મહારાજાને વધામણ આપી, એથી વસુપાળ રાજા સામૈયાના ઠાઠ કરી સામે આળ્યે, તે સામૈયાની રચના આવી હતી કે:—
૧૬
૧૭
૧૮
હાથી ઉપર મણિરત્નની જડેલી પાખરા, તથા તેમના ગળામાં ઘંટા ધારમાળાએ નાખી અને સર્વ પ્રકારે શણગારી અમૂલ્ય અમાડીએ કસી, કે જેએ આકાશ સાથે વાદ કરતી હતી. તેમજ સેાનાનાં જડેલાં પલાણાથી તેજદાર ઘેાડાએ શણગાર્યા હતા, અને ઘેાડારથા તૈયાર કરાવ્યા હતા, તે જોતાં જાણે સૂર્યનાજ રથ ન હાય ! તેવા રમણીય દેખાવ દઈ રહ્યા હતા. વળી પેાતાના માથા ઉપર વર ખેડાં—શ્રેષ્ઠ ગાત્રીડાના કળશ ધારણ કરી સુંદર રૂપવતી ગુણવતી ખાળિકા સામે આવી, અને મેાતીડે તથા સાનાના ફૂલેાથી કુંવરને વધાવવા લાગી હતી, તથા ત્રામજામ ડાળીએ, સુખાસન અને પાલખીઓ પણ પુષ્કળ હતી, તેમજ સેંકડાની સંખ્યામાં સુંદર સાબેલા શણુગારેલા હતા. નવલખી એટલે કાઇ વખત નહીં જોવામાં આવેલ, અથવા નવ લાખની કિંમતવાળાં નિશાન અને ધ્વજાએ પણ પુષ્કળ ફકી રહ્યાં હતાં. તરેહ તરેહનાં વાજા મનેાહર શબ્દમય વાગી રહ્યાં હતાં. ડગલે ડગલે નાચનારી સ્ત્રીએ ( ગુણિકાના તાયફાઓ ) નાચતી હતી. મકાને ને દુકાને પણ રેશમી કસમી વસ્રોવડે શણગારેલાં ઝગમગ કરી રહેલ હતાં. આ પ્રમાણે પુરમાં પ્રવેશ કરાવ્યા સમધી માટા મડાણુ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
ઠાઠ સહિત મહાત્સવ કરી સકળ ગુણુના જાણુ વસુપાળ રાજાએ કુંવરને પુરમાં ( ૧૩–૧૯)
પધરાવ્યા.
અરે મહારે જોશી તેડાવ્યા જાણુ,
ફ્ર
*
,,
''
ઃ
',
',
''
""
•"
લગન તેહિજ દિન આવીયું, જીરેજી;
२०
39
દેઇ બહુળાં દાન, રાયે′ લગન વધાવિયુ’. તેહિજ રયણીમાંહિ. ઘૂઆ મયણ રેખાતણેા; રાયે કર્યાં વિવાહ સાજન મન ઉલટ વા.
ગજ રથ ઘણા ભંડાર, દીધાં કરમ્હેલામણે; જઈયેં મહીંમા દેખી, સિદ્ધચક્રને ભામણે. પડિયા સાયરમાંહિ, એકજ દુઃખની યામિની; બીજી રાત્રે જોય, ઇણીપરે પરણ્યા કામિની,
નૃપ દીધા આવાસ, ત્યાં સુખભર લીલા કરે; મણુહાશું નેહ, દિન દિન આધકેરો ધરે.
જે કઇ અતિ ગુણવંત, માન દિયે નૃપ તેહુને ખીડાં પાન, દેવરાવે કુઅર કને.
'
ત્રીજે ખડ઼ે એહ. બીજી ઢાળ સાહામણી; ,, સિદ્ધચક્ર ગુણશ્રેણી, ભવિસુણજો વિનયે ભણી.
97
12
""
*
ני
97
,,
,,
,,
નૃપ દિયે બહુ અધિકાર, કુ’અર ન વછે તે હીયે; થયો થગીજર આપ, પાનતણાં બીડાં દિયે.
જેહને;
ܕ
''
',
""
૨૧
૨૨
૨૩
૨૪
૨૫
૨૬
२७
''
અર્થ :-તે પછી તુરતજ જ્યાતિષશાસ્ત્રના જાણનાર જોશીજીને મેલાવ્યા તા शुद्ध લગ્ન પણ તે જ દિવસ આવ્યું, એથી જોશીજીને અને અન્ય યાચકા વગેરેને પુષ્કળ દાન દઈ તે લગ્નને રાજાએ વધાવી લીધું, અને રાજાએ તે જ રાત્રિની અંદર લગ્ન વેળાએ મદનરેખા કુંવરીને વિવાહ મહેાત્સવ કર્યો. એના લીધે સજ્જનોના મનમાં ઘણાજ હર્ષ થયેા. તેમજ હસ્તિમિલાપ મુક્ત કરતી વખતે પણ હાથી, ઘાડી, રથ, ધનભંડાર, વગેરે બહુજ દાયજો આપ્યા. કવિ કહે છે કે હું ભિવ જના ! જીવા જે સિદ્ધચક્રજીના સ્મરણ પ્રતાપથી કુંવર દરિયાની અંદર પડયે તે જ એક રાત્રી દુ:ખની થઇ પડી ને ખીજી રાત્રિયે તેા આવી રીતે રાજકુમારિકાને વર્યાં. તે અગાધ મહિમાવંત નવપદ્મમય સિદ્ધચક્રજીને આવા મહિમા જોઇને તેમને આપણે ભામણે અલિહારી જઇએ, કે જેથી આપણું પણ કલ્યાણ થાય અને
wil
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજે -
૧૩૭ - સલ સંતાપ જાય.” તે પછી રાજાએ વર વધૂને રહેવા માટે હવેલી આપી, તેમાં રહીને તેઓ સુખ ભર ક્રીડા કરવા લાગ્યાં, અને શ્રીપાળકુંવર મદનરેખાના ઉત્તમ ગુણે જોઈને તેના ઉપર દિન પ્રતિદિન અધિક સ્નેહ ધરવા લાગ્યા.
શ્રીપાળકુવરની વિશેષ લાયકાત ધ્યાનમાં લઈ રાજા વસુપાળે તેમને બહુ માનભર્યા હુકમ ચલાવવાના હોદ્દા આપવા માંડયા, તો પણ કુંવરે તે હોદ્દા ચગ્ય ન જાણું સ્વીકારવાની ઈચ્છા બતાવી જ નહીં, પરંતુ એક અધિકાર કુંવરે પસંદ કર્યો ને તે સ્વીકાર્યો. એટલે કે જે કંઈ વિશેષ ગુણવંત (ધનવંત) મનુષ્ય પિતાના દરબારમાં આવે અને તેને પોતે (મહારાજા) માન આપે તો તુરંત કંવરના હાથથી પાનબીડું દેવરાવે. આ પદવી સુંદર હોવાથી કુંવરે પસંદગી સાથ સ્વીકારી લઈ થગીધર–માનવંત પદ પ્રાપ્ત કર્યું. મતલબ એ કે આ પ્રમાણે કુંવર માનવંત થશે. વિનયવિજયજી કહે છે કે–મેં આ ત્રીજા ખંડમાં સોહામણીપસંદ પડે એવી બીજી ઢાળ કહી, તે વાંચી એજ ધડા લેવાને છે કે–સકળ મનવાંછિત પૂરક શ્રી સિદ્ધચક્રજીના ગુણોની શ્રેણિ (પંક્તિ) તમે શ્રવણ કરજે કે જેથી તમે પણ તેવા વિલાસને ભેટવા ભાગ્યશાળી બને. નવપદગુણ શ્રવણ એજ સુખની ખાણ છે, માટે તેનુંજ આરાધન, ભજન, શ્રવણ, વગેરે કરજો. (એજ મારા થનને હેતુ છે.)
(૨૦–૨૭)
(દોહા-છંદ.) વાહણમાંહિ જે હુઈ, હવે સુણે તે વાત, ધવળ નામ કાળે હિયે, હરખ્યો સાતે ધાત. મન ચિંતે મુજ ભાગ્યથી, મહટી થઈ સમાધિ પલકમાંહિ વિણ ષડે, વિરૂઈ ગઈ વિધિ..
એ ઘનને દોય સુંદરી, એહ સહેલી સાથ; પરમેસર મુજ પાધરે, દીધું હાથો હાથ. કૂડી માયા કેળવી, દયે રીઝવું નાર; હાથે લેઈમન એહનાં, સફલ કરૂં સંસાર. ૧ આ કથન એજ ચાનક આપણને આપે છે કે–આપણું લાયકાત ને પસંદગી મુજબ કઈ હોદો કે જગા મળે તે જ તેની પસંદગી બતાવવી, નહીં કે પગાર વધારે મળવાની લાલચમાં લેભાઈ હલકી જગ્યાને હાથ કરી ખુશી થવું. દ્રવ્યદાયી અમલદારી કરતાં માન અકરામમાં વધારો થતો હોય તે માનકારી જગા તરફ ધ્યાન આપવું દુરસ્ત છે.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ દુખિયા થઈયે તસ દુખેં, વયણ સુકોમળ રીતિ અનુક્રમે વશ કીજિયે, ન હાય પરાણે પ્રીતિ. યુરત ઈમ ચિતમાં ધરી, કરે અનેક વિલાપ; મુખેં રૂવે હઈડે હસે, પાપ વિગેરે આપ.
અર્થ – કવિ વિનયવિજયજી કહે છે કે “પ્રિય પાઠકે ! કુંવર શ્રીપાળજીની બીના તે આ પ્રમાણે બની, પણ કુંવરને દરિયામાં નાખ્યા પછી વહાણની અંદર શું બીના બની, તે વાત હવે શ્રવણ કરે.” કુંવર દરિયામાં પડવાથી નામ ધવળ (ઉજળ) છતાં કાળા હૈયાવાળો ધવળ (હેલ) સાતે ધાતુ સહિત રાજી થયે. એટલે કે રસ, લેહી, માંસ, મેદ, માંસપેસી, હાડ, શુક (વીર્ય) એ સાતે ધાતુ સહિત સંયુતલ હર્ષવંત થયે; અને મનમાં ચિંતવવા લાગ્યું કે “મારા ચડિયાતા ભાગ્યથી માટે આરામ થયો અને એક પળમાં વગર આષધે ન મટી શકે એવો વિષમ વ્યાધિ નાશ પામી ગયો. હવે એ ધનને એ બનને સુંદરીઓ તથા એ સાહેલીને સાથ તે સર્વે, મારે પરમેશ્વર પાસરે હોવાથી મને તેણે હાથે હાથ આપ્યાં, માટે જુઠી માયા-પટરચના કેળવીને એ બને સ્ત્રીઓને રીઝવી તેઓના મન હાથ કરી લઈ સંસાર સફળ કરૂં; કેમકે દુ:ખીયા મનુષ્યનું દુઃખ જોઈ દી થઈએ અને મૃદુ-નમ્ર વચન બેલી અનુક્રમે (રફતે રફતે) વશ કરિએ તે ધારેલી ધારણું પાર પડે, કારણ કે પ્રીતિ મરજી મુજબ વર્તવાથી થાય છે–પરાણે (પ્રીતિ). થતી જ નથી, માટે હવે તેમ કરૂં તો ફતેહના ડંકા થાય.” આવી રીતને દુર્ત ધવળ શેઠ મનમાં નિશ્ચય કરી મેઢેથી રેત, હઈયામાં હતો અનેક તરેહના વિલાપ કરવા લાગ્યો અને કરેલાં પાપને લીધે પોતાના પાપી આત્માને વગેવવા લાગ્યો કે -
(૧-૬) (ઢાળ ત્રીજી-રહે હે રથ ફેર રે-એ દેશી.) જીવ જીવન પ્રભુ યિાં ગયારે, દિયે દરિસણ એકવાર; સુગુણ સાહેબ તુમ વિનારે, અમને કોણ આધારરે. જીવ. ૧ શિર કુટે પીટે હિયું રે, મૂકે મોટી પિકરે;
હાલ કલેલ થયે ઘણેરે, ભેળાં હુ ઘણાં લોકરે. જીવ. ૨
૧ પાપી પાપ કરી હર્ષ પામે છે તે હર્ષ કાયમ રહે જ નથી. એતો પાપ પ્રગટ થતાં મહાન શેક આપનારજ નીવડે છે. પાપી પાપને છુપાવવા વધારે ડહાપણ વાપરવા હિલચાલ કરે છે, પણ તેવી હિલચાલજ તે પાપ માટે શંકાને સ્થાન આપી પિતાને ફસાવી પાડે છે, અને દુ:ખીયા અગાડી દુઃખીયા બની તેના દુ:ખમાં ભાગ લઈએ કે દિલાસે મળવા જેવો ઉપાય આદરિયે તે સ્વાર્થ સાધી શકાય છે; વગેરે આ સંબંધ બોધ આપી રહેલ છે,
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ત્રીજો
કાતુક જોવાને ચઢચારે, માંચે વાહણની કારરે; ૐ હૈ દેવ એ શુ થયુ...રે, છૂટાં જૂનાં દરરે. જવ એહુ મયણાતણેરે, કાને પડી તે વાતરે, ધ્રુસક પડયા તવ ધ્રાસકારે, જાણે વજ્રના ધાતરે. થઇ અચેતન ધરણી ઢળીરે, કરતી કાડ વિખાસરે સહિ સહેલી સવિ મળીરે, નાકે જીવે નિસાસરે. છાંટયાં ચંદન કમકમાંરે, કર્યાં વિઝણે વાયરે ચેતવત્યુ' તવ આરડેરે, હૈયે દુઃખ ન માયરે. કાંઈ પ્રાણ પાછાં વળ્યારે, જો રૂઠા કિરતારરે; પીયરીયાં અળગાં રહ્યારે, મૂકી ગયા ભરતારરે. માય આપને પરિહરીરે, કીધા જેહનેા સાથરે; ફિટ હિયડા ફૂટે નહી' રે, વિઋચા તે પ્રાણનાથરે. જીવ. ૮ ધવળશે તિહાં આવિયેારે, કુડા કરે વિલાપરે; શુ કીજે' એ દૈવનેરે, દીજે કિશ્યા શરાપરે. દુઃખ સહ્યાં માણસ કહ્યારે. ભૂખ સહ્યાં જિમ ટેરરે; ધીરજ આપ ન મૂકીયેરે. કરિયે' હૃદય કંઠારરે. મણિ માણેક મેતીપરેરે. જેના ગુણ અભિરામરે; જિહાં જાશે તિહાં તેRsનેરે, મુકુટ હાર્ટશર ડામરે જીવ, ૧૧ વ્યઞવચન એહવુ' સુણીરે, મન ચિતે તે દાયરે; એહ કરમ એણે કર્યું રે, અવર ન વેરી કાયરે. ધન રમણીની લાલચે રૈ,કીધા સ્વામીદ્રોહરે; મીઠા થઇ આવી મળેરે, ખાંડ ગળેલ્ફિયુ લેાહરે. જીવ. ૧૩ શીળ હવે કિમ રાખશુરે, એ કરશે ઉપધાતરે; કરિયે ક તતણી પરેરે, સાયર ઝપાપાતરે.
૧. ૧૦
૧૩૯
૧. ૩
જીવ. ૪
જીવ. ૫
જીવ.
જીવ. ૭
૧. ૯
જીવ. ૧૨
૧. ૧૪
અર્થ હે જગજીવન પ્રભુ! તમા ક્યાં જતા રહ્યા ? અમને એક વાર અમારી દયા લાવી દર્શન દે! હું સદ્ગુણી સાહેખ ! આપ વગર અમને હવે કાના આશા છે ?” આ પ્રમાણે ખેલી માટી પાકા મેલા, માથુને હૈયું કૂટત વિલાપ કરવા લાગ્યા, એ સાંભળીને દિલગીરી ઉપજાવનારા ચાર પ્રકાર
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
થતાં ઘણાં લેાકેા ભેળાં થઈ ગયાં અને શેઠને પૂછવા લાગ્યાં કે— “શા સારૂ આવેા વિલાપ કરેા છે ?” કપટી શેઠે એના જવાખમાં જણાવ્યું કે–ભાઈએ ! મુરબ્બી કુંવરજી કાતુક જોવાને વહાણુની કિનારીએ બાંધેલા માંચડા ઊપર ચડયા હતા. ઘણા દિવસનાં હા કે સડેલાં હા, પણ તે જીર્ણ થઇ રહેલાં માંચડાનાં દોરડાં એચિતાંએકદમ તૂટી જતાં પાતે દિરયામાં પડી ગયા. હાય ! હાય ! આ દેવ આ તે શે ગજબ ગુજાર્યા ! ! !” (આ પ્રમાણે લોકોએ વાત જાણતાં તે ઘણાંજ નારાજ થયાં અને વિવિધ શકાયુક્ત વાતા કરવા લાગ્યાં, અને' જ્યારે તે વાત છેક કર્ણાપક પહોંચતી કુંવરની બેઉ સતી સુંદરીએ કાને જઇ પહેાંચી, ત્યારે એકદમ ધ્રાસ્કા પડતાં, તેણીઓના હૃદયમાં જાણે એચિંતા વાના ઘા થયા ન હેાય? તેવા કારી ઘા થયા, તેથી તરત મૂર્છાવંત થઇ બેઉ જણીએ ક્રોડીંગમે વિખાસકલ્પાંત કરતી ભાંયપર ઢળી પડી. એ જોઈ તેણીઓની સખીઓ સાહેલીઓને દાસીએ બહુજ ગાભરી બની ગઇ અને કાવત્ થયેલા ચેષ્ટારહિત શરીરને જોઇ મરણ પામ્યાની શંકા લાવી તેણીઓએ નાકે હાથ મૂકી શ્વાસ તપાા, એટલે શ્વાસ ચાલતા જણાતાં મહાસુગ ંધમય શીતળ ખાવનાચંદન ( ગુલાબજળાદિ શીતેાપચારને લગતા ઉપાયેા ઉપયાગમાં લઇ મૂર્થિત સતીઓના મોઢાં આંખ શરીર પર ) છાંટયા, અને ખસ વગેરેના પંખાઓથી શીતળ પવન નાખ્યા જેથી તેણીઓને ચેતન વળ્યું, પણ ચેતન થતાંજ બરાડા પાડતી એવી રાવા લાગી કે હૈયામાં દુ:ખ પણ સમાતું ન હેાવાથી આંસુરૂપે ચાધારે વહી જતું જણાવા લાગ્યું. તે રા કકળ કરતી પુકારતી હતી કે“ હે મારા પ્રાણા ! જો કિરતાર અમારા પર રૂઢયા હતા તેા તમે શા માટે પાછા વળ્યા ? પિયરિયાં પણ દૂર રહ્યાં અને ભરતાર પણ મધ્ય દરિયે મૂકી ચાલતા થયા, તેા શા સુખની ખાતર પાછા વળ્યા? તમારી શાભા તેા ત્યારે હતી કે જ્યારે તમારા નાથ (પ્રાણનાથ ) પરલાકે સિધાવ્યા તે સાથેજ તમારે તેમની સાથે પરલાક સિધાવવું ઘટિત હતું, છતાં ઘટિત કાર્ય ન કરતાં અઘટિત કર્યું જેથી તમાને પણ ધિક્કાર છે! હે હ્રદય ! તે જેના સાથને લીધે માતા પિતાને સાથ પણુ છેાડી દીધા હતા તે પ્રાણનાથના સાથ છૂટયા પછી પણ ફાટી ન જતાં કાયમ રહ્યું છે જેથી તને પણ ફિટકાર છે ! ” આ પ્રમાણે વિલાપ કરી રહી છે, તે દરમિયાન ધવળરોઠ જૂઠા વિલાપ કરતા ત્યાં આવી પહોંચ્યા અને તે સ્ત્રીએ પ્રત્યે કહેવા લાગ્યા− અરે એ અદેખા દુષ્ટ દૈવને પણુ શું કરિયે અને શું કહિયે ? તથા શાપ પણ કેવા ઇયે ? જેમ ભૂખ સહન કરવામાં ઢાર સહનશીલ છે, તેમ દુ:ખ સહન કરવામાં મનુષ્યાજ સહનશીલ છે; માટે દુ:ખ આવી પડતાં તેને સહન કરવાની જરૂર છે. દુ:ખ વખતે તા પોતાનું ધૈર્ય ન મૂકી શ્વેતાં હૃદયને કઠાર કરી દુ:ખને સુખ માની લઇએ. તેમજ જે મનુષ્યના મનેાહર ગુણા મેતી, મણિ ને માણેકની પેઠે કિ ંમતવાન છે, તે મનુષ્યને તા જ્યાં જશે
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
૧૪૧ ત્યાં માથાના મુગટમાં, હારમાં અને માથાના અન્ય દાગીનાઓમાંજ જગ્યા મળશે. (મતલબ એ કે તે મરી ગયા તો હૃદયને કઠોર કરી મનને શાંત કરે, કેમકે તમારે ધણું મરી ગયા છતાં પણ તમે તે ઉત્તમ ગુણવાળાં છે જેથી મારે ત્યાં પણ માનવંતાંજ થશે. હું તમને માથાના મુકુટ અને હૈયાના હારની પેઠે વહાલ સાથે માન આપી નિરંતર જાળવીશ, માટે કશી ફિકર કરવાની જરૂરજ નથી. જેને કોઈ આધાર ન હોય કે જે નિર્ગુણ હોય તેને શોચ કરવાની જરૂર છે કે મારે હવે ક્યાં ધડો થશે !)” આ પ્રમાણે કાળા હૃદયવાળા નીવડનારા વળનું ફઈ પણ નામ પાડતાં ભૂલી ગઈ હતી. તેનાં વ્યંગવચન (કુટિલાઈભર્યા બેલ) સાંભળી અને સુઘડ સ્ત્રીઓ વચનેને મતલબ સમજી ચિતવવા લાગી કે-“ કહી ન કહો પણ પ્રાણનાથનો ઘાત કરવાનું ઘાતકી કામ એણેજ કર્યું છે! બીજે કાઈ નાથને કે આપણે વૈરી છે જ નહીં. આ દુર્ણ વિશ્વાસઘાતીએ ધન અને સ્ત્રીઓની લાલચને લીધેજ સ્વામીદ્રોહ કર્યો છે, છતાં પણ મેઢે મીઠાસ રાખી આવીને મળે છે, પણ તેની મીઠાસ તરવાર પર ચઢાવેલી ચાસણીના સરખી જીવ લેનારી છે. જેમ તરવારની ધાર પર ચાસણી ચડાવી હોય અથવા તો લોઢાના ગલેફા ઉપર ચાસણું ચડાવી ગલકું બનાવ્યું હોય, પણ તેની મીઠાશને સ્વાદ લેવા જતાં જીભ ને દાંતના બુરા હાલ થાય છે, તેમ આના મીઠા બોલો તરફ વિશ્વાસની નજર રાખતાં બુરા હાલ થાય તેમજ છે, જેથી હવે આપણને આપણું અમૂલ્ય શીળરત્ન સાચવવું શી રીતે બની શકશે ? કેમકે જે લાલચને વળગી એણે ઉપગારીને પણ અંત આણ્યો છે તે પાપી આપણું શીળને પણ ઉપઘાત–ભંગ કરશે, માટે આપણે પણ જેમ કંતે દરિયામાં ઝંપાપત કર્યો, તેમ દરિયામાં ઝંપાપાત કરિએ, જેથી પ્રાણ જતાં પણ કાયમ રહેશે.”
(૧-૧૪) સમકાળે બેહ જરે, મન ધારી એ વાત ઈણ અવસર તિહાં ઊપરે, અતિવિસ ઉતપાતરે. જીવ, ૧૫ હાલકલેલ સાયર થયેરે, વાર્થે ઊભડ વાયરે; ઘેર ઘનાઘન ગાજિયાડૅ, વિજળી ચહુ દિશિ થાયરે. જીવ. ૧૬ Fઆથંભા કડકડે રે, ઉડી જાય સઢરરે; હાથે હાથ સૂઝે નહીં રે, થયું અંધારું ઘોર. જીવ. ૧૭ ડમડમ ડમરૂ ડમકતેરે, મુખ મૂકે હુંકારરે; ખેત્રપાળ તિહાં આવિયારે, હાથે લેઈ તરવારરે. જીવ. ૧૮ વીર બાવને પરિવર્યારે, હાથે વિવિધ હથિયારરે, છડીદાર દોડે છડારે, ચાર ચતુર પડિહારરે. જીવ, ૧૯
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
જીવ. ૨૦
જીવ. ૨૧
બેઠી મૃગતિ વાહનેરે, ચાર ચતુર પડિહારરે; ચકકેસરી પાઉધારિયારે, દેવ દેવી બહુ સાથરે હણ્યો કુબુદ્ધિ મિત્રનેરે, જેણે વાંકી મતિ દીધરે; ખેત્રપાળે’ તવ તે ગ્રહીરે, ખંડ ખંડ તનુ કીધરે. તે દેખી મીતા ઘણુ રે, મયણા શરણે પઇસ્ફુરે; શેઠ પશુપરે ધ્રુજતારે, દેવી ચકકેસરી ક્રીશ્નરે: જારે સૂકા જીવતારે, સતીશરણુ સુપસાયરે; અંતે જાઇશ જીવથીરે, જો મન ધરીશ અન્યાયરે. જીવ. ૨૩
૧. ૨૨
મયણાને ચકેસરીરે, ખેોલાવે ધરી પ્રેમરે, વત્સ ! કાંઇ ચિતા કરારે'તુમ પિયુને છે ખેમરે, જીવ, ૨૪ માસ એકમાંહિ સહીરે, તમને મળશે તેહરે, રાજરમણી દ્દિ ભાગવેરે, નરપતિ સુસરા ગેહરે. જીવ. ૨૫ એહુને કઠે ડવી રે, પુલ અલક માળરે; કહે દેવી મહિમા સારે, અહના અતિહિ રસાળરે. જીવ, ૨૬ શીળ યતન એહથી થશેરે, દિનપ્રતે' સરસ સુગધરે; જે ક્રુમીટ' શ્રેયશેરે, તે નર થાશે અધરે.
જીવ, ૨૭
એમ કહી થકકેસરી રે, ઉતપતિયાં આકાશ; સયળ દેવશુ' પરવર્યાં રે, પહેાતા નિજ આવાસ રે. જીવ. ૨૮ તવ ઊતપાત સર્વે ટળ્યાંરે, વહાણ ચાલ્યાં જાયરે, ચિંતા ભાંગી સર્વનીરે, વાયા વાય સુવાયરે.
૧. ૨૯
અર્થ :-આ પ્રમાણે વિચાર નિશ્ચય કરી એકી વખતે તે બેઉ જણીઓએ દરિયામાં પડતું મૂકવાની તૈયારી કરી, કે તે વખતે ધર્મના જય અને પાપને ક્ષય થવા ત્યાં એવા અતિ વસમેા ઉત્પાત થયા, એટલે કે તાફાની પવન વાવા શરૂ થતાં દરિયાનું પાણી ઉછળવા લાગ્યું, તાફાની મેાાં ઉપરા ઉપરી આવવાથી વહાણુનું ચાલવું જોખમ ભરેલું થઈ પડ્યું, ભયંકર વર્ષાદની ગર્જના થઈ આવી, વીજળી ચામેર ચમકવા લાગી અને હાથેા હાથ પશુ ન સૂઝે તેવું ધાર અંધારૂ થઈ આવ્યું. આમ થવાથી વહાણુના કુવાથલા કડકડાટ શબ્દ કરવા લાગ્યા, તથા સઢ દોર ઉડી જવા લાગ્યાં. આવા ભયંકર સંચાગ છતાં વળી વિશેષ ભયકારી ખનાવ એ બન્યા કેડમ ડમં ડમરૂ ડમકાવતા, હુંકાર શબ્દ ખેલતા અને હાથમાં
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
૧૪૩ નાગી તલવાર ચમકાવતો ક્ષેત્રપાળ આવી પહોંચે, તથા બાવનવીરેના પરિવાર સહિત મણિભદ્ર, પૂર્ણભદ્ર, કપિલ ને પિંગળ એ ચારે ચતુર પ્રતિહારદેવ મુદુગર વગેરે તરેહ તરેહનાં હથિયાર તથા કુમુદ, અંજન, વામન ને પુષ્પદંત નામના દંડે હાથમાં ધારણ કરી છડીદારની પેઠે આગળ દોડતા હતા. તેઓની પાછળ સિંહ ઉપર સવારી સહિત હાથમાં જાજ્વલ્યમાન ચક ભમાવતાં બહુ દેવ દેવીઓની સાથે પરવરેલાં ચકેશ્વરી દેવી પધાર્યા. તે સાથે જ ક્ષેત્રપાળે કુબુદ્ધિ મિત્ર કે જેણે ધવળશેઠને કુમતિ આપવામાં પૂરી મદદ આપી હતી તેને પકડી પાડી તેના શરીરના ટુકડે ટુકડા કરી યમપુરે પહોંચાડી દીધો. મિત્રના બુરા હાલ થયેલા જોઈ ધવશેઠ બહુજ હીને જેથી પોતાને બચાવ કરવા સતીને શરણે જઈને સંતાઈ પેઠે. તેને પશુની પેઠે થરથરતો દેવી શ્રી ચકકેશ્વરીએ દીઠા, એટલે કહેવા લાગ્યાં કે “દુષ્ટ પાપષ્ટ ! જા, અત્યારે તો તને સતીશરણ પ્રતાપને લીધે જીવતે મૂક છું, પરંતુ કહું છું તે યાદ રાખજો કે જે તું મનમાં અન્યાયને સ્થળ આપીશ તો આખર જીવથી જઈશ.” એટલું બોલી દેવીએ સતી પ્રત્યે કહ્યું-“વત્સ ! શા માટે ચિંતા કરે છે ? નિશ્ચિત રહો. તમારા પ્રિયતમ ક્ષેમકુશળ છે. તમારે નાથ કેકણ દેશના પાયતખ્ત ઠાણાપુરની અંદર મહારાજા વસુપાળ સસરાના મહેલમાં રાજકન્યા સાથે રાજઋદ્ધિ ભગવે છે, તે તમને આજથી પૂરે એક મહિને મળશે.” એટલું કહી દેવીએ તે બેઉની કેટ ( કંઠ)માં અમૂલ્ય અને અનુપમ સુગંધવંત મને હર ફલની માળા નાખી તેને મહીમા કહ્યો કે-“પુત્રીઓ ! સાંભળે, આ માળાઓનો રસાળ મહીમા છે. એટલે કે આ માળાઓથી શીળરત્નનું યત્ન થશે, દિવસે દિવસે તમને સરસ સુગંધી આપશે અને કોઈ તમારી સામે ખરાબ નજરથી જોશે તે તુરત અંધજ થઈ જશે.” વગેરે કહીને દેવીશ્રી ચકકેશ્વરીજી આકાશપથે દેવોના પરિવાર સહિત પોતાના સ્થાનકે પધાર્યા, એટલે તે સર્વે ઉત્પાત દૂર થઈ ગયે. વહાણે વગર અડચણે ચાલવા માંડ્યાં, અને અનુકૂળ પવન વાવા લાગ્યો જેથી સર્વેની ચિતા ભાંગી ગઈ.
(૧૫-૨૯) મિત્ર ત્રણ કહે શેઠનેરે, દીઠી પરતક્ષ વાતરે; ચોથો મિત્ર અધર્મથીરે, પામ્યો વેગંધાતરે. જીવ. ૩૦ તે માટે એ ચિત્તથી કાઢી મૂક સાલરે; પર લખમી પર નારરે, હવે મ પડશે ખ્યાલશે. જી. ૩૧
૧ આ સંબંધ એજ બધ આપે છે કે–સત્યની કે સત્યશીળની સહાયતા કરવા દે પણ હાજર થાય છે, તથા દુષ્ટ કાર્ય કરનારની બુરી વલે થાય છે, અને મહાનઆત્માના શરણથી ગુન્હેગાર પણ બચી જવા પામે છે; એ નિઃસંદેહ વાર્તા છે. "
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
શ્રીપાળ રાજાને રાસ પણ દુર્બુદ્ધિ શેઠનું રે, ચિત્ત ન આવ્યું ઠામરે; જઈવિ કપુરે વાસિયેરે, લસણ દુર્ગધ ન જાયરે. જી. ૩૨ હૈડા કરને વધામણારે, અંશ ન દુઃખ ધરેશરે; જે બચ્યો છું જીવતેરે, તે સવિ કાજ કરેશરે, જી. ૩૩ જે મુજ ભાગ્યે એવડુંરે, વિદ્ધ થયું વિસરાળરે તે મળશે એ સંદરીરે, સમશે વિરહની ઝાળ રે. જી. ૩૪ એમ ચિંતી દૂતી મુખેંરે, કહાવે હું હું તુમ દાસરે; એક નજર કરી નિરખિયેરે, માન મુજ અરદાસરે. જી. ૩૫ દૂતીને કાઢી પરીરે, દેઈ ગલહન્થા કંકરે; તેહિ નિલ જ લાજ્યો નહીં રે, વળી થયે ઉäકરે. જી. ૩૬ વેશ કરી નારીતણેરે, આ મયણા પાસરે; દષ્ટિ ગઈ થય આંધળારે, કાઢો કરી ઉપહાસરે. જી. ૩૭ ઊતરિયે ઉત્તર તરે, વાહણ ચલાવે વેગરે; પણ સન્મુખ હેય વાયરેરે, શેઠ કહે ઉદ્દેગરે. જી. અવર દેશ જાવાતરે, કીધા કેડિ ઉપાયરે; પણ વહાણ કંકણ તટે રે, આણી મુકયાં વાયરે છે. ૩૯ ત્રીજે ખંડે ઈમ કહીરે, વિનયે ત્રીજી ઢાળરે; સિદ્ધચક્ર ગુણ બોલતાંરે, લહિયે સુખ વિશાળરે. જી. ૪૦
અર્થ તે પછી ધવળશેઠના ત્રણ સુબુદ્ધિ મિત્રો કે જેમણે શેઠની વિચારણાથી વિપરીત વિચારણા દર્શાવી હતી તેમણે શેઠ પાસે આવી કહ્યું “કેમ શેઠ! અમારા કહેવા પ્રમાણે પ્રત્યક્ષ પારખાની વાત દીઠી કે નહીં ? ચોથો મિત્ર અધર્મને સંગી થયે હતો તો તુરતજ મરી યમને મહેમાન થયે. તે માટે ફરીથી પણ કહિએ છીએ કે–પરાઈ લક્ષ્મી અને પરાઈ સ્ત્રીના ખ્યાલ-છંદમાં હવે ફરી પડશજ નહીં, નહીં તો તમારે દુબુદ્ધિ મિત્ર જે હાલને ભેટ તે જ હાલને તમે પણ પામશે. પછી તે તમને રૂચે તે ખરું.” વગેરે વગેરે હિતશિક્ષા દઈ તે ત્રણે મિત્રો ચાલતા થયા. જો કે પ્રત્યક્ષ પારખું જોયું અને પુનઃ મિત્રો તરફથી હિતશિક્ષા મળી તે પણ દુબુદ્ધિવંત શેઠનું ચિત્ત મુકામ પર ન આવ્યું. શું લસણને ભીમસેની કપૂરના પુટ દઈયે તેથી દુર્ગધતા મટે છે કે? કદિ નહીં! જેની જે પ્રકૃતિ પડી તે મુજ જાય છે. શેઠે તો એ બનાવ બન્યા પછીથી
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળરાજાને રાસ.
જો
કે
-
ર
!
કે
શ્રીપાળકુ વરને તેમના મામાજી પુણ્યપાળરાજા હાથીની એ ખાડીમાં બેસારી મોટા
ઉત્સવપૂર્વક પોતાના નગરમાં પ્રવેશ કરાવે છે. [ પૃ૦ ૬૩ ]
િક ,
કન્યા તિ મુદ્રણાલય, અમદાવાદ,
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪%
ખંડ ત્રીજો મલકાઈ હૈયાને ધૈર્યતા આપવા માંડી કે–“૧ હે હ્રદય ? હવે તું વધામણા કર, જરા પણ દુઃખ ધારણ કરી શજ નહીં. જે હું બચ્યો છું તો તો બધાંએ કામ પાર પાડીશ. તું જરા ખ્યાલ કર કે જે મારા ભાગ્યબળ વડે ચડી આવેલ સાતપડું વિધ્વરૂપ વાદળ પણ વિખેરાઈ ગયું છે, તો નક્કી માનું છું કે એ બેઉ સુંદંરીઓ મને મળશે જ. અને તેઓનો મિલાપ થતાં વિરહરૂપ અગ્નિની વાળા શમશે.” આવી રીતે હૈયાને ધીરજ આપી દુષ્ટ ચિંતવન સહિત દુતિ મોકલી બને સતીઓ પ્રત્યે સંદેશે કહાવ્યો કે-“હું તમારો દાસ છું; માટે આપે મારા પર નેક (સ્નેહની નજર) કરી નિરખવું એ મારી અરજ છે તે કબુલ કરે,” વગેરે મતલબને સંદેશો કહા. તે સાંભળી સતીઓએ દુતીને ગળચી ઝાલી બુરા હાલ સહિત બહાર કાઢી, તે પણ નિર્લજ્જ શેઠ લા નહીં; પરંતુ ઉલટ તે તો સેતાન જે થયે, અને સ્ત્રીને વેશ ધારણ કરી પોતે જાતેજ યહોમ કરી સતી સ્ત્રીઓની પાસે ગયો, પણ દેવીદત્ત પુષ્પમાળાના પ્રભાવથી સતીઓ સામે દૃષ્ટિ કરવાને લીધે તે આંધળેજ બની ગયા. એથી ફાંફાં મારતા શેઠને દાસીઓએ મશ્કરી પુષ્પાંજળી વગેરે ઉપહાસના સન્માન સહિત (1) બહાર કાઢી મૂકે. આમ થવાથી શેઠે સતીઓને સંતાપી પિતાને તાબે કરવાને લીધે દેવી વચન ખોટું કરવા ખલાસી લેકેને કહ્યું કે–આપણે ઉત્તર તરફના કીનારા તરફ ઉતરી શકીએ અથવા તો ઠાણા શહેરના બંદર તરફ ન જતાં બીજીજ બાજુએ જઈ શકીએ એ દિશાએ વેગ સહિત વહાણ ચલાવે.” (આમ કરવાને હેતુ એજ હતો કે ઠાણે વહાણે લઈ જઈશ તે વખતે જીવતે શ્રીપાળ મળી શકશે, માટે એજ વિચાર ચાગ્ય છે એમ ધારી ખલાસીઓને આ પ્રમાણે તાકીદ આપી.) પણ દેવની વિપરીત ગતિથી સન્મુખ પવન થયે, જેથી વહાણે ધારેલે ઠેકાણે જવા શક્તિમાન થયાજ નહી, એટલે શેઠ દિલગીરીમાં ગરક થયો, તેપણું બીજા દેશ તરફ જવાને માટે ચાલે તેટલા ઉપાયો અમલમાં લેવરાવ્યા; છતાં પણ વહાણો તો પવનના તાબેદાર બની મહીનાની મુદ્દત પૂરી થવા આવતાં પવનના જોરે કંકણ દેશના કિનારે જ આવી લાગ્યાં, એથી શેઠના કોડ ઉપાય પણ ખારા દરિયાનેજ શરણ થઈ રહ્યા ને દેવીવચન સત્ય ઠરવાની આગાહી
૧ દુષ્ટજનોને પેટ ભરી જુતા મળ્યા છતાં પણ તેઓ પોતાની દુષ્ટ વિચારણુઓને દર કરતા નથી, તથા દેવી વચનને પણ ખાટાં પાડવા ફાંફાં માર્યા કરી આખર ખરાબીને વહેરી લે છે–એ ચાનક સંગ્રહવા આ વચન સૂચના આપે છે. તે
૨ આ બોધવાય આપણને એ ભાન કરાવે છે કે--કામીજને કેવા નિલજ, ભવની ભીતી વગરના, ટૂંકી દૃષ્ટિવાળા અને દૈવ સામે દેટ દેનારાં હોય છે, તેમજ લેખ ઉપર મેખ મારવા પણ ચાંપતાં પગલાં ભરે છે. ખરેખર કામીઓની કર્મકથા અતિ વિચિત્રજ હોય છે.
૧૯
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ જણણી. કવિશ્રી વિનયવિજયજી કહે છે કે-“આ પ્રમાણે ત્રીજા ખંડમાં ત્રીજી ઢાળ (મે) કહી તેથી એજ સારાંશ ગ્રહણ કરવાને છે કે સિદ્ધચક્રજીના ગુણનુવાદ બોલવાથી રસાળ સુખ પ્રાપ્ત કરાય છે, માટે સદા તેમનું જ ગુણગાન કરો.”
(૩૦-૪૦)
(દોહા-છંદ) કંકણ કાંઠે નાગર્યા, સવિ વાહણ તિણિવાર; નૃપને મળવા ઉતર્યો, શેઠ લઈ પરિવાર. આ નરપતિ પાઉલે, મિલણાં કરે રસાળ; બેઠે પાસે રાયને, તવ દીઠ શ્રીપાળ. દેખી કુંવર દીપ, હૈયે ઊપની ક; લોચન મીચાઈ ગયાં, રવિ દેખી જિમ વૃક. નૃપ હાથે શ્રીપાળને, દેવરાવે તંબાળ; શેઠ ભલી પેરે ઓળખી, ચિત્ત થયું ડમડળ. હૈ હે દેવ અટારડે, એહ કિ ઉતપાત; નાખી હતી ખારે જળે, પ્રગટ થઈ તે વાત. સભા વિસરજી રાય જબ, પહોતે મહેલ મઝાર; તવ શેઠે પડિહારને, પૂછો એહ વિચાર. એહ થગીઘર કેણુ છે ! નવલો દીસે કોય ! તેહ કહે ગતિ એહની, સુણતાં અચરિજ હોય. વનમાં સૂતો જાગવી, ઘર આ ભલિભાત; પરણાવી નિજ કુંવરી, પૂછી ન વાત કે જાત, શેઠ સુણે રીઝ ઘણું, ચિત્તમાં કરે વિચાર; એહને કર્ણો પાડવા, ભલું દેખાડયું બાર. દેઈ કલંક કુજાતીનું, પાડું એહની લાજ; રાજા હશે એહને, સહેજે સરશે કાજ. જે પણ જે.જે મેં કર્યા, એહને દુઃખનાં હેત; તે તે સાવ નિષ્ફળ થયાં, મુજ અભિલાષ સમેત. ૧૧
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
૧૪૭ તોપણ વાજ ન આવિયે, મન કરિયેં અનુકૂળ; ઉદ્યમથી સુખ સંપજે, ઉદ્યમ સુખનું મૂળ, વૈરીને વાધ્યો ઘણે, એ મુજ ખણશે કંદ; પ્રથમજ હણવા એહને, કરે કેઈક ફંદ. ઇમ ચિંતવતે તે ગયે, ઊતારે આવાસ, પલક એક તસ જક નહીં, મુખ મૂકે નિસાસ. ૧૪
અર્થ-જ્યારે વહાણે કંકણ કાંઠે જઈ પહોંચ્યાં ત્યારે નિરૂપાય છતાં પણ લાંગર નાખવા પડ્યાં, અને રાજાની ભેટ લેવા પરિવાર સહિત ધવળશેઠ વહાણમાંથી ઊતરી નરપતિના ચરણ સ્પર્શવા રાજસભા તરફ ચાલ્યા, અને તેણે મહારાજાની અગાડી અમૂલ્ય વસ્તુઓનું ભેણું મૂકી ભેટ પણ લીધી, પરંતુ તે મને હારાજાની પડખે જ્યારે શ્રીપાળકુંવરને બેઠેલો દીઠે ત્યારે ભેટ સંબંધી સઘળો હર્ષ ચાલ્યો ગયો અને દીપતા કુંવરને જોતાંજ ચેર શેઠની છાતીમાં ત્રિદેષભૂળ પેદા થઈ આવ્યું, તેમજ જેમ તેજસ્વી સૂર્યના દેખવાથી સૂર્યશત્રુ-ઘુડની આંખ મીંચાઈ જાય છે તેમ (તેજપુંજ કુંવરને જોતાં) ધવળની આંખે મીંચાઈ ગઈ વસુપાળ રાજાએ ભેટની વસ્તુ અને અંગલક્ષણુના દેખાવપરથી આવેલા શેહને ગર્ભશ્રીમંત જાણી તેનું માન વધારવા શ્રીપાળજીના હાથથી પાનબીડું દેવરાવવા ઇસરત કરી, એટલે કુંવરે ધવળશેઠના હાથમાં પાનબીડું આપ્યું કે તેણે કુંવરને પૂરેપૂરી રીતે ઓળખી લીધે, જેથી રાજા તરફનું માન મળ્યા છતાં પણ મરણ નજીક ભમવાને સંગ-સંભવ જાણી તેનું ચિત્ત ડામાડોળવાળું થઈ રહ્યું, અને વિચારવા લાગ્યો કે–“હાય! હાય! દૈવ! અટારડા દૈવ! આ શો ઉત્પાત જેવું છું? કે જે વાત મેં ૧ખારા દરિયાની અંદર ફેંકી દીધી હતી, તે મહાસાગરમાં ડૂબેલી વાત પાછી શી રીતે જાહેર થઈ !” આ પ્રમાણે વિચારમાં લીન થઈ તરંગેના તાડ પર ચડયા કરતો હતો તે દરમિયાન સભા વિસર્જન થઈ, અને જ્યારે રાજા રાજમહેલમાં ગયો ત્યારે ધવળશેઠે દરવાનને પૂછયું-“ભાઈ ! આ સભામાં પાનબીડાં આપનાર માનવંતે રાજવી કોણ છે ? એ તો કઈ નવતર દેખાય છે ખરે?” આના ઉત્તરમાં દરવાને કહ્યું–“શેઠ! એ માનવંતાની વિગત સાંભળતાં મનુષ્યને આશ્ચર્ય પેદા થાય તેમ છે, કેમકે દરિયાકાંઠે વનમાં સૂતેલા એમને જગાડી મહા મહોત્સવની સાથે ઘેર લાવ્યા અને મહારાજાએ જાત કે વાત પૂછ્યા વિના
૧ આ કથન એજ બોધ આપે છે કે સાતમે પાતાળે પેસી પાપ કર્યું હોય તે તે પણ જગજાહેર થઈ આવે છે, કેમકે પાપ કદિ છૂપું રહેતું જ નથી. જે સુખની ખાતર પાપ કર્યું હોય તે પાપ પ્રગટ થતાં સુખને બદલે દુઃખ આપે છે; માટેજ પાપકર્મ આચરવું નહીં.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ પ્રેમ સહિત પિતાની પુત્રી પરણાવી દીધી, એ શું થડા આશ્ચર્યની વાત છે? આવું બોલવું સાંભળતાં વેંચીલો શેઠ તે બહુજ રાજી થયા અને ચિત્તમાં વિચાર કરવા લાગ્યો કે “કુંવરને કષ્ટમાં ઝેકાવી દેવા આ દરવાને પણ ભલું બારણું બતાવ્યું. જેથી કુંવરને નઠારી જ્ઞાતિનું કલંક ચૂંટાડી દઈ એની લાજ પાડી દઉં કે જેથી નીચ સાથે પરણાવેલી પુત્રીને લીધે ફજેતી થતી જાણું રાજા કેપવંત થઈ કુંવરને ઠાર મારશે, એટલે મારું સ્ટેજમાં કામ ફતેહ થશે. જો કે મેં જે જે કામ કુંવરને દુ:ખ દેવાના હેતુ (ઈરાદા) થીજ કર્યા, તે તે બધાએ કામ મારા અભિલાષ સહિત નિષ્ફળ થયાં, તે પણ હિમ્મત હારી બેસવું એ અગ્ય છે. કહ્યું છે કે-હિંમત ન હારતાં મનને અનુકુળ કરી ઉદ્યમ ચાલુ રાખીયે તે તેથી અંતે ફતેહજ પામિયે, કેમકે ઉદ્યમથીજ સુખ હાથ લાગે છે, અને ઉદ્યમ એજ સુખનું મૂળ છે. તેમ વળી કુંવર મારે કટ્ટો દુશ્મન છે એને જે વિશેષ વધવા દેવામાં આવશે તો તે મારા મૂળ ખોદી કહાડશે જ; કારણ કે એને મેં મારાં દ્રષી કામેથી તેજ બનવા અવકાશ આપે છે, એટલે એ લાગ મળતાં મારાં મૂળ ખાદ્યા વગર કેમ રહેશે? રેગ ને શત્રુ ઉગતાંજ છેદી નાખવા એજ વ્યાજબી છે. વધ્યા પછી તેમને છેદવામાં મહા તકલીફ વેઠવાનો વખત આવે છે, એ માટે પહેલાં એનું જ કાટલું કરી નાંખ્યું તે કઈક ફંદ રચવાને ઉત્તમ માર્ગ આદરવાની જરૂરજ છે.” ઈત્યાદિ આd રોદ્રધ્યાન ધ્યાને ધ્યાત શેઠ પોતાના ઉતારાવાળા ઘરમાં જઈ પહોંચે, પણ કેવી રીતે ઘાટ ઘડી ઘડો લાડ કરે તેને રસ્તો ન જડવાથી એક પળવાર પણ તેને ૧જક કે જપ વન્યજ નહીં. જેથી મેથી મોટા નિસાસા નાખતો અને સ્વાધીન થઈ લમણે હાથ દઈ બેઠે બેઠે ધાર- - ણાને પાર પાડવાની યુક્તિ શેતે હતે.
. (૧-૧૪)
(ઢાળ ચોથી–અષાઢભૂતી અણગારનેરે કહે ગુરૂ અમૃત વાણ, જેગીસર
ચેલા, ભિક્ષાને ભમતા થકા હો લાલ–એ દેશી.) ઈણ અવસર એક ડુંબનુંર, આવું ટોળું એકરે, ચતુરનર, ઉભા ઓળગડી કરે હો લાલ; તેડી મહત્તર બનેર, શેઠ કહે અવિવેકરે, ચતુરનર કાજ અમારૂં એક કરો હે લાલ.
૧ પ્રપંચીઓની રીત આવી જ હોય છે જેથી તેઓ પોતે સામાને હાની પહોંચાડવા મફતનાં ફાંફાં માર્યા કરે છે, અને ડૂબતે ફીણને બાઝે તેવા ઉપાયે હાથ ધરે છે, એમ આ સંબંધ બોધ આપે છે.
૧
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ત્રીજો
૧૪૯ જેહ જમાઈ રાયનેરે, તેને કહો તુમે ડૂબરે ચતુરનર, લાખ સયા તુમને આપશું હા લાલ. ધાઈને વળગે ગળેરે, સઘળું મળી કુટુંબરે, ચતુરનર; પાડ ઘણે અમે માનશું હો લાલ. ડૂબ કહે સ્વામી સુણેરે, કરણ્યાં એ તુમ કામરે, ચતુરનર. મુજરો હમારો માનજે હો લાલ. કેળવશું કડી કળારે, લેશું પરઠયા દામરે, ચતુરનર. સાબાશી દેજે પછે હો લાલ.
અર્થ:–ચાલતા વિચારની ભાંજગડ દરમિયાન ત્યાં એક બનું ટેળું આવ્યું અને ધનવાન શેઠને જોઈ તે ટેળું ઊભું ઊભું શેઠની ઓળગ કરવા લાગ્યું. (કવિ કહે છે કે-હે ચતુર શ્રોતાજનો! તેને જોઈ શેઠને શું વિચાર થયો તે કહું છું; માટે સાંભળો.) એટલે અવિવેકી શેઠે ડૂબટેળાના નાયકને પોતાની પાસે બોલાવીને અવિવેકભરી વાત કહેવી શરૂ કરી કે–“નાયકજી ! એક ૧ અમારું કામ છે તે તમે કરે, એટલે કે અહિંના રાજાને જમાઈ છે તેને તમે ડૂબ એવું કહે તો હું તમને લાખ સોનામહોરો આપીશ, જેથી સઘળું તમારું કુટુંબ એકમતે થઈને રાજાના જમાઈને જોતાં દેટ કહાડીને વળગી પડે અને તમારે પોતાને જ એ નજીકન સગો છે એમ સાબિત કરી બતાવે, કે હું એ કામને લીધે તમારો ઘણે પાડ માનીશ. ” એ વાત સાંભળી ડુંબનાયક બેલ્યો-હે સ્વામી! સાંભળો એ આપનું કામ છે તે હું કરીશ; પણ અમારો મુજરો માન્ય કરજે. જો કે તમામ જૂઠી કળા કેળવીશું ને પરઠેલા દામ લઈશું, તથાપિ કામ કર્યા બાબતની શાબાશી સંબંધી શિરપાવ પાછળ ખુશી થવાયેગ્ય દેજે; (કેમકે કામ સિરસાટા જેવું છે. જે ક્ષત્રીયબચ્ચે છે તેને તદ્દન જૂઠથી ગળે પડી અમારો કુટુંબી બનાવે છે તે કંઈ જેવી તેવી વાત નથી. નહિ તો તમે લાખ સોનામહોરો પણ શાની આપવા હામ ભીડે!)” શેઠે બધું દિલાસા સહિત હા હા કહી તેમને પાનબીડું લેવાની માગણી કરવાની યુક્તિ સાથે ભલામણ કરી વિદાય કીધા, એટલે તે બધા રવાના થઈ શહેરમાં ગયા.
ડૂબ મળી સવિ તે ગયા, રાયતણે દરબારરે, ચતુર. ગાયે ઊભા ઘૂમતા હો લાલ. રાગ આલાપે ટેકશું રે, રીઝયો રાય અપારરે, ચતુર. માંગો કાંઇ? મુખ ઈમ કહે હો લાલ. ૧ આ સંબંધ એજ બોધ આપે છે કે –લેભીને અકલ હતીજ નથી જેથી તે પાયમાલી ભરી વાત પરને કહી ફજેતીના ઉપાય ખાળે છે.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
શ્રીપાળ રાજાને રાસ બ કહે અમ દિયેરે, મેહત વધારી દાનરે, ચતુર. મોહત અમે વાંછું ઘણું હો લાલ. તવ નરપતિ કુંઅર કનેરે, દેવરાવે તસ પાન, ચતુર. તેહનું મેહત વધારવા હો લાલ. પાનદેવા જવ આવિયરે, કુંઅર તેહની પાસરે, ચતુર. હસિત વદન તો હસી હો લાલ. વડે વિલો ગળેરે, આણી મન ઉલાસરે, ચતુર. પુત્ર આજ ભેટો ભલો હે લાલ. એહવે આવી છુંબડોરે, રેઈ લાગી કઠરે, ચતુર. અંગે અંગે ભેટતી હો લાલ; બહેન થઈને એક મળીરે, આણી મન ઉત્કંઠરે, ચતુર. વીરા જાઉં તુમ ભામણે હો લાલ. એક કહે મુજ માઊલોરે, એક કહે ભાણેજ, ચતુર. એવડા દિન તુમે કિહાં રહ્યા હે લાલ; એક કાકી એક ફઈ થઈ રે, દેખાડે ઘણું હેજરે, ચતુર, વાટ જોતાં હતાં તાહરી હે લાલ. ડબ કહે નરરાયનેંરે, એ અમ કુળ આધારરે, ચતુર. રીસાઈ ચાલ્યો હતો હો લાલ; તુમ પસાય ભેળે થયેરે, સવિ મારો પરિવારરે, ચતુર. ભાગાં દુઃખ વિછનાં હો લાલ.
અર્થ: એકઠું મળેલું ડુંબનું ટેળું ચાલ્યું ચાલ્યું દરબારમાં જઈ પહોંચ્યું અને ઘૂમતું ઘૂમતું ગાયન કરવા લાગ્યું. તે ટેળાનાં સ્ત્રી પુરૂષ ને નાનાં સમજદાર બાળકો કે જેમને ગાયનવિદ્યાની તાલીમ મળેલી છે તે બધાને સાથે મળી ટેક સાથે રાગના આલાપ કરી મનહર સ્વરથી ગાનવિનેદ કરતાં જોઈ રાજા ઘણેજ રાજી થયો. (રાજાઓને ઘણે ભાગે તાળ સુર વગેરેની જાણ હોય છે એથી સારા ગાવાવાળાં–તાલની તાલીમવાળાં પાત્રોનું સુંદર સંગીત જે પ્રસન્નતાને પામે છે. મતલબ કે સમજદાર હોય તે જ રીઝે છે. આમ હવાથી) રાજા બે-“ માંગે છે તે મોટેથી બોલી દે કે જેથી માગણી પૂર્ણ કરવામાં આવે.” રાજેદ્રને પ્રશ્ન સાંભળી ડૂબનાયક શેઠની સૂચના યાદીમાં લાવી બોલ્યો. “ અમને અમારી મહત્તા વધે એવું દાન આપે, અમે મહત્તાની જ વધારે વાંછા ઈચ્છા રાખિયે
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
૧૫૧ છીએ.” એ સાંભળી રાજાએ માન–મહત્તા વધારવા શ્રીપાળકુંવરના હાથેથી તેને પાનબીડું દેવરાવવાની સૂચના આપી, એથી તે ડંબનાયકને પાન-બીડું દેઈ માન વધારવા કુંવર તેની પાસે આવ્યો કે હસતા મુખવાળા કુંવરને જોઈ ડૂબનાયક હસતો હસતો હર્ષવંત બની ગળે વળગી પડી કહેવા લાગ્યું– દીકરા! વહાલા દીકરા! તું અમને આજે ભલે ભેટયો! ” એટલામાં તો તે ડુંબનાયકની વહુ આવીને રોતી રેતી ગળે બાઝી પડી, અને અંગેઅંગે ભેટવા લાગી. એટલામાં એક બહેન ઉત્કંઠા સહિત બનીને કુંવરને ભેટી પટી અને કહેવા લાગી—“હે વીરા! હે બંધવ! હું તહારે ભામણે જાઉં. ” તેમજ એક કહેવા લાગી કે આ મારો ભત્રીજે છે, એક કહેવા લાગી આ મારો દેવર છે; એક કહે છે કે એ ધનું છે. મને નાની પરણીને મૂકી ગયો હતો તે આજ મારા પુણ્યોદયથી મને મલ્યો. જ્યાં એકનું બેલવું પૂરું થતું નથી ત્યાં તો બીજું પાત્ર આવી પિતાને પાર્ટ ભજવવા તૈયાર થાય તેની પેઠે એક તુરત મા બની અને એક ભાણેજ બનીને આવ્યો અને સ્નેહસહ કહેવા લાગ્યો–“ આટલા દહાડા તમે કયાં છુપાઈ રહ્યા હતા? ” એટલામાં તો એક કાકી થઈને, એક ફઈ થઈને ભેટી પડી અને ઘણું હેત દેખાડતી કહેવા લાગી- તારી અમે તે વાટજ જતાં હતાં કે ક્યારે મળે !” વગેરે વગેરે વાતો મિલાવીને પૂરેપૂરું નાટક ભજવ્યું, ને તે પછી ડૂબકનાયક રાજાને કહેવા લાગ્યો-“મહારાજા સાહેબ આ અમારા કુળને આધાર-પુત્ર છે. એ અમારાથી રીસાઈને ચાલી નીકળ્યો હતો તે આજે આપની કૃપાથી ભેગે થયે છે અને આ સર્વે પરિવાર મારે છે. તે બધાનું આના મેલાપથી વિગજન્ય દુઃખ ભાગ્યું. (અમે બધા અમારે કિસબ કેવળતા હતા. પણ આને જોતાં શંકાને સ્થાન મળવાથી એ હોય કે નહીં ? એવા તરંગો થયા કરતા હતા. તે. તરંગ પાનબીડું આપવા આવવાને લીધે નજરોનજર મળતાં બધાં લક્ષણ નિશાન તપાસવાથી ખાત્રી થઈ જેથી ભેટી વિગદુઃખ મેટી દીધું અને આનંદ આનંદ થઈ ગયો.)
રાજા મન ચિંતે ઈસ્યુરે, સુણી તેહની વાચરે, ચતુર. વાત ઘણી વિરૂઈ થઈ હોલાલ; એહ કુટુંબ સવિ એહનું રે, દીસે પરત ખ સાચરે, ચ. ધિંગ મુજ વંશ વિટાળિયો હો લાલ. નિમિત્તિ તેડાવિયે રે, તુજ વચન વિશાસરે, ચ. પુત્રી દીધી એને હો લાલ; કિમ માતંગ કહ્યો નહીં, તે દીધો ગળે પાશરે, ચ. નિમિત્તિયો વળતું કહે હે લાલ.
(૪–૯)
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
ચિંતે ધાતરે, ય.
મુજ નિનિત્ત જુઠું નહી રે, સુણો સાચી વાતરે, ચ. એ બહુ માતંગના ધણી હેા લાલ; રાય અરથ સમજે નહી હૈ, કાપ્યા કુંઅર નિમિત્તયા ઊપરે હા લાલ. તે બેઉ જણને મારવારે, રાયે કીધ વિચારરે, ચ. સુભટ ઘણા તિહાં સજ કિયા હૈા લાલ; મનમંજરી તે સુણીરે, આવી તિહાં તે વારરે, ચ. રાયને છાપરે વિનવે હેા લાલ.
કાજ વિચારી કીજિયે રે, જિમ નવિ હાયેઉપહાસરે, ચ. જગમાં જશ લહિયે ઘણા હા લાલ. આધારે' કુળ જાણીએ રે, જોઇયે હિંચે... વિમાસરે, ચ. દુ′ળ કશા ન હેાયે હો લાલ.
કુ’અરને નરપતિ કહેરે, પ્રગટ કહે। તુમ્હે વ’શરે, ચ. જિમ સાંસા દૂર ટળે હેા લાલ;
કહે કુ‘અર કિમ ઉચ્ચરેરે, ઉત્તમ નિજ પરશ’સરે, ચ. કામે' કુળ આળખાવષ્ણુ' હેા લાલ.
સૈન્ય તમારૂં સજ કરારે, મુજ કર દ્યો તરવારરે, ચ. તવ મુજ કુળ પરગટ થશે હેા લાલ;
માથું મુંડાવ્યા પછીરે, પૂછે નક્ષત્રને વારરે, ચ. એ ઉખાણા સાચવ્યા હૈા લાલ.
અથવા પ્રવહેણમાં અછેરે, ઢાય પરણી મુજ નારરે, ચ. તેડી પૂછે! તેહને હેા લાલ;
તે કહેશે વિ માહરારે, મૂળથકી અધિકારરે, ચ. મિ પરે' કીજે પારખુ′ હૈ। લાલ.
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
૧૭
અર્થ :ઝૂ ખનું ઉપર પ્રમાણે ખેલવું સાંભળી રાજા મનમાં ચિંતવવા લાગ્યા: વાત તેા ઘણીજ માઠી થઇ ! આ ડૂબનું જે કુટુંબ છે તે ખચિત એનુ જ (શ્રીપાળનું જ) કુટુંબ છે એમાં કશે શક નથી; કેમકે પ્રત્યક્ષપણે સાચી વાત સાષીતીજ આપી રહી છે. ધક્કાર છે એને કે મારા નિર્મળ વંશ વટલાવી દીધા!” એમ વિચાર કરી જે નિમિત્તશાસ્ત્રના જાણકાર જોશીના કહેવાથી કુંવર શ્રીપાળને
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
૧૫૩ પોતાની કુંવરી પરણાવી હતી તે જોશીને તેડાવ્યો અને રાજા તેને કહેવા લાગ્યા–“મેં તમારા વચનના વિશ્વાસ વડે આને મારી પુત્રી આપી, તમે એ પહેલાંથી મને એમ કેમ ન કહ્યું કે એ માતંગ એટલે ડુંબ–ચંડાળની જાતિનો માનવી છે! તેં ન કહ્યું એથી તેં જ મને ગળે ફાંસો દીધો છે; માટે તે પોતે જ ગુન્હાને જન્મ આપનાર છે.” નિમિત્તિયાયે ઉત્તરમાં જણાવ્યું કે-“સાંભળો મારૂં ભવિષ્ય જૂઠું નથી, એ સાચી વાત છે, આ ઘણું માતંગ એટલે હાથિયોને ધણી છે, નહીં કે માતંગ એટલે ચંડાળને ધણી છે.” જે કે ભવિષ્યવેત્તાએ આમ સ્પષ્ટ અર્થ કર્યો તો પણ રાજા તેને અર્થ ન સમજતો હોવાથી કાપવંત થયો અને કુંવર તથા જેશી ઉપર કેપ સાથે ઘાત કરવાની ચિંતવના કરવા લાગ્યા, એટલું જ નહીં પણ તે બન્નેને ઠાર મારવા ઘણું સુભટને તૈયાર કરાવ્યા. આ વાત
જ્યારે મદનમંજરીએ સાંભળી ત્યારે તે વખતે તે ત્યાં આવી રાજાને આ પ્રમાણે વનવવા લાગી—“પિતાજી! જે કામ કરિએ તે વિચારીને કરિએ તો તેથી હસીને પાત્ર ન થવાય, અને જગતમાં ઘણે યશ પ્રાપ્ત થાય. વિચારી જુઓ કે–કુળ તે આચારથીજ ઓળખાઈ આવે છે, તે છતાં પણ આવી વાતો સાંભળી દુર્બળ કાનના કાચા થવું એ ચોગ્ય નથી, માટે ઉંડી તપાસ કરી કામ કરો કે જેથી પાછળથી પસ્તાવું ન પડે.” ઈત્યાદિ કહી દાખલા દલીલવડે રાજાના મનમાં પોતાના કથનની હિલચાલ કરી. એથી રાજાએ કુંવરને પૂછ્યું કે–“તમારે વંશ જાહેર કરો કે જેથી સંશય દૂર થાય.” કુંવરે આનંદિત ચહેરે કહ્યું–જે ઉત્તમ જન હોય તે પિતાની ઉત્તમ પ્રશંસા પોતાના મુખેથી કેમ કહી શકે? માટે કામ મારફત હું કુળ ઓળખાવીશ. આપ આપનું સઘળું લશ્કર તૈયાર કરાવી, મારા હાથમાં ફક્ત એક તરવાર આપો એટલે હું ક્ષત્રી છું કે આ કુટુંબને સગે છું એ તરત જણાતાં મારું કુળ પ્રકટ થઈ જશે. કેમકે ક્ષત્રીની ખરી પરીક્ષા લડાઈના મેદાનમાં તરવારની તાળી પડવા વખતે થાય છે. માથું મુંડાવ્યા પછી નક્ષત્રને વાર પૂછે તેવો ઉખાણે (કહેવત) આપે સાચો કરી બતાવ્યો. (મતલબમાં દીકરી દીધી, રમ્યા જમ્યા ને હવે તમે શી જ્ઞાતિના છે એવું પૂછો છો એ શું ડહાપણભર્યો સવાલ છે? એ પહેલાં તપાસ કરવાની જરૂર હતી. (એમ છતાં પણ તરત ખાત્રી કરવા માંગતા હો તો આજે બંદરમાં નાંગરાએલાં વહાણેની અંદર મારી પરણેલી બે સુંદરીઓ છે; તેને તેડાવીને પૂછે કે જેથી બધાએ વૃત્તાંત તે વિસ્તારપૂર્વક આદિથી અંત સુધી કહી બતાવશે, જેથી પરીક્ષા ઠીક થશે (૧૧-૧૭)
૧ આ સંબંધ એજ બોધ આપે છે કે કેાઈની વાતથી ભરમાઈ ન જતાં મજબૂત મનના થઈ બારીક તપાસ કરી કામ કરવું, તથા ક્ષત્રોની પરીક્ષા સંગ્રામમાં થાય છે, અને પાણી પી ઘર પૂછવાથી હાંસીપાત્ર થવાય છે; માટે તેવાં કામો વખતે ખબરદારી રાખવી. ૨૦.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
૧૫૪
શ્રીપાળ રાજાનો રાસ તેહને તેડાવા મોકલ્યરે, રાયે નિજ પરધાનરે, ચ. તે જઈને તિહાં વિનવે હો લાલ; તવ મયણા મન હરખીયારે, પામી આદરમાનરે, ચ. સહિ કને તેડાવિયાં હે લાલ. બેસી રયણ સુખાસને રે, આવ્યા રાય હજુરરે, ચ. ભૂપતિ મન હરખિત થયું હો લાલ; નયણે નાહ નિહાળતારે, પ્રગટયે પ્રેમ અંકુરરે, ચ. સાચ જાડ નસાડિયું હે લાલ. વિદ્યાધરપુત્ર કહેરે, સઘળે તસ વિરતંતરે, ચતુરનર. વિદ્યાધરમુનિવર કહ્યો હો લાલ; પાપી શેઠે નાખિયેરે, સાયરમાં અમ કંતરે, ચતુરનર. વખતે આજ અમે લહ્યો હો લાલ, તે સુણતાં જવ ઓળખેરે, તવ હરખે મન રાયરે, ચ. પુત્ર સગી ભગિની તણે હો લાલ; અવિચાર્યું કીધું હતું, પણ આવું સવિ ડાયરે, ચ. ભેજનમાંહેધી ઢળ્યું હો લાલ.
૨૧ નરપતિ પૂછે બનેરે, કહો એ કિસ્યો વિચારરે, ચ. તવ તે બેલે કંપતા હે લાલ; શેઠે અહ વિગેઈયારે, લોભે થયા ખુવાર, ચ. કૂડું કપટ અમે કેળવ્યું હો લાલ.
૨૨ તવ રાજા રીસે ચઢયેરે, બાંધી અણુ શેઠરે, ચ. ડુંબ સહિત હણવા ધર્યા હો લાલ; તવ કુઅર આડે વરે, છેડાવ્યો તે શેઠરે, ચ. ઉત્તમ નર એમ જાણિયે હો લાલ. નિમિત્ત તવ બલિયે રે, સાચું મુજ નિમિત્તરે, ચ. એ બહુ માતંગનો ધણી હો લાલ; માતંગ કહિયે હાથિયારે, તેહને પ્રભુ વડ ચિત્તરે, ચ. એ રાજેસર રાજિયે હો લાલ.
૨૪ /
२३
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
૧૫૫ અર્થ આ પ્રમાણે કુંવરનું બોલવું સાંભળીને રાજાએ તે બેઉ સુંદરીઓને બોલાવા તરત પોતાના પ્રધાનને બંદર પર મોકલ્યો એટલે તે બંદર પરના વહાણમાં પહોંચી સુંદરીઓ પ્રત્યે વિનવવા લાગ્યો કે–“આપના સ્વામીનાથ અહીં છે અને આ પ્રમાણે વાત બની છે માટે આપને બોલાવા આવ્યો છું.” વગેરે વગેરે કહ્યું. સ્ત્રીઓ આદરમાન પામી એથી તેઓનાં મન હર્ષવંત થયાં અને વિચારવા લાગી કે–“દેવીવચન પ્રમાણે મહીનાની મુદત પૂરી થવાને લીધે નકકી સ્વામીનાથે તેડાવ્યાં છે, માટે જવું જ જોઈએ.” એમ વિચારી રત્નસુખાસનમાં બેસી રવાના થઈ હજુરમાં આવી પહોંચી. એ જોઈ રાજાનું મન હર્ષવંત બન્યું. તેમજ સુંદરીઓને પણ પિતાના નાથને નજરે નિહાળતાં પ્રેમઅંકુર પ્રગટ થયો. આ બનાવથી સાચે જૂઠને નસાડી દીધું. તે પછી રાજાના પૂછવાથી વિદ્યાધરપુત્રી મદનમંજુષાએ જે વિદ્યાચારણ મુનિના મુખેથી સાંભળે હતો તે બધે વૃતાંત કહી બતાવી વિશેષમાં કહ્યું કે-“પાપી ધવળશેઠે અમારા નાથને દરિયામાં દગો દઈ નાખી દીધા હતા, પણ સારા ભાગ્યોદયના લીધે એક મહીને આજે પ્રાપ્ત થયા છે. ” જ્યારે આ પ્રમાણે બધ હકીકતથી રાજા વાકેફ થયો ત્યારે તે એ કુંવર સગી બહેનને દીકરે (ભાણેજ) જ નીકળે એટલે રાજા મનમાં બહુજ રાજી થયો. આ મુજબ ઓળખાણ પડવાથી રાજા વિચારમાં પડયે કે મેં અવિચાર્યું–વગર વિચાર્યું કામ કરવા માંડયું હતું; પણ દેવની અનુકૂળતાથી તે બધું ઠેકાણે આવ્યું. ઘી ઢળ્યું પણ ભેજન (ખીચડી) માંજ ઢળ્યું.” વગેરે વિચારી ડુંબ પ્રત્યે રાજાએ પૂછ્યું “તમે તમારો સગે બતાવે છે, એ સંબંધમાં સત્ય બાબત શી છે, તે જલદી કહે. શા મતલબને લીધે આ પ્રપંચરચના કરવી પડી ?” આ પ્રમાણે રાજાએ પૂછ્યું એટલે હું થરથરતા બોલ્યા કે “અન્નદાતાજી ! ધવળશેઠે અમને વગેવરાવ્યા છે અને અમે લાખ સેનામહેર મળવાના લોભને લીધે ખુવાર થયા છીએ. પ્રત્યે ! અસેએ જૂઠું જ કપટ કેળવ્યું છે, માટે દીન જાણી દયા કરે!” એવું ટુંબનું બોલવું સાંભળી રાજાએ ક્રોધવંત બની જવળશેઠને મુશ્કે. ટાટ કરાવી પિતાની હજુર મંગાવ્યું અને તે પછી તે શેઠ અને તે ડુંબના ટેળાને ઠાર મારવાનો નિશ્ચય કરી રાજા બે કે-“શેઠ અને ડુંબ બેલ
૧ આ સંબંધ એજ શિખવાડે છે કે-જે કામ કરવું તે એકદમ સાહસપણે ન કરતાં દીધું વિચારથી કરવું જેથી પાછળથી પસ્તાવું ન પડે. બીજું એ શિખવાડે માણસમાત્રનાં લોભથી લક્ષણ જાય છે માટે લેભને તાબે ન થતાં સુલક્ષણને શોભાવવાં. ત્રીજુ એ શિખવાડે છે કે દુષ્ટજનોના દોષો તરફ નજર ન કરતાં ઉત્તમ જનો હમેશ રહેમ નજરજ રાખે છે. તથાપિ દુષ્ટો પિતાની ટેવ તજતા નથી.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ દેહાંત દંડને યોગ્ય જ છે માટે તેમને ગરદન મારે.” એમ હુકમ ફરમાવી તે બેઉને મારાઓને સ્વાધીન કર્યા, એટલે મોટા મનના કુંવરે આડા ફરી તે બેઉને મોતની સજાથી બચાવ્યા. કવિ કહે છે કે –“ઉત્તમ નર આ પ્રમાણેની કરણીથી જાણી–એળખી શકાય છે. મતલબ કે જે અવગુણ ઉપર ગુણ કરે તેજ ઉત્તમ જન ગણાય છે.” જ્યારે આ પ્રમાણે ચોખવટ થઈ ત્યારે ભવિષ્ય ભાખનાર જેશી બોલ્યો-“મહારાજ! કેમ મારું નિમિત્તશાસ્ત્ર કિંવા ભવિષ્યવાણી હવે સત્ય છે કે નહીં? મેં કહ્યું હતું કે આ બહુ માતંગને ધણું છે. માતંગ એટલે હાથી, તેઓને જે પ્રભુ તે બહુ માતંગને પણ કહેવાય છે, માટે જ આ બહુ માતંગને પ્રભુ, ઉદાર ચિત્તવંત અને રાજાઓને પણ રાજા છે.”
નિમિત્તિયાને નૃપ દીયેરે, દાન અને બહુ માન, ચ. વિદ્યાનિધિ જગમાં વડે હો લાલ; કુંઅર નિજ ઘર આવિયારે, કરતા નવપદ ધ્યાનરે, ચ. મયણાં ત્રણે એકઠી મિળી હો લાલ. ! નિબળા થી લાલ.
૨૫ ફઅર પૂરવની પરે રે, પાળે મનની પ્રીતરે, ચ. ' પાસે રાખે શેઠને હો લેલ; તે મનથી છડે નહીં રે, દુર્જનની કુળ રીતરે, ચ. જે જેહ તે તેહ હે લાલ. બેહૂ હાથ ભંઈ પડ્યારે. કાજ ન એક સિદ્ધરે, ચ. શેઠ ઇસ્યુ મન ચિંતવે હો લાલ; પી ન શકયો ઢોળી શકશે, એવો નિશ્ચય કીધર, ચ. એહને નિજ હાથે હણું હે લાલ; કુંઅર પોઢ છે જિહરે, સાતમી ભંઇએ આપરે, ચલ લેઈ કટારી તિહાં ચડ્યો હો લાલ, પગ લપટો હેઠે પડયેરે, આવી પહોતું પાપરે, ચ, મરી નરક ગયે સાતમી હે લાલ.
૨૮ લેક પ્રભાતે તિહાં મિક્યારે, બોલે ધિક ધિક વાણરે. ચ. સ્વામીદ્રોહી એ થયો હો લાલ; જેહ કુંઅરને ચિંતવ્યુંરે, આપ લઘું નિરવાણ, ચ. ઉગ્ર પાપ તુરતજ ફળે હો લાલ.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ત્રીજો
મૃતકારજ તેહનાં કરેરે, કુઅર મન ધરે સારે, ચ. ગુણ તેહનાં સ’ભારતા હેા લાલ; સેવન ઘણું તપાવિયેરે, અગ્નિતણે સંચાગરે, ચ. તાહી રગ ન પાલટે હા લાલ.
માલ પાંચસે વાહનારે, સવિ સભાળી લીધરે, ચ. લખમીનુ' લેખુ' નહી હો લાલ; મિત્ર ત્રણ જે શેઠનારે, તે અધિકારી કીધરે, ચ. ગુણનિધિ ઉત્તમ પદ લહે હૈ। લાલ.
ઇંદતણાં સુખ ભોગવેરે, તિહાં કુ‘અર શ્રોપાળરે, ચ. મચણાં ત્રણે પરિવર્યાં હો લાલ;
ત્રીજે ખડ઼ે ઈમ કહીરે, વિનયે ચેાથી ઢાળરે, સિદ્ધચક્ર મહીમા ફળ્યા હૈા લાલ.
ચ.
૧ ચાહે તેટલેા પ્રયત્ન કરવામાં આવે તાપણુ આખર સત્યજ તરી પ્રતીતિ આ પ્રબંધ બતાવી રહેલ છે,
૧૫૭
૩૦
૩૧
૩ર
અં: ૧-આ પ્રમાણે ભવિષ્ય સાચું પડવાથી રાજા બહુ રાજી થયા એથી તેણે જોશીને બહુ દાન માન આપી વિદાય કર્યાં. ( કવિ કહે છે કે“હમેશાં જગતમાં તમામ ખજાનાએ કરતાં વિદ્યારૂપી ખજાના માટા, અખૂટ, અમૂલ્ય અને અલભ્ય છે; કેમકે આખર વિદ્યાજ ખરી ઠરી. એથી સવે તે વિદ્યાની પ્રશંસા કરતાં કરતાં પોતપેાતાને મુકામે ગયાં. ” કુંવર પણ નવપદજીનું ધ્યાન ધરતા ધરતા પેાતાની હવેલીએ ગયા અને ત્રણે પત્નીએ એકઠી મળી, તે સાથે આનંદ્ય વિનાદ કરવા લાગ્યા. જો કે ધવળશેઠે બે વખત કાળું કર્મ કર્યું, છતાં પણ્ કુંવર તે વાત ધ્યાનમાં ન રાખતાં તેને પહેલાંની પેઠેજ પ્રીતિપૂર્વક પેાતાની પાસે રાખી સ્નેહ જાળવતા હતા, પરંતુ આ રીત જોયા છતાં ધવળશેઠનુ મન તેા ધવળ થયું જ નહીં; કેમકે કુંવરે ઉત્તમતા ન છેાડી તેા ધવળ પેાતાની નીચતા કેમ છેડે ? માટે દુર્જનના કુળની રીતિ ધવળે મનથીજ દૂર કરીજ નહી. જે જેવા હાય તે તેવાજ રહેવા પરંપરાની રીતિ હાવાથી તે નિયમ પાળી ધવળશે વિચારવા લાગ્યા મેં દરિયામાં નાખી તથા ડુખનું કલંક આપી શ્રીપાળતું નિકંદન કરવા ઉપાય હાથ ધર્યા; પણ તે મને ખાખતમાં મારા બેઉ હાથ હેઠા પડયા, અને એકે કાર્ય સિદ્ધ થયું નહીં; માટે હવે તે એજ નિશ્ચય છે કે પી ન શકું તે ઢાળી તેા શકીશજ! એટલે કે મારે હાથ લક્ષ્મી ન આવે છે; એની
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ આવી તેની ચિંતા નહીં, પણ એને ભેગવવા તે નહીં દઈશ. બસ મારા હાથેજ એને ઠાર મારી નાખું એટલે બધી પંચાત મટી જાય.” એવા ચક્કસ વિચારપર કાયમ થઈ હાથમાં પાણીદાર કટારી લઈ જ્યાં સાતમે મજલે કુંવર સુખશયામાં પોઢી રહેલ છે ત્યાં રાત્રિની વખતે ચંદનને બાંધેલી રેશમની દોરી મારફત શેઠ ચડવા ગયે; પરંતુ પાપને ઘડો ભરાઈ આવતાં છુટવાની તૈયારી પર પહોંચવા શેઠને પગ લપસ્ય, જેથી તે ભેયપર પડયો અને પોતાની પાણીદાર કટારી પોતાની જ સેવા કરનારી નીવડી–પેટમાં દાખલ થઈ પાપી શેઠને પાપના પ્રબળપણાને લીધે મરણને શરણ કરી સાતમી નરકે પહોંચતો કરી દીધો. જ્યારે લોકોએ પ્રભાતે ઊઠી ઘવળશેઠની બુરી ગતી થઈ જોઈ ત્યારે એકઠા થઈ એમજ બોલવું શરૂ રાખ્યું કે“ધિકાર છે જીવતરને કે એ ૧ સ્વામીદ્રોહી થયો, તે જેવું કુંવરનું એણે ચિતવ્યું તેવું જ પોતાને મોત મળ્યું. ઉગ્ર પાપ તરતજ ફળે છે.” વગેરે વગેરે વાણી વદી ફટકાર આપ્યો, પરંતુ કુંવરે તો પાપી ધવળના મરણથી શોક ધારણ કરી તેનાં મૃતકારજ કર્યા, અને તેના ગુણો સંભાર્યો કર્યા. કવિ કહે છે કે–સેનાને ચાહે તેટલું અગ્નિમાં તપાવિયે તો પણ તે ધૂમાડા વગેરેની કાળાશ અડવા છતાં પોતાનો અસલી રંગ જાળવીજ રાખે છે, નહીં કે તેવા સંયોગથી રંગ બદલી દે. (રીતિજ છે કે અગરને કે ચંદનને અગ્નિમાં નાખી બાળીએ; તેપણ તે સુગંધી જ આપ્યા કરે છે. ચંદનને કુહાડેથી કાપીયે, તો પણ કુહાડાનું મોટું સુગંધીવંત કરે છે. શેરડીને કેલમાં ઘાલી પીલી નાખિયે, તે પણ તે પીલનારને મીઠે રસ બક્ષે છે, અને સજજનને બહુ સંતાપ આપીએ; તે પણ દોષિતના દેષ તરફ નજર ન કરે.) તે પછી પાંચસે વહાણોને માલ માત્ર સંભાળી લીધું કે જેમાં ગણતાં પણ પાર ન આવે એટલી લેખાવિનાની લક્ષમી હતી, જેથી તેની વ્યવસ્થા કરવા સંબંધી ધવળશેઠના સુબુદ્ધિવંત જે ત્રણ મિત્ર હતા, તેમને અધિકારી કર્યા. ૨ (કવિ કહે છે કે-ગુણના ખજાનારૂપ જે મનુષ્યો હોય છે તે મનુષ્ય ગુણના પ્રતાપથી અવશ્ય ઉત્તમ પદ–અધિકાર પ્રાપ્ત કરે જ છે.) આ પ્રમાણે વ્યવસ્થા કરી શ્રી પાળકુંવર ત્રણ સુંદરીઓથી પરવરેલે ત્યાં ઈદ્રના સરખા સુખ ભોગવવા લાગ્યા. (વિનયવિજયજી કહે છે કે-ત્રીજા
૧ દ્રોહી મનવાળા દુષ્ટ ઉપકારીનેજ અંત આણવા મા રહે છે પણ તેનાં ફળ કેવાં છે, તેને બનાવ આબેહુબ ચિતાર બતાવી રહેલ છે, માટે કદાપી ધર્મ—દેશ -જ્ઞાતિ-ગુરૂ આદિના કોહી ન થતાં ભક્ત બની આનંદ ધરવો.
૨ બદી કરનાર તરફ નેકી કરનાર નર જ સર્વોત્તમ મનાય છે, એ વાત આ કૃતિ સ્પષ્ટ બતાવી આપે છે; માટે અપકારી તરફ ઉપકાર કરી તેને શરમાવો એજ સર્વોતમ છે, ( અપકારીને ઉપકારથીજ મારવો!)
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજા
ખંડની આ ચેાથી ઢાળ ઉપરના સબંધવાળી કહી તે એજ છે કે સિદ્ધચક્રજીના મહિમા કેવા ફળદાયી છે, કે શ્રીપાળજીને કેવા ફ્રેન્ચે તે જુએ અને તે જોઇ તમા ફળ મેળવે.)
૧૫૯
અતાવી રહેલ
જેના દાખલામાં
પણ તેજ પ્રમાણે
(૨૫–૩૨) કર્તા લ. જે.
એક દિન રચવાડી ચઢયા, રમવાને શ્રીપાળ; સાથ મહુ ત્યાં ઉતર્યાં, દીઠા ઋદ્ધિ વિશાળ. સાવાહ લઇ ભેટણું, આવ્યા કુઅર પાય; તવ તેહને પૂછે ઇશ્યુ, હું અર કરી સુપસાય. કવણુ દેશથી આવિયા, કિહાં જાવા તુમ્હ ભાવ; સાવાડ તવ વિનવે, કરજોડી સદ્ભાવ. આવ્યા કાંતિનયરથી, કંબુ દીવ ઉદ્દેશ; કુંવર કહે કાઇક કહા, અચરજ દીઠ વિશેષ. તેહ કહે અચરજ સુણેા, નયર એક અભિરામ; કાશ ઇહાથી ચારસા, કુંડળપુર તસ નામ. મકરકેતુ રાજા તિહાં કપુરતિલકાકત; દેય પુત્ર ઉપર હુઈ, સુતા તાસ ગુણવ’ત. નામે' તે ગુણસુ દરી, રૂપે ર’ભ સમાન; જગમા જસ ઊપમ નહી', ચેાસઠ કળાનિધાન, રાંગ રાગિણી રૂપ સ્વર, તાલ તંત્ર વીતાન; વીણા તસ બ્રહ્મા સુણે, થિર કરી આઠે કાન. શાસ્ત્ર સુભાષિત કાવ્ય રસ, વીણાનાદ વિનાદ; ચતુર મળે જો ચતુરને, તે ઉપજે પરમાદ, ડહેરો ગાયતણે ગળે, ખટકે જેમ કુક; મૂરખ સરસી ગાઠડી, પગ પગ હિયડે છું. જો રૂડા ગુણવતને, તેા દેજે દુખ પાર્કિ; દૈવ ન દેજે એક તું, સાથ ગમારાં ગાઠિ રસિયાળુ વાશે નહિં, તે રસિયા એક તાલ; ઝુરીને ઝાંખર હુવે, જિમ વિડા તરૂડાળ,
૭
૧૦
૧૧
૧૨ .
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
ઉગતી યુગતિ જાણે નહિ, સુજે નહી' જસ સેાજ; છત ઉત જોઇ જ*ગલી, જાણે આવ્યુ` રાઝ. રાઝતણુ' મન રીઝવા, ન શકે કાઇ સુજાણુ; નદીમાંહિ નિશદિન વસે, પલળે નહીં પાષાણુ, મરમ ન જાણે માંહિલા. ચિત્ત નહી' ઈક ઠાર; જિહાં તિહાં માથુ` ધાલતા, ફરે હરાયુ. દ્વાર.' વળી ચતુરશું ખેલતાં, મેલી ઇંક દેા વાર; તે સહેલી સ‘સારમાં, અવર એકજ અવતાર. રસિયાને રસિયા મિલે, કેળવતાં ગુણગા; હિંયે ન માયે રીઝ રસ, કહેણી નાવે હોઠ. પરખ્યા પાખે પરણતાં, ભુચ્છ મળે ભરતાર; જાય જમારે ઝૂરતાં, કિગ્સ" કરે કિરતાર. તિણ કારણ તે કુ અરી, કરે પ્રતિજ્ઞા સાર; વીણાવાદે જીતશે, જે મુજ તે ભરતાર.
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
૧૭
૧૮
૧૯
પણ
અર્થ :-એક દિવસ શ્રીપાળકુંવર રાજપાટિકા ફરવા ( હવા ખાવારમવા ) માટે ઉપવનની અંદર પરિવાર સહિત સવારી લઈ ગયા હતા. ત્યાં પુષ્કળ ઋદ્ધિવ'તસથવારે ઊતરેલા કુંવરની નજરે પડયા. તેમજ સથવારાના આગેવાન સાથ વાહ ( સા પતિ ની નજર ભાગ્યભાજન કુંવર તરક્ પડી એટલે તેમને યુવરાજ જાણી તે સાવાહ ચેાગ્ય ચીજોનુ ભેટણું લ” કુંવરની હજૂર આવ્યેા, એટલે કૃપા સાથે કુંવરે આ પ્રમાણે પૂછયું:-૧“ સાથ પતિ ! તમે કયા દેશથી આવેલા છે ? અને કઇ દિશાભણી હવે જવાના વિચાર છે ? ” એ સાંભળી સાથ વાહે વિનવ્યું કે—અમે બધા કાંતિનગરથી આવેલા છીએ અને અમારા કબુદ્વીપ જવાના વિચાર છે. ” ફ્રી કુંવરે પૂછ્યું કે-“ જ્યારે તમાએ લાંખે પથ
૧ હંમેશાં રાજવશીએએ, અમલદારે એ અને ધનવતાએ એજ રીતિ રાખવી જોઇએ કે કાઇપણ નવીન મનુષ્ય કિવા વ્યાપારી નજરે પડે કે તરત પ્રેમભરી વાણીથી તેને કુશળ સમાચાર પૂછી આવવાજવાથી, દિશા અને કારણુ તથા નવીન વાર્તાથી વાકેફ ગાર થવું. કેમકે તેવી રીતિ રાખવાથી પેાતાની પ્રવીણતા, પ્રેમાળતા, નૂતન અનુભવ અને શાહુ ચેારાદિ સંબધીના એળખ વગેરેની કસાટી થાય છે. તેમજ વિવિધ લાભા હાથ લાગે છે, માટે અવશ્ય તેવી નવીન મંડળી કે નવીન જનને જોઇ પૂછપરછની ટેવ રાખવી જેથી મહાનુભાવ થવાય છે, એમ આ સબધ ોધ આપે છે.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજે ,
૧૧ પસાર કર્યો છે ત્યારે કહો કે એ પંથની અંદર કંઈ વિશેષ નવાઈ પેદા કરનાર-કઈ આશ્ચર્યકારી૧ બનાવ જે છે” સાર્થવાહે કહ્યું :–“ મહારાજ ! જે આશ્ચર્યકારી બનાવ બનાવ નજરોનજર જે છે તે સાંભળો. કુંડળપુર નામનું મનને હરણ કરે એવું એક શહેર છે, કે જે અહીંથી બરોબર ચાર ગાઉ દૂર છે, તે શહેરને મકરકેતુ રાજા છે, તેની કપૂ૨ તિલકા નામની એક રાણી છે. તે રાણીના પેટથી બે પુત્ર તેમજ તે ઉપર એક ગુણવાન પુત્રી પેદા થયેલ છે; કે જેનું નામ ગુણસુંદરી (નામ પ્રમાણે સુંદર ગુણ ધરાવનારી ) છે અને રૂપમાં સ્વર્ગમાં વસનારી રંભા સરખી છે. એટલું જ નહીં પણ જગતભરમાં તેના રૂપગુણની બરોબરી બતાવવા ઉપમા આપીએ તેવો કઈ પદાર્થ પણ સરજાયેલ નથી. એટલે કે ગુણસુંદરી સ્ત્રીની ચોસઠ કળાઓને ખજાનો છે એથી તેમાં તે સુંદરી પૂર્ણ પ્રવીણતા ધરાવે છે, તેમ રાગ રાગિણીઓનાં સ્વરૂપ એટલે કે રાગ છ જાતના છે તે એ કેભૈરવ ૧, માલકોશ ૨, હીંડોલ ૩. શ્રીરાગ ૪, વસંત ૫, અને મલહાર ૬, એ છ રાગ છે. આ છ રાગની પાંચ પાંચ રાગિણીઓ છે. તે તે બધી મળી ૩૦ છે. એક એક રાગના આઠ આઠ પુત્ર તથા રાગ રાગિણીઓની ચાલે ગત વગેરે સર્વનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન ગુણસુંદરીએ મેળવ્યું છે, તેમજ તે તે રાગોના સ્વરૂપમાં જ્ઞાન, વજ ૧, રિષભ ૨, ગાંધાર ૩, મધ્યમ ૪, પંચમ ૫, ધૈવત ૬, નિષાધ છે; આ સાત સ્વર કે જે સા-રી-ગ-મ-પ-ધ -ની ભેદથી ઉપયોગમાં લેવાને રિવાજ છે તે, તથા ધૂઓ, માઠો, પડુમને, રૂપકે, જત્તિ, પડતાળે, એકતાળો, દ્વિતાલ, ત્રિતાલ, તાલ વગેરે તાળભેદ અને તંતુવિતાન એટલે ચાર, પાંચ, છ, સાત, તાર–તાંતની વીણા હોય તેમાં તાર. વધારવા કે ઘટાડવા (આકુંચન-પ્રસારણ) સંબંધીનું અને વીણા મેળવવા (સ્વર મેળવવા) નું જ્ઞાન પણ ગુણસુંદરીએ અનુપમ મેળવેલું છે; એટલું જ નહીં પણ જ્યારે ગુણસુંદરી વીણા બજાવે છે ત્યારે વેદોચ્ચાર બંધ પાડી ચાર મુખવાળે બ્રહ્મા પણ આઠ કાનોને સ્થિર રાખી તેણીને વીણુનાદ સાંભળવા આતુર બને છે–મતલબ કે એ એવી સુંદર રીતે વીણા બજાવનારી છે. આ સિવાય ધર્મ, વિજ્ઞાન, શબ્દ, આગમ, જ્યોતિષ, નિમિત્ત, વૈદ્યક અને પુરાણ એ શાસ્ત્રો તથા ધર્મકથાનુયેગ, ચરણકરણનુગ, ગણિતાનુયોગ અને દ્રવ્યાનુગ ઇત્યાદિ અલંકૃત સમસ્ત શાસ્ત્ર, તેમજ સમયાનુસાર પ્રસ્તાવિક શ્લોક બેલવા, તથા છંદભેદ-જાતિનું જાણવું અને કવિતા કરી જાણવી તેમાં નવરસ એટલે કે શૃંગાર, હાસ્ય, કરૂણા, રૌદ્ર, વીર, ભયાનક, બિભત્સ, અદ્દભુત અને શાંત એ નવ રસ છે, તેમાં પણ સ્થાઈ સાત્વિક
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
શ્રીપાળ રાજાને રાસ સંચારી રસ વગેરે છ ભેદ છે, તે રાગ અનુરાગ અનુરતિયુક્ત, અને વીણાને વિનેદ એટલે કે વીણાની જાત આદિ અથવા સમસ્ત વાજાં સંબંધીનું સંપૂર્ણજ્ઞાન તે ગુણસુંદરીએ મેળવ્યું છે. વળી તે રાજકુમારી અત્યંત સુજ્ઞ– ડાહી છે, જેથી તેણી ચતુરને જે ચતુર ભરતાર મળે તેજ આનંદ પ્રાપ્ત થાય. પરંતુ ચતુરને મૂખને સંયોગ થાય છે, જેમ તોફાની ગાયના ગળામાં બાંધેલ અણઘડ લાકડું હીડતાં બેસતાં અથડાઈ દુઃખ દે છે, તેમ મૂખ સાથે થયેલે સમાગમ, સહવાસ કે દોસ્તી પણ તેવું દુઃખ દે છે, કેમકે ડગલે ડગલે હઠવાદ કરવાને લીધે તે હૈયામાં સાલ્યા કરે છે એમ તે રાજકન્યાએ માની લીધું છે, તથા તે કહે છે કે-“હે દેવ ! જે તે કદી ગુણવંત પર ગુસ્સે થઈ જાય તે તેના પર દુઃખની પોઠો ભરીભરીને દઈ દેજે, પરંતુ તેને ગમારની સાથે વાત કરવી કે દોસ્તી કરવી, એ અસહ્ય દુ:ખ દઈશ નહીં. મતલબ કે અન્ય દુઃખો કરતાં મૂખ સાથેને સહવાસ ઘણેજ દુઃખદાયી હોય છે, કારણ કે જે રસિકજનને અરસિકજનને સમાગમ થાય તે તે રસિકજન એક હાથે તાળી પાડવા જેવો નકામો થઈ રહે છે. બેઉ એકસરખા હોય તેજ તાલ જામે છે; પણ એક સમજદાર ને બીજે બેસમજદાર હોય છે, જેમ ઝાડથી ટૂટી જૂદી પડેલી ઝાડની ડાળી સૂકાઈ ઝાંખરૂં થઈ જાય, તેમ તે મૂખના સમાગમથી ચતુર રસિક, રસજ્ઞના વિયેગને લીધે ઝુરીઝુરીને ઝાંખરા જેવો થઈ આખર નિજીવ બને છે. મતલબ એજ કે તે મૂખ યુક્તિ કે ઉક્તિ કશું જાણતા ન હોવાથી, તથા જેને કશી કામ કરવાની ચતુરતા સંબંધી શેપનાં સાજ-લક્ષણ પણ સૂજતાં ન હોય અને અને જે આમતેમ જંગલીની પેઠે જોયા કરતો હોય, તે જાણે જંગલમાં પકડી આણેલું રેઝ હાયની? તે ગમ વગરને ગમાર હોય છે તો તેવા ગમારનું ને રેઝનું મન જગતભરમાં કઈપણ ચતુરજન રીઝવી શકનાર છે જ નહીં; કેમકે ચતુરજનેની કારીગરી; જે પોતાની વાત સાંભળે-મર્મ સમજે ધ્યાન આપે તેના પર ચાલી શકે છે અને તેવા ઉપરજ તેઓ વચનની અસર કરી શકે; પણ જે ઉહુ કરે કે આડું જોઈ બેલ્યાભણ ધ્યાન જ ન આપે તે પછી વચનની અસર શી રીતે કરી શકે? જુઓ કે-મગશેલીઓ પથરે રાત ને દહાડે નદીના જળપ્રવાહમાં પડયા રહે છે, તો પણ તે જરા પલ-ળતો નથી, તે જ રીતે રાતદિન ચતુરના સહવાસમાં રહ્યાં છતાં મૂખ પણ મૂખને ભૂખ જ રહે છે, કારણ કે તે સહવાસમાં રહેવા છતાં કહેલી કેાઈ પણ વાતને મર્મ સમજી શકતો નથી, કેમકે તેનું ચિત્ત એક ઠેકાણે હતું નથી, પણ સેંકડે બાબતમાં ભટકતું હોય છે, એટલે પછી તે હરાયા હેરની પેઠે માથું મારી ફરનાર મુખનું મન કયાંથી મુકામપર હોય, કે તે
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો વાતની અંદરનું રહસ્ય સમજી શકે? અને જ્યારે ન સમજી શકે ત્યારે તેની અસર કે તેને આનંદ શી રીતે પ્રાપ્ત થઈ શકે? અને પ્રાપ્ત ન થઈ શકે ત્યારે જે ને તેજ રહે એમાં નવાઈ પણ શી? આમ હોવાથી હે મહારાજ ! તે રાજકુમારી પોતાની સાહેલીઓ પ્રત્યે કહ્યા કરે છે કેસખીઓ ! જે ચતુરની સાથે વાત કરવા વખતે એક બે વાર બેલ્યા છતાં પણ વળી બોલવાનું મન થાય તેવા ચતુરને સહવાસ થાય છે તે સંસાર લેખે છે, નહીં તો એ વિનાના મૂખને સમાગમ થાય તો બેશક અવતાર અલેખે—નકામોજ થઈ પડે, કેમકે સિકજનને રસિકજનને મિલાપ થાય અને તે સાથે ગુણગોષ્ઠિરૂપ વાર્તાલાપ કરતાં જે આનંદરસ પ્રાપ્ત થાય છે, તે આનંદરસ હૈિયામાં પણ સમાઈ શકતો નથી, તેમ તે રસની કહેણી પણ હોઠ પર આવી શકતી નથી; એટલે કે ઉભરાઈ જાય એટલે આનંદ રસ છતાં કહીને સમજાવી શકાતું નથી કેમકે અનહદ આનંદ હોય છે, તે તે હદ વગરના આનંદનું શી રીતે ખરેખરૂં બયાન કરી શકાય? માટે જ જે પરીક્ષા કર્યા વિના પરણવામાં આવે ને કદી ખરાબ ભરતાર મળે, તો આખે જન્મારે ઝૂરતાં જાય, તેમાં પછી કીરતાર પણ શું કરે? ( જાણુંબૂઝીને દીવો લઈ કુવામાં પડિયે ને પછી દેવને દોષ દઈયે તે શા કામનું) ૧ આવું ગુણસુંદરીનું માનવું હોવાથી આ કારણને લીધે તેણીએ પ્રતિજ્ઞા કરી છે કે-જે નર મને વીણાના વાદમાં જીતશે, તે નર જ મારે ભરતાર થશે.” (આમ હોવાથી તે શહેરની શી હાલત થઈ છે તે હવે કહું છું તે કૃપા કરી સાંભળે.)
(૧-૧૯). ( ઢાળ પાંચમી-શાહરા મોહેલાં ઊપર મેહ ઝરૂખે વીજળી–એ દેશી. )
તેહ પ્રતિજ્ઞા વાત નયરમાં ઘરે ઘરે હે લાલ, નયર, પસરી લેક અનેક બનાવે પરે પરે હો લાલ, બનાવે; રાજકુમાર અસંખ્ય તે શીખણ સ થયા હો લાલ, શી.,
લઈ વીણ સાજતે ગુરૂપાસેં ગયા હો લાલ. ગુરૂ પા. ૧ ૧ આ સંબંધ એજ બોધ બતાવે છે કે ચતુર જનને સહવાસ, ચતુરની દસ્તી, ચતુરને સમાગમ; એજ મહાન આનંદનું ધામ છે, એથી વિપરીત-મૂર્ખના સહવાસથી : 6:ખને ધામ પ્રાપ્ત થાય છે તથા જેવાને તેવાનાજ સમાગમ થાય તેજ આનંદ મળે છે.
અને તેની પરીક્ષા કરી પરણવાથી જન્મારો આનંદમય પૂર્ણ થાય છે, માટે તેને નાતે બાંધતાં પહેલાં ઘણેજ વિચાર–તપાસ કરી પૂર્ણ પ્રેમપાત્ર જણાય તો જ તેની સાથે સંબંધ જોડવો નહીં તો જીંદગી રદ થઈ જાય છે. હાલમાં દોસ્ત કે ધણી ધણીઆણીની કડવી ફરિયાદ કાને પડે છે તે માત્ર પાત્ર પારખ્યા વગર સંબંધ જોડવાથીજ પડે છે, જેથી • જરૂરનું છે કે મન મળ્યા પછી તન મેળવવાની તાલાવેલી રાખવી. . . . . . .
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ ત્રણ ગ્રામ સુર સાત કે એકવીશ મચ્છના હો લાલ, કે, તાન ઓગણપચ્ચાશ ઘણી વિધ ધોળનાં હો લાલ, ઘે. વિદ્યાચારજ એક સધાવે શીખવે છે લાલ, સધાવે, કરે અભ્યાસ જુવાન તે ઊજમ નવનવે લાલ. તે ૨ શાસ્ત્ર સંગીત વિચક્ષણ દેશ વિદેશના હો લાલ કે, દે, કરે સભા માંહે વાદ તે નાદ વિશેષના હો લાલ, તે; માસ માસપ્રતિ હોય તિહાં ગુણ પારિખાં હો લાલ, તિ.. સુણતાં કુમરી વીણસ પશુસારિખાં હો લાલ. સ. ૩ ચહટામાંહે વીણુ વજાવે વાણિયા હો લાલ, વજો, ન કરે કઈ વ્યાપાર તે હાંસી પ્રાણિયા હો લાલ, તે. ઈણપરે વરણ અઢાર ઘરેઘર આંગણે હે લાલ, ઘ, સઘળે મેડી મા વીણા રણઝણે હો લાલ કે. વી. ૪ ગાયે ચારે ગોવાળ તે વિણ વજાવતા હો લાલ, તે, રાજકુંઅરી વિવાહ મનોરથ ભાવતા હે લાલ. મને ' શના મૂકી ક્ષેત્ર મિલે બહુ કરસણું હે લાલ, મિલે, શીખે વીણ બજવણ હાંસ હિયે ઘણી હે લાલ કે. હસ. ૫ તેહ નયરમાંહિ એહવું કૌતુક થઈ રહ્યું હે લાલ, કેતુક, દીઠે બણે તે વાત ન જાયે પણ કહ્યું હે લાલ, ન જાયે; સુણી કુંઅર તે વાત હિયે રીઝ ઘણું હો લાલ હિયે, સારથવાહને સાર દીએ વધામનું હે લાલ. દીએ. ૬
અર્થ –આ પ્રમાણે કરેલી કુંવરીની પ્રતિજ્ઞા સંબંધી વાત કુંડળપુરની અંદર ઘરઘર પ્રસરી-ફેલાઈ ગઈ છે કે ગમે તે નાતજાતને હોય પણ જે તે વીણાવાદમાં કુંવરીને જીતે તે તે તે નરને જ પરણશે. ) જેથી : લોકો તરેહ તરેહવાર રીતે વણાખ્યાલનાં ચણતર બનાવવા લાગ્યા
ને પાર વગરના રાજકુમારે પણ ત્યાં આવી વીણાવાઘને અભ્યાસ કરવા તત્પર થઇ વીણ સંબંધી સાધને લઈ ગુરૂની પાસે ગયા છે. ત્યાં એક વીણા સંબંધી વિદ્યાની તાલીમ આપનાર વિદ્યાચાય છે તે તેઓએ વીણુવિદ્યા સધાવે છે ને શીખવે છે કે–વીણામાં આદિ, મધ્ય ને અંત એમ ત્રણ ગ્રામ છે. સા-રી-ગ-મ-પ-ધ–ની એ સાત સ્વર છે, એકવીશ (પીતળની તરારૂપ) મૂચ્છનાઓ છે અને તાન ઓગણપચાશ છે, તથા
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
૧૬૫ મીડમુરકી–પ્રજરી વગેરેની ખૂબી વગેરે તે પાર વગરની છે. આમ કેળવણી આપવાથી યુવાન પુરૂષ નવીન નવીન ઉમંગસહ અભ્યાસ કર્યા કરે છે. આવી રીતે સંગીત ( ગાવા બજાવા સંબંધી ) શાસ્ત્રના જાણકાર દેશી પરદેશી ડાહ્યા પુરૂ ત્યાં આવીને વીણાના નાદ સંબંધી સભામાં વાદ કર્યા કરે છે. એટલે કે દરમહિને વીણ શીખેલાઓની પરીક્ષા લેવામાં આવે છે, પણ જ્યારે કુંવરીના હાથની વીણ સાંભળવામાં આવે છે ત્યારે તે બધા વીણા બજાવનારા તદ્દન ઢેર જેવાજ જણાઈ આવે છે. રાજકુંવરેજ વીણું શીખવા મથ્યા છે એમ નથી, પરંતુ વાણીયા પણ બજારમાં વીણું જ બજાવે છે; કેમકે રાજકુંવરીને પરણવાની હાંશને લીધે તમામ વ્યાપાર બંઘ કરી વીણાના વ્યાપારમાં લીન રહ્યા છે. આમ હોવાથી અઢારે વ[ના ઘરઘરને આંગણે ને મેડી-માળમાં વીણાજ રણઝણ્યા કરે છે. શું શહેરમાંજ આમ થઈ રહ્યું છે ? ના, વગડાની અંદર ગાયેને ચરાવતા ગોવાળિયાઓ પણ રાજકુંવરીના વિવાહ કરવાના મનોરથની ભાવના ભાવતા વીણ બજાવી રહેલ છે, અને ખેડૂતો પણ પાકેલા ઉભાં ક્ષેત્રો છોડી અપાર હેશને લીધે એકઠા થઈ વીણુ વગાડતાં શીખી રહેલ છે. એથી એ શહેરમાં જે કેતુક થઈ રહ્યું છે, તે કેતુકને ખરે ખ્યાલ નજરોનજર જેવાથીજ થાય તેમ છે, પણ કંઈ કહેવાથી પાર અને આનંદની સીમા આવે તેમ નથી. ” આ પ્રમાણે સાર્થવાહે કહી બતાવેલી વાત સાંભળી કુંવર મનમાં ઘણેજ રાજી થશે અને સાર્થવાહને ઉત્તમ વધામણી સંબંધી " નિવાસ કરી તરત પાછો વળે.
આ નિજ આવાસ અર મનચિંતવે હો લાલ, કુંવર, નયર રહ્યું તે દૂર તે કિમ જામ્યાં હવે હો લાલ, તો કિ; દેત વિધાતા પાંખતો માણસ રૂઅડાં હે લાલ, તો મા., ફરિફરિ કેતુક જોત જુવે જિમ સૂઅડાં હો લાલ. જા. ૭ - સિદ્ધચક્ર મુજ એહ મનોરથ પૂરવે હો લાલ, મનોરથ.,
એહિજ મુઝ આધાર વિઘન સવિ ચરશે હે લાલ, વિધન; ) થિર કરી મન વચ કાય રહ્યો ઈક ધ્યાનશું હો લાલ, રહ્યો છે, કે તન્મય તત્પર ચિત્ત થયું તસ ખ્યાનશું હે લાલ. થયું. ૮
૧ આ સંબંધ એજ બતાવી આપે છે કે સુજ્ઞ અને મૂર્ખ એ બધાને પરણવાનો વાત બહુજ ગમે છે. કેમકે આ જીવ ભભવથી કામદેવની લીલા સાથે સંબંધ ધરાવે છે. જેથી તેના સહવાસનો રંગ તુરત લાગી જાય છે; પણ તેવો ભજન સ્મરણમાં રંગ લાગતો નથી; માટેજ હરામ કામોમાંથી દિલને દૂર કરી જેમ બને તેમ ભવવિપત્તિ હરનારા પ્રજ્ઞના ધ્યાનમાં ચિત્તને જેવું જેથી ઇચ્છિત સુખની પ્રાપ્તિ થાય.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ તતખિણ સેહમવાસિ દેવ તે આવિયો હો લાલ, દેવ, વિમળેસર મણિહાર મનહર લાવિયો હો લાલ, મને; થઈ ઘણો સુપ્રસન્ન કુંઅર કઠે ઠરે હો લાલ, કુંઅર, તેહ તણે કર જોડી મહીમા વરણ હો લાલ, મહીમા. ૯ જેહવું વછે રૂપ તે થાયે તતખિણે હો લાલ, તે થાયે, તતખિણ વાંછિત ઠામ જાયે ગયણ ગણે લાલ, જાયે આવે વિષ્ણુ અભ્યાસ કળા જે મન ધરે છે લાલ, કળા, વિષના વિષમ વિકાર તે સઘળા સંહરે હો લાલ. તે. ૧૦ સિદ્ધચક્રન સેવક હું છું દેવતા હો લાલ, કે હું છું, કેઈ ઉદ્ધરિયા ઘર મેં એને સેવતા હો લાલ, કે એને સિદ્ધચક્રની ભક્તિ ઘણુ મન ધારજો લાલ, ઘણી, મુજને કઈક કામ પડે સંભારો હો લાલ. પડયે. ૧૧
અર્થ :–પિતાની હવેલીમાં આવી કુંવર વિચારવા લાગ્યો કે “કુંડળપુર તે ઘણું છેટે રહેલ છે તે ત્યાં શી રીતે ( પેદલપણે કિંવા ઘેડેસવાર થયા છતાં પણ શી રીતે ) પહેચાય? અહા! જે દેવે મનુષ્યને પાંખ આપી હતી તે માણસ સારા સુખસાધનવંત ગણાત; કેમકે તે પોપટ વગેરે પંખીઓની પેઠે દેશવિદેશમાં ફરીફરીને કેતુક દેખત. હશે, પણ મારે આ મરથ તે સિદ્ધચક્રજી મહારાજ પૂર્ણ કરશે અને એજ મને આધારરૂપ હોવાથી મારાં સર્વ વિદને ચૂરી નાખશેજ.” ઈત્યાદિ વિચારી તન, મન, વચનને સ્થિર કરી એક સિદ્ધચક્રજીનાજ ધ્યાનમાં લીન રહે, એટલું જ નહીં, પણ તે ધ્યાનમાં તદાકાર થઈ જવા પોતાના ઉત્તમ જ્ઞાનદ્વારા પિતાનું ચિત્ત તત્પર થયું. ૧ ધ્યાનની એકાગ્રતા થવાથી તે જ વખતે પહેલા દેવલોકનો રહેનાર વિમળેશ્વર યક્ષ મનહર મણિને હાર લઈ ત્યાં આવ્યો, અને બહુજ પ્રસન્ન થઈને તે હાર કુંવરના કંઠમાં પહેરાવી હાથ જોડીને (તે હારને) મહિમા વર્ણવવા લાગ્ય-“આ હારના પ્રભાવવડે જેવું રૂપ કરવાની ચાહના હોય તેવું થાય છે, તથા જ્યાં જવાની
૧ આ વચન બોધ આપે છે કે ધ્યાનની એકાગ્રતા એજ નર નારી દેવ વગેરે સર્વને વશ કરનાર છે. હાથથી માળા અને મુખથી મંત્રનો ઉપયોગ થતો હોય; પણ ચિત્તની વૃત્તિ તે અનેક ચેટક ચાળાઓને ચકડોળે ચડી રહી હોય તે તેવા જાય કે ધ્યાનથી દે સ્વાધીન શી રીતે થઈ શકે ? ધ્યાનની સુરતારૂપ દોરીથી ખેંચાણ થતાં સામાનું મન જાપક તરફ ખેંચવા પામે છે; માટે તકાદાર વૃત્તિથી ધ્યાન ધરવું કે જેથી ધારેલી ધારણ અવશ્ય પાર પડે છે; એમ મારો ખુદનો અનુભવ છે..
ભા. ક.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ત્રીજો
૧૬૭
ઈચ્છા હૈાય ત્યાં તરતજ આકાશમાર્ગે થઈને જવાય છે. વગર અભ્યાસ ચે જે કળા શીખવાના ચિત્તમાં ઇરાદા થાય તે કળા તુરતજ પૂરેપૂરી રીતે વખણાય તેવી આવડી જાય છે અને સ્થાવર જંગમ વિષના વસમા વિકારો પણ આના હવણજળથી તે જ ક્ષણે નાશ થાય છે. હું કુંવર ! હું સિદ્ધચક્રજીના સેવક ધ્રુવ છું અને મેં કેઈક સિદ્ધચક્રજીના ધીરજવાન ઉપાસકાને ચિંતા, દુ:ખથી પાર કરેલ છે; માટે કહું છુ કે તમેા પણ એજ સિદ્ધચક્રજીની ભક્તિ વિશેષ પ્રકારની મનની અંદર ધારણ કરજો અને કાંઈ પણ કામ પડે તે તુરત મને યાદ કરજો, કે જેથી હાજર થઈ કે અદૃશ્ય રહી સકળ મનઃ કામના સિદ્ધ કરીશ. ’
(૭–૧૧)
એમ કહીને દેવ તે નિજ થાનક ગયા હૈ! લાલ, તે નિજ, કું’અર પેાઢયા સેજ નિચિતા મન થયા હૈ। લાલ, નિચિતા.; જાગ્યા જિસે પરભાત તિસે મન ચિંતવે હૈા લાલ, તિસે, કુંડળનયર મઝાર જઇ ખેસ હવે હા લાલ. જઇ. નયણુ ઉધાડી જામ વિલાકે આગળે હૈ। લાલ, વિલાકે., રૃખે ઊભા આપ નયરની ભાગળે હા લાલ, નયર.; દીઠા તિહાં દરવાણુ તે વીણ વાવતા હો લાલ, તે વીણ., રાજકુ’અરીના રૂપ કળા ગુણ ગાવતા હૈ। લાલ. કળા. ચિત્ત માંહિ ચિતી રૂપ કરે તિહાં કૂખ ્' હા લાલ, કરે., ઉભડ શીશ નિલાડ વદન જિશ્યુ તુ ખડૂ' હા લાલ, વદન.; ચુએ ચુચી આંખ દાંત સવિ સેાખળા હેા લાલ, દાંત., વાંકા લાંખા હાટ રહે તે માકળા હેા લાલ. રહે તે. ચિહુ' દિશિખે નાક કાન જિમ ઠીકરા હેા લાલ, કાન., પૂડ ઉંચી અતિ ખુધ હિયે અહુ ટેકરા હો લાલ, હિયે.; કાટ કેડર પેટ મિળિ ગયાં ઢૂંકડા હ। લાલ, મિળિ., ટ્છી સાથળ જ ધ હાથ પગ ટૂંકડા હા લાલ. હાથ. ઠકઠક ઠવતા પાચ નચર માંહિ નીકળ્યા હો લાલ, નયર., તેહ નીહાળી લેાક ખલક જોવા મિળ્યા હૈ। લાલ, ખલેક,
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧ આ શબ્દ સ્પષ્ટપણે સૂચવી રહેલ છે કે જે ધૈર્યાંવંત ઉપાસકા હેાય છે તે જ કૃતેહ પામે છે અને તેએનેજ ટ્વા ઉત્તમ મદદ આપી સૌથ સિદ્ધિ બક્ષે છે.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
મળી. ૧૬
જિહાં શિખે છે વીણકળા તિહાં આવિયા હેા લાલ, કળા,, આવ્યા રાજકુમાર મળિ ખેલાવિયા હૈા લાલ. આવેા આવેા જીહાર પધારા વામણા હૈ। લાલ, પધારા., દીસેા સુંદર રૂપ ઘણું સેાહામણા હેા લાલ, ઘણુ’ કિહાંથી પધાર્યા રાજ કહેા કુણુ કારણે હેા લાલ કહેા. ? કેહને દેશા માહત જઈ ઘર ખારણે હો લાલ. જઇ. ૧૭ કુબ્જ કહે અમે` દુર થકી આવ્યા અહી' હો લાલ, થકી., હાંસુ કરતાં વાત તુમે સાચી કહી હ। લાલ તુમે,;
વીણા ગુરૂની પાસ અમે ણ સાધશુ હો લાલ, અમે., કરશે જો જગદીશ તા તુમથી વાધશુ' હો લાલ. તેા તુમ. વિદ્યાચારીજ પાસ જઈ ઇમ વીનવે હો લાલ, જઇ., વીણાના અભ્યાસ કરાવેા મુજ હવે હો લાલ, કરાવેા; ખડગ અ*લિક એક કર્યું” તસ ભેટાણું હો લાલ, કર્યું, તવ હરખ્યા ગુરૂ મહોત દિયે તસ અતિ ધણું હો લાલ, દિયે. ૧૯ વીણા એક અનુપમ દીધી તસ કરે' હે લાલ કે, દીધી., દેખાડે સ્વર નાદ ઠેકાણાં આદરે હો લાલ, ઠેકાણાં.; ઞટ ઞટ તુટે તાંત ગમા જાએ ખસી હૈ। લાલ, ગમા., તે દેખી વિપરીત સભા સધલી હસી હો લાલ. સભા.
૧૮
અ::—આ પ્રમાણે કહીને દેવ પેાતાના સ્થાનકે ગયા. કુંવર સુખશય્યામાં નિશ્ચિત મનવાળેા થઇ સૂઈ ગયા. જ્યારે પ્રભાત થયુ... અને જાણ્યે ત્યારે કુંવરે આંખ મીંચી મનમાં ચિંતવ્યુ કે ‘હું કુંડળપુર શહેરની બહાર જઇને બેસુ.' આ પ્રમાણે ચિંતવ્યું કે હારના પ્રભાવથી પલકવારમાં ચિતવેલા શહેરની ભાગાળે જઇને ઉભા અને આંખ ઉઘાડી જોયું તેા તે શહેરની બહાર ઉભેલેાજ જણાયા. ત્યાંતા દરવાજાના પહેરેગિર-દરવાના પણ વીણા વગાડતા અને રાજકુવરીનાં રૂપ, કળા, ગુણનાં ગાયના ગાતાં નજરે પડયાં, એટલે કુંવરે મનમાં ચિંતવ્યુ` કે-“ સહુથી ન્યારૂ ૧ અને વિચિત્ર હસવા લાયક રૂપ રચ્યુ હાય તે ઠીક તાલ જામે.” એમ ધારીને “ ધૂમડાનુ રૂપ થાઓ ! ” એવું દૃઢ વિચાયુ દૈવી ચમત્કારથી એવુ રૂપ આપણી તરફ તુરત દિલ
૧ નિયમજ છે કે નવીનમાં મેહ વધારે વધે! માટે આકર્ષાય તેવી રચના રચવી એમ આ સ્પષ્ટ ખેષ આપે છે.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો થયું કે-માથું અને કપાળ બેઉ ઉંચા દેખાવવાળાં, તબડા જેવું મોઢું, પાણી ઝરતી ગુંચી આંખો, સખળડખળ થયેલા દાંત, વાંકા તેમજ લાંબા અને એકબીજાને ન મળે એવા પહોળા હોઠ, ચેમેરથી ચપ-બેસી ગયેલું નાક, માટલીના કાનાના ઠીકરા જેવા કાન, ઉંચી અને ઘણું બંધી પીઠ, બહુ ટેકરાવાળી છાતિ, ડેકું, કેડ, હૃદય, અને પેટ એ બધાં એક બીજાથી મળી જઈ ઢંકડા આવ્યાં હોય તેવ, ટૂંકા કદની સાથળે અને પીડીઓ, ટૂંકડા હાથ, પગ, અને કુમકતી ચાલ; એવા વામણારૂપ સહિત હળવે હળવે ચાલતો કૂબડો શહેરમાં દાખલ થયો કે તેને જોઈને લોકોનાં ટેળેટેળાં જેવા એકઠાં થવા લાગ્યાં, પણ વામન તો તે લોકોને પૂછતો અને આનંદ બક્ષત જ્યાં વીણાની કળા શીખવનાર આચાર્ય રહેતો હતો ત્યાં જઈ પહોંચ્યો. એટલે તે ત્યાં વીણાની કળા શીખતા રાજકુમાર પણ નવાઈભર્યું રૂપ જોઈ સામે આવી હાસ્યવચનો બોલવા લાગ્યા“આવો આવો પધારે વામણુજી ! જુહાર છે–તમને નમસ્કાર છે ! આપ તે સુંદર અને ઘણાજ સહામણા ( મનગમતા રૂપવાળા ) દેખાઓ છો (1) રાજ ! ક્યાંથી પધાર્યા છે ? શા કામે પધારવું થયું છે ? અને કેના ઘરને બારણે જઈ મેત (મરણમહત્વતા) આપશે ?” આ પ્રમાણે વ્યાજ સ્તુતિ-નિંઘસ્તુતિ સાંભળી ગંભીર અને ગુણવંત વામન રૂપ કુંવરે જવાબ આપ્યો કે–“અમે દૂર દેશથી અહીં આવ્યા છીએ, અને તમોએ જે મશ્કરી કરતાં વાત કહી, તે પણ બધી સાચી જ કહી છે. ગુરૂમહારાજની પાસે અમે પણ વીણાની કળાનું સાધન કરીશું અને જગદીશ કૃપા કરશે તે તમે બધાઓથી વણાની કળામાં આગળ વધી વિજયેજ મેળવીશું.” એટલું કહીને વામન વિદ્યાચાર્યની પાસે જઈ આ પ્રમાણે વિનવવા લાગ્યો, “કૃપાળુ ! મને હવે વીણનો અભ્યાસ કરા.” એમ કહી તુરત મહા મૂલ્યવાળું એક ખડગનું ભેટશું કર્યું, એ જોઈને ગુરૂ પણ રાજી થયા અને વામનને ઘણું માન આપી તેમણે એક અનુપમ વીણ તેના હાથમાં આપી સ્વરથી થતી રાગની ઉત્પત્તિનાં ઠેકાણું (સારીગમ વગેરે) બતાવાનો આરંભ કર્યો. એટલે બીજા કુંવરેને હાસ્ય કરવાની મજા અને મૂર્ખતાને ભાસ પ્રકટ થવાની જગા મળે તે માટે વામને તાંતે એટલી બધી તે ચડાવી ચડાવી દીધી કે ત્રટ ત્રટ કરી તે બધી તટી ગઇ અને ગમા પડદા ખસી ગયા. એ જોઈને કુંવરોની મળેલી સભા વિપરીત બનાવને લીધે હસવા લાગી. જો કે આ પ્રમાણે થયું તે પણ ગુરૂએ, મેળવેલી ભેટ કીમતી હોવાથી, તે નુકશાન તરફ બેદરકારી બતાવી, બીજી સુંદર વીણા આપી, વામનને વીણા બજાવવાની કળા શીખવાડવા માંડી.
(૧૨–૨૦) ૨૨
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
શ્રીપાળ રાજાને રાસ હવે પરીક્ષા હેત સભા મહટી મળી હો લાલ, સભા, ચતુર સંગીત વિચક્ષણ બેઠા મન રળી હો લાલ, કે બેઠા આવી રાજકુમારી કળા ગુણ વરસતી હો લાલ, કળા, વીણ પુસ્તક હાથ છે પરખત સરસતી હો લાલ. જે પર. ૨૧ દરવાને દરબાર કુબજ જવ રેકિય હો લાલ, કુબજ, દીધું ભુષણ રત્ન પછે નહીં ટેકિયો હે લાલ, પછે; આવ્યો કુંવરી પાસ ઇચ્છારૂપી વડો હો લાલ, ઇચ્છા, કુંવરી દેખે સુરૂપ બીજા સવિ કૂબડે હો લાલ. બીજા. ૨૨ સા ચિંતે મુજ એહ પ્રતિજ્ઞા પુરશે હો લાલ, પ્રતિજ્ઞા, સફળ જનમ તો માનશું દુર્જન પુરશે હો લાલ કે, દુર્જન, જે એહથી નવિ ભાંજશે મનનું આંતરૂં હો લાલ કે, મન, કરી પ્રતિજ્ઞા વયર વસાવ્યું તો ખરૂં હો લાલ. સા. ૨૩ દાખેં ગુરૂ આદેશે નિજ વીણાકળા હો લાલ કે, નિજ. . જામકુમાર કુમાર સમા મદ આકળા હો લાલ, સમા; તામ કુમારિ દેખાવે નિજ ગુણ ચાતુરી હો લાલ કે, નિજ, લોકે ભાખ્યું અંતર ગ્રામ ને સુરપુરીહે લાલ કે. ગ્રામ. ૨૪ કુમરી કળાઆગે હુઈ ફુઆરતણી કળા હે લાલ, કે કુંઅર, ચંદ્રકળા રવિ આગે તે છાશ ને બાકળા હો લાલ, તે છાશ. લોક પ્રશંસા સાંભળી વામન આવીયો હો લાલ, નામ, કહે કુંડળપુરવાસી ભલો જન ભાવિયો હો લાલ. ભલો. ૨૫ કુઅરી સંકીતેણ વીણા દિયે તસુ કરે હો લાલ, વિણ, કહે કુમાર અશુદ્ધ છે એ વીણા ધુરે હો લાલ. એ વીણા; વીણ સગર્ભને દીધો દંડ ગળે ગ્રહ્યું હો લાલ, કે દંડ, તુંબડ તેણ અશુદ્ધ-પણું મેં તસ કહ્યું હો લાલ. પણું. ૨૬ દાખી દોષ સમારી વીણ તે આહવે હો લાલ, વીણ, હોઈ ગ્રામની મચ્છના કિપિનકો આવે છે લાલ, કેકિંપિ; સૂતા લોકનાં લેઈ મુકુટ મુદા મણું હો લાલ, મુક વસ્ત્રાભરણુ લેઈ કરી રાશિ તે અતિ ઘણી હો લાલ કે. રા. ર૭
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
૧૭૧ જાગ્યા લોક અજીરૂં દેખી એહવું હો લાલ કે, દેખી, પૂર્ણ પ્રતિજ્ઞા કુમારી ચિત્ત હરખિત થયું હો લાલ, ચિત્ત, ત્રિભુવનસાર કુમાર ગળે વરમાળીકા હો લાલ, ગળે, હવે ઠવે નિજ માને ધન્ય તે બાળકો હો લાલ. ધન્ય. ૨૮ વામન વરિયે જાણું નૃપાદિક દુ:ખ ધરે હો લાલ, નૃપ., તામ કુમાર સ્વભાવનું રૂપ તે આદરે હો લાલ, રૂપ; શશિરજની હરગારી હરી કમળા જિ હો લાલ, હરી., યોગ્ય મેલાવો જાણી સવિ ચિત્ત ઉલ્લો હો લાલ. સવિ. ૨૯ નિજ બેટી પરણાવી રાજા ભલીપરે હો લાલ, રાજા, દિયે હયગય પણ કંચણ પૂરે તસ ઘરે હો લાલ. પૂરે; પુણ્ય વિશાળ ભુજાળ તિહાં લીલા કરે છે લાલ, તિહાં, ગુણસુંદરીની સાથે શ્રીપાળ તે સુખ વરે હો લાલ. શ્રીપાળ. ૩૦ ત્રીજે ખડે ઢાળ રસાળ તે પાંચમી હો લાલ, રસા., પરીએ અનુકૂળ સુજન મને સંક્રમી હે લાલ, સુજન, સિદ્ધચક્ર ગુણ ગાતાં ચિત્ત ન કુણતણે હે લાલ, ચિત્ત, હર વરસે અમિય તે વિનય સુજશ ઘણે હો લાલ. તે. ૩૧
અર્થ:-મુકરર કરેલા ઠરાવ મુજબ જ્યારે મહીને પૂર્ણ થયે પરીક્ષાને દિવસ આવ્યા ત્યારે પરીક્ષા લેવાને માટે મોટી સભા એકઠી થઈ અને તેમાં સંગીતશાસ્ત્ર વિચક્ષણ ચતુરજનેએ આવી મનની મેજ સાથે બેઠક લીધી. એટલે રાજકુમારી ગુણસુંદરી તેઓની વણકળા સંબંધી પરીક્ષા લેવા કળા તથા ગુણેની વૃષ્ટિ કરતી, તેમજ વીણુ અને પુસ્તક હાથમાં ધારણ કરીને આવતી જાણે સરસ્વતી દેવીજ આવી ન હોય ? તેવા દેખાવથી આવી પહોંચી. કુંવરીને આવી જાણ વામનજી પણ તે દરબારમાં દાખલ થવા દરવાજા આગળ આવી પહોંચ્યા કે તેને દેદાર જોઈ (બેહુદી સીકલ જાણું ) અંદર જતાં દરવાને તુરત રોક. એટલે વામનજીએ પણ તુરત રોકવાનું કારણ ધ્યાનમાં લઈ દરવાનને એક રત્નજડિત દાગીને બક્યો કે તેણે
૧ આ પ્રકાર પૂર્ણ પ્રતીતિ આપે છે કે પૈસે જ્યાં ત્યાં પાસા પિબાર પાડે છે. પૈસે એજ સાચો મંત્ર-કિમીઓ-દેવહુન્નર વગેરે છે, અને સઘળી કરામત પણ પૈસાની અંદરજ સમાયેલી છે; માટે દરેક સંસારી જીવે ઉદ્યમ કરી પૈસો એકઠ કરવો અને તે વડે દરેક ધારેલી ધારણુઓ પાર પાડવી. નહીં તો તે વિના કયાએ ભાવ પૂછાશે જ નહીં; કેમકે સર્વે વઝનમાશચંતે સઘળા ગુણ ધનને આશરે કરીને જ કાયમ રહેલ છે.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
શ્રીપાળ રાજાને રાસ પણ તુરત રેક ટેક વગર વામનને અંદર જવા દીધે. (અહા ! પૈસામાં પણ કેવી કરામત છે!!) વામન અંદર પ્રવેશ કરી જ્યાં કુંવરી ઉભી છે
ત્યાં ઈચ્છા પ્રમાણે રૂપ કરનાર કુંવર જઈ પહોંચ્યા. તેનું ખરૂં સ્વરૂપ કુંવરી જ જોતી હતી, પરંતુ બીજા બધાએ તેને કુબડા રૂપે જ દેખતા હતા. કુજને જોઈ કુંવરી ચિંતવવા લાગી “મારી પ્રતિજ્ઞા આ વામન જ પૂર્ણ કરશે અને એમ થવાથી મારે જન્મ સફળ થશે, તથા જે જે મારા દુશ્મને હશે તે તે ગુરતાજ રહેશે. તેમજ જે આ પુરૂષથી મારા મનનું ભિન્નતાપણું નહીં ભંગાશે. મતલબ કે ચગ્ય જોડીને હાવ નહીં મળશે, તે તે પછી આવી પ્રતિજ્ઞા કરીને મેં ખરેખરૂં નકામું બધાઓથી વેરજ વસાવ્યું છે એમ જ માનવું પડશે.” ઈત્યાદિ વિચાર કરે છે, એટલામાં તે ગુરૂએ તમામ વિણાના અભ્યાસી શિષ્યરૂપ મનુષ્યને આજ્ઞા આપી, કે તુરત બધા રાજકુમાર વગેરે ઉત્સુક જને કાર્તિકસ્વામી સરખા અહંકારયુક્ત બનતાં આકળા થઈ ઉતાવળ વડે પોતપોતાની વીણચાતુરી બતાવી રહ્યા. ત્યારે ગુણસુંદરીએ પણ પોતાની ગુણ સંબંધી ચાતુર્યતા બતાવી. એટલે સાંભળનારા લેકેએ કહ્યું કે “કુંવરીની વિણ ચાતુરી અને બીજાઓની વીણચાતુરી વચમાં ગામડા અને દેવપુરી જેટલું મોટું અંતર (તફાવત) છે. કુંવરીની કળા અગાડી કુંવરોની કળા સૂર્યની કળા આગળ ચંદ્રની કળા નિસ્તેજ-ઝાંખી થઈ પડે તેવી થઈ પડી છે, અને જે છાશ ને બાકળા (ટાઢા ને મેળ (કમેળ) થઈ પડે તેવો મેળ થઈ પડે છે.”
આ પ્રમાણે કુંવરીની વીણચાતુરી સંબંધી સભાજનોએ પ્રશંસા કરી, તે સાંભળીને વામનજી ત્યાં આવ્યો તેને જોઈને વિદેશી જનો હાસ્યમાં બોલવા લાગ્યા કે-“આ કુબડે કુંડળપુરના રહેનારા લેકોને ભલે પસંદ પડયો છે (!) જો કે તેઓ સંકેત (વાયદ–ઠરાવ જ) કરી મૂકી હોય તેવી રીતે વામનજી નજીક આવતાં તુરતજ પોતાના હાથમાંની વીણા તેના હાથમાં આપી. (વિચારણા એજે કે આ મારા હાથની વીણા આપને હાથ સંપું છું તે બજાવી મારી પ્રતિજ્ઞા પૂરે એટલે આનંદ આનંદ.) જે કે આ વિચારણાને ધ્યાનમાં લઈ વામન બે કે-“પહેલાં તે આ વીણાજર બજાવવા લાયક નથી; કેમકે આ વીણાનું તુંબડું બરોબર અંદર ગર્ભ
૧ રત્નની ઝવેરીને જ પારખ પડે છે; પણ તે વિના બીજાઓને તે કાચ કે કાંકરા જેવું નંગ નજરે પડે છે, એમ આ કથન સૂચવે છે. - ૨ આ પ્રકાર એજ સૂચવે છે કે-જે ગુણની પ્રવીણતા ધરાવતા હોઈએ તે ગુણની ખરી ખુબીઓ જણાવી પ્રતિપક્ષી જાણકારને આશ્ચર્ય પેદા કરવું કે જેથી તે દબાઈ જાય છે; અને એથી આખર ફતેહ રજુ થાય છે; માટે દરેક જગાએ નિશ:કપણે ગુણ દર્શાવી સામાને તેજમાં આંજી નાખી ડફાંસથી નહીં પણ સાચી વિદ્યા–ચાતુરીથી આનંદ પ્રાપ્ત કરવા.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
૧૭૩ રહિત થયું જ નથી એટલે કે આની અંદર ગર્ભ રહી ગયા હોવાથી સગર્ભ છે માટે, તથા આ વીણને દંડ (વચ્ચેનું લાકડું) વનમાં લાહા-દવ લાગવાથી જે લાકડું દાઝી ગયેલું તે લાકડાને બનાવેલું છે, જેના લીધે એ ગળેથી પકડાઈ જતાં બરોબર શુદ્ધ અવાજ કાઢી શકે તેમ નથી.” ઇત્યાદિ દેષ બતાવી પછી વીણાને બરાબર મેળવી વામનજી આલાપ કરવા લાગ્યા અને સમયને અનુસરતો રાગ ગાઈ તેણે એવી તો ગ્રામમૂછનાદ્વારા છાયા છાઈ દીધી કે જેથી સાંભળનારાઓ મૂછવંત બની ગયા, અને કશું પણ ન બોલતાં ન ચાલતાં લાકડા જેવા થઈ રહ્યા. એટલે વામનજીએ તે શૂન્યચેતનાવાળાં લોકોના મુકુટ-શિર પેચ-પાધડી અને વીંટી વગેરે રત્નજડિત દાગીના તથા વસ્ત્રો એકઠાં કરી લઈ એક મોટો ઢગલો બનાવી મૂકો. જ્યારે લોકે મૂછમાંથી જાગી ચેતનામાં આવ્યા ત્યારે દાગીના વસ્ત્રો ગુમાવી બેઠેલ તથા બેભાન થઈ ગયેલ જોઈ તેઓ નવાઈ ભર્યા બનાવથી બહુજ આશ્ચર્ય પામ્યા. આમ થવાથી કુંવરી પોતાની પ્રતિજ્ઞા પણ થવાને લીધે પ્રસન્ન મનવાળી થઈ અને સ્વર્ગ, મૃત્યુ, પાતાળ; એ ત્રણે ભુવનની અંદર સારરૂપ કુંવર શ્રીપાળના ગળામાં વરમાળા પહેરાવી પિતાના જન્મને ધન્ય માનવા લાગી. જો કે કુંવરી તે મનમાન્યાને વરી; તો પણ વામન વરને વરવાથી કુંવરીના પિતા તથા અન્ય રાજાઓ વગેરે મનમાં દુ:ખ ધરવા લાગ્યા, એ જોઈ શ્રી પાળકુંવરે પોતાનું જે મૂળનું રૂપ હતું તે પ્રકટ કર્યું, એટલે તો જોઈએ તેવી જોડી મળેલી જોઈ, જાણે શરદપુનમની રાત્રી ને શરદચંદ્રની તથા શિવજી ને પાર્વતીજીની, અને શ્રી કૃષ્ણ (વિષણુ) ને લક્ષમીજીની જોડી જેવી જોડી મળી હોયની ? તેવી જણાવા લાગી. એથી સર્વના મન હલ્લાસવંત થયાં. રાજાએ પણ પ્રસન્નતાપૂર્વક પોતાની પુત્રી શ્રીપાળકુંવરને ભલા ઠાઠ સાથે પરણવી, તથા હાથી ઘોડા ધન અને સેનું વગેરે અર્પણ કરી કુંવર શ્રીપાળને રહેવા આપેલી હવેલી પૂર્ણ ભરી દીધી. વિશાળ ભુજ અને વિશાળ પુણ્યવંત શ્રીપાળકુંવર ત્યાં રહીને ગુણસુંદરીની સંગાથે ઉત્તમ સુખસહિત આનંદકીડા વિલસવા લાગે. (યશોવિજયજી કહે છે કે-ત્રીજા ખંડની અંદર આ રસીલી પાંચમી ઢાળ જે પૂર્વના કર્તા વિનયવિજયનું “ત્રટ ત્રટ તૂટે તાંત ગમા જાયે ખસી” એ દુષ્ટ શબ્દ પડવાથી મરણ થવાને લીધે અધૂરી રહી હતી તે જેવી જોઈએ તેવી સારી રીતે સજજનેને પસંદ પડવા યંગ્ય પૂર્ણ કરી. આ ઢાળના સંબંધ ઉપરથી એટલેજ બોધ લેવાને છે કે–શ્રી સિદ્ધચક્રજીના ગુણાનુવાદ ગાતાં કેના ચિત્તની અંદર અમૃત સરખે હર્ષને વરસાદ ન વરસે ? મતલબ કે સર્વના મનમાં વરસે જ! અને તે પ્રાણીઓ વિશેષ વિનય તથા યશ પ્રાપ્ત કરે; માટેજ કહું
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
છું કે તમેા શ્રોતાવાંચકે આનંદમગળ વરાય. )
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
પણ તે મહારાજના ગુણાનુવાદ ગાએ કે જેથી ( ૨૧–૩૧ )
101
( ઢાહા-છંદ. )
પુણ્યવંત જિહાં પગ ધરે, તિહાં આવે સવિ ઋદ્ધિ; તિહાં અયેાધ્યા રામ જિહાં, જિહાં સાચ તિહાં સિદ્ધિ. ૧ પુણ્યવતને લક્ષ્મીના, ઇચ્છાતણા વિલંબ; કૈાકિલ ચાહે ક’ઠરવ, દિયે લુખ ભર અ’ખ. પુણ્યે પરિણતિ હોય ભલી, પુણ્યે' સુગુણ ગરિ; પુણ્યે' અલિય વિધન ટળે, પુણ્યે' મિલે તે ઇડું.
૩
અર્થ :-પુણ્યવંત મનુષ્ય જ્યાં જ્યાં પગલું માંડે ત્યાં ત્યાં, જેમ જ્યાં જ્યાં રામચંદ્રજી નિવાસ કરતા ત્યાં ત્યાં અચેાધ્યાને જ ડાર્ડ થઈ રહેતા હતા તેમ, તથા જ્યાં સહાસિક, સત્યપણું ત્યાં સર્વ પ્રકારની સિદ્ધિ હાજર રહે તેમ, સ` પ્રકારની ઋદ્ધિ હાજર રહે છે. પુણ્યવત મનુષ્યને લક્ષ્મી મળવાના વિલંબ ફેંકત ઇચ્છા ન કરે ત્યાંસુધીનાજ હાય છે. જ્યાં મનમાં લક્ષ્મી પ્રાપ્તિ સબંધી ઈચ્છા કરી કે જેમ કાયલડી મીઠા અવાજ ઉચ્ચારવાની ઇચ્છા કરે છે કે તુરત આંબેા મ્હારથી લટાલું થઈ તેની ઈચ્છા પૂર્ણ કરે છે, ( આંબાના મ્હાર ખાવાથી કોયલના કઠ ઉઘડે છે એ વાત જગજાહેર છે.) તેમ તુરત ઇચ્છા પૂર્ણ થાય છે. તેમજ પુણ્યના પ્રભાવવડે મનની પરિણતી વિચારણા પણ સારી થાય છે, પુણ્યના પ્રભાવ વડે સારા ગુણા સહિત મોટાઈ પ્રાપ્ત થાય છે, પુણ્યના પ્રભાવવડે નઠારાં વિઘ્ન દૂર જાય છે, અને પુણ્યના પ્રભાવ વડે ઈષ્ટ-વહાલી વસ્તુની ઇચ્છા પણ પૂર્ણ થાય છે. ( માટે પુણ્ય પ્રકૃતિને પ્રમળ કરવી એ વિકથનના હેતુ છે. ) ( ૧–૩ )
10
( ઢાળ છઠ્ઠી-સુણ સુગુણ સનેહીરે સાહિખા—એ દેશી. ) એક દિન એક પરદેશિયા, કહે કુઅરને અદ્દભુત ઠામરે; સુણ બેયણ ત્રણસે ઊપરે', છે નયર કઇંચનપુર નામરે જૂએ જાએ અચિજ અતિ ભલુ’. ૧ તિહં વજસેન છે રાજિયા, અરિકાળસખળ કરવાળરે; તસ કંચનમાળા છે કામિની, માલતી માળા સુકુમાળરે.
આ. ૨
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
૧૭૫ તેહને સુત ચારને ઊપરે, રૈલોક્યસુંદરી નામરે; પુત્રી છે વેદની ઊપરે, ઉપનિષદ યથા અભિરામરે. જૂ. ૩ રંભાદિક જે રમણિ કરી, તે તો એહ ઘડવા કરલેખરે; વિધિને રચના બીજી તણું, એહનો જયજસ ઉલ્લેખરે. જૂ.૪ રોમાઝ નિરખે તેહને, બ્રહ્માદ્વય અનુભવ હોય;
સ્મર અદ્વય પૂરણદર્શનેં, તેહને તલ્ય નહીં કરે. જા. ૫ નૃપે તસ વર સરિખે દેખવા, મંડપ સ્વયંવર કીધરે; મૂળમંડપ થંભે પુતળી, મણિ કંચનમય સુપ્રસિદ્ધરે. જૂ. ૬ ચિહું પાસ વિમાણાવળા, પંચાતિમંચની ઐણિરે; ગોરવ કારણ કણરાશિ જે, ઝાપીજે ગિરિવર તેણિરે. જા. ૭ તિહાં પ્રથમ પક્ષ અષાઢની, બીજે છે વરણ મુહુરરે; શુભ બીજબીજ કાલ છે, પુણ્યવંતને હેતું આયત્તરે. જૂ. ૮
અથર–એક દિવસ એક પરદેશી મુસાફર કુંવર શ્રીપાળજીને આશ્ચર્યકારી વાત કહેવા લાગ્યો-મહારાજ ! અહીંથી બાર ગાઉ ઉપર કંચનપુર નગર છે, ત્યાં વજુસેન નામને રાજા, કે જે દુશ્મનને અંત આણનારી બળવાળી તરવાર વાપરવામાં વખણાય છે, તે રાજ્ય કરે છે. તથા તેની કંચનમાળા નામની રાણું કે જેણીનું શરીર માલતીની માળા સમાન સુકમળ (સુંવાળું અને સુગંધવંત) છે તેણીને ચાર કુંવર ઉપર લયસુંદરી નામની ત્રણે લોકને શોભાયમાન કરનારી એક કુંવરી છે. તે જેમ ચારે વેદોની ઉપર વેના રહસ્યરૂપ ઉપનિષદ (સંહિતા) શોભાયમાન છે, તેમ ચાર પુત્રોની ઉપર સંતતીના આનંદરૂપ રહસ્યવંત તે કુંવરી શોભાયમાન છે. મતલબ એજ કે ચારે પુત્રો ગુણવંત છે, તો પણ તેઓના ગુણો ઉપર અજુવાળું પાડવા સરખી રૈલોકયસુંદરી કુંવરી મહાસ્વરૂપ સાથે ગુણવંત છે. પુણ્યાત્મન્ ! આ જગતમાં જ્યારે બ્રહ્માએ સૃષ્ટિ પેદા કરી ત્યારે સુંદર સ્ત્રીઓની પેદાશ કરવા પહેલાં, જેમ કઈ ચિતાર કે લેખક પિતાને હાથ જમાવવા પાટી ઘુંટે છે ત્યારે જેવાં તેવાં રૂપ–વર્ણ આલેખે છે, અને તે જ ચિતારા કે લેખકને જ્યારે પૂરેપુરે હાથ ચિત્રને લેખમાં જામી-ઠરી જાય ત્યારે તે સર્વોત્તમ ચિત્ર-વર્ણ કહાડી જેનારને આનંદ આપે છે. તેમ સુંદર સ્ત્રીઓ બનાવવામાં પાટી ઘુંટવા સરખી રંભા, ઉર્વશી, તિલોત્તમા, મેનકા; વગેરે અપ્સરાઓ બનાવી, અને જ્યારે બ્રહ્માને એ કામમાં હાથ વખાણવા લાયક જાયે ત્યારે સર્વોત્તમ સ્વરૂપવંતી સ્ત્રી એ શૈલોક્ય સુંદરિને જ નિપજાવિ
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
છે-મતલબ એજ કે તે અપ્સરાઓ કરતાં પણ અતિ રૂપાળી છે. આપ કદાચ પ્રશ્ન કરશેા કે–તેવી રૂપવંત સર્વોત્તમ સ્ત્રી ત્રૈલેાકયસુંદરી બનાવી મનસતેષ પામ્યા છતાં બીજી સ્ત્રીએ બ્રહ્માને શા મનાવવાની જરૂર પડી ? તા તેના ઉત્તરમાં કહીશ કે ત્રૈલેાકચ સુંદરી મનાવી જેથીમાટે બ્રહ્માને સ તાષ તે થયેા; તાપણ બ્રહ્માને એક વિચાર પેદા થયા કે–‘જયારે હું એ તૈલેાકયસુંદરીનેજ સહુથી સરસ રૂપાળી રચીને બેસી રહીશ ત્યારે તેના મુકાબલા વખતે કાને રજુ કરાશે ! કેમકે સારા માલની સરસાઈ ઉતરતા માલના મુકાબલે મળવાથીજ ખરી રીતે થઇ શકે છે; માટે જો બૈલેાકયસુંદરી બનાવ્યા પછી ખીજી સ્ત્રીએ નહીં બનાવું તેા પછી એણીના સરસપણાના મુકાબલા વખતે કઇ સ્ત્રીને ભેદની સ્પષ્ટતા કરવા ખડી કરાય ?” એમ જાણી બ્રહ્માએ તેણીની પેદાશ વખતમાં પોતાની તમામ ચતુરાઇ વાપરી દીધાથી પાછળ વિશેષ ચતુરાઇ શીલકમાં ન રહેલી હાવાને લીધે ઓછા સ્વરૂપ ગુણવાળી સ્ત્રીઓ પેઢા કરી, તે શૈલેાકયસુંદરી અમારાથી વિશેષ સ્વરૂપ'ત, વિશેષ ગુણવ'ત અને વિશેષ લાવણ્યવંત છે’ એમ ખેલી જગતમાં તેણીના જય અને યશ જાહેરમાં લાવવા-ઉત્કર્ષ લેખ કરવા માટેજ મનાવી છે મતલબ કહેવાને એટલેાજ છે કે-બીજી બધી સ્ત્રીએ તે ત્રૈલેાકયસુંદરીને યશ જય ગાનારીજ છે. તેણીના જેવી કેાઈ બીજી રૂપાળી ગુણવાળી છેજ નહીં કેમકે તેણીના જેવી બ્રહ્માએ ખીજી પેદાશ કરી નથી. નામવર ! તે ત્રૈલેાકયસુંદરીના સ્વરૂપ માટે એટલુંજ ખસ છે કે તેણીના શરીરના રૂવાડાના અગ્રભાગ (અણીરૂ) જોવામાં આવતાં આનંદની ઐકયતાના અનુભવ થાય, એટલે કે તેણીના રૂંવાડાનું અણીરૂ જોવાથી ત્રણે લેાકમાં ફેલાનારા આનંદ એકજ જઓએ એકઠા થતાં જોનાર પુરૂષ તદ્દન આનંદમય થય જાય છે. અને જે પુરૂષ તેણીના નખ શિખા સુધીના પૂર્ણ રૂપનું દર્શન કરે તેને તે કામદેવની ઐકયતાના અનુભવ થાય, એટલે કે તેણીને જોનાર કામદેવમયકામ વ્યાપ્ત થઈ જાય; કેમકે જોનારને એવીજ વિચારણા થાય કે-કામદેવ ઘણાજ રૂપાળા છે અને આ કુંવરી પણ અત્યંત રૂપાળી છે. શાસ્ત્રમાં કામદેવ કરતાં કાઈ વિશેષ કે તેની ખરેખરી કરે તેવું રૂપાળું બીજું કહેલજ નથી; છતાં કુંવરી કામસ્વરૂપ છે માટે એજ કામદેવ હશે ? ? ' એવે કામદેવની ઐકયતાના વિચાર સ્પુરાયમાન થાય. (ય એટલે એ અને અય એટલે એકજો કામદેવ જેવી કુંવરી ગણાતી હાત તે કામદેવ અને કુવરી એ કામદેવ સરખાં રૂપાળાં ગણાત, પરંતુ કુંવરીજ કામસ્વરૂપ હાવાથી કામદેવનું અદ્ભૂયપણું સામખીત થાય છે.) એથી કહેવું પડે છે કે-આ સમયની અંદર બૈલેાકચસુંદરીના સમાન અન્ય .કાઈ સ્ત્રી ખરાખરી કરી શકે તેમ છેજ નહી.. અરે એવી અનુપમ રૂપવતી હાવાને લીધે તેણીના પિતાએ તેણીનાજ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજે
૧૭૭
સરખા રૂપગુણ શીળસ`પન્ન વર પ્રાપ્ત થાય એ માટે સ્વયંવર મંડપની રચના કરી છે, અને તે મંડપમાં મૂળ–મુખ્ય થાંભલે એક રત્નજડિત સેનાની સુશોભિત પૂતળી ગેાઠવેલ છે. તથા તે મંડપમાં જે જે રાજા વગેરે પધારશે તેઓને બેઠક લેવા માટે તે પુતળીની ચેામેર વિમાનાની પંકિતની પેઠે મેાટા તેમજ નાના (પેાતપેાતાની લાયકાત મુજબ) માંચડા (બેટકા) ગેાઠવેલ છે. તેમજ ત્યાં જે જે રાજાએ પધારશે તેને ગારવનુ ભાજન દેવાને માટે જે ધાન્ય વગેરે લાવવામાં આવેલ છે તેના ઢગલા ડુંગરને પણ શરમાવી નાખે તેટલા બધા મેાટા છે, અને તે સ્વયંવરમાં સ્વયં (પેાતાની મેળે કુંવરીને) વર વરવાનુ મુર્હુત્ત આષાઢ વદ બીજને દિવસે છે; માટે હું ઉત્તમ ખીજની એલાદવાળા–કુલેાત્તમ કુમાર ! તે મીજ આવતી કાલેજ છે. તે પુણ્યવતને સફળતાનુ કારણ સ્વાધીન હાવાથી કાયસિદ્ધ કરો અને અતિ સારૂ આશ્ચય છે તે આપ દેખાજ દેખા !’
(૧-૮)
એમ નિરુણી સેાવન સાંકળુ, કુઅરે તસ દીધું તાવરે; ઘરે જઇતે કુજાકૃતિ ધરી, તિહાં પહેાતા હાર પ્રભાવરે, જૂ. ૯ મડપે પઈસ વારિયા, પાળિયાને ભૂષણ દેઇરે; તિહાં પહેાતા મણિમય પૂતળી, પાસે બેઇડા સુખસેઈરે. જૂ. ૧૦ ખરદતા નાક તે નાનડુ, હેાઠ લાંખા ઊંચી પીઠરે; આંખ પીળી કેશ તે કાબરા, રહ્યા ઉભા માંડવા હેડરે. જૂ. ૧૧ નૃપ પુછે કેઇ સેાભાગિયા, વળી વાગિયા જાગિયા તેજરે; કહેા કુણુ કારણ તુમે આવિયા, કહે જિણ કારણ તુમે હેજરે.જા. ૧૨ તવ તે નરપતિ ખડ ખડ હશે, જાએ જૂએ એરૂપ નિધાનરે; એહને જે વરશે સુ દરી, તેહનાં કાજ સૌ વાળ્યા વાનરે. જા. ૧૩
અર્થ:—આ પ્રમાણે વધામણીરૂપ તે પુરૂષનું કહેવું સાંભળીને તેની ખુશાલીમાં તેને સેાનાનું સાંકળું બક્ષીસ કરી, તે વખતેજ શ્રીપાળકુંવર ઘેર જઇ હારપ્રભાવથી કુખડાનુ રૂપ બનાવી કંચનપુર જઇ પહેાંચ્યા. એટલું જ નહીં પણ બીજને દિવસે ટાઈમસર મડપમાં દાખલ થવા ઉમરંગભર ચાલ્યુંા; પરંતુ તેના વિચિત્ર હાસ્યરૂપ ડાળ જોઇ દરવાને તુરત અંદર જતાં અટકાવ્યેા, એટલે કુબડાએ આખા વિશ્વને માહ પ્રાપ્ત કરાવનારા સાનાના એક અમુલ્ય દાગીને દરવાનના હાથમાં મુકયેા કે બેડા પાર થયા. તુરતજ અંદર દાખલ
૨૩
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
શ્રીપાળ રાજાને રાસ થઈ જ્યાં મુખ્ય થાંભલે રત્નજડિત સેનાની પૂતળી ગોઠવેલી છે ત્યાં જઈ પહોં, અને શાંતજીવ સહિત (સુખપૂર્વક) થઈ તે સ્થળે ઉભો રહ્યો. એટલે ત્યાં બેઠેલા રાજાઓએ તે કુન્જના સામું જોયું તો તેના ગધેડા જેવા લાંબા દાંત, નાનું નાક, લાંબા હેઠ, ઉંચી ખુંધ, નીકળેલી પીઠ, પીળીમાંજરી આંખ અને કાબરા વાળ હતા; છતાં મંડપની હેઠળ ઉભેલો જોઈ તે કુને પુછવું શરૂ કર્યું કે “અમે કેટલાક સિભાગ્યવંત–વાકપટુતાવંત અને તેજ પ્રતા૫ડે જાગ્રત થયેલા રાજકન્યા વરવાને માટે અત્રે એકઠા થયેલા છીએ; પણ તમે શા કામે અત્રે પધારેલા છે ? ” કુબડે ઉત્તર આપ્યો “જે કામ માટે આપે અત્રે પગલાં કર્યા છે.” તે જ કામ માટે તે કામ માટેજ મેં પણ અત્રે પગલાં કર્યાં છે.) આવું બોલવું સાંભળતાં જ રાજાઓ ખડખડ હસી પડયા અને ઉપહાસ્ય રૂપે એક બીજા પ્રત્યે કહેવા લાગ્યા “જુઓ ! જુઓ!! આ રૂપને ભંડાર તો જુઓ !!! આને જે કન્યા પરણશે તેનાં બધાંએ કામ પૂર્ણ થયાં અને તેણીના શરીરનું વાન પણ વળ્યું (!) એમજ સમજી લે.” (–૧૩)
ઈણ અવસરે નરપતિકુંઅરી, વર અંબર શિબિકારૂઢરે; જાણિયે ચમકતી વીજળી,ગિરિ ઉપર જલધર ગુઢરે. જૂ. ૧૪ મૂત્તાહલહારે શોભતી, વરમાળા કરમાંહે લેઈરે; મૂળમંડપ આવી કુંઅરને, સહસા સુચિરૂપ પાઈરે. જા. ૧૫ જે સહજ સ્વરૂપ વિભાવમાં, દેખે તે અનુભવ યોગરે; ઇણવ્યતીકતે હરષિતહુઈ, કહે મુજ ઈષ્ટ સંયોગરે. જૂ ૧૬ તસ દષ્ટિસરાગ વિલોક્તા, વિશેં વિર્ચે નિજવામન રૂપરે; દાખે તે કુમરી સુવલહી, પરિ પરિ પરખે કરી ચૂપરે. જP. ૧૭ સા ચિંતે નટનાગર તણી, બાળ વાર્તુઓં જેમ રે; મને રાજી કાજી શું કરે? આ જીવિત એહશું પ્રેમરે. જે ૧૮ હવે વરણ જેજે તૃપમાઁ, પ્રતિહારી કરી ગુણ પિષરે; તે તે હિલે કુઅરી દાખવી, વય રૂપ ને દેશના દેષરે. જા. ૧૯ વરણવતાં જસ મુખ ઉજળું, હેલંતાં તેનું શ્યામરે પ્રતિહારી થાકી કુંઅરને, સા નિરખેતિ અભિરામરે. જા ૨૦ છે મધુર યશોચિત શેલડી, દધિ મધુ સાકર ને દાખરે; પણ જેનું મન જિહાં વેધિયું,તે મધુર ન બીજાલાખશે. ૨૧,
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯
દરમિયાન રાજકું વરી પણ અલંકૃત (પતાકાર) પાલછત્ર ધરાવતી ) સ્વયં વર
ખડ ત્રી
અથ—આવી હાસ્યકારી વાતા ચાલે છે, તે સુંદર શૃંગાર સહિત અમૂલ્ય જરિયાની કપડાથી ખીમાં બેસી ( તથા માથે નીલું મેઘાડંબર મડપમાં શાભાયુક્ત આવી પહોંચી. કવિ કહે છે કે તે જાણે પર્યંતની અંદર ચડી આવેલા મેઘાડંબરમાં ગુપ્ત વીજળી ચમકી હાયની ? તેવી શેલતી હતી. મેાતીની માળાથી શેાલતા કઠવાળી કુંવરી હાથમાં વરમાળા લઈ મુખ્ય મંડપની અંદર આવી મુખ્ય સ્તંભ તરફ નજર કરી જોવા લાગી તા અકસ્માત્ પવિત્ર શ્રીપાળ કુંવરનું સુંદર સ્વરૂપ નીહાળીને મગ્ન થઈ, એટલે કે જેમ કર્મ વગેરેના મળ રહિત સ્ફટિક રત્નની પેઠે નિમળ, મિથ્યાત્વ અવિરતિ-કષાય અને ચેાગથી રહિત જ્ઞાન, દર્શન ચારિત્રમય જે આત્માનું સહજ સ્વરૂપ તેના વિભાવની અંદર અર્થાત્ ઘર, માલ, મિલ્કત, મા, બાપ, દીકરા, ઓ, ભાઈ, હેન; વગેરે નવે જાતના માહ્ય ઉપરના પરિગ્રહ, તથા રાગ દ્વેષ કષાયાદિ અતરંગ પરિગ્રહ તેથી સહિત સ’સારી જીવ અનાદિ સમયના વિભાવ દશામાં મગ્ન બની તેમાંજ રકત રહે છે, તે કોઈ વખત કમ અવકાશ આપે તેા કષાય વગેરેની મંદતા થાય તે વખતે આત્માની શુદ્ધ દશા સંબધી ઉગ્રતાને લીધે પેાતાનું સહજ સ્વરૂપ જ્ઞાનાદિ ગુણુમય છે તેને દ્વેષે (તે અનુભવયેાગ કહેવાય) છે, તેમ શ્રીપાળકુવરે કૂખડાનુ રૂપ ધારણ કરેલ છે તેને મડપમાં આવેલા રાજાઓ વગેરે કૂબડા રૂપથી દેખે છે તે વિભાવરૂપ છે, અને શ્રીપાળનું મૂળ સ્વરૂપ છે તે સહજ સ્વાભાવિક છે. તેમાં વિભાવનું રૂપ કરેલ તે છોડીને સ્વભાવના મૂળ સ્વરૂપને રાજકુમારી દેખે છે તે જાણે અનુભવયેાગ થયા છે, એવું મૂળ સ્વરૂપ નિહાળી કુંવરી પેાતાના ચિત્તમાં વિચારવા લાગી “આ સઘળા રાજા અને કુમારા બેઠા છે તે પૈકી આ પાસે ઉભેલા રસિક કુવરના રૂપ સરખું ખીજા કોઈનું સુ ંદર સ્વરૂપ નથી ! તેમજ એમને જોવાથી મારૂં મન અત્યાનદિત થયું જેથી વિશ્રાતિવત બન્યું છે.' આ સંબધને લીધેથી કુંવરી મનમાં હર્ષીવંત અની નિશ્ચયને ભેટી કે- ખચિત મને વાંછિત સચાગના મિલાપ થયેા છે !” શ્રીપાળકુવરે જ્યારે પેાતાની તરફ કુંવરીની પ્યારભરી જોઈ ત્યારે તે તેણીને જોતા પ્રેમપરીક્ષા માટે વચમાં પ્રેમ
લાગણીની નજર વચમાં એવું તા
થતાં પહેલાં તેના સાચે
૧. આ વચન એજ ખેાધ આપે છે કે કેાઈ સાથે પ્રેમ છે કે બનાવટી–સ્વાથી પ્રેમ છે તે જોવાને તેનું મન નારાજ થાય કંટાળા ખાય તેવી વક્ષુક ચલાવવી જેથી જો નિસ્વાથી કે સત્ય પ્રેમ હશે તેા તરત તેના વિચારાને જન્મ મળશે, જેથી તેને ચહેરા, વાકયપ્રવાહ, ચેષ્ટા, વગેરે બતાવશે; માટે પ્રેમીના મિલાપમાં આ પરીક્ષા લેવા ચેાગ્યજ છે.
મનમાં જૂદા જ નિરાળેાજ ભાવ
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
ખરાબ રૂપ દેખાડવા લાગ્યા કે જોતાજ ચિત્ત ફાટી જાય; તાપણું કુંવરને વહાલી થઇ રહેલી કુંવરી તે વારવાર કુવરની પેઠેજ પ્રેમપરીક્ષા જોવા લાગી અને વારવાર રૂપ પલટવાની રીતિ નિગાહમાં લઈ આશ્ચય સહ વિચારવા લાગી કે “અહા માજીગરની ખાજી (ગાડિયાવિદ્યા-મદારીના ખેલ)ની જેમ કાઇને ખબર પડતી નથી તેમ, તથા ઘેાડાના પેટમાં ઢાડતી વખત થતા વ્રુત શબ્દ કયાં (કચે ઠેકાણે) થાય છે તેની જેમ કોઈને ખબર પડતી નથી, તેમ આ કુંવરજીના ચરિત્રની પણ કોઈને ખખર ગમ પડતી નથી. અથવા તા બાજીગરની રમત અને ઘેાડાના પેટમાં થતા ખ્રુત જ્જ જોતજોતામાં અધ પડી જનાર હાય છે, તેવી જ રીતે આ કુંવરજીએ વામનરૂપ યું છે, તે પણ થાડીજ વેળામાં બંધ પડી જનાર છે; કેમકે કામજોગ આ રૂપ છે; પણ કાયમજોગ નથી! એમ છતાં પણ કદી કાયમ માટે હાય, તેપણ જો મારૂ મન એમની સાથે વરવા રાજી તેા “ મન રાજી હાય તેા કાજી શું કરે ?” એ કહેવત મુજબ બીજાએ શું કરનાર છે ? ! બસ મારે તેા આ જી દેંગી પૂર્ણ થતાં લગી આ કુંવરજીની સાથેજ સત્ય પ્રેમ રહેશે ! ” એમ નિશ્ચય કરી વ્યવહારને માન દેવા રાજકુંવરી બેઠેલા રાજાઓની લાઇનભણી ચાલી એટલે બધા રાજાઓના ઇતિહાસની માહિતી ધરાવનાર દાસી કુંવરીની સાથેની સાથેજ બધાએની ઓળખ આપતી ચાલવા લાગી, એટલે કે તે દાસી એક પછી એક રાજાની રિહાસત, રૂપ, ગુણ, વય, દેશ વગેરેનું વિશેષ ખુષી સાથે વર્ણન કરી કુંવરીનુ મન લલચાવવા હીલચાલ કરતી હતી; પરંતુ કુવરી તે એક પછી એક રાજાના રૂપ, ગુણુ, વય વગેરેમાં દોષ દેખાડતી દેખાડતી આગળ વધતી ચાલી-મતલખ કે એણીની કોઇ તરફ પ્રેમનજર હતીજ નહી. જેથી કાઈ રાજાનું રૂપ, તથા અવસ્થા કે દેશ વગેરે કશું પણ સારૂ લાગતું જ ન હતું. તેતેા ઉલટી તેની બાબતાનેજ વખાડી કહાડતી હતી. આથી જ્યારે દાસી જે જે રાજાઓનાં વખાણ કરતી ત્યારે તે તે તે રાજાઆનાં મેઢાં તેજવંત જણાતાં હતાં, પણ જ્યારે દાસીના વખાણ કરી રહ્યા પછી કુંવરી તે દાસીના કથનમાત્રને વખાડીને દોષત્રંત દાખવતી હતી ત્યારે તે તે રાજાઓનાં મેઢાં નિસ્તેજ ઝાંખાં થઇ જતાં હતાં, ( કેમકે આશા નવું જીવન આપનારી અને નિરાશા જીવનને જોખમ લગાડનારી હોય છે એટલે એમ થાય એ સ્વભાવિકજ નિયમ છે.) આમ હાવાથી તે દાસી યશગુણાનું વર્ણન કરતાં થાકી ગઈ, કારણ કે હજારા રાજકુમાર પૈકી એકે પણ જ્યારે પસંદ ન પડયે ત્યારે પછી દાસી પણ નિરાશાને ભેટતાં ભેટતાં ચુપકી પડે તેમાં નવાઈ શી ? મનેાહારિણી રાજકુવરી તેા શ્રીપાળકુંવર કે જે કૂબડાના રૂપમાં હતા છતાં તેમનાજ તરફ ટક લગાવીને વાર
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧ વાર નિરખ્યા કરતી હતી. કવિ કહે છે કે–૧ જે કે શેલડી, દહી, મધ સાકર અને દ્રાખ એ બધાં જેવાં જોઈએ તેવાં મીઠાવાળાં છે; તો પણ જેનું મન જે ચીજની સાથે જોડાઈ ગયું હોય તેને તે જ ચીજ મીઠી લાગે છે; પરંતુ બીજી લાખ ચીજો મીઠી હોય તો તે બધી ફિકીજ લાગશે. મતલબ કે બીજા રાજાઓ ઘણું રૂપ ગુણ વગેરેથી અલંકૃત છે; પણ કુંવરીનું મન શ્રીપાળકુંવરની સાથે લગ્ન થયેલ હોવાથી બીજા રાજાઓ ઠીક છતાં પણ એકે પસંદ પડતાં જ નથી. કેમકે જેને જે રૂચે તે જ પચે છે !
( ૧૪-૨૧ ) અણુ અવસરે થંભની પૂતળી, મુખે અવતરી હારને દેવરે, કહે ગુણગ્રાહક જે ચતુર છે, તે વામન વર તતખેવરે. જૂ. ૨૨ તે સુણી વરિયો તે કુંવરીએં, દાખે નિજ અતિતી કરૂપરે, તે દેખી નિભંભે કુજને, તવ રૂઠા રાણુ ભારે જૂ. ૨૩ ગુણ અવગુણ મુગ્ધા નવિ લહે, વરે કુછજતજી વાર ભૂપરે; પણ કન્યા રત્ન ન કુંજનું, ઉકરડે છે વર ધૂપરે. જા ૨૪ તજ માળ મરાળ અમે કહું, તું કાગ છે અતિ વિકરાળરે; જે ન તજે તોએ તાહરૂ, ગણનાળ લૂણે કરવાળરે, જૂ. ૨૫ તવ હસીય ભણે વામન ઈસ્યું, તમે જે નવિ વરિયા એણરે; તે દુર્ભગ રૂ મુઝ કિયું, રૂસો ન વિધિશું કેણી જૂ. ૨૬ પરસ્ત્રી અભિલાષાના પાતકી, હવે મુઝ અસિધારાતિથ્થરે; પામી તમે શુદ્ધ થાઓ સવે, દેખે મુઝ કહેવા હથ્થરે. જે ૨૭ એમ કહી મુજે વિક્રમતિસ્યું, દાખ્યું જેણે નરપતિનઠ્ઠરે; ચિત્ત ચમકયા ગગને દેવતા, તેણે સંતતિ કુસુમની યુઠ્ઠરે. જા. હેવો વજસેન રાજા ખુસી, કહે બળ પરે દાખવો રૂપરે; તેણે દાખ્યું રૂપ સ્વભાવનું, પરણાવે પુત્રી ભૂપરે. જા. ૨૯ દિયો આવાસ ઉત્તગ તે, તિહાં વિલસે સુખ શ્રીપાળરે; નિજ તિલકસુંદરી નારીશું, જિમ કમળાશું ગોપાળરે. જૂ.૩૦ ત્રીજે ખડે પૂરણ થઈ, એ છઠ્ઠી ઢાળ રસાળરે;
જસ ગાતાં શ્રી સિદ્ધચક્રનો, હોય ઘરઘર મંગળ માળરે. જા.૩૧ ૧ આ વાકય એજ સૂચવે છે કે સારી કે નઠારી વસ્તુથી કિંવા ઉત્તમ કે નીચથી જેનું મન જ્યાં લાગેલું હોય તેને ત્યાંજ આનંદ ઉપજે છે, માટે તેવાને બીજો સબંધ પણ કામ આવતું નથી.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
અથઃ–આ મુજબ રાજાઓના મનરૂપી દરિયામાં આશા નિરાશાની ભરતીઓટનાં માજા' ચાલી રહ્યાં હતાં, તે દરમિયાન સ્વયંવર મંડપના મુખ્ય થાંભલામાં ગોઠવેલી સુંદર રત્નજડિત સાનાની પૂતળીની અંદર શ્રીપાળકુવરને મળેલા હારના દેવ-વિમળેશ્ર્વર યક્ષ દાખલ થઈ કહેવા લાગ્યા “ હું કુંવરી ! જો તું ગુણગ્રાહક અને ચતુર છે, તેા આ વામણાને તુરત વરી લે’ આવું ચમત્કારિક વચન સાંભળીને રાજકુમારીકાએ વામનના કંઠમાં તે જ ક્ષણે વરમાળ પહેરાવી તેને વરી લીધેા. જ્યારે વરમાળા પહેરાવી ત્યારે કુંવરીની અંતરંગ પ્રેમપરીક્ષા જોવા શ્રીપાળકુંવરે પેાતાનુ એવું તેા કૂમડું રૂપ બતાવવા માંડયું કે ન પૂછે! વાત ! તે જોઈને બધાએ કુબડાના તિરસ્કાર કરવા મડી પડયા, અને તે રાણા રાજા ગુસ્સે થઈને ખેલવા લાગ્યા કે—“આ ભાળી રામકુમારી ગુણુ કે અવગુણને પણ જાણી શકતી નથી, એથીજ શ્રેષ્ઠ રાજાઓને છેડી દઇ કૂબડાને વરે છે; પરંતુ આ કન્યારત્ન કૂખડાને લાયક નથી. સુગંધીવત પ તા દેવના અગાડીજ થવા લાયક છે, નહીં કે તેવા ધૂપ ગંદા ઉકરડાંની અગાડી કરવા! એમ ખેાલી કૂબડા પ્રત્યે તે કહેવા લાગ્યા—“એ બડા ! અમે હંસ જેવા છીએ, અને તું અત્યંત વિકરાળ કાગડા જેવા છે; માટે કહીએ છીએ કે શ્રેષ્ઠ માળા હસની ડાકમાં જ શાથે, નહી કે કાગડાની કાટમાં શેાલે ? એથી ઝેટ તું તારા કઠમાં પડેલી વરમાળા ઢે. જો નહીં તજી દઈશ તે તારી એ ગરદન અમારી આ તીખી તલવારની ધારથી લણી કાપી નાખીશું.” આવુ' તેઓનુ` ખેલવું સાંભળી વામન હસીને કહેવા લાગ્યા.—“હું અભાગિયાએ ! તમે કમનસીબને લીધે આ રાજકુમારીને વરવા ભાગ્યશાળી ન થયા, તે મારા ઉપર શા માટે ગુસ્સા લાવે છે ? ખરી રીતે તે તમારા પ્રારબ્ધ પર ગુસ્સા લાવી રૂષણું કરા કે જેણે તમને નિરાશ કર્યા છે. હવે તેા તમે બધાએ પરસ્ત્રીની અભિલાષા કરવાના પાપથી પાપી થયા છે; માટે એ પાપનું પ્રાયશ્ચિત લેવા માટે આ મારી તરવારની ધારારૂપી તીને ભેટી તમે પાવન થાઓ, અને જુએ તા ખરા કે મારા હાથ પણ કેવા છે ??” (મતલખ એ કે હવે આ રાજકુમારી મારી સ્રી થઇ છે જેથી એણીની ભણી ખરાખ નજર કરી તેા મારી તરવારનાજ ભાગ :થઈ પડશા, છતાં વિશ્વાસ ન
તજી
તમારા
૧ આ સબધ એજ ખેાધ આપે છે –પરીક્ષકજ પરીક્ષા કરી શકે છે, પણ ગમારને સાચી પરીક્ષાને ખેાધ શાના હ્રાય ? તથા દૈવની વિપરીતતાથી કાર્યની સફળતામાં પાછા પડેલા પુરૂષા હમેશાં ચડતી તિવાળાની ઇર્ષ્યા કરી હવતીઆં માર્યાંજ કરે છે; પરંતુ નથી વિચારતા કે જ્યાં દૈવની વિદ્ધતા છે ત્યાં ખીન્નપર ઈર્ષ્યા કરવી નકામી છે.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ત્રીજે. આવતું હોય તે થાઓ તયાર ને જુઓ મારૂં પરાક્રમ એટલે બધી પંચાત મટી જશે.) એમ બેલી કૂબડાએ એવું તો પરાક્રમ બતાવ્યું કે જે પરાક્રમ જોતાંજ બધાએ રાજાઓ જીવ લઈ નાસી ગયા. એ જોઈને કેતુકી દેવો પણ ચમત્કાર પામ્યા, કે અહા ! દેવના જેવી શક્તિ આ વામન ધરાવે છે !!) અને એથી પ્રસન્ન થઈ તે વામનની ઉપર દેવોએ સુગંધી ફુલેને વરસાદ વરસાવ્યું. આ પ્રમાણે બનેલે બનાવ જોઈ કુંવરીને પિતા વજસેન પણ ખુશી થઇ વામન પ્રત્યે કહેવા લાગ્યો– “ જેવું ચમત્કારિક પરાક્રમ બતાવ્યું તેવું જ ચમત્કારિક આપનું મૂળ સ્વરૂપ : બતાવો એટલે આનંદ આનંદ- ” આવું બોલવું સાંભળી શ્રીપાળકુંવરે પોતાનું અસલ સ્વરૂપ બતાવ્યું એટલે વસેને અતિ પ્રસન્નતા પૂર્વક પોતાની પુત્રી શ્રીપાળ કુંવરને પરણાવી. અને તે પછી દાય વગેરે જે દેવાનું હતું તે દઈને મોટા મજલાવાળા સુંદર મહેલમાં દંપતીને નિવાસ કરાવ્યા. તે મહાલયમાં નિવાસ કરીને શ્રીપાળકુંવર પિતાની વિવાહિતા-તિલકસુંદરી સાથે, જેમ લક્ષ્મીજીની સાથે શ્રીકૃષ્ણજી સુખ ભેગવે, તેમ સુખ ભેગવવા લાગ્યા. (જસવિજયજી કહે છે કે આ ત્રીજા ખંડની અંદર શૃંગાર વગેરે રસેથી ભરેલી આ છઠ્ઠી ઢાળ પૂરી થઈ તે એજ બોધ આપે છે કે-જે સિદ્ધચક્રજી મહારાજના ગુણ ગાય તે ઘરઘરને વિષે મંગળમાળા થાય છે, માટે તમે શ્રોતાગણ પણ એ મહારાજજીના ગુણ ગાઓ કે તમારા ઘરની અંદર પણ મંગળમાળા થાય.)
(૨૨-૩૧)
(દેહા-છંદ) વિલાસે ઘવળ અપાર સુખ, સેભાગી સિરદાર; પુણ્યબળે સવિ સંપજે, વછિત સુખ નિરધાર. સામગ્રી કારય તણી, પ્રાપક કારણુ પંચક ઈષ્ટ હેતુ પુણ્યજ વડું, મેલે અવર પ્રપંચ. તિલકસુંદરી શ્રીપાળને, પૂરણ હુઓ સંબંધ; હવે શૃંગારસુંદરિતણે, કહિશું લાભપ્રબંધ
અર્થ –કવિ કહે છે કે-ભાગ્યવંત જનેને જે સરદાર તે જ અપાર ઉજજવળ–ઉમદા સુખ ભેગવે છે; કેમકે જીવમાત્રને અવશ્ય ઈચ્છેલાં સુખે પૂર્વ, પૂણ્યના પ્રતાપ-બળવડેજ પ્રાપ્ત થાય છે. દરેક કાર્યની સામગ્રીની પ્રાપ્તિનાં કારણ કાળ, સ્વભાવ, નિયતિ, કર્મ અને ઉદ્યમ એ પાંચ છે. એટલે કે
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
જે સમય ઉપર જે થવાનુ હાય તે તે સમયે જ થાય છે, જેમકે ઉન્હાળાની મેાસમમાં આંખે ફળે, મેથી શીઆળામાંજ ઉગે, કલમા ચામાસામાંજ રાપાય, ત્રીજા ચેાથા આરામાંજ મેક્ષે જાય, શ્રી ઋતુમતી થયા પછીજ ગર્ભ ધારણ કરે એ સમય–કાળની દરેક કામમાં જ પડેજ છે. જો એ કાળ–સમય હાથ લાગેલ હાય; છતાં પણ સ્વભાવને સચેાગ મળતે ન આવે તે મળેલા સમય સંચેોગ નિષ્ફળ જાય છે, જેમકે મેથી શીયાળામાંજ ઉગે, પણ જો તે મેથીનું ખીજ ઉગે તેવા સ્વભાવવાળુ હાય તેા ઉગે, પરંતુ જો બીજ ખરાબ હોય તે ઉગવાના સમયે હાથ આવેલ છતાં ન ઉગે, આંખે। ઉન્હાળે ફળે છે, પણ જો સાકરી વગેરે પડે તે ફળવાના સ્વભાવનો અભાવ થઇ જતાં એક પણ કેરી બેસવા પામે નહી, દૂધમાંથીજ દહીં થાય છે, માટે સમયની કોઈપણ કારણમાં જેવી જરૂર છે તેવીજ સ્વભાવની પણ છે. તેમજ સમય અને સ્વભાવ બેઉને ચેગ મળ્યા હાય; પરંતુ તેમાં જો નિયત કારણ ન હોય તેા તે કામ ફતેહને ન ભેટ; જેમકે ત્રીજા ચેાથા આરામાં ભવ્ય જીવ વિશેષ હતા છતાં જેઓએ સમકિત પ્રાપ્ત નહી કરેલુ. તેઓએ ભવ્યપણું પ્રાપ્ત થયા છતાં પણ મોક્ષ પ્રાપ્તિ ન કરી. એટલે કે સમય સ્વભાવ એઉ કારણુ છતાં નિયત કારણ ન મળ્યું જેથી મેાક્ષમા હાથ ન લાગ્યું. આંખે ફળવાની મેસમ છે. આંખે ફળે તેવે નિયમ છે, પણ તેને ખાતર વગેરેના સંચાગરૂપ નિયત કારણુ મુકરર કરવામાં આવે તે આંખેા ફળે; માટે કાળ સ્વભાવ ને નિયત એ ત્રણેકાર ણુની દરેક કામમાં જરૂરત છે. જો કે એ ત્રણે કારણ હાજર હાય, છતાં ઉદ્યમ ન કરે તે તે કારણેા હાજર છતાં મહેનત નકામી થઈ પડે છે જેમકે ઘઉં ઉગવાની શીયાળામાં મેાસમ છે, ઘઉં ઉગે પણ છે, 'ખીએ પણ આવે છે; છતાં પણ તેને પુરતું પાણી ન અપાય, વાડ વગેરેના બંદોબસ્ત ન કર્યાં હાય તેા તે ઘઉં પાકી શકતા નથી, કેમકે ત્રણે કારણ રજુ છતાં ઉદ્યમની ખામી રહી; જેથી એ કારણેામાં ઉદ્યમની મેળવણીની પણ ખાસ જરૂરજ છે. અને એ ચારે કારણેા હાજર હોય છતાં પણ કર્માં સારાં ન હાય, જેમકે કપાસની માસમમાં કપાસ વાવે, ઉગે, જીંડવાં લાગે અને કપાસ ઉતારવાના વખત આવી પહોંચે કે હીમ પડે, એટલી બધી મહેનત ધૂળમાં મળી જાય. સ્થૂલીભદ્રજીએ તપસયમના બહુ જ ઉદ્યમ કર્યા છતાં ભવિતવ્યના-પૂર્વ કૃતક કારણની અપ્રાપ્તિથી મેાક્ષસાધન--કેવળજ્ઞાન ન પ્રાપ્ત કર્યું, મતલબ એજ કે દરેક કામમાં આ પાંચ કારણ મળે તેાજ કાઈ પણ કામ સિદ્ધ થાય છે, નહીં કે એ પાંચમાંથી એકની ખામી હાય તે તેથી કાર્યસિદ્ધિ હાથ લાગે. એ પાંચે કારણના મિલાપ કરાવી દેનાર ઈષ્ટ
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ત્રીજે
૧૫
હેતુરૂપ માટું પુણ્યજ છે, તે પુણ્યજ બધાએ સારા સચાગાના પ્રપ’ચ મેળવી દે છે, એથી સહુ કરતાં પુણ્ય એજ માટુ' છે. એજ પુણ્યના ચેાગવડે શ્રીપાળકુવર અને ત્રૈલેાકયસુંદરીના સંબંધ જોડાયેા. એવીજ રીતે શૃંગારસુંદરીની પ્રાપ્તિના પ્રમધ હુ' કહીશ. (૧—૩)
૨૪
(ઢાળ સાતમી-સાહિબા માતીયા હમારા-એ દેશી.) એક દિન રાજસભાયે આવ્યા, ચર કહે અચરજ મુઝ મન ભાવ્યેા; સાહિબા રગીલા હમારા, માહના રંગીલા, દલપત્તનના છે મહારાજા.
ધરાપાળ જસ બિહુ પખ તાજા. સા. મા. રાણી ચેારાશી તસ ગુણખાણી,
ગુણમાળા છે પ્રથમ વખાણી; સા. પાંચ એટા ઊપર ગુણપેટી.
શૃંગારસુ દરી છે તસ બેટી. સા. મા. પલ્લવ અધર હસિત તિકુલ,
અંગ ચગ કુચફળ બહુ મૂલ, સા. જગમ તે છે મેાહનવેલિ
ચાલતી ચાલ જિસી ગજંગેલી, સા. પડિતા વિચક્ષણા પ્રગુણા તામે,
નિપુણા દક્ષા સમ પરિણામે; સા. તેહની પાંચ સખી છે પ્યારી,
સહુની મતી જિનમેં સારી. સા. તે આગળ કહે કુમરી સાચુ,
આપણુનુ' મ હાજો મન કાચુ'; સા. સુખ કારણ જિન મતના જાણુ,
વર વરવા ખીજો અપ્રમાણુ. સા.
જાણુ અજાણ તણા જે જોગ,
કેળ કંથેરના તે સંચાગ; સા.
૩
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
ન્યાધિ મૃત્યુ દારિદ વનવાસ,
અધિકા કુમિત્ર તણા સહવાસ. સા. હેમમુદાય' અકીક ન છાજે,
ા જળધર છે ફાટ ગાજે; સા. વર વરવા પરખીને આપ,
જિમ ન હેાય કર્મ કુોડાલાપ. સાં. કહે પડિતા પરનું ચિત્ત,
ભાવ લખેજે સુણિયે' કવિત્ત; સા. સીથે... પાક સુભટ આકારે,
જિમ જાણીજે શુદ્ધ પ્રકારે. સા.
કરિય સમસ્યા પદ તુમે દાખા,
જે પરે તે ચિત્ત માંહિ રાખેા; સાં. ઇમ નિરુણી કહે કુ‘અરી તેહ,
વર્' સમસ્યા પૂરે જેહ, સા. મા. તેહ પ્રસિદ્ધિ સુણીને મળિયા,
બહુ પડિત નર બુદ્ધે અળિયા; સા. પણ મતિવેગ તિહાં નવિ ચાલે,
વાયુ વેગે` નિવડુગર હાલે. સા. પાઁચ સખાયુત તે રૃમેટી,
ચિત્ત પરમેરી સમસ્યા મહાટી; સા. સુણિય કહે જન કેમ પૂરીજે,
પરમનદહ કિમ થાહ લહીજે, સા.
૧
७
.
૧૧
અથ-ઉપર કહેલાં પાંચ કારણેા પુણ્યબળથીજ મળે છે એની સાબિતી માટે કવિ કહે છે કે-એક દિવસ રાજસભાની અંદર એક જાસૂસ આબ્યા અને તે શ્રીપાળકુંવર પ્રત્યે કહેવા લાગ્યા− હું રંગીલા સાહેબ ! જે આશ્ચય મારા મનને પસંદ પડયું છે તે હું કહું છું માટે કૃપા કરી શ્રવણ કરા. માહનજી ! દલપત્તન નામનું શહેર છે ત્યાં ધરાપાળ નામના રાજા કે જે મેાસાળ અને આપ એ બેઉ પક્ષવડે નૂરદાર છે તે રાજ્ય કરે છે. તે રાજાને ગુણની ખાણુ જેવી ચારાશી રાણીઆ છે, તેમાં ગુણમાળા
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ત્રીજો
૧૮૭ નામની પટરાણું છે. તે ગુણમાળાને પાંચ કુંવરો ઉપર ગુણ સંગ્રહવાની. પેટીરૂપ એક શૃંગારસુંદરી નામની બેટી-કુંવરી છે. જગતમાં જે મેહનવેલી છે તે સ્થાવર-સ્થિર થઈ રહેલી હોય છે, પણ શૃંગારસુંદરી તો જગમહાલતી ચાલતી મોહન વેલી રૂપ છે, તે મોહન વેલીને નવપલ્લવ સમાન: લાલ અને સુકોમળ હોઠરૂપ પત્ર છે, ઉજળી દાંતની પંક્તિરૂપ શ્વેત પુષ્પ છે, અને સ્તન યુગલરૂપ રસારિત સુંદર ફળ છે, એથી તે મોહનલીનું અંગ સૌંદર્યતાવાળું દેખાય છે, એટલે કે જેમ મેહનવેલનાં ફૂલ રાતાં. અને સુંવાળા હોય છે તેમ શંગારસુંદરીના હેઠ રાતા સુંવાળા છે. જેમ તે વેલીના ફૂલ મોસમ - વખતે જ દેખાવ દે છે ને તે શ્વેત રંગના હોય છે, તેમ શૃંગારસુંદરીના ઉજજવળ–ધળા દાંતની હાર હસતી વખતે જ નજરે પડે છે. જેમ કે વેલીને જોડલે જ રસીલાં ગોળ ફૂલ લાગે છે, તેમ શુંગારસુંદરીના મનહર યુગલ સ્તન છે; જેથી તે જગમ વેલીની આકૃતિ અતિ સુંદર છે. અને જેમ તે મેહનવેલી પવન પ્રસંગથી મંદમંદ હાલે છે, તેમ ગારસુંદરી પણ ધીમી પરંતુ મનહરણ કરનારી. ઝુલતી હાથણીની ચાલ સમાન ચાલે છે. તેની તહેનાતમાં મનમેળું પાંચ સાહેલીઓ છે, તે તેને ઘણીજ વહાલી છે. એટલે કે પંડિતા, વિચક્ષણ, પ્રગુણુ, નિપુણુ અને દક્ષા એ પાંચ નામ પ્રમાણે ગુણ ધરાવનારી, સમાન પરિણામવાળી અને જેનેધર્મમાં સારી રીતે રૂચિવંત મતિવાળી છે. તે હંમેશાં સરખી ઉંમર -અવસ્થા,વિચારણા, ધર્મરૂચિ હોય તે જ દસ્તી એક સરખી નિભે છે.) તે પાંચ સખીઓની અગાડી સત્યપણે શંગારસુંદરી કહ્યા કરે છે કે–“સખિય! આ પણ છએ જણીઓનું મન શ્રીરૈનધર્મ ઉપરથી કઈ વખતે પણ ઢચુપચુ ગતિવાળું ન થશે એજ આપણી પરમાત્મા પ્રત્યે વિનંતી છે, અને એ માટેજ સાંસારિક સુખને રસીલું રહેવા જૈનધર્મના રહસ્યનો જાણકાર જે પુરૂષ હોય તેને જ વર; પરંતુ તે સિવાયના વરને વર એ આપણને મંજુર નથી; કેમકે એક જાણકાર હોય અને બીજું અજાણ હોય એવાને મિલાપ થાય તે તે કેળ ને કંથેરના ઝાડને સંગ થવા સર દુઃખદાયી મિલાપ થઈ પડે છે. એટલે કેળ સુંવાળી હોય છે ને તેની સાથે કાંટાળી કથેરને મિલાપ થવાથી સુંવાળી કેળને તીખા કાંટાઓ વડે ચીરીને કદરૂપી કરી નાખે છે, તેવી રીતે સુજ્ઞાનો જનની સાથે અજ્ઞાન જનને સંગ થાય એ પણ તન મનને ચીરી જીવનને જોખમ પહોંચાડનાર થઈ. પડે છે; માટે જ અસાધ્ય કે ભયંકર વ્યાધિ, તથા મરણ, દારિદ્રય અને વનવાસ એના દુઃખ કરતાં પણ નાઠારા મિત્રને સહવાસ બહુજ દુઃખદેનારે હોય છે; કેમકે વ્યાધિ, મરણ, દારિદ્રય અને વનવાસ એકજ ભવ દુઃખ દે છે; પરંતુ નઠારા દસ્તદારને સહવાસ નઠારી મતિ કરનારો હોવાથી જ
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ જન્મ દુઃખ આપનાર નીવડે છે, માટે એ બધાં દુખે કરતાં નરસા જનને રસંગ અધિક દુ:ખદાઈ છે, માટે સોનાની વીંટીમાં હીરે-માણેક જડાય તે જ ચોગ્ય છે, પણ અકીક જડ એગ્ય નથી. આવી જ રીતે આપણુ નિર્મળ સેના સરખી જૈન ધર્મિણીઓની સાથે અકીકરૂપ મિથ્યાત્વી પતિને સંગ જોડાવે અચોગ્ય જ છે. તેમજ જે પુરૂષ ઉપરથી શરદના મેઘની પેઠે ફોગટ ઘટાપ દેખાડી ગાજનારોજ હોય એટલે ઉપરથી રૂપાળે હેય છતાં અંદર રહસ્ય વિનાને હોય તે પુરૂષ પણ આપણે ન વર; પરંતુ પરીક્ષા કરીને જ વર વર કે જેથી પાછળથી કજોડાનાં રોદણાં ન રોવાં પડે.” આવું શુંગારસુંદરીનું બોલવું સાંભળી પાંચ સખિયે પિકી પહેલી પંડિત નામની સખી બોલી કે “જે પુરૂષ કવિત્ત સાંભળીને સામાના ચિત્તને ભાવ સમજી જાય તે ચતુર પુરૂષ ગણાય છે. જેમ દાળ, ભાત, ખીચડી વગેરે સીજ્યાની પરીક્ષા ફક્ત તેમને એક દાણો દાબી જેવાથી જ થઈ આવે છે તેમ. તથા શુરવીર પુરૂષને જેમ ચહેરો મહોરો જોવાથીજ તેના શરીરમાંની શકિત વગેરેની પરીક્ષા પડે છે, તેમ ફક્ત એકજ પદ રચી તેમાં પિતપેતાના મનને ભાવ સમાવી સમશ્યા પદ બનાવી સંભળાવતાં બાકીના ત્રણ પદ તે જ ભાવ પૂર્ણ તૈયાર કરી આપશે તો સમજાઈ જ જશે કે તે સમસ્યા પૂરક સ્વધર્મી છે કે વિધમી, માટે પોતપોતાની મરજી મુજબ જૈનધર્મ રહસ્યમય દેહરાનું ચોથું ચરણ રહસ્યમય બનાવીને ઉત્તર આપનાર પુરૂષને કહી બતાવે ને ઉત્તરમાં જે ત્રણ પદ બનાવી ઉમેરે તે ધ્યાનમાં રાખે એટલે જે આપણા મનની ધારેલી વાતનું રહસ્ય કહી બતાવે તે તે જ આપણે વર થશે.” આવી રીતનું સખીનું વચન સાંભળીને શૃંગારસુંદરી બેલી કે જે મારા મનના વિચાર ભરી સમસ્યાનું પદ સાંભળી બાકીનાં ત્રણ ચરણ અર્થ સંગિતવાળાં બનાવી સંભળાવશે તેને જ હું અવશ્ય વરીશ.૧ (આ પ્રમાણે બીજી સખીઓએ પણ પ્રતિજ્ઞા કરી.) જ્યારે આ પ્રતિજ્ઞા સંબંધીની વાત જગતની અંદર જાહેરમાં આવી ત્યારે ઘણાક બુદ્ધિમાન પંડિત પુરૂ કે જે પાદપૂતિને મમભાવ ભેદ સમજાવી પૂર્ણ કરી શકે તેવા હતા તેઓ એકઠા થવા લાગ્યા અને તે તે પદ સાંભળીને ધણી ઘણી બુદ્ધિને કેળવવા લાગ્યા; તે પણ જેમ પવનને પ્રબળ વેગ છતાં
૧ કમારીકાઓનો વાર્તા સંબંધ એજ બોધ આપે છે કે જેની સાથે સંબંધ બાંધવો તેની સાથે પહેલેથીજ મનને મિલાપ મળતા આવશે કે નહીં ? તે તપાસી નક્કી કરી લેવું કે જેથી પસ્તાવાને વખત ન આવે. બીજે એ બોધ આપે છે કે દુષ્ટજનને સંગ તમામ જાતનાં દુઃખો કરતાં અત્યંત દુ:ખદાયી છે માટે તેથી ખસૂસ દૂર રહેવા ખંત રાખવી.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ત્રીજો
૧૮૮ પણ ડુંગર ન ડેલી શકે તેમ બુદ્ધિની ઘણી પ્રબળ સત્તા છતાં (પાંચ કારણ પિકી એકલા ઉદ્યમથી) કશી પણ ત્યાં મતિ ચાલી શકી જ નહીં. મતલબ કે કુમારિકાઓની વિચારણાને મળતા ભાવવાળાં કેઈએ પદપૂર્ણ કરી શક્યા જ નહિ. આ પ્રમાણે પાંચ સખિયે સહિત રાજકુમારી મહત્તા ભરી સમસ્યા કરીને વર થવા આવનારના ચિત્તની પરીક્ષા કર્યા કરે છે; પરંતુ સાંભળનારા પંડિત પુરૂષો કહે છે કે–એ સમસ્યા અમે શી રીતે પૂરી શકીએ !! એ પરાયા મનરૂપી ગહન–ઉંડા કહને તાગ તે શી રીતે લઈ શકીએ ?! (૧–૧૧) સુણિય કુમાર ચમક આવે,
ઘર કહે છે મુઝ હાર પ્રભાવે; સા. દલપરનગર જિહાં નૃપકન્યા,
- તિહાં પહોતે સખિયુત જિહાં ધન્યા. સા. ૧૨ દેખી કુમાર અમરસમ તેહ,
_ચિત ચમકી કહેજો મુઝ એહ; સા. પૂરે સમશ્યા તે હું ધન્ય,
પૂરી પ્રતિજ્ઞા હોય કય પુણ્ય. સા. ૧૩ પૂછે કુંવર સમશ્યા કેણુ?
" કુંવરી સંકેત રાખી ગણ, સા. શીર્ષે કુમાર દિયે કર પુરે,
પુત્તલ તેહ રહે ન અધુરે સા. મે. ' અર્થ –આવું સાંભળીને શ્રીપાળકુંવર ચિત્તમાં ચમત્કાર પામી સભામાંથી ઉઠી ઘેર આવ્યો અને “દલપત્તન નગરમાં જ્યાં રાજકન્યાએ સમશ્યાપૂરક માટે મંડપ કાયમ કરેલે કે ત્યાં પળમાં જઈ પહોચું એ મનમાં વિચાર કરી બાલ્યો “મારા હોરના મહીમાવડે ચિંતવેલા સ્થળે હાલને હાલ જઇ પહાચુ એવું થાઓ !” એટલું બોલતાં તો હારપ્રભાવથી જ્યાં દલપત્તન શહેરની અંદર પાંચ સખીઓ સહિત ધન્યવાદ ને ચગ્ય રાજકન્યા છે ત્યાં જઈ પહોંચે. જ્યારે દેદીપ્યમાન દેહધારી દેવસરખા શ્રીપાળ કુંવરને પોતાની સમીપમાં સાક્ષાતપણે જે ત્યારે રાજકન્યા ચિત્તમાં ચમત્કાર પામી મન સાથે કહેવા લાગી—“જે આ નરરત્ન મારી સમસ્યા પૂર્ણ કરે તે મારું જીવિત ધન્ય છે. આ નરરત્નથી મારી પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ થાય તો હું કૃતપુણ્ય થઈ જાણીશ. આ વિચાર કરે છે એટલામાં શ્રી પાળકુંવરે જ પૂછયું કેતમારી સમસ્યાઓ કેવા પ્રકારની છે તે કહી બતાવે!” આવું બેલડું
૧૪.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
ઉપર હાથ
સાંભળી કુ ંવરીએ કરી રાખેલા સ ંકેત મુજબ મુખ્ય સખી (પણ રાજકુમા રીથી નાની હાવાને લીધે મુખ્ય ન કહેતાં ગૌણ કહી.) પ્રથમ ખેલી કે“ મનવાંછિત ફળ હાય-મનવાંછિત ફળ શાથી પ્રાપ્ત થાય !” આ અંતિમ ચરણની પાદપૂર્તિ કરવા કુવરે પોતે શ્રમ ન લેતાં હારના મહીમા વડે મડપની અંદર પેાતાની નજીકના એક જડ પૂતળાના માથા મૂકી તેને કહ્યું કે–“ પૂછાતી સમસ્યાભરી પાદપૂતિ આને તું પાતે જ પૂ પ્રકારે જવાબ દે કે જેથી કોઈ વાત અધૂરી ન રહી જાય,” પૂતળું પંડિતાની સમસ્યા સંબધે પાદપૂર્તિ કહે છે કે— પડિતાવાચ-મનવછિત ફલ હાઈ, પુત્તલાવાચ દાહા અરિહંતાઈ સુનવહુ પય, નિય મન ધરે નુ કાઇ; નિચ્છય તસુ નરસેહરહ, મનવછિત ફળ હાઇ.
એટલે
૧
અથ:-અરિહંત, સિદ્ધ, આચાય, ઉપાધ્યાય, સાધુ, દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર ને તપ; એ નવે પદને જો કાઈપણ મનુષ્ય પાતાના મનની અંદર અવશ્ય પ્રકારે ધારણ કરે તેા તે નરશેખર (મનુષ્યમાં શીરામણિ) મનુષ્યનાં મનમાં ધારેલાં કામ ફતેહ થાય—મનવાંછિત સફળ થાય.’ આ પ્રમાણે જૈનધમ રહસ્ય પૂરતિ સમસ્યા પૂર્ણ થવાથી પડિતા માન કરી રહી, એટલે બીજી સખી વિચક્ષણા ખેાલી કે–
અવર મ ઝંખા આળ-ખીજા આળ પ`પાળની જખના ન કરેા.” આવે પ્રશ્ન થયા કે –પૂતળે જણાવ્યું કેઃવિચક્ષણાવાચ-અવર મ ઝંખા આલ. પુત્તલાવાચ; અરિહંત દેવ સુસાધુ ગુરૂ, ધમ્મજ દયા વિસાલ; જહુ મંત્ર નવકાર તુમ, અવર મ ઝંખેા આલ.
(C
**
અથ—“ દેવ શ્રી અરિહંત, શુદ્ધ સાધુ ગુરૂ, અને વિશાળ દયાવાળા ધ; એ ત્રણે તત્ત્વવ'ત જે નવકાર મંત્ર છે તેનેજ જપા, અને બીજા બધાં આળ ૫'પાળની ઝંખના ન કરે.” આ પ્રમાણે વિચક્ષણાની સમસ્યાને જવાબ મળતાં તેણીએ પણ માન યુ· એટલે ત્રીજી સખી પ્રગુણા ખેાલી કેકર સફળા અપ્પાણુ હે જીવ! તું તારા આત્માને સફળ કર,” આના જવાખમાં પૂતળે કહ્યું:— પ્રગુણાવાચ–કર સફલા અપ્પાણ પુત્તલેાવાચઆરાહિજ્જઇ દેવ ગુરૂ, હું સુપત્તહિ' દાણું; તવ સયમ ઉયાર કિર, કર સફળા અય્યાણુ,
૩
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીએ
૧૯૧
અર્થ:- દેવ તેમજ ગુરૂનું આરાધન કરી, સુપાત્રે દાન દઇ અને તપ સયમ તથા પરાપકાર કરીને હે જીવ! તું તારા આત્માને સફળ કર.” આવી રીતે જૈનધમ રહસ્ય સમસ્યાનાં ચરણ પૂર્ણ થયાં સાંભળીને તેણીએ પણ ચુપકી પકડી. એટલે ચેાથી સખી નિપુણા ખેાલી કેઃ
આ
“ જિન્ને લિખ્યા લિલાટ-જેટલું લલાટ-નશીખમાં લખ્યું હશે ” અધર ઝુલતા રહેલા પદનાં પહેલાં ત્રણ પદ પુર્ણ કરવા પૂતળે કહ્યુંનિપૂણેાવાચ-જિત્તા લિલ્લો નિલાડ. પુત્તલેાવાચરે મન અપ્પા ખંચિ કરિ ચિંતા જાળ ઞ પાડ; ફળ તિત્તાહિજ પામિયે, જિત્તો લિખ્યા નિલાડ,
૪
અ—“ અરે મન ! તું આત્માને ખેંચીને પરાણે ચિંતાની જાળમાં *સાઇશ નહીં, કેમકે ફળ તેા જેટલુ નસીબમાં લખ્યું હશે તેટલુંજ પ્રાપ્ત થશે, માટે તું તેમ કરીશ નહી. ” આવા સચાટ જવાબ મળવાથી ચેાથી સખી પણ ચુપ થઈ ગઈ. એટલે પાંચમી દક્ષા સખી મેાલી કે:
-
66
તસ તિહુઅણુ જણ દાસ-ત્રણે ભુવનના જના તેના દાસ થઈ રહે,” આના જવાપમાં પુતળે કહ્યું
પ
દક્ષાવાચ-તસ તિહુઅણુ જણ દાસ પુત્તલે વાચ— “ અસ્થિ ભવંતર સચિ, પુણ્ય સુમુગ્ગલ જાસ, તસુખળ તસુમ તસુસિરી, તસુતિહુઅણુ જણ્ દાસ. અ:-જે મનુષ્યે પાછલા ભવાની અંદર સમસ્ત પુણ્યના સચય કરેલા છે તે મનુષ્યને બળ, બુદ્ધિ અને લક્ષ્મી પ્રાપ્ત થાય છે, અને સ્વગ, મૃત્યુ પાતાળ; એ ત્રણે લેાકના વાસીએ તેના દાસ થઈને રહે છે.” આવે જવાબ મળતાં દક્ષા સખીએ પણ મૈૌન ધારણ કર્યું. એટલે મુખ્યા શૃંગારસુંદરી મેાલી કે:
66
રવિ પહેલાં ઉગત-સૂર્ય ઉગ્યાં પહેલાં તે ઉદય પામે છે.” આના જવાબમાં પૂતળે કહ્યું:
શૃંગારસુ દયુવાચરવિ પહેલા ઉગત; પુત્તલેાવાય, ૐ જીવ’તાં જગ જસ નહીં, જસ વિષ્ણુ કાંઈ જીવંત; જે જસ લેઇ આથમ્યા, રવિ પહેલાં ઊગત
અ:-જીવતાં છતાં પણ જેના જગની અંદર યશ ફેલાયેા નથી, તે તેવા જીવા યશ વિના શા માટે જીવે છે ? ‘ કેમકે યશ્ વગરના જીવતર
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર
શ્રીપાળ રાજાને રાસ કરતાં તે મરવું લાખ ગણે દરજજે ઉત્તમ છે.) પરંતુ જે છ યશ મેળવીને આ જગતમાંથી અસ્ત પામ્યા છે ( મરી ગયા છે ) તે જીવો સૂર્યના ઉગ્યાં પહેલાં ઉદય પામે છે. મતલબ કે સૂર્યોદય પહેલાં તેઓના નામનું સ્મરણ થાય છે ”
(ઢાલ પૂર્વની-પહેલાંની દેશી પ્રમાણે.) પૂરે કુમાર સમશ્યા સારી,
આનંદિત હુઈ નૃપતિકુમારી; સા. વરે કુમાર તે ત્રિભુવનસાર,
ગુણનિધાન જીવન આધાર. સા. પૂતળ મુખ સમશ્યા પરાવી,
રાજા પ્રમુખ જન સવિ હુ ભાવિ; સા. એ અચરિજ તે કહિ ન દીઠું,
જિમ જોઇ તિમ લાગે મીઠું. સા. રાજા નિજ પુત્રી પરણાવે,
પંચ સખી સંજુત મન ભાવે સા. પાણિગ્રહણ મહ સબળે કીધો,
દાન અતુલ મનવંછિત દીધો. સા. સાતમી ઢાળ એ ત્રીજે ખડે,
પૂરણ હુઈ ગુણ રાગ અખંડે; સા. સિદ્ધચક્રના ગુણ ગાઈજે,
વિનય સુસજસુખ તે પાઈજે. સા. ૧૮ અર્થ –આ પ્રમાણે શ્રીપાળકુંવરે સારી રીતે સમસ્યા પૂર્ણ કરી જેથી રાજકુમારી ઘણુજ આનંદીત થઈ અને સ્વર્ગ, મૃત્યુ, પાતાળ એ ત્રણે ભુવનમાં સાર, ગુણના ભંડાર, તથા જીવનના આધારરૂપ; શ્રીપાળકુવરને વરી બેઠી. ઉપર મુજબ પૂતળામાં જીવત નહીં, છતાં જે જડને મોઢેથી સમશ્યા પૂર્ણ કરાવી તે જોઈને રાજા વગેરે તમામ મનુષ્યો ભાવિક થઈને કહેવા લાગ્યા-“ અહા ! આવું આશ્ચર્ય તે કયાંય કઈ વખતે પણ દીઠું ન હતું, તેમ આ આશ્ચર્ય તો એવું છે કે જેમ જેમ વધારે જોઈએ તેમ તેમ વધારે વધારે મીઠું-વહાલું લાગે છે.” ઇત્યાદિ ચમત્કાર પામી તે પછી રાજાએ મનની ઉલટ સાથે પોતાની પુત્રી
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજે
૧૩ શંગારસુંદરી પાંચ સાહેલીઓ સહિત શ્રીપાળકુંવરને ધામધૂમ સાથે પરણાવી તથા પાણીગ્રહણનો ઘણો સારો મહત્સવ કરી છે જેની ઈચ્છા પ્રમાણે માગણી કરી તે પ્રમાણે તે અથિજનેને પુષ્કળ દાન આપ્યું. (યશવિજયજી કહે છે કે આ ત્રીજા ખંડની અંદર સાતમી ઢાળ અખંડિત ગુણ અને રાગવડે કરીને પૂર્ણ થઈ, તે એજ બોધ આપે છે કે-જે શુદ્ધ ત્રિકરણ ચોગ વડે સિદ્ધચક્રજીના ગુણ ગાયા કરિએ તો વિનય, સારો યશ અને 'ઉત્તમ સુખ પ્રાપ્ત કરિએ માટે તમે સર્વ શ્રોતાઓ સિદ્ધચક્રજીના જ ગુણ ગાઓ કે જેથી એ લાભ પ્રાપ્ત થાય.
( ૧૫-૧૮)
| (દેહા છંદ) અંગભટ્ટ ઈણ અવસરેં, દેખી કુંમરચરિત્ર કહે સુણો એક માહરૂ, વચન વિચાર પવિત્ર, કોલ્લાગપુરનો રાજિયો, એ છે પુરદર નામ; વિજયા રાણી તેહની, લવણિમ લીલાધામ. . સાત પુત્ર ઊપર સુતા, જયસુંદરી છે તાસ; રંભા લઘુ ઊંચી ગઈ, જેડી ને આવે જસ, લવણિમ રૂ૫ અલંકરી, તે દેખી કહે ભૂપ; એ સરીખે વર કુણ હશે ? પાઠક કહે સ્વરૂપ.. સા કહે ઈણ ભણતાં કળા, રાધાવેધ સ્વરૂપ; પૂછયું તે મેં વરણવ્યું, સાધન ને અનુરૂપ. આઠ ચકથંભ ઊપરે, ફરે દક્ષિણ ને વામ; અરવિવારે રિ પૂતળી, કઠની રાધા નામ. તેલ કઢા પ્રતિબિંબ જોઈ, મૂકે અધમૂખ ખાણ; વેધે રાધાં વામ અચ્છિ, રાજાવેધ સુજાણ. ધનુર્વેદની એ કળા ચાર વેદથી ઉ;, ઉત્તમ નર સાધી શકે, નવિ જાણે કઈ મૂઢ. તે સુણી તુજ પુત્રી નૃપતિ, કરે પ્રતિજ્ઞા એમ વરશું રાધાવેધ કરી, બીજે વરવા નેમ. મહાટાં મંડપ માંડિચે, રાધાવેધનો સંચ;
કરિયે જિમ વર પામિર્યે, પાઠક કહે પ્રપંચ ૨૫
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ મંડપ ગૃપ મંડાવિયા, રાધાવેધ વિચાર; પણ નવિ કે સાધી શકે, પણ સાધશો કુમાર, ઈમ નિસુણી તે ભટ્ટને, કુંડળ દેઈ કુમાર; રયણ નિજ વસેં વસી, ચાલ્યો માત ઉદાર. પહતો તે છેલ્લાગપુર, કુમર દષ્ટિ સબ સાખી; સાધ્યો રાધાવેધ તિહાં, હાર મહિમ ગુણ દાખી. જયસુંદરિયેં તે વર્યો, કરે ભૂપ વિવાહ તાસ દર આવાસમાં, રહે સુજશ ઉછાહ. - ૧૪
અર્થ-અંગભટ્ટ નામને વિદેશી બ્રાહ્મણ શ્રીપાળજીનું કાર્ય ચરિત્ર નિહાળીને આશ્ચર્યચકિત થઈ શ્રીપાળકુંવર પ્રત્યે કહેવા લાગ્ય-“મહારાજ ! મારૂં પણ એક સારા વિચારવાળું વચન શ્રવણુ કરો. એક કલ્લામપુર નામના શહેરને પુરંદર નામને રાજા છે. તેને વિજયા નામની પટરાણી કે જે વિશેષ ચાતુર્યતાની લીલાના મંદિરરૂપ છે, તેણીને સાત પુત્રોની ઉપર એક જયસુંદરી નામની પુત્રી થઈ છે કે જેણીના રૂપ અગાડી સ્વર્ગની અસરા રંભા, ઉર્વશી, તિલોત્તમા વગેરે હલકી તુચ્છ રૂપવાળી જણાતાં તે બિચારીઓ, હલકી બાજુના ત્રાજવાની દાંડી જેમ ઉંચી જતી રહે, તેમ મૃત્યુલોક તજી ઉંચે સ્વર્ગમાં જઈ વસી; તે પણ તેણીની બરાબર રૂપવંત થઈ નહીં; કેમકે ઊંચી ગયેલી દાંડી નમેલા-ભારે ત્રાજવાની બરાબર કયાંથી થઈ શકે ! માટે કહું છું કે આ સમયમાં એ જયસુંદરીની રૂપગુણ લાવણ્યતાની અંદર બરાબરી-હરિફાઈ કરે તેવી સંસારભરમાં કોઈ બીજી સ્ત્રી છેજ નહીં. એવી લાવણ્યતાવંત રૂપવડે અલંકૃત હોવાથી તેના પિતાએ પાઠક–જોશીને પૂછયું કે-“પાઠકજી ! જયસુંદરીના લાયક કેણુ વર પ્રાપ્ત થશે ? અથવા તે કેવી રીતે કરવાથી તે પ્રાપ્ત થશે ? તેનું સવિસ્તર સ્વરૂપ કહો. ” રાજાના પ્રશ્ન સંબંધી ઉત્તરમાં પાઠકે કહ્યું કે-રાજન્ ! જયસુંદરી જે વેળા મારી અગાડી વિદ્યાભ્યાસ કરતી હતી તે વખતે રાધાવેધ સાધવાની કળા સંબંધી સ્વરૂપ મને ( કુંવરીએ ) પૂછ્યું હતું જેથી મેં તે કળા સાધવા માટે યોગ્ય વર્ણન કરી બતાવ્યું હતું. એટલે કે–એક થાંભલાની ઉપર આઠ ચક ગોઠવવાં, તે પિકીનાં ચાર ચક્ર જમણી બાજુએ સવળાં ફરતાં હોય છે ને ચાર ડાબી બાજુએ અવળાં ફરતાં હોય છે. તે આઠે ચક્રના આરાના છિદ્રની ઉપર રાધા નામની લાકડાની બનાવેલી પુતળી ગોઠવેલી હોય છે, તે યુતળીની ડાબી આંખમાં થાંભાના થડમાં ગોઠવી રાખેલા તેલ ભરેલા કઢાયામાં તે પુતળીને પડછાયે જોઈ જે પુરૂષ
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
૧૯ બાણ મારીને પુતળીની આંખને વિધી કહાડે તે સુજાણ પુરૂષ રાધાવેધ સાધનાર કહેવાય, અને એ કળા ધનુર્વેદ કે જે ચાર વેદના અંતર્ગત છે છતાં ઉંચા પ્રકારની કળા છે તેને ઉત્તમ પુરૂષ હોય તે જ સાધી શકે છે; નહીં કે નીચ કનિષ્ઠ પુરૂષ સાધી શકે! સાધી શકે તે શું પણ તે કળાને મૂખંજન તે જાણવા લક્ષમાં લેવા પણ શક્તિમાન થતું નથી; કેમકે તે વિદ્યાના ગૂઢ ભેદની મૂઢને શું ખબર પડી શકે ! આ પ્રમાણે મારા મોઢેથી રાધાવેધ સંબંધી બીના જાણું હે રાજન ! આપની પુત્રી જયસુંદરીએ પ્રતિજ્ઞા સાથે નિયમ લીધું છે કે જે રાધાવેધ સાધશે તે જ સુજાણ નરને હું વરીશ, પણ બીજાને કદી વરીશજ નહીંમાટે મોટા મોટા મંડપની માંડણ કરી રાધાવેધની રચના સંબંધી ગોઠવણ કરે કે જેથી જયસુંદરીના લાયક વાર પ્રાપ્ત થાય. ” આ પ્રમાણે પાઠકે રાધાવેશ પ્રપંચ કહ્યો, જેથી રાજાએ તે જ મુજબ રાધાવેધની રચના રચી છે; પરંતુ હજુ લગણુ કેઈએ પુરૂષ તે રાધાવેધની કળામાં ફતેહ મેળવી કુંવરીની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ કરી શક્યો નથી, પણ હું જેવા અનુભવવા ઉપરથી ( શૃંગારસુંદરી વગેરેની સમસ્યા પુતળા પાસે પૂરાવ્યાના અજબ બનાવ જોવાથી) કહું છું ને માનું છું કે તે કળા આપ અવશ્ય સાધી કુંવરીની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ કરી શકશે જ ! ”
આ પ્રમાણે કુંવરે અંગભટ્ટનું મંગળ વરદાયી વચન સાંભળી તે વધામણીમાં તેને કાનના કુંડળ આપીને આનંદ પ્રાપ્ત કર્યો અને તે રાત્રીએ પોતાના નિવાસસ્થળમાં જ નિવાસ કરી પ્રાત:કાળે હારના પ્રભાવથી ઉદાર ચિત્તવંત કુમાર કોલ્લાગપુર જઈ પહોંચ્યા, તથા તેણે સર્વની નજર રૂબરૂ હાથના મહીમા વડે પિતાના ગુણે પ્રકટ કરી સર્વની સામે રાધા વેધ સાધી બતાવ્યો, એથી પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ થવાને લીધે જયસુંદરીએ મન સાથે ઈચ્છિત વરને વરી લીધે. એટલે રાજાએ શ્રીપાળકુંવર સાથે મહેત્સવ પૂર્વક જયસુંદરીનો વિવાહ કર્યો અને દંપતીને રહેવા આવાસ-મકાન આપ્યું તેમાં વસી સુયશ તથા ઉત્સાહપુર્વક દિવસ વ્યતિત કરવા લાગ્યાં
( ઢાળ આઠમી-અરે કુંવરજી સેહરાએ દેશી. ) હવે માઉળ નૃપ પેસિયા,
આવ્યા નર આણુ કાજ રે; વિનીત. લીલાવંત કુઅર ભલે,
કુંવરે પણ નિજ સુંદરી, તેડાવી અધિકે હેજરે,
વિનીત. લી. ૧
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ સૈન્ય મળ્યું તિહાં સામટું,
હય ગય રથ ભડ ચતુરંગરે; વિ. તિણુ સંયુત કુંઅર તે આવિયા,
ઠાણાભિધપુર અતિ ચંગરે. વિ. લી. ૨ આણંદિયે માઉલ નરપતિ,
તસ સિરિવર સુંદરી દેખિરે; વિ. " થાપે રાજ શ્રીપાળને,
કરે વિધિ અભિષેક વિશેષરે. વિ. લી. ૩ સિંહાસન બેઠો સેહિયે,
વર હાર કિરીટ વિશાળ રે; વિ. વર ચામર છત્ર શિરે ધર્યા,
મુખકજ અહેસરત મરાળરે. વિ. લી. ૪ સોળે સામતે પ્રસુમિર્યો.
હય ગય મણિ મેતિય ભેટરે; વિ. ચતુરંગી સેનાએ પરવર્યો,
ચાલે જનની નમવા નેટ. વિ. લી. ૫ ગામ ઠામે આવંતડો,
પ્રણમિતિ ભૂપે સુપવિત્તરે વિ. ભેટીજતે બહુ ભેટશે,
સોપારય નગરે પહુંત્તરે. વિ. લી. ૬ અર્થ આ પ્રમાણે આત્યાનંદમાં શ્રી પાળકુંવર સમય વીતાવતા હતા તે દરમિયાન હવે ઠાણુપુરથી મામા કહે કે મામા કહે તેમણે શ્રીપાળકુંવરને પિતાની નજીકના શહેરમાં આવી વસેલા જાણી ઠાણાપુરમાં બોલાવી લાવવા માટે તેડાગરને પરિવાર મોકલ્ય, જેથી તે વિનયવંત રાજપુરૂષમંડળ વસુપાળ રાજાના હુકમથી કે લાગપુર શહેરમાં આવી પહોંચ્યું, અને લીલાવંત કુંવરજીની તે મંડળે ભેટ લીધી, તથા કુશળ સમાચાર કહી આવવાનું કારણ સ્પષ્ટ કર્યું. એટલે કુંવરજીએ પણ સ્નેહપૂર્વક પિતાની વિવાહિતાઓને જુદે જુદે શહેરેથી ખેપિયા મોકલીને તાકીદે તેડાવી લીધી, તેથી તેઓ પણ પોતપોતાની લત ને સેના સહિત તાકીદથી આવી પહોંચી, પતિના ચરણકમળમાં નમન કરી હાજર રહી. તે પછી તમામ જગાએથી
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
૧૭ આવેલું લશ્કર એકઠું મળી રહેવાથી ઘોડા, હાથી, રથ અને પાળા; એ ચતુરંગી સેના સહિત શ્રી પાળકુંવર ત્યાંથી રવાના થઈ ઠાણપુર શહેરમાં આવી પહો , અને તેની સાથેની સંપત્તિ તથા ઉત્તમ સુંદરીઓ વગેરેને જોઈને મામાજી સસરો બહુજ આનંદ પામે. તેમજ ભાણેજ જમાઈને વિશેષ પુણ્યવંત પરાક્રમશાળી જાણીને તેણે વિધિપૂર્વક રાજ્યાભિષેક કરીને પોતાની રાજ્યગાદીને વારસ બનાવ્યો. હવે કુંવરપદ મટી શ્રી પાળ રાજ્યપદવંત થયે, જેથી માથાપર રાજમુકુટ, હાર વગેરે રાજભૂષણો વડે ઘણેજ ભાવંત થઈ રાયસિંહાસન પર બેઠા મહા શોભાયમાન દેખાવા લાગ્યો. ઉત્તમ ચામરો માથાપર વીંઝાતાં હતાં; તેમજ છત્રો શિરપર ધર્યા હતાં; તે પૈકી બન્ને બાજુએ બેઉ વેત ચામરો વીંઝાતાં હતાં તે જાણે શ્રીપાળ મહારાજાના મુખકમળને આશ્રય કરી બે શ્વેત હંસ રહ્યા ન હોય ? તેવો ખ્યાલ કરાવતાં હતાં. તેમજ શ્રી પાળ મહારાજાથી ઉતરતા દરજજાના સોળ સામંત રાજાઓ કે જે શ્રી પાળ મહારાજાની હજુરમાં હાજર રહ્યા હતા, તેઓના હાથની હાથી, ઘોડા, મણિ, મોતિયેની ભેટ સ્વીકારી, શ્રીપાળ મહારાજા, મામાજી સસરાની સંમતિ લઈ, ચતુરંગી સેના સહિત ઠાણાપુરથી મંગળ પ્રયાણ કરી, પોતાની પૂજ્ય માતુશ્રીના ચરણકમળમાં નમન કરવાને માટે માળવા ભણે પંથ પસાર કરવા લાગ્યા. રસ્તામાં આવતાં નાના મોટા રજવાડાઓની પુષ્કળ ભેટની વસ્તુઓ અંગીકાર કરતા અને પવિત્ર રજવાડાંઓની સેવા બંદગી સ્વીકારતો પારક નગરે જઈ પહોંચ્યા.
( ૧-૬ ) તે પરિસર સેંન્ચે પરિવર્યો,
આવર્સે તે શ્રીપાળરે; વિ. કહે ભગતિ શકિત નવિ દાખવે, શું સેપારક નરપાળરે.
વિ. લી. ૭ કહે પરધાન નવિ એને,
- અપરાધ અછે ગુણવંતરે વિ. નામે મહસેન છે એ ભલે,
તારા રાણુમન કંતરે પુત્રી તસ કુખેં ઊપની,
છે તિલસુંદરી નામરે; વિ. તે તો ત્રિભુવન તિલક સમી બની,
હરે ત્રિલેરમાનું ધામરે. વિ. લી. ૯
વિ. લી. ૮
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ તે તે સૃષ્ટિ છે ચતુર મદનતણી,
અંગે જીત્યા સવિ ઉપમાનરે વિ. શ્રતિજડ જે બ્રહ્મા તેહની,
રચના છે સકળ સમાનરે. વિ. લી. ૧૦ દેહ પીઠે દેસી સા સુતા,
કીધા બહુવિધ ઉપચાર: વિ. મણિ મંત્ર ઓષધ બહુ આણિયાં,
પણ ન થયો ગુણ તે લગાર. વિ. લી. ૧૧ તે માટે દુ:ખે પીડિલ્ય,
મહસેન નૃપતિ તસ તાતરે; વિ. નવિ આવ્યો ઈહાં એ કારણે,
મત ગણો બીજે ઘાતરે. વિ લી. ૧૨ અર્થ–લશ્કરના પરિવાર સહિત તંબુ ખડા કરાવીને ત્યાં વિશ્રામ લીધો. ત્યારપછી શ્રીપાળ મહારાજા પ્રધાન પ્રત્યે કહેવા લાગ્યા.-“કેમ આ
પારકપુરને રાજા કશી ભકિત બતાવીને ભેટ લઈ નમન કરવા આતતો નથી?” પ્રધાને અરજ કરી–“ગુણવંત મહારાજાજી ! એ રાજાને કશે પણ અપરાધ નથી, પરંતુ જે કારણને લીધે આપની સેવાચાકરી બજાવી શકો નથી તે કારણ એ છે કે મહસેન ભલે રાજા છે, તેને તારા નામની રાણું છે. તેની કુખથી તિલકસુંદરી નામની એક પુત્રી પેદા થએલી છે કે જે ત્રણે ભુવનની અંદર તિલક જેવી ભાવંત બનેલ છે, અને તે સ્વર્ગમાં વસનારી તિલોત્તમા અપ્સરાનું પણ ઠેકાણું પિતાને તાબે કરે તેવી મહા સ્વરૂપવંત છે. મતલબ એજ કે તેને જોતાંજ તિર્લોત્તમાને તરત ટનપાટ મળે તેવી અથાગ કાંતિવંત છે. રાજેદ્રજી! વિશેષ શું કહું પણ પ્રમાણુથી સિદ્ધ થાય છે કે ચતુરતામાં અત્યંત પ્રવીણ એ તિલકસુંદરી કામદેવની બનાવેલી સૃષ્ટિ પિકીની સૃષ્ટિની રચાયેલી છે. વેદ કૃતિ ભણી ભણીને વેદિયા ઢોર જેવા બહેર મારી ગયેલા હદયવાળા બ્રહ્માની રચાયેલી સૃષ્ટિની પેદાશવાળી સ્ત્રીઓ ઉપમા ઉપમાને કરીને સહિત છે એટલે કે એક એવી જેડ મળી આવે તેવી છે, અને કલંકિત ઉપમાવાળી છે; એટલે કે ચંદ્ર જેવા મોઢાવાળી, કમળપત્ર સરખી આંખેવાળી, ગજકુંભસ્થળ સરખાં સ્તનમંડળવાળી; વગેરે દેજવંત વસ્તુઓની ઉપમાવાળી છે. મતલબ કે ચંદ્ર ક્ષીણ રોગવાળ-કલંકિત છે, કમળપત્ર હીમથી બળનાર છે ને હાથીનાં કુંભસ્થળ અંકુશના પ્રહારવંત છે જેથી નિષ્કલંક નથી; પરંતુ તિલકસુંદરી નિષ્કલંક છે અને તેની બરાબરી કરે તેવી કોઈ ઉપમા આપી શકાય તેવી જેડ નથી,
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯
ખડ ત્રીજો જેથી નિપુણ કામદેવની રચેલી સૃષ્ટિ પૈકીની છે. જડ બ્રહ્મા જેવા ધિર હૃદયના છે તેવા કામદેવ નથી. કામદેવ તેા સર્વાંથી સૂક્ષ્મ પરમાણુવંત હાવાથી નાનકડા નાજુક મનમાં પેસી જઇને દરેક દેવાનાં ચિત્તને પણ હરણ કરી લે તેવા અચિંત્ય શક્તિમાન રામરામમાં પ્રસરનાર છે; જેથી તે ચતુર મદનની સૃષ્ટિ પૈકી તિલકસુંદરી હાવાથી તેણીએ બ્રહ્માની રચેલી સૃષ્ટિના અંગેા અંગની દોષવંત ઉપમાઓને જીતી લીધેલ છે, એના લીધે તે ઉપમારહિત-નિરૂપમ રૂપવંત છે. તે તિલકસુંદરીને દીઘ પૃષ્ટ જાતને ઝેરી સાપ ડસ્યા છે અને તે ઝેર ઉતારવા ઘણા ઘણા ઉપાય કર્યા તથા મણુિ, મંત્ર, ઔષધ; વગેરે પણ બહુ બહુ લાવવામાં આવ્યાં; તેપણ તે એકેથી જરા પણ ગુણ માલુમ પડયે નહીં, એથી દુ:ખને લીધે પીડાતા તેણીના પિતા મહુસેન આપની સેવા ખંદગી કરવા હાજર થઇ શયેા નથી. બીજું કશું ઘાતરૂપ કારણ આપ ગણુÀાજ નહીં. ( ૭–૧૨ ) રાજા કહે કિહાં છે દાખવા,
તા કીજે તસ ઉપગાર; વિ. એમ કહી તુરગાઢ' તિણે,
દીઠા જાતા બહુ નરનારરે. સમશાને લેઇ જાતી જાણી,
તિહાં પહેાતો તે નર નાહરે; વિ. કહે દાખા મુઝ હુ સઝ કરૂં,
સૂતિને મ દિયા દાહરે
મહિયત મૂકી તે થાકે,
કરી હાર નમણુ અભિષેકરે; વિ. સજ કરી સવી લેાકના ચિત્તશું,
થઇ બેઠી ધરિય વિવેકરે.
તુઝ પ્રાણ દિયાં છે એહુને,
વિ. લી. ૧૩
વિ. લી.
મહસેન મુદિત કહે રાજિયા,
વત્સ તુજને એ સે` હાતરે; વિ. જો નાવત એ વડ ભાગિયા,
ન કરત ઉપગાર ઉદ્દાતરે
તું પ્રાણ અધિક છે યુઝરે; વિ.
વિ. લી.
૧૪
૧૫
વિ. લી. ૧૬
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
૨૦૦
અહુને તુ દેવી મુઝ ઘટે,
એ જાણે હૃદયનુ' ગુઝરે. સ્નિગ્ધ મુગ્ધ દૂંગ દેખતાં,
ઇમ કહેતાં તે શ્રીપાળરે; વિ.
મનચિતે મહારા પ્રેમની,
ગતિ એહ શું છે અસરાળરે. વિ. લી. ૧૮ જો પ્રાણ કહુ તા તેહથી,
આધકા કિમ લખિયે પ્રેમરે, વિ. કહું ભિન્ન તા અનુભવ કિમ મિલે,
અવિરૂદ્ધ ઉભય ગતિ કિમરે.
ઇમ સ્નેહલ સા નિજ અ’ગજા,
શ્રીપાળ કરે' દિયે ભૂપરે; વિ.
પરણી સા આઠે તસ મલી,
દયિતા અતિ અદ્દભુત રૂપરે. અડદિ§િ સહિત પણ વિરતીને.
જિમ વછે સમકિતવતરે; વિ.
અડ પ્રવચન માત સહિત મુનિ,
સમતાને જિમ ગુણવતરે. અડ બુદ્ધિ સહિત પણ સિદ્ધિને,
ઉત્કંઠિત ચિત્ત તેહશું,
વિળ જનનીને નમવા હૈજરે; વિ.
વિ. લી. ૧૭
શ્રીપાળ પ્રયાણે પરિયું,
અડ સિદ્ધિ સહિત પણ મુકિતરે; વિ. પ્રિયા આઠ સહિત પણ પ્રથમને,
નિત ધ્યાવે.તે ઇણુ યુકિતરે.
દેવરાવે ઢક્કા તેજરે. વિ. લી.
વ. લી. ૧૯
વિ. લી. ૨૦
વિ. લી. ૨૧
*
વિ. લી
રર
૨૩
અથ :-શ્રીપાળ મહારાજાએ આવું મેલવું સાંભળી આતુરતા સહિત કહ્યું કે-“ તે મૂતિ કુંવરી કયાં છે? મને તુરત બતાવેા, હું તેણીને નિવિષ કરી દઈ ઉપકારક થાઉં,” એટલું બેલી તુરત મહારાજા ઘેાડાપર સવાર થયા, એટલામાં તે ઘણાં સ્ત્રી પુરૂષાને થાકમય જતાં દીઠાં. એથી મૂતિ
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
2222222222
શ્રીપાળરાજાના રાસ. ~~~~~~
જ્યોતિ મુદ્રણાલય, અમદાવાદ,
શ્રીપાળરાજાને ધવળશેઠના સૈન્ય સાથે થયેલ યુદ્ધ.
( પૃ. ૮૪ )
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજે.
૨૯ કુંવરીને અગ્નિસંસ્કાર કરવા સ્મશાને લઈ જતી જાણે કે તાકીદથી ઘેડ દોડાવી મહારાજા સ્મશાન સ્થળ નજીક જઈ પહોંચ્યા અને તે ડાઘુઓને કહેવા લાગ્યા–“મને કુંવરી બતાવો હું એણીને સાજ કરું છું. તમે સર્ષદંશથી મૂછ પામેલીને દાહ ન દે.” આ પ્રમાણે ભવ્ય મૂર્તિવંતનું ભાષણ સાંભળી વિશ્વાસ ઉત્પન્ન થતાં તેઓએ મઈયતને તે જ ઠેકાણે ભૈયપર મૂકી એટલે શ્રીપાળ મહારાજાએ પવિત્ર પાણી મંગાવી હારનું ન્હવણ બનાવી (તે જળથી હાર પેઈ) તેણીની આંખે પર, નખ પર તે જળ છાંટયું અને થોડું મઢામાં મુકયું કે તુરત જ સર્વ પ્રેક્ષકોના મનમાં ચમત્કારિક રીતે પ્રતીતિ થાય તેમ તે કુંવરી નિવિષ થતાં સાજી થઈ, અને આળસ મરડીને બેઠી થઈ. એ જોઈ તેણીને પિતા મહસેન ઘણેજ પ્રસન્ન ચિત્તવંત થયો અને પુત્રી પ્રત્યે કહેવા લાગ્યો-“હે વત્સ! જે આ મોટા ભાગ્યના ધણી અહિં ન પધારત ને ઉપકાર રૂપ પ્રકાશન કરતા તે તારા શરીરની શી દશા થાત? હતી ન હતી અંદગી થઈ જાત માટે તેને પ્રાણદાન આમજ આપેલું છે, જેથી તું મને પ્રાણથી પણ વિશેષ વહાલી છે, તો પણ તને આ ઉપકારી પ્રાણદાતાના હાથમાં સોંપવી ૧ ઘટે છે, એ મારા હૃદયને ગુપ્ત વિચાર છે તે તું ધ્યાનમાં લે, માટે તારે આ વરનારનેજ વરવો પડશે; કેમકે ભયથી બચાવે તેજ ભર્તા ગણાય છે.” આ પ્રમાણે કહેવાથી ભદ્રિક ભાવવાળી અવિલસિત વનાજ્ઞાતવના મુગ્ધા છતાં યૌવનવિલાસથી અન્ન હોવાને લીધે તિલકસુંદરીએ શ્રીપાળમહારાજાની તરફ સ્નેહાળ અને રાગવાળી એક ટકથી જોઈ ચિંતવવા માંડયું-“ તારી પ્રેમની ગતિ આ વખ્તાવરજીની સાથે અકળ–ન કળી શકાય એવી–ન કહી બતાવાય એવી અને અજબ રંગવાળી છે, એ શું હશે? ખચિત પૂર્વ રાગનીજ પ્રબળતા હોવી જોઈએ, નહીં તો મારા મનની ગતિ આવી થાય જ નહીં. જે હું આમને મારા પ્રાણ કહું, તો તે પણ બોલવું લાયક જણાતું નથી; કેમકે પ્રાણથી પણ વિશેષ પ્રેમ આમની ઉપર ઉત્પન્ન થાય છે એથી પ્રાણ કહેતાં ન્યુનતાભાવ જણાય. પ્રાણ હોય તો જ પ્રેમ થાય છે. પ્રાણ વગર પ્રેમ થતો જ નથી એ જતાં પ્રાણથી પ્રેમ અધિક ન ગણાય ત્યારે પ્રેમ અને પ્રાણ બને બરાબર ગણાય અને દુનિયામાં તો પ્રાણથી પ્રેમ વિશેષ વહાલે ગણેલ છે, કેમકે ઘણું લેકે પ્રેમને જાળવવા માટે પ્રાણની આહુતી આપી દે છે; પરંતુ સજજન જ તે પ્રાણને માટે પ્રેમની આહુતી આપતા
આ વચન એજ સૂચવે છે કે ઉપકારીને ઉપકાર ન ભૂલતાં તેને ઉત્તમ બદલો વાળી આભારી થવુંજ ઘટે છે.
૨૬
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
શ્રીપાળ રાજાને રાસ નથી. આમ જોતાં પ્રાણને પ્રેમરૂપ કહેતાં પણ બનતું નથી. અને જ્યારે પ્રાણ ને પ્રેમ અધિકતામાં ન્યૂનાધિક હોય તો તે બને જૂદાજ ગણાય છે. એથી જે પ્રેમ ને પ્રાણ બેને જુદા કહું તો અનુભવ શી રીતે મળે? કેમકે પ્રાણુ વગર પ્રેમને જાણનાર કેણ હેય? પ્રેમની ઓળખાણ પ્રાણુને જ છે. જે વસ્તુ જેનાથી જૂદી ન હોય તે જ તે વસ્તુને અનુભવ થાય છે. જુદી વસ્તુને અનુભવ થાય જ નહીં. જે ભિન્ન વસ્તુને અનુભવ થયો માની લેવાય તે અતી પ્રસંગ થાય, અને પ્રેમને અનુભવ તો મને થાય છે. (આમ એક બીજા સાથે વિરોધી સ્વભાવ સ્વરૂપ છે તો એ પ્રેમપદાર્થની અંદર એકય સમાવેશપણે-અવિરધભાવથી શી રીતે રહેલ છે) એજ માટે સમજુ છું કે મારા પ્રેમની અલૌકિક ગતિ છે. આ પ્રકારે સ્નેહવતી કુંવરી ચિંતવન અને સ્નેહસિંધુમાં નિમજજન કરતી હતી, એ જોઈ મહસેન રાજાએ પોતાની પુત્રીને શ્રીપાળ મહારાજા સાથે હસ્તમિલાપ કરાવ્યું. આ પ્રમાણે આઠ વિવાહિતા સ્ત્રીઓ એટલે કે મદનસેના, મદનમંજુષા, મદનમંજરી, ગુણસુંદરી, શ્રેયસુંદરી, શૃંગારસુંદરી અને તિલકસુંદરી; એ આઠે રાજકન્યાઓ અત્યંત અદ્ભુત સ્વરૂપવંતી એકઠી મળી; છતાં પણ જેમ મિત્રા તારા, બળા, દીપ્ત, સ્થિર, કાંતા, પ્રભા અને પરા; એ આઠ દષ્ટિ સહિત છતા સમકિતી જીવ નવમી સર્વ સંવરરૂપ વિરતીને ઈચ્છે છે તેમ, તથા પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તિ, એ આઠ પ્રવચન માતાયુક્ત ગુણવંત મુનિવર હોવા છતાં જેમ નવમી સમતાને ચાહે તેમ, તથા શુશ્રુષા, શ્રવણ, ગ્રહણ, ધારણું ઊહ, અપહ, અર્થવિજ્ઞાન અને તત્ત્વજ્ઞાન; એ આઠ બુદ્ધિયો સહિત યોગીશ્વર જેમ નવ સિદ્ધિને ચાહે છે તેમ, તથા અણિમા, મહિમા, ગરિમા, લધિમા, વશિતા, ઈશિતા, પ્રાકામ્ય અને કામાવસયિત્વા; એ આઠ સિદ્ધિ યુક્ત ગીંદ્ર જેમ નવમી મુકિત–મોક્ષને ચાહે છે, તેમ શ્રીપાળ મહારાજા આઠ રાણીઓ હાજર છતાં નવમી મયણાસુંદરી કે જેના સંગ પ્રભાવથી સર્વ સુખ સાનિધ્ય થયાં તેણીનું હંમેશાં ધ્યાન ધરે છે. એથી તેણીને તેમજ જનેતાને સ્નેહસહ નમન કરવા આતુરતા વધી પડેલ છે તે કારણને લીધે શ્રીપાળ મહારાજાએ ત્યાંથી કુચ કરવા સંબંધી તેજદાર નગારે ડંકા દેવરાવ્યા.
(૧૩–૨૩) હય ગય રહ ભડ મણિ કંચણે,
વળી સત્ય વસ્થ બહુ મૂલરે વિ, પગ પગ ભેટી જે નૃપ વરે,
તેનું ચક્રવતિ સમ સૂલરે. વિ. લી. ર૪
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ત્રીજો
૨૦ તસ સેન્યભટ્ટે ભારતિમહી,
અહિપતિફણ મણિગણુ છેતરે વિ. તેણે ગિરિ પણ જાણું નવિ ગિરિયા,
શશિ સૂર નયણ વિધિ જોતરે. વિ. લી. ૨૫ મરહઠ સેરઠ મેવાડના,
વળી લાટ ભેટના ભૂપરે; વિ. તે આવ્યો સઘળા સાતો, માળવદેશું રવિપરે.
વિ. લી. ર૬ આગમન સુણી પરચક્રનું,
ચર મુખથી માળવાયરે; વિ. ભયભીત તે ગઢને સજ કરે,
તેહનું નવિ તેજ ખમાયરે, વિ. લી. કમ્પડ ચુપડ તૃણુ કણ ઘણું, - સંગ્રહે તે ઈધણ નીરરે વિ. સન્નદ્ધ હોય તે સુભટ વડા, કાયર કંપે નહી ધીરરે.
વિ. લી. ૨૮ ઈમ ઉજેણી હુઈ નગરને,
લેકે સંકીર્ણ સમીપરે; વિ. વીંટી શ્રીપાળ સુભટે તદા, જિમ જલધિ અંતરદ્વીપ,
વિ. લી. ૨૯ ડેરા દીધા સવિ સિન્યના.
પહેલો હુઓ રજની જામરે; વિ. જનની ઘર પોતે પ્રેમશું, નૃપ હાર પ્રભાવે તામરે.
વિ. લી. ૩૦ ઢાળ પૂરી થઈ આઠમી,
પૂરણ હુઆ ત્રીજો ખંડ વિ. હોય નવપદ વિધિ આરાધતાં,
જિન વિનયે સુયશ અખંડશે. વિ. લી. ૩૧ અર્થ:-હાથી ઘડા, રથ, અને પાયદળ, તેમજ મણિરત્ન, સોનું,
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
મહુ મૂલાં વસ્ત્ર અને શસ્ત્ર વગેરે વગેરેનાં ભેટણાં ડગલે ડગલે લેતે અને માટા રાજાઓને કૃપારૂપ ભેટ આપતા એટલે કે દરેક માનવતા રાજાઓને પગે લગાડતા (ખડીયા રાજા બનાવતા) શ્રીપાળ મહારાજા મજલ દર મજલથી પથ પસાર કરતા ચક્રવર્તિના સરખા પરાક્રમી પ્રસિદ્ધ થયા. કવિ કહે છે કે-હમેશાં નિયમ છે કે અણીદાર વસ્તુના ઉપર વજનદાર વસ્તુનુ દ્રુમાણ થતાં તે તેમાં દાખલ થઇ જાય છે, જેમ કે અણીદાર નાનકડો કાંટા છતાં ભારે પગના ભાર આવતાં પગમાં પરોવાઇ જાય છે, તેમ શેષ નાગનાં અણીદાર ફ્ણુમાં શ્રીપાળ મહારાજાના જખરા ભારવાળા લશ્કરના ભાર આવતાં શેષનાગની ના મણીઓના સમુદાય પાવાઈ ગયા હશેજ કે જેને લીધે જાણી શકાય છે કે પ°તા ઢળી ન પડયા હશે ! કેમકે જો પૃથ્વી શેષનાગની ફીપરની મિણામાં પરોવાઈ રહી ન હેાત તા સન્યના ભારથી પૃથ્વી એક બાજુએ નમી જતાં સમાન પૃથ્વીપર રહેલા પર્વતા વગેરે ઢળીજ પડત; પણ તેમ ન થયું તેનુ કારણ આ જ હોવું જોઈએ ! આ મહાન નવાઈની વાત જાણીને તે વખતથી સૂર્ય ચંદ્ર રાત દિવસ શ્રીપાળ મહારાજાના લશ્કરને જોયા કરે છે, તે જાણે બ્રહ્મા સુર્ય ચંદ્રરૂપ આંખા ખાલીને શ્રીપાળ મહારાજાનું સૈન્ય નિહાળી ચિંતવન કરે છે કે ઠીક થયું જે ભૂમિ શેષના કૃણની મણિએમાં પરાવાઇ ગઈ જેથી મારી રચેલી સૃષ્ટિ આખાદ રહી; નહીંતા ક ંઈનું કાંઈ થઈ જાત, એમ જાણી ચકિત બની શ્રીપાળ મહારાજાના લશ્કરને ચંદ્ર સૂર્યરૂપ ચક્ષુઓ મારફત થયા કરતા હાયની ? તેવા આભાસ પ્રગટ થાય છે. આ ઉત્પ્રેક્ષા અલંકારના મતલબ એટલેાજ છે કે–શ્રીપાળ મહારાજાનું લશ્કર ઘણુંજ જખરા વિસ્તાર વાળું હતું. આ લશ્કર સહિત મહારાષ્ટ્રના, મેવાડના લાટ અને ભાટ દેશના રાનઆને પેાતાના ખડિયા રાજા મનાવતા બનાવતા શ્રીપાળ મહારાજા સૂર્ય સરખા પ્રદિપ્ત તેજ સહિત માળવ દેશમાં જઈ પહેાંચ્યા; એટલે કે જેમ સૂનિષધ પતમાંથી ઉદય પામી હરિવ` હિમવંત-ભરત વગેરે ક્ષેત્રો અને પહાડાને પ્રકાશ આપતા સંધ્યા સમય ફ્રીને નીષધ પતની મુલાકાત લે છે, તેમ શ્રીપાળ મહારાજા પણ માળવાના પાટનગર ઉજેણીથી ઉદય પામી વિદેશ ગમન કરતા રાજઋદ્ધિ, રમણીએ, ધન, ચારે પ્રકારના લશ્કર; સહિત સવ દેશાને સાધતા પાછે માળવદેશમાં આવી પહેાંચ્યા, એટલુંજ નહી’ પણ છેક ઉદય સ્થળ પાટનગરની સમીપ જઈ પહોંચ્ચેા. જાસુસાના મેઢેથી ખીજા રાજાનું જમરૂ લશ્કર ઉણી તરફ ધસ્યું આવે છે એવા સમાચાર મળતાં માળવાના રાજા પ્રજાપાળે ભયભીત થઇ ( ડરીને ) પેાતાના ગઢને સમરાવી લીધા;
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચોથે
૨૦૫ કેમકે પરરાજાના પ્રતાપનું તેજ સહન થઈ શકયું નહીં. તે તેજમાં અંજાઈ પિતાને બચાવ બન્યો, જેના લીધે કાપડ, ચોપડ, ઘાસ, દાણા, લાકડાં, પાછું; વગેરે જીવનાદિ નિર્વાહને માટે જોઈતી તમામ ચીજોનો સંગ્રહ કરી લેવરાવ્યે. તેમજ મોટા સમર્થ લડવૈયાઓને પણ શસ્ત્ર અસ્ત્રાદિ સજાવી તૈયાર કરી રખાવ્યા. આ મામલે જેઈ બિચારાં બીકણ મનુષ્ય તો ધીરજને તજી દઈ ધ્રુજવા લાગ્યાં–કે “ હાય ! હાય ! હવે આપણી શી વલે થશે ! ” આવી બીકને લીધે ઉજેણીની આસપાસ વસનારી વસ્તી ઉજેણીમાં પોતાના બચાવ માટે ભરાઈ પેઠી જેથી તે ઉજેણી લોકની ભીડથી સાંકડી-ભીડવાળી બની ગઈ; કેમકે શ્રીપાળ મહારાજાનું લશ્કર દરિયાના તોફાની મોજાની પેઠે પૂર જેસથી પચ્ચે આવતું છેક ઉજેણીની લગભગ આવી પહોંચ્યું હતું, એથી ડરીને તેઓએ કેટને આશરો લીધો હતો. લશ્કરે તો જોતજોતામાં ઉજેણીના કિલ્લાની ચોમેર જેમ દ્વીપની ચોમેર સમુદ્ર વીંટાઈ વળેલો હોય છે, તેમ નગરીના કેટને વીંટી લઈ પડાવ કર્યો, અને લશ્કરી છાવણી રચી પોતપોતાની ટુકડીના અલગ તંબૂ રાવઠી ડેરા ખડા કરી દીધા. જ્યારે રાત પડી અને રાતને પહેલે પહોર વીતી ચૂક કે શ્રીપાળ મહારાજ હારના પ્રભાવથી આકાશપંથદ્વારા પોતાની માતાજીને મહેલે પ્રેમ સહિત નમન કરવા જઇ પહોંચે. (યશોવિજયજી ઉપાધ્યાય કહે છે કે આ આઠમી ઢાળ પણ પૂરી થઈ અને તે સાથે ત્રીજો ખંડ પણ પૂરો થયો. આ ઢાળ અથવા આ ખંડ એજ પ્રતીતિ આપી રહેલ છે કે વિધિ સહિત નવપદજીનું આરાધન કરવામાં આવે તો જિનેશ્વ૨જીની ભક્તિ વડે વિનયવંત અને અખંડ સારો યશવંત થાય એમાં જરા પણ શક નથી; કેમકે તેની પ્રતીતિ મળવાનો પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ વાળ શ્રોપાળ મહારાજાને ચમત્કારિક દાખલે દષ્ટિ અગાડીજ રજુ છે તે તપાસી જુઓ કે જેથી નવપદ મહાસ્યનું ભાન થાય.
(૨૪-૩૧) . (ચોપાઈ-છંદ) ખંડ ખંડ મીઠાઈ ઘણું, શ્રી શ્રીપાળચરિત્રે ભણી; એ વાણુ સુરતરૂ વેલડી, કિસી દાખ ને શેલડી. ઇતિશ્રીમન મહોપાધ્યાય શ્રીવિનયવિજયગશ્યપક્રાંતે મહેપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયગણિપૂરિતે શ્રી સિદ્ધચક્રમહિમાધિકારે શ્રી શ્રીપાલ પ્રાકૃત ચરિત્રે વિમલેશ્વરદેવેનાપિતહાર પ્રાપ્તિમને ભિષ્ટદાયક ષટુ કન્યા પાણિગ્રહણ સર્વે સૈન્યસહિતજજયિનગરી પ્રાપ્તિપ્રતિ કથને તૃતીય:ખંડ:સમાસ –
અર્થ:- શ્રી શ્રીપાળ ચરિત્રના ખંડ ખંડની અંદર ઘણીજ મીઠાશવાળી
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
શ્રી જગદીશ જિનેશ્વરજી કથિત કલ્પવૃક્ષની વેલી સમાન મનાવાંછિત પૂર્ણ કરનારી વાણી વણવી છે તે વાણીની મીઠાશ અગાડી ખિચારી દ્રાક્ષની ને શેલડીની મીઠાશ શા હીસાબમાં છે! મતલબ કે સર્વોપરી અકથનીય મીઠાશવાળી વાણીથી પૂર્ણ આ ચિરત્ર છે; માટે શ્રેાતાજના ! જેને મનેાવાંછિત પૂર્ણ કરવાની ઉત્કંઠા હોય તે આ અનહદ મીઠાશવાળા ચરિત્રને અખંડ આસ્વાદ અનુભવવા આતુર થાએ કે જેથી ધારેલી ધારણા
સફળ થાય.
૧
ઇતિ શ્રી શ્રીપાળ ચરિત્રના રાસની અંદર શ્રીપાળજીએ વિમળેશ્ર્વર ધ્રુવે આપેલા અભિષ્ટ ફળ દેનારા હાર પ્રભાવથી શ્રીપાળજીએ છ કન્યા પરણી સર્વ લશ્કર સહિત પાછા ઉજેણીએ પગલાં કર્યાં ઈત્યાદિ વનવાળો પુરાહિત પૂર્ણચંદ્ર શર્મા કૃત ગુજરાતી ભાષાંતર રૂપે ત્રીને ખડ પૂર્ણ થયે. કર્તા. લ. જે
। તૃતીય ખંડ સમાપ્ત ।
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથો.
(દોહા-છંદ.) ત્રીજો ખંડ અખંડરસ, પુરણ હુઓ પ્રમાણ ચોથો ખંડ હવે વર્ણવું, શ્રાતા સુણે સુજાણ, શીશ ધુણાવે ચમકિયે, રેમાંચિત કરે દેહ; વિકસિત નયન વદન મુદા, રસ દિયે શ્રાતા તેહ. જાણુજ શાતા આગલે, વક્તાકલા પ્રમાણ; તે આગે ધન શું કરે, જે મગસેલ પાષાણ. "દર્પણ આંધા આગલેં, બાહિરા આગલ ગીત; મુરખ આગે રસકથા, ત્રણને એકજ રીત, તે માટે સજ થઈ સુણે, શ્રોતા દીજે કાન; બૂઝે તેહને રિઝવું, લક્ષ ન ભૂલે ગ્યાન. આગે આગે રસ ઘણ, કથા સુણુતાં થાય; હવે શ્રીપાલચરિત્રના, આગે ગુણ કહેવાય.
અથ–(કવિ કહે છે કે-) અખંડ રસ સહિત ત્રીજો ખંડ પ્રમાણ પૂર્વક પૂર્ણ થયો. હવે હું ચોથો ખંડ વર્ણવું છું, તે હે સુજાણ શ્રોતા જને ! શ્રવણ કરે. શ્રાતાજન કેવા હોવા જોઈએ કે જે અર્થપૂર્ણ વચન સાંભળી ચમત્કાર સાથે માથું ડેલાવા લાગે, તથા શરીરનાં હર્ષવડે રૂવાડા ઉભાં કરી વિકધર નેત્ર સહિત હસિત વદન રાખે, તે શ્રોતા, વક્તા (કહેનાર)ને રસ–આનંદ આપે. (નહીં કે આમ તેમ શૂન્ય ચિત્તથી જેતો કે તેલાં
ખતે શ્રાતા; વક્તાને હર્ષ વધારે!) જ્યારે રસજ્ઞ શ્રોતા હોય ત્યારે વક્તાની ખુબી ખ્યાલમાં આવે છે; પરંતુ જે શ્રોતા મગસેલિયા પથરા જે અભેદ્ય હોય કે જે વર્ષાદળના ધમાં પડયા છતાં પણ જેને તે રહે, અર્થાત્ કઠોર હૃદયવાળે શ્રોતા હોય તે સુંદર વાકય પ્રવાહથી પણ પલળતો નથી. આંધળા આગળ સુંદર દર્પણ ધરવું, બહેરા આગળ સુંદર ગીત ગાવાં અને મૂરખ અગાડી રસિક કથા કહેવી એ તદન નકામાં છે;
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
સમજી
કેમકે મૂખને પ્રતિબેાધ દેવા જતાં વક્તાની મતિ પણ મુંઝાઈ જાય છે. (કુંભારના ટપલાને શરાણ ઉપર ચડાવતાં દણું થાય ખરૂ કે ? કદિ નહી !) એ માટે હું શ્રોતાજના ! સાવધાન થઇ મારા કથન ભણી કાન (ને ધ્યાન) દઈ સાંભળેા. કારણ જે શ્રોતાઓ મારા કથનના મમ શકે તેનેજ હું ... રીઝવી શકું છું. (પણ આડું જીવે કે હું કરે તેને રીઝવી શકતા નથી.) શાથી કે જે રસિક રસવેત્તા હોય તે શ્રોતા નવાં નવાં શૃંગાર વગેરે રસપુર્ણ શાખ્યાન સાંભળીને રંજન થાય, કવિકથનના આશય સમજે, પેાતાની સુજ્ઞતાવડે લક્ષ ભૂલે નહીં અને શંગારાદિ રસ સાંભળી હેયાપાદેય યથાયેાગ્ય આલંબન યેાજી દે; પરંતુ જે અજ્ઞાન શ્રોતા હાય તે તે વક્તાનાં ખેાતરણાં-ખાડ કહાડી હાસ્ય સાથ શ્રમ વિફળ કરે છે. આ કથામાં જેમ જેમ આગળ ધ્યાન દેવામાં આવે તેમ તેમ બહુજ રસ–આનદ પ્રાપ્ત થાય તેમ છે; માટે હવે તે શ્રીપાળચરિત્રના જે ઉત્તમ ગુણા છે તે કહેવામાં આવે છે.
(ઢાળ પહેલી-ધન દિન વેળા ધન ઘડી તેહ-એ દેશી)
રઢિયારે આવાસ ધ્રુવાર,
વયણ સુણે શ્રીપાલ સાહામણેાજી;
કમલપ્રભારે કહે એમ,
મયણાં પ્રતિ મુજ ચિત્ત એ દુઃખ ઘાજી.
વીટી છે એ પરચક્ર,
નગરી સધલાઇ લેાક હિલ્લેાલિયેાજી;
શી ગતિ હારશે ઈષ્ણુ ઠામ,
સુતને સુખ હૈ।ો બીજો ધેાલિયેાજી,
ઘણારે દિવસ થયા તાસ,
વાલિ’ભ તુઝ ગયા. દેશાંતરે જી; હજીય ન આવિ કાંઇ શુદ્ધિ,
જીવેરે માતા દુખણી કિમ નવિ મરે.
અ:-સાહામણા શ્રીપાળ કુંવર માતાના ઘર. અગાડી ણાંસુંદરી પ્રતિ માતુશ્રી જે વચન કહેતાં હતાં તે સાંભળવા આગળ ઉભા રહી સાંભળવા લાગ્યા. માજી કહેતાં હતાં કે
૧
૩
પહેાંચી મયમાટે મારા મારા મનમાં
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથો
૨૦૯ એ દુઃખ ઘણું છે કે દુશમન રાજાના લશ્કરે શહેરને ઘેરો ઘાલ્યો છે જેથી શહેરના રહેવાસી માત્ર ગભરાઈ ઉઠતાં હળફળ કરી રહેલ છે, એ સબબને લીધે અહીંયાં આપણું પણ શી વલે થશે? અરે ! આપણું ગમે તે વસે થાય ને ઘર માલ મિલકત દફે થઈ જાય તે તો બધું ઘોળ્યું, ફક્ત મારા પુત્રને કુશળતા પ્રાપ્ત થજે. વહાલી વધૂ! તારે વલ્લભ જે દેશાંતરે ગયેલ છે તેને પણ ઘણા દિવસ થઈ ગયા- મુદ્દત પણ પૂરી થવા આવી, છતાં હજુ લગણ કશા સમાચાર આવ્યા નથી, તથાપિ આ પુત્રવિયોગિની દુખિયારી માતા જીવે છે, પણ મરતી નથી; કેમકે પુત્ર વિયોગ છતાં માતાનું જીવવું નકામું છે.”
(૧-૩) મયણરે બોલે મ કરો ખેદ, | મ ધરે ભય મનમાં પરચક્રનેજી; નવપદ ધ્યાનેંરે પાપ પલાય,
દુરિત ન ચારે છે ગ્રહવકને જી. અરિ કરિ સાગર હરિ ને ચાલ,
ક્વલન જલદર બંધન ભય સેવેજી; જાયરે જપતાં નવપદ જાપ,
લહેરે સંપત્તિ ઈહ ભોં પરભોંછ. બીજારે જે કણ પ્રમાણ,
અનુભવ જાગ્યો તુઝ એ વાતનેજી; હુરે પૂજાને અનુપમ ભાવ,
આજરે સંધ્યાયેં જગતાતનેજી. તદગતચિત્ત સમાય વિધાન,
ભાવની વૃદ્ધિ ભવભય અતિ ઘણોજી; વિસ્મય પુલક અમેદ પ્રધાન,
લક્ષણ એ છે અમૃતક્રિયા તણેજી. અમૃતને લેશ લહ્યો ઇક વાર,
બીજુંરે ઔષધ કરવું નવિ પડે છે, તે અમૃતક્રિયા તિમ લહિ એકવાર,
બીજા સાધન વિષ્ણુ શિવ નવિ અડે.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
૨૧૦
શ્રીપાળ રાજાને રાસ એહરે પૂજામાં મુઝ ભાવ,
આવ્યરે ભાગ્યે ધ્યાન સેહામણજી; હજિય ન માયે મન આણંદ,
ખિણ ખિણ હોયે પુલક નિકારણેજી. કુરકે રે વામ નયન ઉરોજ,
આજ મિલે છે વાલિમ માહરાજી બીજુંરે અમૃતક્રિયા સિદ્ધિરૂપ,
તુરત ફલે છે તિહાં નહિ આંતરોછે. અર્થ –એ સાંભળીને મયણાસુંદરી બેલી-“હે સાસુજી! આપ દિલગીર ન થાઓ અને પરાયા લશ્કરને ભય પણ જરાએ ન રાખે; કારણ કે શ્રી નવપદજીના ધ્યાન વડે કરીને તમામ પ્રકારનાં પાપ દૂર થઈ જાય છે, અને વાંકા ગ્રહની માઠી ગતિનું જેર પણ કશું ચાલી શકતું નથી. તેમજ શત્રુ, હાથી, સમુદ્ર, સિંહ, સાપ, દાવાગ્નિ, જળોદરાદિ ભયંકર રોગ અને બંધિખાનું એ આઠ જાતના મોટા ભયે પણ નવપદજીને જાપ જપતાં દૂર જતાં રહે છે; અને આ ભવ તથા પરભવમાં સુખ સંપદા પામિએ, તે હે પૂજ્ય ! આ શત્રુસેનાને ભય નવપદજીના જાપ અગાડી શી વિશાદમાં છે? તેમ વળી કેટલાક ભેળા ને વહેમી જને આવા પરરાજાના લશ્કરની ચિંતા દૂર થવાના સંબંધમાં જેશી વગેરે પાસે જઈને તે દુઃખ થવાનાં કારણોની કુંડળી મૂકાવે છે, કિંવા રમળ વગેરેની ફાલ ખેલાવે છે (શુકનાવાળી દેખાડે છે.) પરંતુ એવાં લોકિક પ્રમાણે જોવા જેવરાવવાથી શું થાય તેમ છે ? અથવા તો બીજાં પ્રમાણને કોણ શેાધવા જાય? મને તે ખુદ એ વાતને પ્રત્યક્ષ અનુભવ જાગૃત થયેલો છે. મારા ચિત્તની અંદર જે કંઈ શસૈન્યનું ચિંતવન હતું તે આજ નાશ પામ્યું છે. વળી સંધ્યા વખતે શ્રી જગતપિતા અરિહંત દેવની દીપક તથા ધૂપ પૂજા કરવાની વેળાએ કોઈ પણ પ્રકારની ઉપમા ન આપી શકાય એવું અનુપમ અનુભવ થયો, તે એ કે જે અનાદિકાળના આ જીવે ચારે ગતિમાં ભટક્યા કરતાં અનેક વખત શ્રાવકનું કુળ પામ્યું, ધર્મ પણ ઓળખ્યા અને દેવની પૂજા પણ કરી; તથાપિ આ જીવને વિભાવ દશાની વિશેષ દેડથી પરપરિણતિમાં બહુજ રમણ હતું માટે તદ્રુપ ધર્મ ન ઓળખ્યા, તેના લીધે મન આદિની એકાગ્રતાએ અનુપમ ભાવ સહિત પૂજા ઉદય ન આવી તે અનુપમ ભાવ મને આજે સાંઝરે પ્રભુ પૂજન સમયે આવ્યો હતો, અને આ પરચક્રની ચિંતામાંજ મને એ અનુભવ જાગે તેનું લક્ષણ એજ કે એકતે જે ક્રિયા કરતે હોય તે જ ક્રિયાને ઉપગી હોય; પરંતુ ક્ષેપ જે મનની વ્યગ્રતા તદૂ૫ ક્ષેપક દોષાદિ
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચેાથેા
૨૧ ચુત ન હોય, બીજી સમયવિધાન એટલે કે આગમની અંદર જે વખતે જે વિધિ કરવાના કહેલ છે તે વખતે તે જ વિધિ કરવા લાયક શુભ ક્રિયાવિધાન કરતા હાય, ત્રીજું તત્સમયેાચિત તે સમયના ચેાગ્ય ક્રિયા કરતા હાય તેની અંદર ચિત્ત હુઢ્ઢાસવંત બને, પરિણામ ધારાની પુષ્ટિ થાય, ચેાથુ' સંસારના બહુજ ભય પેદા થાય, અર્થાત્ જન્મ જરાના દુઃખની બીક લાગે, ઇત્યાદિ ભય પેદા થાય, પાંચમું ચમત્કાર ઉપજે એટલે કે તે સમયના લગતી ક્રિયામાં અતિ પુતર સાધ્યની કારણુતા જોઇ ચિત્તની અંદર અપ્રાપ્ત પૂર્વાંની પેઠે ચમત્કાર પામે, છઠ્ઠું પુષ્ટ કારણ પ્રાપ્ત થવાને લીધે હષ થતાં રૂવાડાં ઉભાં થઈ આવે અને અસ્થિર સંસાર ભમવાના ડરથી રૂવાડાં અવળાં થઈ જાય, સાતમુ મહાહુ થાય, આત્મિક સુખાનુભવ થાય—એટલે કે, જેમ આંધળાને આંખાનું તેજ પ્રાપ્ત થતાં, અને લડવૈયાને શત્રુપર જીત મેળવતાં હુષ્ટ થાય છે, તેમ અધિક પ્રમેાદ સમયાચિત ક્રિયા કરવામાં થાય; આ બધાં અમૃતક્રિયાનાં મુખ્ય લક્ષણા છે. એવાં ચિન્હાવાળી ક્રિયા આ ભવ અને પરભવમાં અવશ્ય ફળ દેનાર નીવડે છે. જેમ કેાઇ રાગીને અમૃતના સ્વાદના જરા પણ અનુભવ થયા હાય તેને અન્ય આષડ કરવું પડેજ નહી, તેમ સંસાર રાગથી પકડાયલા જીવે પશુ જો એક વખત અમૃતક્રિયાના આસ્વાદ અનુભવેલા હોય તેા પછી તેને બીજાં સાધનાની જરૂર ન રહેતાં. માક્ષે જવામાં કશે। અટકાવ રહેવા પામતા નથી; માટે હે સાસુજી ! તે તત્કાળ ફળદાતા ભાવ મને આજે પૂજન વખતે થયા હતા તેના વડે મેં સુંદર ધ્યાન ઘયું, તેથી તે ધ્યાનદ્વારા મારા ચિત્તને જે અપૂર્વ આનંદ મન્યેા છે, તે આનંદ હજુ લગીપણુ મારા હૃદયમાંથી ઉભરાઇ રહ્યો છે, જેના લીધે પ્રતિક્ષણે કારણ વગરુ મારાં રૂવાડાં ઊભાં થઈ અપૂર્વ હર્ષોં પ્રદર્શિત કરી રહેલ છે. મતલબ કે અત્યારે મને ભય કે હું એ બેઉમાંનુ રૂવાડાં ઉભાં થવાનું એકે કારણ નથી; છતાં પણ રામરાજી વિકસ્વર થાય છે જેથી પ્રતીતિ સાથ માનું છું કે મને આજે અણધાર્યો વલ્રભજનના મિલાપ થાય; કેમકે નિમિત્તશાસ્ત્રમાં એવુ પ્રતીતિ વચન કહેલ છે, તે નિષ્ફળ નહીજ થશે. તેમ વળી મારૂ ડાભું નેત્ર ( ડાબી આંખ ઉપરથી) ફરકે છે અને ડાબું સ્તન પણ ફરકે છે, માટે એથી પણ માનવું પડે છે કે આજે મને મારા વહાલા મળશેજ, તેમજ આજ અમૃતક્રિયા પ્રાપ્ત થઈ તે પણ તત્કાળ સિદ્ધિ દેનાર છે. માટે અવશ્ય સારૂં ફળ હમણાંજ મળવું જોઈએ.”
( ૪–૧૦ )
કમલપ્રભા કહે વત્સ સાચ,
તાહરીરે ભે' અમૃત વસે સદા;
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
૨૧૨
શ્રીપાળ રાજાને રાસ તાહરૂરે વચન હોશે સુપ્રમાણ,
ત્રિવિધ પ્રત્યય છે તે સાથે મુદાજી. અર્થ-આ પ્રમાણે વહુનું મંગળ કથન સાંભળી સાસૂબેલીઃ “હે વત્સ! તે જે કહ્યું તે સાચું જ છે, તારી જીભે સદાય અમૃત વસી રહેલ છે, માટે તારૂં વચન સારી રીતે સિદ્ધજ થશે; કેમકે તે શુદ્ધ મન, શુદ્ધ વચન અને શુદ્ધ કાયા; એમ ત્રિકરણ શુદ્ધિ વડે હર્ષ પૂર્વક સત્ય ધર્મ આરાધના કરેલ છે.” કરવારે વચન પ્રિયાનું સાચ,
કહેરે શ્રીપાલ તે બાર ઉઘાડિયેજી; કમલપ્રભા કહે એ સુતની વાણિ,
મયણાં કહે જિનમત ન મુધા હુયેજી. ૧૨ ઉઘાડિયાં બાર નમે શ્રીપાલ,
જનનીનાં ચરણસરેજ સુલંકરૂછે; પ્રણમીરે દયિતા વિનય વિશેષ,
બોલાવે તેને પ્રેમ મનહરૂજી. જનની આપી નિજ ખંધ,
દયિતારે નિજ હાથે લેઈ રાગશું છે; પહોતારે હાર પ્રભાડૅ રાય,
શિબિર આવાસૅ ઉલસિત વેગણુંજી. બેસાડીને ભદ્રાસને નરનાથ,
જનનીને પ્રેમેં ઈણિ પરે વિનવેજી; માતાજી દેખો એ ફલ તાસ,
જપીયાં મેં નવપદ જે સુગુ દીયાજી. વહારે આઠ લાગી પાય,
સાસુ ને પ્રથમ પ્રિયા મયણતણેજી; તેહનેરે શીશ ચઢાવી આશીષ,
મયરે આ વાત સકલ ભણે. ૧૬ અથ ઉપર પ્રમાણે કથન સાંભળી વલ્લભાનું વચન સત્ય કરવાને માટે દ્વારાંતરે રહેલ શ્રીપાળરાજાએ કહ્યું-“કમાડ ઉઘાડો” આ શબ્દ સાંભળતાંજ માતા કમળપ્રભા બોલી કે-“આ વાણું તે મારા વહાલા
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચોથો
૨૧૩ કુંવરની જ છે.” એ સાંભળી મયણાસુંદરીએ કહ્યું-“શ્રી જિનેશ્વર દેવનું મત કદાપિ કાળે બેટું થાય જ નહીં.” આટલું કહી કમાડ ઉઘાડયાં કે તુરત શ્રી પાળજી અંદર આવી જનેતાનાં સુખ કરનારાં ચરણકમળમાં ન. માતાએ સુફળદાયી આશિષ આપી. તે પછી મયણાસુંદરી વિશેષ વિનય મર્યાદા વડે કરીને પ્રાણનાથને પગે લાગી એટલે શ્રીપાળજીએ તેણીને મનેહર પ્રેમવચનેએ કરીને બેલાવી સંતોષ બક્ષ્ય.
તે પછી શ્રીપાળજી પૂજ્ય માતાને પિતાના ખભા ઉપર અને પ્રેમી સુંદરીને હાથ ઉપર બેસારી અત્યંત સ્નેહ સહિત હારના પ્રભાવે ગગનપંથ મારફત પોતાની લશ્કરી છાવણીમાં હુલ્લાસ સહ અતિ ઉતાવળે જઈ પહોંચ્યા. જનેતાને સુંદર–ભદ્રાસને બેસાડી નરનાથ શ્રીપાળજી પ્રેમવડે વિનવવા લાગ્યા–“હે પૂજ્ય જનેતાજી? શ્રીસદ્દગુરૂજીએ જે શ્રીનવપદ અર્પણ કર્યા હતા તેને મેં જાપ જપે હતું તેનું જ આ બધું ફળ મળ્યું છે. તે નવપદજીને જ મહિમા પ્રત્યક્ષપણે જુએ કે કેવો છે? અર્થાત આ બધી ચતુરંગી સેના અને સકળ સાહેબી તેમના પ્રતાપે જ પ્રાપ્ત થઈ છે.”
જ્યારે પિતાના પૂજ્ય પતિને નમતા જોયા ત્યારે બીજી આઠે વહુએ મર્યાદાપૂર્વક પ્રથમ પૂજ્ય સાસૂછને પગે પડી અને તે પછી મોટી બહેન મયણાસુંદરીને પગે પડી, એટલે સાસૂછએ અને મોટી બહેને તેણીએને શુભાશિષ આપી, એટલે તેણીઓએ તે શુભાશિષને માથે ચડાવી અહોભાગ્ય માન્યું. તે પછી શ્રીપાળજીએ વિદેશની અંદર વરસ દિવસ દરમ્યાન જે જે લાભ સંકટ કષ્ટ થયા તે તેની સવિસ્તર હકીકત છતાં થડા વચનમાં કહી સંભળાવી.
( ૧૨–૧૬). પૂછેરે મયણને શ્રીપાલ,
તાહરે તાત અણવું કિણ પરેજી; સા કહે કંઠે ધરિય કુહાડ,
આવે તે કેાઈ આશાતના નવિ કરે છે. કહેવરાવ્યું તમુર્ખ તિણ વાર.
શ્રીપાલે તે રાજને વયડું છે; કેરે માલવાજા તામ,
મંત્રીરે કહે નવિ કીજે એવડું. ચોથેરે ખડે પહેલી ઢાળ,
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
ખંડ સાકરથી મીઠી એ ભણીજી; ગાયે જે નવપદ સુજસ વિલાસ, શ્રીતિ વાધે જગમાં તેડુ તણીજી.
૧૯
અથઃ—તે પછી શ્રીપાળજીએ મયણાંસુંદરી પ્રત્યે પૂછ્યું કે-“તમારા પિતાને અહિયાં કેવા રંગ ઢંગથી તેડાવી ચગાવરાવું ?” પતિદેવના કથનનું. રહસ્ય સમજી મયણાંસુંદરીએ કહ્યું-ખભા ઉપર કાવાડા રખાવી બેાલાવામાં આવે તે ફરીને કાઇ શ્રી જિન ધર્મની દુઃખ પેદા કરનાર રૂપ આશાતનાઅવજ્ઞા કરવા ન પામે; (કેમકે પ્રાણી માત્રને પોતપોતાનાં પૂર્વ કૃત કમ કેવાં સુખ દુ:ખા આપે છે તે જૈનરહસ્યની પણ વિશેષ પ્રતીતિ થતા જૈન ધર્મના મહા અભ્યુદય ફળ વિશેષની પણ વિશેષ પ્રકારે શ્રદ્ધા જામશે, માટે તેવા ર'ગ ઢંગથી આવે તેા ઠીક.) વલ્લભાનુ વચન ચેાગ્ય જાણી શ્રીપાળજીએ (તેવીજ રીતે સાધારણ પેાશાકે પેદલપણે કાવાડા સહ આવી હાજર થવા ) દૂતદ્વારા પ્રજાપાળ રાજાને કહેણુ કહેવરાવ્યું; પરંતુ તે કહેણુ સાંભળતાની સાથેજ ગરિાજા ક્રોધ યુક્ત અની ગયા, એ જોઇ પ્રધાને કહ્યુ, “નામવર ! આટલે બધા ગુસ્સા ન લાવે. ગુસ્સાનાં ફળ કદિ સારાં હાતાં જ વંથી. (કવિ યવિજયજી કહે છે કે ખાંડ અને સાકર કરતાં પણ વધારે મિષ્ટ સ્વાદાનુભાવ કરાવનારી ચેાથા ખંડની આ પહેલી ઢાળ પૂર્ણ થઈ. આ ઢાળ ઉપરથી એજ મેધ લેવાના છે કે જે મનુષ્ય શ્રી નવપદજીના સુંદર યશને વિલાસ સાથે ગાય તા તે મનુષ્યની જગતમાં કીતિ વધે.) (૧૭–૧૯)
( ઢાહા છંદ. )
મંત્રી કહે નવિ કેપિયે, પ્રમલ પ્રતાપી જેહુ; નાખીને શું કીજિયે, સુરજ સામી ખેહ. ઉષ્કૃત ઉપરે. આથવું, પસરતુ પણ ધામ; ઉલ્હાએ જિમ દીપશું, લાગે પવન ઉદ્દામ. જે કિરતારે વડા કિયા, તેહશું ન ચલે રીશ; આપ અંદાજે ચાલિયે, નામીજે તસ શીશ. દૂત કહે તે કીજયે, અનુચિત કરે ખલાય; જેની વેલા તેહની, રક્ષા એહજ ન્યાય. એહવાં મ’ત્રિવયણ સુણી, ધરી કુહાડા ક’ઠ; માલવનરપતિ આવીયા, શિખિરતણે ઉપક
૧
૩
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચેાથા
૨૧૫
અં:-વિશેષમાં પ્રધાને કહ્યું કે જે પ્રબળ પ્રતાપવત છે તેના તરફ કાપ કરવાથી શું નફા મેળવી શકાશે ? સૂર્યના સામે ધૂળ ફેંકીએ તે તે સૂર્ય ઉપર પડવાની છે? તે તે પાછી પેાતાના મેાઢાપર પડે છે, તેા તેવા સૂર્ય સમાન પ્રમળ બળવાળાની સામે ગુસ્સે બતાવીએ તે પરિણામે પેાતાનેજ ગેરલાભ આપનાર નીવડે છે. મહારાજ! દીવાને પ્રકાશ ફેલાતાં અધાંરાના નાશ થાય છે ખરે; પણ જો આકરા પવનની ઝપટ આવી લાગે તેા તે દીવા ગુલ થઈ જાય છે. મતલમ એજ કે આપે દીવારૂપ પ્રકાશી ઘણાક રાજાઓના ગવરૂપ અધકારને દૂર કરેલ છે, પરંતુ આ ચડી આવેલ રાજેન્દ્ર ઉપર આપના દીવા રૂપ પ્રકાશ પાડી શકનારજ નથી, કેમકે એ પ્રબળ પવનની ઝપટ જેવા અસ્ખલિત જોરવાળા છે; માટે પ્રભુ ! ધ્યાન આપે કે આકરા પવનની ઝપટથી દીવાને મચાવી કાયમ પ્રકાશવંત રાખવા જ્યાં પવનની ઝપટ ન લાગે ત્યાં (તેવી જગાએ) મૂકવામાં આવે તેા તેથી શું દીપકની મહત્તા કમી થાય તેમ છે? ના, બિલકુલ નહિ ! તેમ કરવાથી તે ઉલટા ફાયદો થાય છે. શું પ્રખળ પવનની ઝપટ સામે દીવા ધરી રાખવાથી તે દીવા પેાતાના પ્રકાશ કાયમ રાખી શકે ખરા કે ? ના, કદી નહીં ! બળવાન સાથે વિરોધ કરવા નકામાજ છે; કેમકે જેને દેવેજ મેાટા અનાવ્યા છે તેની સાથે રીસ કરવી ચાલી શકતી નથી; માટે પેાતાના ગજા પ્રમાણે મર્યાદામાં રહીએ તે વધારે ફાયદો હાંસલ થાય છે—એ નિયમ નિગાહમાં રાખી દૈવેજ મહત્તાવ'ત કરેલા રાજાની ઉપર ગુસ્સા ન લાવતાં ગજા પ્રમાણે મર્યાદામાં રહી તેને મસ્તક નમાવીએ તે તેથી ફાયદો હાંસલ થાય છે. જેથી આ દૂર્ત કહે છે તે જ કરવું ચેાગ્ય છે. ગેરવ્યાજબી કામ આપણે શા માટે કરવું જોઇએ, એવું કામ આપણી ખલા કરે ! જેના સમય અળવાન હોય તેનાજ સંરક્ષણ તળે જવું એ હમ્મેશના ન્યાય નિયમ છે, સામે થઇ કાસિદ્ધિ મેળવી હયાતી ભાગવી શકાય ! ” અને દીઘ વિચારવંત હિતકર વચન સાંભળી સુજ્ઞ રાજા દૂતના કથન મુજબ કેવાડાને ખભે મૂકી પગપેદલ જ્યાં ક્ષીપ્રા નદીને કાંઠે શ્રીપાળજીની લશ્કરી છાવણી હતી ત્યાં જઇ પહોંચ્યા.
નહિ કે સમયની પ્રધાનનાં ન્યાય
તે શ્રીપાલ છેડાવિયા, પહિરાજ્યેા અલંકાર; સભા મધ્યે તેડિયા નૃપતિ, આપ્યુ. આસન સાર. તવ મયણા નિજ તાતને, કહે બેાલ જે મુજ્જ; કમ વશે વર તુમે... ક્રિયા, તેહનું જુઆ એ ગુજ. તવ વિસ્મિત માલવનૃપતિ, જામાઉલ પ્રણમંત; કહે ન સ્વામી તુ. આલખ્યા, ગિરૂએ ગુવંત,
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
૨૧૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ કહે શ્રીપાલ ન માહરો, એવો એહ બનાવ; ગુરૂદશિત નવપદ તણો, એ છે પ્રબળ પ્રભાવ. તે અચરિજ નિસુણી મિલ્યો તિહાં વિવેક ઉદાર; સૌભાગ્યસુંદરી રૂપસુંદરી, પ્રમુખ સયલ પરિવાર. સ્વજન વર્ગ સઘલે મિલ્યો, વરત્યે આણંદ પૂર; નાટક કારણ આદિસે, શ્રી શ્રીપાલ સબૂર. '
અર્થ -દૂત મારફત માળવપતિ આવ્યાની ખબર મળતાંજ ખભા પરથી કોવાડે દૂર કરાવી સુંદર વસ્ત્રાલંકાર પહેરાવી અતિ આદર સહિત તેને શ્રીપાળજીએ પિતાની સભામાં તેડાવી, સુંદર આસન ઉપર બેસાર્યો. એ સમય મયણાસુંદરી (ઉભી થઈ મર્યાદાપૂર્વક સરલ ચિત્તથી પિતાના મનને પરિતોષ મળવા) બેલી “પૂજ્ય પિતાજી! જે મેં “કર્મ કરે તે જ થાય છે” એ બેલનો પક્ષ કર્યો હતો, તે બોલ ઉપર મને જે વર આપ્યો હતું, તે વરનું કર્મ પ્રતાપવડે પ્રકાશીત થયેલું પ્રારબ્ધ નિહાળે, કે જેથી કમ કરે તે જ થાય છે” એ અમૂલ્ય જેનસિદ્ધાંતની વિશેષ પ્રતીતિ મળતાં આપને અતિ આનંદ મળે અને મનના સંતાપ દૂર ટળે.” આવું વચન સાંભળતાંજ પ્રજા પાળ રાજાએ ધારીને જોયું તો તેને પોતાની પુત્રી મયણ-. સુંદરી સંબંધી ઓળખાણ પડી કે અતિ વિસ્મિત ચિત્તવંત બની ભદ્રાસનપર બિરાજેલા મહારાજા તરફ નિગાહ પૂર્વક નિહાળ્યું તે પિતાના જમાઈ જ છે એવી પ્રતિતિ થતાં ઉઠી ઉભા થઈ જમાઈના પ્રબળ પ્રતાપી પ્રારબ્ધને પ્રણામ કરી નમ્રતાયુક્ત કહ્યું-“પ્રભ ? હું આ૫ ગિરૂવા ગુણવંતને ન ઓળખી શકે તે માટે માફ કરશે.” એ સાંભળી શ્રીપાળજીએ કહ્યું-“ગિરૂઆઈ કે ગુણવતપણે જે કંઇ પ્રાપ્ત થયું . જણાતું હોય તે કંઈ મારા સામર્થ્યથી નહીં, પણ શ્રી સદ્દગુરૂએ બક્ષેલા શ્રી નવપદજીના મહિમાનું જ સામર્થ્ય છે. આ શોભાયુક્ત બનાવ એ પ્રભુના પ્રતાપનેજ છે.” આ પ્રમાણે એક બીજાના મન આનંદ વિસ્મીત ને અભિન્ન થતાં પરસ્પર આનંદ છાઈ રહ્યો અને એજ આનંદને વિશેષ લાભ લેવા પ્રજા પાળ રાજાએ પોતાના રાણીવાસમાં સંદેશે કહેવરાવી સિભાગ્યસુંદરી તથા રૂપસુંદરી વગેરે તમામ મોટો અને વિવેકવંત પરિવાર બોલાવી લીધે; તેમજ તે સર્વ સ્વજનવર્ગ એકત્ર મળતાં અનહદ આનંદ પ્રસરી રહ્યો. આ આનંદ પ્રસંગની મહત્તા પ્રદર્શિત થવા તેજપૂર્ણ શ્રીપાળજીએ પૂર નૂરવંત નાટકનાં ટોળાંઓને નાટક ભજવવાને હુકમ કર્યો.
(૬-૧૧)
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથો (ાળ-લુંબે ઝુંબે વરસે મેહ, આજ દહાડો ધરણી ત્રીજરે હો લાલદરી) હજી પહેલું પેડું નામ,
નાચવા ઉઠે આપણી હે લાલ; હોજી મૂલ નટી પણ એક,
નવિ ઉઠે બહુ પરેં ભણું હે લાલ. હજી ઊઠાડી બહુ કષ્ટ,
પણ ઉત્સાહ ન સા ધરે હો લાલ; હાજી હા હા કરી સવિષાદ, દૂહો એક મુખ ઉરે હે લાલ.
( દુહો - કિહાં માલવ કિહાં શંખપુર, કિહાં બમ્બર કિહાં નટ્ટ; સુરસુંદરી નચાવિયે, દેહેં દલ વિમર.
(ઢાલ ચાલુ) ' હજી વચન સુણી તવ તેહ,
જનની જનકાદિક સવે હો લાલ; હજી ચિંતે વિસ્મિત ચિત્ત,
સરસુંદરી કિમ સંભવે છે લાલ.. અર્થ-નાટકની નવ મંડળીઓ કે જે બમ્બર કુળના મહારાજાને ત્યાંથી મળી હતી તે પિકી પહેલી મંડળી પોતાના નાચગીત વગેરેની ખુબી બતાવવા હાજર થઈ અને નાટકની શરૂઆત કરવા પિતાની મેળે ઉભી થઈ; પરંતુ તે મંડળીની મુખ્ય નટી નાટક પ્રયોગ ભજવવા ઉભી થઈ નહિ, જેથી બધા નાટયપાત્રોએ તેણીને ઘણી રીતે સમજાવી; છતાં પણ તે ઉઠી ઉભી થઈ પાટ ભજવવા ઉત્સાહિત બની નહિ. જ્યારે છેવટ પરાણે પરાણે ઉઠાડવામાં આવી ત્યારે નિરૂત્સાહ (ક મનથી) હા ! હા! શબ્દસહ ઉડા નિશ્વાસ નાખી તેણીએ એક દુહો કહી પોતાનું દુઃખ જાહેરમાં લાવવા યત્ન ચલાવ્યું કે-કયાં મારો માળવે દેશમાં (માળવપતિના મહેલમાં) જન્મ, કયાં શંખપુરના ધણુ સાથે પરણવું? કયાં બમ્બર કુળમાં મને વેચવી અને નાટક કરતાં શીખવું? હા ! દેવે મારો અમળાટ, અકડતા અને વક્રતા વગેરેને દળી નાખી આ સુરસુંદરીને નાચતી કરી છે! ” આવું વિસ્મયકારી ૨૮
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ નટીનું કથન સાંભળી સિભાગ્યસુંદરી, પ્રજાપાળ રાજા અને બીજે સ્વજન સજજન વગ વિસ્મય સહિત ચિંતવવા લાગે-“આ સુરસુંદરી હોય? પણ આ સ્થિતિમાં તેણીનું રહેવું કેમ સંભવે?” (૧–૪) હો જનની કંઠ વિલગ,
પૂછી જનકે રોવતી હે લાલ; હજી સઘલે કહે વૃતંત્ત,
જે દ્ધિ તુમેં દીધી હતી તે લેલ. હજી હું તે ઋદ્ધિ સમેત,
શંખપુરીને પરિસરે હો લાલ; હેજી પહોતી મુહૂરત હેત,
નાથ સહિત રહી બાહિરે હે લાલ. હજી સુભટ ગયા કેઈ ગેહ,
છે છે સાથે નિશા રહી હે લેલ; હાજી જામાતા તુજ ન,
ધાડી પઠી તિહાં હું ગ્રહી હે લાલ. હેજી વેચી મૂયૅ ધાડિ,
સુભટે દેશ નેપાલમાં હો લાલ; હેજી સારવાંહે લીધ,
ફળે લખ્યું છે ભાલમાં હો લાલ. હજી તેણે પણ બમ્બરકુલ,
મહાકાલ નગ ધરી હો લાલ; હાજી હાટે વેચી વેશ,
લેઈ શીખાવી નટી કરી હે લાલ. હાજી નાટકપ્રિય મહાકાલ,
નૃપ નટપેટકશું ગ્રહી હો લાલ; હેજી વિવિઘ મચાવી દીધ,
મયણસેનાપતિને સહી હે લાલ. હાજી નાટક કરતાં તાસ,
આગે દિન કેતા ગયા તે લાલ;
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથે હાજી દેખી આપ કુટુંબ,
ઉલટયું દુખ તમ હુઈ દયા હે લાલ. હેજી મયણાં દુઃખ તવ દેખી,
નિજ ગુરૂ અરૂણ મદ કિયે હો લાલ; હાજી તે મયણપતિ દાસ,
ભારેં અબ મુઝ સલકિયે હે લાલ. હજી એકજ વિજયપતાક,
મયણ સયણમાં લહે હો લાલ હેજી જેહનું શીલ સલીલ,
મહિમાંયે મૃગમદ મહમહે હો લાલ. હાજી મયણને જિનધર્મ,
ફલિયો બલિ સુરતરૂ હો લાલ; હેજી મુઝ મને મિથ્યાધર્મ,
* ફલિયો વિષફલ વિષતરૂ હો લાલ. હજી એકજ જલધિ ઉત્પન્ન,
- અમિય વિષે જે આંતરે હો લાલ; હેજી અમ બિહં બહેની માંહિ,
તેહ છે મત કેઈ પાંતરો હો લાલ. હાજી મયણાં નિજકુલલાજ,
મણિદિપીકા હો લાલ; હેજી હું છું કુલમળહેતુ,
સઘન નિશાની ઝીપિકા હે લાલ. હજી મયણ દીઠે હોય,
સમકિત શુદ્ધિ સેહામણી હો લાલ, હાજી મુઝ દીઠે મિથ્યાત,
ધીઠાઈ હોયે અતિઘણું હો લાલ. અર્થ –એવા શંકારિત વિચાર કરે છે એટલામાં તે સુરસુંદરી તેડીને પિતાની માની કેટે વળગી રોવા લાગી. રેતી જોઈને તેણીના પિતાએ પૂછયું “પ્રિય પુત્રી ! આવી દુઃખદ સ્થિતિને શા કારણથી ભેટી
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
શ્રીપાળ રાજાને રાસ શકી ?!” પુત્રી સુરસુંદરીએ સઘળી હકીકત કહેવી શરૂ કરી- પૂજ્ય પિતાશ્રીજી! આપે જે મને સકળ પ્રકારની અદ્ધિ આપી વિદાય કરી હતી તે ઋદ્ધિ સહિત શંખપુરી નગરીના નજીક જઈ પહોંચી; પણ પુરપ્રવેશનું મહત્ત ન આવવાથી શહેર બહારના બાગમાંજ પતિદેવ સહિત સપરિવારે નિવાસ કરવાની જરૂર પડી. પિતાનું વતન હોવાથી રક્ષક રજા મેળવી પોતપોતાને ઘેર ગયા અને થોડા રક્ષક સાથે મેં રાત્રી ગુજારવા માંડી. દરમિયાન રાત્રિએ થોડા માણસોના કાફલાને એકદમ નગદીમાલ વિશેષ હોવાને લીધે લાગ મળતાં મધ્ય રાત્રિની વેળાએ ધાડપાડુઓએ ધાડ પાડી. તે વખતે આપના જમાઈ તો પિતાને જીવ બચાવવા અને ત્યાંજ પડતી મેલી નાશી ગયા, એથી આપે બક્ષેલી સઘળી દોલત ધાડપાડુ ચેરેએ લુંટી હાથ કરી અને તે સાથે મને પણ કબજે કરી રસ્તો પકડયો. તે ધાડપાડુના માણસોએ મને નેપાળમાં જઈ એક સાર્થવાહને ત્યાં ધન સાટે વેચી દીધી. હા ! જે ભાગ્યમાં લખ્યું હોય તે જ ફળીભૂત થાય, પરંતુ તેમાંથી કઈ કંઈ ઓછું વધતું કરી શકનાર નથી. તે સાર્થવાહ પણ લાગ મળતાં મને મહાકાળ રાજાના બમ્બર કુળ નગરની અંદર વેશ્યાની દુકાને વેચી દીધી. તેણીએ મને નાટયકળામાં નિપુણ કરી નટી બનાવી. તે પછી નાટકના મહાશેખી મહાકાળ રાજાએ નવ નાટકની મંડળીઓ ખરીદી, તેમાં મને પણ તે વેશ્યાની પાસેથી ખરીદી લીધી અને વિવિધ પ્રકારે નાચ નચાવ્યા. જ્યારે પોતાની મદનસેના કુવરજીના શ્રીપાળજી મહારાજા સાથે લગ્ન કર્યા ત્યારે દાયજામાં મારા સહિત નવે નાટકમંડળીઓ આપી દીધી. શ્રીપાળજી મહારાજા અગાડી નાટક કરતાં ઘણું દિવસ વહી ગયા; પરંતુ આજે તો પિતાનું પ્રિય કુટુંબ માત્ર દેખ્યું, તેમજ મારા ભણું આપની દયા દષ્ટિ થઈ તેથી દુઃખ ઉભરાઈ જવા લાગ્યું. આપે મને પરણાવી તે વખતે મારી મોટી બહેન મયણસુંદરીનું દુઃખ નિહાળી મેં મારી મોટાઈને ગર્વ કર્યું હતું, તે મદના પ્રતાપ વડે હાલ તે જ મયણાસુંદરી બહેનના પતિ આ શ્રીપાળજી મહારાજતેમના સેવકભાવે-દાસીભૂત થઈને મેં દાસી પણું કર્યું; માટે જે મદ કરેલો તે મને નડો. ( હવે મયણાંસુંદરીની પ્રશંસા કહે છે કે, એકજ અદ્વિતીય વિજયપતાકાને મયણુસુંદરી બહેન પોતાના સગા કુટુંબમાં પ્રાપ્ત કરવા ભાગ્યશાળી નીવડી છે. પુનઃ એણીનું શીળ, લીલામહીમાવડે કરીને કસ્તુરીની પેઠે મહમહી રહ્યું છે, અર્થાત્ જેણીના શીળ, સુગંધને જગતમાં વિસ્તાર થઈ રહ્યો છે. મયણુસુંદરી બહેને જે જિનધર્મ સેવન કર્યો તે બળવાન કલ્પવૃક્ષ સરબો પ્રત્યક્ષ દશ્યમાન શુભરૂ૫ કુલે ફળે કરીને ફળ્યો છે, અને મેં મિથ્યાત્વ ધર્મ :
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચેક
૨૧. સેવન કર્યો તે મને ઝેરના વૃક્ષ સમાન દુઃખરૂપ પુલ ફળેથી ફળે છે. મતલબ એજ કે જેવાં જેણે બીજ વાવ્યાં તેણે તેવાં ફળ મેળવ્યા. કેઈ : કહે કે તમે એકજ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ છતાં આટલે બધે તફાવત કેમ પડી ? તે તેને દલીલ સાથે દર્શાવીશ કે જેવી રીતે એકજ સમુદ્રની અંદર અમૃતનું અને વિષ ( હલાહલ) નું ઉતપત્તિ સ્થાન છે, છતાં તેમાં જમીન આસ્માન જેટલું અંતર છે; કેમકે અમૃત રોગમાત્રનું નિકંદન કરી જીવન બક્ષે છે અથવા તે મરણ પામેલાને જીવાડે છે, અને હળાહળ ઝેર છે તે પ્રાણીમાત્રના પ્રાણની હાણ કરે છે, તે એકજ જગાએ પેદા થએલ છતાં મહાન તફાવતવાળાં છે, તેવી જ રીતે અમે બન્ને બહેને વચ્ચે પણ મોટો તફાવત છે, માટે કેઇએ ભૂલા ખાવે નહીં કે ઉત્પત્તિસ્થળ એક હોવાથી એક સરખાં મતિ, ગતિ, સ્થિતિવંત હોય. તેમજ મોટી બહેન પોતાના કુળની લાજને પ્રકાશ કરવામાં મણિરત્નની પેઠે દીપકરૂપ છે અને હું તે કુળને મલીન કરવાના કારણરૂપ હેવાથી ઘનઘોર ઘટાવાળી અંધારી રાતને પણ શરમાવનારી છે. મોટી બહેનને જેવાથી સોહામણું સમકિતની શુદ્ધિ થાય અને મને જેવાથી મિથ્યાત્વ લક્ષણ બહુજ ધીઠાઈ–વક્રતા પ્રાપ્ત થાય »
(૫–૧૭) હોજી એહવા બેલી બાલ,
સુરસુંદરીયે ઉપાય હો લાલ; હોજી જે આનંદન તેહ,
નાટિક શતકે પણ કયો હો લાલ. હાજી શ્રીપાર્લે વડગ,
હવે અરિદમણ અણુવિયો હો લાલ; હજી સુરસુંદરી તસુ દીધ,
બહુ ઋઢે વળાવિયે હો લાલ. હજી તે દંપતી શ્રીપાળ.
મયણને સુપસાઉલે હે લાલ; હજી પામે સમકિત શુદ્ધિ, અધ્યવસાચું અતિ ભલે હો લાલ.
૨૦. ૧ આ સંબંધ એજ બોધ આપે છે કે-મળેલી સમૃદ્ધિમાં છવાઈ ન જતાં સમાન ભાવે રહેવું; કેમકે દૈવની રચના કોઇને કળવામાં આવી નથી, જેથી ઘડી પછી કેવી હાલત થશે તે માલુમ પડતું નથી માટે છત જાઈ છોકવું નહીં.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
અથ—શ્રીપાળજીએ સંબધીઓને આનંદ ઉત્પન્ન કરવા માટે સુરસુદરીને નાટક બતાવવાની આજ્ઞા કરી હતી, તે એક નાટક તેા શું; પણ સેકડો નાટક ભજવી બતાવવાથી પણ જે આંદ ન મળે તે આનંદ પેાતાના દોષ અને મયણાંસુંદરીના ગુણુભરિત વાકયચાતુરીવડે ઉપર પ્રમાણે મેલા ખેલીને સુરસુંદરીએ આનંદ આપ્યા. મતલબ એજ કે જેવા આનંદ સેકડા નાટકથી ન મળે તેવા આનદ કનાટકથી પ્રાપ્ત થયા. આ પ્રમાણે મીના સાંભળી પેાતાનાજ લશ્કરમાં હાજર રહેલા શખપુરપતિ અરિદમન રાજાને મેલાવી ઉત્તમ પેાષાક અને સન્માન સહિત સુરસુરીને સુપરદ કરી, વિશેષ ઋદ્ધિ અક્ષી, (પેાતાની હજુરમાં રહેવાની નેાકરીથી સદાને માટે મુક્ત કરી આનંદ સ્નેહપૂર્વક તેને પેાતાને વતન જઇ સંસારિક સુખ મેળવવા ) વિદાય કર્યાં. એટલે તે પતી (વરવહૂ) પણ શ્રીપાળજી અને મયણાંસુંદરીના પ્રતાપવડે સુખ પામવા ઉપરાંત બહુજ સારા સહિત શુદ્ધ સમકિત પણ પામ્યાં.
૨૨૨
હોજી કુષ્ઠી પુરૂષ શત સાત,
મયણાવણે' લહી યા હો લાલ; હાજી આરાધી જિનધર્મ,
નિરાગી સધળા થયા હો લાલ. હોજી તે પણ નૃપ શ્રીપાળ,
પ્રણમે બહુલે પ્રેમશુ' હો હાલ; હાજી રાણિમ દીચે નૃત્ય તાસ,
વદનકમલ નિત ઉલસ્યુ” હા લાલ. હાજી આવી તમે નૃપ પાય,
મતિસાગર પણ મંત્રવી હેા લાલ; હાજી પૂરવ પરે નરનાહ,
તેહ અમાત્ય ક્રિયા કવિ હૈ। લાલ. હાજી સુસરા સાલા ભૂપ,
માઉલ ખીજા પણ ઘણા હા લાલ; હાજી તેહને દિયે બહુ માન, નૃપ આદરની નહિં મણા હેા લાલ. હાજી ભાલ મિલિત કરપદ્મ, સવિ સેવે શ્રીપાલને હોં લાલ;
અધ્યવસાય
(૧૮-૨૦ )
૨૧
૨૨
૨૩
૨૪
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચોથો
૨૨૩ હેજી ઈક દિન વિનવે મંત્રી,
મહિસાગર ભૂપાલને હો લાલ. હજી એથે ખડે ઢાળ,
બીજી હુઇ સોહામણી હે લાલ; હાજી ગુણ ગાતાં સિદ્ધચક્ર, જસ કીરતિ વાધે ઘણી હે લાલ.
૨૬ અથર–શ્રીપાળજીને સુયશ શ્રવણુ કરીને સાતસે કોઢોઆ કે જેઓએ મયણાસુંદરીના વચનવડે દયા પ્રાપ્ત કરી શ્રી જનધર્મ આરાધીને નિરોગતા મેળવી હતી તેઓ બધા પણ ત્યાં આવી પહોંચ્યા અને ઘણાજ પ્રેમપૂર્વક શ્રીપાળજીના ચરણકમળમાં નમ્યા, એટલે શ્રીપાળજીએ તે બધાઓને પિતાના હિતચિંતક જાણીને રાણાની સંજ્ઞાવાળું ઉમરાવપદ આપીને પોતાના લશ્કરના નાયક બનાવ્યા, અને આ પ્રમાણે આનંદ વતવાથી શ્રીપાળજીનું મુખકમળ હમેખાં વિકશ્વરઆનંદભય રહેવા લાગ્યું. તદનંતર પિતાને વૃધ્ધ પ્રધાન મતિસાગર પણ આવી પહોંચે અને પોતાના મહારાજાને પ્રણામ કરી આનંદમાન થયા, એટલે તેને પૂર્વની પેઠે જ અર્થાત્ પોતાના પિતાશ્રીના વખતમાં તે માટે પ્રધાન હતો તે જ મુખ્ય પ્રધાનની પદવી આપી પ્રશંસનીય કૃપાયુક્ત નેહનું ભાજન બનાવી શ્રીપાળજી આનંદ યુક્ત થયો. તે પછી સસરા-સાળા-મશાળ પક્ષના તથા બીજા પણ ઘણું રાજા અને લડવૈયાઓ આવ્યા અને શ્રીપાળજીને નમન કરી ભાગ્યશાથી થયા એટલે તેઓ સર્વને શ્રીપાળજીએ પોતપોતાની યેગ્યતા પ્રમાણે વિશેષ આદરસન્માન આપવામાં કંઈ મણું રાખી નહીં, એથી તે બધાએ મમતાળુ હદયથી હાથ જોડી મસ્તકે અડાડી નમ્રતા સાથ કેડમાંથી ઝુકી શ્રી પાળજીને નમન કરતા તેમની સેવામાં તત્પર રહેવા લાગ્યા. એક દિવસ સાનુકૂળ સમય મળતાં મતિસાગર મંત્રીશ્વરે શ્રીપાળજી પ્રત્યે ( હવે પછી કહેવામાં આવશે તે પ્રમાણે) વિનવ્યું. (કવિ યશવિજયજી કહે છે કે ચોથા ખંડની અંદર આ બીજી સુહામણુ ઢાળ પૂર્ણ થઈ તે એજ બોધ આપે છે કે શ્રી સિદ્ધચક્રજી મહારાજના ગુણ ગાવાથી યશ કીતિ વિશેષ પ્રકારે વૃદ્ધિ પામે છે, માટે દરેક મનુષ્ય એ નવપદજીનાજ, ગુણ ગાઓ કે જેથી યશકીર્તિમાં વધારો થાય.)
(૨૧-૨૬) ૧ આ સંબંધ એ ભાન કરાવે છે કે-જેના પ્રતાપવડે સુખ સંપાદન થયું હોય તેને ગુણ ન ભૂલતાં સદા તેને ઉદય ઈચ્છી યોગ્ય બદલે આપવો.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૨૪
શ્રીપાળ રાજાને રાસ
(દેહા છંદ.) મતિસાગર કહે પિતૃપદે, ઠવી બાળપણ જેણુ; ઉઠાવિયો તે તુજ અરિ, તે સહિ દિમણ. અરિ કર ગત જે નવિ લિયે. શકિત છતે પિતૃરજજ; લોક હસે બેલ ફોક તસ, જિ . શારદાન ગજજ. ૨ એ બલ એ ઋદ્ધિ એ સકલ સન્યતણો વિસ્તાર; શું ફળશે જે લેશે નહીં, તે નિજ રાજ ઉદાર. નૃપ કહે સાચું તેં કહ્યું, પણ છે ચાર ઉપાય; સામેં હોય તો દંડ , સાકરે પણ પિત્ત જાય. ૪ અહો બુદ્ધિ મંત્રી ભણે, દૂત ચતુરમુખ નામ; ભૂપ શીખાવી મોકલ્ય, પહોતે ચંપાઠામ.
અથ–મતિસાગરે વિનવ્યું કે-“મહારાજ સલામત ! આપશ્રીને " આપશ્રીના પિતાશ્રીની ગાદિપર તખ્ત નશીન કર્યા હતા; છતાં આપશ્રીના 'પિતરાઈ કાકારૂપ દુષ્ટ શત્રુએ પ્રદીપ્ત અહંકાર સાથે પદવષ્ટ કરી આપ નામવરની રાજધાની કબજે કરી લીધી છે. જો કે તે વખતે તો આપનું વય પાંચ વર્ષનું હોવાથી તથા તેને પરાજય કરવાના બળવત્તર સાધન ન હોવાથી જતું કરવા જેવું હતું પરંતુ અત્યારે તે સર્વ પ્રકારે શત્રુના દાંત પાડી શકે તેવા સ્તુત્ય શક્તિમાન છે, તે આવા સમયમાં જે નરવર શત્રુના હાથ ગયેલું રાજ્ય પાછું પિતાને હાથ ન મેળવે તેની જગતમાં અવશ્ય આસો માસના ફોકટ ગાજતા ને ઘટાટેપ બતાવવા વરસાદની પેઠે હાંસી થાય અને બળ પણ નકામુંજ ગણાય. મતલબ એજ કે ઘટાટેપ કરી ગાજતા છતાં જે વરસાદ વરસી લોકોને (પૂરતું પાણી છતાં) પાણી ન આપે તો તેને આડંબર નકામેજ કહેવાતાં લકે તેની મશ્કરી જ કરે એ સ્વભાવિક નિયમજ છે; માટે આપ પણ હવે તે આવા અવર્ણનીય આડંબર છતાં ઉદાર સ્વરાજ્યને શ ના હાથમાંથી લઈ સ્વાધીન નહીં કરશે તો આ બળ, આ ઋદ્ધિ અને વિશાળ સૈન્યનું શું ફળ પ્રાપ્ત થશે ? કશું નહીં? ૧ આવાં મંત્રીશ્વરનાં વચન સાંભળી શ્રીપાળજીએ કહ્યું, તમે કહ્યું તે
૧ આ સંબંધ એજ બંધ આપે છે કે કાર્યને ફતેહ પહોંચાડવાની પોતામાં શકિત હોય તે છતાં કાર્યને ફતેહ કરવા બેદરકાર રહે છે તે ખરેખર હાસ્યને પાત્ર ગણાય માટે શકિત પ્રાપ્ત થતાં શત્રુની ધર્મકરણીની અને પુન્યદાનાદિની તરફ પૂર્ણ પ્રકારે ધ્યાન દઈ. મળેલી શક્તિને સફળ કરવી.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથો
૨૫ સત્ય છે, પણ રાજ્ય મેળવવાના ચાર ઉપાય છે–શામ, દામ, ભેદ, દંડ એ ચાર પૈકી જે શામ એટલે મીઠા વચનને ઉપયોગ કરવાથીજ કામ ફતેહ થતું હોય તે દંડ-શિક્ષાને ઉપગ શા માટે કરવું જોઈએ ? જે સાકર ખાવાથી જ પિત્ત શાંત થઈ જતું હોય તો પછી કડવી દવાઓ શા માટે કરવી જોઈએ?” આ પ્રમાણે રાજાનું બેલવું સાંભળી મંત્રીશ્વર બે -“અહે નાથ જ્યારે આપની બુદ્ધિ મહાન અને સમુદ્ર જેવી ગંભીર છે ત્યારે હવે ચતુર્મુખ નામના દૂતને શા માટે ન મોકલવો જોઈએ? તાકીદે મોકલો; કેમકે તે સામાદિ ચારે ભેદને જાણનાર અને વાચાળપણામાં ચતુર છે, જેથી કામ ફતેહ થશેજ.” આવું મંત્રીશ્વરનું કથન સાંભળી શ્રી પાળજીએ ચતુરમુખ હતને જે જે શિખવાડવું એગ્ય હતું તે તે શિખવાડીને (તે દૂતને) સુમુતે ચંપાનગરી ભણી રવાના કર્યો અને તે મજલ દરમજલ કરતા કેટલેક વખતે ચંપાપુરીએ જઈ પહોંચ્યા.
(ઢાલ ત્રીજીરાગ બંગાલ-કિસકે ચેલે કિસકે પૂત–એ દેશી.) અજિતસેન છે તિહાં ભૂપાલ, તે આગલ કહે દૂત
; સાહિબ સેવિયે. કલા શીખવા જાણી બાલ, જે તે મોકલી શ્રીપાલ, સા. ૧ સકલ કળા તેણું શીખી સાર, સેના લઈ ચતુરંગ ઉદાર, સા. આવ્યા છે તુઝ ખંધને ભાર, ઊતારે છે એ નિરધાર. સા. ૨
રણથંભ તો જે ભાર, ન ઠવીજે તે નિરધાર સા. લેકે પણ જુગતું છે એહ, રાજ દેઈ દાખો તુમેં નેહ. સા. ૩ બીજું પયપંકજ તસ ભૂપ, સેવે બહુ ભત્તિ અનુરૂપ સા. તુમેં નવિ આવ્યા ઉપાયો વિરોધ, નવિ અસમર્થ છે
તેહ શું શેધ. સાહિબ સેવિહેં. કિહાં સરસવ કિહાં મેરૂ ગિરિંદ, કિહાં તારા કિહાં
શારદચંદ; સાહિબ સેવિયે. કિહાં ખદ્યોત કિહાં દિનાનાથ, કિહાં સાયર કિહાં
છિલ્લર પાથ. સાહિબ સેવિયે. કિહાં પંચાયણ કિહાં મૃગબાલ, હિાં ઠીંકર કિહાં ૨૯
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
સાવનથાલ; સાહિબ સેવિયે
કિડાં કદ્રવ કિહાં કૂર કપૂર, કિહાં કુકશ ને કિહાં ધૃતપૂર. સાહિબ સેવિયે,
૧૬
કહાં વાધ ને કિહાં
કહાં શુન્ય વાડી કિહાં આરામ, કહાં અન્યાયી કિડાં નૃપરામ; સાહિબ સેવિયે. લિ છાગ. કિહાં દયાધરમ કિહાં વલિ યાગ, સાહિબ સેવિયે,
કિહાં જી ને કહાં વલી સાચ, કિહાં રતન કહાં ખ'ડિત કાચ; સાહિબ સેવિયે
ચઢતે આઠે છે શ્રીપાલ, પડતે તુમ સરખા ભુપાલ. સા. જો તું નવિ નિજ જીવિત રૂ, તે પ્રણમી કરે તેહજ તુઃ; સાહિમ સેવિયે.
જો ગતિ છે દેખી રજ્જ, તારણ કરવા થાયે સજ્જ. સા. તસ સેનાસાગરમાંહિ જાણુ, તુઝ દલ સાથેચૂર્ણ
પ્રમાણુ; સાહિમ સેવિયે.
મહેાટાશુ નવ કીજે ખૂજ, સવિ કહે એહવુ' બૂઝ. અબુઝ, સાહિમ સેવિયે’.
८
૧૦
અથ:-ચ’પાનગરીમાં અજીતસેન રાજા છે તેની અગાડી જઈ ચતુરમુખ દ્રુત રસાળએટલે કે પહેલાં મીઠાં, પછી ખાટાં; અને છેવટે ખારાં, એમ ભેાજન પદાર્થ જમવાની રીત પ્રમાણે ( અર્થાત્ ભેાજનમાં પહેલાં મિષ્ટાન્ન પછી શાક ભજીયાં ચટણી અને છેવટ પાપડ કાચરી સાથેવડાં વગેરે પિરસાય તે જમાય છે તેમ ) ત્રણ રીતથી રસીલાં વચન કહેવા દ્ભાગ્યેા કે: “ હે રાજન ! આપ હવે વૃદ્ધ થયા છે. માટે આપ સાહેબ હવે પરમેશ્વરને ભજી માકીની જીંઢંગી ગુજારે એજ ઉત્તમાત્તમ છે, અથવા તા મારા સાહેમની ખિદમત કરે. આપે આપના ભત્રીજા શ્રીપાળકુવરને તેના પિતાના રાજ-તખ્તપર બિરાજેલ છતાં તેને રાજ્ય વ્યવસ્થા સ`ખી ભાર વહન કરવાને અસમર્થ જાણી પેાતાની ખાંધપર તે ખેાળે ઉઠાવી લઈ કળાઓમાં પ્રવીણતા મેળવવાને માટે વિદેશ માલ્યા હતા તે સુંદર પ્રકારે સર્વ કળા શિખી નિપુણુ ખની હાથી, ઘેાડા, રથ ને પેદલવાળા ઉદાર લશ્કર સહિત આપના ખાંધ પરના ખેો ઉતારી લેવા
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચેથા
૨૦
આવ્યેા છે, અને આપ વૃદ્ધ થયેલા ડાવાથી આપના ખાંધાના ભાર એ સપૂતને ઉતારવા લાયક જ છે, જેથી તે કબૂલત આપે છે કે હું અવશ્ય વૃદ્ધ કાકાશ્રીના ખાને આશ કરી નિવૃત્તવંત કરીશજ! લેાકેામાં પણ પપસને રિવાજજ છે કે મકાનના માને ઝીલી રાખનાર થાંભલા જૂના થઈ ગયું. હાય તા તેને તે એાજાથી મુક્ત કરી દઇ તેની જગાએ ના થાંભલે મૂકણ છે, તેા આપ જુના થંભને મેાજાથી મુક્ત કરી નવા થાંભલારૂપ શ્રીપાળક વરને સ્થાયી થવાનીજ જરૂર છે, માટે આપ રાજ્યની લગામ તેને સુપરદ કરી સ્નેહ બતાવી આનદ આપે! કે જેથી જગતમાં વાહ વાહ થાય, (અહી' લગી મીઠાં વચના છે, હવે તીખાં તમતમતાં વચન કહે છે.) વળી બીજી મીના ધ્યાનમાં લેવાની એ છે કે ઘણા રાજા મહારાજાએ શ્રીપાળજીના ચરણકમળને અનુકુળ ભક્તિ વડે કરીને સેવે છે; છતાં આપ પાતાના હાઈ તેમ કરવા નથી પધાર્યાં એ એક એમનાયી વિરાધ ખાંધવાનું ખીજ વાવ્યું છે, તે તે વિરાધના શેષ કરવા માટે તે શ્રીપાળજી શું અસમ છે ? ના અસમથ નથી ? તેમનામાં અને આપનામાં તફાવત પણ કઈ જેવા તેવા નથી; પણ ઘણુંાજ છે-ક્યાં તે સરસવના ઝીણા દાણા અને ક્યાં મહાન મેરૂ પત! ક્યાં બિચારા તારાનું તેજ અને કયાં શરતૢ પૂર્ણિમાના ચંદ્રનુ તેજ! ક્યાં ઉડતા અગીયા જીવડાના પ્રકાશ અને ક્યાં તેજપુંજ સૂર્યના પ્રકાશ ! ક્યાં છિછરા તલાવડાનું ગહેરાપણું અને કયાં મહાસાગરની ગભીરતા ભરી હેરા ! ક્યાં બિચારા હરણના બચ્ચાનું મળ અને ક્યાં કેશરીસિંહતુ મહાન ખળ! અને કયાં ઠીકરાની થાળીની શૈાભા અને ક્યાં નિળ સાનાના થાળની શાલા ! ક્યાં કાદરાના ભાજનની વ્હેજત અને ક્યાં સુંદર બરાસયુક્ત ભાતના ભાજનની વ્હેજત ! કયાં કુશકાના ઢોકળાંનુ ભાજન અને ક્યાં ઘેખરના સ્વાદ ! ક્યાં શૂન્ય વગડાના મીહામણેા દેખાવ અને ક્યાં ફળ્યા પુલ્યા રમણીય બાગના મનેાહર દેખાવ ! ક્યાં અન્યાયી રાજાના જુલમી કારામાર અને ક્યાં ન્યાયશેખર રામચંદ્રજીનુ ન્યાયપૂર્ણ રાજતંત્ર ! ક્યાં આપડા એકડાનું સામર્થ્ય પણું અને ક્યાં વિકરાળ વાઘનું સામર્થ્ય પણું! ક્યાં જીવહિંસામય યજ્ઞ હામ અને ક્યાં યામય અહિંસા ધમ! ક્યાં જુઠા ખેલા પ્રપંચીજન અને ક્યાં સત્ય ભાષણ કરનાર પાવન મનુષ્ય! કયાં ભાગેલા કાચના કકડાની કિંમત અને યાં અમૂલ્ય રત્નનું મૂલ્ય ! હે રાજન્ ! આ આ બધાં ઠામાં જે ચડતાં એઠાં (દાખલા રૂપ પડછા) કહ્યાં તે સમાન શ્રીપાળજી છે, અને જે પડતાં–હલકાં આઠાં કહ્યાં તે સમાન આપ જેવા રાજાએ છે, (હવે ખારાં-કડવાં વચના કહે છે). માટે જો આપ આપના જીવન ઉપર કાપેલા નહાતા તાકીદે શ્રીપાળજીને પ્રણમી સંતુષ્ટ કરી; કે જેથી તેમની તરફથી સતાષભર્યાં” કૃપાકટાક્ષના લાભ મળશે. કદાચિત્ આપ
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
શ્રીપાળ રાજાને રાસ હાથમાં આવેલા રાજ્યનું બળ જઈને ગવવંત છે તે સામી લડાઈ લેવાને માટે હેશિઆર રહેજે. શ્રીપાળનું લશ્કર તેફાની સાગરના જબરા લેઢ જેવું હોવાથી અટળ છે. તેમાં આપનું લશ્કર પાણીના લોટના સાથુવા સરખું ફેંકી દેતાં પણ ઉડી જાય તેવી સ્થિતિવાળું છે, જેથી સાગરજળના સપાટામાં કયાંયે ગાયબ થઈ જશે. તેમજ મહાન નરવરની સાથે લડાઈ લઈ પાયમાલીને તેડું ન કરવું–બળિઆ સાથે બાથ ન ભીડવી એમ જાણુ અને અજાણ લેકનું પણ કહેવું છે; માટે મારું કોણ કાને ધરી પ્રભુનું સેવન કરવા રાજ્ય મેલી ત્યાગી થાઓ; અગર તો મારા સાહેબની સેવા કરવી કશુક કરો.”
(૧-૧) બાલી એમ રહ્યો જવ દૂત, અજિતસેન બોલ્યા થઈ
ભૂત; રાજા નહિ મલે. કહેજે તું તુઝ નૃપને એમ, દૂતપણાને જે છે પ્રેમ, રા. ચંપાનગરીને રાય. રાજા નહિ મળે. ,
૧૧ આદિ મધ્ય અંતે છે જાણ, મધુર આસ્વ કટુ જેહા
આ પ્રમાણુ; રાજા નહિં મલે. ભેજન વચને સમ પરિણામ, તિણે ચતુરમુખ
તહારૂં નામ. રાજા નહિં મલે ૧૨ નિજ નહિં તેહ અમારે કેઉ, શત્રભાવ વહિયે છે દેઊ; .. જીવતો મૂકો જાણીરે બાલ, તેણે અમેં નિર્બલ
સબલ શ્રીપાળ. રાજા નહિં મલે. ૧૩. નિજ જીવિતને હું નહિં રૂઠ, રૂઠ તસ જમરાય
અપૂઠ; રાજા નહિ મલે. જેણે જગાવ્ય સૂતે સીંહ, મુઝ કેપે તસ ન રહે
લીહ. રાજા નહિં મલે. ૧૪ જસ બેલ સાયર સાથુ પ્રાય, જેહના બલ તે
બીજા રાય; રાજા નહિં મલે. તેમાં હું વડવાનલ જાણ, સવિ તે શેવું ન કરૂં
કાણું. રાજા નહિં મલે. ૧૫ કહેજે દૂત તું વેગે જાઈ, આવું છું તુઝ પૂઠે ધાઈ, રા.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચેાથે
२२८ બળ પરખીએ રણમેદાન, ખડગની પૃથવી ને
વિદ્યાનું દાન. રાજા નહિં મલે. ૧૬ ચોથે ખંડે ત્રીજી ઢાલ, પુરણુ હુઈ એ રાગ બંગાલ; રા. સિદ્ધચક્ર ગુણ ગાવે જેહ, વિનય સુજસ સુખ પાવે
તેહ. રાજા નહિ મલે. ૧૭ અર્થ -આ પ્રમાણે બોલી દૂત ચૂપ રહ્યો કે અજિતસેન શરીરમાં ભરાચેલા ભૂતની પેઠે ક્રોધસહિત બે -જે ખરી રીતે દૂતપણાનો પ્રેમ છે, તે હું કહું છું તે જ મુજબ તારા રાજાને જઈ આમ કહેજે કે બીજા રાજાઓ આવીને તને નમ્યા છે, પણ આ ચંપાનગરીને અજિતસેન સરખે અજિત સન્યવંત અજિતસેન રાજા કદિ મળવા કે નમવા નહીં આવશે ! હે દૂત ! જે તે પહેલાં મીઠાં, વચમાં તીખાં ખાટાં, અને અંતમાં ખારાં-કડવાં વચન જન જમવાની રીત પ્રમાણે છેલ્યા તે વચનો અને ભજન બેઉ સરખી હજત ભર્યા છે અને એવાં વચન બોલવા માટે તારામાં નિપુણતા છે તેથી તારું નામ ચતુર્મુખ છે એ વ્યાજબી છે. તે જે વચને કહ્યાં તેના ઉત્તરમાં સાંભળી લે–તું કહે છે કે શ્રીપાળ તમારે છે; પરંતુ તે અમારે છેજ નહીં અને કદિ શ્રીપાળ અમારે છે; પણ અમારા બને વચ્ચે શત્રુભાવજ રહેલે હોવાથી પરસ્પર શત્રુભાવે વતિએ છીએ એને લીધે શ્રીપાળ અમારે દુશ્મન છે પણ સો નથી, અને હું પણ તેને કટ્ટો દુશ્મન છું, પણ કાકે નથી ! એને બાળક જાણીને જ્યારે જીવતે જવા દીધે ત્યારે અમે નિર્બળ થયા અને એ શ્રીપાળ બળવાન થયે ! તેમજ હું મારા જીવિતવ્ય ઉપર રૂષ્ટમાન થયે નથી; પણ તારા રાજાના જીવન પર યમરાજા રષ્ટમાન થયે છે; કારણ કે તેણે સૂતેલા સિંહને જગાડી છંછેડ્યો છે; માટે ચેતીને ચાલે તે બે દહાડા છવાશે. મારો કોપ થશે તો એની કશી મર્યાદા રહેશે નહીં. વળી તેનું બળશાળી સિન્ય સાગર સમાન છે તેમાં મારૂં સિન્ય સાથવા સરખું નિર્બળ છે એમ જે તેં કહ્યું, પણ તેવા સિન્યવાળા બીજા રાજાઓ જાણવા, મને તે તે સમુદ્ર સરખા લશ્કરને શોષી લેનાર વડવાનળ જે જાણજે. હું તે સાગરસમ સેનાને એકજ ઝપાટે શેષી લેવામાં જરા પણ ઓછાશ રાખીશ નહીં, માટે તું વહેલે જઈને તારા રાજાને કહેજે. હું તારા પગલાં ચાંપતેજ વેગ સહિત લડાઇ લેવા આવું છે. બળની પરીક્ષા લડાઈના મેદાનમાં કરવી એગ્ય છે. આ વચનમાં વાદ કરે તે નકામેજ છે, જેની તરવાર તેજ અને વિજયી હોય તેની આ પૃથ્વી છે, પણ બાયલાની નથી અને જેની વિદ્યા સતેજ છે તેની જ
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
દક્ષિણા મેળવવામાં સામર્થ્યતા છે; પણ અભણ અબૂઝતાવાળામાં નથી. અથવા તેા તરવારની તાળી પાડી પૃથ્વી મેળવવી ઉત્તમ છે અને દાન વિદ્યાનુ સર્વોત્તમ છે, નહીં કે આમ કાલાંવાલાં કરી પૃથ્વી પાછી મેળવવી શેાલારૂપ છે ! અગર તેા ખાંડાવડે કપાતા શિરને સાટે મળનારી પૃથ્વી છે; પણ આમ વાકય પ્રયાગરૂપ વિદ્યાદાનવડે મળનારી નથી; માટે ઉતરે મેદાનમાં કે જે જીતશે તે પૃથ્વીના પતિ થશે.” આ પ્રમાણે વચન કહી અજિતસેન ચૂપ રહ્યો કે તુરત દૂત નમન કરી ઉજ્જયની ભણી રવાના થયેા ( કવિ યશવિજયજી કહે છે કે–આ ચેાથા ખંડમાં ત્રીજી ઢાળ મંગાળ રાગસહિત પૂર્ણ થઈ તે એજ મેધ આપે છે કે–જે માનવ શ્રી સિદ્ધચક્રજીના સત્ય ભાવથી ગુણ ગાય તે માનવ અવસ્ય વિનય સુયશરૂપ સુખ પ્રાપ્ત કરે. (૧૧–૧૭)
(દોહા છંદ. )
વચન કહે વયરીતણાં, દૂત જઇ અતિ વેગ; કઠુઆં કાને તે સુણી, હુઆ શ્રીપાલ સતેગ. ઉચ્ચ ભૂમિ તટનીતટે, સેના કરી ચતુરંગ; ચંપા દિશિ જઈ તિણે ક્રિયા, પટ આવાસ ઉત્તંગ સામે આવ્યા . સખલ તવ, અજિતસેન નરનાહ; માહેામાંહિ દલ બહુ મિલ્યાં, સગરવ અધિક ઉત્સાહ. ૩
અ:-દૂત બહુજ ઉતાવળે પથ પસાર કરી માળવાના પાટનગરમાં જઈ પહોંચ્યા અને શત્રુ અજિતસેનનાં કહેલાં વચને પોતાના રાજાને કહી સ'ભળાવી મર્યાદાચુકત ઉભા રહ્યો. એ કડવાં વચન સાંભળતાં શ્રીપાળજી તેજ તરવારને હાથમાં ગ્રહણ કરી લડાઇના મેદાનમાં ઉતરી પૃથ્વી મેળવવામાં તત્પર થયા, અને ચતુરંગી સેનાને લઇ દરમજલે ચ'પાનગરીની સીમા ભણી પહેાંચી, જ્યાં નદીના કાંઠા પર ઊઁચી પણ મજબૂત ભેખડવાળી ભૂમિ હતી, ત્યાં પોતાની લશ્કરી છાવણીના ઉંચા ને ઉમદા ડેરા તબૂ ખડા કરાવી, શત્રુના આવવાની વાટ જોવા લાગ્યા. દરમિયાન અજિતસેન પણ મળસહિત લડાઈ લેવા સામે આવી પહેાંચ્યા અને તેણે પણ પાતાની છાવણીના પડાવ કર્યાં. આમ ખટકવા માટે આવી મળેલાં બેઉ સૈન્યામાં લડાઈ કરવાના આટલા બધા ઉત્સાહ વચ્ચેા હતા કે ન પૂછે। વાત !
(૧–૩)
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૧
ચં. ૨.
ચં. ૩
ખંડ ચોથો :
(ઢાલ જેથી–દેશી કડખાની.) ચંગ ૨ણરંગ મંગલ અતિ ઘણું,
ભુરી રણદૂર અવિર વાજે; કૌતકી લાખ દેખણ મલ્યા દેવતા,
નાદ દુદુભિ તણે ગયણ ગાજે. ઉગ્રતા કરણ રણભુમી તિહાં શેધિર્યો;
રેધિયે અવધિ કરી શસ્ત્રપૂજા; બધિર્યો સુભટ કુલ વંશ શંસા કરી,
ધિમેં કવણુ વિણ તુજજ દૂજા. ચરચિયે ચારૂ ચંદન રસ સુભટ તનુ, અરચિય ચંપકૅ મુકુટ સીસેં; સાહિમેં હલ્થ વર વીર વલયં તથા, કલ્પતરૂ પરિ બન્યા સુભટ દીસે. કઈ જનની કહે જનક મત લાજવે. કઈ કહે મારૂં બિરૂદ રાખે; જનક પતિ પુત્ર તિહું વીર જસ ઊજલા, સહિ ધન જગતમાં અણિય આખે. કઈ રમણ કહે હસિય તું સહિશ કિમ, સમરે કરવાલ શર કુતધારા; નયણબાણે હો તુજ મેં વશ કિયે, તિહાં ન ધીરજ રહ્યો કર વિચારા. કઈ કહે માહરે મોહ તું મત કરે, મરણ જીવન તુઝ ન પીઠ છાંડું; અધરસ અમૃતરસ દય તુઝ સુલભ છે, જગત જય હેતુ હો અચલ ખાંડું. ઈમ અધિક કૌતુકે વીરરસ જાગતે, લાગતે વચન હુઆ સુભટ તાતા; ; . સૂર પણ ક્રૂર હુઈ તિમિરદળ ખંડવા, પૂર્વ દિશિ દાખવે કિરણ રાતા,
ચ.
૪
ચં
૫
-
ચં. ૬
ચં. ૭
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
શ્રીપાળ રાજાને રાસ અર્થ :–લડાઈના આરંભને ઉત્સાહ વધારવા બંદીજને સિંધુડા રાગમાં મને હર રણુજંગને ઉત્કર્ષ કરવા માટે મનને મહાન આહાદ ઉપજે એવાં પુષ્કળ મંગળ ગીત-કવિત ગાવા–બોલવા લાગ્યા; કેમકે કાર્યની શરૂઆતમાં ઉત્સાહ અને મંગળની વૃદ્ધિ થવાથી કાર્યસિદ્ધિ સ્વાધીન થાય છે, એથી મંગળ ગીતકે વગેરેને મંગળ વીર દેવની થવા લાગે. એકજ સ્વરથી મળેલાં રણુતૂર, શરણાઈ, નેબત વગેરે વીરવાજિંત્રો ઘણાં જ નજીક પૂરજોસથી વાગવા લાગ્યાં, અને લડાઈના કેતુકની ગમ્મત જેવાના અભિલાષી દેવતાઓ પણ પોતપોતાના વિમાન સહ આકાશમાં સ્થિત રહી દુંદુભી-નગારાં વગાડવાં લાગ્યા, એથી તે બધાંના નાદ વડે. આખું આકાશમંડળ ગાજી ઉઠયું. તેમજ તે નાદે બને લશ્કરી છાવણીમાં લડવૈયાઓમાં એક બીજા વચ્ચે લડાઈ કરવાનો ઉત્સાહ વધતો ચાલ્યો કે હવે અમે લડાઈના મેદાનમાં ઉતરી ખડગ લઈ ઘૂમીશું, આવો નિશ્ચય થતાં મોટાઈ મેળવવાને માટે જે જગાએ જંગ જમાવવો છે તે જગોમાંથી કચરો કાંકરા કાંટા વગેરે કહાડી નાખી સાફ કરી ઉંચી નીચી જમીનને સરખી કરી તેઓએ સુંદર બનાવી, તથા પિતપતાની હદની અંદર પોતપોતાનાં અસ્ત્રશસ્ત્રોને ચકચકિત કરી તેમનું ચંદન, પુષ્પ, ધૂપ, દીપ સહિત પૂજનકરવા લાગ્યા. તે પછી તે વીરને વીરત્વતાને આવેશ લાવવા બિરૂદ બેલનારા ભાટ ચારણે વગેરે તે વીરોના કુળ અને વંશની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા એટલે કે મારા બાપ ! તું ફલાણુના કુળને સપૂત વીર છે. તારા બાપે અમુક અમુક મહાવીરતાનાં કામ કર્યા હતાં અને વિજય વર્યો હતો તેને જ તું પુત્ર છે, માટે આજે અણી વખતે કુળનું તેજદાર પાણી બતાવી અન્નદાતાનું પાણી જાળવે એમાં કંઈ નવાઈ જેવું નથી. હીરાની ખાણમાં હીરાજ પાકે છે, અને ફલાણું મોસાળમાં ભાણેજ છે! અને તે વંશની સુશીલ માતાની કુંખમાં લોટેલ છે જેથી ધણુના કામમાં કદિ પાછી પાની નહીજ કરો. તેમ તમે સ્વામીભક્ત નિમકહલાલ બે શીપનું મોતી છે જેથી આજે તમારા વગર અહિંયાં ધણને પડેલા કામ માટે કોણ શિર સાટે યુદ્ધ કરે તેમ છે?” ઈત્યાદિ ઈત્યાદિ બિરૂદ વચન બેલી વીરોને સતેજ કર્યા કે તુરત તેઓ વાવેશમાં આવી મનોહર સુગધીવત ચંદન રસ વડે પોતાનાં શરીર સુશોભિત કરવા લાગ્યા. કેસરનાં તિલક ત્રિપુંડ તાણી વિજય મેળવ્યા વગર પાછા ન ફરે તે સંબંધી કેશરી કરી અવશ્ય જીત મેળવવી, અગર સમરાંગણમાં દેહને પરિત્યાગ કર એવા દઢ નિશ્ચયવંત થઈ સ્થિર થયા. માથાના મુગટ-ફેંટા-રેટા વગેરેમાં ચંપાના કુલનાં છેગાં મેલી તથા હાથમાં શ્રેષ્ઠ વીરકંકણ પહેરી યુદ્ધમાં અડગ
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચાથો
૨૩૩
થયા. કેસરીઆં કરવાં માથે ચંપાનાં છે!ગાં ખાસવાં અને હાથે વીરક કણ પહેરવાં એ ત્રણે નિશાનીએ વીરેશના વિજયની દૃઢ પ્રતિ સૂચવનારી છે. આ પ્રમાણે વીરમંડળ વીર શૃંગારયુક્ત લડાઈના મેાનમાં ઘુમવાની તૈયારી કરી જ્યારે પાતાતાના ઘરથી મહાર નિકળવા લાગ્યું, ત્યારે તેઓ કલ્પવૃક્ષની પેઠે સુÀાભિત અને તેએની મારફત કાર્યસિદ્ધ કરવાની ઇચ્છા કરનારને ઇચ્છિત સિદ્ધિ આપનારૂજ જણાવા લાગ્યું. તે વેળાએ કાંઇક લડવૈયાઓ પાતાની પૂજ્ય માતા પાસે મગળ મુલાકાતથી માદ પ્રાપ્ત કરવા ગયા, તેા તે સમય તે વીરપુત્રાને વીરમાતાએ કહેવા લાગી કે– અરે પુત્ર ! તું તારા વીરપિતાતે ઉજવીશ નહી, કેમકે તેમણે વીરતા સાથ લડાઇના મેદાનમાં ઉતરી કદીપણ પાછી પાની કરી કે પીઠ અતાવી નથી. તે 'વીરજનકના પુત્ર જો નિવીરતા મતાવે તે તેમને શરમાવું પડે, માટે તારા પિતાના જેવા વા એમનાથી પણ અધિક વીર નીવડી મારી કુંખને ધન્યવાદ અપાવજે. જયવત થઈ માઢું' દેખાડવુ' કે શત્રુ સામે લડતાં સ્વ સંપત્તિ મેળવવી એજ વીરનરનું ઉત્તમ ન્ય છે; પણ જીવને વહાલા કરી પીઠ અતાવી ભાગી આવવું કે વીરતા બતાવ્યા વગર કૂતરાને મેાતે મરવું એ હિચકારા માયલાનુજ કામ છે.' કાઈ માતા “ખેલી કેં– ‘બેટા ! તું મારૂં બિરૂદ ત્રિપુટીપદ ધારક કરજે, કેમકે હુ· વીરપિતાની પુત્રી છું, વીરપતિની પત્ની છું, હવે ફકત વીરપુત્રની માતા કહેવાઉ એટલે ત્રણ વાર બિરૂદ ધરનારી થાઉં કે જેથી ઉજ્જવળ યશ થતાં જગતમાં આખી અણી રહેવાને લીધે ધન્યવાદને પાત્ર ગણુા. મતલબ એ કે જેના પિતા પતિ ને પુત્ર વીર થઈ આખી અણીચે જીવન વ્યતીત કરે તેજ ઉજ્જવળ યશસહિત ધન્ય મનાય છે. કાઈ વીરની વીરપત્ની હસીને કહેવા લાગી કે હે નાથ ! મેં અખળાએજ ફકત આપને નેત્રખાણવડે વીધી વશ કરી લીધેલ છે, છતાં થૈ તા અને વીરતા બતાવવા સમળાએની સાથે મેદાનમાં ઘૂમવા ઇચ્છ છે, પરંતુ ત્યાં તે તીર, ભાલા તરવાર વગેરેનાં જીવલેણ છેદન ભેદન સહન કરવાં છે, માટે નેત્રખાણુ ધીરજ સાથે સહન કરી શકયા નથી તે તે શી રીતે સહુન કરી થતા રાખી શકશે। ? તેનેા જરા પણ ખ્યાલ તા કરો !’ (આ બ્ય ગવચનવડે મમમાં જણાવ્યું. જેથી ઉત્સાહ, આનંદ અને શૂરત્વના વધારે થતાં વીર ચાદ્ધાએ વિશેષ રણુરંગમાં જય મેળવી પેાતાની પત્નીને તેની વ્યગધ્વનિના હેતુ સિદ્ધ થયેલા મતાવવા આતુર થયેા.) કાઇ સ્રીએ કહ્યું- તમે મનમાં એવું ન લાવશે। કે કદાચ હું લડાઇના મેદાનમાં કામ આવી જઇશ તે પછી વહાલી પ્રિયા કાના આધારે જીવન ગુજારશે ! એવા મેાહ લાવી કે ખાજુ
૩.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
શ્રીપાળ રાજાને રાસ જીવ રાખવાથી બન્ને કાર્ય બગડે છે, માટે મારામાં જીવ ન રાખશો; કેમકે હું તે તમારી પીઠ છેડનારજ નથી–એટલે કે જે લડાઈમાંથી છત મેળવીને ઘેર આવશે તે માંગલિક વસ્તુઓ વડે તમને વધાવી અધરામૃતનો આનંદ આપી સાથેની સાથે આનંદમાન રહીશ, અને કદાચિત દેવગે રણમાં કામે આવી જવાશે, તે પણ હું તમારા વરશબને ખેાળામાં લઈ અગ્નિમાં પ્રવેશ કરી સતી થઈ સ્વર્ગમાં પણ સાથે જ આવીશ, માટે પૂર્ણ ખાત્રી રાખવી કે હું જીવતાં કે મરતાં કદી તમારી પીઠ છેડનારીજ નથી, જેથી તમને અધરરસ અને અમૃતરસ બને સુલભતાએ પ્રાપ્ત થશે. મતલબ કે વિજય મેળવીને ઘેર આવ્યેથી મારા અધરરસને આનંદ સહેલાઈથી મળશે અને કદાચ વીરતા બતાવી સ્વર્ગસંપત્તિ મેળવી તે ત્યાં અમૃતરસ હેલાઈથી મળશે, માટે વિજય મેળવવા જાઓ છે તેમાં સાવધાની સાથે અન્નદાતાનું કાર્ય સિદ્ધ કરી અમરનામના મેળવજે, કે જેથી જગતની અંદર જયરૂપ અચળ ખાંડું ગણવા ભાગ્યશાળી થવાય ! જે વીરતા સાથે લડીને રણમાં ધન્યવાદ પૂર્વક કામે આવે છે તે અવશ્ય સ્વર્ગસંપત્તિ મેળવે છે અને વિજય મેળવી હયાત રહે તો અવશ્ય આ લોકમાં યશસંપત્તિ સાથે મહાન બહાદુરીનું પદ મેળવે છે, માટે આ લેક પરલેક શેભાવવા ગ્ય ચશવંત ખડગ બતાવી સુકીતિ મેળવજો.” આ પ્રમાણે કઈ વીરમાતાનાં, કેઈ વીરસ્ત્રીનાં ને બંદીજનનાં વેધક વચને સાંભળતા કેતુકને લીધે વીર લડવૈયાઓને ઘણેજ પિરસ ચડે જેથી વીરતામાં વિશેષ ઉમેરે થતાં તેઓ અત્યંત સજગ ને સતેજ થયા, કેમકે તે મૂળથી વીર લડવૈયા તે હતા જ અને તેમાં વળી ઉકિત પ્રયુક્તિવાળાં વધાળુ વચને કાને પડવાને સંયોગ મળે, તે તેજ ઘોડાને ચાબુક ચમકાવા સરખે બનાવ બન્ય, એટલે પછી વીરત્વતા ઝળક્યામાં કશી ખામી રહી નહીં. તેઓનાં રૂંવાડાં અવળાં થઈ જવા લાગ્યાં, શરીરમાં લેહી ઉકળવાથી શરીરને વર્ણ લાલશવંત જણાવા લાગ્યું અને વિશેષ શબ્દો માં કહિચે તે તેમને હંમેશને સુંદર ચહેરે તાપવંત ક્રૂર વીર ચહેરે બની રહ્યો, જેથી રાત વીતી જ્યારે સૂર્ય ઉગે ને રણમાં ઘૂમવાને લાગ હાથ લાગે એજ વિચારમાં તેઓ લીન બની રહ્યા. કવિ સંભાવના કરે છે કે-સૂચે પહેલાં વિચાર્યુ હતું કે બંને રાજાનાં લશ્કરની સંધિ થઈ જશે; પરંતુ તેમ તે થયું નહીં. તેઓ તે પિતપિતાના શત્રુને સંહાર કરવામાં તત્પર થયા, એ જોઈ સૂયે પણ પિતાના શત્રુ અંધકાર સમૂહને અંત આણવા નિષધ પર્વતના કૂટાંતરે રહી ક્રૂરતા સાથ રક્તવર્ણ થઈ, પૂર્વ દિશા ભણી રક્ત કિરણે બતાવ્યાં.
( ૧-૧૭ )
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૫
ચં,
૮
ચં. ૯
ચં. ૧૦
ખંડ ચોથ રપિ રણથંભ સંરંભ કરિ અતિ ઘણો,
દોઈ દલ સુભટ તવ સબલ જૂ>; ભુમિને ભોગતા જોઈ નિજ યોગતા,
અમલ આરોગતા રણ ન સૂઝે. નીર જિમતીર વરસે તદા ચોધઘન,
સંચરે પરે ધવલ નેજા; ગાજ દલસાજ નડતુ આઈ પાઉસતણું,
વીજ જિમ કુંત ચમકે સતેજા. ભંડ બ્રહ્માંડ શતખંડ જે કરિ શકે,
ઉછળે તેહવા નાળ ગળા; વરસતા અગનિ રણમગન રેષે ભર્યા,
માનું એ યમતણ વયણ ડોળા. કેઈ છેદે શરૅ અરિતણાં શિર સુભટ,
આવતાં કેઈ અરિબાણ ઝાલે; કેઈ અસિછિન કપિકુંભ મુકતા ફલેં,
બ્રહ્મરથ વિહરમુખ ગ્રાસ ઘાલે. મઘરસ સઘ અનવદ્ય કવિ પદ્ય ભર,
બંદિજન બિરૂદથી અધિક રસીયા; ખેજ અરિફોજની મેજ ઘરિ નહિ કરે,
ચમકભર ધમક દઈ માંહિ ધસિયા. વાલ વિકરાલ કરવાલ હત સુભટશિર,
વેગ ઉચ્છલિત રવિ રાહ માને; ધૂળિધોરણી મિલિત ગગન ગંગાકમળ,
કેટિ અંતરિત રથે રહત છાને. કઈ ભટ ભારપરિ સિસ પરિહાર કરિ.
રણરસિક અધિક સૂઝે કબંધે; પૂર્ણ સંકેત હિત હેત જય જયરવે,
નૃત્ય મનું કરત સંગીતબદ્ધ.
ચં. ૧૧
ચં. ૧૨
ચં. ૧૩
ચં. ૧૪
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ
ચં. ૧૫
ભુરિ રણતર પુરે ગયણ ગગડે,
રથ સબલ શર ચકચૂર ભાંજે; વીર હકકાય ગય હય પુલે ચિહું દિશં,. - જે હવે શર ત કેણ ગાંજે. તેહ ખિણમાં હઈ રણ મહી ઘરતર,
રૂધિર કર્દમ ભરી અંત પૂરી; - પ્રીતિ હુઈ પૂર્ણ વ્યંતરતણા દેવને,
સુભટને હોંશ નવિ રહિ અધૂરી. * ચં. ૧૬ અર્થ –જ્યારે સૂર્યોદય થયો ત્યારે સૂર્ય અને સુભટે બન્ને લાલચાળ દેખાવના બની રહ્યા. શુદ્ધ કરી રાખેલી ભૂમિમાં હદ મુકરર માટે રણથંભ ખડો કર્યો, અને પછી ચતુરંગી સેનાના બેઉ તરફથી પોતપોતાને યોગ્ય લાગતા બૃહ ગોઠવ્યા, તથા વીરવાદ્યો અને બંદિજનના વીરવાકયા વડે રણમત્ત થયેલા વીરે પોતપોતાના સ્વામીને વિજય કરવા પોતપોતાના સતેજ શસ્ત્ર અસ્ત્ર સહિત પોતપોતાના સ્વામિની જય બોલાવી કોંપાટે૫૫ણે સબળતા પૂર્વક પૂર્ણ ધસારા યુક્ત હલ્લા કરવા રણ મેદાનમાં કૂદી વિધિની સુસ્તી ઉડાવવા લાગ્યા. તેમાં પણ જે અમીર ઉમરા વગેરે ઘણા દિવસોથી ગામ ગ્રાસ ખાતા આવેલ છે તે ઉમરા, તથા લશ્કરી અમલદારો કે જેઓએ ઘણું વખતથી બેઠે બેઠેજ માટે પગાર મેળવેલ છે તેઓએ પોતપોતાના ગ્રાસ-પગાર-અધિકાર ને કુલીનતાની ચેગ્યતાને ખ્યાલ કરી ખાસ બળ બતાવી અન્નદાતાને અત્યાનંદ સાથ વિજય અપાવેજ
ગ્ય છે એમ માની ભારે પરાક્રમ સહિત લડાઈના બૃહ તોડવામાં બારીકીથી મન લગાડયું, તથા અમલને અમલ કાયમ રહેવા અમલ કસુંબા પીને મુંઝવણુ વગર રણમેદાનમાં ઘૂમવું શરૂ કર્યું. કવિ વરસાદની મોસમ અને તે લડાઈને સમાનાલંકારથી વિવેચન સહિત મુકાબ કરી બતાવે છે કે જેમ વરસાદ વરસવા વખતે કાળી ઘટામાંથી જળબુંદ ધારાની ઝડી લાગી રહે છે, તેમ કૃષ્ણ લેશ્યાવંત અને કૃષ્ણ રંગનાં બખ્તર પાદિ ધારણ કરેલ હોવાથી તે કાળાં વાદળાંવાળાં મેઘ જેવા બની અંતર રહિત તીરની ઝડી વરસાવી રહ્યા હતા. વરસાદ વખતે જેમ ધોળાં બગલાં ઉડે છે, તેમ તે લડાઈના મેદાનમાં છેળાં નેજાવાળા વીરનરે શુરતા સાથ આમ તેમ દોડી પોતપોતાના દળવાળા અમલદારોને લડાઈ સંબંધી સંજ્ઞાવડે જાણ કરી રહેલ છે તે બગપતિરૂપ છે. જેમ વરસાદ વખતે ગાજવીજ થાય છે તેમ તે લડાઇમાં
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચોથ
૨૩૭ તેપ બંદુકને થતા ભારે ગડુડાટ તથા ચતુરંગી સેનાના પગરવ ને શબ્દના ઘોંઘાટના પડછંદા ગાજી રહેલ છે, અને ચકચકિત કરેલ તલવાર ભાલા બરછી વગેરેની ઉપર પડતા સૂર્ય કિરણને લીધે થતા ચમકારા રૂપ વીજળી ચમકી રહેલ છે, આથી વરસાદ વરસવાનો સમય અને એ લડાઈ ચાલતાને સમય સરખાં દેખાવનો માલુમ પડવા લાગે. (વરસાદ વખતે પાણીના પડવાથી ગારો તથા પાણીનું વહેવું થાય છે તેની જગાએ એ લડાઇમાં શાને ગારે ?. અને પાણીની જગાએ શું વહેતું હતું? તથા વૃષ્ટિ થવાથી કૃષિકારો રાજી. થાય છે તેમ એ લડાઈમાં રોળ વળવાથી કેણુ રાજી થતાં હતાં ? તે આગળ” કહેવામાં આવશે. હવે તોપમાંથી છૂટતા ગેળાઓ કેવા પ્રલયકારી છે તે વિષે કવિ ઉપ્રેક્ષા અલંકારથી વર્ણન કરે છે કે ) જે તે ગેળા તોપમાંથી છૂટી ઉછળી રહ્યા હતા તે આ બ્રહ્માંડરૂપી વાસણના પણ સેંકડે કટકા કરી નાખે તેવાં લયકારી હતા તથા તે અગ્નિના ભયંકર તણખા વરસાવતા અને સંગ્રામમાં તન્મય રોષથી ભરેલા લાલચોળ બનેલ હોવાથી શત્રુને સંહાર કરવામાં યમના ડોળારૂપજ હોયની ? તેવા લાગતા હતા; કેમકે યમની નજર પણ જે પ્રાણી પર પડી તે પ્રાણુને તે પોતાના ધામમાંજ લઈ જાય છે, અને તે તોપગોળાઓ ની પણ જેના પર નજર પડી કે પ્રાણી પણ ચમધામનેજ ભેટતા હતા, જેથી હું માનું છું કે તે ગોળાઓ નહીં; પણ યમના 3ળાજ હોય એવો ખ્યાલ કરાવતા હતા. (હવે તે રણમેદાનની અંદર વીર દ્ધાઓ કેવી લઘુ લાઘવી કળાવાળા કેવા ભુજબળી અને કેવા પરાક્રમી હતા તે બતાવે છે.) તે સમરાંગણમાં કેઈક વીર લડવૈયાઓ તો પોતાનાં અર્ધચંદ્રાકાર બાવડે શત્રુઓનાં માથાં છેદતા હતા, તો કેઈક જણ શત્રુ એનાં ફેંકેલા તીવ્ર બાણે પિતાના ભણી આવતાં કે પસાર થઈને જતાં હતાં તે બાણેને આવતાં જ ઝડપી લઈ, અથવા તો અધવચથીજ ઝડપી લઈ પાછાં તે જ બાણે ધનુષ૫ર ચઢાવી શત્રુઓ ભણી ચલાવી રાળ વાળતા. હતા. કેઈક વળી તેજ તરવારના એકજ ઝટકેથી હાથીનાં કુંભસ્થળે કાપી. તેમાંનાં મોતી ( ત્યાં અગાડી સ્વનિર્મિત વીરેના વીરત્વની નોંધ લેવા - આવેલા ) બ્રહ્માજીના રથમાં જોડેલા હંસને ચગાવવાજ જાણે વેરતાં હોયની? એવો ભાસ થતો હતો. (હવે તે વીરે કેવા રણરસથી મસ્ત બન્યા છે તે કહી બતાવે છે,–) જેમ તરતને ખીંચેલે દારૂ પીવાથી પીનાર કેફમાં તરતજ મસ્ત બનતાં પ્રાણહાનિની પણ પરવાહ વિનાને બની જાય છે, તેમ ભાટ-ચારણ-કવિની તરતની રચી લીધેલી બિરદાવળી વંશાવળી ને વીરત્વ " દર્શાવ્યા સંબંધની કવિતા (ગીતક-પદ-કાવ્ય) કે જે દગ્ધાક્ષરાદિ દેષ : વગરની તે બંદીજન - સુખથી વીરવનીમય બાલાતી હોવાને લીધે જે જે ,
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ વિના કુળ વંશ કાર્યની પ્રશંસા ને શાબાશી જાહેર કરવામાં આવતી હતી તે તે વીર તાજા ખીંચેલા દારૂના પીવાની પેઠે પ્રાણની પરવાહ વિનાના બની વિશેષ રણમા–રસિયા થઇ શત્રુની ફેજની જ ખેળ કર્યા વગર મોજ સાથે તેમાં એકદમ ધસારો સાથ ઘૂસી જઈ ધમાલ મચાવવા લાગ્યા હતા, એટલે કે કવિતા રૂપી તાજા દારૂનો કેફ ચડવાથી મદમત્ત થયેલા વીર એ પણ નથી જોતા કે સામી ફેજનાં માણસે ઘણાં છે જેથી હું તે સામે નહીં ફાવી શકું! અથવા તે મને ઘેરીને મારી નાખશે! એવી જરા પણ બીકની ચિંતા ન રાખતાં મોજ સાથે સામી ફેજમાં ગુસ્સા અને અભિમાન સાથે એકદમ–તાકીદથી પરાક્રમસહ ધસીને ઘૂસી જઈ શત્રુઓ સાથે હાથાહાથની કાપાકાપી ચલાવવા લાગ્યા હતા અને બાબાથ થઈ ગયા હતા. આ મહાયુદ્ધમાં હાથીસવારો સાથે હાથીસવારો, ઘોડેસવારો સાથે ઘોડેસવારો, રથવાળાઓ સાથે રથવાળાઓ અને પેદળ સાથે પેદળો તથા બરોબરીઆ બળ અને પદવીવાળાઓ સાથે તેવાજ બળ પદવીવાળાઓ પૂર રોષ જેશ અને હોંશથી બાટકતા હતા. તેમાં તરવારવાળા સાથે તરવારવાળા, બરછીવાળા સાથે બરછીવાળા, બંદુકેવાળા સાથે બંદુકેવાળા, કટારી જયાવાળા સાથે કટારી જમૈયાવાળા, અને ધનુષતીરવાળા સાથે ધનુષતીરવાળા; આમ સરખેસરખી સ્થિતિવાળા લડતા હતા. કઈ વીરનાર બીજા વીરનરને વકારી ચેતાવી ઝપટ સાથે તેનું ખડગવતી માથું ધડથી જુદું કરી દેતા હતા, પરંતુ તે વીર મસ્તક ધડથી જુદું થયા છતાં પણ વીરત્વતાના પરમાણુઓથી ભરપૂર હોવાના બળને લીધે વેગ સહિત આકાશમાં ઉછળતું હતું. તે મસ્તક, વાળને જ વાયુવડે વિખાઈ જવાથી વિકરાળ છતાં રામ રંગનું જણાતું હવાના સબબે કવિ ઉપ્રેક્ષાવડે ઉક્તિ કરે છે કે-વાહન અને લડવૈયાઓના પગરવટથી ધૂળ ઉદ્ધાં સૂર્ય દેખાતું ન હતું, પરંતુ તે માનું છું કે તે સૂર્ય તે વેગવાળા વિકરાળ શામ મસ્તકના દેખવાથી તે મસ્તકને સૂર્યે રાહુ માની મને પ્રસવા આવે છે એવી ભીતિને લીધે પિબારા ગણી યુદ્ધની પગરવટથી ઉડેલી ધૂળના જથ્થાવડે આકાશગંગામાં રહેલાં જે કરોડો કમળાને જથ્થો ઢંકાઈ ગયો હતો તે કમળ જાળના ઢંકાયેલા જથ્થાની પોલાણમાં સૂર્ય પોતાના રથ સહિત સંતાઈ રહ્યો હતે. મતલબ એજ કે ધૂળના ઉડવાથી સૂર્યપણ દેખાતા નહોતા. આવા તુમુલ યુદ્ધમાં કેટલાએક વીર પુરૂષે તે વિશેષ વીરાશથી લડતા અને ધડથી માથું જુદુ થયા છતાં ધડથીજ લડી હજારોના ઘાણ કહાડતા હતા. પણ તે વિષે કવિ ઉસ્પેક્ષા કરે છે કે તે વીરોનાં માથાં કેઈએ કાપ્યાં નથી પરંતુ પોતે પિતાના હાથેજ પોતાનાં માથાંને કાપી નાખ્યાં હતાં; કેમકે ભાર વધારે હોવાથી
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથો
૨૩૯ છૂટા મનથી લડવું ફાવતું ન હતું માટે જે ભાર ઓછો થયો તે ખરો એમ માની તે વીરાએ માથાં ધડથી જુદાં કરી દીધેલ હતાં અને તે પછી વીરત્વના–તામસી પ્રકૃતિના પર્યાયે-(પરમાણુ-રજકણો) થી પૂર્ણ + રહેલાં રણુરસિયાં પડે આમથી તેમ ઘૂમી આંધળીઆ કરી મારૂં પરાયું વિચાર્યા વિના કાપાકાપી કરી રહ્યાં હતાં ! અને તેમાં પણ એક સંકેત પૂર્ણ થયો હતો તે સબબને લીધે તે ઘડા પૂર જુસ્સા સાથે રોળ વાળી રહ્યા હતા. તે સંકેત એજ હતો કે, જે વખતે લડાઈ મચાવવા તે લડવૈયાઓ એકઠા થયા હતા તે વખતે એ ઠરાવ કર્યો હતો કે-શત્રુને હરાવી જીત મેળવવી, અથવા તો પોતાના પ્રાણની આહુતી આપીને પણ શૂરાનું નામ જાળવવું, કે બેસુમાર લડવૈયાઓને ઘાણ કહાડી બની શય્યા પર અનિવાર્ય નિદ્રાને તાબે થવું– એ સંકેત પૂર્ણ થયો તે સબબને માટે જય જય શબ્દ કરી ધડ લડે છે, તેમજ આમથી તેમ ઘૂમે છે જે માટે પણ એમજ માનું છું કે–તે ધડ - ઘૂમતું નથી, પણ યુદ્ધ કરી વીરતાની સાચી કસોટીએ શુદ્ધ સુવર્ણ નીવડયું
જય પામ્યું, એના લીધે હર્ષ વધી જતાં જય જય શબ્દ સહિત સંગીતબદ્ધ નાચ કરી રહ્યું છે! આવા વીર લડવૈયાઓ, ઘણુજ રણુતૂર ( રણસીંગ, શરણાઈ, ઢાલ, નાબતો ) વગેરે વીરવાજીત્રાના શબ્દ સમૂહવડે આકાશ ગાજી રહ્યું છે, તેથી રણમત્ત થઈ સબળતાથી સામા પક્ષવાળાના રથેનાં ફક્ત એક મુકકી જે પાટુથીજ ભાંગીને ભૂકે કરી નાખતા હતા અને વિરહાક ( સિંહ સરખે તાડુકે) કરી અધિક બળને ગર્વ રાખી એક વીર બીજા વીરને વકારી-લલકારી કહેતા હતા કે-જે બરડાનો ભાર ઓછો કરવા ચાહત હો તો મારી સામે આવ! ઘણા વખતથી હું તારી જ રાહ જોઉં છું કે ક્યારે આવે ! વગેરે વ્યંગમાં મર્મભેદક વચને કહેતા હતા. તે વીર હાક સાંભળીને (લડાઈની કેળવણી ન પામેલા છતાં જરૂરી પ્રસંગે લડાઈમાં સામેલ રાખેલા ) હાથી ઘોડાઓ આમથી તેમ ડરી ચીસ પાડી ચોમેર નાસતા જણાયા. એવા વીરોને કણ ગાંજી શકે? કેમકે જીવમાત્રને મરણને મોટે ભય છે, તે ભય તે તેમણે દૂર કરેલો હતો, તો પછી તેઓ કેવી રીતે ગાંજ્યા જાય ? (મરણને ભય રાખે તેનેજ તાબે કરી શકાય છે.) તે વીરને મારવું કે મરવું એજ દઢ નિશ્ચય હતો, ત્યાં અડગ રહેવામાં બાકી જ શી ? આ પ્રમાણે યુદ્ધ ચાલતાં જોતજોતામાં લડાઈનું મેદાન, લેહીના ગારાથી મડદાઓના ઢગલાથી, ઘાયલ થયેલાઓની દયાજનક સ્થિતિથી અને લેહીની નદીઓ વહેવાથી બહુજ બીહામણું થઈ રહ્યું હતું, અને તેમાં વળી જબરું યુદ્ધ જામવાને લીધે ભૂત, પ્રેત, વ્યંતર, વીર, વૈતાળ, વગેરે તિયોનીવાળા દેવે જે લેહી માંસનાજ લુપી છે તેઓને લોહી માંસને
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
શ્રીપાળ રાજાને રાસ જથ્થો મળતાં પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત થઈ અને આ લડાઈ જામી તે સારું થયું એવી તે કાર્યથી પ્રીતિ થઈ, અથવા તે વ્યંતરનિકાયના દે કે જે લડાઈ જેવાને માટે પોતપોતાના વિમાન સહિત આકાશ પંથે રહ્યા હતા તે દે અપાર લડવૈયાઓને વીરતા સાથે મરણ પામેલા જોઈને પ્રીતિવંત-રાજી થયા, અને લડવૈયાઓએ પણ જે વીરતા બતાવી માલિકની પ્રસન્નતા મેળવળી હતી તે પણ મળવાને વખત આવો લાગતા આનંદિત થયા હતા; કેમકે તેઓને જે હોંશ હતી તે પૂરી થઈ હતી. દેખી શ્રીપાલભટ ભાંજિયુ સે નિજ,
ઊઠવે તવ અજિતસેન રાજા; નામ મુઝ રાખવો જોર ફરી દાખવો,
હે સુભટ વિમલકુલ તેજ તાજા. ચં. ૧૭ તેહ ઈમ બૂઝતો સૈન્ય સજિ સુઝતે,
વીટિયો જત્તિ સયસાત રાણે; તે વદે નૃપતિ અભિમાને ત્યજી હજિય તું,
પ્રણમી શ્રીપાલ તિહાં એ જાણે. ચં. ૧૮ માનધન જાસ માને ન તે હિતવચન,
તેહ શું સૂઝતે નવિય થાકે બાંધિ પાડિ કરિ તેહ સતસય ભટે, હુઓ શ્રીપાલ જશ પ્રગટવાકે.
ચં. ૧૯ પાય શ્રીપાલને આણિયો તેહ નૃપ, - તેણે છોડાવી ઉચિત જાણી; ભૂમિસુખ ભેગવો તાત મત ખેદ કરે,
વદત શ્રીપાલ ઈમ મધુર વાણી. ખંડ ચોથે હુઈ ઢાલ ચોથી ભલી,
પૂર્ણ કડખાતણ એહ દેશી; જેહ ગાવે સુજસ એમ નવપદ તણે, તે લહે ઋદ્ધિ સવિ શુદ્ધલેશી.
ચં. ૨૧ અર્થ–આ પ્રમાણે શ્રીપાળજી મહારાજાના વિજયી લશ્કરે અજિતસેનના લશ્કર પર જબરો મારો ચલાવી તેની હરોળ તોડી ભારે ભંગાણ પાડી
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથો
૨૪૧ દીધું, એ જોઈ અજિતસેને ઉઠી આવેશ સાથે પિતાના નિરુત્સાહ થયેલા વીરે પ્રત્યે કહેવા માંડયું-“મારા વહાલા વીરો ! મારું નામ અજિતસેન છે તેનું જ સૈન્ય ક્યારે આમ છતાઈ જાય ત્યારે મારા નામનું નીર ને નૂર કાયમ ન રહે માટે ના નહીં ! હીમ્મત રાખો! હું પોતે હવે લડવા સામેલ થાઉં છું, જેથી હમણાં જ શત્રુ પર જીત મેળવી વિજય વરીશું. પાછા ધસી ધસારો ચલાવવો એ શત્રુના પ્રાણુ લેવાને જ કાયદો છે. સાપ, બીલાડી, ધનુષ, વગેરે પાછાં હઠીને જ સામાના પ્રાણ લે છે. માટે આપણે પણ પાછા હઠી હલ્લા કરીશું છે તેથી અવશ્ય આપણી જીતજ થશે; માટે નાઉમેદીને ન ભેટે, મારું નામ રાખે અને ફરીને એક વાર જોર બતાવે એટલે ફતેહના ડંકા. હે નિમળકુળમાં પેદા થયેલ વીરે! તમે એક વાર ક્ષત્રીયના તેજવડે તાજા થઇ સામે મારે કરે.” આ પ્રમાણે કહી અજિતસેને નાઉમેદ થયેલા વીર પુરૂષોને ફરી લડવા માટે સતેજ કર્યા અને વીરોને પાણી ચડાવતે તથા પોતે શસ્ત્ર અસ્ત્ર ચલાવતા શ્રીપાળના લશ્કર ઉપર મારે ચલાવવા લાગ્યો. તેમજ ફરી સતેજ થયેલા વિરે પણ મરણ આ થઈ કાપા કાપી કરવા લાગ્યા. એ જોઈ સાતસે રાણાઓ કે જે સિન્યના નાયક હતા તેઓ અત્યાર લગણ સિન્યની બહાદુરી જ જોઈ રહ્યા હતા તેમણે એકદમ હલા કરી ભાર આવેશ સાથે કાપા કાપી ચલાવીને અજિતસેનને ઘેરી લીધો અને તે અહંકારી પ્રત્યે કહ્યું -“હે રાજન ! હજી લગણ બાંધી મુઠી છે માટે ગર્વ તજી અમારા સ્વામી શ્રીપાળજી કે જે હિતના જાણકાર છે તેમના ચરણકમળ પ્રણમીશ તે તારા બધા ગુન્હા માફકરી ઉત્તમ જ નિવાસ બક્ષસે. અભિમાન એજ હિતની હાનિ કરનાર છે, તો તેને પરિત્યાગ કરી પ્રભુ ભજવામાં તત્પર થા.” જો કે આ પ્રમાણે રાણાઓએ અજિતસેનને હિતવચન કહ્યાં; તદપિ જે માન–ગવને જ પોતાનું સર્વસ્વ ધન માને છે તે મનુષ્ય કદિ પણ કેઈનાં હિતવચને માને જ નહીં, તે પછી અહંકારી અજિતસેન હિતવચનને અનાદર કરે એ તે સ્વાભાવિક જ છે. એથી રાણાઓના બોલવા તરફ બેદરકારી બતાવી તેઓની સાથે જ લડવા લાગ્યો, એ જોઈ સાતસે રાણાઓને બહુ જ ગુસ્સો ચડતાં તેને તત્કાળ હાથીના હોદામાંથી નીચે પટકી પાડી, મુસ્કટાટ બાંધી, તેઓએ શ્રીપાળજીને યશ પ્રકટાવીશબ્દથી જાહેર કરી, ગવી અજિતસેનને તેવીજ કેદી સ્થિતિમાં શ્રીપાળજીના ચરણે લાવી હાજર કર્યો, એટલે વિવેક શિરોમણિ શ્રીપાળજીએ કાકાશ્રીને બંધનથી મુકત કરાવી સન્માન આપ્યું. કેમકે ગમે તેમ તેપણ તે વયેવૃદ્ધ અને કાકે હતો જેથી તેને પોતાના
૩૧
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
શ્રીપાળ રાજાને રાસ અગાડી બંધન યુકત રાખી રાજી થવું એ વ્યાજબી નહેતું, એના લીધે માન જાળવી મધુરવાણુથી કહ્યું- પૂજ્ય કાકાશ્રી આપ આપની જે ભૂમિ છે તે સુખ પૂર્વક ભોગ અને જરા પણ મનમાં ખેદ ન કરશે; કારણ કે પુત્ર અને શિષ્યની અગાડી પરાજય પામવો એ અધિક શોભારૂપ છે, માટે આપથી હું વિશેષ વિજયવંત કદાચ ગણા હે તો તેથી રાજી થવાનું છે, પણ શરમાવાનું નથી. જ્યારે આપથી ન્યૂનતાવંત, વિજયતા કે ઋદ્ધિ સિદ્ધિવંત હોઉં ત્યારે ખેદ કરવાની જરૂર ગણાય, એથી મારાથી પરાજિત થવામાં બેદરંત ન થતાં કુળમાં વિશેષ વિજયધારી નીવડે એમ માની હર્ષવંત થવાની જરૂર છે.” ઈત્યાદિ મિષ્ટ વચને વડે કાકાશ્રીને સંતોષ આપે. (કવિ યશવિજયજી કહે છે કે આ ચોથા ખંડમાં ચોથી ઢાલ કડખાની દેશી વાળી પૂર્ણ થઈ તે એજ બાધ આપે છે કે જે મનુષ્ય શ્રીનવપદજીના સુયશ ગાશે તે મનુષ્ય નિર્મળ વેશ્યાવંત થઈ સર્વ પ્રકારની દ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે.)
(૧૭–૨૧)
(દેહા છંદ.) અજિતસેન ચિંતે કર્યું,-અવિમાસ્યું મેં કાજ; વચન ન માન્યું દતનું, તે ન રહિ નિજ લાજ. આપ શકિત જાણે નહીં, કરે સબલ શું જુઝ; સહિતવચન માને નહીં, આપે પડી અબઝ. કિહાં વૃદ્ધપણુ સદા, પદ્ધોહ કરવા પાવ; કિહાં બાલપણ એ સદા પર ઉપકાર સ્વભાવ. ગેત્રદોહ કરતી નહીં, રાજદોહ નવિ નીતિ; બાલદોહ સદગતિ નહીં, એ ત્રણે મુઝ ભીતિ. કે ન કરે તે મેં કર્યું, પાતિક નિહર નિજાણ; નહિ બીજું બહુ પાપને, નરક વિના મુઝ ઠાણ, એવા પણ સહુ પાપને, ઉદ્ધરવા દિયે હથ્થ; પ્રત્રજ્યા જિનરાજની, છે ઇક શુદ્ધ સમ0. તે દુખવલ્લીવનદહન, તે શિવસખતરૂકંદ; તે કુલધર ગુણગણતણું, તે ટલે સવિ દંદ,
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૩
ખંડ ચોથી તે આકર્ષણ સિદ્ધિનું, ભવિનિ:કણ તેહ, તે કષાયગિરિભેદપવિ, નોકસાયદવમેહ. પ્રત્રક્સા ગુણ ઈમ ગ્રહે, દેખે ભવજલ દોષ; મેહ મહમદ મિટ ગયે, હુઓ ભાવનાપષ. ભેદાણી બહુ પાપથિતિ, કમેં વિવરજ દીધ; પૂરવ ભવ તસ સાંભર્યો, રંગે ચારિત્ર લીધ.
અથર–ધારેલી ધારણ ધુળમાં મળવાથી અજિતસેને ચિંતવ્યું કે“મેં વગર વિચાર્યું કામ કર્યું ! ૧ પહેલાંથી જ દુતનું કહેવું ન કર્યું તે મારા પિતાની લાજ રહી નહીં. જે મનુષ્ય પોતાનામાં કેટલી શકિત છે તેનું તેલ જાણ્યા વિના બળિયા સાથે બાથ ભીડી લડાઈ વહોરે અને હિત ચિંતવનારનાં કહેલાં હિતવચનો ન માને તે અબુઝ મનુષ્ય પોતે પિતાની મેળે જ દરેક કામમાં પાછા પડે છે. વિચાર કરવા જેવું છે કે-ક્યાં હું વૃદ્ધ થયા છતાં પણ સદાથી પરાયે દેહ કરનારે પાપ પ્રસંગી? અને કયાં આ શ્રીપાળ બાળપણથી જ હંમેશાં પાયાને ઉપકાર કરનારાં સ્વભાવવાળે ? એથી કબૂલ જ કરવું પડે છે કે એના બાળપણ ને યુવાનીને ધન્યવાદ છે અને મારા ગઢપણ ને ધિક્કાર છે; કેમકે મુજ વડીલને જે એનું હિત ચિંતવવાની બુદ્ધિ રાખવી જોઈતી હતી તે ઠેઠથીજ ન રાખી શકો, અને એ વેરીપણાને દાવો ધરાવી વિજયવંત થયા છતાં પણ હજુ કહે છે કે હે તાત ! પૂજ્ય કાકાશ્રી ! આપ આપની ભૂમિ સુખેથી ભગવો અને જરા પણ ખેદ ન કરે, એથી ખચિતમારૂં કર્તવ્ય અનુચિત (ગેરવ્યાજબી) જ છે. નીતિ શાસ્ત્ર પણ કહે છે કે-“જે મનુષ્ય ગેત્રમાં પેદા થયેલા ગોત્રીને દ્રોહ કરે તો તે મનુષ્યની સારી કીતિ કાયમ રહે નહીં, તેમજ જે રાજદ્રોહ કરે તે નીતિ ઉલંઘન ગણાતાં નીતિભ્રષ્ટ થઈ શાસનને પાત્ર થાય છે, અને જે બાળકને દ્રોહ કરે છે તેની સારી ગતિ (સારી સ્થિતિ કે સારી ગતિ) થતી જ નથી; તે મેં તો ગોત્ર દ્રોહ, રાજદ્રોહ અને બાળકોહ એ ત્રણે કર્યા છે, તેથી મને હવે ભીતિબીક લાગે છે કે મારી શી ગતિ થશે ! કેમકે જે કોઈ નીચ જન પણ ન કરે તેવું નીચું પા૫ અજાણ ને મૂર્ણપણાને લીધે મેં કઠેર નઠારા ધ્યાન સહીત કર્યું છે, જેથી બહુ પાપ કરનારા આ જીવને નરક વિના
૧ જે મનુષ્ય પ્રથમ કેઈનું કહ્યું ન માને તે પાછળથી ખચિત પસ્તાય છે, એ આ સંબંધ બતાવી રહેલ છે.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
શ્રીપાળ રાજાને રાસ બીજે કયાંય નિવાસ મળવાનું નથી. પરંતુ મારા જેવા બહુ પાપ કરનારને પણ વિસ્તાર થવા માટે ફકત એક શ્રી જિનેશ્વર મહારાજની પ્રરૂપેલી શુદ્ધ જૈનદીક્ષા સહાયતા આપવા સમર્થ છે અને તે નરકે જનારને અટકાવી શકે છે–અર્થાત્ નરકે જવાનાં પાપદળિયાં બાંધનારો પણ જે શુદ્ધ ચારિત્ર અંગિકાર કરે તે બેશક નરકને બદલે સ્વર્ગમાં જવા સમર્થ થાય છે; કેમકે તે ચારિત્ર, દુ:ખરૂપ વેલીના વનને બાળી ભસ્મ કરવા અગ્નિ સમાન છે, ઉપદ્રવરહિત મોક્ષ સ્થળરૂપ વૃક્ષના મૂળ સમાન છે, ગુણના જથ્થાને રહેવાના મુખ્ય ઘરરૂપ છે, ત્રણે જગતની આપદાને દૂર કરનાર છે, સિદ્ધપદનું આકર્ષણ કરનાર છે, (એટલે કે-ચારિત્રવંત સાતમે આઠમે ગુણસ્થાનકે રહી વિશુદ્ધ વિશુદ્ધતર અને વિશુદ્ધમમ આત્માના અધ્યવસાય વેગ વડે બંધ ઉદય ઉદીરણાને સત્તાની કર્મપ્રકૃતિ છેદીને નવમે ગુણસ્થાનકે ક્ષપકશ્રેણી માંડીને ઘનઘાતી ચારે કમ ખપાવી તેરમે ગુણસ્થાનકે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી સિદ્ધિપદ મેળવે છે, તેમાં કેઈક ચારિત્રવંત અંતમુહૂર્તમાં મોક્ષ મેળવે અને કઈક આયુષ્યકર્મની યાવસ્ત્રમાણ પૂતિ કરી મેક્ષ મેળવે; માટેજ ચારિત્ર સિદ્ધિપદને આકર્ષવાર છે ), સંસારને અંત કરનાર છે, ક્રોધ-માન માયા-લોભરૂ૫ કષાય પર્વતને તેડવા વજા સમાન છે, અને હાસ્યાદિક નવ નેકષાય રૂપ દવને ઓલવવા મેઘ સમાન છે.” આ પ્રમાણે અજિતસેન રાજા ચારિત્રપદના ગુણ ગ્રહણ કરતાની સાથેજ જ્ઞાનદશનને ચારિત્ર રૂપ રત્નત્રયી અવલોકતાં સંસાર સમુદ્રના દોષ દેખવા લાગ્યા. જ્યારે વસ્તુમાં ગુણજ દ્રષ્ટિગોચર થાય છે ત્યારે તેમાં અવગુણને ભાસ થતો જ નથી. ચારિત્રની અંદર અજિતસેન રાજાએ ગુણ છે એમ જાણ્યું જેથી તેમાં ગુણ જ નજરે આવવા લાગ્યા. એના લીધે તેના ગુણ ગ્રહણ કરી વિચારવા લાગ્યો કે “જ્યાં સુધી આત્મા ચારિત્રવંત થયો નથી ત્યાં સુધી સંસારની જળજથા છે. એ આત્માને દોષ છે તેને જ જોવા લાગ્યા અને ચિંતવવા લાગ્યો કે-અનાદિ મેહિ આત્માને સંસારની અંદર પરિભ્રમણ કરાવે છે તે જ્યાં લગી સમકિત મોહત્યિ, મિશ્રમોહનિય,મિથ્યાવ મેહનિય તેમજ અનંતાનુબંધી ક્રોધ-માન-માયા-લોભની ચોકડી-એ સાત પ્રકૃતિને ક્ષપશમ થયો નથી ત્યાં લગી આત્મા મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનકે રહે છે.” આવા ચારિત્રના ગુણ ગ્રહણ કરવાને લીધે અજિતસેન રાજનની સાતે પ્રકૃતિને ઉપશમ થતાં સાધક પરિણામ કર્તવ્યના ભાવથી મોહરૂપ મહા મદ મટી ગયો, તેના લીધે ઉપશમ સમકિત વગેરે ઉત્તમ ભાવને પોષ થયા. મતલબ કે–ઉપશમ સમકિતથી પશમિક ભાવ થાય, તથા ક્ષોપશમ સમકિતથી ક્ષાપશમિક ભાવ થાય અને ક્ષાયિક સમકિતથી ક્ષાયિક ભાવ
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચોથો થાય, અથત એ ત્રણની અંદરથી જે સમકિત ઉપજે તે ભાવને પિષ થાય. અહીં અજિતસેન રાજાને અંતર્ગત ભાવને પિષ થયે એથી વૈરાગ્યવંત થતાં અનિત્યભાવવડે સંસારના ચિંતવનથી વિશેષ પાપની સ્થિતિ હતી તે ભૂદાઈ ગઈ કે તુરત આકરાં 'કમ ઢીલાં થઈ ગયાં, ને અનાદિ મિથ્યાત્વ દર થયું. આમ થવાથી અગાડી કઈ વખતે પણ આવા આત્માના અધ્ય વસાય થયા નહતા તેવા થવાને લીધે સમકિતને રેફનાર હરકત કરનાર નઠારી કર્મપ્રકૃતિ બંધથી દૂર થઈ રહી, એટલે અવિરતિ સમ્યગદષ્ટિ નામનું ચોથું ગુણસ્થાનક મેળવ્યું, અને એ સમકિતની પ્રાપ્તિ થતાં જ જાતિસ્મરણ જ્ઞાન પેદા થયું, તેના વડે પિતાને પૂર્વ ભવ નિહાળતાં જ ભવભયની વિશેષ ધાસ્તી પેદા થઈ કે આત્માના વિમળપણાનાં ચાંગે અપ્રત્યાખ્યાની ક્રોધ-માન-માયા-લેભની ચાકડી તેમજ પ્રત્યાખ્યાની ફોધ-માન માયા-લોભની ચેકડીને બંધ દૂર થતાં છ ગુણસ્થાનક પ્રાપ્ત થયું, જેથી અજિતસેન આનંદપૂર્વક અંદર અને બહારની મેહ મમતાદિ વિકારી ઉમિયોને અંત કરી તથા ગૃહસ્થને લગતે વેષ ત્યજી દઈ મુનિને ચગ્ય વેષ અંગિકાર કરી ચારિત્રપદ પ્રાપ્ત કર્યું અને છઠ્ઠા સાતમા ગુણસ્થાનકને અધિકાર પ્રાપ્ત કર્યો.
( ૧–૧૦ )
( ઢાળ પાંચમી–થારે માથે પચરંગી પાગ–એ દેશી. ) હુ ચારિત્ર જુત્તા સમિતિ ને ગુત્તો, વિAવને તારૂછ. શ્રીપાલ તે દેખી સુગુણ ગવેષી મોહિયે વારૂજી. પ્રણમે પરિવારે ભકિત ઉદારે, વિશ્વને તારૂજી. કહેતુઝ ગુણ શુણિયે પાતક હણિયે આપણુ, વા. ૧ ઉપસમ અસિધારે ક્રોધને મારે, વિશ્વનો તારૂજી, તું મદઘવજજે મદગિરિ ભજે મેટકા, વારૂછ. માયાવિષવેલી મૂલ ઉખેડી, વિશ્વનો તાજી. તે અજજવ કીલે સહજ સલીલેં સામટી વારૂજી. ૨ મૂચ્છજલ ભરિયે ગહન ગુહરિ, વિશ્વને, તારૂછ. તેંતરિ દરિયે મૂત્ત તરીશું લેભનો વારજી. એ ચાર કષાયાં ભવતરૂપાયા, વિશ્વને તારૂ. બહુ ભેદે ખેદે સહિત નિકદી તું જયો વારૂછે.૩
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ કંદર્પે દપે સવિ સુર જીત્યા, વિશ્વનો તારૂછ. તે તેં ઈક ધકકે વિક્રમ પકકે મેડીયો વારૂજી. હરિનાદે ભાજે ગજ નવિ ગાજે વિશ્વને તાજી. અષ્ટાપદ આગલ તે પણ છાગલ સારિખો. વારૂજી. ૪ રતિ અરતિ નિવારી ભય પણ ભારી, વિશ્વને તારૂજી, તેં મન નવિ ધરિયા તેહજ ડરિયા તુજથી; વારૂજી. તેં તજીય દુગછા શી તુજ વંછા, વિશ્વને તારૂજી. તે પુગ્ગલ આપ્યા બિહું પર્ણો થપ્પા લક્ષણે, વારજી. ૫ પરિસહની ફેજે તું નિજ મેજે, વિશ્વને તારૂછ. નવિ ભાગે લાગે રણ જિમ નાગે એક વારૂ જી. ઉપસર્ગને વગે" તું અપવગે', વિશ્વનો તારૂછ. ચાલંતાં નડિયો તું નવિ પડિયે પાશમાં. વારૂછ. ૬ દય ચોર ઉઠતા વિષમ વ્રજતા, વિશ્વને તારૂજી. ધીરજ પવિદડે તેજ પ્રચંડે તાડિયો; વારૂજી. નઈધારણું તરતાં પાર ઉતરતાં, વિશ્વને તારૂજી. નવિ મારગ લેખા વિગત વિશેષા દેખિયે. વારજી. ૭ તિયાં ગનાલિકા સમતા નામે, વિશ્વને તારૂજી. તે જોવા માંડિ ઉતપથે છાંડિ ઉદ્યમેં; વારજી. તિહાં દીઠી દૂરે આનંદપૂરે, વિશ્વનો તારૂછ. ઉદાસીનતા શેરી નહિં ભાવ ફેરી વક્ર છે. વારૂછ. ૮ તે તું નવિ મૂકે જોગ ન ચુકે વિશ્વને તારૂજી. બાહિર ને અંતર તુંજ નિરંતર સત્ય છે; વારૂજી. નય છે બહુરંગા તિહાં ન એકંગા, વિશ્વને તારૂજી. તુમેં નયણકારી છે. અધિકારી મુકિતના. વારૂજી. ૯ તુમેં અનુભવ જોગી નિજગુણ ભેગી, વિશ્વને તારૂછ. તુમેં ધર્મ સંન્યાસી શુદ્ધ પ્રકાશી તત્વના વારૂજી,. તમે આતમદરસી, ઉપશમ વરતી વિશ્વને તારૂછ. સીચે ગુણ વાડી થાયે જાડી પુણ્યશું વારૂજી. - ૧૦
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચાથા
અપ્રમત્ત પ્રમત્ત ન દ્વિવિધ કહીજે, વિશ્વના તારૂજી. જાણુંગ ગુણુઠ્ઠાણુંગ એકજ ભાવ તે તે ગ્રહ્યો; વારૂજી. તુમે અગમ અગોચર નિશ્ચય સાઁવર, વિશ્વના તારૂજી. ફરસ્યું નવિ તરસ્યું ચિત્ત તુમ કેરૂ સ્વપ્નમાં, વારૂજી. ૧૧ તુજ મુદ્રા સુંદર સુગુણુ પુર’દર વિશ્વના તારૂજી. સૂચે અતિ અનુપમ ઉપશમ લીલા · ચિત્તની; વારૂજી. જો દહન ગહન હાય અંતરચારી, વિશ્વના તારૂજી. તેા ક્રિમ નવપલ્લવ તરૂઅર દીસે સાહતા. વારૂજી ૧૨ વૈરાગી ત્યાગી તું સેાભાગી, વિશ્વના તારૂજી. તુઝે શુભમતિ જાગી ભાવ લાગી મૂલથી; વારૂજી, જગ પૂછ્યું તું મારે પૂજ્ય છે પ્યારે વિધિના તારૂજી. પહેલાં પણ નિમયા હવે ઉપશમિયા આર્યાં વારૂ. ૧૩ એમ ચેાથે ખડ઼ે રાગ અખડે સશ્રુણ્યા, વિશ્વના તારૂજી. જે મુનિ શ્રીપાલે પરંચમી ઢાલે, તે કો વાજી. જે નવપદમહિમા મહિમાયે' મુનિ ગાવશે, વિશ્વના તારૂજી. તે વિનય સુજસ ગુણ કમલા વિમલા પાવશે. વારૂજી, ૧૪ અથ:-જ્યારે પાંચ સમિતિયે સમિતાને ત્રણ ગુપ્તિયે ગુસારૂપ પ્રવચન માતા સહિત શુદ્ધ ચારિત્ર અંગીકાર કરી જગતજીવેને સંસાર સમુદ્રથી તારવા માટે પાપવ્યાપારથી દૂર થયેલા કાકાશ્રીને ચારિત્રવત નિહાળ્યા કે તુરત સારા ગુણ્ણાને અવલાકન કરનાર શ્રીપાળ રાજા તે અજિતસેન રાજર્ષિ ઊપર પૂર્ણ પ્યાર લાવી પેાતાના પિરવાર સહિત પાંચ અભિગમ સાચવી તે પૂજ્ય મુનિવરના ચરણકમળની રજને પેાતાના કપાળમાં લગાડી પ્રણામ કરી ઉદાર ભકિતસ્રહ સ્તવન કરવા લાગ્યા:- ૩ પૂજ્ય ! આપના ચારિત્ર પદ ને સાધુપણાના ગુણ્ણાની સ્તવના-પ્રશ ંસા કરીને અમે અમારાં જન્મોજન્મનાં એકઠાં કરેલાં પાપાને દૂર કરી દઇચે. હવે આપ કેવા ગુણા કેવા પ્રકારે ધારણ કરી જગપૂજ્ય થયા? તે સધી કઈક સ્તવના કરૂ છુ. કે.-આપે રાગ અને દ્વેષ એકપણે લાવવાવડે પ્રાસ થયેલી ઉપશમગુણુરૂપ તેજ તરવારની ધારથી મહાન બળવંત ક્રોધરૂપ શત્રુને મારી નાખ્યા જેથી આપ ક્રોષ રહિત થતાં સમતામય થયા છે. તેમજ માન દૂર થવાથી માદ વણુ અર્થાત્ ફામળતા (નમ્રતા) રૂપ ૧થી
૨૪૭
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
•
ગથી મહાન્ પહાડના આઠે મદરૂપ આઠે શિખાને તાડી પાડયાં છે, જેથી અહકાર-ગવ વગરના થતાં નિરાભિમાની થયા છે. જ્યાં લગી મનુષ્યમાં આઠ મદ વસી રહ્યા ડાય ત્યાં ઢગી મનુષ્યમાં વિનય, વિવેક આવવા પામતા નથી; કેમકે તે અક્કડ રહે છે; પણ આપે તે માનવરૂપ પહાડના માવ વાવડે નાશ કરી નિર્મોની અન્યા છે. વળી માયારૂપ ઝેરની વેલને તા આપે જડમૂળથી સહેજમાં ઉખેડી નાખી છે, એટલે કે સાધુપણામાં તપ વગેરે કરવા છતાં પણ સ્ત્રીવેદ આપનારી માયા પટ ખરેખર ઝેરી વેલના જેવી પ્રાણીના પ્રાણના ભંગ કરનાર છે તેના ત્યાગરૂપ આવ ( સરલતા નિષ્કપટ ભાવ) રૂપ ખીલાવડે વગર મહેનતે સહેજસાની રમતમાં એકઠી કરી એકી વખતે મૂળ સહિત ઉખેડી દીધી જેથી આપ નિર્માયી થયા છે. વળી પરિગ્રહમૂર્છા ( ઇચ્છારૂપ પાણીથી ભરેલા કે જેના કષાય વંત સાધારણ જન પાર ન પામિ શકે એવા તથા અભાવિને અનાદિ અનત અને વિને અનાદિ સાંત છે એવા લાલ રૂપિ ઊંડા અપારવાળા સમુદ્રને આપ મુકિત નિભિતા રૂપ ગુણ સરખા વહાણુથી તરીને પાર પામ્યા એથી આપ લેાભરહિત નિૉભી થયા છે. એ ક્રોધ, માન, માયા ને લાભ મળી ચારૢ કષાયા કે જે સંસારરૂપી વૃક્ષના પાયા છે ( અર્થાત્ જ્યાં લગી એ ચાર કષાયેા વિદ્યમાન હૈાય ત્યાં લગીજ સંસારનું કાયમપણું છે, અને એ ચારેના નાશ થયા કે સંસારના પણ અંત આવી જાય છે; કેમકે સસારને કાયમપણું છે, અને એ ચારેના નાશ થયા કે સ`સારની વૃદ્ધિ અંધ પડી જાય છે માટેજ ભવરૂપ તરૂને ટકાવી રાખનાર કષાચીને પાયા સરખા કહેવામાં આવેલ છે. ) એ ચાર કષાયના અનંતાનુબંધી વગેરે બહુ ભેદ છે અને એ બહુજ ખેદ ( દિલગીરી દુ:ખ ) દેનારા છે, માટે કષાયકદ નિકંદન પ્રભા ! આપ જયવતા વ! વળી એ સમર્થ સ્વામી ! કામદેવે અહંકાર સહિત હરી હર બ્રહ્મા ઇંદ્ર ચંદ્રાદિ તમામ દેવાને જિતી લીધા છે, મતલબ કે તમામ કામઢેવના કેન્રી બન્યા છે તેવા સહુથી વિશેષ બળવંત કામદેવને પણ આપે... પરિપૂર્ણ પરાક્રમ નિજસ્વરૂપ ધ્યાનના એક ધક્કા વડેજ મારી નાખ્યા છે એથી આપ કામજીપક અધ્યા ત્મમાગિ ચેાગીશ છે; કેમકે અજિત કામને પણ બ્રહ્મચયં વ્રતની નવક્રેડિટ ( નવવાડી ) પ્રત્યાખ્યાનના કરવાના બળથી અધિક વખત શ્રમ ન લેતાં પહેલાજ સપાટામાં આપે પાછે પાડી અતદશાએ પહાંચાડા છે તેથી આપ અજિતને જીતવાથી અજિતસેન નામને દીપાવ્યુ. છે; જેમકે જનાવરામાં સહું કરતાં સિ'હુ મળવાન છે કે જેના શબ્દ સાંભલતાંજ હાથીનુ ટાળુ પણ જીવ લઇ દશે દિશાએ નાસી જાય છે, તેવા મહામલિ સિંહ
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળરાજાને રાસ.
પર્વત ઉપર રતનશાના જિનમંદિરના દ્વાર શ્રીપાળકુવરની નજર
પડતાં ઉઘડી જાય છે.
( પૃ. ૧૧.૦ )
જાતિ મુદ્રણાલય, અમદાવાદ.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથો
૨ ? - પણ અષ્ટાપદ (કરવા) નામના નાનકડા જાનવરને જોતાં જ નિર્બળ બોકડા જેવા ગરીબ બની લટુકડાં કરવા માંડે છે, તેમ છે મુનીંદ્ર ! સર્વ બળવંત દેવોને જીતનાર કામદેવરૂપ સિંહ પણ આપ અષ્ટાપદ સ૨ખાની એકજ ઝપટથી નાશિપાશ થઈ ગયે છે. કષાયની વૃદ્ધિ કરનારા રતિ અરતિ વગેરે નેકષાયને પણ આપે દૂર કરી દીધા અર્થાત્ માન–પૂજા સાકાર કરવારૂપ શાતા વેદનીય તે રતિ, અને અપમાન-તિરસ્કાર ઉપસર્ગ વગેરે અશાતા વેદનીય તે અરતિ તે એને પણ દૂર કરી છે, વળી આ લોક પરલોકભય સાતે મોટા ભય પણું હે મુનીવર ! આપ મનમાં લાવ્યા નહીં, એટલે તે સાત મહાભયને કસી વિશાદમાં ગણ્યાજ નહિં; પરંતુ ક્રોધાદિ વગેરે ભાગી જવાથી તે ભય ઉલટા ડરીને પોતાની મેળે જ દૂર હટી ગયા; કેમકે તેમને આપની પાસે રહેવું મુશ્કેલ થઈ પડયું, એથી આ૫ મહર્ષિ છે. હે સ્વામી જ્યાં લગી ચિત્તમાં શુભ અશુભ રાગ દ્વેષનું જોર ક્ષીણ થયું નથી ત્યાં લગી દુવંછા કાયમ હોય છે, પરંતુ શુભાશુભ રાગદ્વેષનું જેર ક્ષીણ થઈ ગયું હોવાથી તે દુવંછાને પણ આપે તજી દીધી છે તેથી કશી વાંછા રહી જ નથી. વળી આપે પુદ્ગળ આત્માને પોતપોતાના લક્ષ વડે ઓળખી લેવાથી અલગ અલગ પક્ષથી સ્થાપન કરેલા છે એટલે કે પૂરણ, ગળણ, પડાણ, સડ, વિધ્વંસન, સ્વભાવવાળો ૫ગળ વિનાશવાન છે, અને આત્મા અમરત્વ-અવિનાશી છે, તે બન્નેનાં લક્ષણ ઓળખી લઈ બેઉમાં ભિન્નપણું છે એવું જાણી જાદા જુદા સ્થાપી રાખ્યા છે. હે પ્રભો! ભૂખ, તરશ, તાપ, તાઢ વગેરે બાવિશ પરિષહ (ક) ની ફેજ આવી નડતાં આપે તેથી મનમોજવડે સંયમમાર્ગે દોરાઈ બચાવ કરી લીધો, પરંતુ તે પરિષહની ફેજથી ડરીને આ૫ પાછા ભાગ્યા નહીં, એટલું જ નહીં પણ લગારે તેને ડર ગણકાર્યો નહીં, ઉલટા આપ તો સંયમમાગમાં લગ્ન થઈ રહ્યા તે એવી રીતે કે–જેમ લડાઈના મેદાનમાં મસ્ત હાથી એક જ છતાં પણ અડગ થઈ પોતાની ફજમાં મ–લાગ્યો રહે છે, અર્થાત્ લડાઈના મેદાનમાંથી હજારે તેપગેળા વગેરેના ઉપસર્ગ આવી નડે, તથાપિ મુકરર કરેલી જગથી તલપુર પણ પાછો હઠતો નથી, તેમ આપ પણ પરિસહફેજના નડાવથી ન ડરતાં અડગતા પૂર્વક સંયમ પંથમાં લાગી રહ્યા છે એથી આ૫ ધીર છે. ઉપસર્ગના વગથી એટલે કે જે સ્ત્રીના હાવ ભાવ હાસ્ય કટાક્ષ વિલાસાદિ વિષયની માગણી વગેરેથી હરકત થાય તે અનુલેમ ઉપસર્ગ અને જે વિવિધ જાતના માર કુટ વગેરેના કરવાથી હરકત નડે તે પ્રતિલોમ ઉપસર્ગ કહેવાય છે, તે એવા ઉપસર્ગના સમૂહે આપને
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
શ્રીપાળ રાજાને રાસ મોક્ષમાર્ગમાં નડતર કયું; છતાં પણ તે ઉપસર્ગના ફંદામાં આપ સપડાયા નહીં, જેથી આપની સામય્યતાને ખચિત ધન્યવાદ છે. હે પુનીતાત્મા ! આપને મોક્ષ માગે જવા માટે આત્માના શુભ અધ્યવસાય પ્રવર્તતાં એ માગગમન અંદર રાગ દ્વેષરૂપ બેઉ ચોરોએ ઉઠી મહા કઠણુ ભવમણુરૂ૫ રસ્તે દેરી જવાની વિચારણા કરી; કેમકે એ બેઉ ચાર કષાયના મા બાપ છે, એટલે કે ક્રોધ અને માનને જન્મ આપનાર દ્વેષ છે, અને માયા તથા લોભને જન્મ આપનાર રાગ છે. તે રાગ દ્વેષે જાણ્યું કે આ જીવ સંસારની અંદરના આપણા જથ્થામાંથી અલગ થઈ જાય છે, એ કારણને લીધે તેઓ તેને પાછો ખીંચી લાવવા ઉઠયા, તથાપિ આપે આત્મા પરિણામ વિમળા ધારાવત્ ધર્યરૂ૫ વજના દંડવડે કરી જબરી ઝડપથી સખ્ત ફટકો માર્યો તેથી તે આ જીવ લઈ નાશી ગયા. વળી અપાર સંસારસમુદ્રને કેઈની પણ મદદ લીધા વિના પિતાના ભુજબળવડે તરીને પેલે પાર જતાં ગણી શકીએ તેટલા રસ્તા આપની દષ્ટિએ પડયા, હવે કયો રસ્તે હાથ કરવાથી મોક્ષે જઈ શકાય? તે અધ્યવસાયની સ્થિરતાવડેથી વિચારી જોયું, (મનની ચંચળતા હોય ત્યાં લગી ભવાભિનંદીપણું ગણાય; પણ આપે તો મનની ચંચળતાને સ્થિર કરી મન, વચન, કાયા એ ત્રણેની એકાગ્રતા કરી સમપણે અધ્યવસાય કર્યા. ) જેથી આપનું એ ત્રણ યંગ્ય રૂપ સમતા નામની યોગનાળિકાની ધમાં મન લાગ્યું. જો કે બીજા રસ્તા ઘણાએ જણાતા હતા; પરંતુ તે બધા રસ્તાઓને ખરાબ રસ્તા જાણી તેઓની તરફ આપે બેદરકારી બતાવી; કેમકે આપને તે સિદ્ધસ્થળે પહોંચવાના માગને જ ખપ હતો, એથી એમનાળિકાને ધારી ધારીને શોધવાને અચળ ઉદ્યમ આદરતાં વેગળેથી આપે તે સમતારૂપ ગનાળિકા (નળસાંકડા રસ્તા ) ને આનંદના પૂર સહિત જોઈ લીધી; ( અગર તે તે માર્ગ જોતાંજ આનંદનું પૂર ચડયું. ) પણ એ રોગનાળિકા લગી શી રીતે પહોંચવું ? અથવા તે ત્યાં પહોંચવાને કયો સહેલે ને સવડ ભર્યો માગે છે ? તેની આ૫ તપાસ ચલાવવા લાગ્યા, એથી આપને ઉદાસીનતા ( ધન, ધાન વગેરે નવવિધ પરિગ્રહ ઉપર તેની ક્ષણભંગુરતાને લીધે કંટાળા ભર્યા તેના ત્યાગરૂપ પરિણામ થાય તે ઉદાસીનતા ) રૂપ શેરી હાથ લાગી, તેના ગે આપ મોક્ષગતિનેજ પ્રાપ્ત કરવા સમર્થ થયા છે; કેમકે જેને એ ઉદાસીનતા શેરી હાથ લાગે છે તેને પછી ફરીથી સંસારની અંદર જન્મવા મરવાની ફેરી કરવી બંધ પડે છે, કારણ એ શેરી સિદ્ધગતિયેજ પહોંચાડનારી છે ! એમ જાણીને તે શેરી હાથથી જવા દીધી નહીં. મતલબ એ હતો કે જે હું આ શેરીને હાથે કર્યા છતાં એટલે કે: અનાદિ
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથો
૨૫૧ - સમયથી ભવનમાં ભટકતાં ભટકતાં મહા મુશ્કેલી સાથ અપૂર્વ અભ્યાસ
ગવડે આત્માની પરિણતી સુધ ન મળી શકે એવી વસ્તુ હાથ લાગી, છતાં જે પ્રમાદ વગેરે દેના લીધે બેદરકાર રહીશ તો હાથ આવેલી દુર્લભ વસ્તુ પર ઉદાસીનતા શેરી ખોઈ બેસીશ એ ધારીને તે શેરીને આપે હાથથી જવા ન દીધી અને તે સાથે મન, વચન, તનની એકાગ્રતાને
ગ પણ ચલિત ન થવા દીધો એથી આપ બાહ્ય ( બહારથી ) અને અત્યંતર ( અંદરથી) ભિન્નતા રહિત સાચા છે, અર્થાત્ જેવા બહારથી સત્ય યોગગવેષી છે તેવાજ અંદરથી પણ છે. અંદર બહારને એકજ રંગ છે. તેમજ નય પણ જાતના છે, એટલે કે નિગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર,
જુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવંભૂત એ સાત નય મુખ્ય છે, છતાં બીજા નય વિશેષ છે; કેમકે એ એકએકના સે સે ભેદ હેવાથી સાત ભેદ છે અને તે પણ વળી જુદા જુદા સ્વભાવના છે, તેમ સાતે નય છે તે પણ એક અંગવાળા નથી. એક અપેક્ષાયે નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર ને રાજુસૂત્ર એ ચાર નય વ્યવહારતા ઘરના છે અને શબ્દ સમભિરૂઢ અને એવંભૂત એ ત્રણ નય નિશ્ચયના ઘરના છે, અને બીજી અપેક્ષાએ પ્રથમના ત્રણનય.વ્યવહાર ઘરના અને પછીના ચારનય નિશ્ચય ઘરના છે, તે સર્વેના જુદા જુદા મત છે, પરંતુ જિનેશ્વર ભગવાનને મત સઘળા નયના મતાથી સહિત છે. એ અનેક પ્રકારના રંગવાળા નય એકાંગી નથી. તેમાંથી આપે ફકત બીજા પક્ષની અપેક્ષાવાળા પ્રથમના નિશ્ચયના ઘરના નયને જ પક્ષ કર્યો છે એથી આપ ફક્ત એક અદ્વિતીય કમ લેપરહિત મોક્ષનાજ અધિકારી છે. વળી હે મહંત સંત! આપ આત્મસ્વભાવરમણના ( એટલે કે આત્માના મૂળ ગુણનાં ખરેખરા વિચાર કરવા રૂપ અનુભવના ) એગી છે, તેમજ વળી આ૫ અનંત-જ્ઞાન, અનંત-દર્શન, અનંત–ચારિત્ર, અકષાયી અવેદી, અગી, અલેશી, અતિંદ્રિય વગેરે વગેરે પિતાના ગુણેના ભેગતા ( ભેગી ) છે, પુનઃ આપ ધર્મસંન્યાસી છે; કેમકે ચોથા અવિરતિ સમકિત ગુણઠાણુથી આત્મધમને શરૂ કરી વ્યવહાર ધમ તેર ગુણઠાણાએ લગી જાળવી છેવટના ચોદમાં ગુણઠાણને નિશ્ચય ધર્મ જાળવી પૂર્ણ પ્રકારે ધર્મસ્થાપના કરી રહેવાથી ધર્મ સંન્યાસી થઈજ ચુકયા છે. વળી આપ મુકિતપદ પ્રાપ્તિના તત્ત્વ માગને શુદ્ધ પણે પ્રકાશી પ્રકટ કરનારા છે, તેમજ આ૫ આત્મદશી* છે; કેમકે આમાને આપે વિભાવદશાથી દૂર કરી સ્વભાવદશાની અંદર સ્થિત કરેલ છે, તે પણ કેવળ-જ્ઞાન, દર્શન, - ચારિત્ર રૂપ આત્માના મૂળ ધર્મનેજ એકાંતપણે કાયમ કરી આત્મગવેષણ કરી છે. પુનઃ આપ શાંત રસને સમીપ કરી ખેદાદિક દોષને ખસેડી કેવળ
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
ઉપશમરસરૂપ વૃષ્ટિ વરસાવી આત્મિકગુણુરૂપ બગીચાને સીંચી રહ્યા છે, જેથી તે બગીચે પુણ્યયુકત સારા દેખાવવાળા પુલ ફળ રસયુકત બન્યા છે. તેમજ છઠ્ઠા પ્રમત્ત ગુણુઠાણે અને સાતમા અપ્રમત્ત ગુણુઠાણેજ ચારિત્રવંત સાધુ સ્થિતિ કરી શકે છે; પરંતુ આપે તે ઉપયેાગયુકત અદ્વિતીય એક્લા સાતમા ગુણુઠાણાનાજ ભાવ ગ્રહણ કર્યાં છે એટલે કે-ઘણા સાધુજના અંતમુહૂ પ્રમાણુ પ્રમત્ત-પ્રમાદિ નામના છઠ્ઠા ગુણઠાણે રહી વળી અંતર્મુહ્ત્ત—અપ્રમાદિ ગુણઠાણે રહે છે. તેમાં પણ જે સાધુ જઘન્ય અંતમુહૂત્ત કાળ પ્રમાણ છઠ્ઠું ગુણઠાણે રહીને ઉત્કૃષ્ટ અંતમુહૂત્ત કાળ પ્રમાણુ સાતમે ગુણઠાણે રહે છે, તે સાતમે ગુણુઠાણેજ વિશેષ વખત રહ્યા કહેવાય; માટે આપ પણ સાતમે ગુણઠાણે વિશેષ સમય અપ્રમાદિપણેથીજ રહેા છે, જેથી સાતમા ગુણુઠાણાનેજ અંગીકાર કરનારા છે. ( જઘન્ય અંતર્મુહૂત્ત તેા નવ સમયનુજ છે, તથા ઉત્કૃષ્ટુ એ ઘડીમાં એક સમય એછા પ્રમાણુનુ છે, અને મધ્યમ અંતર્મુહૂત્ત અસંખ્યાતા વિકલ્પનુ હોય છે. ) વળી હૈ ઋષિરાજજી ! આપના સ્વરૂપની કાઇને ગમ નથી, એથી આપ અગમ છે. વળી આપના આત્માના અધ્યવસાય ચર્મચક્ષુવ'તને ગેાચર ન થઈ શકે તેવા છે એથી આપ અગેાચર છે. પુન: આપનું ચરિત્ર નિશ્ર્ચયથી છે, એથી આપ નિશ્ર્ચય રૂપ છે, તેમજ પાંચે ઇંદ્રિયાને સંવરી ( કબ્જામાં રાખી ) છે, હવે નવાં ક આપને ખાંધવાં નથી; પરંતુ જે મૂળગાં છે, તેને ક્ષય કરશે! એથી આપ સવરૂપ છે. હે મહદાત્મન્ ! તૃષ્ણારૂપ તરશા આપના ચિત્તે સ્વપ્નામાં પણ કદી ૫ કર્યાં નથી, એટલે કે કને વધારનારી તૃષ્ણાને તે આપે પહેલેથીજ વશ કરી રાખી છે જેથી તે આપની ઇચ્છિત વૃત્તિને આધીન થઈ રહેલી છે. વળી હે મુનીંદ્ર ! આપની બહારના દેખાવથી સુખ શરીર વગેરેની મુદ્રા (દેખાવ) સુંદર છે, એથી આપની મુદ્રા સારા ગુણ્ણાની ઈંદ્ર છે; કેમકે સંસારી જીવ કે જે પહેલેથી ચેાથા ગુણુઠાણા લગીના હોય છે, તે જીવામાં પણ ઘણા ગુણ હોય છે; તેમાં પણ ચેાથાથી પાંચમા ગુણુઠાણાવાળામાં વિશેષ ગુણ હોય છે; પરંતુ આપે તે છઠ્ઠા સાતમા ગુણુઠાણુાએ સ્થિતિ કરી છે, માટે તે ગુણઠાણા પ્રમાણેજ આપનામાં સારા ગુણા હાય એ સ્વભાવિકજ છે, એથી આ આપની સુંદર દેખાવવાળી ઉપરની મુદ્રાજ અમને આપના અતરની પણ અત્ય'ત અનુપમ ઉપશમ ( શાંત રસમય ) લીલાની પ્રતીતિ કરાવી રહેલ છે, કે આપને દેખાવ જેવા ઉપરથી સુંદર શાંતરસમય છે તેવાજ અંદરથી પણ મહાન અનુપમ ઉપશમરસ લીલામય છે, કદાચ કોઈ પૂછે કે-ઉપરના સારા દેખાવ જોતાં અંદર પણ શુભ પરિણાંમવત હશે એવું કેમ કહી
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ થે .
૨૫૩ શકાય? કેમકે ઘણુ જણના બાહ્ય આડંબર આનંદ આપે તેવા હોય અને અંદરને આડંબર દૂષિત હોય છે, તે એ પ્રશ્ન કરનારને હું દલીલ સાથે દર્શાવીશ કે-જે ઝાડના થડનો પલાણના વચમાં જે અગ્નિ ભરેલું હોય તો તે ઝાડ ઉપરથી કદિ પણ નવપલ્લવ સહિત શેભાવંત રહેજ નહીં ! એજ મુજબ જો આપના શરીર મધ્યેના અંતઃકરણમાં ઉપશમલીલા ન હોત તે કદાપિ ઉપરથી સમતામય દેખાવ કાયમ રહેતજ નહીં, માટેજ કહી શકું છું કે જેવી ઉપરથી મુદ્રા મનહર છે તેવીજ અંતરમાં પણ ઉપશમગુણ સહિત છે, એથી આપ સુગુણ પુરંદર છે. તે તપાધન ! આપ વિરાગી (રાગ રહિત) છે, તેમજ બહાર અને અંદરના સંગના ત્યાગી છે, એટલે કે-આપ બહારના સંગે સ્ત્રી, પુત્ર, ધન, ધાન્ય વગેરે પરિગ્રહ એનાથી, તથા અંતરના સંગે ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, રાગ, દ્વેષ વગેરે કષાયાદિ ગ, તેમજ રતિ, અરતિ, મિથ્યાત્વ એએનાથી રહિત છે. વળી આપ સિાભાગ્યવંત છે. હે મુનિપતિ! પુનઃ આપની સારી મતિ જાગ્રત થઈ અને કુમતિને નાશ થયે એથી સંસારની અનાદિ સ્થિતિની ભાવઠ (ભવની હઠ અથવા તો દારિદ્રપણું) મૂળથી ભાગી જવાને લીધે આપ નિહાલ થયા છે. વળી તે પુનીતાત્મા ! આપ સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાળના રહેનાર સુર નર અસુરના સમૂહને પૂજવા યોગ્ય થયા છે, એથી જગતપૂજ્ય થયા છે, અને મને તે અત્યંત પ્યારા પૂજનીય છે; કેમકે પહેલાં 'પણ હું આપ જ્યારે ગૃહસ્થાશ્રમી હતા ત્યારે કાકા હોવાથી પિતાને ઠેકાણે
હતા એથી આપને નમવા લાયકજ હત; કારણ આ૫ વયેવૃદ્ધને મારે વિનય (મલાજોમર્યાદા) સાચવજ હતો ! ( વિનય છે તે સહજ
શ્રી જિનશાસનનું મૂળ છે, વિનયવડેજ મનુષ્ય ધર્મ પામે, સુલભબધી થાય, દેવ દાનવ માનવ વશ થાય, આચારનું ભાન થાય અને સઘળા ગુણની પ્રાપ્તિ થાય; કેમકે ગુણ માત્ર વિનયને જ આધીન છે. એ વિનય સાચવવા માટે આપને હું નમવા યોગ્ય હતે.) અને હવે વળી આ૫ ત્રણે લેકને નમવા ગ્ય થયા છે, તેમજ મારે તો વળી વિશેષ પણે નમન-પૂજન-સત્કારાદિ કરવા લાયક છે, કારણકે આપે કષાય વગેરેને ઉપશમાવવાવાળા ધર્મ ને આદર્યો એટલે કે આપ ચારિત્રધારી થયા એવા આપ પૂજ્યને હું વારંવાર વંદના કરું છું. (કવિ યવિજયજી
૧ આ સંબંધ એજ બાધ આપે છે કે મુનિઓ આવા ગુણવાળાજ હોવા જોઈએ, જેથી જગવંદ્ય થાય છે. તેમજ એ ૫ણુ બોધ આપે છે કે શત્રુ છતાં પણ ગુણવંતપૂજ્યપદ પ્રાપ્ત કરનાર નીવડે તો તેના નિખાલસ ને નમ્ર ચિત્તથી ગુણાનુવાદ ગાઈ રસ્ત બનવું.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
કહે છે કે—અજિતસેન મુનિ મહારાજની શ્રીપાળજીએ આ પ્રમાણે અખડ સ્નેહ સહિત સ્તુતિ કરી–એ હેતુવાળી આ ચેાથા ખંડ અંદરની પાંચમી ઢાળ પૂર્ણ રાગ સાથની મેં કહી બતાવી, તે એ બેધ આપે છે કે જે કાઈ ગૃહસ્થ શ્રી સિદ્ધચક્રજીરૂપ નવે પદના મહિમા મોટા મહિમા સહિત ( પાપવ્યાપાર છેાડીને) ગાશે, તે સારી યશવિનયરૂપ લક્ષ્મીને વિમળપણેથી પ્રાપ્ત કરશે. )
(દાહા છંદ. )
અજિતસેન મુનિ ઇમ થુણી, તેહને પાટ વિશાલ; તસ અંગજ ગજતિ સુમતી, થાપે નૃપ શ્રીપાલ. કારજ કીધાં આપણાં, આરજને સુખ દીધ; શ્રીપાલે' અલ પુણ્યને, જે માલ્યુ તે કીધ.
અર્થ:આ મુજબ અજિતસેન મુનિમહારાજની સ્તવના કરી શ્રીપાળરાજાએ તેમની ગૃહસ્થાવસ્થાના સમયને પુત્ર કે જે સારી બુદ્ધિવાળા ગજગત નામના હતા તેને તેના રાજ્યની ગાદીએ બેસારી દઈ પોતાનુ કાઅે સિદ્ધ કરી સજ્જન સુજનાને સુખ સતેષ આપ્યા, અને જે મ્હાંએથી વચન ખેલ્યું હતુ કે પુન્યની પ્રબળતાના ચેગે સઘળું સત્ય કરી બતાવ્યું. (૧–૨)
(ઢાલ છઠ્ઠી મળદ ભલા છે સારીરે લાલ-એ દેશી.) વિજય કરી શ્રીપાલજીને લાલ,
ચપાનગરીયે' કરે પ્રવેશરે; સાલાગી. ટાલ્યા લાકના સકલ કલેશરે, સેાભાગી.
ચ'પાનગરી તે મની સુવિશેષરે; સેાભાગી. શણગાર્યાં હાટ અશેષરે, સાભાગી.
પટકુલે' છાયા પ્રદેશ, સાભાગી. જયજય ભણે નર નારિયારે લાલ. ફરકે ધ્વજા તિહાં ચિહું દિશે રે લાલ, પગ પગ નાટારંભરે; સાભાગી. માંડયા તેસાવનથ‘ભરે, સાભાગી.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ થો
૨૫૫ ગાવે ગેરી અદંભરે; ભાગી. જેણે રૂપે જીતી છે રંભરે, સેભાગી. ખંભને પણ હોય અચંભરે.
સે. જય૦ ૨ સુરપુરી કંપા જે કરીરે લાલ,
ચંપા હુઈ તેણુ વાર; સેભાગી. મદદ સમુદ્રમાં સારરે, ભાગી.
ફલિયો સાહસ માનું ઉદાર; સેભાગી. તિહાં આવ્યા હરિ અવતારરે, ભાગી. શ્રીપાલ તે કુલઉદ્ધારરે. સેંભાગી.
જયo મોતીય શાલ ભરી કરીરે લાલ,
વધાવે વર નારરે; ભાગી. કરકંકણના રણકારરે, સોભાગી.
પગ ઝાંઝરનો ઝમકારરે; ભાગી. કટિમેખલના ખલકારરે, સભાગી.
વાજે માદલના ધકારરે. સભાગી. સલ નરેસર તિહાં મલીરે લાલ,
અભિષેક કરે ફરી તાસ; સેભાગી. પિતૃપકે થાપે ઉલ્લાસરે, સભાગી.
મયણા અભિષેક વિશેષરે સેભાગી. લઘુપદે આઠ જે શેષ, સભાગી.
સીધે જે કીધો ઉદેશરે. સેભાગી. જય૦ ૫ અર્થતદનંતર વિજયવંત શ્રીપાળજીએ લશ્કરી છાવણના ડેરા તંબુ ઉપડાવી લઈ કુચ કરી પાટનગરે પહોંચી શુભમુહુર્ત ચંપાનગરીમાં પ્રવેશ કર્યો અને પોતાની પ્રજાને કલેશ-ફીકર દૂર કરી વિશે સૌભાગીપદને દીપાવ્યું. એ આનંદ પ્રસંગે ચંપાનગરી વિશેષ શોભાવંત થઇ હતી એટલે કે મકાન, દુકાન વગેરેને સારી પેઠે (બાકી રહે ન તેવાં ) શણગારવામાં આવ્યાં હતાં. દુકાનની દિવાલોને પણ રેશમી–જરિયાની વચ્ચેથી શોભાવવામાં આવી હતી. નર નારિયો જય જય શબ્દ બોલ્યાં કરતાં હતાં. ચામર સુંદર ધજાઓ ફરકી રહી હતી. ડગલે ડગલે નાચ થઈ રહ્યા હતા. જગોજગાએ સેનાના થાંભલાઓ ઉપર બેઠકે ગોઠવી હતી, તેની ઉપર બેઠેલી સવાસણ
જય૦
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ સ્ત્રીઓ કે જેણીઓને જેઈ બ્રહ્માને પણ અચ (આશ્ચર્ય) થતું હતું કેમકે આ રંભાના રૂપને પણ જીતે એવી સુંદરીઓને મેં કયારે પેદા કરી હશે ! એવી સુંદર સુંદરીઓ પવિત્ર મનથી મંગલ ગીતે ગાતી હતી. આવા ઠાઠવાળી ચંપાનગરીના વર્ણન પરથી કવિ કહે છે કે-હું તે માનું છું કેઈદ્રપુરીએ જેમ કેઈ મનુષ્ય તપ, જપ, વગેરે આદરી કેઈપણ સાહસ બળવડે સારી જગા મેળવવા કે મનકામનાને સફળ કરવા ધારે છે, તેમ સાહસ વડે ઉંચી જગા મેળવવા અહંકારરૂપ હર્ષ ધરીને આનંદસમુદ્રમાં પડતું મેલ્યું, કેમકે સ્વર્ગ કરતાં પણ વધારે કીતિવાળી જગાનું માન મેળવવા માંગતી હતી, જેથી તેવું સાહસ કર્યું હતું તે સફળ થયું અને તે પડતું મેલી દેવા પાછી ચંપાનગરીરૂપે પ્રકટ થઈ અને ત્યાં પોતાના કુળને ઉદ્ધાર કરનાર શ્રીપાળરાજારૂપ ઇંદ્ર પેદા થયે. મતલબ કે એ વખતે ચંપાનગરી ઈદ્રપુરીથી વિશેષ ભા–કીર્તિવંત બની હતી. તેમજ શ્રેષ્ઠ સુંદરીઓ, હાથનાં કંકણેને રણકાર, પગના ઝાંઝરોને ઝણકાર અને કેડમાંના કાંદેરાની ઘુઘરીઓને ખલકાર કરતી મોતીડાનાં થાળ ભરી ભરી શ્રી પાળજીને તે મેતીડેથી વધાવતી હતી, અને મૃદંગ વગેરેના ઘકાર શબ્દ થતા હતા. આ પ્રમાણે પ્રવેશસ્તવ સહિત શ્રીપાળરાજા રાજગઢીમાં પહોંચ્યા એટલે પોતાની સાથેના બધા રાજાઓએ મળી તેમને ફરીથી રાજ્યાભિષેક કરી તેમના પિતાની રાજગાદી પર રાજતિલક કરીને નમન કર્યું. મયણાસુંદરીને પટરાણીને અભિષેક કરી તિલક કર્યું અને બાકીની આઠ રાણીઓને પણ રાણી પદને અભિષેક કર્યો. આ મુજબ શ્રીપાળરાજાએ જે (આ રાસના બીજા ખંડની પહેલી ઢાળની ચોથી પાંચમી ગાથામાં જે જે વિચાર દર્શાવ્યો હતે કે “આપ પરાક્રમ જિહાં નહીં તે આવે કુણકાજ તેહ ભણું અમે ચાલીશું, જેશું દેશ વિદેશ; ભુજબળે લખમી લહી, કરશું સકળ વિશેષ–' એ) ઉદ્દેશ-વિચારને કાયમ કર્યો હતે તે સિદ્ધ કરી બતાવ્યો. | એક મંત્રી મતિસાગરે લાલ. - તીન ધવલતણ જે મિત્તરે; ભાગી. એ ચારે મંત્રી પવિત્તરે, સેભાગી.
શ્રીપાલ કરે શુભ ચિત્તરે ભાગી. ૧ બેલેલું પૂર્ણપણે પ્રાળવું એજ શ્રેષ્ઠ મનુષ્યોને ધર્મ છે એ બધ આ વાકય આપી રહેલ છે.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચેાથા એ તે તેજે હુએ અદિત્તરે, સેાભાગી. ખરચે મહુલ` નિજ વિત્તરે, સેાભાગી. કાસખીનયરી થકીરે લાલ,
તેડાવ્યા ધવલના પુત્તરે; સાલાગી. તેનુ' નામ વિમલ છે યુત્તરે, સાલાગી
તેહ શેઠ કર્યાં સુમુહુત્તરે. સાભાગી; સાવન પમધ સ’યુત્તરે, સેાભાગી.
કીધા કોષ તે અખય સુગુત્તરે. સાભાગી. જય૦
ઉત્સવ ચૈત્ય અડાઈમાંરે લાલ,
વિરચાવે વિધિ સારરે; સાભાગી. સિદ્ધચક્રની પૂજા ઉદારરે, સાલાગી.
કરે જાણી તસ ઉપગારરે; સેાભાગી, તેના ધમી સહુ પરિવારરે, સાલાગી.
ધર્મ ઉલ્લસેતસ દારરે, સાલાગી. ચૈત્ય કરાવે તેહવારે લાલ,
જેહ સ્વર્ગ શું માંડે વાદરે, સેાભાગી.
૨૫૭
જય૦ ૬
અથ—મતિસાગરને મુખ્ય મંત્રીશ્વરનું પદ ખલ્યું, તથા ધવળશેઠના ત્રણ મિત્ર કે જે તેને સારી સલાહના આપનારા હતા તેઓને સારી સલાહુના બદલમાં મદદગાર મત્રીપદ અહ્યું. એમ એ ચાર પવિત્ર મનના પ્રધાનાને શ્રીપાળજીએ ઉદાર સુચિત્તવડે વડા અધિકારી કર્યાં. તેમજ શ્રીપાળ રાજા તેજ પ્રતાપમાં પ્રતાપી સૂર્ય સરખા નીવડી પુષ્કળદ્રવ્ય ખરચી ઉત્તમ નામના મેળવવા લાગ્યા. તે પછી શ્રીપાળજીએ કાસ`ખીનગરીથી ધવળશેઠના પુત્ર કે જે નિળ મતીવંત હતા તે વિમળશાહને તેડાવી તેને સુષુપ્તે ઉત્તમ સોનેરી વાદિની નિવાજેસ કરી નગરશેઠનુ પદ અહ્યું, તેમજ તે પુણ્યાત્મા અક્ષય અને ગુપ્તપણે ખજાનાની ગેાઠવણ કરી અક્ષય આનંદ મેળવવા લાગ્યા.
(૬–૭)
૧ જેણે જેણે ગુણ કરેલ હાય તેને તેને ખલા આપવા એજ ઉત્તમ નરવરના પ્રશંસવા
આપી રહેલ છે. કિ
૭
જય૦ ૮
સારા સત્કારસાથે ચાગ્ય પદ બક્ષી ઉત્તમ યાગ્ય પથ છે એમ આ પ્રબંધ એક્
*
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
જયo ૯
જય૦ ૧૦.
૨૫૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ વિધુમંડલ અમૃત આસ્વાદ, ભાગી.
વજ હે લીયે અવિવાદરે; ભાગી. તેણે ગાને તે ગુહિરે નાદર, સોભાગી.
મોડે કુમતિના ઉન્માદરે. સભાગી. પડહ અમારી વજાવિયારે લાલ,
દીધાં દાન અનેક; સોભાગી. સાચવિયા સકલ વિવેકરે, સેભાગી.
સમકિતની રાખી ટેકરે; સેભાગી. ન્યાયેં રામ કહા તે છેકરે સોભાગી.
તે રાજહંસ બીજા ભેકરે, સોભાગી. અચરિજ એક તેણે કર્યું રે લાલ. ,
મનગમ ગૃહે હુતા જેહરે; સોભાગી. કર્ણાદિક નૃપ સનેહરે, ભાગી.
છોડાવિયા સધલા તેહરે; ભાગી. નિજ અદભુત ચરિત અખેહરે, સેભાગી.
દેખાવી નિજ ગુણ ગેહરે, સેભાગી, શ્રીપાલ પ્રતાપથી તાપીને લાલ,
વિધિ શયન કરે અરવિંદરે; ભાગી. કરે જલધિવાસ મુકંદરે, ભાગી.
હર ગંગ ધરે નિસ્પંદરે; સેભાગી. ફરે નાઠા સૂરજ ચંદરે, સોભાગી.
અરિ સકલ કરે આકંદરે . તસ જસ છે ગંગા સારિખરે લાલ,
તિહાં અરિઅપજસ સેવાલરે; સોભાગો. કપૂરમાંહે અંગારરે, સભાગી.
અરવિંદમાંહે અલિબાલરે સોભાગી. અન્ય સચોગ નિહાલરે, ભાગી.
દિયે કવિ ઉપમા તતકાલરે. ભાગી
જય૦ ૧૧
જય૦ ૧૨
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચેથો સુરતરૂ સ્વર્ગથી ઉતરી રે લોલ,
ગયા અગમ અગોચર ઠામરે; સેભાગી. જિહાં કઈ ન જાણે નામરે, સેભાગી.
તિહાં તપસ્યા કરે અભિરામ; સેભાગી. જબ પામ્યું અદૂભુત ઠામરે; ભાગી.
તસ કરઅંગુલી હઆ તામરે. ભાગી. જય૦ ૧૪. જસ પ્રતાપ ગુણ આગલોરે લાલ,
ગિરૂઓ ને ગુણવંતરે સોભાગી. પાલે રાજ મહંતરે, સેભાગી.
વયરીને કરે અંતરે ભાગી. મુખ પદ્મ સદા વિકસંતરે. સોભાગી. - લીલા લહેર ઘરંતરે, સોભાગી.
જય૦ ૧૫ મેરૂ મને જે અંગુલ્લે રે લોલ,
કુશઅગેં જલનિધિ નીરરે; સેભાગી. ફરસે આકાશ સમીરરે, સભાગી.
- તારાગણ ગણિત ગંભીર રે; ભાગી. શ્રીપાલ સુગુણને તીરરે. સેભાગી.
તે પણ નવિ પામે ધીરરે. સેભાગી. જય૦ ૧૬ ચેાથે ખડે પૂરી થઈ લાલ,
એ છઠ્ઠી ઢાળ અભંગ સેભાગી. ઇહાં ઊકિત ને યુકિત સુચંગરે, સેભાગી.
નવપદ મહિમાને રંગરે; સોભાગી. એહથી લહીયેં શાનતરંગરે ભાગી.
વળિ વિનય સુયશ, સુખ સંગરે. સે. જય૦ ૧૭ અથ–ત્યાર પછી ઉત્તમ વિધિ મુજબ પરમાત્માનાં મંદિરમાં અાઈ ઉત્સવની રચનાઓ રચાવી અને મહાન સામગ્રી પૂર્વક શ્રી ઈષ્ટદેવ સિહચકજીની પૂજાઓ ભણાવી; કેમકે રાજ્યસંપત્તિ વગેરેનું પામવાપણું તે નવપદજીને પ્રતાપ હતો. આ પ્રમાણે શ્રીપાળજી મહારાજની વૃત્તિ હોવાથી તેમને તમામ પરિવાર પણ ધર્મિષ્ટ બન્યું હતું તેમજ સઘળી રાણીએ
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાનો રાસ
વગેરે સ્ત્રીમંડળ પણ ધર્મકૃત્યમાંજ ઉલ્લાસવંત હતું. ત્યારબાદ સ્વગથી પણ વિવાદ–હરીફાઈ કરે તેવાં ઉચાં અને મહાન શોભાયમાન નવીન જનમંદિર બંધાવ્યાં અને તે ઉપર ઉત્તમ વજાઓ શાભાવી હતી તેથી તે મંદિરે જાણે ધજારૂપ પિતાની જીભ વડે કરીને ચંદ્રમંડળની અંદરના અમૃતને વિવાદરહિત એટલે કે સુખપૂર્વક સ્વાદ અનુભવતી હોવાથી તે ધજાઓ અમૃત આસ્વાદના પ્રભાવથી મસ્ત-સંજીવન બનતા ગંભીર શબ્દવડે ગાજી રહી હતી, અને મુમતીઓ કે જેઓ જિનમંદિરને જિનપ્રતિમાજીને માનતા નથી તેઓના ઉન્માદ–ગાંડપણને મરડી નાખતી હતી; મતલબ કે–તમે એકલા મૂતિનિંદકેજ સ્થાપના નિક્ષેપાને માનતા નથી, પરંતુ આખી આલમના મૂર્તિપૂજકે પ્રત્યક્ષ-દર્શનીક પુરાવાના–પ્રમાણરૂપ અમારી મસ્ત સ્થાઈ દશા જોતાંજ એક અવાજે જયવાદ વદશે, એથી સપ્રમાણ સાબિત છે કે તમારા કથનને માનવું તદ્દન જુઠાણા ભર્યું છે! (આ કવિની રસિક કલપના છે.) વળી શ્રીપાળ મહારાજાએ પોતાના રાજ્યની અંદર અમરડો વજડાવી જાહેર કર્યું કે કઈ પણ મનુષ્ય કેઈ પણ જીવને દુઃખ દેશે કે બેજાન કરશે તે બેશક તે મનુષ્ય સખત શિક્ષાને પાત્ર થશે.” એ ઢંઢેરો પીટાવી જીવેને અભયદાન આપ્યું. તેમજ અથીજનેને અનેક પ્રકારનાં દાન આપ્યાં, મતલબ કે સારા પવિત્ર જનને વસ્ત્ર, પાત્ર, અન્ન, પુસ્તક વગેરે જે જે વસ્તુની જરૂર જણાઈ તે તે વસ્તુઓ આપી કરૂણા ભાવના અમલમાં આણુ સર્વ ધર્મ સંબંધી વિવેક સાચવ્યા, અને શુદ્ધ દેવરત્ન, શુદ્ધ ગુરૂ રત્ન અને શુદ્ધ ધર્મરત્ન-એ ત્રણ રત્નરૂપ સમકિતને પૂર્ણપણે જાળવી પિતાને ધમટેક પા, તથા પ્રજા પાળવામાં ન્યાયીરાજા રામચંદ્રજીની પેઠે સર્વ રીતે ન્યાયી કહેવાઈ ઉત્તમ ન્યાયીબિરૂદ મેળવ્યું, એથી એ જમાનાની અંદર શ્રીપાળ મહારાજા ન્યાયરૂપ ઉજજવળ મતી ચુગનાર તેમજ ઉપર અને અંદર એક જ રંગની વૃત્તિવાળા રાજહંસ ગણાયા અને બીજા રાજાઓ અન્યાયી હોવાથી કીચડભક્ષી પિટ ભરનારા તથા ઉપર અંદર ભિન્ન રંગવાળા દેડકા રૂપ જણાયાં હતાં. કવિ કહે છે કે શ્રીપાળ મહારાજાએ એક આશ્ચર્ય જાહેર કર્યું કે–અગાડીના વખતની અંદર કર્ણચંદ્ર વગેરે કેટલાક મહાન શુરવીર, દાનવીર, ધર્મવીર, ત્યાગવીર, વિવિવાર અને ગુણવીર વડે પૂર્ણ પ્રખ્યાતિ મેળવી સુજ્ઞ લોકોને પ્રિય થઈ પડતાં તેઓ તે લોકોના મનરૂપી છુપા કેદખાનામાં કેદી બની રહ્યા હતા, તે રાજાઓના ગુણેને, પિતાના અદ્દભુત અને અપાર ચરિત્રોવડે જગતમાં ગુણના વીરરૂપ નીવડી ભૂલાવી દીધા, એથી લોકો તે રાજાઓને યાદીમાં ન રાખતાં શ્રી પાળજીનેજ યાદીમાં રાખવા લાગ્યાં. મતલબ એ જ કે અગાહીના રાજાઓ કરતાં દાનમાં યશમાં વીરતામાં ધીરતામાં અને ધર્મનિયમમાં
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથા
૨૬૧ વિશેષ ચડિયાતા થયા જેઈ જગતના જનો અગાડીના રાજાઓને મન મંદિરમાં કાયમ કરી રાખ્યા હતા તેમને રજા દઈ શ્રીપાળજીને સ્થાપન કર્યા. વળી શ્રીપાળ મહારાજાને પ્રતાપ પણ એ હતો કે જેના તાપથી તપાયમાન થતાં શીતળતા પ્રાપ્ત કરવા બ્રહ્માજીએ કમળકેષમાં જઈ શયન કર્યું, વિષષ્ણુજીએ સમુદ્રમાં નિવાસ કર્યો. મહાદેવજી હમેશાં મસ્તક ઉપર ગંગાધારાને ધારણ કરી, ચંદ્ર સૂય નાસતાજ ફરવા લાગ્યા. અને શત્રુઓ માત્ર રાડ પાડી ત્રાસ પામવા લાગ્યા. પુન: શ્રીપાળ મહારાજાને યશ અને તેમના શત્રુઓને અપયશ કે પરસ્પર પ્રતીતિ આપતો હતે તે વિષે કવિ સહગામી ઉપમા વડે કથન કરે છે કે-શ્રીપાળજીને યશ ગંગાધારા સમાન નિર્મળ ને ઉજજવળ હતો તે સાથ શત્રુઓને અપયશ શેવાળરૂપ માલમ પડતો હતો, તેમજ શ્રીપાળજીને યશ કપૂરસમ ઉજળો અને સુવાસનાયુક્ત હતો તે સાથ શત્રુઓને અપયશ કોયલારૂપ સામેલ જણાતો હતો. અને શ્રીપાળજીને સુયશ કમળ સમાન આનંદ ને શીતળદાયી હતો. તે સાથ શત્રુઓને અપયશ ભમરાનાં બચ્ચાં જે શામ છતાં સહગામી હતે. મતલબ એ કે જ્યાં એને સુયશ ગવાતે ત્યાં શત્રુઓનો અપયશ પણ યાદીમાં હાજરી આપતો હતો, વળી દાન દેવામાં સાક્ષાત્ કલ્પવૃક્ષ સરખે મન વાંછિત પૂરક હતો, એથી કવિ સંભાવના બતાવે છે કે સ્વર્ગમાં વસનારાં કલપવૃક્ષને સ્વર્ગમાં કોઈ ગ્રાહક ન હત; કેમકે ત્યાં જે જોઈએ તે વસ્તુ હાજર હોવાથી તેની પાસે પોતાનું દુઃખ દૂર કરી સુખ મેળવવાની યાચના કરનાર જન હતાં, એથી જ્યાં ભાવ ન પૂછાય ત્યાં નિરાદરપણે ન રહે એમ માની કલ્પવૃક્ષ પોતાનો આદર થવા માટે ત્યાં કોઈ તેમને ન દેખી શકે, ન તેમનું નામ જાણી શકે ને ન કોઇને ગમ પડી શકે ત્યાં સંતાઈ ઉત્તમ તપસ્યા કરવા લાગ્યાં. એથી તેમને જ્યારે તપસ્યાની સિદ્ધિ મળતાં અદ્ભુત સ્થાન પ્રાપ્ત થયું જણાયું ત્યારે તેઓ શ્રીપાળજીના હાથની આંગળીઓરૂપે પ્રકટ થયાં અને અથિ જનનાં મનોરથ પૂર્ણ કરવા લાગ્યાં કે તેમને બહુ ભાવ પૂછા. મતલબ એજ કે શ્રીપાળજીના હાથની આંગળીઓ દાન દઈ અથીની વાંછના પૂર્ણ કરવામાં કલ્પવૃક્ષ સમાનજ હતી. વળી શ્રીપાળ મહારાજા યશ કીર્તિમાં તેજપ્રતાપમાં, અને ગુણેમાં અન્ય સર્વ રાજેદ્રોમાં આગેવાની ધરાવનારા, ગિફવા, ગુણવંત, મહાન રાજ્યના ભકતા, શત્રુને અંત કરનારા, કમળપુષ્પ સરખું હે જાગ્રતાવસ્થામાં સદા વિકસ્વર રાખનારા, અને રાજ્યલીલાની લહેરને ધારણ કરનારા હતા. આમ હોવાથી કવિ કહે છે કે, કેઈ લાખ જનવાળી ઉંચાઈના મેરૂ પર્વતને પિતાની આંગળીઓ વડે દેવગે કે દેવસહાયથી માપી શકે, ડાભની
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
અણીવડે દરિયાનું પાણી ઉલેચી તેને ખાઢી કરી દે, અને તારાએની ગણત્રી કરી શકે, તથા વાયરા આકાશને ભેટી શકે-એટલે કે કદાચિત કાઈ ધીર ગંભીર માનવ વિદ્યામળથી એ બધું કરી શકે; પણ શ્રીપાળજીના અપાર · ગુણની ગણુના કાઇ પણ કરી શકે નહિ તેટલા અનંત ગુણુ પૂર્ણુ હતા. ( યવિજયજી કહે છે કે આ અલગપણે ચેાથા ખંડની છઠ્ઠી ઢાલ ચુકિત ઉકિતની ઉત્તમ છટાયુક્ત પૂર્ણ થઇ, તે એજ મેધ આપી રહેલ છે કે શ્રી નવપદજીના મહિમાના આનંદવડે જ્ઞાનના તરંગ પ્રાપ્ત કરી વિનય સુયશ સુખના સગી થવું એજ ઉત્તમેાત્તમ છે. ) (૮–૧૦)
101
(દોહા છંદ. )
એહવે રાચત્રષી ભલા, અજિતસેન જસ નામ; આહિનાણુ તસ ઊપન્યુ, શુદ્ધ ચરણુ પરિણામ. તિણ નગરી તે આવિયા, સુણિ આગમન ઉદ’ત; રામમંચિત શ્રીપાલ નૃપ, હર્ષિત હુઆ અત્યંત વંદન નિમિતે આવિયા, જનની ભજ્જ સમેત; મુનિ નમિ કરિયા પ્રદક્ષિણા, બેઠા ધર્મ સકેત, સુણવા વછે ધર્મ તે, ગુરૂસન્મુખ સુવિનીત; ગુરૂ પણ તેહને દેશના, કે નય સમય અધીત.
૧
૪
અર્થ :-ઉપર પ્રમાણે સત્કાર્યોં કરી શ્રીપાળમહારાજા સમયને સફળ કરે છે, એવા સમય દરમ્યાન અજિતસેન શષિ કે જે ઘણા સારા ગુણવંત હતા તેમને શુદ્ધ ચારિત્રની અંદર શુદ્ધ પરિણામ રહેવાના સખળ કારણને લીધે અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું જેથી ચપાનગરીના ઉદ્યાનમાં વિચરસ્તા વિચરતા પધાર્યાં, અને વનપાલક મારફત તેમનાં પાવન પગલાં થયાની ખુશ ખબર મળતાં શ્રીપાળમહારાજાનાં અત્યંત હર્ષોંના ઉલ્લાસવડેરામાંચ ખંઢાં થઈ આવ્યાં, કે અન્ય સકળ વ્યાપાર તજી પુણ્યવ્યાપારના પ્રમધ હિતાર્થે માતુશ્રી તથા રાણી સહિત રાષિને વાંઢવા પાટે શ્રીપાળમહારાજા તે ઉદ્યાન (જ’ગલ ) માં જઇ પહોંચ્ચા અને મુનીરાજના ચરણકમળને વિધિવત્ પ્રદક્ષિણાપૂર્વક વંદના કરી ધર્મશાસ્ત્ર કથન સાંભળવા માટે મેઠા. શ્રીપાળમહારાજા વિનીતપણા સહિત ગુરૂશ્રીના સન્મુખ ધમ દેશના સાંભળ- વાને ઈચ્છા રાખતા હાવાથી ગુરૂશ્રીએ પણ નિશ્ર્ચય વ્યવહાર નય સાથ,
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ થે તેમજ નય ઉપનય યુક્ત સિદ્ધાંતને અધીન થઈ ધર્મદેશના દેવી શરૂ કરી.
(ઢાળ સાતમી-હસ્તિનાગપુર વર ભલે-એ દેશી.) પ્રાણી વાણી જિનતણી, તુહે ધારે ચિત્ત મઝારરે; મહે મૂંજ્યા મત ફિરે, મેહ મૂકે સુખ નિરધાર; મેહ મૂકે સુખ નિરધાર, સંવેગ ગુણ પાલીયે પુણ્યવતરે પુણ્યવંત અનંત વિજ્ઞાન, વદે ઈણ કેવલી ભગવંતરે. દશ દષ્ટાંતે દોહિલે, માનવભવ તે પણ લઇરે; આર્યક્ષેત્રે જન્મ જે, તે દુર્લભ સુકૃત સંબંધેરે,
તે દુર્લભ સત સંબંધરે. સંવેગ. ૨ આર્યક્ષેત્રે જનમ હુએ, પણ ઉત્તમકુલ તે દુર્લભરે; વ્યાધાદિકકલેં ઉપને, શું આરજક્ષેત્ર અચંભરે, શું. સંવેગ. ૩ કુલ પામે પણ દુલ્લો, રૂપ આરેગ આઉ સમાજ, રોગી રૂપરહિત ઘણે, હીણ આઉ આઉ દીસે છે આજરે.
હીણ આઉ દીસે છે આજરે. સંવેગ. ૪ તે સવિ પામે પણ સહી, દુલહે છે સુગુરૂ સંગરે. સઘળે ખેત્રે નહિ સદા, મુનિ પામીજે શુભ યોગરે.
| મુનિ પામી જે શુભ યોગ. સંવેગ. ૫ અર્થ – ભવિ પ્રાણિ! શ્રી જિનેશ્વરદેવની કહેલી વાણી કે જે મેક્ષ માગે ચઢાવનારી, પાપ સંતાપને હરનારી, અને સંસાર સમુદ્રની પાર કરનારી છે, તે દુર્ગતિનિવારક જિનવાણીને તમે તમારા ચિત્તની અંદર ધારણ કરે. નહીં કે આ કાને સાંભળી આ કાનથી કહાડી નાખો! તથા મોહમાં મુંઝાયલા ન ફરે; કેમકે મેહ છે તેજ ભવભ્રમણની વૃદ્ધિનું મુખ્ય કારણ છે. તેને ત્યાગ કરવાથી અવશ્ય સુખ પ્રાપ્ત કરશે. એ હિતાર્થ ક્ષાચિકગુણ પ્રગટ કરી નિશ્ચય સુખ સિદ્ધના જીવને જ હોય છે તે પ્રાપ્ત અત્યાવશ્યક્તારૂપ સંવેગ ગુણ પાળવે, અર્થાત્ સંવેગ એને કહેવાય છે કે જે કિયાની અંદર મોક્ષમાર્ગાનુયાયી ક્રિયા કરવામાં આવે તે સમયણાને પાલન કરવું અવશ્યનું છે. હે પુણ્યવંત છ ! મહા પુણ્યવંત છ તથા અનંત જ્ઞાન-વિજ્ઞાન-અનંત શક્તિ-અનંત બળવંત બિરા
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
ત્યાગવાથીજ અવશ્ય
જમાન કેવળી ભગવંતશ્રીએજ કહેવું છે કે માહ સુખ મળશે; માટે એ સમધી વિવેચન સાંભળેા. હું ભવિકજના ! આ માનવભવ દશ દૃષ્ટાંતની દુāભતા જેવા પ્રાપ્ત થવા મહા દુલ‘ભ-મુશ્કેલ છે. એટલે કે ચુભ્રુગ ૧. પાસગ ૨. ધન્ને ૩, જૂએ ૪, રાયણે ૫ સુમિણુ ૬, ચકકેય ૬, કુમ્ભ ૮, યુગે ૯ પરમાણુ ૧૦ એ દશે છાંત કઇંક વિસ્તારવત હાવાથી અત્રે ટાંક્યા નથી, તે દૃષ્ટાંતાની પેઠે મનુષ્યજન્મ મળવા મહા ઠીન છે. તથાપિ તે માનવભવ પણ મહાપુણ્યપ્રકૃતિના સ`ચય થઈ જાય તેા કદાચ પ્રાપ્ત થાય છે. અગર પ્રાપ્ત થયા, પર ંતુ આય—પવિત્ર દેશ (અહિંસા પરમાધમ સિદ્ધાંતપાળક ઉત્તમ મુલ્ક)માં જન્મ ન થતાં અનાય જંગલી મુલ્કમાં જન્મ થયે કે જ્યાં દેવ, ગુરૂ, ધ વગરના બેાધ કે ચેાગ જ ન હાય, તેને સ્થળે મનુષ્યપણે પેદા થયેા તાપણુ આત્મકલ્યાણુ શું સધાય ? જ્યારે પૂષ્કૃત શુભ કરણીના ચાગ મળે ત્યારેજ તે મુશ્કેલીથી મળનાર આ દેશ પ્રાપ્ત થાય છે, તેવા આ દેશમાં જન્મ થવા પણ કદાચિત પૂર્વકૃત ધર્મ કરણીના યાગ વડે પ્રાપ્ત થયેા તાપણ તેથી શું સ્વાર્થસિદ્ધિ થઇ? કેમકે ઉત્તમ દેશમાં જન્મ મળ્યા છતાં પણ શેઠ સાહુકાર કે ધનાઢય પુન્યવંત પિતા માતાના ઉત્તમ પક્ષવાળા કુળમાં જન્મ મળવા મુશ્કેલ છે, મતલખ કે આ દેશમાં જન્મ થયા છતાં પણ વાઘરી ભીલ-કાળી-ભાઇ કસાઇ–શીકારી–હિંસા કરનારના કુળમાં જન્મ્યા તા તેથી શું દહાડા વળ્યા ? નઠારા કુળમાં પેદા થયે। તે આ દેશ મળ્યાની શું નવાઇ ગણાય ? નાહક ભૂમિને ભારે મારવા અવતર્યાં. કદાચિત્ પૂર્વી પુછ્યાદય મળેથી માનવભવ, આ દેશ૧ અને ઉત્તમ કુળ પામ્યા; છતાં પણ સુંદર રૂપ, નિરાગી શરીર અને તાંબુ આઉભુંએ મળવાં મહામુશ્કેલ હોય છે. કદરૂપાં, રાગીલાં અને ટપક્રિયા મ્હાંતવાળાં હાય તે ઉત્તમકુળમાં જન્મવાથી પણ શું નિહાલ થવાય ? કેમકે કદરૂપાને કાઈ આદર ન આપે, રાગીને કાઇ પ્રેમભાવ ન દેખાડે, તેમજ ધર્મકરણીના ઉદય ન થાય અને ટુંકી આવરઢાવાળાને પણ કાઇ સુકૃત કરણીના સચાગ સ`પાદન ન થાય, તે તે ઉચ્ચકુળ પામ્યા તે ન પામ્યા જેવા ગણાય, કદિ મહાપુણ્યના શુભાદૃયવડે મનુષ્ય જન્મ, આય દેશ, પવિત્ર કુળ, રૂપ નિરેાગીપણું અને દીઘ
૧ આ ભરતક્ષેત્રની અંદર ખત્રીશ હજાર દેશ છે તે પૈકી સાડી પચીશ દેશજ આ દેશ છે, બાકીના બધા અનાર્ય ગણાય છે. આ દેશ એ કહેવાય છેકે જ્યાં શુદ્ધ દેવ ગુરૂ ધર્માંની જોઇએ તેવી સામગ્રોના સાધન આચાય, ઉપાધ્યાય, સ્થવિર, સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક શ્રાવિકા, એ સાતને યાગ હોય તે ઉત્તમ દેશ—આ ગણાય છે,
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચોથો
૨૬૫ જીવનવૃત થયે છતાં પણ સારા સુજ્ઞાની, સુદિયાવંત, પવિત્રાશયી, દયાળું, ઉપકારી ગુરૂરાજને સંગ (ભેટ થવી) મહા મુશ્કેલ હોય છે. ગુરૂ મળે તે ઠગારા, દુગતિદાયક બેધ કરનારા, ઉપરના ઉત્તમ આબર વાળા, પતે ડુબે ને પરને ડુબાવનારા, પથ્થરની નાવ સમાન, પરિગ્રહધારી માયા પ્રપંચ-. યુત હોય, તો તે કલ્યાણ શું કરી શકે? મતલબ કે પથ્થરની નાવ સમાન, પીંપળના પાંદડા સમાન અને લાકડાની નાવ સમાન એમ ત્રણ જાતના ગુરૂ, હોય છે. તેમાં પિતે ને પરને બૂડાડનાર પથ્થરની નાવ સમાન, પિતે તરી આશ્રય લેનારને બૂડાડનાર પીપળાના પાંદડા સમાન અને પોતે તરી બીજાને પણ તારે તે લાકડાની નાવ જેવાને વેગ મળે તો ધન્ય ગણાય. જે નિર્લોભી, નિરભિમાની, નિષ્ક્રોધી, નિરમયી અને પરોપકારમાંજ નિરંતર લીન રહેનાર હોય તે જ સદ્દગુણ ગણાય છે.
(૧-૫) મહોટે પુર્યો પામીમેં, જે સદગુરૂ સંગ સુરંગરે; તેર કાઠીયા તે કરે, ગુરૂ દર્શન ઉત્સવભંગરે, ગુણ. સંગ ૬ દર્શન પામે ગુરૂતણું, ઇતે યુદગ્રાહિત ચિત્તરે; સેવા કરી જન નવિ શકે; હોય ખોટો ભાવ અમિત્તરે. હોય ટો ભાવ અમિરરે.
સંવેગ ૭ ગુરૂસેવા પુર્યો લહી, પાર્સે પણ બેઠા નિત્તરે ધર્મશ્રવણ તેણે દોહિલું, નિદાદિક દિયે જે ભિત્તરે. નિદ્રાદિક દિયે જે ભિત્તરે.
- સંવે, ૮ પામી શ્રત પણ દુલહી, તત્ત્વબુદ્ધિ તે નરને ન હોય. શૃંગારાદિ કથારસેં, શ્રોતા પણનિજગુણ ખેરે. શ્રો. સં. ૯ તત્વ કહે પણ દુલહી; સહયું જાણે સંતરે કઈ નિજ મતિ આગલ કરે, કેઇ ડામાડેલ ફિરંતરે, કેઈ ડામાડેલ ફિતરે.
સંવેગ. ૧૦ અર્થ –કદાપિ મહાન પુણ્યના મહદય બળવડે સુરંગી સદ્દગુરૂશ્રીને મિલાપ થયે; તદપિ તેર કાઠિયા નડવાથી ગામમાં કે પડોશમાં સદગુરૂ . સદ્ધર્મની દેશના દેતા હોય છતાં તે ગુરૂનું દર્શન કે ધર્મ વચન પ્રાપ્ત થવાને ચગજ ન મળે. તેર કાઠિયા એ છે કે-પહેલે આળસ નામને કાઠિયે કે તેના પ્રતાપથી ગુરૂદેવનાં દર્શનાદિને યોગ પ્રાપ્ત થવામાં હલ્કત .
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
શ્રીપાળ રાજાને રાસ થાય. બીજે, મેહ નામને કાઠિો કે જેના પ્રતાપથી સ્ત્રી, પુત્ર, ધનાદિના, મેહપાશમાં લુબ્ધ બની ગુરૂ પાસે જવાની ઈચ્છા પૂરી થવાજ ન દે. ત્રીજો અવજ્ઞા નામને કાઠિયે કે જેના પ્રતાપથી ગુરૂની નિંદા કરવાનું ભાન થાય, એટલે કે “ગુરૂ શું કંઈ દેશે? રોજગાર કરીશું તો સુખે પેટ ભરી સંસાર; વ્યવહારનો નિભાવ કરીશું. ઇત્યાદિ ચિંતવી ગુરૂ સમીપે ન જાય અને ગુરૂને અવિનય કરે તેવી મતિ થાય. સ્તબ્ધ નામને કાઠિયે કે જેના પ્રતાપથી મોટાઈમાં ભાંગી પડવાને લીધે ગુરૂને નમવામાં સ્તબ્ધ રહે એથી ગુરૂસમા-: ગમ છેડે જાય, પાંચમા ક્રોધ નામને કાઠિયે કે જેના પ્રતાપથી ગુરૂ નઠારા. કૃત્યથી બચાવવા ઉપદેશ કરે તે ન રૂચવાથી ક્રોધ કરી ગુરૂની આગતાસ્વાગતા ન કરે, ન બોલાવે, વંદના ન કરે. છઠ્ઠો પ્રમાદ નામને કાઠિયે કે જેના પ્રતાપથી પ્રમાદમાંજ ડૂખ્યો રહે, જેના લીધે ગુરૂદશનને ને ધર્મકથન-: શ્રવણને સમયજ ન સાચવી શકે. સાતમે કૃપણુતા નામને કાઠિયે કે જેના પ્રતાપથી ગુરૂ સુકૃત્યમાં પૈસા ખર્ચ કરાવશે, એવી કંજૂસાઈને લીધે ગુરૂ પાસે ન જાય. આઠમો ભય નામને કાઠિયે કે જેના પ્રતાપવડે ગુરૂવચનને ભય રાખે કે રખેને મને સુબોધ આપી સાવદ્યવ્યાપાર વડે મળતા લાભથી બંધ પડાવી દેશે ! અથવા તે વિષયવાંછનાથી નિરાળા રહેવાને બોધ આપશે; ઈત્યાદિ ભય રાખે. નવમે શક નામને કાઠિયે કે જેના પ્રતાપથી સગાસંબંધી કે સ્નેહીના મરણને લીધે કે ધન હાનિ આદિને લીધે શોકમાંજ લીન રહેતા, ગુરૂ પાસે ન જાય. દશમે અજ્ઞાન નામને કાઠિય કે જેના પ્રતાપથી ગુરૂ પાસે જ્ઞાન મેળવવામાં બેદરકાર રહે. અગીઆરમે વ્યાક્ષેપ નામને કાઠિઓ કે જેના પ્રતાપથી ગપ્પાં હાંકવામાં, નિંદાવચન કરવામાં, નકામી કુથલી કરવામાં, વિકથામાં તત્પર રહેતાં, ગુરૂ પાસે જવાનું ન બની શકે. બારમે કુતૂહલ નામને કાઠિયે કે જેના લીધે તુક-રસ્મત ગમ્મત, નાચ-નાટક-ચેટક જોવામાં મગ્ન રહેવાથી ગુરૂ પાસે જવાનો વખત ન મળે, અને તેરમે રમણ નામને કાઠિો કે જેના પ્રતાપથી વિષય-રમ
માંજ લીન રહેવાને લીધે ધર્મ–પ્રકાશક ગુરૂ સમીપે ન જાય. આવા તેરે કાઠિયાના યોગથી ને સહવાસથી ગુરૂને યોગ વિદ્યમાન છતાં તેનાં યોગને લાભ ન લઈ શકાય. મતલબ કે ગુરૂને વેગ મળ્યા છતાં પણ તેમનાં દર્શન કરવા ન જાય તથા ધર્મવચન ન સાંભળે, કદિ પુર્વકૃત સુકૃત , યોગની પ્રબલ સત્તાથી ગુરૂદશન કરવા તરફ વૃત્તિ દોરાઈ; જેથી ગુરૂદન. કર્યા, ધર્મદેશના પણ સાંભળી તથાપિ તેમાં રહેલો હિતકર બાધ મનન ન કરે. કેમકે આગળના સમયમાં નઠારા ગુરૂઓની સોબત કરેલી હોવાથી, તે ગુરૂનાં માયિક વચન-મિથ્યા ઉપદેશ મજબૂતતાથી ચિત્તમાં ઠસાવી રૂચિ
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડે ચાયા
: ૨૬૭
પેદા કરેલી છે એટલે કે જે હું કહું છું તેજ વયન સત્ય છે, બાકી અધાઓનાં કથન મિથ્યા છે. સત્યધર્મ જ આ છે; માટે અન્યધમી ઓના પાસમાં સપડાઇ વિધમ અંગીકાર કરીશ નહીં. બીજાઓ પાખડી ધર્માંપદેશકે છે, વાસ્તે આ વચનને વધાવી મનમદિરમાં પધરાવી રાખ કે જેથી તારા આત્માનું કલ્યાણ થઈ જાય !” ઇત્યાદિ છળપૂણ વચનચાતુરીવડે મનને ભ્રમિત કરી દીધેલ હાવાથી મુખ્ય જીવ તે વચનનેજ વળગી રહી, સત્યખાધ તરફ તિરસ્કાર બતાવે. આમ હાવાથી સદ્ગુરૂ ભેટયા છતાં પણ સદ્રેષ, મનનાર્ત્તિથી વિમુકત રહે અને કુગુરૂએ અંધશ્રદ્ધામાં લીન કરી દીધેલ હાવાના 'પ્રતાપવડે સત્યધર્મ તરફ રૂચિ ન લાવે તથા ગુસેવા પણ ન કરે; એટલુંજ નહી પણ ગુરૂ ભણી શત્રુતા દેખાડે; જેથી તેવા મનુષ્યા ગુરૂના ચેાગ્ય ચેાગ હાજર છતાં ધખેાધ ન પામી શકે.
શ્રવણ,
એ`ઉપર એક દૃષ્ટાંત છે કે કોઇ એક ગેાવાળને અને એક સાનીને ગાઢ ભાઈમધી થઈ હતી; જેથી તે એ એક બીજા પર પૂર્ણ વિશ્વાસ પ્રેમ આદિ રાખતા હતા. --તથાપિ ગેાવાળ જેટલા લાળા, ભલા ને વિશ્વાસુ હતા. તેટલેાજ નહી અલકે તેથી પણ વિશેષ સાની ખળ, દ્યૂત્ત ને વિશ્વાસઘાતી હતેા કેટલાક વખત વીત્યાખાદ ગેાવાળે પેાતાના ધધામાં એ પૈસા સાધારણ રીતે ઠીક પેદા કર્યા, એ જાણી સેાની ગેાવાળ પ્રત્યે કહેવા લાગ્યા કે ‘ ભાઈ ! તારી પાસે પૈસા રાકડા રાખવાથી તને નુકશાન છે. ચાર લઈ જાય, ધૃત્ત ધૂતી જાય અને કકડે કકડે વપરાઇ જાય; માટે તે પૈસાનુ સાનુ ખરીઢી તેના નક્કુર દાગીના બનાવી શરીર ઉપર પહેરી રાખ કે એ બધી ફીકરજ મટી જાય.' ગાવાળે તે વાતને હિતકર જાણી કબુલ રાખી. સાનુ ખરીદી તે સોની મિત્રને આપવાની વિચારણા દર્શાવી. એથી સાનીએ કહ્યું : ‘ ભાઇ હું તારા દાગીના નહીં ઘડી આપુ. મારે ચેાકસી-નાણાવટી-શરાફ્ ને સાની લોકા સાથે અણુનાવ છે; જેથી મારી સાખ બગાડી દીધી છે, માટે તું ખીજા સાનીની પાસે ઘડાવી લે. કાલે મારા દ્વેષી લેાકેા તને ભલેરી વહેમમાં નાખી દે કે આ દાગીના તે। પિત્તળના છે, બહુ ભેળ કર્યાં છે, તને ઠંગી લીધેા છે, વગેરે વાતાની ભ્રમજાળમાં નાંખી ઢે તે આપણા બાળપણના સ્નેહને ધક્કો પહેાંચવાના વખત લાવી મૂકે; માટે ખીજા પાસેથી મનાવી લેવામાં આપણુ એયને લાભ છે.’ આવાં વિશ્વાસ મેસાડનારાં વચન સાંભળી ગેાવાળને વધારે વિશ્વાસ પેદા થયા, જેથી તેણે કહ્યું કે-“હું તારા વગર મીજા સાનીના વિશ્વાસજ રાખતા નથી. તું જે કરી દઇશ તે મારે સહી છે. લેાક ગમે તે લવારા કરશે, પણ માનવું કે ન માનવું, તે મારી મુનસી ઉપર છે, માટે તું પાતેજ દાગીના તૈયાર કર !”
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
શ્રીપાળ રાજાને
રાસ
સાનીએ ગેાવાળને દાગીના કરવાનુ
ગોવાળે આમ કહ્યુ` છતાં વધારે વિશ્વાસ બેસાડવા સાનીએ દાગીના બનાવી દેવાની ના પાડી. જેમ જેમ તે ના પાડતા ગયા તેમ તેમ ગાવાળને તેનું પ્રમાણિકપણું ઢસતું ગયું. એ બિચારા ભેાળા - ગાવાળને ખખર ન હતી કે આવા ફ્રાંસાખારિયા ચિત્ર વધારે ઠગારા–પ્રપચી હોય છે. તેમજ ઘણા પ્રમાણિકતાના ડાળ દેખાડનારા ઘણા અપ્રમાણિક હોય છે, અને સેની નામજ સાની (૧૦૦) નહીં પણ સૈાની ચાટી મંત્રી જનારા સ્વભાવના ડાય છે. કહેવત છે કે ' ભાઈ! કેમ છે ઉદાસી !'' જવાબ મળ્યા કે–નથી મળ્યા કાઇ વિશ્વાસી, એથી છીએ ઉદાસી, ને વિશ્વાસી મળે તે ખાસી ખુશી મેળવી લેવાય. આમ ડૅાવાથી પાકા વિશ્વાસ બેસાડયા, જેથી તેણે તેજ સેાની મિત્રને સેાંપ્યું, સાનીએ પણ સારા ચેાખા દાગીના બનાવી તેાલ આંકી કિમતની ચીઠી લખી આપી, ગેાવાળને દઇ, વધારે વિશ્વાસ સાથે ઠગાઈમાં ફતેહ પામવા દાગીના આપી કહ્યું કે–‘ આ દાગીના લઇ શરાફ-નાણાવટી-સાનીચેાસી પાસે જા અને મારૂ નામ આપ્યા વગર કીમત · કરાવ ! જો આ ચીડીમાં લખેલા તેાલ પ્રમાણે તાલ અને કિંમત પ્રમાણે કિંમત અંકાય તે મને સાચા મિત્ર જાણજે !' એમ કહી ગેાવાળને ચૌટામાં મેકક્લ્યા. જ્યારે ગાવાળે ચૌટાના ચાકસીમજારમાં દાગીનાઓની તાલ કીમત માટે ચેકસી કરાવી તા ચાકસ રીતે સેાનીની ચીઠ્ઠી પ્રમાણેજ અંકાણી, ત્યારે ગાવાળને પૂરા વિશ્વાસ પેદા થયા, અને હરખાતા હરખાતા ઘેર આવી મિત્રની તારીફ કરવા લાગ્યા. તે પછી દાગીનાઓને આપવા માટે ગેાવાળે સાનીને આપ્યા એટલે તેણે આપીને બીજે દહાડે આપવાના વાયદો કર્યો. સાનીએ તા દાગીના ઘડવા લીધા ત્યારથી જ તે દાગીનાની ખાખર તાલ–ઘાટના પીતળના દાગીના તૈયાર કરવા માંડયા હતા. ગેાવાળના સેાનાના દાગીના ઘરમાં મૂકયા અને પીતળના દાગીનાને ઝળક ચડાવી–એપી ખીજે દિવસે ગાવાળને સુપ્રત કર્યા અને ભલામણ આપી કે—આ દાગીના આજે પાછા અંકાવા લઈ જા અને મારૂ નામ આપી અંકાવી આવ ! મારૂ નામ આપતાં વેંતજ તે બધા લેાકેા આ પીતળનાજ દાગીના છે, એમ એકે અવાજે કહેશે; માટે તે ગમ્મત જોઇ આવ !' ગોવાળે તેજ પ્રમાણે કચું તા તમામ ચાકસી લેાકેા તે સાનીનું નામ દેતાંજ અને દાગીના ઢેખતાંજ ખાલી ઉઠયા કે આ તે। દાગીના પીતળના છે!” ગોવાળ એક્લ્યા- તમે અધા પીતળરૂપ છે. કાલે તા આજ દાગીનાઓને સાનાના કહેતા હેલા અને આજે પીતળના થઈ ગયાં ?” ચાકસી :મેલ્યા- ભાઈ! તે દાગીના ખીજા ને આ દાગીના ખીજા. તું વિશ્વાસથી છેતરાય છે માટે જરા વિચાર
C
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચાયા
૨૦
કર, નહીં તે પસ્તાવાના વખત આવશે. એ સેાની લુચ્ચાઓના ને ધૂતારાના પીર છે.’ આ પ્રમાણે સત્ય કથન સાંભળ્યાં, તાપણું ધૂત મિત્રે પેાતાના વચન ઉપર પૂર્ણ વિશ્વાસ બેસાડેલે હાવાથી તે સત્યવચનને અસત્ય ગણી કાઇનું કહેવું ન માનતાં સાની-મિત્રનાજ વચનને વળગી રહી ગોવાળે પીતળના દાગીનાઓને સાનાના જ માની લીધા. આ દૃષ્ટાંત મુજબ કુશના ઢસાવેલા દુધ-મેાધ વડે લીન મનવાળા સદ્ગુરૂના ોધિ પ્રાપ્ત થાય છતાં પણ તેને ન સ્વીકારતાં મેાધનેજ વળગી રહે. કદાચિત્ પૂર્વ પુણ્યાનુયેાગથી ગુરૂની સેવા પ્રાપ્ત થઈ અને ગુરૂ સમીપ જઇને બેસવાના ચાગ પણ પ્રાપ્ત થયેા, તથાપિ જે વખતે ધમના ઉપદેશ સાંભળવાના સમય પ્રાપ્ત થાય, તે વખતે અંતરાય નડવાથી તે ધર્મોપદેશ સાંભળવા મુશ્કેલ થઈ પડે. મતલબ કે તે વખતે ઉંઘનાં ઝોકાં તેને ઘેરી પાડે. વિકથા પ્રમાદ વગેરેમાં કે ખાલ અચ્ચાના પ્યારને લીધે લેાલુપતામાં પડી ય; જેથી નિશ્ચિતતા ને એકાગ્રતા વડે ધમ વચન સાંભળી વિચારી મનન કરવાના લાભ મળવામાં એનસીખ રહે. કદી પુણ્યસંચાગથી જીરૂની પાસે તે બધાથી દૂર રહી ધમએલ સાંભળવા ઉદય આવ્યા, તાપણું ધર્મસબંધી તત્ત્વની બુદ્ધિ પ્રાપ્ત થવી ઘણીજ મુશ્કેલ છે. વસ્તુને વસ્તુણ્ જાણવી તે કઠિન છે. ધમષ મળ્યાં છતાં પણ તત્ત્વબુદ્ધિ ન આવે ત્યાં સુધી શૃંગાર, હાસ્ય, વીર, રૌદ્ર વગેરે રસની રસિક કથાઓ સાંભળવામાં, હાસ્યવિનાદ ને વિકથામાં લીન રહેવું સારૂં લાગે છે. એથી ધર્મોપદેશ સાંભળી તેમાંથી શૃંગાર, હાસ્ય, રૌદ્ર, વીરરસ ગ્રહણ કરે; પણ શાંતરસ ગ્રહણ નૈ કરે તેા તેથી આત્મગુણ થતા નથી. કદાપિ કાળ મહત પુણ્યના ચેાગથી દેશના શ્રવણુ કરી ધર્મતત્ત્વ ધારણ કર્યું; પરંતુ હૈ સજ્જના ! તત્વની વાત પર સĚહણા-પૂર્ણ પ્રતીતિ આવતી ઘણીજ દુર્લભ છે; કેમકે કેટલાક શ્રોતાએ પેાતાનુ ડહાપણ ડહાળી કહેશે કે-ગુરૂ આમ કહે છે, પરંતુ મેં જે વાત ગ્રહણ કરી છે તે પ્રમાણેજ હાવી જોઇએ. અથવા હું સમજુ છું. ” એમ કહી ગીતાર્થ ગુરૂના વચન તરફ દરકાર ન રાખે; અને કેટલાક શ્રોતાએ તે ડામાડોળમાં ફરી ગ॰માં ઘેરાઈ ગુરૂવચન પર વિશ્વાસ ન રાખતાં આમ હશે કે તેમ હશે ?” એવી ભ્રમણામાંજ મસ્ત રહેવાથી
શ્રદ્ધાવિમુખ રહે છે. ૬-૧૦
આપ વિચારે પામીએ, કહેા ત-ત્ત્વતા કિમ આલસુઆ ગુરૂ શિષ્યના, ઇહાં ભાવિયા મન હાં ભવિયા મન વૃત્તતરે
અ તરે, વૃત્ત તરે
સર્વે. ૧૧
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૦
શ્રીપાળ રાજાને રાસ બઠરછાત્ર ગજ આવતાં, જિમ પ્રાપ્ત અપ્રાસં વિચારરે; કરે ન તેહથી ઊગરે, તેમ આપમતિ નિરધારરે, તે. સંવે. ૧૨ આગમ ને અનુમાનથી, વલી ધ્યાનરસેં ગુણગેહરે; કરે જે તત્ત્વ ગવેષણ, તે પામે નહિં સંદેહરે તે. સંવે. ૧૩ તત્વબોધ તે સ્પર્શ છે, સંવેદના અન્ય સ્વરૂપરે; સંવેદન વયે હુઈ, જે સ્પર્શ તે પ્રાપતિરૂપરે. જે. સંવે. ૧૪ તે-ત્વ તે દશવિધ ઘર્મ છે, ખંત્યાદિ શ્રમણની શુદ્ધ ધર્મનું મૂલ દયા કહી, તે ખંતિ ગુણે અવિરૂદ્ધરે. તે. સં. ૧૫
વક્તાનું વચન ધ્યાનપૂર્વક શ્રવણ કરી ગ્રહણ ન કરે, પોતાના ડહાપણમાં ભાંગી પડી વચ્ચે બોલી ઉઠે અને પોતાના કપોલકલ્પિત વિચારોની વાત ઠસાવ્યા કરે તો તેવા માનવ તત્વને પાર શી રીતે પામી શકે? ન જ પામે! જ્યારે આળસને છડી ધર્મશ્રવણની રૂચિ લાવી–ગુરૂદ્વારા શ્રી જિનવચન શ્રવણ કરી નિસંદેહ સહિત શંકા સમાધાન દ્વારા દઢ કરે ત્યારે તત્વ મેળવવા ભાગ્યશાળી થાય. ગુરુ અને શિષ્ય બેઉ જ્યારે આળસ રહિત હોય ત્યારેજ તત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. દાખલા તરીકે કહેવાની જરૂર છે કે-એક આળસુ ગુરૂને એક આળસુ શિષ્યનો સંયોગ મળે અને તે અને ગામની ભાગોળમાં ઝુંપડી બાંધીને રહેતા હતા. તેઓ બેઉ જણ એક બીજાથી વિશેષ આળસુ હોવાથી મતલબ જેટલીજ માધુકરી મેળવી પેટપેષણ કરતા હતા, ન મળે વિશેષ જથ્થામાં ભિક્ષાન્ન કે ન મળે પૂરતાં પહેરવા ઓઢવાનાં વસ્ત્ર; છતાં પણ આળસુ હોવાથી તેને મેળવવા ઉદ્યમ કરતા ન હતા. પોષ મહીનાને વખત આવી લાગતાં હીમ પડવાને લીધે ટાઢે કુઠવવા માંડયા અને ઠંડીને લીધે ભિક્ષા કરવા પણ પૂરૂ કરાયું નહી; જેથી અરધા ભૂખ્યા તરસ્યા આવી આળસને લીધે ઝુંપડીમાં ન જતાં જુનું લુગડું ઓઢી મહીં ઢાંકી બહારજ સુઇ ગયા. ઢાંકયે મોંએ આળસુ ગુરૂ શિષ્યને પૂછવા લાગ્યા– શિષ્ય! આજે ટાઢ ઘણી વાય છે; માટે આપણે તે ઝુંપડીમાં છીએ કે બહાર?” આળસુ શિષ્ય કહ્યું: “આપણે ઝુંપડીની અંદરજ છીએ. “દરમ્યાન કેઈ કુતરૂં ટાઢને લીધે આવી ગુરૂની પાસે લપાઈ ગયું. તેની પૂંછડી પર આળસુ ગુરૂને હાથ પડતાં શિષ્યને પૂછવા લાગ્યાઃ “ભે શિષ્ય! મમ પૃષ્ઠ વત્તતે ! તદા શિષ્યણ ચિંતિત કચ્છ ટિકાંબરખંડ ગૃહિતા ભવાન પૃચ્છતીતિ શિષ્ય પ્રાહ ભ ગુરવ: તપુચ્છ વસ્ત્રાંત તદુજલ્પના પણ શયને ત્વયા યતિતબં” આ પ્રમાણે બેઉ જણ
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચેાથે
'
ર૭૧
ઉદ્યમ રહિત હોવાને લીધે ત્યાંજ આખી રાત પડી રહી, ઠંડીમાં થરથરીને સવારે હીમ પડયાથી બેઉ જણ કરીને ઠાકુર થઇ જતાં મરણને શરણ થયા. મતલબ એજ કે આળસુજને આ પ્રમાણે મે તને વધાવી લે છે, પણ ઉદ્યમને વધાવી લેતા નથી. જેથી આપમતિયા આળસુઓ કુતર્કતા વડે કુમતિને ઉપગ કરે, કોઈને પૂછે પણ નહીં, ઉદ્યમ પણ ન આદરે અને તત્વગવેષણ પણ ન કરે તે તે તસ્વ. કયાંથી મેળવી શકે ?
બીજે પણ એને જ લગ મતિકલાનામાં મસ્ત બની ત્તત્વ ન જાણવા ઉપર દાખલો છે. કે કોઈ એક મુખ વેદીયાઢેર જે વેદપાઠી રસ્તામાં ચાલ્યા જો હતો. દરમ્યાન રાજાને ગાંડો હાથી હાથીશાળામાંથી ભાગી આવતું હોવાને લીધે માવતે કહ્યું: ભાઈ! બધા વચમાંથી દૂર હઠી જાઓ, નહીં તે મર્દોન્મત્ત હાથી વખતે નુકશાન કરી બેસશે.” આવું સાંભળી બધા લેકે તે માર્ગમાંથી હઠી ગયા; પણ પેલે વેદપાઠી કે જે શાસ્ત્રો તો ભયેલ હતું, તથાપિ અર્થ વિવેચનાદિથી અજાણ હતો; તે ત્યાંથી દૂર ન ખસતાં મનક૯૫નાના મહાસાગરમાં ડુબવા લાગ્યાઃ (ગજ: કિં પ્રાપ્ત હેન્યાત) આ હાથી માણસને મારે છે, તે પ્રાપ્ત થયેલાને મારે છે ? ( કિવા અપ્રાપ્ત હિન્યાત ) કે અણુ પાપ્તને મારે છે ? (યદિપ્રાપ્ત હન્યાત્ તહિં કુંતાર કંથ ન હંતિ ચે) જ્યારે પ્રાપ્ત થયેલાને મારતો હોય ત્યારે હાથી ઉપર બેઠેલા માવતને કેમ મારતે નથી ? (સ્વપ્રાપ્ત કુંતારં ન હંતિ તહિં અપ્રાપ્ત લોકાન કંથ હંતિ ?) અને જે પિતાને હાથ લાગેલા માવતને મારતે નથી તે પછી અશુપામ્યાંને કેમ મારે! આ વિચાર કરી ત્યાંજ ઉભે રહ્યો. જેથી હાથીએ સૂઢથી ઝાલી ચીરીને મારી નાખ્યો. મતલબ એજ કે કેઈનું કહેવું ન માનતાં પોતાના જ મતમાં ડુ રહ્યો. એથી અંતે બુરે હાલે મરણ પામ્ય. આવી જ રીતથી જે આપમતી હોય તે હંમેશાં દુખ પામી નરક નિગોદાદિને ભકતા થાય છે. પરંતુ જે જન ગુરૂમુખથી વાત જાણી, કહેલા માર્ગે વિચરે તે બેશક તત્વ પામે. સમસ્ત પ્રકારના જ્ઞાનવડે કરીને સહિત જિનેશ્વરદેવકથિત અને ગણધરગુંફિત સૂત્રોનાઆગમના અનુમાનથી તથા આદરણીય જે ધર્મધ્યાન, શુકલધ્યાનના ચાર પાયા છે, તે દ્વારા ચિંતવન કરવાથી ઉત્પન્ન થયેલા ધમરસહારા ગુણ-. સ્થાનક પ્રાપ્તરૂપ ઘમતત્વની ગવેષણ કરે તે જન તરવને પામી શકે છે, એમાં કશે સંદેહ નથી. કિંવા તત્વ પ્રાપ્તિનાં ત્રણ કારણ છે. એટલે કે સિદ્ધાંતાભ્યાસથી, અનુમાનથી અને ધ્યાનની લયલીનતાથી. ગુણગેહ બની. તત્વને શેધ કરે તે બેશક તત્વ મેળવી શકે છે. તત્વનું જાણપણું તેનેજ તત્વબોધ કહેવામાં આવે છે. તેના બે પ્રકાર છે, તે એ કે સ્પર્શ તત્વબેધ
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૨
શ્રીપાળ રાજાને રાસ અને સંવેદન તત્વબેધ તે પૈકી (સ્પર્શ તત્વબંધનું સ્વરૂપ એ છે કે, જે મનુષ્ય તત્વશાસ્ત્રાર્થ અર્થાત જિનાગમ સાંભળીને શ્રીનિંદ્ર પ્રરૂપિત તત્વસમ્યકત્વાદિ પ્રાપ્તિપૂર્વક-શ્રદ્ધાયુક્ત નવતત્વ એટલે જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, નિર્જર, બંધ અને મેક્ષ. એ નવ તત્વ વગેરેને અવધ થાય. નિર્મળ અધ્યવસાયવડે–આત્મપરિણતિ પરિપાકપણે મન, વચન, તનની એકાગ્રતાની સ્થિરતાવડે, ભાવની શુદ્ધિવડે, સદ્દગુરૂના ઉપદેશરૂપ અમૃતના ચગવડે, સદુહણા શ્રદ્ધાસંયુકત વસ્તુધર્મ ગ્રહણરૂપવડે ચિત્તની જે વૃત્તિ થવારૂપ તત્વબોધ થાય તે સ્પર્શ તત્વબોધ કહેવાય છે. અને જે મનુષ્યશ્રદ્ધા વગેરે સમ્યક પ્રકારે વસ્તુના સ્વરૂપને જાણપણામાં ગ્રહણ કરે તે સંવેદનતત્વ બંધ કહેવાય છે. તે સ્પશોધથી જુદા રૂપને સમજો. કારણકે સંવેદન તત્વબોધ વાંઝણી સ્ત્રી સરખે હોવાથી કશું ફળ આપી શકતો નથી, પણ સ્પર્શતત્વબોધ તો પ્રાપ્તિરૂપ ફળદાયી છે; માટે સંવેદનને ત્યાગ કરી સ્પર્શને અંગીકાર કરે. પરમતત્વરૂપ દશ પ્રકારને યતિધર્મ છે. અર્થાત્ શુદ્ધ ધર્મ
સ્પર્શતત્વબેધના દશ ભેદ છે. તે એ કે-ખંતિ-ક્ષમાં ગુણ તે ક્રોધ ઉપર વિજય મેળવે ૧, મદ્દવનિરાભિમાનતા ગુણ તે માનનો પરિત્યાગ કરે ૨, અજવ નિષ્કપટતા ગુણ તે માયા કપટને ત્યાગ કર ૩, નિર્લોભતા ગુણ તે લોભને તિલાંજલી દેવી ૪, તપગુણ તે છ બાહ્ય ને છ અત્યંતર એમ બારે ભેદને તપ કરવો પ, સંયમગુણ તે સત્તર પ્રકારવડે સંયમ પાળવું ૬, સત્યવકતા ગુણ તે ચારે નિક્ષેપવડે સાચું બોલવું ૭, શચગુણ તે ભાવશેચાદિને ધ્યાનમાં લે ૮, અકિંચનગુણ તે પરિગ્રહને ત્યાગ કરે ૯, અને બ્રહ્યચર્યગુણ તે અઢાર ભેદયુક્ત શીલ પાળવું ૧૦, આ દશ, ભેદથી અલંકૃતધર્મનું સેવન કરવામાં આવ્યથી દેવ, મનુષ્ય, તિયચ, નરક એ ચારે ગતિરૂપ ભવભ્રમણને અંત કરી પાંચમી મોક્ષગતિ કે જે સર્વ ઉપાધિ આદિ વિકારેથી રહિત છે તેની ભેટ થાય છે. હવે એ દશે ભેદનું પૃથગ પૃથગ વર્ણન કરીશ કે ધર્મરૂપી ઝાડનું જીવનરૂપ મૂળ દયાજ છે એથી ધર્મનું મૂળ દયા કહેવામાં આવે છે. અને સત્યપણે વિચારવાથી જ્યાં કેઈ પ્રકારે જીવને દુ:ખ કે હાનિ પ્રાપ્ત થાય ત્યાં દયા કાયમ રહી ગણચજ નહીં. અને જ્યાં દયા કાયમ રહી જોવામાં ન આવે ત્યાં ધર્મ શબ્દ લાગુજ થઈ શકતો નથી. ધર્મ તે અહિં સામયજ હોય, તેજ પ્રશંસવા, લાયક છે. દશ પ્રકારના ધર્મમાં પહેલા ક્ષમાની ગણના છે, તે એટલાજ માટે કે જ્યારે ક્રોધને પરાજય કરવામાં આવે ત્યારે જ ક્ષમાગુણ પ્રકટ થાય છે. અને જ્યારે ક્ષમા પ્રકટ થાય છે ત્યારે સાથેની સાથે જ દયા પ્રકટ થાય છે, કેમકે ક્રોધીને દયા હેતી નથી, એથી સાબિત થયેલ છે કે દયા
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચડ્યો -
• ૨૭૩ ક્ષમાગુણથી મળતાવડાપણું ધરાવતી હોવાને લીધેજ દયામય ધર્મ ગણવામાં આવેલ છે.
૧૧-૧૫ વિનયને વશ છે ગુણ સવે, તે તે માર્દવને આયત્તરે, જેહને માર્દવ મન વસ્યું, તેણે સવિ ગુણગણ સંપત્તરે. તેણે સવિ ગુણગણ સંપત્તરે,
સંવેગ. ૧૬ આર્જવવિણુ નવિ શુદ્ધ છે, વળી ધર્મ આરાધે અશુદરે; ધર્મ વિના નવિ મેક્ષ છે. તેણે હજુભાવી હોય બુદ્ધરે. તેણે ઋજુભાવી હાય બુદ્ધરે.
સંવેગ. ૧૭ દ્રવ્યાપકરણ દેહનાં, વળી ભક્ત પાનશુચિભાવરે; ભાવશોચ જિમ નવિ ચલે, તિમ કીજો તાસ બનાવશે. તિમ કીજો તાસ બનાવશે.
સંવેગ. ૧૮ પંચાશ્રવથી વિરમીયે, ઈદિય નિગ્રહીને પંચરે; ચાર કષાય ત્રણ દંડ છે, તછર્યું તે સંજમ સંચરે, તર્યો તે સંજમ સંચરે.
સવેગ. ૧૯ બંધવ ધન ઈંદિયસુખતણો, વળી ભયવિગ્રહનો ત્યાગરે; અહંકાર મમકારને, જે કરશે તે મહાભંગરે. જે. સંવેગ. ૨૦
અથ –યતિધર્મને બીજે ભેદ નિરાભિમાનતા ગુણ છે, તે ગુણ જ્યારે અહંકાર, દ્રોહ, મત્સર, ઈર્ષ્યા વગેરે દેષોને ત્યાગ કરે ત્યારે જ પ્રાપ્ત થાય છે. પણ તે ગુણ વિનયને આધીન રહેલ છે, કેમકે અભિમાનને ત્યાગ થાય તોજ નમ્રતાપણું-વિનય પ્રાપ્ત થાય છે, અને જ્યારે વિનય પ્રાપ્ત થાય ત્યારે જ દેવ, ગુરૂ ને ધર્મ એ રત્નત્રયી ફળદાયક નીવડે છે. જે જે ગુણે છે તે તે બધા વિનયની પ્રાપ્તિથીજ પ્રાપ્ત થઈ સર્વગુણસંપન્ન થવાય છે. મતલબ એજ કે વિનય વિના કેઈ પણ ગુણ કેઈને પણ પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી, તેમ સર્વોત્તમ કરણી કરવામાં આવે છતાં પણ જો તેમાં વિનય સંભાળવામાં ન આવે તો તે તમામ કરણ ઘણું કરીને શૂન્ય જેવી ગણાય છે; માટેજ વિનયમય માર્દવ ગુણને માનનો ત્યાગ કરી અવશ્ય આરાધોજ યોગ્ય છે. યતિધર્મને ત્રીજો ભેદ સરલતાપણું છે, તે સરલતા ગુણ જ્યારે કુટિલતા-વાંકાઈ-કપટપણું ઈત્યાદિ માયાના ઘરનું નિર્ક- દન કરવામાં આવે ત્યારેજ પ્રકટ થાય છે, કેમકે જ્યાં લગી કુટિલતા કપટ * ૩૫
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
શ્રીપાળ રાજાને રાસ વગેરે હોય છે ત્યાં લગી સરલતા-નષ્કપટતા ગુણ પ્રકટ થવા જ પામતો નથી. તેમજ સરલતા વગર ધમની પણ શુદ્ધિ થતી નથી.-કપટથી કરવામાં આવનારી ધર્મકરણી અશુદ્ધજ ગણાય છે, જ્યાં લગી આજીવતા નથી ત્યાં લગી શુદ્ધ ધર્મનું આરાધન થઈ જ શકતું નથી. અને શુદ્ધધમના આરાધન વગર મોક્ષની પ્રાપ્તિ થતી નથી, માટે જ આત્માના બળત્તરપાવડે શુદ્ધ ચારિત્રના અભ્યદયથી નિર્મલ આત્માના ગે કુટિલતાદિ દોષત્યાગ કરી આર્જવગુણ, ધમની પુષ્ટિ કરી શકે છે. યતિધર્મને ચોથે ભેદ શૌચ ગુણ છે. તેના બે ભેદ છે તે એ કે દ્રવ્યશૌચ અને ભાવશૌચ તે પિકી દ્રવ્યશૌચ એ કહેવાય છે કે શરીરનાં દ્રવ્યાપકરણ-જે હાથ પગ આંગળીઓ વગેરે છે; તે બધાં દેહનાં દ્રવ્યપકરણ તથા પુસ્તક, વસ્ત્ર, પાત્રાદિ, કિંવા આહાર પાણી વગેરેને (રાગરહિત-બેતાળીશ દેષ વગર આહાર વગેરેને) અંગીકાર કરવો તે, ભાવશૌચ કહેવાય છે, કે જે રીતથી આત્માના પવિત્ર અધ્યવસાય ધારણ કરવાવડે મનની લહેરે કષાય વગેરેથી રહિત થઈ શુદ્ધ પરિણામની વૃદ્ધિ પામતી ધારા રાખવામાં આવે તે રીતથી ભાવશૌચ પ્રકટ થાય છે. તે ભાવશૌચ અચળ રહી શકે તેવી રીતે તેને અંગીકાર કરો કે જેથી ભાવશૌચ વધતાંજ યતિધર્મ પણ વૃદ્ધિ પામશે, અને યતિધર્મ વધવાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ પણ સહેલી થઈ રહેશે; માટે શૌચ ધર્મ આદર. યતિધામને પાંચમ ભેદ સંયમગુણ છે. તે સંયમ, જ્યારે પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન અને પરિગ્રહ એ પાંચ આશ્રવ એટલે કે પાપને આવવાનાં બારણાં બંધ કરવા. મતલબ કે એ પાંચથી દૂર રહેવામાં આવે તો જ ધર્મપ્રાપ્તિની સફળતા હાથ લાગે છે. એ પાંચ આશ્રવ અનાદિકાળથી આત્માની સાથેજ રહેનાર હોવાથી પાપચિત્તવડે દુષ્ટ ગતિ દેનારા છે. એ પંચાશ્રવ તથા સ્પર્શેન્દ્રિય, રસેપ્રિન્ય, ધ્રાણેન્દ્રિય ચક્ષુરિન્દ્રિય અને શ્રોતેંદ્રિય અર્થાત ગુહૅન્દ્રિય, જીભ, નાક, આંખ, કાન એ પાંચે ઈદ્રીયોને વશ્ય કરવી. તેમજ કોધ, માન, માયા અને લોભ એ ચારે કષાયને તજી દેવા અને મને દંડ, વચનદંડ, કાયદંડ, એ ત્રણે દંડને તિલાંજલી દેવી. જ્યારે આ સત્તર પ્રકાર દૂર કરવામાં આવે ત્યારે આત્માની અંદર સંયમ સ્થિર થઈ શકે છે. એ સત્તર સંયમ પણ મલીનતાવંતજ રહે છે; માટે સત્તર દોષને દૂર કરી સત્તરે ગુણોને જન્મ આપ કે જેથી મોક્ષાથીને સંયમ શુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય. યતિધર્મને છઠ્ઠો ભેદ મુક્તિગુણ છે. તે ભાઈ, મા, બાપ, બહેન, સંતતી વિગેરે તથા સોના રૂપા વિગેરે નવવિધની સંપત્તિ, ખાવા પીવા તથા વસ્ત્ર દાગીના વગેરેને વિલાસ, શબ્દ રૂપ, રસ, ગંધ વગેરે સર્વ ઈદ્રિયસુખને, તથા આલક,
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ જ
ખંડ ચોથો
૨૭૫ પરલોક આજીવિકા વગેરે સાતે ભયને, કલેશ, વિષાદ, ઈર્ષ્યાને અને જગતમાં હુંજ ડાહ્યો-ધનવાન–સુખિય-જ્ઞાની છું તે અહંકાર, તેમજ આ બધું મહારૂં જ તે મમકારનો ત્યાગ કરે તે જ મહા પુણ્યશાલી સમજવો; કેમકે જ્યાં લગી એ બધાંને ત્યાગ ન થાય ત્યાં લગી સંસારચકને અંત આવતો નથી, પરંતુ જ્યારે એઓનો ત્યાગ કરી નિર્લોભતા પ્રાપ્ત કરવામાં આવે ત્યારે બ્રમણને અંત આવે છે, માટે નિર્લોભ ગુણ અંગીકાર કરે.
૧૫-૨૦ અવિસંવાદનોગ, વળિ તન મન વચન અમાયરે; સત્ય ચતુર્વિધ જિન કહ્યો, બીજે દર્શન ન કહાયરે, બીજે દર્શન ન કહાયરે.
સંવેગ. ૨૧ ષડવિધ બાહિર તપ કહ્યું, અત્યંતર ષડવિધ હોય; કર્મ તપાવે તે સહી, પડિસેઅ વૃત્તિ પણ જોય, પડિસેઅ વૃત્તિ પણ જયારે.
સંવેગ, ૨૨ દિવ્ય ઔદારિક કામ જે, કૃત કારિત અનુમતિ ભેદરે; યોગ ત્રિકે તસ વજેવું, તે બ્રહ્મ હરે સવિ ખેદરે, તે બ્રહ્મ હરે સવિ ખેદરે.
સંવેગ. ૨૩ અધ્યાતમવેદી કહે, મૂચ્છ તે પરિગ્રહ ભારે; ધર્મ અંકિંચનને ભ, તે કારણ ભવજલ નાવરે. તે કારણ ભવજલ નાવરે.
| સંવેગ. ૨૪ પાંચ ભેદ છે ખંતિના, ઉવયારવયાર વિવારે; વચન ધર્મ તીહાં તીન છે, લકિક દેઈ અધિક સભાગરે. લૌકિક દેઈ અધિક સભાગરે,
સંવેગ. ૨૫ અર્થ યતિધર્મને સાતમે સત્યગુણ છે. જેની અંદર કેઈ જાતને વિધ વિસંવાદ ન હોય અર્થાત વસ્તુને વાસ્તવિક રીતે વસ્તુપણે માને છે. અવિસંવાદન ચાગને ધારણ કરવામાં આવે, તે પહેલા પ્રકારનું સત્ય. શરીરને અકુટિલતાપણે પ્રવર્તાવવું તે બીજા પ્રકારનું સત્ય. મનને અકુટિલતાપણે પ્રવર્તાવવું તે ત્રીજા પ્રકારનું સત્ય. અને વચનને અકુટિલતાપણે પ્રવર્તાવવું તે ચોથા પ્રકારનું સત્ય. આ ચારે પ્રકારના સત્યને અંગીકાર કરવામાં આવે, તથા ચોવીશ તીર્થકરરૂપ નામસત્ય, તેઓની લાકડા, પથ્થર, ધાતુ વગેરેની મૂર્તિની સ્થાપના કરવી, અથવા
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ તો ચિત્ર અક્ષર આલેખવા તે સ્થાપના સત્ય, શ્રેણિક વગેરે ભાવિકાળમાં થનારા જિન તે દ્રવ્યસત્ય, અને શ્રી સીમંધર પ્રભુ વગેરે વિચરતા તીર્થકર તે ભાવસત્ય. આ પ્રમાણે ચાર નિક્ષેપ સહિત સત્ય શ્રી જિદ્રજ ભવ્યજીના ઉપકારાર્થે ઠાણુંગસૂત્રમાં કથેલ છે, તે સત્યધર્મને ગ્રહણ કરે. જૈનદર્શન સિવાય બીજા પાંચે દર્શનમાં આ વાર્તા કથન કરેલ છે જ નહીં. યતિધર્મને આઠમો ગુણ તપ છે. તેમાં પણ જઘન્યપણે નકારસી તપ અને ઉત્કૃષ્ટ પણે જાવજીવ સુધી અનશન વ્રત-એમ બે તપને સમાવેશ થાય છે, બાકી રહેલ તેની મધ્યમ તપમાં ગણના છે. તે તપના બાર ભેદ છે. તે પિકી છ બાહ્ય તપભેદ છે, તે એ કે જેની અંદર ખાવાપીવાનું બિલકુલ બંધ તે અનશનતા. જે આહારના પ્રમાણમાંથી એક બે ચાર કેળિયાં ઓછું ખાવું તે ઉદરી તપ. અમુક દ્રવ્ય આટલુંજ ખાવું એમ દ્રવ્યને સંક્ષેપ કરે તે વૃત્તિસંક્ષેપ તપ. દરેક રસોને ત્યાગ કર તે રસત્યાગ તપ. લેચ વગેરે પરિસહ સહવા તે કાયાકલેશ તપ, અને પાંચે ઈદ્રિયોને કબજે કરવી તે સંલ્લીનતા તપ કહેવાય છે. છ અત્યંતર તપ એ કહેવાય છે કે-ગુરૂએ આપેલું પ્રાયશ્ચિત લેવું તે પ્રાયશ્ચિત તપ. વિનય સાચવે તે વિનયતપ. વડિલને વૈયાવચ્ચ સાચવે તે વૈયાવચ્ચતપ: સ્વાધ્યાય ધ્યાન કરવું તે સજઝાયત૫. ધ્યાન ધરવું તે ધ્યાનતપ અને ઉપસર્ગ સહન કરવા તે ઉપસર્ગ તપ કહેવાય છે. આ છ. અત્યંતર અને છ બાહ્ય તપ મળી બાર ભેદ થયા. તે તપ દ્રવ્ય અને ભાવથી કરવો. એ ષડુ કમને બાળી ભસ્મ કરનાર હોવાથી અવશ્યપણે પ્રતિમવૃત્તિથી એટલે કે ઈદ્રિયોને ન ગમે તેવી પ્રતિકુળવૃત્તિ વડેજ કરે યોગ્ય છે. યતિધર્મને નવમો ભેદ બ્રહ્મચર્ય છે. તે વૈક્રિય શરીર તથા
દારિક શરીર સંબંધી કામભોગ એ બેઉ ભેદનું કરવું, કરાવવું ને અનુમોદવું એમ ગણતાં છ ભેદ થાય. તે એક એક ભેદને મન, વચન ને કાયા એ ત્રણે ગવડે ત્યાગ કરવાથી અઢાર ભેદ થાય છે. તે અઢાર ભેદવાળું સર્વ દુઃખહારક બ્રહ્મચર્ય ૧૮૦૦ ભાંગાયુકત પણ ગણાય છે. તે એવી રીતે કે–પૃથિવીકાય, અપૂકાય, તેઉકાય, વાઉકાય, વનસ્પતિકાય, બે ઈન્દ્રિય, ચોરીક્રિય પંચેન્દ્રિય અને અજીવ એ દશેને દશ ભેદ યતિધર્મવડે દશે ગુણતાં ૧૦૦ થાય, તે એક શ્રોતદ્ધિ થયા. તે પાંચ ઈદ્રિયની સાથે ગુણતાં ૫૦૦ ભેદ થયા. તે આહાર સંજ્ઞાએ થયા. તેવી ભયસંજ્ઞા, મિથુનસંજ્ઞા અને પરિગ્રહ સંજ્ઞા એ ચારે ભેદથી ગુણતાં ૨૦૦૦ ભેદ થયા. તેને મન, વચન, કાયા એ ત્રણેથી ગુણતાં ૬૦૦૦ ભેદ થયા. તેને કરવું, કરાવવું,
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથે અનુમોદવું એ ત્રણેથી ગુણતાં ૧૮૦૦૦ ભેદ થયા. તે અઢારહજાર શીલાંગરથ કહેવાય છે. તે રથના ઘેરી થઈ યતિધર્મને નવમે ભેદ અજવાળ. યતિધર્મને દશમે ગુણ અકિંચન-પરિગ્રહત્યાગ છે. આત્માને અધિકારી કરે તે ચોથા ગુણસ્થાનકથી માંડી ચાદમાં ગુણસ્થાનક લગી હોય છે. તેને અધ્યાત્મ કહે છે. તેના જે જાણકાર હોય તેને અધ્યાત્મવેદી કહેવામાં આવે છે. તે અધ્યાત્મવેદીએ કહે છે કે જે મૂછ છે, તેજ પરિગ્રહને ભાવ છે. મતલબ કે પિતાની પાસે ખાવા પીવાનું કશું ન મળે; છતાં પણ દરેક વસ્તુની તરફ ઈચ્છા–મમતા રાખે તે પરિગ્રહધારીજ કહેવાય છે. તેમજ ધન, કુટુંબ, ઘર, વાડી, બગીચા વગેરે પોતાની પાસે વિદ્યમાન હોવા છતાં પણ તેની તરફ બીલકુલ મમતા નથી; તો તે પરિગ્રહ રહિત ગણાય છે. અર્થાત્ ઉપરનો આડંબર ધ્યાનમાં ન લેતાં અંતરની વૃત્તિ ધ્યાનમાં લેવી, કે ત્યાગી છે વા રાગી છે? જે સત્યપણે પરિગ્રહ છતાં તેની તે ભણું ત્યાગવૃત્તિ છે તે તે અકિંચનજ છે; માટે સંસા૨સાગરથી તરવા નાવ સરખા આ દશમેદવંત યતિધર્મને જ આદર કે જેથી શુદ્ધપણે કર્મનું શોધન થાય છે. આ દેશમાં પહેલા ક્ષમા ગુણના પાંચ ભેદ છે. તે એ કે-કેઈપણુ મનુષે આપણે ઉપકાર કર્યો હોય તે તે મનુષ્યનાં કડવાં-કઠીન વચન સહન કુરવાં, તે ઉપકાર ક્ષમા કહેવાય છે. જે મનુષ્ય આપણા કરતાં વધારે બળવાન-સત્તાવાન હોય તેથી આપણે તેના ઉપર કશું કરી શકીએ તેમ નથી; વાસ્તે તેના બેલ સાંખી રહેવામાંજ ભૂષણ છે; નહીં તે અપમાનને પ્રાપ્ત થવાશે, એમ સમજીને સામે જવાબ ન દેતાં ક્ષમાશીલ બને તે અપકારક્ષમા કહેવાય છે. ક્રોધનાં ફળ નઠારાં છે અને તેના વડે અનેક દુશ્મન ઉભા થતાં વિવિધ સંતા૫ પ્રાપ્ત થાય તે માટે દુર્વાકય ખમી રહેવામાંજ ફાયદે છે–એમ કર્મવિપાકનો ભય રાખવામાં આવે તે વિપાકક્ષમા કહેવાય છે. કઠીન વચનવડે પોતાના દિલને દુભાવે નહીં; એટલે કે વચન પરિસહ ઉપસર્ગ સહન કરે, સાવદ્ય પાપપૂર્ણ વચન બોલે તે વચનક્ષમા કહેવાય છે. કેઈ છેદનભેદન કરે તે પણ ચંદનને કાપતાં, વહેરતાં કે બાળતાં પણ પોતાની સુગંધ છેડે નહીં. તેની પેઠે આત્માને ધર્મ ક્ષમાજ છે. માટે ક્ષમાજ રાખવી એમ ગજસુકુમારની ગતિ ધારણ કરે તે ધર્મક્ષમા કહેવાય છે. આ પાંચ પ્રકારની ક્ષમા પૈકી પહેલી ત્રણ પ્રકારની ક્ષમાએ લેકિક સુખ દેનારી છે, અને પછીની બે ક્ષમાએ મોક્ષસુખને આપનારી છે.
(૨૧-૨૫ અનુષ્ઠાન તે ચાર છે, પ્રીતિ ભક્તિ ને વચન અસંગરે;
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૮
શ્રોપાળ રાજાને રાસ ત્રણ ક્ષમા છે દોયમાં, અગ્રિમ દોયમાં દોય ચંગરે, અગ્રિમ દોયમાં દેય ચંગરે.
સંવેગ. ૨૬ વલ્લભ સ્ત્રી જનની તથા, તેહના કૃત્યમાં જુઓ રાગરે, પડિમણાદિક કૃત્યમાં, એમ પ્રીતિ ભક્તિને લાગશે. એમ પ્રીતિ ભક્તિને લાગશે.
સંવેગ. ૨૭ વચન તે આગમ આસરી, સહેજે થાયૅ અસંગરે; ચકભ્રમણ જિમ દંડથી, ઉત્તર તદભાવે ચંગરે. ઉત્તર તદભાવે ચંગરે.
સંવેગ. ૨૮ વિષ ગરલ અનુષ્ઠાન છે, તહેતુ અમૃત્ત વલિ હોય; ત્રિક તજવા દોય સેવવી, એ પાંચ ભેદ પણ એયરે; એ પાંચ ભેદ પણ જોય,
સંવેગ. ૨૯ વિષકિરિયા તે જાણીએં, જે અશનાદિક ઉદેશરે; વિષ તતખિણ મારે યથા, તેમ એહજ ભવ ફલ લેશરે, તેમ એહજ ભવ ફલ લેશરે.
સંવેગ. ૩૦ અર્થ –ક્ષમાનાં ચાર અનુષ્ઠાન એટલે ક્રિયાઓ છે ને તેમાં છ આવશ્યક છે, એટલે કે શ્રાવકનું પ્રતિક્રમણ અને યતિની પગામ સજઝાય અતિચાર આલોચના વગેરે તે પડિકકમવશ્યક કહેવાય છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર સંબંધી કાઉસ્સગ કરે તે કાઉસ્સગ આવશ્યક કહેવાય છે. શક્તિ મુજબ પચ્ચખાણ કરવું તે પ્રત્યાખ્યાનાવશ્યક કહેવાય છે. આ ત્રણે આવશ્યકની અંદર પ્રીતિ-અનુષ્ઠાન છે. અને સામાયિક, ચઉવિસલ્થ એ બેઉ જિનાવશ્યકમાં તથા વાંદણાં દેવાં એ ગુરૂવંદનાવશ્યક એ ત્રણે આવશ્યકની અંદર ભકિત અનુષ્ઠાન છે. સિદ્ધાન્તાનુસારે પ્રવર્તાવું તે વચન અનુષ્ઠાન, અને સહેજે બની શકે તે અસંગાનુષ્ઠાન કહેવાય છે. આ ચારે અનુષ્ઠાન પિકીનાં આગળ કહેવામાં આવેલી પાંચ પ્રકારની ક્ષમાઓ પૈકી પહેલી ત્રણ ક્ષમાઓમાં પ્રીતિ અને ભકિત એ બન્ને અનુષ્ઠાનને સમાવેશ છે. માટે પાછળનાં બે અનુષ્ઠાન સુંદર માનીને અંગીકાર કરવાં. અનુષ્ઠાનનાં લક્ષણ શું હોય તે સમજમાં આવવા કહું છું કે પોતાની સ્ત્રી અને પોતાની માતા એ બન્ને સ્ત્રી જાતિ છે અને બન્ને ઉપર વહાલ પણ હોય છે; તથાપિ તે બેઉનાં કાર્યોની અંદર જુદા પ્રકારનો રાગ હોય છે. મતલબ કે સ્ત્રી ઉપર પ્રીતિરાગ અને માતા ઉપર ભકિતરાગ હોય છે. તે મુજબ પડિક્કમણ, કાઉ
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચેાથે
१२७८ સગ્ગ, અને પચ્ચખાણ એ ત્રણ આવશ્યકમાં પ્રીતિપૂર્ણ ક્રિયા છે; કેમકે એઓના સંગથી આગળ વિશેષ ગુણ વધે એથી પ્રીતિરાગ હોય છે, અને સામાયિકરૂપ ચારિત્ર, ચઉવિસત્થારૂપ પ્રભુનંદન અને વાંદણાંરૂપ ગુરૂવંદન એ ત્રણ આવશ્યકમાં ભકિતપૂર્ણ ક્રિયા છે. પ્રીતિ આ લોકની આશારૂપ અને ભકિત પરલેકની આશારૂપ હોવાથી અનુષ્ઠાનના ભાગરૂપ છે. વચન અને અસંગ એ બે અનુષ્ઠાનના ખુલાસા સંબંધી કહીશ કે જેમ કુંભારને ચાકડે પ્રથમ દાંડાના ભાગથી વેગમાં ચાલી શકે છે, પણ પછીથી પિતાની મેળે સહેજે ફરી શકે છે, તેમ શ્રી વીતરાગ પ્રરૂપિત આગમની અંદર જેવી રીતે જ્ઞાનક્રિયાનાં આલંબન કથેલ છે, તેના અનુસારે આજ્ઞા મુજબ ધમમાં પ્રવર્તન કરે તે વચનાનુષ્ઠાન સમજવું. અને પાછળથી તેનો અભાવવડે કેઈના આધાર વગર પણ સહેજે આદત પડી રહેતાં જે ક્રિયા થાય તે અસંગાનુષ્ઠાન સમજવું. યતિધર્મની અંદર જે પાંચ ક્રિયા છે તે સંબંધી કહીશ કે વિષ, ગરળ, અનુષ્ઠાન, તહેતુ અને અમૃત એ પાંચ (ક્રિયા) છે. તે પિકી પહેલી ત્રણ ક્રિયા આદરવા લાયક નથી, પણ તજવા લાયક જ છે; કેમકે તે ચારિત્રવંતનું ચારિત્ર દગ્ધ કરી દેનાર, ભવભ્રમણા વધારનાર અને દુ:ખ અ૫નાર છે. તથા પાછળની બે ક્રિયાઓ આદરવા–સેવવા લાયક છે, કેમકે તેઓ મુક્તિદાતા છે. એ સંબંધમાં વિસ્તારથી કહીશ કે પહેલી વિષક્રિયા છે જે ચારિત્રવંત, ખાનપાન મળવાના ઉદ્દેશને લીધે કરે એટલે કે જે હું ભણવાને અભ્યાસ તથા ક્રિયા કરું તો તે મને વાંદવા આવનારના જોવામાં આવે તે તેની પ્રીતિ ભક્તિ વિશેષ વધતાં ખાનપાન વગેરે સહેલાઈથી પ્રાપ્ત થાય-માન વધે–વગેરેની ઈચ્છાને અવલંબી જે કંઈ ક્રિયા કરે તે ખરૂં કહીએ તે કપટકિયાજ છે; કેમકે લેકને દેખાડવા કપટભરી ક્રિયા કરે છે તેથી લાભ નજીવો મળે, પણ નુકસાન અપાર હાથ લાગે છે, માટે એ વિષક્રિયાને વિષસંજ્ઞા એ માટેજ આપેલ છે કે જેમ વિષ-ઝેર ખાવાથી તરત મરણને વધાવી લેવું પડે છે, તેમ આવી કપટ કિયાથી પણ દુર્ગતિને વધાવી લેવી પડે છે, કારણ મહાવ્રતધારીને તે કપટ મહા દુર્ગતિદાતા છે.
(૨૬-૩૦ ). પરભવૅ ઈદાદિક રિદ્ધિની, ઈચછા કરતાં ગરલ થાયરે, તે કાલાંતર ફળ દીએ, મારે જીમ હડકિયે વાયરે, મારે છમ હડકિયે વાયરે,
સંવેગ. ૩૧ લેક કરે હિમ જે કરે, ઉડે બેસે સંચિઠ્ઠમ પાયરે;
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
શ્રીપાળ રાજાને રાસ વિધિ વિવેક જાણે નહીં; તે અન્યાનુષ્ઠાન કહાયરે તે અન્યાનુષ્ઠાન કહાયરે.
સંવેગ. ૩ર તહેતુ તે શુદ્ધરાગથી, વિધિશુદ્ધ અમૃત તે હોયરે; સકલ વિધાન જે આચરે, તે દીસે વિરલા કેરે. તે દીસે વિરલા કોયરે.
- સંવેગ. ૩૩ કરણ પ્રીતિ આદર ઘણે, જીજ્ઞાસા જાણનો સંગરે; શુભ અલગ નિવિનતા, એ શુદ્ધ ક્રિયાનાં લિંગરે; એ શુદ્ધ ક્રિયાનાં લિંગરે.
સંવેગ. ૩૪ દવ્યલિંગ અનંતા ધર્યા', કરી કિરિયા ફળ નવિ લરે; શુદ્ધક્રિયા તે સંપજે, પુદ્ગલ-આવર્તને અદ્ધરે; પુદ્ગલ આવર્તને અકરે.
સંવેગ. ૩૫ (મારગ અનુગતિ ભાવ જે, અપુનબંધકતા લક્કરે, કિરયા નવિ ઉપસંપજે, પુદગળ આવર્ત ને અદ્ધરે; પુદગલ આવર્તને અદ્ધરે. |
સંવેગ. ૩૬) અર્થ :--તેમજ ગરળક્રિયા છે તે દુર્ગતિદાતા છે; તથા૫ તુરત ફળ ન આપતાં કંઈક વખત ગયા પછી આપે છે, એટલે કે કઈ ચારિત્રવંતના ચારિત્ર પાળતાં ચિત્તવૃત્તિમાં એવા અધ્યવસાય થાય કે સારી ક્રિયા કરું તે પરભવમાં ઈદ્રની કિંવા દેવતા ચક્રવતી વગેરેની રાજ્યમી પ્રાપ્ત થાય અથવા ધનધાન્ય વગેરે હાથ લાગે; તે ક્રિયાને ગળક્રિયા કહેવાય છે. તે જેમ હડકાયું જનાવર આભડે ને તરત હડકવા ચલાવી મરણ ન આપે, પણ ત્રણ વર્ષની મુદત દરમ્યાન મરણ આપ્યા વગર રહે નહીં, તેમ ચરિત્રવંત ક્રિયા કરતાં અતિ નિયાણ કરે તે તુરત નહીં, પણ બે ત્રણ ભવની અંદર તે વસ્તુ પ્રાપ્ત થાય. કિંતુ ચારિત્રનું ફળ મળે નહીં. માટે એ પણ તજવા યોગ્ય છે. તેમજ અનુષ્ઠાન ક્રિયા છે તે પણ કોઈ અજ્ઞાની ચારિત્રવંત પારણાને વાસ્તુ કે ગ્રહણ કરવા માટે કરે એટલે કે કોઈ ભૂખથી પીડાતો ચારિત્ર અંગીકાર કરી ભૂખ લાગે તેને ફકત ખાવાની લાલચ પૂરી પાડવાની વૃત્તિ રહે તેને લીધે જ તે ક્રિયા કરે તેથી તે ક્રિયા વિગલેદ્રીયની ક્રિયા જેવી પિષક ક્રિયા જાણવી; કેમકે તે ચારિત્રવતને કેમ બેસવું ? કેમ ઉઠવું ? કેમ વંદન પૂજન કરવું, તેના વિધિની ગમ મળે નહીં, તેમજ ગુરૂની સામે કેવી રીતે જવું, આવવું, બેસવું, ધર્માચાર્ય, જ્ઞાન વિગેરેને વિનય કેવી રીતે સાચવવે? તેની પણ ગમ નહીં જેથી તે વિધિ વિવેકથી
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચાયો
૨૮૧
અજાણ હોવાને લીધે મન વગર લેાકની દેખાદેખી ક્રિયા કરે તે નિષ્ફળ નીવડે છે; માટે એ પણુ ત્યાગવા લાયક છે. ત ્તુ ક્રિયા સંબંધી સક્ષિપ્ત વિચાર દર્શાવીશ કે–ચારિત્ર અંગીકાર કરનાર શુદ્ધ વૈરાગ્યવત ભદ્રિક પરિણામવંત હોવાને લીધે ગુરૂદેશનાને સાંભળી સસારના સકળ ભાવને ક્ષણુભંગુર-નાશવંત સમજી સંસારિક સમુદાયથી વિરક્ત થઈ ચારિત્ર ગ્રહણ કરે તે શુદ્ધ રાઞવડે વૃદ્ધિ પામતા મનેારથ સહિત ક્રિયા કરે, જો કે તેના વિધિ શુદ્ધ ન હેાય, તથાપિ અંતે વિશુદ્ધિ થાય, માટે તે ફળદાચક છે, અને અમૃતક્રિયા કે જે નામવડેજ સ’જીવનરૂપ અમૃતની પ્રતીતિ આપે છે તે ક્રિયામાં તે આગમાની અંદર કથેલા શુદ્ધ વિધિસહ શુદ્ધ ચિત્ત અધ્યવસાયવડે સમસ્ત ક્રિયાના અનુષ્ઠાનને વિધિ આચરી આત્માદ્ધાર કરનાર કેાઈ વિરલાજ પુણ્યશાલિજ હાય છે, તે અમૃતક્રિયા તે। પાંચે ક્રિયાઓમાં `કેવળ અદ્ભુત ચિંતામણી સરખી છે; કેમકે એ ક્રિયાની પ્રાપ્તિથી સ ંસારના અંત આવી જાય છે; જેથી મેાક્ષ પ્રાપ્તિ શુદ્ધ ભાવથી રહે છે. અને એ ક્રિયાની પ્રાપ્તિ પણ થતીજ નથી. હવે શુદ્ધ ક્રિયાનાં લક્ષણા સંબંધી કહીશ –જે ધમક્રિયા કરવામાં બહુજ પ્રીતિ રાખે, બહુજ આદર કરે, ક્રિયાના પ્રયત્નને જાણવા સંબંધી હમેશાં અભ્યાસ કરી તત્વ જાણવાની ઈચ્છા રાખે, શુદ્ધ ક્રિયાના જાણકારની સંગતિ કરે ( વિકથાના કે વિકથા કરનાર અન્યદર્શની વગેરેના બિલકુલ સ`ગ ન કરે) અને જિનકથિત સ્યાદ્વાદ રચનારૂપ રત્નજડિત વાકયમય ઉત્તમ સિદ્ધાંતને નિવિઘ્નતાથી આદરે એટલે કે તમામ કામ ત્યજી ફક્ત આઞમશ્રુતપથેજ પરવરે. છ લક્ષણ શુદ્ધ ક્રિયાના છે. શુદ્ધ ક્રિયા કયારે પ્રાપ્ત થઈ શકે તે વિષે કહીશ કે–ચતિવેષની અંદર આદ્યા ગ્રુહપત્તિ ગ્રહણ કરવારૂપ દ્રવ્યલિંગને અનંતવાર અંગીકાર કર્યો, એટલે કે જીવે આઘા મુહુપત્તિ અપાર ધારણ કરી દેહ તજવાને લીધે તે આઘા મુહુપત્તીના મેરૂ જેવડા મેાટા ઢગલા કર્યો અને વિવિધ પ્રકારની વિશેષતાપૂર્વક ક્રિયા પણ કરી. તથાપિ તે યતિવેષનુ કે ક્રિયાનું ફળ પ્રાપ્ત કર્યું` નહીં; કેમકે એષિબીજ— મેળવ્યા વગર જે જેક્રિયા અને વેષ અંગીકાર કરવામાં આવ્યા તે તે તમામ નિષ્ફળ થયાં. શુદ્ધ ક્રિયા તે જ્યારે જીવને અધ પુગળ પરાવર્ત્તન બાકી રહે છે ત્યારે અંતમુહૂત પ્રમાણુ ફૂંકત સમકિતના સ્પર્શ થાય છૅ, મતલબ એજ કે અ પુદ્ગળ પરાવર્તન બાકી રહે છે, તે વખતે શુદ્ધ ક્રિયાનું ફળ લાગે છે. અથવા તે જેને સમકિત ફરસીને પાછું જતું રહે છે તેને છાસઠ સાગરાપમર્થી વિશેષ કાળ સંસારમાં રહ્યા કેડે, તે જીવ મેાક્ષ મેળવી
આ
વાર
૩૬
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
શ્રીપાળ રાજાનેા રાસ
શકે છે. ( કેટલીક પ્રતામાં આ પાઠ પ્રમાણે પાંત્રીસમી ગાથા છે તેના અથ એ છે કે-જ્યારે માર્ગાનુસારીપણાના ભાવ અપુનમ ધકતા થાય ત્યારે આવે છે એટલે કે જ્ઞાનાવરણીય, દશનાવરણીય, વેદનીય અને અંતરાય આ ચાર કની સ્થિતિ ત્રીસ કોટાકાટી સાગરોપમની ( ઉત્કૃષ્ટપણે ) છે, તેમાંથી એગણત્રીસ ઓગણત્રીસ ખપાવે અને એક એક કાડાકાડી સાગરોપમની બાકીમાં રાખે, અને માહનીય કર્માંની સીત્તેર કાડાકાડી સાગરોપમની સ્થિતિ છે, તેમાંથી એગણસીત્તેર ક્ષય કરી એક કાડાકાડી સાગરોપમની બાકીમાં રાખે, નામક અને ગેાત્ર કર્મની ( એ બેઉની ) વીશ કાડાકોડી સાગરાપમની સ્થિતિ છે, તેમાંથી ઓગણીશ કાડાકાડી સાગરોપમની ક્ષય કરી એક કાડા કોડી સાગરોપમની બાકીમાં રાખે, અને આયુકની તેત્રીશ સાગરેાપમની સ્થિતિ છે, તેમાંથી આછી થઇ શકે તેમ નથી. સાત કની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ન માંધતાં અંત: કાડાકાડીની બાંધે તેને અપુન ધકતા કહેવાય છે, તે સ્થિતિમધ લગી કાઈ પણુ ધર્મ કર્મ ફળદાયી નીવડે નહીં. માટે જ કહેવામાં આવેલ છે કે અપુર્દૂગળ પરાવત્તન થયેજ શુદ્ધ ક્રિયાનુ ફળ મળે છે. (૩૧–૩૫)
અરિહંત સિદ્ધ તથા ભલા, આચારિજ ને ઉવજ્ઝાયરે, સાધુ નાણુ દ*સણુ ચરિત, તવ નવપદ મુકિત ઉપાયરે, તવ નવપ૬ મુગતિ ઉષાયરે.
સવેગ. ૩૬
એ નવપદ ધ્યાતાં થતાં, પ્રગટે નિજ આતમરૂપરે. આતમદરિસણ જેણે કર્યું, તેણે મુદ્દે ભવભયકૂપરે, તેણે મુઘા ભવભયપરે.
સવેગ. ૩૭
ક્ષણ અધે જે અધ ટલે, તે ન લે ભવની કાડીરે. તપસ્યા કરતાં અતિ ઘણી, નહિ જ્ઞાનતણી છે. જોડીરે, નહિ જ્ઞાનતણી છે જોડીરે.
સવેગ. ૩૮
સવેગ.
આતમજ્ઞાને મગન જે, તે સિવ પુદ્ગલના ખેલરે, ઈદાળ કરી લેખવે, ન મિલે તિહાં દેઈ મનમેલરે, ન મિલે તિહાં દેઇ મનમેલરે. જાણ્યા ધ્યાયે આતમા, આવરણરહિત હાય સિદ્ઘરે, આતમજ્ઞાન તે દુઃખ હરે, એહિજ શિવહેતુ પ્રસિધ્દરે, ઐહિજ શિવહેતુ પ્રસિધ્દરે.
૯
સવેગ ૪૦
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથે
૨૮૩ ચોથે ખંડેઃ સાતમી, ઢાલપુરણ થઈ તે ખાસરે, નવપદમહિમા જે સુણે, તે પામે સુજસ વિલાસરે; તે પામે સુજસ વિલાસેરે.
સંવે, ૪૧ અર્થ:-હવે મોક્ષના ઉપાય સંબંધમાં કહીશ કે–રાગ દ્વેષ વગેરે અંતરશત્રુને પરાજય કરી તથા ઘનઘાતકર્મને નાશ કરી કેવળ જ્ઞાન મેળવી જે અરિહંત થયા તેમનું, આઠ કર્મ ક્ષય કરી સિદ્ધિ વર્યા તે સિદ્ધ ભગવાનનું, પંચાચારને પાળી ગચ્છ પરંપરાને કાયમ રાખી તે આચાર્ય મહારાજનું અંગોપાંગ ભણે ભણાવે તે ઉપાધ્યાય મહારાજનું, તમામ જીવોની તમામ કાર્યસિદ્ધિ કરવાને ઉત્તમ કાર્ય કરે તે મુનિરાજનું, જેના પ્રતાપવડે વસ્તુ માત્રનું જેવું જોઈએ તેવું પૂર્ણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તે જ્ઞાનનું, સમકિતદર્શન પ્રાપ્ત થવાના હેતુ ધારણ કરે તે દશનનું, આઠ કમના જથ્થાને ખુટવાડે તે ચારિત્રનું, અને નિકાચિત કર્મ મેલને શોધી અલગ કરે તે તપનું, અર્થાત્ એ નવે પદનું એકાગ્ર મન વચન તનવડે ધ્યાન ધરવામાં આવે તો મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે એ મેક્ષ મળવાના ઉપાય છે. એ નવપદનું ધ્યાન ધરવાથી પોતાના આત્માનું સ્ફટિક રત્નવત્ ઉજજવળ રૂપ પ્રકાશમાં આવે છે, એટલે કે જેમ સ્ફટિક રત્ન ઉજજવળ હોય છે છતાં તેના નીચે કોઈ પણ રંગનો ડાંખ મૂકવાથી કે રંગ લાગવાથી લાલ પીળું શ્યામ દેખાય; પણ તેને રંગ વા ડાંખ દેવાના પ્રયોગથી દૂર કરી દેવામાં આવતાં પાછું અસલ ઉજ્વળ સ્વરૂપસહિત આનંદ આપે છે, તેમ આત્મા નિર્મળ છતાં કર્મથી લિપ્ત થવાને લીધે મલીન ( સંસારી વિંભાગ ) થઈ પડે, પણ નવપદધ્યાન પ્રગવડે નિર્મળ થતાં જ હેજે પોતાને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રરૂપ ઉજજવળ ગુણ પ્રગટ થાય છે, તેને આત્મદર્શન કહેવાય છે. જે જીવે એ આત્મદર્શન કર્યું હોય તે જીવે સંસારરૂપ કુવાને ઢાંકી સંસારને મર્યાદામાં લાવી મૂક ગણાય છે, માટેજ સંસારતક નવપદશ્રીનું હમેશાં ધ્યાન કર્યા કરવું. હવે જ્ઞાનના બહુમાન સંબંધમાં કહીશ કે –અજ્ઞાન કષ્ટ કરનારા પુરૂષો કોડે જન્મ લગી મહાન કઠિન તપશ્ચર્યા કર્યા કરે; તોપણ જેટલું પાપ ક્ષય ન કરી શકે તેટલું પાપ જ્ઞાની પુરૂષ અડધાક્ષણની અંદર ક્ષય કરી શકે છે; (ઘડીના છ ક્ષણ થાય છે તે ક્ષણના અરધા ભાગમાં પાપપુંજને પ્રજાળી દે છે.) માટેજ જગતની અંદર કઈ પણ વસ્તુ જ્ઞાનની બરોબરી કરી શકે તેવી છે જ નહીં. એ હેતુને લીધે જ કહેવામાં આવે છે કે જે પ્રાણ આત્મજ્ઞાનની અંદર મગ્ન થઈ સંસારીદશાને વિભાવરૂપ ગણે હમેશાં સ્વભાવદશામાં લીન રહી - આત્મારામની અંદર
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
શ્રીપાળ રાજાના શસ
રમ્યા કરે છે, તે શરીર, ધન કે ઇંદ્રિયા સબંધી સુખરૂપ ઈંદ્રજાળ સરખા ગણે છે. જેથી મનના મેળ કર્દિ તે ચિત્તમાં વિચરે છે કે પુગળદ્વારા પુગળનુ વ્યાજખી નથી. પુદ્ગળના ધમ સડવા પડવા વિધ્વંસ આસકત થયે એથીજ અનંતાકાળ લગી ભવમાં શ્રી જિનેદ્રપ્રરૂપિત વિશદવાણી વડે મેં જાણી લીધું કે—સંસાર દુ:ખદાઈ અને બાજીગરની બાજી જેવા છે, છે ને નથી તેવા અસત્ય રચનાવત છે, તા તેની ઉપર રકત થવું એ અજ્ઞાનીનુ ંજ કામ છે. પુગળ ઉપર મમતાવત થવું એ પણ અજ્ઞાનીનુ ંજ કન્ય છે. જ્ઞાનીજન તે। આત્મજ્ઞાનમાંજ લીન રહે છે, એમ જાણી જ્ઞાનીજન પુગળ સાથે મેળ રાખી મળતાં નથી. જે મનુષ્યે. આત્મજ્ઞાન સાથે પૂરી પિછાણુ કરી દૂધમાં મળેલા પાણી અને લેાઢાના ગાળામાં પ્રવેશેલા અગ્નિની પેઠે તરૂપ થયા છતાં પણ અસલ સ્વરૂપે ભિન્ન રહી આત્મજ્ઞાનનું ધ્યાન કર્યું, મનુષ્ય આઠે કમનાં આવરણાને દૂર કરી આત્માના મૂળ ગુણ પ્રકટ કરી સિદ્ધપદ મેળવે છે. માટે આત્મજ્ઞાનની રમણુતાવડેજ સ દુઃખહર્તા થવાય છે, અર્થાત્ આત્મજ્ઞાનજ સ દુખહારી અને પ્રકટપણે આત્મજ્ઞાનજ મેાક્ષનું હેતુ થાય છે, એ નિસટ્રુડુ વાર્તા છે. એમ જાણીને માક્ષાર્થિ જનાએ આત્માની પરિણતી સુધારવી એજ સવ શ્રેયનું કારણ છે. (યશેાવિજયજી કહે છે કે આ ચેાથા ખંડની અ ંદર સાતમી ઢાળ પૂર્ણ થઈ તે એજ મેધ આપે છે કે જે માનવ નવપદજીના મહિમા સાંભળે છે તે સુંદર યશના વિલાસને સ્વાધીન કરે છે, માટે શ્રોતાગણુ ! હુંમેશાં નવપદનાજ મહિમા શ્રવણ કરી સુયવિલાસ સ્વાધીન કરે.) (2-8)
પુગળ ખેલને મળતાજ નથી; કેમકે પાષણ કરવું તે કઇ પામવાના છે. તેમાં ભટકયા. પરંતુ હવે
( દોહા છંદ. ) ઇણી પરે` દેઇ દેશના, રહ્યો જામ મુનિચ'દ; તવ શ્રીપાલ તે વિનવે, ધરતા વિનય અમ. ભગવન્ કહા કુણુ કથી, ખાલપણે મુઝ દેહ; મહારોગ એ ઉપના, કુણુ સતે હુવા છેતુ. કવણુ કર્માંથી મેં લહી, ઠામ ઠામ બહુ રિદ્ધિ; ક્વણુ હુકમે.” હું પડચા, ગુણનિધિ જલનિધિ મધ્ય. કવણુ નીચ કર્મે હુઆ, ડુ’અપણા મુનિરાય; મુઝને એ વિ કિંમ હુએ, કહિયે' કરિ સુપસાય.
૩
૪
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચેાથા
૨૫
અથ—જ્યારે ઉપર પ્રમાણે મુનિરૂપ તારાગણમાં ઈંદ્ર સરખા રાષિ અજીતસેનજી ભવ્યજીવ હિતાર્થ ધ દેશના દઈ મૌન રહ્યા ત્યારે અતિ વિનય પૂર્વક શ્રીપાળ મહારાજા મુનિમહારાજશ્રીને વિનવવા લાગ્યા કે-હૈ જ્ઞાનવાત્ ભગવંત! મને બાળપણમાંજ કયા કુક પ્રસંગથી કાઢના મહારાગ પેદા થયા હતા ? અને તે કયા જન્માંતરના સુકૃતને લીધે પાછેા મટી ગયા ? હે ગુનિધિ ! વળી કયા કર્માંના પ્રભાવથી મેં જગેાજગાએ ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી ? તથા કયા કુકર્માંના ચેાગથી હું દરિયામાં પડયા, તેમજ હે મુનિરાજ મેં કયા નીચ કર્માંસંચાગવડે ડુંબનું કલંક વ્હાયુ...? એ બધું સવિસ્તરપણે મને કૃપા કરીને ક્માવેા કે તેવું શા કારણથી થયું ?
(ઢાળ આઠમી–સાંભરી આ ગુણ ગાવા મુજ મન હીરનારે-એ દેશી.) સાંભલો હવે કવિપાક કહે મુનિરે, કાંઇ કીધુ ક ન જાયરે; ક વશે' હાય સધલાં સુખદુખ જીવનેરે, કમથી અલિયા કા નવિ થાયરે. ભરતક્ષેત્રમાં નયર હિરણપુરે હુઆરે,
મહીપતી માહાટા તે શ્રીક તરે; વ્યસન તેહને લાગ્યું આહેડાતણુ રે,
કાંઈ વારે વારે રાણી એક તરે. રાણી તેહની જાણે સુગુણા શ્રીમતીરે, સમકિત શીલની રેખરે; જિનધમે મતિ રૂડી કુડી નહિ મને રે, દાખે દાખે શીખ વિશેષરે.
પિયુ તુઝને આહેડે જાવુ નિવ ઘટેરે, જેહને કેડે છે નરકની ભીતિરે; ધરણી ને પરણી એ લાજે તુઝ થકીરે, માંડી જેણે જીવિહંસાની અનીતિને. મુખ તૃણુ દીધે અરિ પણ મૂકે જીવતારે, એહવા છે રૂડા ક્ષત્રીના આચારરે. તૃણુ આહાર સદા જે મૃગપશુ આચારેરે, તેહુને મારે જે આહેરે તે ગમારરે,
સાં.
સાં. ૨
સાં. ૩
સાં. ૪
સાં. પ
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ સસલાં નાસે પાસે નહિ આયુધ ધરેરે,
રાણુંજાયા બાણ તેહને કેડરે; જે લાગે તે આગે દુઃખ લહેશે ઘણુંરે,
નાઠાશું બલ ન કરે ક્ષત્રિય વેઢરે. સાં. ૬ અબલકુલાશી ઝખને નિજ દુભ પીડતરે,
ખગને મૃગને તૃણભક્ષીને દોષરે; હણતાં નૃપને ન હોય ઈમ જે ઉપદિશેરે, તેણે કીધો તસ હિંસકકુલષરે.
સાં. ૭ હિંસાની તે ખીસા સઘલે સાંભલીરે,
હિંસા નવિ રૂડી કિણહી હેતરે, આપ સંતાપે નર સંતાપે પામિયરે, આહેડી તે જાણે કુલમ કેતરે.
સાં. ૮ જાઓ રસાતલ વિક્રમ જે દુર્બલ હણેરે,
એતે લેશ્યા કૃષ્ણને ઘન પરિણામરે; ભંડી કરણથી જગ અપજસ પામીયેરે,
લીહાલો ખાતાં મુખ હવે તે શ્યામરે. સાં. ૯ એહવાં રાણીયે વયણ કહ્યાં પણ રાયને રે,
ચિત્તમાંહે નવિ જાગ્યો કઈ પ્રતિબોધરે, ઘન વરસે પણ નવિ ભીંજે મગસેલીયેરે, | મુરખને હિત ઉપદેશ હોય કોધરે, સાં. ૧૦
અર્થ:(કવિ યશોવિજયજી શ્રોતાગણને કહે છે કે શ્રોતાઓ ! હવે રાજર્ષિ અજીતસેન કર્મના વિપાક ફળ-કહે છે તે તમે સાંભળો.”) રાજર્ષિ બેલ્યા કે-“શ્રીપાળ રાજન ! જે જીવ જે કંઈ સારાં કે નરસાં કર્મો કરે છે તે ભગવ્યા વિના કદી પણ દૂર જતાં નથી. સ્વર્ગ, મૃત્યુ, પાતાળની અંદરના જીવોને જે કંઈ સુખ કે દુ:ખ પ્રાપ્ત થાય છે. તે માત્ર સુકર્મ દુ:કર્મના પ્રતાપથીજ થાય છે, કર્મ બળવાન છે, કેઈપણ જીવ કર્મ કરતાં વિશેષ બળવાનું નથી માટે કમ છે તેજ સર્વથી મહાને છે. આ ભરતક્ષેત્રની અંદર હે રાજન્ ! હરિશ્યપુર નગરીને શ્રીમંત નામને માટે રાજા થયો હતો તેને શિકાર કરવાનું દુષ્ટ વ્યસન વળગ્યું હતું. તે
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથો
૨૮૭ જોઇને તેની સુમતિવંત શ્રીમતી રાણે એકાંતમાં વારંવાર શિકાર કરવાની મન કરતી હતી; કેમકે રાજામિથ્યાત્વધમિ હતો અને રાણી જિનધર્મ રક્ત મતિવાળી સુશીલ ને સમક્તિની રેખારૂપ ગુણવંતી હોવાને લીધે હિંસા ધર્મને ધિકારી વિશેષ કરીને પ્રાણપતિને પાપમાર્ગથી પાછો હઠાવવા શીખ દેતી હતી કે હે પ્રિયતમજી? આપને શિકાર કરવા જવું વ્યાજબીજ નથી; કેમકે એ દુષ્ટ કર્મ પાછળ નરકે જવાની હીક કાયમ છે, તેમજ એ દુર્વ્યસનને લીધે હું વિવાહિતા અને આપના કબજાની પૃથ્વી આપને જોતાં જ લાજિયે છિયે; કેમકે જીવહિંસા રૂપ અનીતિ હાથધરી છે. ક્ષત્રિયને મુખ્ય ધર્મ છે કે જે શત્રુ હોય તેને મારેજ એગ્ય છે, તથાપિ તે શત્રુ પણ મહેમાં ઘાસનું તરણું લઈ હામ ઉભું રહે તો તે મુખમાં તૃણ લીધેલાને ને મારતાં જીવતે જવા દેવો. તો વિચાર કરો કે જે મૃગ પશુઓ હંમેશાં ઘાસનોજ આહાર કરે છે એટલે કે હાંમાં તરણાંજ ધરી રાખે છે. તેને જે ક્ષત્રિપુત્ર મારી નાંખે છે તે ક્ષત્રિય પુત્ર નહિ પણ ગમારપુત્રજ ગણાવા
ગ્ય છે. તેમજ જે પ્રાણ સહામે ન થતાં પુંઠ બતાવી નહાશી જાય તે જીવને પણ ન માર એ પણ યુદ્ધવીર રાણીજાયાને ખાસ ધમ છે; (છતાં આપ રાણી જાય તે પુંઠ દેખાડી ભાગી છુટે તેની પાછળ પુરૂષાર્થ બતાવે છે.) વળી જેના હાથમાં હથિઆર-શસ્ત્ર ન હોય તેના ઉપર રાણીજાયા ઘા કરતા નથી એવી ઉતમ રાજનીતિ છે. પરંતુ આપ તો સસલાં હિરણ વગેર પ્રાણુઓ કે જે શસ્ત્ર વગરનાં, હામે ન થતાં પુંઠ બતાવી ભાગી છુટનારાં તેની પાછળ પડી તેમના પ્રાણ લેવા ધનુષ પર બાણ ચડાવી બે જાન કરે છે!) તેવા રાણાયા અગાડી–જન્માંતરમાં નરક વગેરેનાં બહુજ દુઃખ પામશે. પાપશાસ્ત્રના ધરનારા જે કઈ રાજાને એ પાપદેશ દે છે કે રાજાની પૃથ્વીમાં જે પાણી છે, તે પાણીની અંદર રહી જીવન ગુજારનાર મેટા મચ્છ, નિબળકુળવાળાં ન્હાનાં માછલાંને ખાઈ જાય છે તેવા મને તથા રાજાની જમીનમાં ઉગેલાં ઝાડવાને દુ:ખ દેનાર પંખીવગને, અને રાજાની જમીનમાં ઉગેલાં નવાં ઘાસ વગેરેને ખાઈ જનાર હરિણ વગેરે પશુઓને જાનથી મારી નાખવામાં રાજાને કશું પણ પાપ લાગતું નથી; કેમકે જે રાજાનાં જળાશય, વનનાં વૃક્ષ, ઘાસ વગેરેને, માલિકને હુકમ મેળવ્યા વિના મરજી મુજબ ઉપભોગ કરે છે તે જળચારી, પંખીને પશુઓ રાજાનાં ગુન્હેગારજ હોય છે, માટે તેમને પ્રાણદંડ દેવામાં પાપ નથી પણ ધર્મ છે. તે હિંસક ઉપદેશકે પિતાના હિંસક કુળનું જ પિષણ કરે છે. વળી છએ દશનવાળા હિંસાની નિંદા કરે છે એવું સાંભળીયે છિયે, જેથી સિદ્ધ થાય છે કે કઈ રીતે પણ જીવહિંસા સારી નથી. અને જણાય
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ પણ છે કે પાપી શિકારી પિતાના આત્માને પણ સંતાપ્યા કરે છે. તેમજ જે જીવને બે જાન કરવા ધારે છે તે જીવને પણ સંતાપ આપે છે જેથી તેવા હિંસકજીવન પોતાના કુળમાં નઠારાં ચિન્હ સૂચવનાર પૂંછડીઆ તારા જેવા કુળક્ષયકારજ સમજવા. તેમજ જે મનુષ્ય નિર્બળ પશુઓને મારી નાંખે છે તે મનુષ્યનું પરાક્રમ પણ રસાતળ (પૃથ્વીના પડ) માં પેશી જાઓ! કેમકે હિંસકપણું, કૃષ્ણલેશ્યા કે જે દુર્ગતિદાયક છે તેની પ્રાપ્તિ આકરાં પરિણામરૂપજ છે. જેમ કેલસ ખાધાથી મહાંડું કાળું જ થાય છે, તેમ નઠારી કરણું કરવાથી પણ જગતમાં અપયશજ પ્રાપ્ત કરાય છે. માટે ઉત્તમ કામ કરવાં એજ ઉત્તમ ગતિ આપે છે. આ પ્રમાણે રાણીએ હિતવચને કહ્યાં; તે પણ રાજાના ચિત્તની અંદર જરા પણ પ્રતિબંધ જાગ્યે નહીં, જેવી રીતે પુષ્કળ વરષાદ વર્ષ્યા છતાં પણ મગશેળિયે પથરે જરા પણ ભિંજાતે કે ભેદા નથી, તેવી રીતે મૂખને ચાહે તેટલે હિતકારી ઉપદેશ દેવામાં આવે તો પણ બાધ ન થતાં ઉલટે ક્રોધ પેદા થઈ આવ્યો. મતલબ કે જેમ સાપને સાકર મિશ્રિત દૂધ પાતાં પણ તે મિષ્ટ દૂધ ઝેરરૂપજ થાય છે; તેમ અમૃત વચનોના સંયોગથી રાજાને પણ ઝેરજ પ્રાપ્ત થયું.
(૧–૧૦) : અન્ય દિવસેં સાત શત ઉલઠે પરવર્યો,
મૃગયાસંગી આવ્યો ગહનવન રાય, મુનિ તિહાં દેખી કહે વ્યાધે છે પીડ કોઢિયેરે,
ઉલ્લઠ તે મારે દેઈ ઘનઘાયરે, સાં. ૧૧ જિમ તાડે તે મુનિને તિમ નૃપને હુવેરે,
હાસ્યતણે રસ મુનિમન તે રસ શાંતરે; કરિ ઉપસર્ગને મૃગયાથી લળ્યા સાતશેરે,
નૃપસાથે તે પહેતા ઘર મન ખાંતરે, સાં. ૧૨ અન્ય દિવસ મૃગ કે ધા એકલે રે,
રાજા મૃગલે પેઠે નઈતટ રાનરે; ભલો નૃપ તે દેખે નઈતટ સાધુનેરે,
બળે નઈજલમાં મુનિ ઝાલી કાનરે. સાં. ૧૩ કાંઈક કરૂણા આવી કઢાવ્યો નીરથીરે,
ઘેર આવીને રાણીને કહી વાતરે;
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચાયા સા કહે ઞીજાની પણ Rsિ'સા દુઃખ દિયેરે, જનમ અનંતા દુખ દીયે રૂષિધાતરે; રાજા ભાંખે નવિ કરસ્ય ફિરિ એહવુ રે, વીતા કેતાઇક વાસર જામરે; ગાખથકી મુનિ દીઠા ફરતા ગાચરીરે, વીસારી રાણીની શિક્ષા તામરે, નગરી વિટાલી ભીખે કહે નૃપ ઉડનેરે, કાઢા માહિર એહને ઝાલી કઠરે; રાણીયે દીઠા ગાખથકી તે કાઢતારે. રાજાને આદેશે લાગી લહરે.
૨૮૯
સાં. ૧૪
સાં, ૧૫
સાં. ૧૬
અર્થ :–એક વખત તે રાજા સાતસેા ઉદ્ધત પુરૂષાની સાથે શિકાર રમવા ગહન વનની અંદર ગયા, તે સ્થળે રાગથી પીડાતા જૈનમુનિ કાઉસ્સગ્ગ ધ્યાન ધરી ઊભા હતા. તેને જોઇ રાજા મેન્ચે- આ તા રાગથી પીડાતા કાઢિા છે. ’ એટલું ખેલતામાં તે તે સાતસેા ઉદ્ધૃતાએ તે મુનિને ઘણેાજ માર માર્યો. જેમ જેમ તેએએ મુનિને મારફાડ કર્યાં કરી તેમ રાજાના મનમાં હાસ્ય-ગમ્મત પેદા થતી ગઈ અને મુનિના મનમાં શાંતરસ પેદા થતા ગયે. આવી રીતે મુનિને મહાત્રાસ આપી તે બધાએ શિકાર કરીને પાછા પેાતાને મુકામે રાજી થતા થતા આવ્યા. વળી કાઈ વખતે તે રાજા એકલેાજ શિકાર રમવા ગયા ને મૃગને જોતાંજ તેણે ઘેાડાને તે પાછળ દોડાવ્યા; પણ હરણ નાસીને નદી તીરના વનમાં કયાંક ભરાઈ પેઢા. તેને જોતા જોતા રાજા તે વનમાં ભૂલા પડચેા. દરમ્યાન ત્યાં એક મુનિને જોયા. એટલે તે મુનિને કાન ઝાલી નદીના પાણીની અંદર ઝમેળવા લાગ્યા. છતાં થાડી વાર પછી રાજાના મનમાં કઈક દયા આવી તેથી સુનિને પાણીમાંથી બહાર કહાડી પછી તે પેાતાને ઘેર ગયે અને તેણે મુનિને ઉપસ કર્યાની વાત રાણીને કહી સ'ભળાવી; એટલે રાણી મેલી
C
હે સ્વામી! બીજાની હત્યા કરીએ તે પણ દુ:ખ દેનારી નીવડે છે, તા ઋષિની ઘાત તેા અનંતાભવ ભગી દુ:ખ દેનારી નીવડે એમાં તે કહેવા જેવુંજ શું છે ? ' તે સાંભળી રાજા પાપથી ડરીને બેન્ચેા-ઢવી ! હવે ફરીથી એવું પાપ કાઈ વખત પણ નહીં કરૂ'; વળી કઈક વખત ગયા માદ રાજાએ રાજમહેલના ઝરાખામાં બેઠે બેઠે એક મુનિને ગાચરી ફરતાં જોયેા કે રાણીની આપેલી શીખામણુ ને તેવું પાપ ન કરવાની કરેલી
G
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦
શ્રીપાળ રાજાને રાસ પ્રતિજ્ઞાને વિસરી જઈ પિતાના તોફાની પુરૂષોને હુકમ કર્યો કે-“જે હામે દેખાય છે તે ભિક્ષુક આપણે નગરને વટલાવતે ફરે છે માટે એને ગળેથી પકડી શહેરની બહાર કહાડી મૂકે.” આ પ્રમાણે રાજાને હુકમ મળતાંજ તે તોફાની પુરૂષ મુનિની ગળચી પકડી તેમને ઢસરડી બહાર કહાડવા લાગ્યા. તે બીજા ગોખમાં બેઠેલી રાણીના જોવામાં આવ્યું (૧૧-૧૬) રાણી રૂઠી રાજાને કહે શું કરે રે,
પોતાનું બોલ્યું પાળ ન વચનરે; મુનિ ઉપસર્ગો સગે જાવું દેહિ રે,
નરકે જાવા લાગ્યું છે તેમ મન્નરે. સાં. ૧૭ નૃપ ઉપશમીઓ નમીઓ મુનિ તેડી ઘરેરે,
રાણી ભાખે રાજા એ અન્નાણરે; મુનિ ઉપસર્ગો પાપ કર્યું ઇણે મટકુંરે, .
એ છૂટે તે કહિયેં કાંઇ વિન્નારે. સાં. ૧૮ સજજન જે ભૂડું કરતાં રૂડું કરેરે,
તેહના જગમાં રહેશે નામ પ્રકાશરે; આંબો પત્થર મારે તેહને ફળ દિયેરે,
ચંદન આપે કાપે તેહને વાસરે, સાં. ૧૯ મુનિ કહે મોટા પાતકનું શું પાલણું રે;
પણ જે હોય એનો ભાવ ઉલ્લાસરે; નવપદ જપતાં તપતાં તેહનું તપ ભલુ રે,
આરાધે સિદ્ધચક્ર હોય અનાસરે, સાં. ૨૦ પૂજા તપ વિધિ શીખી આરાધ્યું નૃપે રે,
રાણી સાથે તે સિદ્ધચક વિખ્યાતરે ઉજમણુમાંહે આઠ રાણીની સહીરે,
અનુદે વળિ નૃપનું તપ શત સાતરે, સાં. ૨૧ અથ–તે જોઈ તરત રાજા પાસે દોડી આવી, રાણી ગુસ્સે થઈ કહેવા લાગી-“હે રાજન્ ! આ શું કરવા માંડયું છે? પિતાનું બોલેલું વચન પિતે પાળતા નથી એ શું રાજબીજનું કૃત્ય છે !! આપનું મન નરકે જવાજ તલપી રહેલું માલુમ પડે છે, કેમકે મુનિના ઉપસર્ગ કરનારને
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચેાથો
૨૯૧ સ્વર્ગ જવું મહા મુશ્કેલ હોય છે. અને એ વાતની આપનું આ કર્તવ્યજ સ્પષ્ટપણે સાબિત આપી રહેલ છે એમજ મારું માનવું છે !” રાણીના આવાં વચન સાંભળતાંજ રાજાને પોતાની કરેલી પ્રતિજ્ઞા યાદિમાં આવી, જેથી તે શાંત થઈ તરત મુનિને પિતાની પાસે બોલાવીને રાજા મુનિના ચરણમાં પડયો. એટલે રાણ મુનિ પ્રત્યે વિનયવચન કહેવા લાગી– પ્રભે ! આ રાજા અજ્ઞાનને વશ છે જેથી મુનિઉપસર્ગનું મોટું પાપ બાંધ્યું છે. તે એ પાપથી મુક્ત થવાય એ કેઈ ઉપાય આપ ફરમાવે. અર્થાત્ એ પાપમુક્તિ માટે પ્રાયશ્ચિત પ્રકાશે. સમતાસાગર હંમેશાં સજજનેની એજ રીતિ હોય છે કે જે તેઓનું ભૂડું તાકે તેઓનું પણ તે ભલુંજ કર્યા કરે છે અને એવા સુકર્મ પ્રતાપથીજ તેવા સજજનેનાં આ પૃથ્વીની સપાટી પર નામે પ્રકાશપણે કાયમ રહ્યાં છે તથા ભાવિ સમયમાં રહેશે. જેમ આંબાને કોઈ પત્થર મારે તે તે મારની દરકાર રાખ્યા વગર તેને ( બદલે તે પત્થર મારનારને) મીઠી કેરીઓ આપી આનંદ આપે છે. ચંદનને જે જન કરવત કે કેવાડા વગેરે અસ્ત્રથી (ઓજારથી) વહેરે-કાપે છે, છતાં પણ તે શહેરનાર-કાપનારને પિતાની સુવાસ જ અર્પણ કર્યા કરે છે તેમ સુજનેને પણ એજ નિયમ હોય છે., રાણુનું બોલવું સાંભળી સમપરિણામી મુનિએ કહ્યું –‘બાઈ! મહા પાપ કર્યું છે તે પાપ મટવા માટે શું કહિયે? તે પણ જે આ રાજાને ઉલ્લાસભાવ હોય તે કહું છું કે- નવપદજીને જાપ જપવાથી તથા તેમને તપ આદરવાથી ઉત્તમત્તમ શ્રી સિદ્ધચક્રજીનું આરાધન થાય તે તમામ પાપ નાશ થઈ જાય તેમ છે; માટે ઈચ્છા હોય તો તે પ્રભુનું આરાધન કરો.” આ પ્રમાણે મુનિનું બોલવું થતાંજ રાણીએ તપ આરાધનને તમામ વિધિપૂજન વગેરે મુનિને પૂછી યાદ રાખી લીધે, અને તે પછી ધણધણીઆણીએ પ્રખ્યાતપણે તે તપને આરાધનસહ પૂર્ણ કરીને તે તપ સંબંધી ઉજમણું પણ કર્યું. તે વખતે તે રાણીની આઠ સખીઓએ અને સાત ઉદ્ધતજનેએ રાજાના તપની અનુમોદના (પ્રશંસા ) કરી.
(૧–૨૧) અન્ય દિવસ તે ગયા સિંહનૃપ ગામડે
ભાંજીતે વળિયા લેઈ ગોવ...રે; કેડ કરીને સિંહે માર્યા તે મરીરે,
કઢી હુવા ક્ષત્રિી મુનિ ઉવસગરે. સાં. ૨૨ પુણ્યપ્રભારેં રાજ હુઓ શ્રીમંત તું રે,
શ્રીમતી રાણી મયણાસુંદરી તુજજરે;
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
રેલર
શ્રીપાળ રાજાને રાસ કુષ્ટિપણું જલમજ્જન ડુંપણું તુમ્હરે,
પામ્યું એ મુનિ આશાતના ફળ ગુજરે. સા. ૨૩ સિદ્ધચક શ્રીમતિવયણે આરાહિયેરે,
તેહથી પામ્યો સઘળે ત્રાદ્ધિ વિશેષરે, આઠ સખી રાણીનું તપ અનુમેટિયું રે,
તેણે તે લઘુ દેવી હુઈ તુઝ શુભવેષરે. સાં. ૨૪ સાપ ખાઓ તુક આઠમીમેં કહ્યું શક્યનેરે,
તેણે સાપે ડંસી ને ટલે પાપરે; ધર્મપ્રશંસા કરી રાણુ હુઆ તે સાતશેરે,
ઘાતવિધુર તે સિંહ લીયે વ્રત આપરે, સાં. ૨૫ માસ અણસણે અજિતસેન તે હું હુઓ રે,
બાલપણે તુઝ રાજ હર્યું તે રાણરે, બાંધી પૂરવ વરે, તુઝ આગળ ધરે,
પૂરવ અભ્યાસું મુઝ આવ્યું નાણરે. સાં ર૬ જાતિ સંભારી સંયમ ગ્રહિ લહિ એહિનેરે,
ઇહાં આવ્યું જેણે જેવાં કીધાં કરે, તેહને તેહવા આવ્યાં ફળ સુખ દુ:ખ તણરે.
સદગુરૂ પાએ જાણે કુણ એ મર્મરે. સાં. ૨૭ ચેથે ખંડે ઢાળ હુઈ એ આઠમીરે.
એહમાં ગાયે નવપદમહિમા સારરે; શ્રીજિનવિનયે સુજસ લહીજે એહથીરે,
જગમાં હવે નિર્ચો જયજયકારરે. સાં ૨૮ અર્થ-કેઈક દિવસે તે રાજા સાતસો તેમનિના પરિવારથી પરવ સિંહરાજાના ગામ ઊપર ચડાઈ લઈ ગયો અને તે ગામમાં હું વગેરેથી ભંજવાડ કરી ગાયોના ટોળાને હાંકી પાછા ફર્યો, પરંતુ સિંહરાજાએ તેની પુંઠ પકડી જેથી તે સાતસો તોફાનીને ઠેર માર્યા અને તે મરીને તપઅનુમોદનાના પ્રતાપથી ક્ષત્રીયવંશમાં પેદા થયા; પણ મુનિને કષ્ટ આપવાને લીધે પાછળથી તે બધા કોઢરોગથી પકડાઈ ગયા. નવપદછના તપ વડે પુયસંચય થવાથી શ્રીમંતરાજા આયુપૂર્ણ થયે તું શ્રી
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચોથો પાળ રાજા થયે. અને શ્રીમતિ રાણી તે, તે તારી પત્ની મયણાસુંદરી થઈ. તેમજ કેડિયાપણું મુનિને કેઢિયા કહેવાની આશાતનાથી તથા મુનિને પાણીમાં ઝબળવાથી દરિયામાં ડુબવું, તથા મુનિને બહાર કહાઠવાથી પાછું દરિયો તરી પાર થવું થયું, અને મુનિ શહેરને વટલાવે છે એ ડુંબ જે છે, વગેરે વચને કહ્યાં. તે આશાતનાને લીધે ડુંબનું કલંક પ્રાપ્ત થયું અને મુનિની તે અપરાધ સંબંધી ક્ષમા માગી તેથી તે કલંક નાશ પામ્યું. તેમજ શ્રીમતિના કહેવાથી પૂર્વ જન્મમાં શ્રી નવપદજીનું આરાધન કર્યું તથા તેજ અભ્યાસના લીધે આ ભવું પણ તેણના કથનથીજ પુનઃ તે તપ આરાશે. તેથી તેને સર્વત્ર સ્થળે સર્વ પ્રકારની વિશેષતા પૂર્વક અદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ. આઠ સખીઓએ તથા સાત ઉલ્લડેએ રાણી રાજાના તપની અનુમોદના કરી તેથી તે પ્રભાવવડે શુભવેષવંત તારી યુવરાણીઓનું પદ પામી. આઠમી સખીએ પોતાની શકયને “સાપ ખાઓ” એવું શાપવચન કર્યું હતું. તે પાપથી તેણી આઠમી સખીના જીવ તિલકસુંદરીને સાપને દંશ થયો. ધર્મ પ્રશંસાને પ્રતાપથી સાત જણ કેઢીપણું દૂર કરી રાણાપદ પામ્યા. તારા તોફાનીઓને મારનાર સિંહ સાતસોને તરવારને તાબે કર્યાના પાપથી જ્હીને પિતાની મેળે મુનિનાં વ્રત લઈ ત્યાગી થયે અને અણસણું કરી મરી હું અજિતસેન રાજા થયો. મારું ગામ ભાંગ્યું હતું તે વૈરને લીધે મેં તારું રાજ્ય બાળપણમાંથીજ પડાવી લીધું અને મેં સાત જણને માર્યા હતા. તેઓએ મને તે વરને લીધે બાંધી તારી આગળ હાજર કર્યો હતો, માટે જે જે પાપ કરાય છે તે તેમાંથી ભોગવ્યા વિના છુટકબાર કરતાં નથી. મને પૂર્વના ચારિત્રાભ્યાસને લીધે જ્ઞાન ઉદય આવ્યું. જેથી જાતિસ્મરણ વડે પૂર્વ ભવ જોઈ વિચારી મેં સંયમ અંગીકાર કર્યું, અને તે ચારિત્ર પાળતાં અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી હું અહીં તારી પાસે આવ્યો. કહેવાને તાત્પર્ય એજ છે કે જેણે જેવાં કર્મ કર્યા તેણે તેવાં સુખ દુઃખનાં ફળ ઉદય આવતાં અનુભવ્યાં. કહે, સદ્દગુર સિવાય એના મને કણ જાણી શકે?” (યશોવિજયજી કવિ કહે છે કે આ ચોથા ખંડ અંદરની આઠમી ઢાળ પૂર્ણ થઈ. એમાં નવપદજીને મહિમા ગાવામાં આવ્યો છે. તે એ બોધ આપે છે કે જે નવપદજીને મહીમા ગાય તે શ્રી જિનરાજજીને વિનય કરવાથી સારો યશ પ્રાપ્ત કરી શકે અને અવશ્ય જગતમાં જયજયકાર મેળવે.)
(૨૧-૨૮) (દેહા-છંદ) ઇમ સાંભળી શ્રીપાળ નૃપ, ચિંતે ચિત્તમઝાર. આહ અહ ભવનાટકે; લહિયે, ઈસ્યા પ્રકાર
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ કહે ગુરૂપ્રતે હવણાં નથી. મુજ ચારિત્રની સત્તિ; કરિ પસાય તિણે ઉપદિસે, ઊંચિત કરણ પડિવત્તિ. ૨ વલતું મુનિ ભાખે નૃપતિ, નિશ્ચયગતિ તું જોય; કરમ ભોગ ફળ તુઝ ઘણુ; ઈહભવ ચરણ ન હાય. પણ નવપદ આરાધતાં, પામિશ નવમું સગ્ગ. નરસુર સુખ કમેં અનુભવી, નવમે ભવ અપવર્ગ: ૪ તે સુણી રોમાંચિત હુઓ, નિજ ઘર પહોતો ભૂપ; મુનિ પણ વિહરતો ગયો, ઠાણોતર અનુરૂપ.
અર્થ–આ પ્રમાણે અજિતસેન રાજર્ષિના મુખથી ધર્મદેશના શ્રવણ કરી શ્રીપાળરાજા પોતાના ચિત્તમાં ચિંતવવા લાગ્યા–“અહા ! અત્યંત આશ્ચર્યની વાત છે કે ભવનાટકની અંદર પણ આવા આવા પ્રપંચ થાય છે!!!” તે પછી શ્રીપાળરાજા ગુરૂપ્રત્યે પૂછવા લાગ્યા. “હે પ્રભે ! અત્યારે તે મારામાં ચારિત્ર અંગીકાર કરવાની શકિત નથી માટે કૃપા કરીને જે મારાથી બની શકે તે મારા લાયક ધર્મપ્રબંધ મને કહી બતાવે.” મુનિરાજે જિજ્ઞાસુ શ્રી પાળ રાજેદ્રને કહ્યું:–નરવર ! તારી ગતિ: અવશ્ય રીતે તપાસવાની છે એટલે કે હજી પણ તારે કમસંબંધી વિપાક ભોગવવાનાં બાકી રહેલ છે જેથી આ ભવની અંદર તને ચારિત્રને ઉદય આવશે નહીં; તો પણ શ્રી નવપદજીની આરાધના પ્રતાપવડે તું નવમું દેવલોક પ્રાપ્ત કરીશ અને તે પછી મનુષ્યને ને દેવને એમ વારાફરતી ભવ પામી તે ભવ સંબંધી સુખ અનુભવીને નવમાં ભવની અંદર મોક્ષસુખ પ્રાપ્ત કરીશ, આ પ્રમાણે મુનિમહંતનું નિશ્ચય કથન શ્રવણ કરી શ્રીપાળ રાજા અત્યંત આનંદ પામ્યા; કેમકે નવ ભવની અંદર દેવમાનવનાં સુખ ભોગવી મોક્ષસુખાનુભવી થનાર છું. ભવ નાટકના હવે નવ પ્રવેશ જ બાકી રહ્યા છે. પછી તે નાટકની સમાપ્તિ થતાં અખંડાનંદ સાથે પુન: તે નાટકમાં પાર્ટ ભજવવાનું રહેશે જ નહીં. ઈત્યાદિ આનંદનાં કારણે જાણી લીધાં જેથી હર્ષવડે રૂવાંડાં વિકસ્વર થઈ આવતાં મુનિમહંતને નમન કરી પોતાના પરિવારસહિત પાટનગરમાં ગયાં. અને મુનિ મહારાજ પણ પોતાની ઇચ્છાનુકુળ વિહાર કરી અન્ય ક્ષેત્ર ફરવા વિચર્યા.
(૧-૫)
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચેથી
૫
(ઢાળ નવમી-કંત તમાકુ પરિહર–એ દેશી.) હવે નરપતિ શ્રીપાલ તે, નિજ પરિવાર સંયુક્ત મેરે લાલ; આરાધે સિદ્ધચક્રને, વિધિસહિત ગ્રહી સુમુહૂર્ત મેરે
લાલ૦ મનને મોટે મોજમાં. મયણાસુંદરી ત્યારે ભણે; પૂર્વે પૂછ્યું સિદ્ધચક મે. ધન ત્યારે થોડું હતું; હવણ તું હૈં શક મે મ. ૨ ઘન મહટે છેટું કરે, ધર્મ ઉજમણું તેહ. મેરે લાલ. (પાઠાંતર) જે કરણી ધર્મનું તેહ, મે. ફળ પૂરૂ પામે નહીં, મમ કરજો તિહાં સંદેહ–મે મ. ૩ વિસ્તારેં નવપદતણી, તિણે પૂજા કરે સુવિવેક. મે. ધનને લાહે લીજીયે, રાખી મહટી ટેક. મે મ. ૪ મયણ વયણ મન ધરી, ગુરૂભકિત શકિત અનુસાર; મે. અરિહંતાદિક પદ ભલાં; આરાધે તે સાર. મે. મ. ૫ નવજિનગર નવ પડિમા ભલી, નવ જીર્ણોદ્ધાર કરાવી; મે. નાનાવિધ પૂજા કરી, જિન આરાધન શુભભાવ, મે. મ. ૬ એમ સિદ્ધતણી પ્રતિમાતણું, પૂજન ત્રિહું કાલ
પ્રણામ; મેરેલાલ. તન્મય ધ્યાનેં સિદ્ધનું, કરે આરાધન અભિરામ. મે. મ. ૭ આદર ભગતિને વંદના, વૈયાવચાદિક લગ્ન મે. શુશ્રષાવિધિ સાચવી, આરાધે સૂરી સમગ–મે. મ. ૮ અધ્યાપક ભણતાં પ્રતિ, વસનાશન ઠાણ બનાય, મે. દ્વિવિઘ ભકિત કરતો થકે, આરાધે નૃપ ઉવષ્કાય. મે. મ. ૯ નમન વંદન અભગિમનથી. વસહી અશનાદિકદાન; મે. કરતો યાવચ્ચ ઘણું, આરાધે મુનિ પદ ઠાણ, મે. મ. ૧૦ તીર્થયાત્રા કરી અતિ ઘણી, સંઘપૂજા ને રહજત, આરાધે દશનપદ ભલું, શાસન ઉન્નત્તિદઢ ચિત્ત; મે. મ. ૧૧ સિદ્ધાંત લિખાવી તેહને, પાલન અદિક હેત; મે નાણુ પદારાધન કરે, સઝાય ઉચિત મન દેત. મે. મ. ૧૨
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ ત્રતનિયમાદિક પાલતો, વિરતિની ભકિત કરંત, મે. આરાધે ચારિત્ર ધર્મને; રાગી યતિધર્મ એકંત મે. મ. ૧૩ તજી ઈચ્છા ઈહ પર લેકની, હઈ સઘળે અપ્રતિબદ્ધ, મે ષટ બાહ્ય અત્યંતર ષટ કરી, આરાધે તવપદ શુદ્ધ. મે
મ, ૧૪ ઉત્તમ નવપદ દવ્યભાવથી, શુભભકિત કરી શ્રીપાલ; મે. આરાધે સિદ્ધચક્રને, નિત પામે મંગળમાળ; મે. મ. ૧૫ ઇમ સિદ્ધચકની સેવના, કરે સાડાચાર તે વર્ષ; મે. હવે ઉજમણા વિધિતણો, પૂરે તપ ઉપને હર્ષ; એ. મ. ૧૬ ચોથે ખડે પૂરી થઈ, ઢાલ નવમી ચઢતે રંગ; મે વિનય સુજસ સુખ તે લહે, સિદ્ધચક્ર થણે જે ચંગ. મે.
મ. ૧૭ અર્થ–તે પછી મહાન ઉદાર ચિતવત શ્રીપાળ મહારાજા પોતાના પરિવાર સહિત વિધિપૂર્વક સારૂં મુહુર્ત સાધી આનંદવડે શ્રી સિદ્ધચક્રની આરાધના કરવામાં પ્રવૃત્ત થયા. એ જાણી પટરાણી મયણાસુંદરીએ પતિદેવ પ્રત્યે કહ્યું – આગળ આપણે શ્રી સિદ્ધચક્રજીનું પૂજન વગેરે કર્યું હતું, પણ તે વખતે આપણી પાસે વિશેષ ધનસંપત્તિ ન હતી. તેના લીધે જોઈએ તેવી ઉદારતા સાથ ભકિત થઈ શકી નથી, પરંતુ હમણું તે આ૫ ઇંદ્રના જેવી ઋદ્ધિથી વિદ્યમાન છે, માટે જ કહું છું કે જે મનુષ્ય જ્યારે ધનની વિશેષ છત હોય ત્યારે ધર્મસંબંધી કરણીમાં ટુંકું દિલ રાખી ઓછું ધન વાવરે તે મનુષ્ય પૂર્ણ ફળ પામી શક્તો નથી એ નિઃસંદેહની વાત છે. એ હેતુને ધ્યાનમાં લઈ હાલની સંપત્તિ પ્રમાણે પુષ્કળ ધન વાપરી વિસ્તારપૂર્વક પૂજનાદિની સામગ્રી મેળવી વિવેક સાથે નવપદજીનું પૂજન-આરાધન કરવું ઘટિત છે; માટે ધન હાથ કર્યાને લહાવ લેવા પૂર્ણ રાગને ટેક રાખી પૂજન કરો. મયણાસુંદરીનું આ પ્રમાણે બોલવું થતાં તે વચનેને મનમાં ગ્રહણ કરી મહાન ભકિતવંત શ્રીપાળમહારાજા પિતાની શકિતના પ્રમાણપૂર્વક તત્વરૂપ અરિહંતાદિક નવપદજીનું આરાધન કરવા લાગ્યા. તેમાં પ્રથમ પદરૂપ શ્રી અરિહંત પશુની આરાધનામાં બાવન જિનાલયયુકત નવ જિનમંદિર બંધાવ્યાં, નવનવીન જન પ્રતિમાજી ભરાવ્યાં અને નવજીવ મંદિરની મટાપન કરાવી જિર્ણોદ્ધારનું ફળ મેળવ્યું, તથા ત્રણ–પાંચ-આઠ સત્તર, એકવીશ અને એકસો આઠ. એમ વિવિધ ભેદવાળી પૂજાએ ભણાવી શુભ
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચાથા
૨૯૦
ભાવયુક્ત પ્રથમ પદની આરાધનામાં લીન થયા. તે પછી બીજા પદરૂપ શ્રી સિદ્ધ મહારાજાની આરાધનામાં ઊપર કહેવામાં આવેલા પ્રકારસહિત ત્રણે ટક ( સવાર; અપેાર ને સાંઝ ) વખતે શ્રી સિદ્ધભગવંતને પ્રણામ કરી પૂજન કર્યું અને તન્મય મની અથાત્ તે કાર્યની અંદર ચિતમાં અપાર દેઢ આનંદના ઉદ્યમવડે કમ' અંજનના આવરણરહિત શ્રી સિદ્ધ ભગવાનની મન વચન તનની ઐકયતા સાથ ઉત્તમ આરાધના કરવી શરૂ રાખી. તે પછી ત્રીજા પદ્મરૂપ શ્રી આચાર્ય મહારાજની આરા ધનામાં આદર તથા ભકિતરાગપૂર્વક ખાર આવર્ત્ત યુકત વંદનાના ક્રમ સાચવી, વૈયાવચ્ચમાં લગની રાખી, સુશ્રુષા, પર્યુંપાસના, સેવના, આહારપાણી વગેરે અને ઉપાશ્રયાર્જિના તમામ વિધિ સાચવી સમસ્ત સરિરાજની આરાધનામાં સાવધાન રહ્યા. તે પછી ચેાથા પદરૂપ શ્રી ઉપાધ્યાય મહારાજાની આરાધનાની અંદર પાંચે સંધ્યા વખતે આગમના પાઠ ભણનારા તથા ભણાવનાર મહાશયેાને અન્ન, વસ્ત્ર ને રહેવાની જગ્યા સંબંધી સવડ પૂરી પાડવા શ્રીપાલ મહારાજાએ પૂર્ણ ખંત રાખી અને ધમશાળાઓ, પાઠશાળાઓ વગેરે બધાવી ઉપર કથેલા ઉપચારરૂપ દ્રવ્યથી અને મનની એકાગ્રતાપ ભાવથી પાઠક્રપદની ભકિતપૂર્વક આરાધના કરી. તે પછી પાંચમાં પદરૂપ મુનિમહારાજશ્રીની આરાધનામાં મુનિ પધારે તે વખતે પાંચ સાત ડગલાં ગુરૂ સન્મુખ જઈ ગુરૂપદમાં નમન કરવું તથા હાથ જોડી વઢના કરવી વગેરે વિનય વૈયાવચ્ચ સાચવવામાં લીન રહી, ઉપાશ્રયની અને અન્ન, વસ પાત્રાદિ જરૂર જોગ વસ્તુઓની સગવડતા કરી દેવામાં કાળજી ધરાવી. કેમકે અન્ન-પાણી-ખાદિમ-સ્વાદિમરૂપ ચારે પ્રકારના આહાર-વસ્ત્ર-પુસ્તક આષષ વગેરેની જે વખતે જરૂર હોય તે વખતે તેની સગવડ કરી આપવામાં આવતાં વ્રતધારી મહાત્માએ પેાતાના સયમમાગ માં વગર અડચણે કાયમ રહી શકે છે. એ લાભ મેળવવા શ્રીપાળમહારાજા મુનિપદની અત્યંત વૈયાવચ્ચેાદિ સાચવી આરાધનાને આનંદ મેળવવા લાગ્યા. તે પછી છઠ્ઠા પદરૂપ ઉત્તમદેન પદની આરાધનામાં જગાજગાએ ભકિતભાવસહિત તીથ યાત્રાએ કરી તે તે સ્થળેામાં સ્નાત્રાદિ પૂજાએ, સ્વામીવાત્સલ્યેા ને રથયાત્રા વગેરે દશન સંબધી અનેક મહાત્સવે કરી દંઢ ચિત્તવડે શ્રીપાળમહારાજાએ શાસનની ઉન્નતિ–શેાભાની વૃદ્ધિ સાથે છઠ્ઠાપદની ભકિત કરી. તે પછી સાતમાપદરૂપ જ્ઞાનપદારાધનમાં જ્ઞાનના પાલન અર્ચા વગેરેની અંદર પૂર્ણ પ્યાર રાખી સિદ્ધાંત લખાવ્યાં તથા તે સિદ્ધાંતાની ફળ વગેરે ઉત્તમ વસ્તુઓવડે પૂજાકિત સાચવી અને જ્ઞાન સબ ́ધી ઉપકરણ એટલે કે પાટી, પાથી, ઠવણી,
૩૮
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ સાપડા, સાપડી, વહી, દસ્તરી, એળિયા, પૂઠાં, રૂમાલ, હિંગળક, શાહી, ચંદરવા, ચાબખી, લેખણ, ખડિયા, પીંછીઓ, કાગળ, જુજબળ (કંપાસ), ફાંટિયા વગેરે વસ્તુઓ એકઠી કરી શકિતઅનુસાર યોગ્યતાવંત ચિત્ત સાથે સ્વાધ્યાય ધ્યાન કરી સાતમા પદનું શ્રીપાળ મહારાજાએ આરાધન કર્યું. આઠમા ૫દરૂપ ચારિત્રપદની આરાધનામાં પોતે અંગીકાર કરેલાં ચાર આણુવ્રત એટલે કે પ્રાણાતિપાત કઈ જીવને સંતાપ દુઃખ ન થાય તે પહેલું, તથા પાંચ મોટાં જૂઠ (ધમ પુણ્યના કારણ સિવાય) ન બોલવાં તે બીજું, તેમજ ચોરી ન કરવી તે ત્રીજું, અને સ્ત્રી સમાગમ ન કરવો તે ચેાથું આણુવ્રત એ ચારે અણુવ્રત (અર્થાત્ સ્થળપણે–દેશવિરતિ રૂપ વ્રત ગૃહસ્થને પાળવાં પડે છે, સર્વવિરતી રૂપ સર્વથા એ ચારેને ત્યાગ કરવો ગૃહસ્થને પાલવી શકે નહીં, જેથી મહાવ્રતથી ઓછાશવાળાં હોય તે અણુવ્રત કહેવાય છે) તેઓનું પૂર્ણ પણે પાલન કરી શ્રીપાલ મહારાજા ગુરૂરાજ પાસેથી આદરેલા નિયમરૂપ ગૃહસ્થધર્મ સહિત યતિ-સાધુઓને અન્ન વસ્ત્ર પાત્રાદિના દાન દેતાં તથા સ્વતિ વંદન કરતા દ્રવ્યભાવ ભેદવડે નિશ્ચળતા સહ એકાંત ચતિ ધર્મના પ્રેમી બની ચારિત્રપદની આરાધના કરવામાં મસ્ત થયા. તે પછી નવમા પદરૂપ તપ પદની આરાધના ભકિતમાં શ્રીપાળમહારાજાએ આલોક સંબંધી તથા પરલોક સંબંધી વાંછના ત્યાગી દઈ તમામ જગાએ સ્વતંત્રતા અંગીકાર કરી કર્મ તપાવવાને માટે પોતાની આત્મશકિત મુજબ છ બાહ્ય ને છ અત્યંતર ભેદ મળી બારે ભેદથી તપનું શુદ્ધપણે આરાધન કર્યું. આ પ્રમાણે નવે પદનું દ્રવ્ય અને ભાવ એ બેઉ પ્રકારની ભકિતથી શ્રીપાળમહારાજા શ્રી સિદ્ધચક્રજીનું આરાધન કર્યા કરતાં વિશેષ મંગળમાળા સ્વાધીન કરતા હતા. અને જ્યારે તે એકાંશી આંબિલ–નવ ઓળીને મર્યાદાવડે પૂર્ણ થતાં સાડા ચાર વર્ષ પૂર્ણ થયાં ત્યારે તે નવપદજીના તપની પૂર્ણાહુતી સંબંધી ઉદ્યાન ઉજમણું કરવા બાબતને શ્રીપાળ મહારાજાને હર્ષ પેદા થયે કેમકે ઉજમણું વિના તપનું ફળ પૂર્ણપણે પ્રાપ્ત થઈ શકતું જ નથી; માટે પૂર્ણ લાભ મેળવવા ઉજમણું આદરવાની અંગદેશ પતિએ તૈયારી કરી. (યશોવિજયજી કહે છે કે–ચોથા ખંડની અંદર ચડતા રંગપૂર્વક નવમી ઢાળ પૂર્ણ થઈ. તે એજ બોધ આપે છે કે-જે મનુષ્ય ઉત્તમ ભાવથી શ્રી સિદ્ધચક્રજીના ગુણોની સ્તવના કરે તે મનુષ્ય અવશ્ય વિનય, સારો યશ અને સુખ પ્રાપ્ત કરે છે. માટે હે શ્રોતાગણ! તમે પણ તેજ પ્રભુના ગુણે સ્તવી તે લાભ પ્રાપ્ત કરવા ઉદ્યમ આદરો.) (૧-૧૭].
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચેક
(દેહા-છંદ) હવે રાજા નિજ રાજની, લચ્છીતણે અનુસાર, ઉજમણું તેહ તપતણું, માંડે અતિહિ ઉદાર,
અર્થ–હવે શ્રીપાળ મહારાજા પિતાની રાજ્યસૃદ્ધિના અનુસાર એટલે કે અત્યંત મહાન શકિતપૂર્વક ઓળીના તપનું ઉજમણું ઘણીજ ઉદારતાથી કરવાની સામગ્રી નીચે મુજબ એકઠી કરવા લાગ્યા.
(ઢાળ દશમી-ભોળી હંસારે વિષય ન રાચિયે–એ દેશી.) વિસ્તરણ જિનભુવન વિરચીયે, પુણ્ય ત્રિવેદિક પીઠ ચંદ ચંદિકારે ધવલ ભુવનતળે, નવરંગ ચિત્ર વિસીઠ. તપ ઉજમણું રેઈણિ પરેંકીજીયેં; જિમ વિરચેરશ્રીપાળ. તપ ફળ વાઘેરે ઊજમણે કરી, જેમ જળ પંકજનાળ. તપ ઉજમણું રે ઈણિપરે કીજીયે. પંચવરણનારે શાલિ પ્રમુખ ભલા, મંત્ર પવિત્ર કરી ધાન્ય; સિદ્ધચક્રનીરે રચના તિહાં કરે, સંપૂરણ શુભધ્યાન. તપ ઉજમણું રે છણિપ કીજીયે. અરિહંતાદિક નવપદને વિષે, શ્રીફળ ગોળ ઠવંત; સામાન્ચે ઘત ખંડ સહિત સંવે, નૃપ મન અધિકીરે ખંત. તપ ઉજમણુરે ઈણિપરે કીજીયેં. જિનપદ ધવલું રે ગોલક તે ઠરે, શુચિ કકેતન અટ્ટ, ચેત્રીસ હીરેરે સહિત બિરાજતું, ગિરૂઓ સુગુણ ગરિ. તપ ઉજમણુંરે ઈણિપરે કીજીયેં. સિદ્ધપદે અડ માણિક રાતડાં, વળિ ઈગતીસ પ્રવાળ; ઘુસણ વિલેપિત ગોલક તસ ઇવે, મૂરતિ રાગ વિશાળ. પણ મણિ પીત છત્રીસ ગોમેદ, સૂરિપદે હવે ગોળ; નીલરયણ પચવીસ પાઠકપદે, ઠવે વિપુલ રંગરોલત રિક્ટરતન સગવીસ તે મુનિપદે, પંચ રાયપટ અંક; સગસઈિગવન્ન સિત્તરી પંચાસ તે, સુગતા શેષ નિઃશંક, તપ ઉજમણુરે ઇણિપરે કીજીયેં.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ તે તે વરસે રે ચીરાદિક ઠવે, નવ પદતણેરે ઉદેશ બીજી પણ સામગ્રી મટકી, માંડે તેહ નરેશ. ત. બીજોરાં ખારેક દાડિમ ભલાં, કેહેલાં સરસ નારંગ; પૂગીફળ વળી કલશ કંચનતણા, રતનપુંજ અતિ ચંગ. તષ ઉજમણું રે છણિપરે કીજીયે.
૧૦ જે જે ઠામેરે જે ઠવવું ઘટે, તે તે ઠરે નરિંદ; ગ્રહ દિકપાલ પદે ફલ ફુલડાં, ધરે સવરણ આનંદ. ત. ૧૧ ગુરૂવિસ્તારે ઉજમણું કરી, હવણ ઉત્સવ કરે રાય; આઠ પ્રકારીરે જિનપૂજા કરે, મંગલ અવસર થાય, ત. ૧૨ સંઘ તિવારે તિલક માલાતણું, મંગલ નૃપને કરેઈ. શ્રીજિન માનેરે સંઘે જે કર્યું, મંગલ તે શિવ દેઈ. ત. ૧૩ તપ ઉજમણેરે વીર્યઉલ્લાસ જે, તેહજ મુક્તિનિદાન; સર્વે અભચૅરે તપ પૂરાં કર્યા, પણ નાવ્યું પ્રણિધાન. તપ ઉજમણું રે ઈણિપરે કીજીયેં, લઘુકમને કિરિયા ફલ દીયે, સફલ સુગુરૂ ઉવએસ; સર હેયે તિહાં કુપખનન ઘટે, નહિ તે હાઈ કિલેશ તપ ઉજમણું રે ઈણિપરે કીજીયે. સફળ હ સવિ નૃપશ્રીપાલને, દ્રવ્ય ભાવ જસ શુદ્ધ, મત કઈ રાચે રે કાચો મત લેઈ, સાચો બિહુ નય બુદ્ધ. તપ ઉજમણું રે ઈણિપરે કીજીયેં. ચોથે ખંડેરે દશમી ઢાળ એ પૂરણ હુઈ સુપ્રમાણ, શ્રીજિન વિનય સુજસ ભગતિ કરી, પગ પગ હાઈ
કલ્યાણ તા. ૧૭ અર્થ-વિશાળ જિનમંદિરની અંદર પુણ્યનાજ જ પીઠરૂપ ત્રણ ગઢ સમાન ત્રણ વેદિકાઓની રચના કરાવી સમવસરણને ચંદ્રમાની જ્યોતિ સરખે તેજસ્વી સોમ્યરૂપ દેખાવ કરાવ્યું અને તે પછી તે મંદિરનું લેયતળીયું ધોવડાવી સાફ કરાવી વિચિત્ર સુંદર ચિત્રામણો સહિત બનાવરાવ્યું. (કવિ કહે છે કે હે તપ કરવાની ઇચ્છાવાળા ભવિજને ! તપનું ઉજમણું તો એવું શ્રી પાળરાજાએ કર્યું તેવું તમે પણ કરે; કેમકે
- ૧૫
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચોથો
.
૩૦૧
પાણીના વધવાથી કમળની દાંડી વધે તેની પેઠે ઉજમણું કરવાથી તપના ફળની વૃદ્ધિ થાય છે.) તે પછી પાંચ રંગના ચોખા વગેરે ધાન્ય (અનાજ) મેળવી તે અનાજના જથ્થાને પવિત્ર મંત્રેવડે મંત્રી શ્રી સિદ્ધચક્રજીની કમળરૂપ મંડળરચનામાં જે જે પદ જે જે રંગનું હોય તે તે પદની તે તે રંગની રચના કરાવી. મતલબ કે મધ્ય ગુછયુક્ત આઠ પાંખડીવાળું કમળ કહાય તેમાં વચ્ચે સફેદ ધાન, પૂર્વ તરફની પાંખડીમાં લાલ ધાન, તેની પડખેની પાંખડીમાં ધેલું ધાન, તેની પડખેની દક્ષિણ પાંખડીમાં પીળું ધાન, તેની જોડેની પાંખડીમાં ધેલું ધાન, તેની પડખે પશ્ચિમ તરફની પાંખડીમાં શ્યામરંગનું અને તેની પડખેની પાંખડીમાં છેલ્લું ધાન પાથરી તેની પાંખડી બરાબર પાંખડી કરી નવે પદના રંગની પ્રભા શ્રીપાળ મહારાજાએ શુભ ધ્યાનપૂર્વક જાહેર કરી. શ્રી અરિહંત આદિ નવે પદની અંદર શ્રીફળ (નાળીએર) ના ગેળાઓ સામાન્યપણે ઘી ખાંડથી ભરીને અધિક આનંદ સહિત શ્રીપાળ મહારાજાએ ખંત સાથે મૂક્યા તેમજ જિનેશ્વરપદનો રંગ સફેદ છે જેથી તે પદ ઉપરના શ્રીફળ ગોળાપર રૂપાના વર્ક ચડાવી તે અગાડી આઠ પ્રતિહાર્યવંતપ્રભુ હોવાથી આઠ કકેતન રત્ન, તેમજ ચેત્રિશ અતિશ્યવંત હવાથી ચત્રિશ હીરા મૂકી ગિરૂઓ અને મહાન સગુણવંત શ્રીપાળ મહારાજા અરિહંત પદની ભક્તિ કરવામાં લીન થયે. બીજા પદ ઉપર શ્રી સિદ્ધ ભગવંત કે જે આઠ ગુણે સહિત રાતા વર્ણવાળા છે. તેથી આઠ માણેક, તેમજ કેઈ ભેદે સિદ્ધ ભગવંતના એકત્રીશ ગુણ પણ ગણાતા હોવાને લીધે એકત્રીશ પરવાળાં, અને કેસરના ધોળવાળા કિંવા રાતા બાવના ચંદન (રતાંજની) ના ધળથી વિલેપન કરેલા આઠ નાળિયેરના ગેળા વિશાળ પ્રેમ સહિત મૂકી શ્રીપાળ મહારાજાએ સિદ્ધપ
ની ભકિત કરી. ત્રીજા આચાર્યપદની ઉપર આચાર્ય ભગવાન પાંચ આચાર સહિત તથા છત્રીશ ગુણવંત પીતવર્ણના હોવાને લીધે પાંચ પુખરાજ અને છત્રીશ પીળાં (ગોમેદ )રત્ન અને ૩૫ શ્રીફળના ગેળાપર સેનાના વર્ક ચડાવી મૂક્યા. ચોથા ઉપાધ્યાય પદની ઉપર ઉપાધ્યાયજી પચીસ ગુણવંત નીલા વર્ણના હોવાથી પચીસ નીલાં પાનાં (નીલમ) મૂકી ૨૫ શ્રીફળના ગોળા પર ચંદન ચોપડી નાગરવેલના પાનથી ભાવી અત્યંત આનંદ સહિત તે પદથી ભક્તિ કરી. પાંચમાં પદ ઉપર સાધુ સત્તાવીશ ગુણવંત અને શ્યામરંગવાળા હોવાથી સત્તાવીશ અરિષ્ઠ (કાળાં) રત્ન, તેમજ પંચમહાવ્રતધારી હોવાને લીધે પાંચ મહા શ્યામ રંગનાં રાજપટ નામનાં રત્ન અને ર૭ નાળિયરના ગેળા મૂકી શ્રીપાળ મહારાજા આનંદમાન થયા. છઠ્ઠા પદ ઉપર જ્ઞાનપદના એકાવન ભેદ તથા શ્વેત વર્ણ હોવાથી ત મેતી અને સાત નાળિયરના ગેળા મૂકયા. સાતમા દશ
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
શ્રીપાળ રાજાને રાસ નપદ ઉપર દર્શનપદ સડસઠ ભેદ અને શ્વેત રંગવંત હોવાથી ૬૭ શ્વેત માતી અને પાંચ શ્રીફળ ગોળા મૂકયા. આઠમા ચારિત્રપદ ઉપર ચારિત્રપદ નિર્મળ-ઉજજવળ સીત્તેર ભેદવંત રહેવાથી સીતેર વેળાં મોતી અને પાંચ શ્રીફળ ગળા મૂકયા. અને નવમા તાપદની ઉપર તપ પચાસ ભેદવંત ઉજજવળ વણ હોવાથી ૫૦ ધોળાં મોતી અને બાર શ્રીફળ ગોળા મૂક્યા. (દરેક પદ ઉપર મુકેલા શ્રીફળગળા થી ખાંડથી ભરેલા હતા.) તેમજ નવે પદનાં જે જે વણ હતા તે તે વર્ણનાં વસ્ત્રો તથા અન્ય ફળ આદિ વસ્તુઓ તે તે પદની ઉપર મૂકી. એટલે કે બીજોરાં, દાડમ, ખારેક, કેળાં, સરસ નારંગીઓ, સેપારીએ, સોનાના કળશ અને ઘણાજ સુંદર રત્નના ઢગલા વિગેરે નવ નવ સંખ્યાની અનેક મોટી સામગ્રી સહિત જે જે દેશોમાં, જે જે ઋતમાં, જે જે ફળ મેવા—મીઠાઈ વગેરે મળી આવી છે તે સર્વ વસ્તુઓ મહાન ઉદાર ચિત્તવંત શ્રીપાળ મહારાજાએ નવપદ પર મૂકી બીજા લોકોને જૈનશાસનની ઉન્નતિ બતાવી, જેનવાસનાનાં ભેગી કર્યા. મતલબ એજ કે જે જે જગાએ જે જે સૂકવું યોગ્ય હતું તે તે તેઓના વર્ણ સહિત સવ મૂકી દશ દિગપાળ કે જે ગ્રહ જે રંગને, તેમજ જે દિશાને પતિ હોય તેના સ્થળે તે તે રંગના ફૂલ ફળ વગેરે મૂકી તેમને પ્રસન્ન કર્યા. આ પ્રમાણે મોટા વિસ્તાર સહિત શ્રીપાળરાજાએ ઉજમણાને વિધિ અમલમાં લઈ તેની પૂર્ણાહુતીની વખતે જિનબિંબોની જળ, ચંદન, અક્ષત, દીપ ધૂપ, કુલ, ફળ, નિવૈદ્યવડે અષ્ટ પ્રકારી પૂજા કરી આરતી ઉતારી મંગળદીપ પ્રકટવાની તૈયારી કરી કે તે વખતે શ્રી સંઘે મળી મહારાજા શ્રીપાળના ગળામાં ઈદ્રમાળા પહેરાવા સંબંધી કુંકુમનું તિલક કર્યું ને તે ઉપર અખંડિત ચોખા ચોટાડી તેમને મંગળતિલક સહિત ઈદ્રમાળ પહેરાવી પ્રસન્નતા મેળવી તેમજ શ્રી પાળજીએ પણ શ્રી સંઘે પ્રદર્શિત કરેલા હર્ષને માન આપ્યું, કેમકે જિનશાસમમાં પચ્ચીસમા તીર્થંકરરૂપ શ્રીસંઘનું કરેલું કૃત ખુદ તીર્થંકર પ્રભુએ પણ કબુલ રાખ્યાની પરંપરા છે એટલે કે શ્રી તીર્થકર ભગવાન પણ નમતિથ્થસ; એ પાઠ શ્રી સંઘને અનુસરીને ફરમાવે છે; કારણ કે તીર્થરૂપ શ્રી સંઘ જ્ઞાનરૂપ અખંડ મંગળ દેનાર છે. આમ હોવાથી શ્રીપાળ મહારાજાએ શ્રીસંઘે દર્શાવેલા હર્ષ પ્રસંગાદિને માન આપ્યું. શાસ્ત્રકથન છે કે તપનું જે ઉજમણું કરવું તે આત્મવીલાસ ભાવરૂપ છે. વીલ્લાસ વગર જે કરણ કરવામાં આવે તે તમામ કરણી નકામીજ ગણાય છે. કેમકે વર્ષોલ્લાસ છે તેજ અવશ્યમુક્તિ છે. જે એમ ન હેત તે તમામ અભવીએ પણ અનંતી વખત તપ પૂરાં કરે છે, પરંતુ સમકિતશુદ્ધિ વિના પ્રણિધાનશુદ્ધિની પ્રાપ્તિ (ચિ
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચેાથે
૨૦૩ રની સમાધાની) ન થાય જેથી શુદ્ધ ઉપયોગ વડે વીલ્લાસ ન થઈ શકે અને વિદ્યાસ (હષ) ન થઈ શકે તે મેક્ષદાયી કરણની ખામી રહેતાં ભવભ્રમણાને અંત આવવાનો વખત હાથ લાગતોજ નથી માટેજ વીલ્લાસ એજ મોક્ષનું મુખ્ય કારણ છે. તેમજ જે જીવ લધુ- હળવાકમી છે તે જીવને જ જે જે ક્રિયા કરે તેનું ફળ મળે છે, અને સદગુરૂને ઉપદેશ પણ હળવા,મી જીવને જ લાભદાયક નીવડે છે અથવા તો સદ્દગુરૂના ઉપદેશવડે હળવાકમી જીવને સર્વ ક્રિયા સફળતા આપે છે-મતલબ કે જેમ જ્યાં પાણીની સેર ચાલતી જણાતી હોય ત્યાં કુવો ખોદવામાં આવે તો કુવો ખોદવાની મહેનત સફળ થઈ ધંધબંધ પાણીની પ્રાપ્તિ થાય છે, પણ જ્યાં પાણીની સેરજ ન હોય ત્યાં કુવો ખોદવાની મહેનત લેવામાં આવે છે તે મહેનત છુટી પડે છે, કેમકે પાણીની પ્રાપ્તિ ન થયે આશા અફળ થતાં કલેશ થાય છે; તેમ હળવા કમીની કરણી સારા ગુરૂ ઉપદેશથી સફળ થાય છે–નહિ કે ભારેકમીની કરણી ગુરૂ ઉપદેશથી સફળ થાય! આમ હોવાથી જ સુગુરૂના ઉપદેશ વડે હળવાકમી શ્રીપાળ મહારાજાની સમસ્ત ધર્મ કરણી–તપાનુષ્ઠાનરૂપ ઉજમણું કરવાથી સફળ થઈ, કેમકે શ્રીપાળમહારાજાના મનની અંદર દ્રવ્ય અને ભાવ એ બેઉની પરમ શુદ્ધતા હોવાથી સર્વ શુદ્ધતા હતી. તેના લીધે મરથ સિદ્ધ થયે; માટે હે ભવિ છો ! ભાવ વિના એકલા દ્રવ્યથીજ શુદ્ધ કરીશું એ કાચે મત પકડી લઈ કઈ પણ ખુશી થઈ રહેશે નહિ. સાચે પંડિત હશે તે તે દ્રવ્ય અને ભાવ એ બેઉ નયવડે સાધ્ય કરશે-એટલે કે નિશ્ચય અને વ્યવહાર એ બને દ્વારા કાર્ય કરી ફતેહ મેળવશે. (આ કવિ કથન છે.) યશોવિજયજી કહે છે કે આ ચેથા ખંડની અંદર દશમી ઢાળ પ્રમાણ સહિત પૂર્ણ થઈ, તે એજ બાધ આપે છે કે-જે મનુષ્ય શ્રી જિનેશ્વર દેવને વિનય કરશે, વળી તદ્રુ૫ ભક્તિ કરશે તે તે મનુષ્યને ઉત્તમ યશ તથા પગલે પગલે કલ્યાણ થશે. )
(૧–૧૭ )
( દેહા છંદ. ) નમસ્કાર કહે એહવા, હવે ગંભીર ઉદાર
યોગીસર પણ જે સુણી, ચમકે હૃદય મઝાર ૧. અર્થ :–આ પ્રમાણે ઉદાર ઉજમણું કરી શ્રીપાળ મહારાજા તે પછી ભક્તિપૂર્વક ધ્યાનની તાળી લગાડી શ્રી સિદ્ધચક્રપ્રભુની અગાડી ગંભીર અને ઉદાર વચનવડે નમસ્કાર અને સ્તુતિ કરે છે કે જે નમસ્કાર-સ્તુતિ
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
શ્રીપાળ રાજાને રાસ અને ધ્યાનતા ધ્યાનમાં લેતાં યોગ્યવિદ્યાના જાણનારા મહદાત્માઓ પણ ચિરની અંદર ચમત્કાર પામે છે. કેમકે ધ્યાનદ્વારા ઈષ્ટદેવની રહસ્યગર્ભિત સ્તવન સંબંધી સુરતા સાથ તાળી લગાવી વિશ્વષ્ટિવંત થવું એ યોગીઓને પણ જરા મુશ્કેલ છે, છતાં આ ગૃહસ્થી શ્રીપાળ મહારાજા વિના શ્રમે માર્ગમાં આનંદપૂર્વક ગતિ કરે છે એ ખચિત તાજુબ થવા જેવું છે ! ૧ (તે નમસ્કારપૂર્વક કેવી રીતે ધ્યાનની તાળી લગાડી હતી તે કવિ કહી બતાવે છે. )
( છપ્પય છંદ :–અથ શ્રી સિદ્ધચક નમસ્કાર: કવિત્ત ) જો હુરિ સિરિ અરિહંત મૂલ દઢ પીઠ પઈહિ સિદ્ધ સૂરિ ઉવઝાય સાહુ ચિંહું પાસ ગરિઠ્ઠિઓ; દંસણ નાણે ચરિત્ત તવહિ પડિસાહા સુંદરૂં તરખર સરવડ્ઝ લિદ્ધિ ગુરૂ પયદલ દુબરું, દિસિવાલ જખજમ્મિણીપમુહ સુર કુસુમેહિંઅલંકી,
સિદ્ધચક્ક ગુરૂ કમ્પતરૂ અહ ધનવંછિયફલ દિઓ, .૨ અર્થ:-સિદ્ધચક પ્રભુરૂપ કલ્પવૃક્ષ કે જેના મૂળ પીઠ (ચતરા થાણા) સમાન શ્રી અરિહંત પ્રભુ મધ્ય ભાગમાં બિરાજિત છે, તથા જેની ચોમેર સિદ્ધ. આચાય. ઉપાધ્યાય ને સાધુ એ ચાર પદરૂપ સુંદર પ્રતિશાખાઓ (શાખાઓમાંથી છુટેલી ન્હાની શાખાઓ) છે, અને તત્ત્વાક્ષર રૂપ એટલે કે એ હી આદિ બીજાક્ષરે તથા સળ સ્વર (અ આ ઇ ઈ ઉ ઊ એ અિ એ આ અં અઃ ઋ = લૂ લુ એ સોળ સ્વર સંજ્ઞાવાળાં વર્ણ છે કે જે સ્વરોના મિલાપ વગર કોઈ પણ અક્ષરને ઉચ્ચાર શુદ્ધ થઈ શકે જ નહિ તે સ્વર) અને આઠ વર્ગ એટલે કે ક ખ ગ ઘ ડ વગેરે આઠ ભાગ રૂપ પાંદડાં છે, અને દશ દિગપાળ, ચોવીશ યક્ષ યક્ષણિ, વિમલેશ્વર વગેરે
કપાળ, ચકેશ્વરીદેવી તથા નવગ્રહાદિ દેવ સમૂહ રૂ૫ ફૂલે વડે કરીને શોભાયમાન છે; તે સિદ્ધચક્રરૂપ મહાન કલ્પવૃક્ષ અમારા મનવાંછિત સફળ કરો. મતલબ એ જ કે મોક્ષેચ્છજનેને મોક્ષદાયક સિદ્ધચક્રરૂપ કલ્પવૃક્ષ છે એમ પ્રતીતિ રાખી તેનીજ સેવા કર્યા કરે જેથી આનંદમંગળ કાયમ
(૨)
રહે.
(દેહા-છંદ) નમસ્કાર કહી ઉચ્ચરી, શક્રસ્તવ શ્રીપાળ, નવપદસ્તવન કહે મુદા, સ્વર પદ વર્ણવિશાલ
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળરાજાનો રાસ.
શ્રીપાળકુંવરનું શ્રી મદનરેખા સાથે થયેલું લગ્ન.
(પૃ. ૧૭ ૬ )
જયેાતિ મુદ્રણાલય, અમદાવાદ.
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથો
૩૦૫ મંગળ તૂર બજાવતે, નાચતે વર પાત્ર; ગાયતે બહુ વિધિ ધવલ, બિરૂદ પઢતે છાત્ર, સંઘપૂજા સાહમિવછલ, કરી તેહ નરનાથ; શાસન જન પ્રભાવ તે, મેળે શિવપુર સાથ. પટદેવી પરિવાર અન્ય, સાથે અવિહડ રાગ; આરાધે સિદ્ધચક્રને, પામે ભવજલ તાગ. ત્રિભુવન પાલાદિક તનય, મયણાદિક સંગ; નવ નિરૂપમ ગુણનિધિ હુઆ, ભેગવતાં સુખ ભેગ. ૭ ગય રહ સહસ તે નવ હુઆ, નવ લખ જખ્ય તુરંગ; પત્તિ હુઆ નવ કેડિ તસ, રાજનીતિ નવરંગ. રાજ નિકટક પાલતાં, નવ શત વરસ વિલીન; થાપી તિહુઅણપાલને, નૃપ હુઓ નવપદલીન.
અર્થ આ પ્રમાણે શ્રી પાળ મહારાજાએ નમસ્કાર કરી નમુત્થણું કહી પછી નવપદ મહામ્ય ગર્ભિત સ્તવન આનંદ સ્વર સહિત દીર્ઘ હૃસ્વ શ ષ સ વગેરેનો શુદ્ધ ઉચ્ચાર ઉપગમાં લઈ વિસ્તાર પૂર્વક કહેવું શરૂ કર્યું. અને તેની શરૂઆતમાં આનંદ મંગળરૂપ મંગળ મનહર વાજિંત્રો, ધવળ મંગળ ગીતો, ગુણવંત પાત્રોને જિન ગીત યુકત નાચ, ભાટ ચારણેનાં ઉત્તમ બિરૂદ વાકયા અને સ્વામીભાઈ–સંઘશ્રીની સેવા ભકિત રૂપ સ્વામિ વત્સલ વગેરે વગેરે ધર્મ કરણી પૂર્વક શ્રી જૈનશાસનની પ્રભાવના સહિત મોક્ષના સંગાથને એકત્ર કરવા પૂર્ણ યત્ન આદર્યો. તેમજ પટરાણી મયણાસુંદરી અને આઠ યુવ રાણી વગેરે નવે રાણીએ, બીજે પરિવાર અને અન્ય શ્રાવક શ્રાવિકા વગેરે અચળ રાગવંત ભાવિક મંડળ સહિત શ્રીપાળ મહારાજા ભવસમુદ્રને પાર કરવા યત્નશીલ થયા. તેમજ તે રાજેદ્રને મયણાસુંદરી વગેરે રાણીઓના સુખભેગસંગ વડે ગુણેના સમુદ્ર સરખા અને અનુપમ રૂપશીળસંપન્ન ત્રિભુવનપાળ આદિ નવ કુંવર થયા. તથા નવજાર રથ, નવલાખ જાતવંત ઘોડા અને નવકોડ દિલની નવરંગી ચતુરંગી સેના પ્રાપ્ત થઈ. તે સહિત નિર્કંટક પણે રાજ્યપદ ભગવતાં જ્યારે નવ વર્ષ થયાં ત્યારે મહારાજા શ્રીપાળજીએ પિતાના પાટવી કુંવર (મયણાસુંદરી પટરાણીના પુત્ર) ત્રિભુવનપાળને
૩૯
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ પિતાની સકળ રાજ્યસંપત્તિને ભેટતા કરી અર્થાત્ પોતાની રાજ્યગાદીએ
સ્થાપન કરી પોતાનું મન, તન, વચનયુકત શ્રી સિદ્ધચક્રજીના ધ્યાનમાં જ લીન કર્યું.
(ઢાળ અગ્યારમી-શ્રી સીમંધર સાહેબ આગે–એ દેશી.) ત્રીજે ભવ વર થાનક તપ કરી, જેણે બાંધ્યું જિનનામ;
સર્ફિ ઈકે પૂજિત જે જન, કિજં તાપ પ્રણામરે. ભવિકા સિદ્ધચક પદ વંદો, જિમ ચિરકાલેં નંદેરે, ભવિકા સિદ્ધચક્ર પદ વંદે. જેહને હોય કલ્યાણક દિવસે, નરકે પણ અજુઆધુ સકલ અધિક ગુણ અતિશયધારી, તે જિન નમિ
અધ ટાળરે. ભ. સિ. ૨ જે તિહનાણસમગ્ગ ઉપન્ના, ભંગ કરમ ખીણ જાણી; લેઈ દીક્ષા શિક્ષા દિયે જનને, તે નમિયે જિન નારે. ભવિકા, સિદ્ધચક્ર પદ વદે, મહાપ મહામાહણ કહિયે, નિયમિક સત્યવાહ; ઉપમા એહવી જેહને છાજે, તે જિન નમિમેં ઉછાહરે. ભવિકા સિદ્ધચક્ર પદ વદે. આઠ પ્રાતિહારજ જસ છાજે, પાંત્રીસ ગુણયુત વાણ; જે પ્રતિપ કરે જગજનને, તે જિન નમિયં પ્રાણીરે. ભવિકા સિદ્ધચક પદ વંદો.
અર્થ-હવે શ્રીપાળ મહારાજે પૃથક ન પદનું સ્તવન કરતાં પ્રથમ પદ શ્રી અરિહંત પ્રભુનું ભવિજનને બોધ આપવા રૂપ આ પ્રમાણે ગુણસ્તવન કર્યું, કે હે ભવિજન ! જે શ્રી અરિહંતદેવે તીર્થંકર પદ પામવા પહેલાંના ત્રીજા ભવની અંદર વીશ સ્થાનકને તપ આરાધી કિવા તે વીશ પદ પૈકી કેટલાંક પદોનું આરાધન કરીને નિકાચિતપણે તીર્થંકરનામકર્મ કાયમ કરેલ છે, અને ચોસઠે ઈદ્રોને અર્થાત વીશ ભુવન પતિના, બત્રીસ વ્યંતરના, દશ વિમાનિકોના અને બે તીષીને. ઈકોએ જેમના ચરણકમળની સેવા પૂજા કરેલ છે; તે શ્રી તીર્થંકરદેવ અરિહંત ભગવંતને, તમો પ્રણામ કરો ! વળી જે અરિહંત પ્રભુના ચ્યવન, જન્મ, દીક્ષા, કેવળજ્ઞાન અને નિર્વાણ
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથો
૩૦૭
એ પાંચે કલ્યાણકના દિવસે સદા અંધકાર પૂર્ણ રહેનારા નરકોમાં પણ બે ઘડી લગી અજવાળું થવાથી નારકીના જીવોને પણ છેદન ભેદન અંધકાર બંધ થતાં અત્યાનંદ મળે છે; તથા જે પ્રભુ તમામ ઉત્તમમાં ઉત્તમ ગુણોના ધરાવનારા છે, અને ચોત્રીશ અતિશયવંત છે; એટલે કે ચાર અતિશય જન્મથી, એગણેશ દેવકૃતિથી અને અગીઆર કર્મક્ષય થવાથી, એમ મળી ચોત્રીશ અતિશય અરિહંત ભગવંતશ્રીને પ્રાપ્ત થયેલ હોય છે, તે પિકી જન્મ સાથે પ્રાપ્ત થનારા એજ કે સુગંધીવંત પરસેવે, મળ, રેગ રહિત અને સુંદર સ્વરૂપ સહિત રૂપ હોય. ૧, લેહી અને માંસ ગાયના દૂધ જેવાં સફેદ સુગંધીવંત હેય. ૨, આહાર અને નિહાર, કોઇના દેખવામાં ન આવે. ૩, અને શ્વાસોશ્વાસ કમળના સુગંધ સરખું હોય છે. ૪, દેવના કરેલા ઓગણીશ અતિશય એજ હોય છે કે-સ્ફટિક મણિ રત્નમય ઉજવળ સિંહાસન પાદપીઠ સહિત સહચારી હોય , જિનછના મસ્તકની ઉપર ત્રણ ત્રણ છત્ર દરેક દિશાએ જણાયા કરે. ૨, હંમેશાં ' ચામરોની બાર જેડી પ્રભુ ઉપર વિંઝાયાજ કરે. ૪, હમેશ ધર્મચક્ર આકાશમાં ચાલતુંજ સાથે રહે. ૫, પ્રભુના શરીરથી બારગણું ઊંચું (પ્રભુપર છાંયડે કરતું) અશોક તરૂ છત્ર દંડ પતાકાદિ સાથે જ રહ્યા કરે. ૬, ચારે મુખથી શુભાવંત દેશના સર્વને સંભળાયા કરે-એટલે કે દરેક જણ એમજ જાણી શકે કે પ્રભુ મારી સામે જોઈને જ દેશના દે છે એવું જણાય. ૭, રન, સેના અને રૂપાના ત્રણ ગઢ રચાય. ૮, નવ કમળની ઉપર પ્રભુ ચાલતા જણાય. ૯, વિહાર ભૂમિમાં કાંટા ઉધા મહીંવાળા ચઈ રહે. ૧૦, સંયમ લીધા પછી વાળ, નખ અને રૂંવાડા વધે નહીં. ૧૧, ઈદ્રીયના અમ પાંચે મનેઝ હોય. ૧૨, સર્વ અતુઓ અનુકૂળ રહ્યા કરે. ૧૩, સુગંધી જળને વર્ષાદ થયા કરે. ૧૪, થળ જળની અંદર પેદા થયેલાં પાંચ રંગના સુગંધી ફૂલે ઢીંચણ જેટલા દળનાં સમવસરણના સ્થળમાં ઉધે બીટડે પથરાયાં રહે. ૧૫, તમામ શુભ પક્ષીઓ પ્રભુની પ્રદક્ષિણા દીધા કરે. ૧૬, દરેક સમય એજન પ્રમાણ અનુકુળ વાયુ વાયા કરે. ૧૭, પ્રભુના વિહાર માગે આવતાં વૃક્ષો પ્રભુને નમન કરે. ૧૮, અને આકાશની અંદર દેવદુંદુભી વાગ્યાંજ કરે. ૧૯, અને કર્મક્ષગથી થનાર અગ્યાર અતિશય એજ હોય છે કે એક જન પ્રમાણ સમવસરણની અંદર ત્રણે લોકના શ્રોતાઓ સુખે બેઠક લઈ શકે. ૧, પ્રભુની અર્ધમાગધીભાષામય ધર્મદેશના છતાં દેવતા, મનુષ્ય, તિય"ચ વગેરે પોતપોતાની ભાષામાં સારી સરાજી શકે. ૨, તેમજ જે ક્ષેત્રમાં પ્રભુ વિચરતા હોય તે ક્ષેત્ર સ્થળમાં મેર પચીસ જોજન ( ૨૦૦ ગાઉ) સુધીમાં પ્રથમના ફાટી નીકળેલા –ઉપદ્રવો નાબુદ થઈ જાય અને નવા પેદા થાય નહીં. ૩, પ્રભુશ્રીની
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
વિહારભૂમિમાં સ્વાભાવિક વિરોધ રાખનારાં પ્રાણી પણ ( જેમકે ઉંદર ખીલાડીને એક બીજાનું કશું ન બગાડવા છતાં પણ જન્મથી વેર હાય છે તે સ્વભાવિક વૈર બંધ પડી ) મિત્રરૂપે હળીમળી રહે. ૪, જ્યાં પ્રભુજી વિચરતા હાય ત્યાં દુકાળ પડે નહીં. ૫, પ્રભુશ્રીની વિહાર ભૂમિકામાં શત્રુના લશ્કરની કે પેાતાના લશ્કરની ચડાઈ આવી ન શકે. ૬, પ્રભુજી વિચરતા હાય ત્યાં ચેપી ને ઉડતા ( મરકી-કેલેરા-પ્લૅગ) જેવા રાગ ન થાય. ૭, પ્રભુ વિચરે ત્યાં નુકશાનકારી જીવાની પેદાશ પણ ન થાય. ૮. હદથી વધારે મેઘવૃષ્ટિ ન થાય. ૯, જોઈએ તે કરતાં ઓછી મેઘવૃષ્ટિ પણ ન થાય. અને પ્રભુની પાછળ ખાર સૂર્ય જેટલા તેજવાળુ દેદીપ્યમાન ભાગડળ કાયમ રહ્યા કરે. ૧૧, આ બધા મળી ૩૪ અતિશય છે. તેના ધારક શ્રી અરિહ'તપ્રભુને નમસ્કાર કરી હું વિજના ! પાપના નાશ કરેા. વળી જે અરિહંત પ્રભુ મતિ, શ્રુત ને અવધિ એ ત્રણે જ્ઞાન સહિત (જે ગતિમાં જેટલેા અધિજ્ઞાનના વિષય હોય તેટલાજ વિષયયુકત અવધિજ્ઞાન ) ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે ભવપ્રત્યયી જ્ઞાન સહુ ભાગ લાગવી ભેાગાવળી કમ ક્ષીણ જણાતાં ગૃહસ્થાશ્રમ ત્યજીને નમા તિત્થસ શબ્દોચ્ચારયુકત કરેમિભતે ઉચ્ચરી પાંચ મહાવ્રત અંગીકાર કર્યાં મા, ભવ્ય જીવને હિત મેધવડે જાગ્રત કરે છે; એટલે કે દીક્ષા લઇ ઘણા ભદ્રિક-સુખે એાધ પામી શકે તેવા પ્રાણીઓને ભીમ ભવાદાધથી પાર કરવા ધશિક્ષા દે છે; તે જ્ઞાની પ્રભુને હમેશાં ડે ભવિકજના ! નમન કર્યાંજ કરીએ. વળી જે અરિહુત પ્રભુ મેાટા ગેાવાળ સરખા છે-એટલે કે જેમ ગાયાને ચારનાર ગાવાળ પેાતાની ગાયેાને સાપ, વાઘ, વરૂ વગેરેના ભયથી બચાવી ઉત્તમ ચારા ચરાવી, પાણી પાઇ, પહાડ વન વગેરેમાં તેમનુ સરક્ષણ કરે છે, તેમ પ્રભુશ્રી પણ છ કાયના જીવાને જન્મ મરણના મહાન ભયથી બચાવી અખંડ સુખાનંદરૂપ મેાક્ષ સ્થળની ભેટ કરાવે છે, જેથી મહાન્ગાવાળ છે. મહાન્ ગાવાળ કહેવાના હેતુ એજ કે ગેાવાળ પૈસા લઇ ગાયેાનું સરક્ષણ કરી તે ગાયાને ધણીને ઘેર પહેાચાડે છે, પણ વગર પૈસે, વગર સ્વાથે તેમનું રક્ષણ કરી અખંડ સુખ આપવા-મેાક્ષ સ્થળે પહાંચાડવા સમથ થઈ શક્તા નથી. પ્રભુ તે વગર સ્વાથે, વગર ફ્રીએ જગતજીવાનુ એક સરખી રીતે હિત ચાહી અક્ષય સુખ સહિત મેાક્ષસુખ આપી પાલન કરે છે. માટે મેટા ગેાપાળ છે. તથા જે અરિહંત પ્રભુ મહામાહેણુ એટલે કે છએ નિકાયના જીવાનુ સરક્ષણ કરવાના ઉપદેશ દે છે, તથા તે ઉપદેશવડે મુનિમહ તા જગતજીવાને મચાવવા દયાનેા ઢઢરા જાહેરમાં લાવે છે કે-કાઇપણ જીવને કાઈપણ પ્રકારનું દુ:ખ દેશે। નહી, નહીતે
૩૦૮
૧૦,
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ
થે
વિરાધક થશે. આ દયારૂપ હો પ્રભુવચનવડેજ જાહેરમાં આવ્યા કરે છે, જેથી પ્રભુ મહામાયણની ઉપમાયુકત છે, તેમજ જે પ્રભુ નિર્યામક એટલે કે મધ્યસમુદ્રમાં પડેલા વહાણને જેમ ખલાસી-કેપ્ટન–વહાણવટી પિતાના વહાણુમાં બેઠેલા ઉતારૂઓને સહિસલામતે ધારેલા કિનારે પહોંચાડે છે, તેમ ભવસમુદ્રમાં મુસાફરી કરનારા ભવ્ય જીવોને પ્રભુશ્રી સહીસલામતે ભવસ્થિતિના પરિપાક સમયમાં ચિાદમાં ગુણસ્થાનકના અંતે એક સમયમાંજ મોક્ષનગરે પહોંચાડે છે. અને જે અરિહંતપ્રભુ સાર્થવાહરૂપ છે; અર્થાત જેમ કોઈ મહાન વ્યાપારી પિતાની સાથે પિતાને આશરે લઈ રહેલા સથવારાને ભયંકર પંથ–માર્ગ વટાવી ધારેલે ઠેકાણે નિર્ભયતા સાથે પહોંચાડે છે; તેમ મહા ભયંકર ભવરૂપ અટવીમાંથી પંથ પસાર કરનાર જીવોને સમ્યકત્વ આપી ચરણ કરણ સિરીરૂપ મોક્ષમાર્ગે ચડાવી અંતે અજરામર સ્થાનકમાં વગર અડચણે પહોંચાડે છે, જેથી પ્રભુ મહાત્ સાર્થપતિ છે; માટે મહાગ ૫, મહામાહણ, મહા નિર્ધામક અને મહા સાર્થવાહરૂપ ચાર મોટી ઉપમાઓ જે અરિહંત પ્રભુને છાજે છે તે પ્રભુને હે ભવ્ય જીવો! ઉત્સાહસહિત નમન કરો ! વળી જે અરિહંતપ્રભુ આઠ પ્રાતિહાયરૂપ એટલે કે-અશેકવૃક્ષ, દેવકુસુમ વૃષ્ટિ, જનગામિની દિવ્યધ્વનિ, ચામરયુગ્મ, સિંહાસન, ભામંડળ, દેવદુદંભી અને છત્રય એ આઠ મહાપ્રતિહાય, અને પાંત્રિશ વાણના ગુણયુકત શેભાવંત છે અર્થાત જે જગાએ જે ભાષાનો પ્રચાર હોય ત્યાં તે ભાષામિશ્ર અર્ધમાગધી ભાષા બોલે ૧, એક જનપ્રમાણમાં વગર હરકતે સંભળાય તેવી ઉચ્ચ સ્વરસહિત દેશના આપે. ૨, ગામડિયા ભાષા કે તેછડી ભાષાનો ઉપયોગ અમલમાં ન આવે. ૩, મેઘની ગજનાસરખી ગંભીર વાણી બોલે. ૪, સાંભળનારને પડછંદા સહ વચનરચનાના છૂટા છૂટા બોલો સંભળાઈ સારી પેઠે સમજવામાં આવે તેવા શબ્દ વાપરે. ૫, સાંભળનારને સંતોષ કારક સરળ ભાષા સહિત બેલે. ૬, સાંભળનાર પોતપોતાના હૃદયમાં એવું સમજે કે પ્રભુ મને ઉદ્દેશીને જ દેશના આપે છે, એવી છટા વાપરે. ૭, વિસ્તાર સહિત અર્થપુષ્ટિ કરી બતાવે. ૮, આગળ પાછળના સંબંધને વાંધો ન નડે તેવા મળતે મળતા પ્રબંધની રચના વદે. ૯, મોટા પુરૂષને છાજે તેવા પ્રશંસનીય વાકયો બોલવાથી શ્રોતાને નિશ્ચયપણે જણાય કે આવા મહાન પુરૂષસિંહજ આવી ભાષા અમલમાં લઈ શકે એવી ખુબી વાપરે, અને અપ્રતિહત (કેઈથી પણ તેનું ખંડન ન કરી શકે તેવા ) રીતે સિદ્ધાંતો પ્રકાશે ૧૦, સાંભળનારને શંકા ન રહે તેવી સ્પષ્ટ વાણી ઉચ્ચરે. ૧૧, કેઈપણ દુષણ લાગુ ન થઈ શકે તેવું વિદૂષક વ્યાખ્યાન પ્રકાશે. ૧૨,
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦
શ્રીપાળ રાજાને રાસ કઠિન અને ઝીણા વિચારવંત વિષયને બહુજ સહેલા અર્થથી પ્રકાશવાથી સાંભળનારના મનમાં તેની તરત રમણતા થઈ રહે તેવી ખુબી વાપરે. ૧૩, જે જગાએ જેવું દૃષ્ટાંત સિદ્ધાંત ચોગ્યરૂચિકર લાગે તેવું લાગુ કરે. ૧૪, જે વસ્તુ પોતાને વિવિક્ષિત છે તે વસ્તુસહ એટલે કે છ દ્રવ્ય અને નવતત્વની પુષ્ટિરૂપ અપેક્ષાયુક્ત બોલે. ૧૫ સંબંધ પ્રયોજન (મતલબ) અને અધિકારી વાકય વદે. ૧૬, પાદરચનાની અપેક્ષા સહિત વાકય વદે. ૧૭, ષટદ્રવ્ય ને નવતત્વની ચાતુર્યતાયુકત બેલે. ૧૮, સ્નિગ્ધ ને માધુર્યતા સહિત બોલવાથી ઘી ગોળ કરતાં મીઠી લાગે તેવી છટાયુકત વાણી વાપરે. ૧૯, પારકાના મર્મ ખુલલા ન જણાઈ આવે તેવી ચતુરાઈયુકત બેલે. ૨૦, ધર્મ અર્થ પ્રતિબદ્ધ બોલે. ૨૧ ઉદારતા યુકત દીવાના પ્રકાશ સરખા પ્રકાશવંત અર્થ પ્રકાશે. ૨૨, પરનિંદા અને આપ પ્રશંસા વગરની વાણી વદે, ૨૩, ઉપદેશ દેનાર સર્વગુણ સંપન્ન છે એવી પ્રતીતિ થવારૂપ પ્રતિષ્ઠિત પ્રમાણિક વાકય બોલે. ૨૪, કર્તા, કર્મ, ક્રિયા, લિંગ, કાક, કાળ અને વિભકિતયુક્ત વચન વદે. ૨૫, શ્રાતાને નવાઈભર્યા વાક્યોથી હર્ષ વધે એવું બોલે. ૨૬ ઘણું ધીરજ સાચે ધીમાશથી વર્ણન કરી બતાવે. ૨૭, વાર લગાડી કે અચકાઈ અચકાઈને ન બોલતાં અવિચ્છિન્ન મેઘધારાસમાન ચાલુ પ્રવાહ સહિત બેલે ૨૮, ભ્રાંતિ ઉપજવા ન પામે તેવું નિબ્રાંત વચન વદે. ૨૯ ચારે નિકાયના દેવ તથા મનુષ્ય અને પશુ પક્ષી વગેરે પોતપોતાની ભાષાથી સમજી શકે તેવી છટાયુકત બેલે. ૩૦, શિષ્યગણને વિશેષ બુદ્ધિગુણ વધે તેવી વાણી બોલે. ૩૧, પદના અને અનેકપણે વિશેષ આરા પણ કરી લે, ૩૨, સાહિસકપણે બેલે. ૩૩, (એકવાર કહેલી વાત કિંવા દાંત સિદ્ધાંત પ્રયોજન વિના ફરી ફરીને ન કહે તે પુનરૂકિત રહિત બાલે, ૩૪, અને કોઇનું મન કિંચિત પણ ન દુભાય તેવી વાણી વદે. ૩૫, એ પાંત્રીશ વાણ ગુણ સહિત જગતના જીને પ્રતિબંધ આપે છે, તે પ્રભુશ્રીને હે ભવિપ્રાણિ! અવશ્ય ભાવ સહિત નમન કરવું જ યોગ્ય છે; કેમકે એ પ્રભુને નમન કરવાથી ઘણુ કાળ લગી અખંડપણે આનંદ ટકી શકે તે લાભ હાથ લાગે છે.
સમયપએ સંતર અણ ફરસી, ચરમ તિભગ વિશેષ, અવગાહન લહિ જે શીવ મહેતા, સિદ્ધ નમે તે અશેષરે. ભવિકા. સિદ્ધચક્ર પદ વંદો. પૂર્વપ્રયાગ ને ગતિપરિણામેં, બંધન છેદ અસંગ; . સમય એક ઉરધ ગતિ જેહની, તે સિદ્ધ સમરે રંગરે; ભવિકા, સિદ્ધચક્ર પદ વદે,
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૧
ખંડ ચોથો નિર્મલ સિદ્ધશિલાને ઉપરે, જોયણ એક લોકત સાદિ અનંત તિહાં સ્થિતિ જેહની, તે સિદ્ધ અણમોસંતરે, ભવિકા. સિદ્ધચક્ર પદ વદે, જાણે પણ ન સકે કહી પુરગણ. પ્રાકત તિમ ગુણ જાસ, ઉપમાવિણ નાણા ભવમાંહે, તે સિદ્ધ દિયો ઉલ્લાસરે, ભવિકા સિદ્ધચક્ર પદ વંદો.. જ્યોતિશું જ્યોતિ મિલી જસ અનુપમ વિરમી સકલ
ઉપાધિ, આતમરામ રમાપતિ સમરો, તે સિદ્ધ સહજ સમાધિરે, ભવિકા, સિદ્ધચક્ર પદ વંદો,
અર્થ: કે (હવે બીજા પદે શ્રી સિદ્ધભગવાનની પાંચ ગાથા વડે સ્તવના કરી બતાવે છે, જે સિધ્ધપ્રભુ એક સમય વગર બીજા સમયને અને ચઉદમાં ગુણઠાણાના અંતથી આકાશના અસંખ્યાત પ્રદેશની શ્રેણિએ પ્રવર્તન કરે તેનાથી બીજા પ્રદેશને અર્થાત સમશ્રેણિના પ્રદેશાંતરે રહેલા અન્ય પ્રદેશને ફરસ્યા વગર જે પ્રદેશ સિદ્ધ થયા, તે પ્રદેશે સમણિએ એક સમયમાં સિદ્ધગતિ પામ્યા, તથા ત્યાં પહોંચતાં છેલ્લા શરીરને ત્રીજો હિસ્સો બાકીમાં રહે એટલે કે નવ હાથ પ્રમાણ શરીર હોય તો તે ત્યાં પહોંચતાં છ હાથ પ્રમાણ રહે એવી અવગાહના પ્રાપ્ત કરી સિદ્ધપદના ભેગી થયા છે, તે સઘળા સિદ્ધ ભગવાનને હે ભાવિકજનો ! નમસ્કાર કરો. વળી જે સિદ્ધ ભગવન પૂર્વપ્રયાગ, ગતિ પરિણામ, બંધનું , છેદન અને અસંગ એ ચારે કારણોને લીધે એક સમયની અંદર ઉંચી ગતિવત થઈ અચળતા પ્રાપ્ત કર છે, એટણે કે જેમ ધનુષ પર બાણ ચડાવી જ્યારે બાણ ચલાવે ત્યારે પૂર્વ પ્રગવિધિને લીધે ગતિવંત થઈ નિશાન તરફ દોરાય, તેમ આત્મા પૂર્વ સ્થિતિ સમય કર્મ સહિત હતું, તે સમસ્ત કર્મની ૧૫૮ પ્રકૃતિઓના બંધ ઉદય ઉદીરણું સત્તાનો ક્ષય થતાં ઉંચ ગતિ પામી સિદ્ધ થાય તે જીવનું પૂર્વ પ્રયોગ પણાનું ચિન્હ છે. તે પ્રથમ દાખલા સહિત તથા જેમ અગ્નિમાંથી ધુમાડો નીકળી તરત ઉંચી ગતિ કરે, તેમ આત્મા કમથી અલગ થતાં ઊંચી ગતિવાળા બને તે ગતિ પરિણામ સ્વભાવના બીજા દાખલા સહિત; તેમજ જેમ એરંડાનાં ફળ પાકયા ૫છી તડકાને લીધે સુકાઈ જતાં ફાટી જઈ અંદરનું બીજ ઉચે ઉછળે, તેમ જીવ પંચ્યાસી શેષ પ્રકૃતિની સત્તાનો ક્ષય થવાના ગે પુદગળથી છુટા પડી ઊંચ
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૨
શ્રીપાળ રાજાને રાસ ગતિવંત થાય તે કર્મ બંધન છેદન યોગરૂપ ત્રીજા દાખલા સહિત, અને જેમ કુંભાર લાકડીના ડંડીકા વડે ચાકડાને ખૂબ વેગવાળો કરી પછી ઠંડીકે લઈ લે તે પણ તે વેગ ચડયાને લીધે ચાકડો કેટલીક વખત લગી ફર્યા જ કરે, તેમ જીવ અસંગક્રિયાના બળવડે ધર્મ મળરહિત થયે તથા ઉપાધિનાં કારણે અંત થયે અસંગી બની ઉંચી ગતિવંત થાય એ ચોથા દાખલા સહિત એક સમયની અંદર ઊંચી ગતિ ધારણ કરી પછી અચળ થાય છે; તે સિદ્ધપ્રભુશ્રીનું હે ભવિજને ! રંગ-ઉમંગ સહિત સમરણ કર્યા કરે. વળી જે સિદ્ધભગવાન સફટિક રત્નમય ઉજજવળ સેનાસરખી સિદ્ધશિલાની ઉપર ઉત્સધ આંગળના પ્રમાણયુક્ત એક યોજનાના અંતે લેકના અંત પૈકી ઉપરના ચોવીશમા ભાગની અંદર સિદ્ધજીવ અવગાહી રહેલ છે. એટલે કે કોઈ બેઠેલા, કેઈ કાઉસ્સગ્નમુદ્રાયુક્ત અને કઈ સિદ્ધાસનયુક્ત અવગાહનાવંત, તેમજ ઉત્કૃષ્ટ પાંચસે ધનુષ મધ્યમ સાત હાથ અને જઘન્ય બે હાથ શરીરના ધરનારા સિદ્ધ થયા તે ભૂમિ, ઉંચાઇમાં ૩૩૩ ધનુષ ૧ હાથ ને ચાર આંગળ છે તેમાં સકળ સિદ્ધ આશ્રયી આદિ અનંત અને એક સિંદ્ધઆશ્રયી સાદિ અનંત સ્થિતિવંત છે, તે સિદ્ધભગવંતને હે સજજન ! પ્રણામ કરો. વળી જે સિદ્ધ પ્રભુ, જેમ કઈ તદન જંગલીજનને રાજભવને અનુભવ થયે: તથાપિ અગાડી કદિ પણ તે વસ્તુઓના સુખેની માહિતી ન હોવાથી જાણ્યા અનુભવ્યા છતાં પણ તે વૈભવ સુખ ઉપમાની સરખામણના વિવેચન સાથે બીજાને સમજાવી ન શકે તેમ સિ પ્રભુ સિદ્ધસુખને જાણ્યા અનુભવ્યા છતાં પણ તે સુખાનંદનું વિવેચન બીજાને કહી બતાવી ન શકે, અર્થાન બેગડાએ ખાધેલી સાકરને સ્વાદ બેબડે જ જાણી શકે, પણ પરને તે તેને સ્વાદાનુભવ યથાસ્થિત વર્ણન કરી સમજાવી શકે નહીં, તેની પેઠે સિદ્ધપ્રભુ સિદ્ધસુખની બરોબરી બતાવનાર કઈ પદાર્થ જગતમાં વિદ્યમાન ન હોવાને લીધે અને અશરીરીપણાને લીધે દાખલા દલીલ સાથે તે સુખ જાણ્યા છતાં પણ બીજાને સમજાવી શકતા નથી. જો કે તે અનુપમ સિદ્ધનાં સુખ કેવળજ્ઞાની જાણી શકે છે; તથાપિ તેઓ પણ ઉપમાયુકત સ્પષ્ટ વર્ણન કરી શકતા નથી, તે સિદ્ધ ભગવાન છે ભવિજને ! સર્વને ઉલ્લાસ આપે. વળી જે સિદ્ધભગવાન જયોતિથી મળેલી જ્યોતિની પેઠે જ્યોતિ સ્વરૂપે થઈ રહેલ છે એટલે કે એક સિદ્ધની અવગાહના સંબંધે પણ ઉપમા આપી ન શકીએ તેવા અનંતા સિદ્ધની જાતિ ચાળણી નીચે ઢાંકેલા એક કિવા વિશેષ દીવાની જ્યોતિ, જેમ માંહમાંહે એક બીજાથી મળીને (વધ્યા ઘટ્યા વગર સમરૂપે) રહે છે, તેમ જ્યોતિરૂપ અનંત સિદ્ધા સાથ
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૩
૧૧
૧૨.
ખંડ ચોથો સિદ્ધગતિ પામનારા સિદ્ધજીવ પિતાની જ્યોતિ સંમેલન કરી એક રૂપે મળી રહે છે તે, તથા જે સર્વ ઉપાધિવગથી રહિત થયેલા છે, તેમજ જે આત્માના મૂળ ગુણ પ્રકટ થતાં સાક્ષાત આત્મારામરૂપ અને મોક્ષસંપત્તિના પતિ છે, અને જે સિદ્ધપ્રભુ સહજ સદગુણ રૂપ સમાધિના સ્થળ રૂપ છે, તે સિદ્ધભગવંતશ્રીનું હે ભવિકજને! સદા સ્મરણ કર્યા કરે. (પ-૧૦)
પંચ આચાર જે સૂધા પાલે, મારગ ભાખે સાચ: તે આચારજ નમિયૅ, તેહશુ, પ્રેમ કરીનેં જારે. ભવિકા. સિદ્ધચક્ર પદ વંદો. વર છત્રીસ ગણું કરિ સેહે, યુગપ્રધાન જન મહે; જગ બેહે ન રહે ખિણ કહે, સૂરિ નમું તે જોહરે. ભવિકા, સિદ્ધચક્ર પદ વંદો. નિત અપ્રમત્ત ધર્મ ઉવસે, નહિં વિકથા ન કષાય; જેને તે આચારિજ નમિર્યે, અકલુષ અમર અમાયરે.' ભવિકા, સિદ્ધચક પદ વદો. જે દિયે સારણ વારણ ચેયણ, પડિયણ વલિ જનને, પટઘારી ગછથંભ આચારજ, તે માન્યા મુનિમનનેરે. ભવિકા, સિદ્ધચક્ર પદ વદે,
૧૪. અત્યમિત્યે જિનસૂરજ કેવલ, ચંદે જે જગદીવો, - ભુવન પદારથ પ્રગટન પટું તે. આચારય ચિરંજીવારે ભવિકા. સિદ્ધચક્ર પદ વંદે.
૧૫ અર્થ:-( હવે ત્રીજા પદે શ્રી આચાર્ય ભગવાનનું પાંચ ગાથાથી શ્રીપાળમહારાજા સ્તવન કરે છે.) જે આચાર્ય મહારાજ શુદ્ધપણે પાંચ આચારનું પાલન કરે છે એટલે કે જ્ઞાનાચાર ૧, દશનાચાર ૨, ચારિત્રાચાર ૩, તપાચાર ૪, અને વીચ ૫, એ પાંચ આચાર છે તે પિકી જ્ઞાનાચારમાં પોતે જ્ઞાન ભણે ને બીજા નાણુવે, પોતે જ્ઞાન લખે ને બીજાને જ્ઞાન લખવા સંબંધી ઉપદેશ દઈ ઉધમવત કરે, પિતે જ્ઞાનના ભંડાર કરે ને બીજાની મારફત જ્ઞાનના ભંડાર કાવે, અને જ્ઞાનવંત (સાક્ષર) ને નિહાળતાં જ પ્રેમ લાવે એ પૂર આ હરનાચારમાં પિતે સમકિત પાળે ને બીજાને સમકિત અને સમકિતથી પતિત -
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
શ્રીપાળ રાજાનો રાસ થતો હોય તેવાને વચનથી પ્રબધી સમકિતમાં દઢ વિશ્વાસવંત કરે એ આચાર આદરે. ચારિત્રાચારમાં પતે ચારિત્ર પાળે ને બીજાને પળાવે, અને ચારિત્ર પાળનારની અનમેદના (પ્રશંસા) કરે એ આચાર આદરે. તપાચા૨માં બાર પ્રકારને પોતે તપ કરે, અને બીજાને તે તપ કરાવે, અને જે તપ કરતો હોય તેમનું અનુમોદન કરે એ આચાર આદરે તથા એ કહેલા ચારે આચારને અજવાળનાર વીર્યાચારમાં પોતાના મન તનની વિશેષ શકિત સ્કુરાયમાન કરી પ્રતિક્રમણ, પડિલેહણા વગેરેની વીર્ય ગેપ
વ્યા વિના ક્રિયા કરે એ આચાર આદરે. એ પાંચે આચારને નિરતિચાર પણે (અતિચાર લગાડ્યા વગર) પાળે અને જે પ્રભુપ્રણીત દયા પુણ્યમય ધર્મને સત્ય માર્ગ પ્રકાશે, તે આચાર્યજીને હે ભવિ લોકે! સત્ય પ્રેમથી નમન કરો અને સત્ય ધમને જા–પ્રેમ કરો કે જેથી શુદ્ધાચારની પ્રાપ્તિ થાય. વળી જે આચાર્ય મહારાજ શ્રેષ્ઠ છત્રીશ ગુણો વડે શોભાયમાન છે, એટલે કે પાંચે ઈદ્રિયને કજે કરનાર, નવવિધ બ્રહ્મગુપ્તિને ધરનાર, ક્રોધાદિ ચારે કષાયથી દૂર રહેનાર, પાંચ મહાવ્રત ધારક, પંચવિધ આચાર પાળવામાં સમર્થ અને પાંચ સુમતિ, ત્રણ ગુપ્તિમય અષ્ટ પ્રવચન માતાને માન આપનાર એ ૫, ૯, ૪, ૫, ૬, ૮, મળી ૩૬ ગુણ સહિત શોભાયુકત છે, તથા જે યુગપ્રધાન પદવીના ધારણ કરનાર; દ્વાદશાંગીના જ્ઞાતા, સઘળા મનુષ્યના મર્મ સંબંધે મન આકર્ષિ મોહિત કરનાર, સમસ્ત જગત જનને પ્રતિબંધ આપવામાં સમર્થ અને ક્ષણભર પણ જે ક્રોધને સંગ કરતા નથી તે આચાર્ય મહારાજને હે ભવિજન ! તમે પારખીને નમન કરે. વળી જે આચાર્ય મહારાજ હમેશાં ઉપકારની બુદ્ધિથી સુલભબોધી અને શુદ્ધ અપ્રતમ (સ્વતંત્ર) અને નિષ્પમાદપણે ધર્મને ઉપદેશ આપે છે, તથા જે રાજકથા, સ્ત્રીકથા, ભેજનકથા અને દેશકથા રૂપ ચારે વિકથા તથા સમકિત ઢીલણિયા અને ચારિત્રઢીક્ષણિયા રૂપ બને વિકથાને ત્યજી હમેશાં સમકિત ને ચારિત્રની પુષ્ટિ આપનારા, તેમજ અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાની, પ્રત્યાખ્યાની અને સંજવલનની, એ ચાર ભેદવડે ગણુતા સળ કષાય તેમજ નવ કષાય મળી પચીશ કષાયથી નિરંતર દૂર રહેનાર, કલુષભાવ ડોહાલાશથી રહિત, અમલ-કોઈ પણ જાતની મલિનતાથી રહિત. કપટ-માયા-ઈર્ષ્યા-મત્સરથી રહિત છે, તે આચાર્ય મહારાજને હે ભવિજનો! નમન કરો. વળી જે આચાર્ય ભગવાન ક્રિયા અનુઠાનની તપ્તરતામાં ભૂલ ખાતા સાધુને તે ભૂલ સંભારી આપે તે સારણા, તથા બેટી ક્રિયા કરનાર અને ખોટું ભણનારા સાધુને તે કિયા તે ભણતરથી બંધ પાડે તે વારણા, સાધુઓને ક્રિયા કરવામાં પેરણા (હીલચાલ)
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચાથા
૩૧૫
કરે તે ચાયણા, અને સાધુને પ્રમાદવત જાણી તિરસ્કાર યુક્ત કઠણુ વચન વડે વિશેષ પ્રેરણા કરે તે પ્રતિચેાયણા એ રૂપ ચારે શિક્ષા આપી વિકજનાને ધર્મકરણીની અંદર વધારે ને વધારે જોડી દે છે, તથા જે સુધર્મોસ્વામીની પાટ પરંપરાથી ચાલતા આવેલા ગચ્છ-ગણ-સાધુ સમૂહના સ્તભરૂપ છે, તે મુનિના મનને માનેલા આચાયજીને હું વિજને ! તમે વંદના કરો. તેમ જ વળી જે આચાય પ્રભુ, જેમ પૃથ્વીમાં સૂની ગેરહાજરીમાં ચંદ્ર અને ચદ્રની ગેરહાજરીમાં દીવા ફેલાયલા અધારાને દૂર કરે છે, તેમ તી કરશ્રીરૂપ સૂની ગેરહાજરીમાં કેવળધારી સામાન્ય કેવળી રૂપ ચંદ્ર અને તે ચંદ્રની ગેરહાજરીમાં દીપકરૂપ આચાય પ્રભુ જગતજીવાના મનમંદિરમાંથી મિથ્યાત્વરૂપ ભારે અધકારને દૂર કરી જ્ઞાનના પ્રકાશ પાડે છે, જેથી આચાય પ્રભુ ત્રણે ભુવનના પદાર્થને ખુલ્લી ચતુરાઈ સાથ કસી દેવામાં કુશળ છે તે આચાય પ્રભુ માટે હે ભવના ! ચાહા કે તેવા આચાય ચિર’જીવ રહેા. (૧૧-૧૫)
દ્વાદશ અંગ સજ્ઝાય કરે જે, પાર`ગ ધારક તાસ; સૂત્ર અરથ વિસ્તાર રસિક તે, નમા ઉવઝાય ઉલ્લાસરે લવિકા, સિધ્ધચક્ર પદ વંદા.
અ સૂત્ર ને દાન વિભાગે, આચારય ઉવઝાય; ભવ ત્રણ્યે' લહે જે શિવસ'પદ, નમિયે' તે સુપસાયરે. ભવિકા, સિદ્ધચક્ર પદ વદ્યા,
૧૬
૧૭
૧૮
મૂરખ શિષ્ય નિપાઇ જે પ્રભુ, પહાણને પલ્લવ આણે; તે ઉવઝાય સકલજન પૂજિત, સૂત્ર અરથ સવિ જાણેરે. ભવિકા સિદ્ધચક્ર પદ વંદા. રાજકું અર્ સરિખા ગર્ચિ'તક, આચારિજ પદજોગ, જે ઉવઝાય સદા તે નમતાં, નાવે ભવભયસાગરે, ભવિકા, સિદ્ધચક્ર પદ્મ વા,
બાવના'દનરસસમ વયણે', અહિત તાપ વિ ટાલે; તે વઝાય નમીજે’ જે વલી, જિનશાસને અનુઆલેરે, ભવિકા સિદ્ધચક્ર પદ વંદા.
૧૯
૨૦
અથ—(હવે પાંચ ગાથાવડે ઉપાધ્યાયજીની સ્તુતિ કરતાં શ્રીપાળજી કહે છે કે) જે પાઠક શ્રી માર અગતુ નિર ંતર સજ્ઝાય ધ્યાન કરે છે,
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ તથા, તે દ્વાદશાંગી ગણપિટકના અર્થના પારગામી છે અને તેના રહસ્યના ધારક છે, તેમજ સૂત્ર અને અર્થ વડે દ્વાદશાંગીને વિસ્તાર કરવા રસિક થઈ પિતે જાણે, બીજાને ભણાવે છે તે ઉપાધ્યાયજીને હે ભવિજને ! ઉલ્લાસપૂર્વક નમન કરો! વળી જે ઉપાધ્યાયજી સૂત્રનું દાન દેવામાં તત્પર રહે છે એટલે કે આચાર્યજી અર્થદાનની અને ઉપાધ્યાયજી સૂત્રદાનની વહેંચણી વિભાગમાં (તીર્થકરની વાણીરૂપ જ્ઞાનદાનમાં) તત્પર રહે છે તે ગુણવંત ક્રિયા વિધિ કરનાર ઉપાધ્યાયજી અને આચાર્યજી એ બેઉ માટે એવી મર્યાદા છે કે તેજ ભવમાં કિંવા ત્રણ ભવની અંદર મોક્ષ સંપત્તિને સ્વાધોન કરે છે, માટે સુંદર સુપ્રસાદકારક પાઠકજીને હે ભવિછો ચિત્તના આનંદસહ નમન કરે; કેમકે તેવા પાઠકપ્રભુ મુખ શિષ્યને પણ ભણાવી ગણાવીને પંડિત બનાવે છે તે માટે હું તે માનું છું કે પત્થરને જ નવા ફણગા ફુટવા સરખે ચમત્કારિક એ પ્રયોગ છે. મતલબ કે પથરા જેવા મૂરખાને પણ ભણાવી રસિક બનાવે છે. એ ખરેખર નવાઈ જે પ્રકાર છે. તેવા ચમત્કારિક પ્રયાગવંત પાઠકજી સમસ્ત સૂત્ર અર્થના જાણકાર હોવાથી ભાવીઓ ! તમામ સુજ્ઞજનેને પૂજવા લાયક છે; માટે નમન કરવુંજ ઘટે છે. વળી ઉપાધ્યાયજી જેમ રાજાની ગેરહાજરી વખતે યુવરાજ રાજકારોબાર નિભાવી શકે તેમ તીર્થકરશ્રીની ગેરહાજરીમાં આચાર્યજી અને આચાર્યજીની ગેરહાજરીમાં ઉપાધ્યાયજી પિતાના ધર્મરાજ્યને ઉત્તમ પ્રકારે નિભાવ કરી શકે છે, તે ઉપાધ્યાયજીને હંમેશ નમન કરવાથી તે ભવિછો ! સંસારના જન્મ, જરા મરણાદિના શકને ભય નજીક આવવા પામતો જ નથી. વળી જે ઉપાધ્યાયજી બાવનાચંદનના સરખાં શીતળ વચને વડે ભવિછવોના બધા પ્રકારના અહિત રૂ૫ તાપને દૂર કરે છે–મતલબ કે જેમ બાવનાચંદનથી સર્વ પ્રકારના દાહ ને તાપની વ્યથા દૂર થાય છે, તેમ ઉપાધ્યાયજીનાં બાવનાચંદન સરખાં હિતકારી શીતળ વચનેવડે મિથ્યાત્વ અવિરતિ કષાયરૂપ અહિતકર તાપથી સંતાપ પામી રહેલા ઉપાસક અને શીતલતા બક્ષી જૈનશાસનને અજવાળે છે, માટે હે ભવિજને ! તે ઉપાધ્યાયજીને નમન કરો.
' (૧૬-૨૦) જિમ તરૂકુલે ભમરો બેસે, પીડા તસ ન ઉપાવે; લેઈ રસ આતમ સંતોષે, તિમ મુનિ ગોચરી જાવેરે. ભવિકા. સિદ્ધચક્ર પદ દે.
- ૨૧ પંચ ઈદી ને કષાય નિરૂધે પટકાયક પ્રતિપાલ; સંયમ સત્તર પ્રકારે આરાધે, વદ તેહ દયારે, ભવિકા, સિદ્ધચક્રષદ વંદે.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથો
૩૧૭ અઢાર સહસ સીલાંગના ધોરી, અચલ આચાર ચરિત્ર; મુનિ મહંત જયણાયુત વાંદી, કીજે જન્મ પવિત્રરે, ભવિકા. સિદ્ધચક્ર પદ દો.
- ૨૩ નવ વિધ બ્રહ્મ ગુપતિ જે પાલે, બારસવિહ તપ શૂરા, એહવા મુનિ નમિચેં જે પ્રગટે, પરવ પુણ્ય અંકુરારે. ભવિકા. સિદ્ધચક્ર પદ વંદો. સેના તણી પરે પરીક્ષા દીસે, દિન દિન ચઢતે વાને; સંયમ ખપ કરતા મુનિ નમીયે, દેશ કાલ અનુમાનેરે.
ભવિકા. સિદ્ધચક્ર પદ વદ.
અર્થ-જેમ ભમરે, સુગંધી ફૂલઝાડ-વેલા-છોડની ઉપર પુષ્પરસ લેવાને માટે એક જગાથી બીજી જગાએ અને બીજી જગાએથી ત્રીજી જગાએ એમ જગા જગાએ ફરતાં છતાં કોઈ પણ ફુલઝાડને જરા પણ તકલીફ આપ્યા વગર પોતાના આત્માને સંતોષ આપે છે, તેમ મુનિ પણ પોતાના આત્માને સંતેષ આપવા ઘરોઘર ગેચી માટે ફરતા છતાં કેઈના જીવને કંટાળે-હરકત ન આપતાં એટલે કે થોડે થોડે બધી જગાએથી આહાર ગ્રહણ કરી ખપગ આહાર મળતાં આત્મામાં સંતોષ માને છે, નહીં કે એક ઘેરથીજ ખપ જોગ આહાર વહેરી લઈ તે ઘરવાળાને ફરી રસોઈ કરવી પડે કે કરકસરથી ભેજન જમવું પડે તેવો સંગ રજુ કરે! જે એ પ્રમાણે ગોચરી કરનારા વિચારવંત મુનિ છે તેમને હે ભવિજને! વંદના કરે. વળી જે મુનિમહંત પાંચે ઈદ્રિય (આંખ નાક––કાવ–અને શરીર એ પાંચેના તોફાની વિકારે) ને તથા ચાર કષાયોને કબજામાં કરી તેમના વેગને બંધ પાડી દે, પૃથિવી, પાણી, અગ્નિ, પવન ને વનસ્પતિ અને હાલતા ચાલતા જીવ એ છએ કાયનું સંરક્ષણ કરે અને સત્તર ભેદ વડે સંયમની આરાધના કરે; તે દયાવંત મહંતનું હે ભવિજને ! વંદન ક્ય કરે. વળી જે મુનિ અઢાર શીળાંગરથનાઘેરી છે, (એ અઢાર હજાર ભેદનું વર્ણન પૃષ્ઠ ૩૬૯માં જુ,) તથા જે મુનિના આચાર અને ચરિત્ર કિંવા આચાર રૂપ ચરિત્ર કેઈથી પણ ન ચળે તેવાં અચળ છે અને જે જયણા ધર્મમુક્ત છે. અર્થાત્ દરેક કામમાં ધીમાશથી જીવદયાનું રક્ષણ કરી કાર્ય કરે-કેઈનેદુ:ખ ન લાગે તેવું વર્તન રાખે, તે મુનિને હે કવિજને! વંદના કરી પિતાના માનવજન્મને પવિત્ર કરે. વળી જે મુનિ નવ પ્રકારે બ્રહ્મચર્ય વ્રત પાળે છે એટલે કે જેમ બગીચા કે ક્ષેત્રનું વાડ વડે સારી પેઠે રક્ષણ થાય છે. તેમ શીળરૂપ સુંદર બગીચાનું સંરક્ષણ થવા શીળની નવ વાડે છે તેવાડેને બરાબર સાચવી-સંભાળી રાખે. મતલબમાં
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ જે મકાનમાં પશુ, પંખી, સ્ત્રી, પુરૂષ, નjષક ન રહેતાં હોય ત્યાં મુનિ નિવાસ કરે; કેમકે તેમની કુચેષ્ટા જોવામાં આવતાં મનમાં વિકારને જન્મ મળે છે માટે તેવા ઉપાશ્રયમાં ન રહેવું. ૧, સ્ત્રીની કથા-વાર્તા પ્રેમ પૂર્ણ સાંભળવી નહીં; કેમકે તેવી પ્રેમ ને કામરસ ભરી વાતથી મન વિકાર તરફ દોરાય છે, માટે સ્ત્રીની સંગાથે એકાંતમાં વાત ન કરવી. એકાંત એજ કામદેવને જન્મ આપનારું ખરું કારણ છે, એકાંત જ ઘર ઘાલે છે એથી એકાંતમાં માતા, બહેન, પુત્રી સાથે પણ શીળવંતને ન રહેવું. નહીં તે કામવિકારને તાબે થવાને વખત આવી લાગે છે. ૨, જે જગાએ જે પાટ પાટલા વગેરેની ઉપર સ્ત્રી બેઠક લઈ ઉડી ગઈ હોય; છતાં તે આસન પર બે ઘડી વીત્યા વગર કદિ બેસવું નહીં; કેમકે તે આસન પર વિકારી રજકણે પડેલા હોય છે, તેને સ્પર્શ બે ઘડી લગી વિકારકારી હોવાને લીધે ત્યાં બેસવાથી વિકારી રજકણો દાખલ થઈ વિકારને ઉત્તેજન કરે છે, માટે તેવા આસનને ત્યાગ કરવો. ૩ સ્ત્રીનાં–અંગ ઉપાંગ-ઈદ્રીયાદિ પ્રેમ સહિત ધારી ધારીને નિહાળવાં નહીં; કેમકે તે જેવાથી મનવેધક આગેપાંગ વિકારને જન્મ આપે છે, માટે તે તરફ બેદરકાર રહેવું નહીં. ૪ ભીંતના અંતરે કિંવા પદડા-ચિકના અંતરે સ્ત્રી પુરૂષ શયન કરતાં હોય કે હાસ્ય વિનોદ કામક્રીઠાને અનુભવ લેતાં હોય તે સ્થળે ન રહેવું. ૫ ગૃહસ્થાશ્રમ વખતે જે સ્ત્રી વગેરેના કામગ-વિલાસ અનુભવમાં લીધા હોય તેને સંયમ લીધા પછી યાદીમાં ન લાવવા; કેમકે યાદીમાં લાવવાથી ભાર્યો દેવતા ઉઘાડતાં ફરી પ્રજવલિત થાય તેવે વખત હાથ લાગે છે, ૬ વધારે આહારને ઉપયોગ ન કરવો. ફક્ત આહાર વડે આત્મા ટકી રહી ધર્મ ક્રિયામાં નભી શકે તે હેતુ પૂરતોજ નિયમસર આહાર કરે; કેમકે વધારે જમવાથી આળસ, નિદ્રા વગેરે વધે છે ને તે વધતાં ધર્મ ક્રિયામાં અંતરાય પડે છે, માટે આત્માના ભાડા એગ્ય આહાર લેવો. ૭. પુષ્ટિ કરનારે સરસ આહાર ન લેવો; કેમકે સરસ પુષ્ટીકારક આહાર કામદેવને વધારે છે જેથી શીળભંગ થાય; માટે સાદો સતોગુણી આહાર લેવો. ૮ ભૂષણ આભૂષણે વડે શરીરને શોભાવંત કરવું નહિ; કેમકે શૃંગાર એજ શીળને નાશ કરવા અંગારરૂપ છે, માટે શગારને ત્યાગ કરવો. ૯. આ નવ વાડરૂપ ગુણિને ધારણ કરનાર, તથા બાર ભેદની તપસ્યા કરવામાં શુરવીર છે તે મુનિને હે ભવિજને! નમન કરો. જ્યારે પૂર્વ મુખ્ય બીજના અંકુરા પ્રકટ થાય છે, ત્યારેજ એવા તરણતારણ મુનિમહંતની ભેટ લેવાને સમય સ્વાધીન થાય છે માટે તેવા મુનિનો સાગ મળતાં તરત નમન કરે. વળી જે મુનિ સંયમની કસોટીમાં સે ટચના સોના સરખા કસવંત દેખાય છે અર્થાત સોનાની કસ–કદ-સુલાક-વેધ (છેદન લેદન તાપ તાદન) વગેરે પરીક્ષાની અંદર નું સાચું નીવડે તે ઉત્તમ કિંમતવાન ઠરે છે, તેમ
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૯
. ખંડ ચેાથે અનિ પણ પરિસહ-ઉપસર્ગ સહન કરી તપ તપી દિનપ્રતિદિન ચડતા રંગવાળા જણાય અને દેશ કાળ વગેરેના નિયમથી સંયમ પાળતા હોય એટલે કે જે સમયમાં જે પ્રકારે સુખે સંચમ પળાતું હોય તે સમયમાં તે દેશકાળને અનુસરનાર મુનિને હે ભવિજ! નમન કરીએ.
(૨૦૨૫) શુદ્ધ દેવ ગુરૂ ધર્મ પરીક્ષા, સદુહણા પરિણામ. જેહ પામી જે તેહ નમજે, સમ્યગદર્શન નામરે. ભવિકા. સિદ્ધચક્ર પદ વદો.
૨૬ મલ ઉપશમ ક્ષયઉપશમ ક્ષયથી. જે હાઈ ત્રિવિધ અભંગ, સમ્યગદર્શન તેહ નમીજે. જિનધર્મે દઢ રંગરે, | ભવિકા સિદ્ધચક્ર પદ વંદ.
- ૨૭ પંચ વાર ઉપશમિય લહીજે, ખય ઉવસમિય અસંખ; એક વાર ખાયિકતે સમકિત, દર્શન નમિયે અસંખરે, ભવિકા સિદ્ધચક્ર પદ વંદો. જે વિણ નાણુ પ્રમાણુ ન હોય, ચારિત્રતરૂ નવિ ફળિયે; સુખનિર્વાણ ન જે વિણ લહિયે, સમકિતદર્શન બળિયેરે. ભવિકા, સિદ્ધચક્ર પદ વદો. સડછ િબેલેં છે અલંકરિયું, જ્ઞાન ચારિત્રનું મૂળ સમકિત દર્શન તે નિત પ્રણો, શિવપંથનું અનુકળશે. ભવિકા સિદ્ધચક પદ વદ
અર્થ :–હવે છઠ્ઠા દર્શન પદનું પાંચ ગાથા વડે સ્તવન કરે છે.) અઢાર દૂષણ રહિત શુદ્ધ દેવ; પંચમહાવત દશ વિદ્યચિત ધર્મને યુદ્ધમાર્ગદર્શક શુદ્ધ ગુરૂ, અને દયા મૂળ વિનય વિવેક પૂર્ણ કેવળી પ્રરૂપિત શુદ્ધ ધર્મ એ ત્રણે રત્નરૂપ તત્વની પરીક્ષા કરવાથી શ્રદ્ધાના પરિણામસહ સમક્તિ પ્રાપ્ત થાય તે સમતિદર્શન કહેવાય છે, તે સમ્યકત્વદર્શનને હે ભવિજને ! નમન કરે ! કેમકે સમક્તિની શુદ્ધિવડેજ સર્વવસ્તુની શુદ્ધતા પ્રાપ્ત થાય છે. વળી જે મેહની કર્મરૂપ મળની સાત પ્રકૃતિ પૈકી ચાર અનંતાનુબંધની ને પાંચમી મિથ્યાત્વમેહની, છઠ્ઠી મિશ્રમેહની, અને સાતમી સમક્તિ મેહની એ સાતેના ઉપશમવડે ઉપશમસમતિ થાય, તથા ઉપર કથેલી મેહનીની સાત પ્રકૃતિ છે તે પૈકી જે ઉદય આવી તે ક્ષય પામી અને જે ઉદય ન આવી તે ઉપશમી, પણ પ્રદેશોદયપણે છે. આ મુજબ સાત પ્રકૃતિએને સંપૂર્ણ ક્ષય થવાથી ક્ષાયિક સિમક્તિ
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦
શ્રીપાળ રાજાના રાસ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે સમકિત તે કાઇને ઉપશમ, કાઈને યાપશમ ને કોઇને ક્ષાયિક એ ત્રણ પ્રકારે અભંગરૂપથી હાય તે સમ્યકત્વદર્શનને હું વિજના !નમન કરીએ. જે પ્રાણીના જૈનધર્મ ની અંદર દઢ રગ લાગેલા હાય તે પ્રાણીજ સમક્તિશુદ્ધિ જાળવી શકે છે ( અને એ સમક્તિની પ્રાપ્તિ પછી ઘણુામાં ઘણી અ પુગળ પરાવર્ત્તન સંસારભ્રમણા રહે છે. તથાપિ મુક્તિ મળવાની સુલભતા હાથ લાગે છે, વળી જે સંસારની અંદર ભવભ્રમણાની પરંપરા જાળવતાં પાંચ વખતજ ઉપશમ સમક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે, ક્ષયેાપશમ સમક્તિ અસંખ્ય વખત આવે ને ટળી જાય છે, અને ક્ષાયિક સમક્તિ તે ફક્ત આખી ભવપરંપરામાં એકજ વખત પ્રાપ્ત થાય છે. આ એક જીવઆશ્રયી કથન છે. ) એવા સમક્તિદર્શનના ધરનારા જીવા હમેશાં અસંખ્યાતા મળી આવે છે તેને હું વિજીવા ! વંદના કરો. વળી જે સમક્તિ વગર જ્ઞાન પણ પ્રમાણુરૂપ થવા પામતું નથી; કેમકે સમક્તિ વગરનુ જે જ્ઞાન તે મિથ્યારૂપ અજ્ઞાનમય થઈ પરિણમે છે. એથી સમક્તિવિનાનું જ્ઞાન તે અજ્ઞાનરૂપજ ગણાય છે. માટેજ સમક્તિથી જ્ઞાન પણ શૈાભાવત થાય છે. તેમજ સમિત વગર અવધિજ્ઞાન પણુ વિભગ અજ્ઞાનપણુંજ હાય છે, અને સમકિત વગર ચારિત્રરૂપ ફળદાયી વૃક્ષ પણ ફળફળ થઇ શકતું નથી. સમક્તિયુક્ત ચારિત્ર તેજ ભવ કિવા સાત આઠ ભવમાં મેાક્ષની ભેટ કરાવે છે; માટે સમિત છે તેજ સર્વોત્તમ મેાક્ષ સાધન છે. માટેજ કહેવું યોગ્ય છે કે સમિત વગર મેાક્ષનાં અક્ષયસુખની પ્રાપ્તિ થતીજ નથી, એથી સર્વ કરતાં સમ્યકત્વદર્શન મળવાન છે કે જે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રમય દેવગુરૂ દૃઢતાપણું કરે છે વળી જે સમિત સડસઠ ભેદથી અલંકૃત છે, તથા જ્ઞાન અને ચારિત્રના મૂળરૂપ છે એટલે કે સમિતિ વગર જ્ઞાન ને ચારિત્ર નકામાં છે. ) અને મેાક્ષમાર્ગે જવા માટે મદદગાર છે તે સમકિત દર્શીનને હે વિજ્રના ! હુંમેશાં પ્રણામ કરો. (૨૫–૩૦)
ભક્ષ અભક્ષ ન જે હિષ્ણુ લહિયે... પેય અપેય વિચાર; નૃત્ય અકૃત્યને જે વિષ્ણુ લહીયે', જ્ઞાન તે સક્લ આધારરે. ભવિકા સિદ્ધચક્ર પદ વંદા.
૩૧
પ્રથમ જ્ઞાન ને પછી અહિંસા, શ્રી સિદ્ધાંતે લાંખ્યું; જ્ઞાનને વઢા જ્ઞાન નિંદા, જ્ઞાનીચે શિવસુખ ચાખ્યું રે ભવિકા. સિચક્ર પદ વંદા.
૩ર
સકલ ક્રિયાનું મૂળ તે શ્રદ્ધા, તેહનુ મૂળ જે કહીયે; તેહુ જ્ઞાન નિત નિત વંદીજે, તે વિષ્ણુ કહેા ક્રિમ રહીયેરે. ભવિકા, સિદ્ધચક્ર પદ વદા.
૩૩
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખ'ડ ચાથી
પાંચ જ્ઞાનમાંહે જેહ સદાગમ, સ્વપરપ્રકાશક તેહ; દીપક પરે ત્રિભુવન ઉપગારી, વળી જિમ રવિ શશી મેહરે. ભવિકા, સિચક્ર પદ વંદે.
૩૪
લાક
ધ અધ તિર્યંગ જ્યાતિષ, વૈમાનિક ને સિદ્ધ; લાક અલાક પ્રગટ વિ જેહુથી, છે જ્ઞાને મુજ શુધ્ધિરે. ભવિકા. સિદ્ધ્ચક્ર પદ વદ્યા.
32
૩૫
અર્થ :( હવે પાંચ ગાથાવડે જ્ઞાનપદ સ્તવના કરે છે. ) જે જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ વિના ખાવાલાયક પદાર્થની કે ન ખાવાલાયક પદાર્થની, તેમજ પીવાલાયક ને ન પીવાલાયક પદાર્થની અને કરવા લાયક તથા ન કરવા લાયક કામની માહિતી મળી શકતી નથી, માટેજ કહેવું અવશ્યનું છે કે ભક્ષ્યાભક્ષ્ય, પેયાપેય ને કૃત્યાકૃત્યની પૂરતી માહેતી શુદ્ધજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ વડેજ પ્રાપ્ત થાય છે જેથી હું વિ જના! તે કુન્નુ જગતજનને વસ્તુ જાણવાના આધારભૂત જ્ઞાનજ છે તેને નમન વદન કરા; કેમકે પહેલું જ્ઞાન અને પછી અહિંસા છે એટલે કે જો પહેલાં જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઇ હાય તે તે પછી યામૂળ ધર્મની પિછાન પડે છે. કિંતુ જ્ઞાન વિનાં દયામય અહિંસાધર્મ ઓળખીજ શકાતા નથી; માટેજ પ્રભુપ્રણીત જૈનાગમેામાં ભાખેલું છે કે પહેલાં જ્ઞાન મેળવી પછી દયામય ધર્મનું આરાધાન કરા કે જેથી વિરાધના કરવાના દોષથી દૂર રહેવા ભાગ્યશાળી થવાય, જેથી હું વિ મેશાં જ્ઞાનને વંદન કર્યા કરી, પણ જ્ઞાનની નિંદા ન કરો; કેમકે જે જ્ઞાની મનુષ્યા જ્ઞાનમાં લીન થયાં તે જ જ્ઞાની મનુષ્યાએ મેાક્ષનું સુખ ચાખ્યું છે. વળી સઘળી ક્રિયાઓનું મૂળ શ્રદ્ધા-વિશ્વાસ પ્રતીત છે; કેમકે શ્રદ્ધા કાયમ થયા વિના જે ક્રિયા કરવામાં આવે તે મલીન ક્રિયાજ ગણવામાં આવે છે માટે શ્રદ્ધા એજ ક્રિયા માત્રનું મૂળ છે; અને શ્રદ્ધાનું મૂળ જ્ઞાન છે, કારણુ જ્ઞાન થયા વગર શ્રદ્ધાની પ્રાપ્તિ થતી જ નથી માટેજ હે વિજા ! તે ભવદુ:ખ દૂર કરનાર શ્રદ્ધામૂળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ વગર ક્ષણમાત્ર પણ કેમ રહી શકીએ ? કેમકે તે વિના કશું પણ શુભ પગલું ભરી શકાતું જ નથી માટે તે જ્ઞાનની હંમેશાં વંદના કરો જેથી ખેડા પાર થાય. તેમજ તે જ્ઞાનના પાંચ ભેદ છે એટલે મતિજ્ઞાન, શ્રુત જ્ઞાન, અવિધજ્ઞાન, મન: પવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન, એ પાંચ ભેદ છતાં પણ એ પાંચમાં શ્રુતજ્ઞાન છે તે જ મુખ્યતા ભાગવનાર છે, મતલબ કે પેાતાના પથનુ અને પારકા પંથનુ અથવા ચારે જ્ઞાનસહ પેાતાનું ખરૂં સ્વરૂપ પ્રગટ કરનાર છે જેથી દીપકની પેઠે પ્રકાશ કરનાર શ્રુતજ્ઞાનસહ પાંચ ભેદવંત જ્ઞાનપદ સ્વ મૃત્યુ ને પાતાળ એ ત્રણે લેાકના ઉપકાર કરનાર
સૂર્ય, ચંદ્રને મેઘવૃષ્ટિ
૪૧
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩રર
શ્રીપાળ રાજાને રાસ સમાન છે. અર્થાત્ સૂર્ય ચંદ્રને પ્રકાશ અને મેઘવૃષ્ટિ પપકાર માટે જ છે. એ ત્રણેના લીધેજ પ્રાણુને સર્વ રસકસ પદાર્થનું પોષણ મળતાં તેઓ પોતાના જીવને સુખપૂર્વક ટકાવી રાખવા શક્તિમાન થાય છે માટે હે ભવિજને ! તે જ્ઞાનપદને તમે પગે લાગે; કેમકે તે શ્રુતજ્ઞાન જગતજીને ઉદ્ધાર કરવા સમર્થ છે. વળી જે જ્ઞાનથી ચિદ રાજલોક છે તે પૈકી સંભૂલતાથી માંડી ઉંચા સાત રાજની અંદર બાર દેવલોક, નવ રૈવેયેક, પાંચ અનુત્તરવિમાન એ વૈમાનિક દે છે તેની ઉપર સિદ્ધશિલા છે કે જેની અંદર સિદ્ધના જીવો બિરાજે છે. તથા નીચેના સાત રાજલોકની અંદર વાણવ્યંતર-વ્યંતર–ભુવનપતિ-સાત નરક પૃથિવી છે, અને તિવ્હલેકની અંદર પિસ્તાલીશલાખ જન મધ્યે મનુષ્યક્ષેત્ર છે તથા બીજા સ્વયંભુરમણ સમુદ્ર સુધી અસંખ્યતા દ્વીપસમુદ્ર સુધી અસંખ્યાતા દ્વીપ સમુદ્ર એ એક રાજમાં છે. એની અંદર જ્યોતિષિ દેવે પણ છે. એ ચંદ રાજકના અને અનંતા અલોકના સકળ ભાવનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત-પ્રગટ થાય છે, તે જ્ઞાનવડે હે ભવિજને ! મારી પણ સિદ્ધિ થઈ છે. તે જ્ઞાનને જ તમે પણ નમન કરી સિદ્ધિ મેળવો.
( ૩૧-૩૫) દેશવિરતિ ને સરવવિરતિ જે, ગૃહિ યતિ ને અભિરામ; તે ચારિત્ર જગત જયવંતુ. કીજે તાસ પ્રણામરે. ભવિકા. સિદ્ધચક્ર પદ વંદ. તૃણપરે જે ષટખંડસુખ ઠંડી, ચકવતી પણ વરિયો તે ચારિત્ર અખય સુખકારણ, તે મેં મનમાંહે ધરિયારે. ભવિકા. સિદ્ધચક્ર પદ વંદો. હુઆ રાંપણે જેહ આદરી, પૂજિત ઈદ નરિ; અશરણ-શરણ ચરણ તે વંદૂ પૂણું જ્ઞાન આનંદેરે. ભવિકા. સિધ્ધચક્ર પદ વંદે. બાર માસ પર્યાયૅ જેહને, અનુતરસુખ અતિક્રમિલેં; શુકલ શુકલ અભિજાત્ય તે ઉપર, તે ચારિત્રને નમિયંરે ભવિકા. સિદ્ધચક્ર પદ વદો.
૩૯ ચય તે આઠ કર્મનો સંચય, રિકત કરે છે તેહ; ચારિત્ર નામ નિરૂત્તે ભાખ્યું, તે વંદૂ ગુણગેહરે. ભવિષ્ય સિધ્ધચક પર વટ
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચોથે
૩૨૩ અર્થ :-(હવે પાંચ ગાથવડે ચારિત્રપદની સ્તવના કરે છે.) ચારિત્રના બે ભેદ છે. એટલે કે દેશવિરિત ચારિત્ર અને સર્વવિરિત ચારિત્ર એમ બે ભેદવંત ચારિત્ર છે. તે પૈકી ગૃહસ્થાશ્રમીને સંસારવ્યવહાર જાળવવાની જરૂરિઆત હોવાના કારણુથી અપગ્ય પાળી શકવા લાયક ચારિત્રને દેશવિપિતિ (વિરતી તે ખરી પણ અમુક ભાગની વિરતી પળાય તેથી દેશવિરતિ) અને મુનિને સંસાર વ્યવહારની ઉપાધિબંધ પડવાને લીધે સર્વ પ્રપંચને વિરમ્યા હોવાથી સર્વવિરતિ ચારિત્ર ગણાય છે. જે મને હર ચારિત્ર પ્રવાહથી દેશવિરતિવંત શ્રાવક શ્રાવિકા ઉત્કૃષ્ટપણે બારમા દેવલેક સુધી અને સર્વવિરતિવંત મુનિ ઉત્કૃષ્ટપણે મોક્ષ સુધીનાં સુખ અનુભવે છે એવું જે ગતિદાયક ને વિક્રમણઘાયક ચારિત્ર જગતમાં જયવંતપણે પ્રવર્તે છે તેને હે ભવિજનો! પ્રણામ કર્યા કરે; કેમકે જે ચારિત્રસંપત્તિ અંગીકાર કરવાને માટે ચક્રવતી સરખા અપરિમિત સુખાનુભવીઓ પણ છ ખંડનું રાજ્ય તણખલાની પેઠે ત્યજી દે છે. તે ચારિત્ર અખંડ સુખના કારણરૂપ જાણીને હે ભવિજને ! મનમાં ધારણ કરેલ છે તે ચારિત્રને તમે પણ મનમાં ધારણ કરેકારણ કે જેઓ રાંક હતા તેઓ પણ સંયમ અંગીકાર કરવાથી ઈદ્ર નરેંદ્રને પણ પૂજવા લાયક થયા છે, એથી સિદ્ધ થાય છે કે જેને કેઈનું શરણું નથી તે જનના અભય શરણ રૂપ આનંદ પૂર્ણ ચારિત્રજ છે માટે હે ભવિજન! તેને વંદના કર્યા કરી અંગીકાર કરવાને ઉદય આવે તેવી ઉચ્ચ સબળ ભાવના ભાવ્યા કરે કે જેથી અંતરાય કર્મ દૂર થઈ ચારિત્ર પ્રાપ્તિને ઉદય અનુકુળ થાય. વળી જે ચારિત્રને બાર માસ પર્યાય વડે પાળ્યું હોય અર્થાત્ બાર મહિનાના જેટલા સમય થાય તેટલા સમયસ્થાન ચડતા અધ્યવસાય સહ ઉલ્લંધન કર્યાથી ચારિત્રવંતને સ્વરૂપ રમણ સંબંધી જે સુખ પ્રાપ્ત થાય છે તે સુખ અનુત્તર વિમાનવાસી દેના સુખ કરતાં પણ વિશેષ આનંદદાયક હોય છે, તેમજ તે ઉપરાંત ઉજજવળ પરિણામ વડે તરતમાદિ દેગ સહ ગુણયુક્ત થાય છે, તે ચારિત્રને હે ભવિજને નમન કરે. વળી જે ચારિત્ર આઠ કર્મની ઘણું પ્રકૃતિઓનું એકઠું થવું તે સમયના જે અંત આણું સંચેલી સિલક ખાલી કરે છે, તે ચારિત્ર કે જેનું નામ નિર્યુક્તિ કરે. ચયને રિત કરવા રૂપ યુક્તિ વડે ચારત્ર શબ્દની યુક્તિ પ્રકાશ કરેલી છે તે ગુણના રૂપ ચારિત્રને હે ભવિજને ! વંદના કર્યા કરે.
(૩૫-૪૦) જાણુતા વિહું જ્ઞાનેં સંયુત, તે ભવ મુગતિ જિર્ણદ; જેહ આદરે કર્મ ખપેવા; તે તપ શિવતરૂકંદરે. ભવિકા. સિદ્ધચક પદ વદે.
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૪
શ્રીપાળ રાજાને રાસ કરમ નિકાચિત પણ ખય જાઈ, ખિમા સહિત જે કરતાં; તે તપ નમી જેહ દીપાવે, જિનશાસન ઉજમતાંરે. ભવિકા. સિદ્ધચક પદ વંદે. આમ સહી પમુહા બહુ લદ્ધિ હોવે જાસ પ્રભાવેં; અષ્ટ મહાસિદ્ધિ નવનિધિ પ્રગટે, નમિયે તે તપ ભારે. ભવિકા. સિદ્ધચક્ર પદ દો. ફળ શિવસુખ મોટું સુરનરવર, સંપત્તિ જેહનું ફલ; તે તપ સુરતરૂ સરિખું વંદુ, શમ મકરંદ અમૂલરે. ભવિકા સિદ્ધચક્ર પદ દે.
૪૪ સરવ મંગળમાંહિ પહેલું મંગળ, વરણવીયે જે ગ્રંથે, તે તપપદ ત્રિહુ કાળ નમીજે, વર સહાય શિવપંથેરે. ભવિકા. સિદ્ધચક્ર પદ દે. ઈમ નવપદ ધૂણતો તિહાં લણો, હુ તનમય શ્રીપાળ; સજસ વિલાસ છે ચોથુખંડે, એહ ઇગ્યારમી ઢાળરે. ભવિકા, સિદ્ધચક્ર પદ દો.
અર્થ-(હવે પાંચ ગાથા વડે ત૫ પદને સ્તવી નવપદની સ્તવનાને ક્રમ પૂર્ણ કરે છે.) શ્રી તીર્થકર દેવ, પિતે તે જ ભવમાં મોક્ષની અંદર બિરાજનાર હતા એવું ત્રણ જ્ઞાનવડે કરીને જાણતાં છતાં પણ બાકી રહેલી કમ પ્રકૃતિઓનો ક્ષય કરવા માટે જે તપને મોક્ષવૃક્ષના મુખ્ય મૂળ રૂપ જાણી અંગીકાર કરી આદરે છે તે તપને હે ભવિજને ! વંદના કરે; કેમકે ક્ષમા સહિત તપ કરવાથી કઠિણ કર્મ બંધ પણ ક્ષય થઈ જાય છે અને જે તપના ઉજમણા વડે જિનશાસનને દીપાવે છે તે જિનશાસનતિકારક તને ભવિજને ! નમન કરો ! વળી જે તપના પ્રભાવ વડે આમષધિ વગેરે અઠ્ઠાવિશ લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે એટલે કે જે સાધુ મહારાજના પગે હાથ અડાડતાંજ રેગ માત્ર દૂર થઈ જાય તે આમાઁષધિ લબ્ધિ કહેવાય છે. મુનિરાજના મળમૂત્ર વડેથી રોગીના રોગ નાશ પામે તે વિટ પુરીષલબ્ધિ કહેવાય છે. મુનિરાજને લેમજ ઔષધી રૂપ હોય તે ખેલાષાધ લધિ કહેવાય છે. મુનિના શરીરને પરસે ઔષધિ રૂપ હોય તે જલેષધિ લબ્ધિ કહેવાય છે. મુનિના કેશ રૂવાડાં નખ વગેરે સઘળાં દવા જેવાં સર્વ રોગ નિવારક સમર્થ ને સુગંધી યુકત હોય તે
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચોથો
૩૨૫
સષધિ લબ્ધિ કહેવાય છે. એક વખતે બધી ઈદ્રિયોને સાંભળવાની ક્રિયા ઈદ્રિયદ્વારા સર્વ ઈદ્રિના વ્યાપારને જાણી લેવા અનુભવવાની શકિત હોય કિંવા બાર એજનની અંદર ચક્રવત્તિનું લશ્કર હેય તેની અંદર જ્યારે એકી વખતે બધી જાતનાં વાજા વાગે ત્યારે તે એકી વખતે વાગતાં વાજાંને જુદા જૂદા શબ્દ વડે વાગતાં કળી શકે તેવી શકિત પ્રાપ્ત થાય, તે સંભિન્નશ્રોત્ર લબ્ધિ કહેવાય છે. અવધિજ્ઞાનવંતની જાણવાની શકિત તે અવધિજ્ઞાન રૂ૫ લબ્ધિ કહેવાય છે. મન:પર્યવ જ્ઞાન વડે સામાન્ય માત્ર પણ આ પ્રાણીએ મનમાં ઘટ ચિંતવેલ છે એવું જાણે પણ તે ઘટ કે ને કયાને તે ન જાણી શકે; કિંવા અઢીદ્વીપ અંદરના મનુષ્યમાં મન સંબંધી બાદર પર્યાય જાણી શકે છે આ ઋજુમતિલબ્ધિ કહેવાય છે. ચિંતવેલે ઘડો સોનાને છે અને પાટલીપુરમાં બનેલું છે એવું જાણે કિંવા અઢીદ્વીપના મનુષ્યના મનના સૂક્ષ્મ વિચાર પર્યાય જાણવાની શકિત તે વિપુલમતિ લબ્ધિ કહેવાય છે. જઘાચારણ ને વિદ્યાચારણ લબ્ધિની પ્રાપ્તિ તે ચરણ લબ્ધિ કહેવાય છે. જે વડે દાઢ ઝેર યુકત થાય તે આશવિષ કહેવાય છે, તેના પણ બે ભેદ છે તે એ કે જાતિ આશિર્વિષ ને કર્મઆશિર્વિષ છે, તેમાં પણ જાતિ આશિવિષ સાપ, વીંછી, દેડકાં ને મનુષ્ય એ ચાર ભેદ રૂપ છે અને કર્મ આશિવિષ તિય"ચ તથા મનુષ્યને જ હોય છે. તે ત૫ ક્રિયા અનુષ્ઠાન દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે તેથી સાપની પેઠે બીજાના પ્રાણની હાણ કરી શકવાની શકિત પ્રાપ્ત થવી તે આશિવિષલબ્ધિ કહેવાય છે. કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત રૂપ તે કેવળલબ્ધિ કહેવાય છે. ગણપદની પ્રાપ્તિ તે ગણધર પ્રાપ્તિ તે ગણધર પદ લબ્ધિ કહેવાય છે. પૂર્વધર કે શ્રુતજ્ઞાનધરપણુની પ્રાપ્તિ તે ગણધર પદલબ્ધિ કહેવાય છે. પૂર્વધર કે શ્રુતજ્ઞાનધર પણાની પ્રાપ્તિ તે ગણધર પદલબ્ધિ કહેવાય છે. તીર્થંકર પદ પ્રાપ્તિ તે તીર્થકરલબ્ધિ કહેવાય છે. ચક્રવતિ પદ પ્રાપ્તિ કિંવા ચક્રવતિની રાજઋદ્ધિની રચના દષ્ટિ ગોચર કરાવી દે તે ચક્રવર્તિપણાની લબ્ધિ કહેવાય છે. બળદેવપદની પ્રાપ્તિ કિંવા બળદેવપણાની ઋદ્ધિ સ્કુરાયમાન કરી દેખાડે તે બળદેવપણાની લબ્ધિ કહેવાય છે. વાસુદેવપદપ્રાપ્તિ અથવા તેના જેવી ઋદ્ધિ કરી બતાવે તે વાસુદેવપણની લબ્ધિ કહેવાય છે, વાણી માં દુધ સાકર કરતાં પણ ધારે મિઠાસ પ્રાપ્ત થાય તે ક્ષીરાશ્રવ–મધ્યાશ્રવ–ધનાશ્રવ- ઈશ્વરસાશ્રય લબ્ધિ કહેવાય છે. હૈયામાં સકલસૂત્રાર્થ અચળરૂપ દ્વિભરેલી હોય તે કોષ્ટક લબ્ધિ કહેવાય છે. પદ સાંભળતાંજ પૂર્વાપરપદનું જ્ઞાન થાય તે પદાનુસારિણી. તેના ત્રણ ભેદ છે તે એ કે પ્રથમનું પદ સાંભળી છેલ્લા પદને મતલબ અટકી નિશ્ચય કરી લે તે અનુતપદાનુસારિણી, તથા છેલ્લા પદને
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ અર્થ સાંભળી પ્રતિકૂળપદવડે પહેલા પદ લગીની અટકળ બાંધવાની ચતુરાઈને ઉપયોગ કરે તે પ્રતિકૂળપદાનુસારિણી, અને વચલું પદ સાંભળવાવડે છેલ્લા પદનું જ્ઞાન મેળવી લે તે ઉભયપદાનુસારિણે એમ પદાનુસારિણીના ત્રણ ભેદ છે તે પ્રાપ્ત થવા સંબંધી પદાનુસારિણી લબ્ધિ કહેવાય છે. ખેડૂત ભૂમિને ખેડી કેળવી બીજ વાવી તેને અનેક બીજદાતા બનાવે છે, તે રીતે જ્ઞાનાવરણીય વગેરેક્ષપશમના અતિશયવડે એક અર્થરૂપ બીજના સાંભળવાથી અનેક અર્થરૂપી બીજેનું જાણપણું થાય તે બીજબુદ્ધિલબ્ધિ કહેવાય છે. ક્રોધની વૃદ્ધિથી દુશ્મનને હેજમાં બાળી દેવા અગ્નિજ્વાળા મૂકવાની શક્તિ તે તેજેલેશ્યા લબ્ધિ કહેવાય છે. (આ લબ્ધિ અનેક યોજના પર રહેલી વસ્તુને બાળી ભસ્મ કરે છે અને છડૂતપના પારણે એક મુઠી અડદના બાકળા ખાઈ તે ઉપર એક અંજળી ઉઠ્ઠું પાણી પી છ માસ ગુજારે ત્યારે પ્રાપ્ત થાય છે) આહારક શરીર કરવાની શક્તિ પ્રાપ્ત થવી તે આહારકલબ્ધિ કહેવાય છે. વૈક્રિય શરીર કરવાની શક્તિ પ્રાપ્ત થવી તે વૈકિયલબ્ધિ કહેવાય છે. (એ લબ્ધિના અણુવમહત્વાદિ અનેક ભેદ છે. અંતરાય કર્મના ક્ષપશમવડે
પણ બીજે મનુષ્ય ભિક્ષા કરી લાવેલું અન્ન લબ્ધિવંત પુરૂષ પોતે જમે છે તે ખૂટી પડે; પણ બીજા હજારે મહાત્મા જે જમવા બેસે તે ખૂટે નહી એવી શક્તિ પ્રાપ્ત થવી તે અક્ષીણમહાનસી લબ્ધિ કહેવાય છે. સંઘ રક્ષણ માટે કામ પડે તો ચક્રવતિની સેનાને પણ ચૂરી નાખે તેવી શક્તિ પ્રાપ્ત થવી તે પુલાકલબ્ધિ કહેવાય છે. આ અઠ્ઠાવીશ લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે, તેમજ અણિમા, ગરિમા, લધિમા વગેરે આઠ સિદ્ધિઓ એટલે કે ઝીણા કાણામાંથી દાખલ થઈ કિંવા કમળની દાંડીમાં પેશીને ચક્રવત્તિની ઋદ્ધિ વિસ્તારે તે અણિમારિદ્ધિ કહેવાય છે. મેરૂ પર્વત કરતાં પણ મહેસું શરીર કરી શકવાની શક્તિ તે મહિમાસિદ્ધિ, વાયુથી પણ અત્યંત ન્હાનું શરીર બનાવવાની શક્તિ તે લધિમાસિદ્ધિ, વજાદિકથી પણ ભારે શરીર કરવાથી ઈદ્રાદિકનો પણ પરાજય કરે તે ગરિમાસિદ્ધિ, ભયપર બેઠાં બેઠાંજ સૂર્યમંડળ વગેરેના સ્પર્શ કરી શકે તેવી શક્તિની પ્રાપ્તિ તે કામવશાઈવસિદ્ધિ પાણી ઉપર જમીનની પેઠે ચાલવાની શક્તિ તથા ભયમાં પાણીમાં ડૂબકી માર્યાની પેઠે પસી જવારૂપ શક્તિ તે પ્રાકામ્યસિદ્ધિ, ત્રણે લોકનું અધિપતિપણું ભેગવવું કિંવા તીર્થકર વા ઈદ્રની ઋદ્ધિનું વિસ્તારવું તે ઈશત્વસિદ્ધિ અને સર્વ જીવોને વશ કરવાની શક્તિ તે વશિત્વસિદ્ધિ કહેવાય છે. તેમજ મહાપ, પાંડુક, નૈસર્પ, પિંગળ, સર્વરક્ષક, સર્વરત્નક, કાળ, મહાકાળ, અને માણવક એ નવનિધિઓ પણ તપના પ્રભાવવડે પ્રાપ્ત થાય છે તે અચિંત્ય મહિમાવંત તપપદને હે ભવિજને ! મહાન ભાવસહિત
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ગાયા
३२७
નમન કરે.. કેમકે આ તપ કલ્પવૃક્ષની સમાન મનવાંછિત પૂર્ણ કરનાર છે. જેમ કલ્પવૃક્ષને પુષ્પ ફળ મકરદ વગેરે છે તેમ તપવૃક્ષને તેની જગેાએ શું છે તે કહી બતાવે છે કે-દેવતાની અને મનુષ્યગતિરૂપ પ્રાધાન્ય સપત્તિની પ્રાપ્તિ કરાવવા રૂપ ફૂલ છે, શમતારૂપ અમૂલ્ય ને વેગતિથી પ્રસરતા સુગધી રજકણા છે, અને મેાક્ષ સુખની પ્રાપ્તિ મહાન્ ફળ છે માટે કલ્પવૃક્ષની પેઠેજ નવપદ કલ્પવૃક્ષ સ દુઃખ શમન કરી ઇચ્છિત સિદ્ધિ આપનાર છે જેથી હું વિજને ! તે તપપદને જેમ હું વંદના કરૂં છું તેમજ તમે પણ વંદના કરા કે તેના લીધે મજબૂત કર્યાં પ્રકૃતિયેા ઢીલી થઈ જાય. તેમજ લૌકિક અને લેાકેાત્તરમાં પણ જે જે માંગળિકનાં કારણેા છે તે તે સર્વ મંગળાની અંદર મુખ્ય મંગળ તપ જ છે એથીજ સવ ગ્રંથામાં તપ મંગળનું વણ્ન કરવામાં આવે છે અને આવશ્યકની અંદર પણ અંતે તપ મગળજ કથન કરેલ છે. દરેક ગ્રંથામાં કવિ પંડિતા ગ્રંથની શરૂઆતમાં, ગ્રંથની મધ્યમાં અને ગ્રંથની પૂર્ણાહુતીમાં મોંગલાચરણુ કરે છે તે પૈકી આદ્ય મંગળાચરણ કરવાના હેતુ ગ્રંથની પૂત્તિ શૈાભા નિવિઘ્નતા પ્રાપ્તિ માટે હાય છે, મધ્ય મગળાચરણ કરવાના હેતુ ગ્રંથની કાયમતા થવાની ઇચ્છા પૂર્ણ થવા માટેનુ હાય છે અને અંતિમ માંગળાચરણનુ હેતુ પર પરાથી ગ્રંથ વિસ્તાર નિમિત્તને હાય છે; પરંતુ બધાં મંગળાચરણેામાંથી તપ સંબધી મંગળાચરણ કરવું એજ સર્વોત્તમ છે, કેમકે બીજા મંગળાચરણા આ લેાકની સિદ્ધિઓ આપવા રૂપ છે, પરંતુ તપ રૂપ મંગળાચરણ તા સફ્ળ ઉપાધિ રહિત અખ'ડાન'દ મેાક્ષ મદિર મેળવવામાં મદદગાર રૂપ છે, માટે હે વિજને ! એથી તે તપ પદને સવાર, મધ્યાહ્ન ને સંધ્યા એ ત્રણે કાળ વખતે નમન કર્યાં કરેા, કે જેથી શિળપથની સહાયતા મળે. આ પ્રમાણે શ્રીપાળ મહારાજા પૃથક પૃથક વિસ્તાર પૂર્ણાંક સ્તવન કરવામાં તન્મયતા સાથ લીન-એકરસ બની ગયેા. ( દરેક કર્મની અંદર જ્યારે એકાગ્રચિત્તવંત મની તે કામય મનાય છે ત્યારેજ તે કાર્યના ખરા રહસ્ય, મહત્વ ને સિદ્ધિના સાતા થઇ તેનુ ફળ મેળવવા અવશ્ય ભાગ્યશાળી થવાય છે કવિ યશેાવિજયજી કહે છે કે આ ચેાથા ખડની અંદરની સારા યશના વિલાસ આપવા રૂપ અગ્યારમી ઢાલ પૂર્ણ થઇ, તે એજ મેધ આપે છે કે આ નવપદના યા
નમાં લીન થવાથી સુયશના વિલાસ જના શ્રીસિદ્ધચક્રજીના સ્તવનાદિમાં
પ્રાપ્ત થાય છે; માટે તન્મય અનેા )
સ
કલ્યાણેચ્છુ (૪૧-૪૬ )
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
( દાહા છંદ. )
ઇમ નવપદ સુણતા ચકા, તે ધ્યાને' શ્રીપાલ; પામ્યા પૂરણ આઉખે, નવમા કલ્પ વિશાલ. રાણી મયણા પ્રમુખ વિ, માતા પણ શુભ ધ્યાન; આઉષે પૂરે તિહાં, સુખ ભાગને વિમાન, નરભવ અંતર સ્વર્ગ તે, ચાર વાર લહિ સેવ; નવમે ભવ શિવ પામશે, ગૈાતમ કહે નિગ વ તે નિરુણી શ્રેણિક કહે, નવપદ ઉલસિતભાવ; અહે। નવપદ મહિમા વડા, એ છે ભવજલનાવ. વલતુ' ગૌતમ ગુરૂ કહે, એક એક પદ ભત્તિ; દેવપાલમુખ સુખ લહ્યાં, નવપદ મહિમા તત્ત, કિ અહુના મગધેશ તું, ઇક પદ ભકિત પ્રભાવ; હોઈશ તીર્થંકર પ્રથમ, નિશ્ચય એ મન ભાવ.
૧
66
૨
૩
૫
અથ:-આ પ્રમાણે તદાકાર ચિત્તથી નવપદજીનુ સ્તવન કરતાં અને ધ્યાન ધ્યાતાં શ્રીપાળમહારાજા પેાતાની પ્રશ'સનીય આયુમર્યાદા પૂર્ણ કરી નવપદજીના પ્રભાવવડે નવમા દેવલેાકમાં ઉત્કૃષ્ટ આયુસહ ઉત્પન્ન થયા. તેમજ મયણાંસુંદરી વગેરે રાણીએ અને માતા પણ શુભધ્યાનના પ્રતાપથી તે જ દેવલેાકની અંદર પૂર્ણ આયુસહ ઉત્પન્ન થયાં અને ઉત્તમ સ્વસુખના અનુભવ લેવા લાગ્યાં. આટલું. શ્રીપાળચિરત્ર વર્ણવી અ`તમાં શ્રેણીકરાજાની આગળ ગવરહિત પટ્ટધર ગોતમસ્વામીએ કહ્યુ કે તે પછી દેવલાકમાંથી નરભવ, નરભવમાંથી દેવભવ એમ ચાર વખત કરી નવા ભવની અંદર શ્રીપાળમહારાજા, માતા કમળપ્રભા અને નવે રાણીએ એ અગ્યારે પુણ્યભાજનજીવ મેાક્ષમદિરમાં મ્હાલી અખડાન'ક્રના ભેાક્તા થશે.’ એ સાંભળીને શ્રેણિક રાજા નવપદજીના મહિમામાં ઉલ્લાસવંત ભાવવાળા થઈ કહેવા લાગ્યા. અહા! આવા નવપદજીના મહાન મહિમા છે ! ખચિત નવપદજીનું નામ, સ્તવન, ધ્યાન, ભવ રૂપી સમુદ્ર તરવાને જહાજ સમાનજ છે” આવા ઉદ્ગાર સાંભળી તે શ્રેણિકરાજા પ્રત્યે ફરીતે ગૌતમસ્વામીજીએ કહ્યું”—નવપદ પૈકી એક એક પદનીજ ભક્તિ કરવાથી દેવપાળ વગેરે પુણ્યશાળીઓએ સ્વગ સુખ, તીર્થંકર ગેાત્ર વગેરે પ્રાપ્ત કરેલ છે એથી એ નવપદના મહિમા સત્ય પ્રતિતી વંત છે, હું મગદેશ પતિ !
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથે
૩૨૯ નવપદજીના મહામ્ય સંબંધી વિશેષ શું કહું પણ એ નવપદ પૈકી એક સમકિત દર્શન પદની ફક્ત ભકિત કરવાના પ્રતાપથીજ તમે પણ નિશ્ચય મનના ભાવ વડે તીર્થંકર ગોત્ર બાંધી આવતી વીશીમાં પદ્મનાભજી નામના પહેલા તીર્થંકર થશો, એમાં જરા પણ શંકા નથી માટે સમકિત દર્શન પદની ભાવના વૃદ્ધિ સહ કાયમ રાખી આરાધનમાં લીન થજે.”!
(૧-૨) ૌતમવચન સુણી ઇસ્યાં, ઉઠે મગધનરિદ; વધામણી આવી તદા, આવ્યા વીર જિર્ણદ. દેહેં સમવસરણ રચ્યું, કુસુમવૃષ્ટિ તિહાં કીધ; અંબર ગાજે દુંદુભિ, વર અશક સુપ્રસિધ્ધ. સિંહાસન માંડયું તિહાં, ચામર છત્ર દ્વલંત; દિવ્ય દેવની દિયે દેશના, પ્રભુ ભામંડલવંત. વધામણી દેઈ વાંદવા, આ શ્રેણિકરાય; વાંદી બેઠો પરખદા, ઉચિત થાનકે આય. શ્રેણિક ઉદ્દેશી કહે, નવપદ મહિમા વીર; નવપદ સેવી બહુ ભવિક, પામ્યા ભવજલ તીર. આરાધનનું મૂળ જસ, આતમ ભાવ અછે; તિણું નવપદ છે આતમા, નવપદ માંહે તેહ,
ધ્યેય સમાપત્તિ હુયે, ધ્યાતા ધ્યાન પ્રમાણ; તિણ નવપદ છે આતમા, જાણે કેઈ સુજાણુ. લહી અસંગ ક્રીયાબળે, જસ ધ્યાને જિર્ણો સિધ્ધિ તિણે તેહવું પદ અનુભવ્યું, ઘટમાંહિ સકલ સમૃદ્ધિ, ૧૪
અર્થ આ પ્રમાણે ટંકશાળી વચને સાંભળી આનંદ પૂર્ણ ચિત્તથી શ્રેણિક રાજા ગૌતમ ગુરૂશ્રીના પદ વાંદી જેવા ઉઠી ઉભા થઈ પોતાના પાટનગરતરફ વિદાય થવા લાગ્યા તેવામાં તે વનપાળકે આવી વાર વધામણ આપી કે “ જગજરુદ્ધારક શ્રી વીરપ્રભુછ ઉદ્યાનમાં આવી સામે સર્યા છે. દેવતાઓએ ત્રિગઢસહ સમવસરણ રચ્યું છે. પંચ વરણ સુગંધી પુલને ઢીંચણ પ્રમાણ વર્ષાદ થયે છે. આકાશમાં દેવ દુભી ગાજી
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦
શ્રીપાળ રાજાને રાસ રહેલ છે. પ્રસિદ્ધ શ્રેષ્ઠ શિક વૃક્ષ શેભી રહ્યું છે. સિંહાસન સ્થાપેલા છે. તે પર પ્રભુજી બિરાજી દિવ્યદેવની સાથે દેશના દઈ રહ્યા છે. પાછળ ભામંડળ બાર સૂર્યના તેજ સહિત ગાજી રહેલ છે અને બાર જોડી ચામર છે જેડી છત્ર ચામર ઢળી શોભી રહેલાં છે. ” આ મુજબ અત્યાનંદકારી વધામણી મળી કે તે જ સમયે શ્રેણીકરાજા શ્રી વીરપ્રભુને વાંદવા ચાલ્યા અને પંચાભિગમ સાચવી વિધિ સહ પ્રભુપદ વંદન કરી બેઠેલી બાર ૫ર્ષદાની અંદર જ્યાં પોતાને બેસવું યોગ્ય હતું ત્યાં બેસી દેશના સાંભળવા લાગ્યા. કરારી દસ્તાવેજ થયા પછી મતા સાક્ષીની જરૂર હોવાથી નવપદજીના મહાભ્યની લગની રૂપ બેધને ગૌતમસ્વામી દ્વારા શ્રેણિક રાજના મનપટ્ટમા દસ્તાવેજ તો લખાઈ ચુક હતો એથી મતા સાક્ષી રૂપ નિશ્ચયપદ પામવા શ્રી વિરપ્રભુશ્રીએ તે નવપદજીના રંગ તરંગને જ ઉત્તેજીત કરવા નવપદ વર્ણન સંબંધ શ્રેણિક રાજને ઉદ્દેશીને જ પ્રકાશવું શરૂ કર્યું કે-હે મગધેશ ! નવપદજીના સેવન પ્રતાપથી ઘણુજ ભવિક મનુષ્ય સંસાર સાગર તરી પેલે પાર પહોંચી મોક્ષસુખના ભોક્તા થયા છે. જો કે નવપદજીના મૂળ આરાધન રૂપ તો અપાર આત્મ ભાવજ છે; તે પણ તેનું ખરૂં તત્વ વિરલાજ મેળવી શકે છે, માટે તે મેળવી નવપદારાધન કરવું; કેમકે નવપદ તેજ આત્મા છે અને નવપદની અંદર પણ એજ આત્મા પ્રગટ ભૂત છે. વસ્તુ ધ્યાવા લાયક છે તે ધ્યેય કહેવાય છે. તે ધ્યેયની સર્વ પ્રકારે સંપૂર્ણતા પામવા વડે ક્યાતા જીવની ચેય વસ્તુના ધ્યાનનું પ્રમાણપણું થાય છે, કેમકે દયેયની પૂર્તિ વગર ધ્યાનની પૂર્તિ થતી નથી અને ધ્યાતાના ધ્યાનનું પ્રમાણ દયેય સમાપ્તિ વડે જ થાય છે એ માટે નવપદ તેજ આત્મા છે, એ ગુણ ગુહ્ય તત્વ કેઈ સુજાણ જનજ જાણે છે. શુકલ ધ્યાનના ચોથા પાયાના ધ્યાન વડે અસંગ ક્રિયા પ્રાપ્ત કરી તે ક્રિયાના બળથી નવપદમાંના જે પદની આરાધનાને લીધે જે જીએ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી તે પ્રાણીયે તેવુંજ પદ અનુભવ્યું એટલે કે અસંગ ક્રિયા વડે-ગ નિયમ સહિત અરિહંત પદનું ધ્યાનારાધન કરવાથી તે આરાધકને આત્મા અરિહંત રૂપ પદનોજ જોક્તા થાય છે, એથી નિશ્ચય નય વડે સિદ્ધ થાય છે કે આત્મ ઘટની અંદરજ સર્વ પ્રકારની સિદ્ધિ દ્ધિઓ વિદ્યમાન છે. મતલબ કે જે સિદ્ધિ મહાન કષ્ટ વેઠી આમ તેમ રખડી ધન મેળવી સિદ્ધ કરવા ફાંફાં મારવા કરતાં પોતાના ઘટમાંજ રહેલી સિધિ મેળવવા યત્ન કરવામાં આવે તે બેશક તદ્રુપ થાય છે. પિંડમાં તે જ બ્રહ્માંડમાં છે માટે બ્રહ્માંડ બેન્યા કરતાં પિંડજ ખેલ કે જેથી પોતાની મેળેજ સર્વ સિદ્ધિને અનુભવી થવાય છે. જે જે જ્ઞાન લબ્ધિ કે જે જે
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચેાથો
૩૩૧
સિધ્ધિ સ્માધ્ધ છે તે તે ભૂગાળ ખગાળ ખાળતાં પ્રાપ્ત થતી નથી, પરંતુ અધ્યાત્મખળ વડે આત્મામાં તેની ખેાળ કરવામાં આવે તે તે અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે, માટેજ અધ્યાત્મખળ મેળવી આત્માને શેાધ કરી સકળ સિધ્ધિ સ્વાધીન કરવી
( ઢાળ ખામી-સ્વામી સીમધર ઉદેસે—એ દેશી. ) અરિહં’ત પદ ધ્યાંતાકા, દવહ ગુણુ પાયરે; ભેદ છેદ કરી આતમા, અરિહંતરૂપા થાયરે. વીર જિણેસર ઉપદિસે, સાંભળો ચિત્ત લાઈરે; આતમધ્યાને આતમા, ઋદ્ધિ મળે સવિ આઈ. વી. ૨ રૂપાલીત સ્વભાવ જે, કેવળદ‘સણુ નાણ્િરે; તે ધ્યાતાં નિજ આતમા, હાયે સિદ્દગુણ ખાણીરે. વી. ૩ ધ્યાતાં આચારજ ભલા, મહામંત્ર શુભ યાનીરે; પંચ પ્રસ્થાને આતમા, આચારજ હાર્યે પ્રાણીરે. વી. ૪ તપ સજ્ઝાયે રત સદા. દ્વાદશ અંગના ધ્યાતારે; ઉપાધ્યાય એ આતમાં, જગમધવ જગભ્રાતારે. વી. ૫ અપ્રમત્તે જે નિત રહે, નવિ હરખે નિવ શેાચેરે; સાધુ સુધા તે આતમા, શું મૂડયે શું લાગેરે. વી. ૬ સમ સવેગાદિક ગુણા, ખયે ઉપશમ જે આવેરે; દર્શન તે િહજ આતમા, શું હુંય નામ ધરાવેરે. વી. ૭ જ્ઞાનાવરણી જે કમ છે, ક્ષય ઉપસમ તસ ક્ષયરે; તા હાયે ઐહિજ આતમા, જ્ઞાન અભેાધતા જયરે. વી, ૮ જાણા ચારિત્ર તે આતમા, નિજ સ્વભાવમાંહિ રમતારે; લેયા શુધ્ધ અલ કર્યા, માડવને નવ ભમતારે. ઈચ્છારોંધે. સ`વરી, પરિણતિ સમતા યાગે; તપ તે ઐહિજ આતમા, વરતેનિજ ગુણ ભાગેરે. વી. ૧૦ આગમ નાઆગમતણેા, ભાવ તે જાણા સાચારે; આતમભાવ સ્થિર હાળે, પરભાવે મત રાચારે.
'
વી. ૯
વી. ૧૧
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
અષ્ટ સકળ સમૃધ્ધિની, ઘટમાંહે ઋદ્ધિ દાખીરે; તિમ નવપદ ૠધ્ધિ જાણુ, આતમરામ છે સાખીરે. વી. ૧૨ ચાગ અસ`ખ્ય છે જિન કથા, નવપદ મુખ્ય તે જાણારે; એહતણે અવલ બને, આતમધ્યાન પ્રમાણેારે. વી. ૧૩ ઢાળ ખારમી એડવી, ચેાથે ખડે પૂરીરે;
વી. ૧૪
વાણી વાચક જસતણી, કાઇ નયેં ન અધુરીરે. અથ:-( ગાતમસ્વામીએ જે નવપદજીના મહિમા નિશ્ચય નય આશ્રયિને વ્યવહાર દેશના રૂપ કથન કર્યાં હતા તે ઉપદેશને હવે શ્રી વિરપ્રભુજી વ્યવહારનય આશ્રયિને નિશ્ચયનયરૂપ દેશના દેતાં યાગ કળા પ્રકાશે છે કે) અનંત ચતુષ્ટમયનું વિચારવારૂપ દ્રવ્ય તથા જ્ઞાન દર્શનાદિ અનંત ગુણુના વિચારવા રૂપ ગુણ અને અશુરૂ લઘુ આદિ પર્યાયપલટનનું વિચારવારૂપ પર્યાય એ ત્રણ પ્રકારવડે શ્રી અરિહંતપદને જો ધ્યાવામાં આવે તે શ્રી પરમાત્મા અરિહંત વચ્ચે ને માનવ આત્મા વચ્ચે જે તફાવત છે તે ભેદ ટળી જઈ અભેદ્યપણુ પ્રાપ્ત થતાં આત્મા તે જ પોતે અરિહતરૂપ થાય છે. એટલે કે જે વસ્તુ તરફ્ નિશ્ચય મનની સબળ ભાવના અચળ ધ્યાનધારણાદિપૂર્વક જોડાઈ રહે તે વસ્તુરૂપજ પેાતાના આત્મા બને છે. સાબત તેવી અસર થાય એ પરપરાના નિયમજ છે! જ્યારે જગજ જાળને જલાંજળી દઈ ધ્યાનજાળમાં તદાકાર થવાય છે ત્યારે જે વસ્તુના સંગમાં લીન થવાયું હાય તે વસ્તુ તેની તદ્ઘીનતાને લીધે ઉપાસકને આપરૂપ ગુણ બક્ષી અભેદ અનાવે છે, એ નિવિવાદની વાર્તા છે; પરંતુ જ્યાં લગી જે જીવે ચાગ મહીમાના રહસ્યને પૂર્ણપણે ઉંડા ઉતરી અનુભવ મેળવ્યો નથી ત્યાં લગી તે જીવ યા વાતને વગર આનાકાનીયે કદી પથ કબૂલ કરશે જ નહિ. ગામડીયેા શહેનશાહતના સુખની સત્યતા શી રીતે અનુભવમાં લઈ શકે ? કવિ કહે છે કે-શ્રી વીર્ જિનેશ્વરજી આ પ્રમાણે ઉપદેશ આપે છે તે ચિત્ત દઈને સાંભળજો અને નિશ્ર્ચય કરો કે આત્માના ધ્યાનવડેજ જ્ઞાન દેન ચારિત્રમય આત્માની સર્વ ઋદ્ધિ સ્મૃધ્ધિ આપીનેજ પ્રાપ્ત થાય છે, ( તે પછી મીા પદસંબધી સિધ્ધભગવાનનું વર્ણન કરે છે. ) જે સિધ્ધપ્રભુ રૂપરહિત-અરૂપિસ્વભાવવંત છે, તથા કેવળદર્શીન અને કેવળજ્ઞાનમય છે, તે સિધ્ધભગવતશ્રીને ધ્યાતાં સિધ્ધની ખાણ સરખા આત્માજ સિધ્ધસ્વરૂપી થઇ શકે છે. ( હવે આચાર્યપદ સંબંધમાં કહે છે. ) સૂરીમંત્રના જપનારા શુભધ્યાનધારી સારા આચાય ને ધ્યાતાં પચમસ્થાનને સાઘતા આત્માજ આચાય રૂપ થાય છે, તે પાંચ સ્થાન એ છે કે વિદ્યાપીઠ, સૌભાગ્યપીઠ,
૩૩૨
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચેાથા
૩૩૩ લક્ષ્મીપીઠ, મત્રરાજ પ્રયાગપીઠ અને સુમેરૂપીઠ, તે પૈકી વિદ્યાપીઠના મંત્ર ખાર પદના, વમાનવિદ્યા વગેરે સૂરિમંત્ર સવાર્કેટિજાપસહિત જપવું, સાધવું, કોટિસૂત્રના માતા થવું. તથા સાભાગ્યપીઠમાં પણ ઉપર પ્રમાણે મત્રજાપાઢિ કરી સમસ્ત માનવને વહાલું થવું અને આદ્રેયવચનવંત થવું તેમજ લક્ષ્મી પીઠમાં પણ તે જ મંત્રારાધન કરી રાજાદિને વશીભૂત કરી મહિમાવંત થવું મંત્રરાજ પ્રયાગપીઠમાં પણ તે જ મંત્રના આરાધનવડે સઘળી ઇતિ એટલે કે-જ્યાં જેટલા ઈંચ વરસાદની જરૂર હૈાય ત્યાં તેટલેાજ વરસાદ થાય, વરસાદની અછત ન થાય, પાકેલુ ધાન તીડ આવીને ન ખાઇ જાય, ઉંદર પેદા થઈ ધાનના છેડવાને કાપી ન ખાય, ખીએ ખેતીના નાશ ન કરે, જ્યાં વિચરતા ડ્રાય ત્યાંના રાજા કે ત્રીજી હદના રાજાના લશ્કરની ધમાધમનેા ભય ન થાય; એ સાત જાતની ઈતિ-ઉપદ્રવ, તથા કામદ્રુમણુ મારણમેાહન વસ્યાદિ પરાયાનાં કરેલાં ન ચાલી શકે અને સુમેરૂપીઠમાં તે જ મંત્રપ્રચેાગવડે ઇંદ્રાદિદેવે પણુ જેને માનની નજરેથી નિહાળે; ગીતમસ્વામી વગેરેની પેઠે લબ્ધિવંત થાય અને અજેય-અજિત ડાય તે પાંચ પ્રસ્થાનધારક . આચાર્ય મહારાજનું ધ્યાન કરવાની લીનતામાં આત્માજ સ્વયમેવ આચાયરૂપ થાય છે. ( હવે ઉપાધ્યાયજી સંબંધમાં કથન કરે છે) જઘન્ય મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ ભેદસહિત તપસ્યા કરનારા, સ્વાધ્યાય ધ્યાનમાં હંમેશાં લગનીવંત રહેનારા, દ્વાદશાંગીના યાતા અને જગતજીવમાત્રના સુમિત્ર તથા ભાઇ સરખા ઉપકારી જે ઉપાધ્યાજી છે તેમનુ ભાવનાની સુરતાસહિત યાગમાગČમાં સ્થિત રહેતાં આત્માજ આત્માના ગુણની શેાધ વડે ઉપાધ્યાયરૂપ બને છે. ( ૫'ચમપદ સાધુજીના સંબધમાં કહે છે) જે સાધુ હંમેશાં સાતમા અપ્રમત્ત ગુણુસ્થાનકને અવલખી જીવન ગુજારી રહેલ છે, પ્રમાદ ગુણુઠાણાની આચરણા કરતા નથી, સ્તવના કરવાથી હર્ષોં અને નિંદા કે ઉપદ્રવ કરવાથી નારાજ થતા નથી તે સાધુમહારાજનું ધ્યાન ધરવું, નહીં કે માત્ર વૈષધારી સાધુનું ધ્યાન ધરવું ! કેમકે કઈ માથું મુંડાવ્યે કે લેાચ કરાવ્યે સાધુપદના ગુણેાની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી ! એ તે કાયાકષ્ટ છે. સત્યગુણ તેા જે ઉપર કહ્યા તે છે, તે ગુણુ ધરનારા સાધુજીનું ધ્યાન ધરવાથી વિશ્વ દૃષ્ટિવંત થઈ આત્મા પોતેજ સાધુ સ્વરૂપી થાય છે. ( હવે સમકિત દેન પદ સબંધમાં કહે છે. ) જે દનપદ સમ સંવેગ વગેરે શબ્દથી નિવે અનુકંપા અને આસ્તિકતા એ પાંચ ગુણુ ક્ષય ઉપશમના પ્રભાવ વડે પ્રાપ્ત થઈ શકતાં સમ્યક્ત્વદનની પ્રષ્ટતા થાય છે તે સમકિત દેન કહેવાય છે નહીં કે નામધારી એટલે નામનાજ સમક્રિવત ગણાવાના ડાળ રાખવાથી સમકિતી થવાય છે !
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૪
શ્રીપાળ રાજાને રાસ તેવું સમકિત સ્વરૂપ આત્મા પોતેજ સમકત્વ ધ્યાનની લીનતા વડે પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ( હવે જ્ઞાનપદ સંબંધમાં કથન કરે છે, જે જ્ઞાન વડે જ્ઞાનાવરણીય કર્મની પાંચ પ્રકૃતિ પૈકી કેટલીક પ્રકૃતિ ક્ષય થાય ને કેટલીક ઉપશમ થાય તો ખુદ આત્માજ જ્ઞાનરૂપ થઈ અબોધતાને અંત કરી શકે છે. ( ચારિત્ર સંબંધમાં વર્ણન કરતાં કહે છે કે ) જે આત્મા વિભાવથી એટલે કે પોતાને ન છાજતા ભાવોથી વિરામ પામ્ય-પાછો હઠી બંધ પડયો અને પોતાના સ્વભાવમાં રમણ કરતે સારી લેશાઓથી ભાવંત બની ફરીને મોહરૂપ જંગલમાં ન ભટકનારો થાય તે આત્મા ચારિત્રરૂપ થયોજ જાણવો. (હવે તપ પદ વિષે કહેતાં પ્રભુશ્રી કથન કરે છે કે, જે આત્મા સમતા રૂપ બની સમતાના ગની અંદર આત્મ પરિણતિવંત થાય તો તે આત્મા નિજ પરિણુતીના ચવડે સંવર ગુણના આદરવાથી ઈચ્છાને રાકી પાડે, તથા પોતાના મૂળ ગુણને ભકતા થઈ કંડકને કમી કરી ક્ષમાના કંડકને વધારી દે તે ખુદ તે આત્મા આત્મબળ યોગે તપ સ્વરૂપજ થાય છે; માટે સિદ્ધાંત ભણવા તે શ્રુતજ્ઞાન વગર અન્ય ચાર જ્ઞાન જાણવાં તે આગમ, કિંવા જ્ઞાની અનુપયોગી તે આગમ અને જ્ઞાની ઉપગી તે નોઆગમ કહેવાય છે–એ આગમ ના આગમન ભેદ અને તેના સાચા ભાવ જાણી લઈ ચપળતા મટાડીને હે ભવિજન ! તમે પરભવમાં રૂચિવંત ન થતાં ફક્ત આત્મભાવની ભૂમિકામાંજ કાયમ થજો કે જેથી આત્મકલ્યાણની વૃદ્ધિ થઈ અંતે અખંડાનંદના ભકતા થવાય. અર્થાત્ આગમવડે ભાવનિખેપાને અવલંબી અરિહંતશ્રીના ઉપયોગ વડે તે ધ્યાનમાં લીન થવાથી ધ્યાનલીન જીવ ઋજુસૂત્ર નયપ્રભાવે અરિહંત કહેવાય છે, માટેજ અરિહંત પદને ધ્યાનાર અરિહંત નિપજાવનારને જ અરિહંત કહેવાય એમ નવપદની ભાવના કરવી. કેમકે અષ્ટસિદ્ધિ નવનિધિ વગેરેની સર્વ સમૃદ્ધિ આત્માની અંદરજ ગુપ્તપણે રહેલી છે. તેમજ નવપદની ત્રાદ્ધિ પણ આત્મામાંજ છુપાઈ રહેલી છે. તે સકળ સમૃદ્ધિને આધ્યાત્મના શોધબળથી શોધી પ્રકટ કરી તેના સેકતા થવું કે જેથી ખુદ આત્મારામસચિત ને આનંદરૂપ સચ્ચિદાનંદજ સાક્ષીભૂત થઈ સર્વ ગુપ્ત સત્તાને માલિક બનાવવા મદદગાર થશે. જો કે આત્માશુદ્ધ થવા સંબંધમાં જિનેશ્વર દેવે સંખ્યા વગરના ગ-ઉપાય કહ્યા છે, તથાપિ તે બધા રોગો પૈકી આ નવપદ આરાધન યોગ સર્વમાં મુખ્યતા ધરાવે છે માટે આ નવપદના આલંબન સહિત આત્મધ્યાન કરવું તે જ પ્રમાણ છે. ( કવિ કહે છે કે શ્રી પરમાત્માની કહેલી વાણી અગર મેં કહી બતાવેલી વાણુ સાતે નય સમ્મત છે; નહીં કે એકે નયથી અપૂર્ણ છે તે તેવી પૂર્ણ નય ગર્ભિત
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ સાથેા વાણીવંત શ્રીપાળજીના રાસની અંદર ચેાથા ખંડની થઈ તે એજ મેધ આપે છે કે નવપદનું ધ્યાન કે જે શુદ્ધિનું સાધન છે માટે એવુજ આરાધન કરો. )
૩૩૫
ઢાળ પૃથુ સર્વોત્તમ આત્મ( ૧–૧૪ )
બારમી
(દોહા છંદ. )
વચનામૃત જિનવીરનાં, નિરુણી શ્રેણિકભૂપ; આનદિત પહેાતા ધરે, ધ્યાતા શુદ્ધ સ્વરૂપ. કુમતિમિર સિવ ટાળતા, વદ્દમાન જિનભાણુ; વિક કમલ મિાહતા, વિહરે મહિયલ જાણુ. એ ત્રીપાળ નૃપતિ કથા, નવપદમહિમા વિશાળ; ભગુણે જે સાંભળે, તસ ધર મંગળમાળ.
૩
અર્થ:–આ પ્રમાણે શ્રી વીર પ્રભુજીનાં અમૃતથી પણ અધિક મિષ્ટ જીવનદાતા સર્વાં રાગશાંતક વચના સાંભળીને સમકિત સાધક શ્રેણિક રાજા શ્રી વીરજીને નમસ્કાર કરી હષ સહ રવાના થઈ પેાતાના રાજમહાલયમાં જઇ પહોંચ્યા અને ચિત્તની અંદર શુદ્ધ સ્વરૂપ ચિત્ત આનંદના સમુહ ધ્યાતા સમય વ્યતિત કરવા લાગ્યા. કેવળ જ્ઞાન રૂપ સૂર્ય પ્રકાશ વડે અજ્ઞાનરૂપ અધિકારને દૂર કરતા તથા ષદ્રવ્યરૂપ કેવળ સૂર્યાંના કિરણેા વડે ભવિકજનેાના હૃદય કમળાને વિકશ્વર કરતા જિનભાણુ શ્રી વીરજિનેશ્વરજી પણ પૃથ્વી તળને પાવન કરવા વિહાર કરી વિચરવા લાગ્યા. કવિ કહે છે કે આ શ્રીપાળ મહારાજાની કથા નવપદજીના વિશાળ મહિમા યુકત મેં આપ શ્રોતાગણ અગાડી અથથી ઇતિ લગી કો સંભળાવી છે એ કથાને જે કાઇધમપ્રેમીજન સાંભળશે-વાંચશે મનન કરશે તેના ઘરની અંદર નવપદજીના અધિષ્ઠાયક દેવ, મંગળમાળા વિસ્તારશે.( એટલું કહી હવે કરેલા પ્રયાસ સબંધમાં પુનઃવિ કહે છે કે:-) (૩)
૧
ચ (ઢાળ તેરમી–રાગ ધનાશ્રી–મુણિયા થુણિયારે પ્રભુ તું સુરપતિ જિન થુણિયા–એ દેશી )
તૂ તૂòારે મુઝ સાહિબ જગને! તૂઢ;
એ શ્રી પાળના રાસ કરંતાં, જ્ઞાન અમૃતરસ ઠારે. મુ. ૧ પાયસમાં જિમ વૃદ્ધિનું કારણ, ગાયમના અંગૂઠેા;
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ જ્ઞાનમાંહિ અનુભવ તિમ જાણે, તે વિણ જ્ઞાન તે જૂઠરે. મુઝ સાહિબ જગને ડો. ઉદકપમૃતકશાન તિહાં, ત્રીજે અનુભવ મીઠો; તે વિણ સકળ તૃષા કિમ ભાંજે, અનુભવ પ્રેમ ગરીરે. મુજ સાહિબ જગનો તૂટે. પ્રેમતણી પરે શીખો સાધો, જોઈ સેલડી સાંઠો: જિહા ગાંઠ તિહાં રસ નવ દીસે, જિહાં રસ તિહાં નવ
( ગાંઠરે. મુ. ૪ જિનહી પાયા તિનહી છિપાયા, એ પણ એક છે ચીઠે; અનુભવ મેરૂ છિપે કિમ મહોટે, તે સઘળે દોરે. મુજ સાહિબ જગનો તૂટે. પૂરવ લિખિત લિખે સવિ લેખ, મિસી કાગળ ને કાંઠો; ભાવ અપૂરવ કહે તે પંડિત, બહુ બોલે તે બાંઠેશે. મુ. ૬ અવયવ સવિ સુંદર હોય દેહે, નાકે દીસે ચાઠો; ગ્રંથશાન અનુભવ વિણ તેહવું, શુક જિ મુતપાઠરે. મુજ સાહિબ જગનો તૂઠે. સંશય નવિ ભાંજે શ્રુતજ્ઞાને, અનુભવ નિચય જેઠે; વાદવિવાદ અનિશ્ચિત કરતે, અનુભવ વિણ જાય હેઠોરે. મુઝ સાહિબ જગનો તૈઠે. જિમજિમ બહુશ્રુત બહુજનસંમત, બહુલ શિષ્યને શેઠે; તિમ તિમ જિનશાસનને વયરી, જે નવિ અનુભવ નેરે. મુજ સાહિબ જગને દૂઠો. માહરે તે ગુરૂચરણપસાર્યે, અનુભવ દિલમાંહિ પેઠે ઋદ્ધિ વૃદ્ધિ પ્રગટી ઘટમાંહિ, આતમ રતિ હુઈ બેઠેરે. મુઝ સાહિબ જગનો તૂઠો.
૧૦ ઉગ્યો સમકિત રવિ ઝલહલ, ભરમતિમિર સવિનાઠો; તગતગતા દુર્નય જે તારા, તેહને બળ પણ ઘાઠોરે, મુ. ૧૧ મેરૂધીરતા સવિ હર લીની, રહ્યો તે કેવળ ભાઠો; હરિ સુરઘટ સુરતરૂકી શોભા, તેતો માટી કાઠો રે, મુ. ૧૨ હરવ્યો અનુભવ જેર હતો રજે, મેહમલ્લ જગ લુંઠો;
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪.
ખંડ ચેાથે
૩૩૭. પરિ પરિ તેહના મર્મદેખાવી, ભારે કીધો ભૂડે રે. મુ. ૧૩ અનુભવગુણ આવ્યો નિજઅંગે, મિટરૂપનિજ માઠો. સાહિબ સન્મુખ સુનજર જતાં, કેણ થાયે ઉપરાંઠરે. મુઝ સાહિબ જગને તૂટે. થડે પણ દંભે દુખ પામ્યા, પીઠ અને મહાપીઠે; અનુભવવંત તે દંભ ન રાખે, દંભ ધરે તે ધીઠો રે, મુ. ૧૫ અનુભવવંત અદંભની રચના,ગયે સરસ સુક, ભાવ સુધારસ ઘટઘટ પી. હુઓ પુરણ ઉતક કેરે, મુ. ૧૬
અર્થ–મને સકળ જગતના પતિ શ્રી જિનેશ્વરદેવ ખચિત તુષ્ટમાને થયા છે એમ માનું છું કેમકે શુભકાર્યની પૂર્ણાહુતિ થવી એ પ્રભુની પ્રસનતાનું જ કારણ છે, એટલે કે જે શુભ કાર્ય આદર્યું હોય તે નિર્વિઘપણે પૂર્ણ થવું એ પોતાના ઈષ્ટદેવના અધિષ્ઠાયકોની પ્રસન્નતા જ છે, અને એથી જ આ શ્રીપાળજીની રાસ રચનામાં જ્ઞાનરૂપી અમૃતને વરસાદ વરસ્યો છે, જેથી અજ્ઞાન રૂ૫ રજનીની તદ્દન અછત થઈ ગઈ છે. જેમ ખીરની અંદર ગૌતમસ્વામીને અંગૂઠે ખીરની વૃદ્ધિનું જ કારણ થઈ રહેલ હતો, એટલે કે અષ્ટાપદ પર્વતની યાત્રાએ જતાં ક્ષીરાશવલબ્ધિ બળથી એક ન્હાના પાત્રમાં ખીરજનની અંદર પોતે અંગુઠે દાખલ કરી તે જરા ખીરવડે પંદરસો ત્રણ તાપસને જમાડી તૃપ્ત કર્યા, પરંતુ તે ખીરને વધારનાર કારણરૂપ ગૌતમસ્વામીજીને અંગૂઠો જ લબ્ધિરૂપ હતો, તેમ જ્ઞાનની અંદર જ્ઞાનવૃદિધનું કારણ અનુભવજ્ઞાન જ છે તે અનુભવજ્ઞાન વગર સર્વજ્ઞાન મિથ્યાજ સમજવું અનુભવ એજ માટે મહેતાજી છે !) જ્ઞાન ત્રણ જાતનાં છે એટલે કે પહેલું ઉદકક૫ જ્ઞાન છે તેના અનુભવ વડે, જેમ પાણી પીવાથી તરસ છીપે; પણ થોડીવાર પછી તરશ લાગે છે, તેમ વ્યાકરણ, શબ્દ, કાવ્ય, શાસ્ત્ર વગેરે લૌકિક-પ્રાકૃત, ચારિત્રાનુવાદ, કથાનક, ચોપાઈ, રાસ ભાષા આદિ શાસ્ત્રથી થોડો વખત શાંતિ મળે છે, ગ્રંથ ભણે વાંચે ત્યાં લગીજ રસ પડે; પરંતુ તે પછી કશે રસ પ્રાપ્ત થતું નથી. બીજી પય:ક૯૫ જ્ઞાન છે તેના અનુભવ વડે, જેમ દૂધ પીવાથી થોડો વખત ભૂખ ને તરશ બેઉ શાંત થાય, તથાપિ ડે સમય વીત્યા બાદ ફરી ભૂખ તરશ લાગે, તેમ આગમ-સૂત્ર સિદ્ધાંતના ઉપગ રહિતનું જ્ઞાન પણ થોડો વખત શાંતિ આપે છે. ત્રીજું અમૃતક૫ જ્ઞાન છે તેના અનુભવવડે જેમ
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ અમૃત પીવાથી ભૂખ તરશ, રોગ, શોક, ઉપદ્રવ, વ્યાધિ, વગેરે તમામ નાશ પામે એટલું જ નહી પણ તે ફરીને ઉદય થવાજ ન પામે,તેની બરાબર ત્રીજું અનુભવ જ્ઞાન મીઠું છે. માટે જ અનુભવ જ્ઞાન વગર અનાદિ સમયની તમામ ભવભ્રમણુરૂપ વરશ શી રીતે છીપી શકે? એ વાતે અનુભવને પ્રેમ છે તેમ મહાન છે; તે તેને જેમ સાંસારિક પ્રેમની એકતા કરવા લેવું, દેવું, ખાવું, ખવરાવવું આદિ નિયમે ઉપયોગમાં લેવા પડે છે તેમ અનુભવ તલ્લીન થવા માટે તેના નિયમે શીખો સાધો અને શેલડીના સાંઠાને નિહાળી તે તત્વને મનન કરે; એટલે કે જેમ શેલડીના સાંઠાની અંદર જ્યાં ગાંઠ છે ત્યાં રસ નથી જ્યાં રસ છે ત્યાં ગાંઠ નથી, તેમ જ્યાં અનુભવ હોય ત્યાં શંકાગ્રંથી ન હોય અને શંકાગ્રંથી હોય ત્યાં અનુભવ રસ ન હોય; અગર તે જ્યાં કમ રૂ૫ ગાંઠ હોય ત્યાં અનુભવ રસ ન હોય અને
જ્યાં અનુભવ રસ હોય ત્યાં કર્મ રૂપ ગ્રંથી ન હોય માટેજ ગ્રંથને ત્યાગ કરી અનુભવને આદર દે. કેટલાક કહે છે કે જેણે અનુભવ રસ પ્રાપ્ત કર્યો તેણે પ્રસિદ્ધમાં ન મૂકતાં છુપાવી રાખ્યો જેથી પ્રકટ થવા પામ્યો નથી, એ કહેવત પણ ચીઠ્ઠીપત્રી જેવી છે; કેમકે મેરૂપર્વત જે મહાન અનુભવરૂ મેરૂ છે છતાં તે છુપાવ્યો શી રીતે છુપી શકે ! તે તે સર્વના જેવામાં આવેલ છે એમ જિનવચનથી સિદ્ધ થાય છે, વસ્તુત : દીઠામાં આવે છે, પરંતુ જેણે હાથ કરેલ છે તેણેજ તેને ખરો આનંદ લૂટેલ છે, એથી જેણે પ્રાપ્ત કર્યો તેણે છુપાવ્યો એમ કહેવામાં આવેલ છે. શાહી, કાગળ ને લેખણ એ ત્રણે ચીજોના સાધનવડે આગળ લખાઈ કપાઈ ગયેલી વાતને પુન: લખે એ તો બધા લેખકે કરી શકે તેમ છે, પણ જે અગાડી કઈ વખતે કેઈએ ન લખી કલ્પી હોય અને તે વાતનું રૂપ રૂચી તેમાં અપૂર્વ ભાવ ભરે તે જ સાચે લેખક ને પંડિત ગણાય છે. બહુ લખે કે બહુ ભાષણ કરે તેને પંડિત–લેખક નહીં, પણ લબાડી ગણવે. અપૂર્વ ભાવ ભરવા એ પૂર્ણ જ્ઞાનાનુભવ હોય તો જ બની શકે છે. જો કે શરીરની અંદર જેમ સઘળાં અંગ ઉપાંગ સુંદર હોય છતાં નાક ઉપર ચાઠું હોય તો તે બધી સુંદરતા બગાડી દે છે, તેમ બહુએ ગ્રંથ ભણ્યા જાણ્યા હોય છતાં તેને અનુભવ ન મેળવ્યું હોય તો તે કંઠશેષ-ઘાંટા તાણવા કે ઘાંટા બેસાડવારૂપ માથાકુટ ગણાય છે. પોપટ અજ્ઞાની છતાં મનુષ્યની સોબતથી કૃષ્ણ ગોપી આદિ સારું બોલતાં શીખે, તથાપિ કૃષ્ણગોપીને ઓળખતો નથી જેથી તેનું નામસ્મરણ કંઠશેષ સરખુંજ થઈ પડે છે, તેની પેઠે જેને અનુભવજ્ઞાન ન હોય તો તેને બહુ ગ્રંથ જાણ્યા છતાં પણ મનના સંશય દૂર થાય નહીં તેના લીધે જાણવું શ્રમરૂપજ
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ચેાથા
૩૩૯
થઇ પડે છે, માટેજ અનુભવજ્ઞાન એજ મહાન જ્ઞાન છે, કેમકે અનુભવ વગર પોતાના ધની ચર્ચા અને પરમતની ખેડનારૂપ વિવાદની અંદર પણ વિતંડાવાદ-ત્ર્યથ લવારા-પ્રમાણુ વગરનું કથન ઉચ્ચારવાથી પરાજય થાય છે–ભેાંઠો પડે છે એટલુ જ નહી પણ જે બહુ ભણેલ હાય; ઘન્નુા લાકથી માન મેળવેલું હાય અને ઘણા શ્રેષ્ઠ શિષ્યાના સ્વામી થઇ ખેડા હાય; તથાપિ અનુભવરસની ભેટ લેનારા ન થયા તે તે જૈનશાસનને શત્રુજ ગણવાલાયક છે; કારણ અનુભવ વગર જે કરે તે લાભકારી નહીં પણ હાનિકારીજ નીવડે છે, જેથી પાતાના છતાં પેાતાની પાયમાલી કરનાર ગણાય છે. પરંતુ તે અનુભવે શ્રીગુરૂચરણ પ્રતાપવડે આપે।આપ મારા દિલમાં તે નિવાસ કર્યો જેથી સ પ્રકારની ગુપ્તજ્ઞાનની ઋદ્ધિ સિદ્ધિ પ્રકટ ગઈ અને આત્માન૪માં લીન થવાના સમય સાનુકૂળ થયેા. એના લીધે મારા મનમંદિરમાં સમકિતસૂર્યના જળહળતા પ્રકાશ ઉદય પામ્યા કે ભ્રમ-શકારૂપ અંધારાના અંત આવ્યે; દુષ્ટ નયરૂપ તારાનું તેજ પણ નષ્ટ થઈ ગયું; કેમકે અનુભવજ્ઞાનીએ મેરૂની ધીરતા હરી લીધી, મતલબ કે અનુભવજ્ઞાનીનું ચિત્ત મેરૂ કરતાં પણ વિશેષ અચળ હાય છે જેથી મેરૂની ધીરતા તુચ્છ થઇ પડતાં તે મેરૂ કેવળ પથરાનેા થઈ પડચેા. તેમજ કામકુભની અને કલ્પવૃક્ષની અચિંત્ય શકિતને પણ હરી લીધી જેથી તે કામકુંભ તદ્ન માટીના કુંભ જેવા અને કલ્પવૃક્ષ કેવળ લાકડાની સમાન થઇ પડચા; કેમકે તેમાંની અચિત્યશક્તિ તા અનુભવજ્ઞાનીએ હરી લીધી એટલે પછી નિઃસત્વ થવાથી નકામાં થઈ પડે એમાં નવાઇ શી ? એ અનુભવજ્ઞાનમળથી મેાહરૂપ મહાન પરાક્રમી મદ્યનુ પણ જોર ભાંગી પડયું અને તેનાં વારંવાર છિદ્ર ઉઘાડી તેનું ભારે માનભ્રષ્ટ કરી તેને ભેાંઠા પાડી દીધાં, જેથી ફી નજીકમાં પણ ન આવી શકે એવા મનાબ્યા, એ સઘળા પ્રતાપ ગુરૂ પ્રસાદથી પ્રાપ્ત થયેલા અનુભવનાજ છે. એ અનુભવ આત્મા સાથે લીન થયેલ હાવાથી કાઇના હઠાગ્યેા હઠી શકતા નથી. જ્યારે અનુભવના ગુણુ મારા અંગમાં દાખલા થયા ત્યારે મારૂં' અનાદિકાળનુ ભવપરંપરા કરવારૂપ નઠારૂ રૂપ હતું તે ક્રૂર ટળી ગયું એથી મારા સાહેબે સુનજર કરી સ્હામું જોયું ત્યાં પછી અન્ય કાણુ સામે થઈ શકે કે વિરાધી બની શકે ? કાઇ કહેશે કે આ કથન કવિએ આપ વખાણુરૂપ ગભર્યા કહ્યાં છે, તે તેના સમાધાન માટે કહીશ કે પેાતાની કોઈ વાત જગતજનાથી છુપાવી રાખવી એમાં પણ હું દંભીપણું માનું છું. ચેાડું પણ કપટ કરવાથી પીઠે અને મહાપીઠ મહા દુ:ખ પામ્યા. ધર્મમાં પણ કપટ કરવું એ અતિ દુખદાયક છે, જુએ કે ધર્મની અંદર કપટ કરવાથી તે
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪.
શ્રીપાળ રાજાને રાસ બેઉ જણ સ્ત્રીવેદ પામ્યા. એ માટે થોડો પણ દંભ કપટ રાખ્યા વગર જે મેં જાણ્યું અનુભવ્યું છે તે પોપકાર નિમિત્ત જાહેર કરી દઉં છું, અનુભવિએ કપટ ન રાખવું જોઈએ, તથાપિ અનુભવી થયા છતાં જે કપટ રાખે છે તે મહામૂર્ખ ગણાય છે. અનુભવવંતની તે રચના કપટ વગરની જ હેવી જોઈએ, એથી જ મેં કપટરહિત સુકંઠસહ આ શ્રીપાળચરિત્રની રચના કરી છે, તે અમૃતધારા ચરિત્રામૃતને હે શ્રોતાજને ! પી પીને પૂર્ણ તૃપ્ત થાઓ !
. (૧-૧૬ )
( કળશ-રાગ ધનાશ્રી ) તપગચ્છનંદન સુરતરૂ પ્રગટીયા, હીરવિજય ગુરૂવાયાજી; અકબરશાહે જસ ઉપદેશે, પડહ અમારિ વજાયા. ૧ હેમસૂરી જિનશાસનમુદ્રાયેં, હેમસમાન કહાયાજી; જાચો હીરે જે પ્રભુ હોતાં, શાસન સેફ ચઢાયા. ૨ તાસ પટે પૂર્વાચલ ઉદ, દિનકરતુલ્ય પ્રતાપીજી; ગંગાજલ નિર્મલ જશકીરતિ, સઘલે જગમાંહિ વ્યાપીજી. ૩ શાહ સભામાં વાદ કરીને, જિનમત થિરતા થાપીજી; બહુ આદર જસ શાહે દીધો, બિરૂદ સવાઈ આપીજી. ૪ શ્રી વિજયસેનસૂરિ તસ પટધર, ઉદયા બહુ ગુણવંતજી; જાસ નામ દુશદિશિ છે ચાવું, જે મહિમાયે મહેતાજી, ૫ શ્રી વિજયપ્રભ તસ પટધારી, સૂરિ પ્રતાપે છાજેજી; એહ રાસની રચના કીધી, સુંદર તેહને રાજેજી. ૬ સૂરી હીરગુરૂની બહ કીરતિ, કીતિવિજય ઉવઝાયાજી; શિષ્યતાશ્રીવિનયવિજયવર, વાચક સુગુણ સહાયાજી. ૭ વિદ્યાવિનય વિવેક વિચક્ષણ, લક્ષણલક્ષિત દેહા; શેભાગી ગીતારથ સારથ, સંગત સખર સનેહાજી. ૮ સંવત સતર અડત્રીસા વરશે, રહી રાંદેર માસે; સંઘ તણા આગ્રહથી માંડ, રાસ અધિક ઉલ્લાસેંજી. ૯ સાદ્ધ સત શત ગાથા વિરચી, પહોતા તે સુરલોકેંજી; તેના ગુણ ગાવે છે ગોરી, મિલિ મિલિ થોકે થોકેંજ. ૧૦
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
** *
*
*
ખંડ ચોથો તાસ વિશ્વાસભાજન તપૂરણ, પ્રેમ પવિત્ર કહાયાજી; શ્રી નવિજયવિબુદ્ધ પયસેવય, સુજસવિજય ઉવઝાયા. ૧૧ ભાગ થાકતે પૂરણ કીધો, તાસ વચન સંકે ; તિણું વળી સમકિત દષ્ટિ જે નર, તેહ તણે હિતેહેલેંજી. ૧૨ જે ભાવૅ એ ભણશે ગુણશે, તસ પર મંગળમાળાજી; બંધુર સિંધુર સુંદર મંદિર, મણિમય ઝાકઝમાળાજી. ૧૩ દેહ સબળ સનેહ પરિચ્છદ, રંગ અભંગ રસાળજી; અનુક્રમેં તેહ મહદય પદવી, લહેશે જ્ઞાન વિશાળાજી. ૧૪
ઈતિ શ્રીમન્મહાપાધ્યાયકીર્તિવિજય ગણિશિષ્યોપાધ્યાય શ્રી વિનયવિજયગણિવિરચિતે શ્રી શ્રીપાળચરિત્રે પ્રાકૃત પ્રબંધે તન્મ
બે ઉપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયગણિપરિતે અયં ચતુર્થ: ખંડ સંપૂર્ણ તત્સમાપ્ત સમાપ્ત: શ્રીપાળરાસ: સર્વ ખંડ ચાર તત્ર પ્રથમખડે ઢાલ અગીઆર, દ્વીતીયખંડે ઢાળ આઠ, તૃતીયખંડે ઢાળ આઠ, ચતુર્થ ખડે ઢાળ ચાદ, સર્વ ઢાળ એકતાળીશ, તન્મધ્યે ગાથા ૧૨૫૧ ગ્રંથાગ્રંથ શ્લોક ૧૮૨૫
અર્થ:-(હવે કવિ પોતાની ગુર્વાદિપરંપરાનું વર્ણન કરે છે.) તપગચ્છ રૂપ આનંદકારી નંદનવનની અંદર જિજ્ઞાસુ ઉપાસકેની સકળ મનકામના પૂર્ણ કરનારા કલપવૃક્ષ જેવા શ્રી હીરવિજયસુરિજી પ્રગટ થઈ આસુરી સંપત્તિવાળા મુગલવંશભૂષણ અકબરશાહને જૈનધર્મની પ્રશંસનીય ફિલેસહી સમજાવી અહિંસાધમ (જીવદયા મૂળધર્મ ને અમલમાં અણુ. જે કે ચાલુકયકુલ કમલદિવાકર રાજ રાજેશ્વર મહારાજા કુમારપાળ પ્રતિબોધક શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજી મહારાજ કે જે જૈનશાસનરૂપ મુદ્રા-વીંટીને કમનીય કરવા હેમ-સુવર્ણ સરખા નિવડયા હતા, તે સુવર્ણ વીટીને અતિ વિશેષ કીમતી બનાવવા જાતિવંત હીરા જેવા હીરસૂરીજી થયા, જેથી શાસનની અત્યંત જાહોજલાલી જાહેરમાં આવી. મતલબ કે હેમાચાર્યજીએ આય રાજાને દયાધમને મમ સમજાવી ભારતના પશુ પક્ષી વગેરેને અભયતા અપાવી હતી, પણ હીરસુરીજીએ તે અનાય મુગલેશને દયામય ધમનું રહસ્ય સમજાવી આર્યાવર્તના જીવને અભયતા અપાવી; માટે તેમની વીંટી જેવા હેમાચાર્યજીની કૃતિને વિશેષ કિમતી કરનાર ઉંચી ખાણુના હીરા જેવા હીરસૂરિજી નીવડી તેમણે અધિક જઈનેન્નતિ કરી. તે
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨
શ્રીપાળ રાજાને રાસ હીરસૂરિજી મહારાજને અકબર શાહે જગદ્દગુરૂની પદવી બક્ષી હતી, પરંતુ હીરાની ખાણમાં હીરાજ નીપજવા સરખા હીરસૂરિના પાટે વિજયસેનસૂરિજી થયા કે જે ઉદયાચલ પર ઉદય પામનારા બાળ સૂર્ય સરખા સુખદશનવંત હેઈ અકબરશાહની સભા મધ્ય અન્યદશનીઓના ધર્મતની ફિલસોફી ભૂલ ભરેલી બતાવી જૈનધર્મની ફિલસી (તત્વજ્ઞાન) ઉત્તમ છે એમ પ્રમાણુ સહ સિદ્ધ કરી બતાવ્યું જેથી બાદશાહે અતિ આદરસત્કાર પૂર્વક ગુરૂરાજ હીરસૂરિજીને આપેલી જગદ્ગુરૂની પદવા છતાં તેમને સવાઈની પદવી ઈનાયત કરી, એ સબબના લીધે તેમની ગંગાજળ જેવી નિર્મળ યશકીતિ વિશ્વમાં વિસ્તરતાં જૈન શાસનને અધિક મહત્તા પ્રાપ્ત કરાવી. તેમના માટે અત્યંત ગુણવંત મહિમાવંત મહંત વિજયપ્રભસૂરિજી થયા કે જેમના નામની ખ્યાતિ દિગંત લગી પ્રકાશમાં આવી હતી તે સુરિજીના સમયમાં સુંદર શ્રી પાળજીના રાસની રચના કરી. - હીરસૂરિજીની પટાવળી કહેવાનો હેતુ એજ કે હું પોતે તે હીરસૂરિજીની શિષ્યસંતતી છું એટલે કે તે હીરસૂરિજીના મુખ્ય શિષ્ય ઉપાધ્યાયજી કીતિવિજયજી કે જેમની બહુજ સુકીતિ વિસ્તરેલી હતી, તે ઉપાધ્યાયજીના આજ્ઞાનુ યાયી શિષ્ય ઉપાધ્યાયજી થયા કે જે સગુણી ને સવને પસંદ પડતા સ્વભાવવાળા તથા વિદ્યા, વિનય ને વિવેકમાં વિચક્ષણ, ઉત્તમ લક્ષણવતા શરીરવાળા, સાભાગ્યવંત, ગીતાર્થપણાને સાર્થક કરનારા, સારી સોબતમાં આનંદ માનનારા અને સારા સ્નેહાળ હતા. તે વિનયવિજયજીએ સંવત ૧૭૩૮ની સાલમાં તાપી નદીના તીર પરના રાંદેર શહેરમાં ચોમાસુ રહી સંધના આગ્રહથી અધિક ઉલ્લાસ સહિત આ શ્રીપાળજીના રાસની શરૂઆત કરી, પરંતુ સાડા સાતસે ગાથાઓ રચાયા બાદ આયુક્ષીણ થનારી કર્મપ્રકૃતિના સંગ વડે પોતાના શરીરસંપત્તિ નાશ પામવાનું કારણ જાયું જેથી મને તે બાકી રહેલે રાસ પૂર્ણ કરવાનું કહી તેમણે સુભાવના યુકત કાળધર્મને આદર આપે. આવાં શુભકાર્યના કર્તા હેવાથી તે વિનયવિનય ઉપાધ્યાના અમર આત્માના સૈભાગ્યવંત સ્ત્રીઓના ટેળે ટેળાં ગુણગાન કર્યા કરે છે. મજકુર વિનયવિજયજીના પૂર્ણ વિશ્વાસપાત્ર પવિત્ર પ્રેમી વિનયવિજયજી ઉપાધ્યાયજીના ચરણકમળ સેવનાર યશોવિજયજી ઉપાધ્યાય કે જે હું તેણે તે વિનયવિજયજીની ભલામણથી તથા સમકિતવંતોના હીતની ખાતર આ શ્રીપાળજીના રાસને બાકી રહેલ ભાગ સંપૂર્ણ કર્યો. આ રાસને જે સત્ય ભાવ સહિત ભણશે ગણશે તેના ઘરમાં શ્રી સિદ્ધચક્ર ભગવાનના અધિષ્ઠાયક દેવ માંગળિકની માળા ફરશે, તેમજ મોટા હાથીઓ તેના આંગણામાં ઝુલશે, સુંદર મંદિર-મહેલે તથા મણિ
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ચોથો
૩૪૩ રતન જડાવનાં ઝાકઝમાલ મુકુટમંડળ વગેરે આભૂષણે, ભાગ્યવાન નીરોગી શરીર, પ્રેમાળ પરીવાર તથા અખંડ આનંદ પ્રાપ્ત કરી અંતે મહદય વિશાળ જ્ઞાનલક્ષમીપૂર્ણ મોક્ષ પદવીના ધણી થશે.
(૧-૧૪) ઇતી શ્રી શ્રીપાળચરીત્રના રાસની અંદર શ્રીપાળજી અને અજીતસેન વચ્ચે મચેલું યુદ્ધ, વૈરાગ્યપ્રાપ્તિથી અજીતસેનજીએ અંગીકાર કરેલી જૈન દીક્ષા,
શ્રી પાળજીએ તેમના સદ્ગુણેની કરેલી સ્તુતિ, ન્યાયનીતિયુકત પાળેલા રાજ્ય, અજીતસેન રાજષિને સદુપદેશ તથા કર્મવિપાક, ઈષ્ટદેવપરની શ્રી પાળજીની અનન્ય આસ્તા, ઉજમણ મહોત્સવ, ઈષ્ટદેવની ગુણસ્તવના અને અંતમાં શુદÈપાસકેનું સ્વર્ગગમન વગેરે વર્ણન સહીત ગુજરાતી ભાવંતરરૂપે ચેાથે ખંડ પૂર્ણ થયો.
શ્રીરસ્તુ!! કયાણમસ્તુ !!!
શ્રી.
YAYASRSRSRSRSRSRR એ શ્રીપાળ રાજાનો રાસ
સ મા પ્ત
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સિદ્ધચક્ર આરાધનવિધિ.
શ્રી સિદ્ધચક્ર (નવપદજી) નું આરાઘન શી રીતે થાય ?
તેનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન. જેને અપૂર્વ મહિમા શાસ્ત્રકાર મહારાજે કહે છે એવા શ્રી સિદ્ધચક્રજી-નવપદજી, ભવભ્રમણને અંત કરવામાં અદ્વિતીય સાધનભૂત છે. શ્રીસિદ્ધયકપદની આરાધના કરવી વગેરે પ્રસંગમાં અપ્રમત્ત બનવું એ કલ્યાણેછુ જેને માટે અત્યાવશ્યક માગ છે.
આત્મહિતેચ્છુ જ શ્રી સિદ્ધચક્રપદ આરાધના માટે ખાસ આયંબિલ ( આચામ્લ ) તપ કરી વિધિપૂર્વક તેનું તપ આદરે છે, જેનદેવાલયમાં ભગવંતની વિવિધ પ્રકારે ભક્તિ કરે છે એટલું જ નહિ પણ શ્રી સિદ્ધચક્રપદની અલૌકિકપ આરાધના કરવાથી આત્મકલ્યાણ કરવા સાથે લાકિક સંપદા પ્રાપ્ત કરનાર સતી મયણાસુંદરી અને શ્રીપાલ રાજાના ચરિત્રનું ભાવપૂર્વક શ્રવણ તેમજ મનન કરે છે. એકંદર એ દિવસે જેમ બને તેમ પવિત્રરીતે પસાર થાય તેમ વિધિપૂર્વક પૂર્ણ કરે છે.
એ શ્રી નવપદજીનાં નામ અને તેનાં આરાધનની ટૂંકી સમજણ નીચે પ્રમાણે છે – ૧. શ્રીઅરિહંતપદ,
શ્રીજિનાગમના સારભૂત શ્રીપંચ પરમેષ્ઠી સહામંત્રમાં આ પદ મુખ્ય છે. શ્રીજિનપ્રતિમાની શુદ્ધ આશયથી દ્રવ્ય તેમજ ભાવપૂર્વક ભક્તિ કરવી, શ્રી જિનાજ્ઞાનું પાલન કરવું અને શ્રી જિનેંદ્રનાં કલ્યાણકના દિવસોએ વિશેષ પ્રકારે ભકિત કરવી વગેરેથી આ પદનું આરાધન થાય છે. ૨. શ્રી સિદ્ધપદ.
સકલ કર્મક્ષય કરી ચોદમાં ગુણસ્થાનકને અંતે સાદિ અનંતમે ભાગે જેઓ લોકાન્ત સ્થિત રહેલા છે, એવા સિદ્ધ પરમાત્માનું તેમના ગુણે
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
સહિત યાન કરવું, દ્રવ્ય તેમજ ભાવ પૂર્વક તેમની ભક્તિ કરવી વગેરેથી
આ પદ્મનું આરાધન થાય
૩. શ્રીઆચાય પદ.
પાલન કરનાર
આચાર્યના છત્રીસ ગુણ્ણાએ યુક્ત, પંચાચારનુ સ્વયં અને અન્ય મુનિએ પાસે પાલન કરાવનાર, જિનેાકત દયામય-સત્ય ધર્મના શુદ્ધ ઉપદેશ કરનાર, નિર'તર અપ્રમત્ત દશામાં વવામા ખપી, ધર્મધ્યા નાદિ શુભ ધ્યાનના માતા, ગચ્છના મુનિઓને ચાર પ્રકારની શિક્ષા આપનાર ઇત્યાદિ ગુણાએ યુક્ત એવા આચાર્ય મહારાજની દ્રવ્ય અને ભાવથી ભક્તિ કરવાથી આ પદ્મનુ આરાઘન થઈ શકે છે.
૪. શ્રીઉપાધ્યાયપદ
નિમળ જિનાગમના મેધ સહિત ચારિત્રપાલનમાં સદાય સાવધાન રહી, કેવળ ઉપકાર દૃષ્ટિથી સાધુ સમુદાયને સૂત્રાનું દાન આપનાર, પથ્થર જેવા જડબુદ્ધિવાળા શિષ્યને પણ સુવિનીત મનાવવાની શક્તિ ધરાનાર તથા નિરંતર સજ્ઝાય ધ્યાનમાં વર્તનાર શ્રીઉપાધ્યાય મહારાજની ભક્તિ વગેરે કરવાથી આ પદનું આરાધન થઈ શકે છે.
૫. શ્રીસાધુપદ.
સમ્યગ્જ્ઞાન સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યકૂચારિત્રરૂપ મેક્ષ માનું સાધન કરે તે સાધુ કહેવાય છે. મુનિ, ઋષિ, તપસ્વી, અણુગાર, સવિરતિ એ મધા સાધુ શબ્દના પર્યાયવાચક નામે છે. પંચમહાવ્રતાનું પાલન તથા છઠ્ઠા રાત્રિભેાજનના ત્યાગ, એ મુનિના મહાવ્રતા છે. સાધુના સત્તવીશ ગુણા તથા ચરણસિત્તરિ અને કરણસિત્તરિના ગુણ્ણા પ્રાપ્ત કરવાને તેઓ સદા ઉદ્યમવન્ત હાય છે. ફક્ત ચારિત્રારાધન માટે બેતાલીશ દેખ રહિત આહાર ગ્રહણ કરનાર છે, એવા જિનજ્ઞાપાલક સાધુ સહારાજની ભક્તિ કરવાથી એ પદનું આરાધન થઈ શકે છે.
૬. શ્રીદનષદ.
શ્રીસર્વજ્ઞકથિત જીવાજીવાદિ નવ તત્ત્વાનુ તથા શુદ્ધદેવ, ગુરૂ અને ધમ એ ત્રણ તત્ત્વનુ' શ્રદ્ધાન તે સમ્યક્ત્વ. ૧. અઢાર દૂષણથી રહિત વીતરાગ પરમાત્માને દેવ તરીકે–૨ પંચ મહાવ્રતા ધારણ કરનાર, ક ંચન કામિનીના ત્યાગી અને શ્રી જિનાજ્ઞાનુસાર સત્યમ માર્ગમાં યથાશક્તિ વીય કારવનારને ગુરૂ તરીકે તથા. ૩ શ્રી વીતરાગ કથિત દયામય ધર્મને ધર્મ તરીકે-માની, સમકિતના સડસઠ ભેદનું સ્વરૂપ સમજી, મિથ્યાત્વના ત્યાગ કરી સત્વ
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સિદ્ધચક્ર આરાધન વિધિ
૩૪૭. અંગીકાર કરવું તથા તેનું શુદ્ધ રીતે પાલન કરવું, ઇત્યાદિથી આ પદનું આરાધન થઈ શકે છે.
સમ્યકત્વ સહિત વ્રત અને અનુષ્કાને આત્માને હિતકર્તા થાય છે. આ પદ મોક્ષપદ પ્રાપ્તિમાં બીજરૂપ છે, એટલું જ નહિ-પરંતુ સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત કરનારને સંસારભ્રમણ-કાળ મર્યાદિત થઈ જાય છે, એટલે કે વધારેમાં વધારે અર્ધપગલ પરાવર્તન કાળમાં તે ચોકકસ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. ૭. શ્રી જ્ઞાનપદ,
સર્વજ્ઞપ્રત આગમમાં વર્ણવેલાં તને જે શુદ્ધ અવાજ, તે સમ્યગજ્ઞાન કહેવાય છે. એ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે ભવ્યજનેએ જ્ઞાનાચારના નિરતિચારપણે પાલનપૂર્વક જ્ઞાન ભણવું, ભણાવવું, સાંભળવું, જ્ઞાન લખાવવું, જ્ઞાનની પૂજા કરવી. એકંદર જેથી જ્ઞાનાવરણીયકમ નાશ પામે, એવી કઈ પણ યોગ્ય પ્રવૃત્તિ કરવી. જ્ઞાન અને શાનીની ભકિત કરવી. ઈત્યાદિથી એ પદનું પરાધ ન થઈ શકે છે. ૮ શ્રીચારિત્રપદ,
ચારિત્ર સમ્યજ્ઞાનનું ફળ છે. સંસારરૂપી ભયંકર સમુદ્રને નિવિદને તરી જવાને ચારિત્ર એ પ્રવહણ-વહાણ સમાન છે, જેના પ્રભાવથી રંક છો પણુ દ્વાદશાંગીરૂ૫ શ્રત ભણીને સમૃદ્ધિવાન બને છે. પાપી જીવોને પણ નિષ્પાપ થવાનું પ્રબળ સાધન છે. છ ખંડની ત્રાદ્ધિનાં ભોકતા ચક્રવતિઓ પણ જેને અંગીકાર કરે છે, તેવા, આઠ કર્મને નિમેળ કરવાને અત્યન્ત સમર્થ ચારિત્રપદની આરાધના તેના શુદ્ધ પાલન-આસેવનથી થઈ શકે છે. ગૃહસ્થ દેશવિરતિ ચારિત્રની આરાધના કરી શકે છે, અને મુનિઓ સર્વવિરતિ ચારિત્રની આરાધના કરી શકે છે. બાર માસના ચારિત્રપર્યાયવાળા સાધુ અનુત્તર વિમાન વાસી દેવાનાં સુખથી પણ અધિક સુખ વેદી શકે છે. ૯ શ્રીતપદ.
આત્મપ્રદેશની સાથે દુષ્ટ કર્મો અનાદિ કાળથી લાગેલાં છે, તે કમ પુદ્ગલોને તપાવી આત્મપ્રદેશથી છુટા પાડવાનું કાર્ય તપ કરે છે, તેને નિજ તત્ત્વ પણ કહે છે. તે પ્રત્યેકના છ છ પેટાભેદ છે. અનશન, ઉનેદરી, વૃત્તિસંક્ષેપ, રસત્યાગ, કાયકલેશ અને સંલીનતા, એ છ પ્રકારે બાહ્ય તપ થાય છે. પ્રાયશ્ચિત, વિનય, વૈયાવૃત્ય, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને કર્યોત્સર્ગ, એ છ પ્રકારનું આત્યંતર તપ છે. જે તપ કરવાથી દુર્ગાન ન થાય, મન વચન અને કાગની હાનિ ન થાય; તથા ઈદ્રિયોની
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ શકિત ક્ષીણ ન થાય, એવી રીતે તપ કરવાનો છે. તેમ જ આ લેકનાં સુખ સંપત્તિ અને કીતિની ઈચ્છા વિના, નવ, પ્રકારના નિયાણા વિના અને સમભાવપૂર્વક તપ કરવાથીજ તેની આરાધના થાય છે, અને તે રીતે આત્માને લાભ થાય છે. આ પદેનું મહાભ્ય એવા પ્રકારનું છે કે –તેનું યથાર્થ વિધિ પૂર્વક
આરાધન કરનાર ઉત્કૃષ્ટ નમે ભવે અવશ્ય સિદ્ધિપદને નવમે ભલે પામે છે, વર દેવ અને મનુષ્યના ઉત્તમ સામગ્રીઓ સિદ્ધિપદ. યુક્ત એ પામે છે, અને જગતમાં ઉત્તમ પ્રકારના યશ
અને ધતિ પામે છે. છે એ નવપદમાં દેવ, ગુરુ અને ધર્મ એ ત્રણ તત્ત્વોનો સમાવેશ થયેલો. છે. અરિહંત અને સિદ્ધ એ દેવતત્વ છે. આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ, ગુરુ તરીકે છે, અને દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપથી ધર્મતવતું ગ્રહણ થાય છે. એ ત્રણ તત્ત્વોની પરીક્ષા પૂર્વક જે સહણું જગે છે, તે જ જૈનધર્મ રૂપી વિશાળ વૃક્ષનું મૂળ ગણાય છે.
શ્રી નવપદજીની આરાધનના દૃષ્ટાંત. ૧ વિદ્યુત પદારાધનથી. દેવપાળ રાજ (રાજ્યના સ્વામી ) તથા પ્રતિકશ્રેષ્ઠી
() થયા. ૨ હિન્દુ પુરાક, કવિ
પુણ્ડરીકજી, પાંડવો અને રામચંદ્રજી મુક્તિ પામ્યા. ३ आचार्य પ્રદેશી રાજા (સૂર્યાભદેવ ) થયા.
૩પષ્ય , વજીસ્વામીના શિષ્યો દેવ થયા. ५ साधु
રોહિણી સતી શિરોમણી થઈ.
સુલેસા તીર્થંકર થશે. ७ शान
શીલવતી પ્રકર્ષ પુણ્યભાફ થઈ. ૮ રાત્રિ , શિવકુમારને ભવે આરાધનાર જસુકુમાર ચરમ કેવળી થયા. ૯ તપ , વીરમતીના પૂર્વભવે અરાધનાર દમયંતી પ્રકર્ષ પુણ્યવતી થઈ.
ન્દ્રિત પદ. . સિદ્ધ પદ. ... માયાર્થે પદ. ... ઉપાધ્યાય પદ.
“શ્રી નવપદજી અને તેના વર્ણો.
” ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
. . .
... ... -
.
Aત. લાલ, પીતા,
નીલ. ,
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત.
શ્રી સિદ્ધચક્ર આરાધન વિધિ
૩૪ હાપુ પદ.. •••
શ્યામ. જલન પદ..
... .. ... ... સચીન પદ. ... ... ... ... ... .... , વષષારિક પદ, ... ... ... ... ... ... , હીરતા પદ. ...
પરિચય–નવપદના વણની કપના ધ્યાતા-સાધકની અપેક્ષાએ કરવામાં આવેલી છે, વાસ્તવિક રીતે તે પદે વર્ણ, ગંધ અને સ્પશરહિત છે. પૂર્વાચાર્યોની આ પ્રાચીન ક૯૫ના આધુનિક અમેરિકન માનસશાસ્ત્રીઓ સાથે સંપૂર્ણ મળતી આવે છે. તેણે મનના વિચારો આકારો અને વર્ષો અમુક પ્રકારનાં હોય છે, તેમ ental eye-rays માનસવિકિરણ યંત્રવડે તપાસ્યું છે. હવે ધ્યાનની શરૂઆત કરનાર મનુષ્યને આંખ મીંચી અંતર્મુખ થતાં હૃદયમાં અષ્ટદળ કમળનું ચિંતવન કરતાં પ્રથમ શ્યામવર્ણ ભાસે છે; પછીથી ધીમે ધીમે નીલ, પીત અને શ્વેત ભાસે છે. છેવટે તેજના ગોળા જેવો લાલવણું ધ્યાનગોચર થાય છે. ધ્યાનના દીઘ અભ્યાસ વડે એકદમ લાલવણું મને ગ્રાહ્ય થઈ શકે છે. સાધુથી અરિહંત સુધીનું ધ્યાન અનુક્રમે શ્યામથી શ્વેત વર્ણની કલપનાદ્વારા થાય છે. આ રીતે સાધક મનુષ્ય “સાધુપદથી આરંભીને “ સિદ્ધ 'ના ધ્યાન સુધી પહોંચી શકે છે. અરિહંતાદિ પંચપરમેષ્ઠિઓ જ્ઞાનાદિ ગુણેને અનુભવનાર (Practical) - ક્તિઓ હાવાથી કંયાનને માટે જુદા જુદા વણે પોતપોતાના ક્રમ અનુસાર: કપેલા છે અને સમ્યગદર્શન, જ્ઞાન ચારિત્ર, અને તપ પતે આત્માના ગુણે જ (Theories) હોવાથી વેતવણે કપેલા છે. આ રીતે વર્ણોની સાથે ધ્યાનની મનોવૃત્તિને સમન્વય છે. માનસિક વર્ષો અને આકારની હકીકત “Man visible & invisible' નામના પુસ્તકની અંદર વિસ્તારપૂર્વક ચિત્રો સાથે દર્શાવેલી છે જે C. W. Leadbeater ની પાશ્ચાત્ય શોધને આધારે કૃતિ છે. તેમ જ Thought-forms નામના પુસ્તકની અંદર પણ માનસિક વિચારોને રંગ હોય છે તે સિદ્ધ કરેલું છે.
ઓળી કરનાર ભાઈબહેનને આવશ્યક સૂચનાઓ. (૧) આ દિવસોમાં જેમ બને તેમ કષાયનો ત્યાગ કરો અને વિકથા કરવી નહિ. (૨) આ દિવસોમાં આરનો ત્યાગ કરવો અને કરાવવો તથા બની શકે
તેટલી “અમારિ પળાવવી. (૩) દેવપૂજનનાં કાર્ય સિવાય સચિત્ત પાણીને ત્યાગ રાખ. .
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૦
શ્રીપાળ રાજાને રાસ (૪) પહેલા અને પાછલા દિવસ સાથે બધા દિવસોમાં મન, વચન અને
કાયાથી નિર્મળ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવું. કુદણિ પણ કરવી નહિ. (૫) જતાં આવતાં ઈર્યાસમિતિને ખાસ ઉપયોગ રાખવો, (૬) કેઈપણ ચીજ લેતાં મૂકતાં, કટાસણું સંથારીયું પાથરતાં, યતનાપૂર્વક
પૂજવા પ્રમાવાને ઉપયોગ રાખવે. (૭) ચુંક, બળ, લીટ જેમ તેમ નાંખવા નહિ, પણ રૂમાલ રાખીને તેમાં
કાઢવા ખાસ ઉપગ રાખવે, તેથી પણ જીવ રક્ષા ઘણી થઈ શકે છે. (૮) પ્રતિક્રમણ, પડિલેહણ, દેવવંદન, પ્રભુપૂજન વિગેરે ક્રિયા કરતાં, ગુણણું
ગણતાં, આહાર વાપરતાં, માગે જતાં આવતાં, ચૅડિલ માગું કરવા
જતાં બોલવું નહિ. (૯) આયંબિલ કરતી વખતે આહાર સારે ય ખરાબ હેય તેના ઉપર
રાગદ્વેષ કરે નહિ. વાપરતાં “સુર સુર” “ચબ ચબ” શબ્દ નહિ
કરતાં, એઠવાડ પડે નહિ તેવી રીતે ઉપયોગ પૂર્વક જવું. (૧૦) ચંદ નિયમ હંમેશ ધારવા ઉપયોગ રાખ. (૧૧) પાણી પીધા પછી ખ્યાલ તુરત જ લેહી નાંખવે, તેમ નહિ કરવાથી
બે ઘડી પછી સંમૂર્ણિમ જીવની ઉત્પત્તિ થાય છે. (૧૨) થાળી વાટકા વગેરે તમામ વાસણે નામવિનાનાં તથા વસ્ત્રો ધોયેલાં
વાપરવા, સાંધેલાં ફાટેલાં ન વાપરવાં. (૧૩) ભાણું માંડવાના પાટલાએ ડગતા ન રહે તેને ખાસ ઉપયોગ રાખવો. (૧૪) નવકારાવલી તથા પુસ્તક વિગેરે શુદ્ધ ઉચે સ્થાનકે મૂકવાને ઉપયોગ
રાખ. ચરવળે ભરાવી દેવાથી તથા કટાસણું ઉપર જેમ તેમ મૂકી
દેવાથી આશાતના થાય છે. (૧૫) દરેક ક્રિયા ઉભા ઉભા પ્રમાદ રહિતપણે કરવા.
શ્રી નવપદજીની ઓળીની વિધિના દિવસેને કાર્યક્રમ.
શરૂઆત કરનાર પ્રથમ આસો માસની ઓળીથી શરૂઆત કરવી. તિથિની વધઘટ ન હોય તે આ સુદ ૭ અગર ચૈત્ર સુદ ૭, અને વધઘટ હોય તો સુદ ૬ અગર સુદ ૮ થી શરૂ કરવી, તે સુદ ૧૫ સુધી નવ આયંબિલ કરવાં, અને સાડાચાર વર્ષ એકી સાથે નવ એળી અવશ્ય કરવી.
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સિદ્ધચક્ર આરાધન વિધિ ૩૫૧
૩૫૧ એ નવે દિવસે કરવાની સામાન્ય આવશ્યક ક્રિયાઓ – (૧) એક પ્રહર અથવા ચાર ઘડી રાત્રિ બાકી હોય ત્યારે ઉઠી,
મંદ સ્વરે ઉપયોગી રાત્રિ પ્રતિક્રમણ કરવું. (૨) પદના ગુણની સંખ્યા પ્રમાણે લોગસ્સનો કાઉસગ્ગ કરે. (૩) લગભગ સૂર્યોદયને વખતે પડિલેહણ કરવું. (૪) આઠ થયો વડે દેવવંદન કરવું.' (૫) સિદ્ધચક્રજીના યંત્રની વાસક્ષેપ વડે પૂજા કરવી. (૬) નવ જુદા જુદા દેરાસરે, અગર નવ પ્રતિમાજી સન્મુખ નવ
* ચૈત્યવંદન કરવાં. (૭) ગુરૂવંદન કરી વ્યાખ્યાન શ્રવણ કરી પચ્ચકખાણ કરવું. (૮) નાહી, શુદ્ધ થઈ, જિનેશ્વરની સ્નાત્ર તથા અષ્ટપ્રકારી
પૂજા કરવી. (૯) જે પદના જેટલા ગુણ હેય, તેટલા સ્વસ્તિક કસ્વા. અને તેના
ઉપર ફલ અને નૈવેદ્ય યથાશકિત ચડાવવાં. (૧૦) બપોરનું આઠ થઈએ દેવવંદન કરવું. (૧૧) દરેક પદના ગુણે હોય તેટલી પ્રદક્ષિણા લઈ ખમાસમણ દેવાં. (૧૨) સ્વસ્થાનકે આવી પચ્ચકખાણ પારી આયંબીલ કરવું. (૧૩) આયંબિલ કર્યા પછી ત્યાંજ તિવિહારનું પચ્ચકખાણ કરવું.
પછી ચિત્યવંદન કરી પાણી વાપરવું, ઠામચવિહારનું પચ્ચકખાણ
કરનારને ચિત્યવંદન કરવાની જરૂર નથી, (૧૪) સાંજે સૂર્યાસ્ત પહેલાં, પડિલેહણ કરી આઠ થઈએ દેવ
વંદન કરવું. (૧૫) દેરાસરે દર્શન કરી આરતિ મંગળ દીવો કર. (૧૬) દેવસિક પ્રતિક્રમણ કરવું. (૧૭) જે દિવસે જે પદની આરાધના હોય તેની વીસ નવકાર
વાલી ગણવી. (૧૮) રાત્રે શ્રીપાલ રાજાને રાસ સાંભળ.
* પૂજા ભણાવી રહ્યા પછી આરતિ મંગળદીને ઉતારી પ્રભુનાં હવણ જળથી શાન્તિ કળશ ભણાવો,
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૨
શ્રીષાળ રાજાના રાસ
(૧૯) એક પ્રહર રાત્રિ વીત્યા બાદ સંથારા પારિસી સૂત્રની ગાથા ભણાવી સથારે સુઇ રહેવું.
(૨૦) દરરાજના વિધિ હંમેશાં સૂતા પહેલાં પૂર્ણ કરી દેવા. ઉપર મુજબ નવેય દિવસ ક્રિયા કરવાની છે.
દરેક દિવસની ક્રિયાની ખાસ સમજ.
પહેલા દિવસ
વિધિઃ—
પદ—શ્રી અરિહંત.
જાપ— ડી નમે અરિહંતાણુ, નવકારવાલી—વીશ. વણું—શ્વેત. એક ધાન્યનું આય ખિલ, ચાખાનું કરવું.
ખમાસમણાના દુહાઃ—
અરિહંત પદ ધ્યાતા થકા, દ॰વહ ગુણુ પજાય; ભેદ છેદ કરી આતમા, અરિહંત રૂપી થાય ૨ વી૨૦ અરિહંત પદના બાર દ્ગુણ:
૧ અશોકવૃક્ષપ્રાતિહા સંયુતાય શ્રી અરિહંતાયનમ:
૨ પુષ્પવૃષ્ટિપ્રાતિહા સંયુતાય શ્રી અરિ
-
૩ દિવ્યધ્વનિપ્રાતિહા સંયુતાય શ્રી અરિ
૪ ચામરયુગ્મપ્રાતિહાય સંયુતાય શ્રી અરિ ૫ સ્વર્ણસિંહાસનપ્રાતિહાય સ યુતાય શ્રી અરિ
પદ-શ્રીસિદ્ધપદ. જાપ— હી નમા સિદ્ધાણું નવકારવાલી—વીસ.
વણું –
કાઉસગ્ગ—માર લેગસ, સ્વસ્તિક—માર.
—લાલ. એક ધાન્યનું આય ́ખિલ તે ઘઉંનું કરવુ
ખમાસમણા—માર. પ્રદક્ષિણા—માર.
૬ ભામણ્ડલપ્રાતિહા સ ચુતાય શ્રી અરિ
૭ ૬ન્દુભિપ્રાતિહાય* સંયુતાય શ્રીઅિ ૮ છત્રત્રયપ્રાતિહા સંયુતાં. શ્રી અરિ
૯ જ્ઞાનાતિશય સંયુતાય શ્રી અરિ ૧૦ પૂજાતિશય સૌંયુતાય શ્રી અરિ ૧૧ વચનાતિશયસ ચુતાય શ્રી અિ ૧૨ અપાયાપગમાતિશયસ'ચુતાય શ્રી અરિ
બીજે દિવસ
કાઉસગ્ગ આઠ લાગસ્ટ, સ્વસ્તિક—આઠ.
માસમણાં— —આઠે. પ્રદક્ષિણા—મઠ.
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમે માળે શ્રીપાળ કુંવર સૂતા છે, ત્યાં પાપી-દ્રોહી ધવળશેઠ પોતાના હાથમાં કટારી લઈ શ્રીપાળરાજાને મારી નાંખવા ચઢયે, ત્યાં ચઢતાં પગ ખસી ગયા તેથી સાતમા માળથી ધવળશેઠ નીચે પડ્યો, જેથી પોતાના હાથમાં કટારી હતી તે ધવડાના પેટમાં લાગી અને પાપ પણ આવી મળ્યું, તેથી પ્રચંડ 1 1 પાપે કરીને દુધ્યાનમાં વર્તતા થકા ધવાશેઠ મરણ પામી સાતમી નરકમાં ગયો.
/ \
જ્યોતિ મુદ્રણાલય, અમદાવાદ,
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સિદ્ધચક્ર આરાધન વિધિ
૩૫૩. ખમાસમણ્યનો દુહો–
રૂપાતિત સ્વભાવ જે, કેવલ દંસણુ–નાણી રે;
તે યાતા નિજ આત્મા, હેય સિદ્ધ ગુણ ખાણી-વીર સિદ્ધપદના આઠ ગુણ ૧ અનન્તજ્ઞાનસંયુતાય શ્રીસિદ્ધાય નમઃ ૫ અક્ષયસ્થિતિગુણસંયુતાય શ્રીસિટ ૨ અનન્તદર્શનસંયુતાય શ્રીસિ | ૬ અરૂપિનિરંજનગુણસંયુતાય શ્રીસિટ ૩ અવ્યાબાધગુણસંયુતાય શ્રીસિ. | ૭ અગુરુલઘુગુણસંયુતાય શ્રીસિવ .. ૪ અનન્તચારિત્રગુણસંયુતાય શ્રીસિવ | ૮ અનન્તવીર્યગુણસંયુતાય શ્રીસિટ
ત્રીજો દિવસ પદ–શ્રીઆચાર્ય.
| કાઉસગ્ગલેગસ્સ છત્રીશ. જાપ– હી નમો આયરિયાણું | સ્વસ્તિક--છત્રીશ. નવકારવાલી-વીસ.
ખમાસમણું–છત્રીશ. વર્ણ–પી. એક ધાન્ય તે ચણાનું | પ્રદક્ષિણ-છત્રીશ.
આયંબિલ. ખમાસમણાને દુહા
ધ્યાતા આચારજ ભલા, મહા મંત્ર શુભ ધ્યાનીરે,
પંચ પ્રસ્થાને આતમા, આચારજ હાય પ્રાણરે. વી૨૦ . " આચાર્યપદના ૩૬ ગુણ—– ૧ પ્રતિરૂપગુણસંયુતાય શ્રીઆચાર્યાય ૧૧ અવિગ્રહગુણસંયુતાય શ્રીઆચા નમઃ *
૧૨ અવિકથકગુણસંયુતાય શ્રીઆચા૨ સુર્યવત્તેજસ્વિગુણસંયુતાય શ્રી |
૧૩ અચપલ ગુણસંયુતાય શ્રીઆચાટ આચ૦
૧૪ પ્રસન્નવદનગુણસંયુતાય શ્રી આચા, ૩ યુગપ્રધાનાગમસંયુતાય શ્રીઆચા,
૧૫ ક્ષમાગુણસંયુતાય શ્રીઆચા.. ૪ મધુરવાકયગુણસંયુતાય શ્રી આચા,
૧૬ જુગુણસંયુતાય શ્રીઆચાટ ૫ ગાશ્મીય ગુણસંયુતાય શ્રીઆચા,
૧૭ મૃદુગુણસંયુતાય શ્રી આચા, ૬ ધર્યગુણસંયુતાય શ્રીઆચા
૧૮ સવૅમુક્તિગુણસંયુતાય શ્રી
આચા૭ ઉપદેશગુણસંયુતાય શ્રી આચા) | ૧૯ દ્વાદશવિધતગુણસંયુતાય શ્રી ૮ અપરિશ્રાવિગુણસંયુતાય શ્રી આચા આચા
સૌમ્યપ્રકૃતિગુણસંયુતાય શ્રીઆચા. ૨૦ સપ્તદશવિધસંયમગુણસંયુતાય ૧૦ શીલગુણસંયુતાય શ્રી આચા
શ્રી આચા
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૪
શ્રીપાળ રાજાને રાસ
૨૧ સત્યવ્રતગુણસંયુતાય શ્રીઆચા) | ૨૯ અન્યત્વભાવનાભાવકાર્ય શ્રી આચા ૨૨ શૌચગુણસંયુતાય શ્રી આચા૦ ૩૦ અશુચિભાવનાભાવકાય શ્રી આચા ૨૩ અકિચ્ચનગુણસંયુતાય શ્રી આચાઇ ૩૧ આશ્રવભાવનાભાવકાય શ્રીઆચા ૨૪ બ્રહચર્યગુણસંયુતાય શ્રી આચા૦ ૩૨ સંવરભાવનાભાવકાય શ્રીઆચા ૨૫ અનિત્યભાવનાભાવકાર્ય શ્રી આચા૦ : ૩૩ નિર્જરાભાવનાભાવકાય શ્રી આચા ૨૬ અશરણભાવનાભાવકાર્ય શ્રી આચાટ ૩૪ લેકસ્વરૂપભાવનાભાવકાય શ્રી આચાઇ ર૭ સંસારસ્વરૂપભાવનાભાવકાય શ્રી | ૩૫ બેધિદુર્લભભાવનાભાવકાય શ્રી આચા
આચા ૨૮ એકત્વભાવનાભાવકાય શ્રી આચા) | ૩૬ ધર્મદુલભભાવનાભાવકાય શ્રી આચા
દિવસ. પદ--શ્રી ઉપાધ્યાય
કાઉસગ્ન-પચીસ લોગસ્સ જાપ– હી નમે ઉવજઝાયણું સ્વસ્તિક-પચીસ. નવકારવાલી--પચીસ.
ખમાસમણુ–પચીસ. વર્ણલીલે, એક ધાન્યનું તે | પ્રદક્ષિણા--પચીસ,
મગનું આયંબિલ ખમાસમણાને દુહા--
ત૫ સઝાચે રત સદા, દ્વાદશ અંગને ધ્યાતા રે; ઉપાધ્યાય તે આતમા, જગબંધવ જગન્નાહારે, વીર
ઉપાધ્યાય પદના ૨૫ ગુણ:-- ૧ શ્રી આચારસુત્રપઠન ગુણયુ
ઉપ૦ તાય શ્રી ઉપાધ્યાય નમઃ | | ૭ શ્રી ઉપાસકદશાસૂત્રપઠનગુણયુકતાય ૨ શ્રી સૂત્રકૃતાર્ગ સૂત્રપઠનગુણયુકતાય
શ્રી ઉ૦ શ્રી ઉ૦
૮ શ્રી અન્તકૃદશાસૂત્રપઠનગુણુયુકતાય ૩ શ્રી સ્થાના સૂત્રપઠનગુણયુકતાય | શ્રી ઉ૦
૯ શ્રી અનુત્તરે૫પાતિકસૂત્રપઠનગુણ ૪ શ્રી સમવાયાજ્ઞસૂત્રપઠનગુણયુક્તાય યુકતાય શ્રી ઉપાય | શ્રી ઉ૦
( ૧૦ શ્રી પ્રશ્નવ્યાકરણુસૂત્રપઠનગુણ૫ શ્રી ભગવતીસૂત્ર પઠનગુણયુકતાય શ્રી | યુકતાય શ્રી ઉપાટ
૧૧ શ્રી વિપાકસૂત્રપઠનગુણત્રુતાય ૬ શ્રી જ્ઞાતાસૂત્રપઠનગુણયુકતાય શ્રી ! શ્રી ઉપા.
|
શ્રી ઉ૦
ઉ૦
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સિદ્ધચક્ર આરાધન વિધિ
૧૨ ઉત્પાદપૂ॰પઠન ગુણુયુકતાય શ્રી ઉપા
૧૭ આગ્રાયણીય પૂર્વ પઠન ગુણચુકતાય શ્રી ઉ
૧૪ વીય પ્રવાદપૂર્વ પઠનગુણચુકતાય શ્રી ઉ॰
૧૫ અસ્તિવાદપૂર્વ પટેનયુકતાય શ્રી ઉ
૧૬ જ્ઞાનપ્રવાદપૂર્વ પટેનગુણુયુકતાય શ્રી ઉ
૧૭ સત્યપ્રવાદપૂર્વ પઠનગુણયુકતાય શ્રી ઉ॰
૧૮ આત્મપ્રવાદપૂર્વ પઠનગુણુયુકત્તાય
શ્રી ઉ
સા. નવકારવાલી-૨૦
પદ-શ્રી સાધુ. જાપુરડી નમેા લેાએ સવ્વ
૧૯ કર્મ પ્રવાદપૂર્વ પઠનગુણુયુકતાય
શ્રી ઉ॰
પાંચમા દિવસ.
અડદનું. કાઉસગ્ગ લાગસ,~૨૭. સ્વસ્તિક—૨૭.
ખમાસમણા—૨૭.
વણુ-કાળા આય'ખિલ એક ધાનનું તે / પ્રદક્ષિણા-તથા-૨૭ ખમાસમણના દુહા—
અપ્રમત્ત જે નિત રહે, સાધુ સુધા તે આ
૨૦ પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાદપૂર્વ પઠનjણુચુકતાય શ્રી ઉપા ૨૧ વિદ્યાપ્રવાદપૂર્વ પઠેનગુણુયુકતાય
શ્રી
૧ પ્રાણાતિપાતવિરમણવ્રતયુકતાય શ્રી સાષવે નમ:
૨ મૃષાવાદવિરમણવ્રતયુકતાય શ્રી સાયવે
૩ અદત્તાદાનવિરમણવ્રતયુકતાય શ્રી
સા
૪ મૈથુનવિરમણવ્રતયુકતાય શ્રી સાધવે
૨૨ કલ્યાણ પ્રવાદ પૂર્વ પઠનગુણચુકતાય શ્રી
૨૩ પ્રોણાવાયપૂર્વ પઠનગુણસૢકતાય
શ્રી
૨૪ ક્રિયાવિશાલ પૂર્વ પઠન ગુણચુકતાય
શ્રી
૨૫ લેાકબિન્દુસાર પૂર્વ પઠનગુણુયુકતાય શ્રી
૩૫
નવિ હરખે નિવ શેાચે રે; શું મુંડે શું લાચે રે. વી૨૦
સાધુપદના ૨૭ ગુણઃ—
૫ પરિગ્રહવિરમણવ્રતયુકતાય શ્રી સાધવે
૬ રાત્રિ@ાજનવિરમણ વ્રતયુકતાય શ્રી
સા
૭ પૃથ્વીકાયરક્ષકાય શ્રી સાધવે ૮ અષ્કાય રક્ષકાય શ્રી સાધવે ૯ તેજઃકાયરક્ષકાય શ્રી સાવે૦
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
- ૩૫૬
૧૦ વાયુકાયરક્ષકાય શ્રી સાવે ૧૧ વનસ્પતિકાયરક્ષકાય શ્રી સાધવે ૧૨ ત્રસકાયરક્ષકાય શ્રી સાધવે૦ ૧૩ એકેન્દ્રિયજીવરક્ષકાય શ્રી સાધવે ૧૪ દ્વીન્દ્રિયજીવરક્ષકાય શ્રી સાવે ૧૫ ત્રીન્દ્રિયજીવરક્ષકાય શ્રી સાધવે ૧૬ ચતુરિન્દ્રિયજીવરક્ષકાય શ્રી સાધવે૦ ૧૭ પક્સ્ચેન્દ્રિયજીવરક્ષકાય શ્રી સાધવે૦ ૧૮ લાભનિગ્રહકારકાય શ્રી સાધવે ૧૯ ક્ષમાગુણુયુકતાય શ્રી સાધવે
પદ-શ્રી દન.
જાપ- ડી નમે દૃ'સસ્સ. નવકારવાલી-વીસ.
વણુ–સફેદ.
આયખિલ એક શ્વાન તે ચાખાનું. ખમાસમણના દુહા—
૨૦ શુભભાવના ભાવકાય શ્રી સાધવે ૨૧ પ્રતિલેખનાદિક્રિયાશુદ્ધકારકાય શ્રી સા
૨૨ સંયમયેાગયુકતાય શ્રી સાધવે ૨૩ મનાગુપ્તિચુકતાય શ્રી સાધવે ૨૪ વચનગુસિચુકતાય શ્રી સાધવે ૨૫ કાયક્રુષિયુકતાય શ્રી સાધુવે ૨૬ શીતાદિદ્દાવિશતિર્ધારસહસહનતત્પરાય શ્રી
ઠ્ઠો દિવસ
નાયનમ:
૨ પરમા જ્ઞાતૃસેવનરૂપ શ્રી સદ્
નાયનમ:
૩ વ્યાપન્નદનવનરૂપ શ્રી સદ્
નાયનમ:
૪ કુર્દશનવજનરૂપ શ્રી સનાયનમ: પ શુશ્રુષારૂપ શ્રી સનાયનમ: ૬ ધરાગરૂપ શ્રી સદ્દનાયનમ: હું વૈયાવૃત્યરૂપ શ્રી સનાયનમ: ૮ અહદ્દિનયરૂપ શ્રી સનાયનમ:
૨૭ મરણાન્તઉપસ સહનતત્પુરાય શ્રી સાધવે નમ:
કાઉસ્સગ્ગ, લાગસ-૬૭. સ્વસ્તિક ૬૭. ખમાસમણાં-૬૭. પ્રદક્ષિણા-૬૭
શમ-સ વેગાર્દિક ગુણા, ક્ષય ઉપશમ જે આવે રે; દન તેહીજ આતમા, શું હાય નામ ધરાવે રે. વીર૦ દર્શનપદના ૬૭ ગુણ;— ૧ પરમાર્થાંસ સ્તવરૂપ શ્રીસ
૯ સિદ્ધવિનયરૂપ શ્રી સનાયનમ: ૧૦ ચૈત્યવિનયરૂપ શ્રી સનાયનમ: ૧૧ શ્રુતવિનયરૂપ શ્રી સદ્દેશ નાયનમઃ ૧૨ ધવિનયરૂપ શ્રી સનાયનમ: ૧૩ સાધુવગ વિનયરૂપ શ્રી સદ્શ
નાયનમઃ
૧૪ આચાય`વિનયરૂપ શ્રો સદ્શ
નાયનમ:
૧૫ ઉપાધ્યાયવિનયરૂપ શ્રી સદ્શ નાયનમ: ૧૬ પ્રવચનવિનયરૂપ શ્રી સ
નાયનમ
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૭
૪૭ પરતીથિ કાદિસ”લાપવર્જનરૂપ શ્રીસ ૪૮ પરતીથિકાદિઅશનાદિદાનવજનરૂપ
શ્રી સ
શ્રી સિદ્દચક્ર આરાધન વિધિ
નાયનમઃ
૪૯ પરતીથિકાદૅિગન્ધપુષ્પાદિપ્રણવ - નરૂપ શ્રી સ૦
નાય નમ:
૧૭ દશનવિનયરૂપ શ્રીસદ્ ૧૮ “ સ’સારે શ્રી જિન:સાર!” ઈતિ ચિન્તરૂપ શ્રી સનાય નમઃ ૧૯ “સંસારે શ્રી જિનમત સારમ્ ” ઇતિ ચિન્તનરૂપ શ્રી સ ૨૦ “સંસારેજિનમતસ્થિત શ્રી સાઘ્વાદિ ૫૦ રાજાભિયેાગાકારયુક્ત શ્રી સ સારમ’” ઇતિ ચિન્તનરૂપ શ્રી સદ્- ૫૧ ગણાભિયાગાકારયુક્ત શ્રી સ૦ પર અલાભિચેાગાકારયુક્ત શ્રી સ॰ ૨૧ શકાષણરહિાયશ્રીસદ્નાયનમ: ૫૩ સુરાભિચૈાગાકારયુક્ત શ્રી સ॰ ૨૨ કાંક્ષાષણરહિતાશ્રીસદ્શનાયનમઃ ૫૪ કાન્તારન્રુત્યાકારયુકત શ્રી સ॰ ૨૩ વિચિકિત્સાદૂષણરહિતાય શ્રી સ૦ ૫૫ ગુરુનિગ્રહાકારયુકત શ્રી સ૦ ૨૪ કુદૃષ્ટિપ્રશંસાદૂષણરહિતાય શ્રી સ૦ ૫૬ “સમ્યકત્વ ચારિત્ર ધર્મસ્ય મૂલ” ઇતિચિન્તનરૂપ શ્રી સ૦ “સમ્યકત્વ ધ પુરસ્ય દ્વારમ્ ” ઇતિચિન્તનરૂપ શ્રી સ “સમ્યકત્વ ધર્મસ્ય પ્રતિષ્ઠાન” ઇતિચિન્તનરૂપશ્રી સ॰
૫૭
૫૮
૫૯
૬૦
૨૫ તપરિચયદૂષણરહિતાય શ્રી સ॰ ૨૬ પ્રવચનપ્રભાવકરૂપ શ્રી સ૦ ૨૭ ધર્મકથાપ્રભાવકરૂપ શ્રી સ૦ ૨૮ વાદિપ્રભાવકરૂપ શ્રી સ॰ ર૯ નૈમિત્તિકપ્રભાવકરૂપ શ્રી સ૦ ૩૦ તપસ્વીપ્રભાવકરૂપ શ્રી સ૦ ૩૧ પ્રાપ્ત્યાદિવિદ્યાભત્પ્રભાવકરૂપ શ્રીસ૦ ૩૨ સ્Î-નાદિસિદ્ધપ્રભાવકરૂપ શ્રી સ૦ ૩૩ કવિપ્રભાવકરૂપ શ્રી સ૦ ૩૪ જિનશાસને કૈાશલ્યભૂષણરૂપ શ્રીસ ૩૫ પ્રભાવનાભૂષણરૂપ શ્રી સ૦ ૩૬ તીથ સેવાભૂષણરૂપ શ્રી સ૦ ૩૭ ધૈય ભૂષણરૂપ શ્રી ૪૦ ૩૮ જિનશાસને ભક્તિભૂષણરૂપ શ્રી સ૦ ૩૯ ઉપશમગુણરૂપ શ્રી સ૦ ૪૦ સંવેગગુણરૂપ શ્રી સ૦
૬૧
“સમ્યકત્વ ધસ્યધાર” ઇતિ ચિન્હરૂપ શ્રી સ૦ “સમ્યકત્વ ધર્મસ્યભા*નમ્” ઇતિચિન્તનરૂપ શ્રી સ૦ “સમ્યકત્વ ધર્મસ્ય નિધિસન્નિભમ્” ઇતિચિન્તનરૂપ શ્રી સ૦ ૬૨ “અસ્તિ જીવ:” ઇતિશ્રદ્ધાનસ્થાનયુકત શ્રી સ॰
૬૩ સ ચ જીવા નિત્ય: ” ઇતિ શ્રદ્ધાનસ્થાનયુકત શ્રી સ૰
૪૧ નિવેદગુણરૂપ શ્રી સ૦ ૪૨ અનુકપાણુરૂપ શ્રી સ૦ ૪૩ આસ્તિકનગુણરૂપ શ્રી સ૦ ૪૪ પરતીથિકાદિવંદનવનરૂપ શ્રી સ૦
૬૪ સ ચ જીવઃ કર્માણિ કરેાતિ” ઇતિશ્રદ્ધાનસ્થાનયુકત શ્રી ૨૦ ૬૫ “સ ચ જીવઃ સ્વકૃતકર્માણિ વેદચતિ” ઇતિશ્રદ્ધાનસ્થાનયુકતશ્રીસ॰ “જીવસ્યાસ્તિ નિર્વાણુમ્” ઇતિશ્રદ્ધાનસ્થાનયુકત શ્રી સદ્ના૦
૬૬
૪૫ પરતી િકાદિનમસ્કારવ નરૂપશ્રીસ॰ “અસ્તિ મેક્ષાપાય:” ઇતિશ્રદ્ધાન૪૬ પરતી િકાદિઆલાપવજ્રનરૂપશ્રીસ
સ્થાનયુક્ત શ્રી સનાય નમઃ
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ
સાત દિવસ. પદ-શ્રી જ્ઞાન.
કાઉસગ્ગ, લેગસ્સ-૫૧ જાપ- હી નમે નાણસ્સ. સ્વસ્તિક-પ૧. નવકારવાલી–વસ. વર્ષ–સફેદ આયંબિલ એક ધાનનું તે
ખમાસમણું-૫૧. ખાનું.
પ્રદક્ષિણ-૫૧. ખમાસમણાને દુ:
જ્ઞાનવરણીય જે કર્મ છે, ક્ષય ઉપશમ તસ થાય રે . તે હુએ અહીજ આતમા, જ્ઞાન અબોધતા જાય રે. વીર
જ્ઞાનપદના ૫૧ ગુણ ૧ ૫શનેન્દ્રિય જનાવગ્રહમતિ- ( ૧૬ મન ઈહામતિ જ્ઞાનાય નમઃ - જ્ઞાનાય નમઃ
૧૭ પશેન્દ્રિય-અપાયમતિ જ્ઞાનાય નમ: ૨ રસનેન્દ્રિયવ્યન્જનાવગ્રહમતિજ્ઞાનાય ૧૮ રસનેન્દ્રિય અપાયમતિ જ્ઞાનાય નમઃ
૧૯ શ્રાણેન્દ્રિય અપાયમતિજ્ઞાનાય નમઃ ૩ ઘાણેન્દ્રિયવ્યજનાવગ્રહમતિ જ્ઞાનાય ૨૦ ચક્ષુરિન્દ્રિય અપાયમતિ જ્ઞાનાય નમઃ નમઃ
૨૧ શ્રોત્રેન્દ્રિય-અપાયમતિજ્ઞાનાય નમઃ ૪ શ્રોત્રેન્દ્રિયવ્યન્જનાવગ્રહમતિ જ્ઞાનાય | ૨૨ મન અપાયમતિજ્ઞાનાય નમઃ નમઃ
૨૩ સ્પર્શનેન્દ્રિય-ધારણામતિ જ્ઞાનાય નમ: ૫ ૫શનેન્દ્રિય-અર્થાવગ્રહમતિજ્ઞાનાય ૨૪ રસનેન્દ્રિય-ધારણામતિજ્ઞાનાય નમઃ નમઃ
૨૫ ધ્રાણેન્દ્રિય-ધારણામતિ જ્ઞાનાય નમઃ ૬ રસનેન્દ્રિય-અર્થાવગ્રહમતિ જ્ઞાનાયનમ: ૨૬ ચક્ષુરિન્દ્રિય-ધારણામતિ જ્ઞાનાયનતઃ ૭ ઘાણેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહમતિ જ્ઞાનાયનમઃ ૨૭ શ્રોત્રેન્દ્રિય-ધારણામતિજ્ઞાનાય નમઃ ૮ ચક્ષુરિન્દ્રિય અર્થાવગ્રહમતિજ્ઞાનાય નમઃ ૨૮ મનધારણામતિજ્ઞાનાય નમઃ ૯ શ્રોન્દ્રિય-અર્થાવગ્રહમતિજ્ઞાનાય નમઃ ૨૯ અક્ષરબ્રુતજ્ઞાનાય નમઃ ૧૦ માનસાર્થાવગ્રહમતિજ્ઞાનાય નમઃ | ૩૦ અનક્ષરશ્રુતજ્ઞાનાય નમઃ ૧૧ સ્પર્શનેન્દ્રિય-ઈહામતિ જ્ઞાનાય નમઃ ૩૧ સંજ્ઞિકૃતજ્ઞાનાય નમઃ ૧૨ રસનેન્દ્રિય ઈહામતિજ્ઞાનાય નમ: ૩૨ અસંઝિશ્રુતજ્ઞાનાય નમઃ ૧૩ ઘાણેન્દ્રિય-ઈહામતિજ્ઞાનાય નમઃ | ૩૩ સભ્યશ્રુતજ્ઞાનાય નમ: ૧૪ ચક્ષુરિન્દ્રય-ઈહામતિ જ્ઞાનાય નમઃ ૩૪ મિથ્યાશ્રુતજ્ઞાનાય નમ: ૧૫ શ્રોત્રેન્દ્રિય ઈહામતિજ્ઞાનાય નમઃ ૩૫ સાદિષ્ણુતજ્ઞાનાય નમ:
નમ:
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સિદ્ધચક્ર આરાધન વિધિ
૩૫૯ - ૩૬ અનાદિબ્રુતજ્ઞાનાય નમ:
૪૪ અનનુગામિ અવધિજ્ઞાનાય નમ: ૩૭ સપર્યાવસિતશ્રતજ્ઞાનાય નમઃ ૪૫ વર્ધમાન–અવધિજ્ઞાનાય નમઃ ૩૮ અપર્યવસિતકૃતજ્ઞાનાય નમ: ૪૭ હીયમાન અવધિજ્ઞાનાય નમઃ ૩૯ ગમિકશ્રુતજ્ઞાનાય નમઃ
૪૭ પ્રતિપાતિ-અવધિજ્ઞાનાય નમ: ૪૦ અગમિકશ્રુતજ્ઞાનાય નમઃ ૪૮ અપ્રતિપાતિ-અવધિજ્ઞાનાય નમઃ ૪૧ અપ્રવિકૃતજ્ઞાનાય નમઃ ૪૯ જુમતિમન:પર્યાવજ્ઞાનાય નમઃ ૪૨ અનર્ગપ્રવિષ્ટકૃતજ્ઞાનાય નમ: ૫૦ વિપુલમતિમનઃપવજ્ઞાનાય નમ: ૪૩ અનુગામિ-અવધિજ્ઞાનાય નમઃ | ૧૧ લોકાલોકપ્રકાશકકેવલજ્ઞાનાય નમઃ
આઠમો દિવસ. પદ-શ્રી ચારીત્ર.
કાઉસગ્ન લેગસ-૭૦ જા૫-૩૪ હી નમે ચારિત્તસ્ર.
સ્વસ્તિક-૭૦. નવકારવાલી-વીશ. વર્ણ-સફેદ. આયંબિલ એક ધાન્ય
ખમાસમણુ–૭૦ ચાખાનું
પ્રદક્ષિણા-૭૦ ખમાસમણાને દૂહો –– જાણું ચારિત્ર તે આતમા, નિજ સ્વભાવમાં રમત રે; લેશ્યા શુદ્ધ અલંક, મેહ વને નવી ભગતે રે. વીર
ચારિત્રપદના ૭૦ ગુણ– ૧ પ્રાણાતિપાત વિરમણરૂપચારિત્રા- | ૧૩ શિાચધર્મરૂપચારિ. ય નમઃ
૧૪ અકિચનધર્મરૂપચારિ ૨ મૃષાવાદવિરમણરૂપચારિત્રાય નમઃ | ૩ અદત્તાદાનવિરમગુરૂપચારિત્રાય
૧૫ બ્રચયધર્મરૂપચારિ, નમઃ
૧૬ પૃથિવીરક્ષાસંયમચારિત્ર ૪ મિથુનવિરમણરૂપચારિ.
૧૭ ઉદકરક્ષાસંયમચારિત્ર ૫ પરિગ્રહવિરમણરૂપચારિત્ર ૧૮ તે રક્ષાસંચમચારિત્ર ૬ ક્ષમાધર્મરૂપચારિત્રાય નમ:
૧૯ વાયુરક્ષાસંયમચારિ. ૭ આજે વધર્મરૂપચારિક
૨૦ વનસ્પતિરક્ષાસંયમચારિત્ર ૮ મૃદુતાધર્મરૂપચારિ.
૨૧ દ્વીન્દ્રિયરક્ષાસંયમચારિ, ૯ મુક્તિધર્મરૂપચારિ. ૧૦ તપાધર્મરૂપચારિ૦
૨૨ શ્રીન્દ્રિયરક્ષાસંયમચારિ, ૧૧ સંયધર્મરૂપચારિ,
૨૩ ચતુરિન્દ્રિયરક્ષાસંયમચારિત્ર ૧૨ સત્યધર્મરૂપચારિ૦
૨૪ પચ્ચેન્દ્રિયરક્ષાસંયમચારિક
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
૩૬૦
૨૫ અજીવરક્ષાસંયમચારિ ૨૬ પ્રેક્ષાસ ચમચારિ ૨૭ ઉપેક્ષાસ ચમચારિ
૨૮ અતિરિક્તવસ્ત્રભકતાદિપરિસ્થાપનત્યાગરૂપસયમારિ॰ ૨૯ પ્રમાનરૂપસ’ચમચારિ ૩૦ મનઃસચમચારિ
૩૧ વાસ’ચમચારિ ૩૨ કાયસયમચારિ ૩૩ આચાર્ય વૈયાવૃત્યરૂપસયમચારિ ૩૪ ઉપાધ્યાયવૈયાનૃત્યરૂપસ ચમચારિ ૩૫ તપસ્વીવયાનૃત્યરૂપસ યમચારિ ૩૬ લઘુશિષ્યાદિવૈયાનૃત્યરૂપચારિ૰ ૩૭ ગ્લાનસાનૈયાનૃત્યરૂપચારિ ૩૮ સાવેયાનૃત્યરૂપચારિ ૩૯ શ્રમણેાપાસવૈયાનૃત્યરૂપચારિ
૪૦ સવૈયાનૃત્યરૂપચારિ ૪૧ કુલયાનૃત્યરૂપચારિ ૪૨ ગણવૈયાવૃત્યરૂપચારિ॰ ૪૩ પશુપšગાદિરહિત નમ્રહ્મગુપ્તિચારિ
૪૪ સ્ત્રીહાસ્ય:ક્રિવિકથાવજ નમ્રહ્મગુ પ્તિચારિ
૪૫ સ્રી-આસનવનબ્રહ્મગુપ્તિચારિ ૪૬ શ્રીઅગે પાનિરીક્ષણવજનબ્રહ્મગુપ્તિચારિ
વસતિવસ
૪૭ કુડયન્તરસ્થિતસ્ત્રીહાવભાવશ્રવણુવજ નમ્રહ્મગુપ્તિચારિ
૫૬––શ્રીત૫
જાપ— ડી નમે તવસ. નવકારવાલી––વીશ. વણુ --સફેદ. આયંબિલ શ્વાનનું તે ચેાખાનું
૪૮ પૂજીસ ભાગચિન્તનવજનપ્રજ્ઞાગુપ્તિચારિ
૪૯ અતિસ્રરસઆહારવજ નમ્રહ્મગુપ્તિ
ચારિ.
૫૦ અતિઆહારકરણવ નમ્રહ્મગુપ્તિચારિ
૫૧ અવિભૂષાવજ નેબ્રહ્મમુપ્તિચારિ પર અનશનતારૂપચારિ ૫૩ નાદ તપેારૂપચારિ૰ ૫૪ વૃત્તિસંક્ષેપતરૂપચારિ ૫૫ રસત્યાગતપેારૂપચારિ ૫૬ કાયકલેશતરૂપચારિ ૫૭ સલેષણાતપે રૂપચારિ ૫૮ પાયશ્ચિત્તતપે રૂપચારિ ૫૯ વિનયતપારૂપચારિ
૬૦
૬૧
વૈયાવૃત્યતપે રૂપચારિ સ્વાધ્યાયતપેરૂપચારિ ૬ર ધ્યાનતારૂપચારિ ૬૩ કાર્યોત્સગ તારૂપચારિ૰
૬૪ અનન્તજ્ઞાનસયુકતચારિ૰
૬૫ અનન્તઃનસયુકતચારિ૰ ૬૬ અનન્તચારિત્રસ યુકતચારિ ૬૭ ક્રોનિગ્રહકરણચારિ ૬૮ માનનિગ્રહકરણચારિ ૬૯ માયાનિગ્રહકરણચારિ ૭૦ લેાભનિગ્રહકરણચારિ૰
નવમા દિવસ
એક
કાઉસગ્ગ લાગસ.---૫૦
સ્વસ્તિક--૫૦
ખમાસમણાં--૫૦ પ્રદક્ષિણા—૫૦
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સિદ્ધચક્ર આરાધન વિધિ ૩૬૧ ખમાસમણનો દુહો:
ઈચ્છાધે સંવરી, પરિણતિ સમતા યોગ રે, તપ તે એહીજ આતમા, વતે નિજ ગુણ ભેગેરે; વીર જિણેસર ઉપદીશે, સાંભળજે ચિત્ત લાઈરે, આતમ ધ્યાને આતમા, રિદ્ધિ મળે સી આઈરે–વીર
તપ પદના ૫૦ ગુણ – ૧ યાવયસ્કથિક તપસે નમઃ | ૨૫ ચારિત્રવિનયરૂપ તપસે નમઃ ૨ ઈત્વરકથિક તપસે નમઃ
૨૬ મનોવિનયરૂપ તપસે નમઃ ૩ બાહ્ય-ઔદય તપસે નમઃ | ર૭ વચનવિનયરૂપ તપસે નમ: ૪ અભ્યન્તર–ઔદય તપસે નમ: ૨૮ કાયવિનયરૂપ તપસે નમ: ૫ દ્રવ્યત-વૃત્તિસંક્ષેપ તપસે નમઃ | ૨૯ ઉપચારવિનયરૂપ તપસે નમ: ૬ ક્ષેત્રત–વૃત્તિ સંક્ષેપ તપસે નમ: ૩૦ આચાર્યવૈયાવૃત્ય તપસે નમ: ૭ કાલતઃ–વૃત્તિસંક્ષેપ તપસે નમ: ૩૧ ઉપાધ્યાયાવૃત્ય તપસે નમઃ ૮ ભાવતઃ–વૃત્તિસંક્ષેપ તપસેનમ: ૩૨ સાધુવૈયાવૃત્યતપસે નમઃ ૯ કાયકલેશ તપસે નમઃ
૩૩ તપસ્વિનૈયાવૃત્યતપસે નમઃ ૧૦ રસત્યાગ તપસે નમઃ
૩૪ લઘુશિષ્યાદિયાવૃત્યતપસે નમઃ ૧૧ ઈન્દ્રિય-કષાય–ગવિષયકસલી- ૩૫ ગ્લાન સાધુવેયાવૃત્યતપસે નમઃ નતા તપસે નમઃ
૩૬ શ્રમણે પાસકવૈયાવૃત્યતપસે નમ: ૧૨ સ્ત્રી-પશુ-પડકાદિવજિતસ્થાના- ૩૭ સવૈયાવૃત્ય તપસે નમઃ વસ્થિત તપસે નમઃ
૩૮ કુલ વૈયાવૃત્ય તપસે નમઃ ૧૩ આલેચનપ્રાયશ્ચિત્ત તપસે નમ: ૩૯ ગણવૈયાવૃત્ય તપસે નમ: ૧૪ પ્રતિકમણુપ્રાયશ્ચિત્ત તપસે નમ: ૪૦ વાચના તપસે નમઃ ૧૫ મિશ્રપ્રાયશ્ચિત્ત તપસે નમ: ૪૧ પૃચ્છના તપસે નમઃ ૧૬ વિવેકપ્રાયશ્ચિત્ત તપસે નમ: ૪૨ પરાવર્તન તપસે નમઃ ૧૭ કાયોત્સર્ગ પ્રાયશ્ચિત્ત તપસે નમઃ ૪૩ અનુપ્રેક્ષા તપસે નમ: ૧૮ તપઃપ્રાયશ્ચિત્ત તપસે નમ: ૪૪ ધર્મકથા તપસે નમઃ ૧૯ છેદપ્રાયશ્ચિત્ત તપસે નમઃ ૪૫ આર્તધ્યાનનિવૃત્તિ તપસે નમ: ૨૦ મૂલપ્રાયશ્ચિત્ત તપસે નમઃ ૪૬ વૈદ્રધ્યાનનિવૃત્તિ તપસે નમ: ૨૧ અનવસ્થિતપ્રાયશ્ચિત્ત તપસે નમ: ૪૭ ધર્મધ્યાનચિન્તન તપસે નમઃ ૨૨ પારાચિતપ્રાયશ્ચિત્ત તપસે નમઃ ૪૮ શુકલધ્યાનચિન્તન તપસે નમ: ૨૩ જ્ઞાનવિનયરૂપ તપસે નમઃ ૪૯ બાહ્યકાન્સગ તપસે નમ: ૨૪ દશનવિનયરૂપ તપસે નમ: ૫૦ અભ્યન્તરકાયોત્સર્ગ તપસે નમ:
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
છેલ્લે દિવસે વિશેષમાં નવપદજી મહારાજની વિસ્તારથી પૂજા ભણાવવી, તથા ફળ-ફૂલ નૈવેદ્ય વગેરે વિશેષ ચઢાવવાં. નવપદ કરવી. રાત્રિ જાગરણ કરવું શ્રીપાલરાજાના રાસ પૂર્ણ કરવા.
સડલ રચના
૩૬૨
નવવદ મંડળની રચનાના વિધિ
શાલિ [ ચાખા ] પ્રમુખ પાંચ વર્ણના ધાન્ય એકઠા કરી સિદ્ધચક્રના મંડળની રચના કરવી. અરિહંતાદિક નવેચ પટ્ટાને વિષે શ્રીફળના ગાળાએ મૂકવા. બીજોરા, ખારેક, દાડમ, નારગી, સાપારી ઇત્યાદિ ફળ ગાઢવીને મૂકવા. નવગ્રહ અને દશ દિપાળની રચના કરવી. મ`ડળ જેમ બને તેમ સુશાભિત થાય તેવી રીતે સેાના રૂપાના વરખથી તથા ધ્વજાએ વિગેરેથી શણગારી આકર્ષક બનાવવું. રચનાની વિશેષ ગાઠવણ તેના જાણકાર પાસેથી શીખી લેવી.
પારણાના દિવસના વિષે.
પારણાને દિવસે ઓછામાં ઓછું એયાસણાનુ પચ્ચક્ખાણુ કરવું. હંમેશ મુજબ પ્રતિક્રમણ, પડિલેહણ, દેવવંદન ઇત્યાદિક કરી નાહી, શુદ્ધ થઈ, સ્નાત્ર તથા સત્તરભેદી પૂજા ભણાવવી. તે દિવસે કાઉસગ્ગ, સ્વસ્તિક, પ્રદક્ષિણા નવ નવ કરવા, તથા ખમાસણમાં નવ નવ દેવા. ૐ હ્રી શ્રી વિમલેશ્વરચકેશ્વરીપુજિતાય શ્રી સિદ્ધચક્રાય નમઃ એ પદની પીસ
નવકારવાળી ગણવી.
કાઉસગ્ગ કરવાના વિધિ.
દ્ર
ખમાસમણા દઇ ઇચ્છાકારેણ સદિસહ ભગવત્ (જે દિવસ જૈ પદ હાય તે પદ) આરાધનાર્થે કાઉસગ્ગ કરૂ ? ઇચ્છ...” કહી ર વન્દેણુવત્તિઆએ અન્નત્થ” કહી, ( જેટલા લેગસ્સને હાય તેટલાને ) કાઉસગ્ગ કરવા. કાઉસગ્ગ પારી ને પ્રગટ રીતે એક લાગસ કહેવા.
પડિલેહણુના વિધિ.
ખમાસમણુ દેઈ, ઇરિયાવહિય પડીસી, “ ઇચ્છાકારેણુ સદિસહ ભગવાન પડિલેહણ કરૂ ? ઈચ્છું ” કહી, ક્રિયામાં વપરાતા સ ઉપકરણેાની પ્રતિલેખના કરવી, પછી ઇરિયાવહિય પડિક્કમી કા
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સિદ્ધચક્ર આરાધન વિધિ લેવો. કાજે જોઈ સામાયિકમાં હોઈએ તે ઈરિયાવહિયં પડિકકમી “અણુજાણહ જસ્સગ્ગ ” કહી, ત્રણ વખત “ સિરે ” કહી, ગ્ય સ્થાનકે પરઠવે.
દેવવંદનને વિધિ. પ્રથમ-ઈરિયાવહિયં પડિક્કમી, ઉત્તરાસંગ નાખી ચિત્યવંદન કરવું નમુત્થણું સુધી કહી, જયવિયરાય અડધા કહેવાં.
પછી ખમાસમણ દઈ ચત્યવંદનને આદેશ માગી ત્યવંદન બોલવું. નમુત્થણું સુધી કહી, ઉભા થઈ “ અરિહંત ચેઈયાણું૦ વંદભુવત્તિ અન્નત્થ૦ ” કહી એક નવકારનો કાઉસગ્ગ કરે, પારી, નમોડર્હત્સિઠધા કહી, પહેલી થેય કહેવી. પછી “ લોગસ્સવ વંદણુ અન્નત્થ૦ ” કહી, એક નવકારને કાઉસગ્ગ પારી, બીજી થાય કહેવી. તે પ્રમાણે પુખવર અને સિધાણું બુધાણું કહી અનુક્રમે ત્રીજી ને ચાથી થાય બોલવી. છેલી થેય વખતે ફરી “ નમોડહંતુ ” બેલવું. અને “ વંદણુત્તિક ” ને બદલે વૈયાવચ્ચગરાણું૦ ” કહેવું.
પછી નમુત્થણું કહી પ્રથમની વિધિ પ્રમાણે બીજી ચાર થી કહી નમુત્થણું જાવંતિ ચેઈચાઇ, જાવંત કેવિસાહુ કહી, સ્તવન બોલવું. પછી જયવિયરાય અરધા કહેવા.
ફરી ખમાસણ દેઈ ત્રીજું ચૈત્યવંદન નમુત્થણું સુધી કરવું. પછી જયવિયરાય આખા કહેવા. સવારના દેવવંદન પછી ખમાસમણ દેઈ, ઈચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવદ્ ! સજઝાય કરું? ઈચ્છે કહી એક નવકાર બેલી મન્ડ જિણાણુની સજઝાય કહેવી. મધ્યા તથા સાંજના દેવવંદતમાં સજઝાય કહેવાની જરૂર નથી.
પચ્ચકખાણ પારવાનો વિધિ. ઈરિયાવહિયં પડિકકમી, જગચિંતામણિતું ચૈત્યવંદન, નમુત્થણું જાવંતિ ચેઈયાઇ જાવંત કેવિસાહૂનમેડહતુ. ઉવસગ્ગહરં યાવત્ જયવિયરાય પૂરા પર્યત કરવું.
પછી સઝાયનો આદેશ માની, નવકાર ગણી, મન્ડજિણાણુની સજઝાય કહેવી. પછી ખમાસમણ દઈ, “ ઈરછા કહી મુહપતિ પડિલેહવી.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
***
૩૬૪
શ્રીપાળ રાજાને રાસ પછી ખમાસમણ દઈ “ઈચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવાન પચ્ચકખાણ પારૂં ?” “ યથાશકિત ” અમાટે ઈચ્છા પચ્ચકખાણ પાયું. ” “ તહરિ ” કહી, મુઠીવાળી જમણે હાથ ચરવાળા ઉપર સ્થાપી, એક નવકારગણ.
ઉગ્ગએ સૂરે નમુકકારસહિયં પરિસી, સાઢ પરિસી, સૂરે ઉગ્ગએ પુરિમુ મુદ્રી સહિયં પચચક્ખાણ કર્યું, વિહાર, આયંબિલ, એકાસણું, પચ્ચકૂખાણ કર્યું તિવિહાર પચ્ચક્ખાણું ફસિયું, પાલિય, સહિય, તીરિયં, કીદિય, આરાહિયે, પંચ ન આરાહિયં તસ્સ મિચ્છામિ દુકકડ.
આ પ્રમાણે પાઠ બેલી એક નવકાર ગણું પચ્ચક્ખાણ પારવું.
જમ્યા પછી ચૈત્યવંદન કરવાનો વિધિ. ખમાસમણ દઈ ઈરિયાવહિયં પડિકમી, ઈચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવદ્ ! ચૈત્યવંદન કરૂં? ઈછું કહી જગચિંતામણિનું ચૈત્યવંદન જયવિરાય પર્યત કરવું. દેરાસરે કરે તે અરિહંત ચેઇયાણું વંદણઅન્નત્થ કહી, એક નવકારને કાઉસગ્ગ કરી પારી થેય કહેવી.
મહજિણાણુની સક્ઝાય. મન્ડ જિણાણું આણું મિચ્છ પરિહરહ, ધરહ સમ્મત્ત છવિહ આવર્સયંમિ, ઉજજુત્તો હાઈ પઈદિવસં. ૧ | પન્વેસુ પિસહવયં, દાણું, સીલ તો અ, ભાવો અ. ' સઝાયર્નમુક્કારે, પરવયારે અ, જયણા આ છે ૨ | જિણપુઆ, જિણથુણણું,ગુરુથુઅ, સાહસ્મિઆણ વછë, વવહારસ્સ ય સુદ્ધી, ૨હજત્તા તિસ્થજના ય | ૩ | ઉવસમ-વિવેગ-સંવર,-ભાસાસમઈ છછવકરુણુ ય, ધમિઅજણસંસર્ગો, કરણદ, ચરણ પરિણામ છે છે સંઘવરિ બહુમાણ, પુWયલિહણું, પભાવણ તિથૈ, સફૅણ કિચ્ચમેણં, નિચ્ચે સુગુરૂએસેણું છે ૫ |
સંથરા પોરિસી સૂત્ર, નિસાહિ નિસીહિ નિસહિ, ન ખમાસમણાણું ગાયમાઈનું મહામુણણું. અણુજાણહ જિદિ(કું) રજા ! અણુજાણહ પરમગુરૂ ! ગુરુગુણરયણહિં મંડિય સરીરા ! બહુપડિપુના પિરિસિ, રાઈયસંથાએ હામિ. ૧
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સિદ્ધચક્ર આરાધન વિધિ
૩૬૫ અણુજાણહ સંથારં, બાહુવહાણેણુ વામપાસેણું, કુકુકડિપાય ૫સારણ, અતરત ૫મજજએ ભૂમિં ૨ સંકેઈઅ સંડાસા, ઉવતે અ કાપડિલેહા, દશ્વાઈ ઉવાં , ઊસાસનીરુંભણાલોએ. ૩ જઈ મે હજજ પમાઓ, ઈમર્સ દેહસિમાઈ રયણીએ,
આહારમુહિદેહ, સવં તિવિહેણ સિરિ ૪ ચત્તારિ મંગલ-અરિહંતા મંગલ, સિદ્ધા મંગલં, સાહુ મંગલ, કેવપિન્નનો ધમ્મ મંગલ, ૫
ચત્તારિ લગુત્તમા–અરિહંતા લત્તગુમા, સિદ્ધા લગુત્તમા, સાહ ગુત્તમા, કેવલિપનૉ ધમે લગુત્તમો. ૬
ચત્તારિ સરણું પવજામિ–અરિહતે સરણે પવનજામિ, સિદ્ધ સરણું પવનજામિ, સાહુ સરણું પવજામિ, કેવલિપનાં ધર્મો સરણું પવજામિ. ૭
પાણાઈવાયમલિ, ચારિકર્ક, મેહુણું, દવિણ મુછું, કેહં, માણું, માયં, પિજજ, તહા, સં. કલહં, અશ્લખાણું, પિસુન્ન, રઈઆરઈસમાઉત્ત, પર પરિવાય, માયા–, મિચ્છત્તસલ્લ ચ.
સિરિઝુ ઈમાઈ મુખમમ્મસંસગવિગ્ધભૂઆઈ, દુગઈનિબંધણાઈ, અરસ પાવઠાણાઈ. “એગોહં, નલ્થિ મે કઈ, નાહમનસ્સ કસઈ ” એવં અદણમણ, અમ્માણમાણસાઈ. “એગ મે સાસ અપા, નાણદંસણુસંજુઓ સેસા મે બાહિરા ભાવા, સર્વે સંજોગલખણા. સંજોગમૂલા જીવેણુ, પત્તા દુકુખપરંપરા, તન્હા સંજોગસંબંધ, સર્વ તિવિહેણ સિરિઅં. અરિહંતે મહ દેવ, જાવજવં સુસાહણે ગુરૂ, જિણપણૉ તૉ, ઇઅ સમ્મત્ત મએ મહિઅં.
ખમિઅ, ખમાવિઅ, મઈ ખમિઅ સવહ છવનિકાય, સિદ્ધહ સાખ આયણહ, મુઝહ વઈર ન ભાવ. સવે જવા કમ્યવસ, ચઉદહરાજ ભમંત, તે મે સેવ ખમાવિઆ, મુઝેવિ તેહ ખમંત:
૧૪
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળે રાજાને રાસ જે જે મણેણુ બદ્ધ, જે જે વાણુ ભાસિતં પાપં, જે જે કાણ કર્ય, મિચ્છામિ દુક્કડ તસ. ૧૭
આયંબિલનું પચ્ચખાણ. ઉગ્ગએ સૂરે નમુક્કારસહિયં પોરિસી સાઢપોરિસી, સૂરે ઉગ્ગએ પુરિમ, અવ, મુઠ્ઠિસહિયં પચ્ચકખાઈ, ઉગ્ગએ સૂરે ચઉવિસંપિ આહાર અસણું પાણું ખાઈમ સાઈમ અનાથણાભોગેણં, સહસાગારેણં, પચ્છન્નકાલેણું, દિસામહેણું, સાહુવયણેણં, મહત્તરાગારેણં, સવસમાહિત્તિયાગારેણું, આયંબિલ પચ્ચખાઈ, અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, લેવાલેવેણું, ગિહન્દુસંસણું ઉકિપત્તવિવેગેણં, પારિદ્રાવણિયાગારેણં, મહત્તરાગારેણં, સવ્વસમાહિત્તિયાગારેણું. એગાસણું પચ્ચકખાઈ કતિવિલંપિ આહારં–અસણું ખાઈમ સાઈમ અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, સાગારિયાગારેણં, આઉંટણપસારેણં, ગુરૂઅભુકૂણેણં, પારિ
વણિયાગારેણં, મહત્તારાગારેણં, સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણું. પાણસ લેવેણ વા અલેવેણ વા અણુ વા બહુલેવેણ વા સસિથેણ વા અસિત્થણ વા વોસિરઈ.
આયંબિલ કરી મુખશુદ્ધિ કર્યા પછી ઉઠતાં તિવિહારનું પચ્ચકખાણુ
દિવસચરિમં પચ્ચખાઈ, તિવિલંપિ આહારં અસણું ખાઈમ સાઈમ, અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, મહત્તરાગારેણં, સવ્વસમાહિવરિયાગારેણું સિરઈ..
પારણાને દિવસે એકાસણુ બીયાસણાનું પચ્ચકખાણ. * ઉગ્ગએ સૂરે નમુક્કારસહિયં પિરિસી, સાઢપરિસી, મુદ્ધિસહિયં પચ્ચકખાઈ, ઉગ્ગએ સૂરે ચઉવિહંપિ આહાર અસણું પાસું ખાઇમં સાઈમ, અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, પચ્છન્નકાલેણું દિÍમહેણું, સાહવયણેણં, મહત્તરાગારેણું સરવસમાહિવતયાગારેણં, વિગઈઓ પચ્ચકખાઈ, અન્નત્થણાભોગેણુ સહસાગારેણલેવાલેવેણું, ગિહત્થસંસણું, ઉકિપત્તવિવેગેણં, પડુ
* ઠામ ચઉવિહાર કરવો હોય તે . “એગાસણું ચઉવ્વિલંપિ આહાર અસણું પાસું ખાઈમ સાઈમ એ પ્રમાણે ખેલવું.
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સિદ્ધચક્ર આરાધન વિધિ
૩૬૭ ચમકિપણું, પારિદૃાવણિયાગારેણં, મહત્તારાગારેણં, સવસમાહિત્તયાગારેણું, એગાસણું, બિયાસણું, પચ્ચકખાઈ, તિવિહંપિ આહારં, અસણું ખાઈમ સાઇમં, અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, આઉટણપસારણું, ગુરૂ અભુ હૂાણેણું પારિઠ્ઠાવણિયાગારેણં, પાણરસ લેવેણ વા અલેવેણ વા અચ્છેણ વા બહુલેવેણ વા સસિત્થણ વા અસિલ્વેણ વા સિરઈ.
* જે બિયાસણું જ કરવું હોય તે “એગાસણું' બેલવું નહિ, અને એકાસણું કરવું હોય તે “બિસાયણું' બોલવું નહિ.
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સિદ્ધચક્રજી મહારાજના ચૈત્યવંદન, સ્તવન
અને સ્તુતિઓ
નવપદ ચિત્યવંદને.
( ૧ ) જે ધરિ સિરિઅરિહંતમૂલદઢપીઠપઓિ , સિદ્ધ-સૂરિ–ઉવઝાય-સાહુચિહુંસાહગરિઓ, દંસણનાણચરિત્તતવહિ પડિસાહાસુન્દરે, તત્તખિરસરવચ્ચલદ્ધિગુપયદલબરે, દિસિપાલજખજકિખણીપમુહસુરકુસુમેહિ અલંકિએ, સે સિદ્ધચક્કગુરુકમ્પતરુ અખ્ત મનવંછિયફલ દિએ. ૧
( ૨ ) સકલ મંગળ પરમ કમળા, કેલિ મંજુલ મંદિરં; ભવકેટિ સંચિત પાપનાશન, નમે નવપદ જયકર. ૧ અરિહંત સિદ્ધ સૂરિશ વાચક, સાધુ દર્શન સુખકર, વર જ્ઞાન પદ ચારિત્ર તપ એ, ન નવપદ જયકર. ૨ શ્રીપાળ રાજા શરીર સાજા, સેવતા નવપદ વર; જગમાંહિ ગાજા કીતિ ભાજા, નમે નવપદ જયકર. ૩ શ્રી સિદ્ધચક પસાય સંકટ, આપદા નાસે સવે; વળી વિસ્તરે સુખ મનવાંછિત, નમો નવપદ જયકર. ૪ આંબિલ નવદિન દેવવંદન, ત્રણ ટંક નિરંતર; બે વાર પડિકમણાં પલવણ, નમે નવપદ જયકર. ૫
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
3999
४७
ચૈત્યવ‘દના
ત્રણ કાળ ભાવે પૂજીએ ભવતારક' તીર્થંકર';
તિમ ગુણુણું દાય હજાર ગણીએ, નમા નવપદ જયકર ૬ વિધિ સહિત મન વચન કાયા, વશ કરી આરાધીએ; તપ વર્ષ સાડાચાર નવ પદ, શુદ્ધ સાધન સાધીએ. ગઢ કષ્ટ ચુરેશ પૂરે, યક્ષ વિમલેશ્વરવર; શ્રી સિદ્ધચક્ર પ્રતાપ જાણી, વિજય વેલસે સુખભર. ( ૩ )
સિદ્ધચક ત્રણ કાલના, પડિક્કમણું કરી ઉભય કાલ, નવપદ ધ્યાન હૃદે ધરા, નવપદે આંખિલ તપ તપેા,
અષ્ટ
શ્રી સિદ્ધચક્ર આરાધતાં સુખ સ'પત્તિ લહીએ, સુરતરુને સુરમણિથકી અધકજ મહિમા કહીએ. કમ હાણિ કરી, શિવમંદિર રહીએ; વિધિ શું નવ પદ્મ ધ્યાનથી પાતિક સિવ૪મીએ. સિદ્ધચક્ર જે સેવશે, એકમના નર નાર મનવાંછિત ફળ પામશે, તે સવિ ત્રિભુવન મેાજાર, અગદેશ ચંપા પુરી, તસ કેરા ભૂપાલ, મયા ભાવે તપ તપે, તે કુ ંવર શ્રીપાળ. ૪ સિદ્ધચક્રજીના હૅવણુ થકી, જસ નાઠા રાગ; તત્ક્ષણ ત્યાંથી તે લડે, સિવસુખ સોગ. સાતસે કાઢી હાતા, હુવા નિરાગી રે; સાવન વાને ઝળહળે, જેહની નિરુપમદેહ. તેણે કારણ તમે ભવિજન, પ્રહ ઉઠી ભકતે; આસા માસ ચૈત્ર થકી, આરાધે જુગતે. ७ વઢો વળી દેવ; જિનવર મુનિ સેવ. પ્રતિપાળેા ભવિ! શીલ; જેમ હાય લીલમ લીલ, પહેલે પદ અરિહંતને, નિત્ય કીજે ધ્યાન; કરીએ શુગ્રામ.
ખીજે ૫૬ વલો સિદ્ધના,
જયજયકાર; ગાઉ ઉદાર,
ત્રીજે પદ્મ, જપતાં
ગુણ
७
આચારજ
ચેાથે પદ ઉવઝાયના,
.
૧
૨
૩
૫
.
૯
૩૯
૧૦
૧૧
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૦.
શ્રીપાળ રાજાને રાસ સરવ સાધુ વંદુ સહી, અઢીદ્વીપમાં જેહ; પંચમ પદમાં તે સહી, ધરજે ધરી સનેહ. ૧૨ છઠું પદ દરસણ નમું, દરશન અજવાતું; જ્ઞાન પદ નમું સાતમે, તેમ પાપ પખાલું. ૧૩ આઠમે પદ રૂડે જપું, ચારિત્ર સુસંગ; નવમે ૫દ બહુ તપ તપે, જિમ ફલ લહૈ અભંગ. ૧૪ એહી નવપદ ધ્યાનથી, જપતાં નાઠે કેહ; પંડિતધીરવિમલ તણે, નય વંદે કરજેડ. ૧૫
(૪) શ્રી સિદ્ધચક્ર આરાધીએ, આ ચઇતર માસ; નવદિન નવ આંબિલ કરી, કીજે એની ખાસ. ૧ કેસર ચંદન ઘસી ઘણું, કસ્તુરી બરાસ, જુગતે જિનવર પૂછયા, મયણું ને શ્રીપાળ. ૨ પૂજા અષ્ટ પ્રકારની, દેવવંદન ત્રણ કાળ; • મંત્ર જપો ત્રણકાળ ને, ગુણણું તેર હજાર. ૩ કષ્ટ ટળ્યું ઉંબર તણું, જપતાં નવપદ ધ્યાન, શ્રી શ્રીપાળ નરીંદ થયા, વાધ્યો બમણે વાન. ૪ સાતસે કેટી સુખ લહ્યા, પામ્યા નિજ આવાસ; પુણ્ય મુકિતવધુ વર્યા, પામ્યા લીલ વિલાસ. ૫
શ્રી અરિહંતપદનું ચિત્યવંદન,
જય જય શ્રી અરિહંતભાનું, ભવિ કમલ વિકાશી; લોકાલેક અરૂપી રૂપી, સમસ્ત વસ્તુ પ્રકાશી. ૧ સમુદ્દઘાત શુભ કેવલે, ક્ષય કૃત મલ રાસિ; શુકલ ચમર શુચિ પાદસે, ભયે વર અવિનાશી. ૨ અતરંગ રિપુગણ હણીએ, હુય અષા અરિહંત; તસુ પદ પંકજમેં રહી, હીર ધરમ નિત સંત. ૩
શ્રી સિદ્ધપદનું ચૈિત્યવંદન.
શ્રીશેલેશી પૂર્વ પ્રાંત, તનુ હીન વિભાગી
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૈત્યવંદના
પુખ્વપગ પસંગસે, ઉરષ ગતાગી જાગી. ૧ સમય એકમે લેાકપ્રાંત, ગયે નિગણુ નિરાગી; ચેતન ભૂપે આત્મરૂપ, સુદિશા લહી સાગી. ૨ કેવલ દ...સણુ નાણુથીએ, રૂપાતીત સ્વભાવ; સિદ્ધભચે જસુહીરધમ, વઢે ધરી શુભ ભાવ. ૩
શ્રી આચાર્ય પદ્મનું ચૈત્યવંદન.
( ૭ )
પદ સાર;
જિનપજ કુલ મુખરસ અનિલ, મતરસ ગુણ ધારી; પ્રબલ સખત ઘન મેાહકી, જિષ્ણુ તે ચમુ હારી. ૧ રૂજ્વાદિક જિનરાજ ગીત, નયતન વિસ્તારી; ભવરૂપે પાપે પડત, જગજન નિસ્તારી. ૨ પ'ચાચારી જીવકે, આચારજ તીન વઢે હીરધર્મ, અઠ્ઠોત્તરસા શ્રી ઉપાધ્યાય ચૈત્યવ`દન. ( ૮ ) ધનધન શ્રી ઉવાય રાય, શહેના ઘન ભજન; જિનવર દિસન દુવાલસમ, દુષ્કૃત જનરંજન. ૧ ગુણવણુ ભજ મણગય ́દ, સુય શણિ કિયગંજણ; કુણાલ ધ લાય લાયણે, જથ્થય સુયમજણુ. ૨ મહાપ્રાણમેં જિન લહ્યોએ, આગમસે પદ્મતુ; તીન પે અહેનિશ હીરધર્મ, વઢે પાઠક ૧, ૩ શ્રી સાધુપદનું ચૈત્યવ’દન.
વાર. ર
:( ૯ )
દસણુ નાણુ ચરિત્ત કરી, વર શિવપદ ગામી; ધર્મ શુકલ શુચિ ચક્રસે, આદિમ ખય કામી. ૧ ગુણુ પ્રમત્ત અપ્રમત્તતે, ભયે અંતરજામિ; માનસ કાંક્રિય દમન ભૂત, શમ દમ અભિરામી. ૨ ચારૂતિ ઘન ગુણુ કૉએ, પંચમ પદ મુનીરાજ તત્પદ પંકજ નમત હૈ, હીરધમ કે
કાજ, ૩
૩૭૧
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૨
શ્રીપાળ રાજાને રાસ શ્રી દર્શનપદનું ચૈત્યવંદન.
( ૧૦ )
હ્રય પુગ્ગલ પરિઅઠ્ઠુ, અદ્ભુ પરિમિત સ`સાર; ગઠિભેદ તખ કરિ લહે, સખ ગુણના આધાર. ૧ ક્ષાયક વેદક શશી અસ`ખ, ઉપસમ પણ વાર; વિના જેણુ ચારિત્રનાણુ, નહિ હુંવે શિવદાતાર. ૨ શ્રીસુદેવ ગુરૂ ધમનીએ, રૂચિ લચ્છન અભિરામ; દન કે ગણિ હીરધમ, અહનિશ કરત પ્રણામ. ૩ શ્રી જ્ઞાનપદનું ચૈત્યવંદન.
( ૧૧ )
ક્ષિપ્રાદિક રામવૃદ્ધિ, મિન આદિમ નાણુ; ભાવ મીલાપસે જિનજનિત, સુય વીશ પ્રમાણ. ૧ ભવગુણુ પજવ આહિ દાય, મણુ લેાચન નાણુ; લેાકાલેાક સરૂપ નાણુ, ઇક કેવલ ભાણું. ૨ નાણાવરણી નાશથી એ, ચેતન નાણુ પ્રકાશ; સપ્તમ પત્નમે હીરધમ, નિત ચાહત અવકાશ. ૩ શ્રી ચારિત્રપદનુ* ચૈત્યવ`દન.
( ૧૨ )
જલ્સ પસાથે સાહુ પાય, જુગ જુગ સમિતે ; નમન કરે શુભ ભાવ લાય, કુણુ નરપતિ વૃધ્રુ. ૧ જપે ધરી અરિહંતરાય, કરી કર્મ નિકă; સુમતિ પચતીન ગુપ્તિ યુધ, સુખ અમદ. ર ઇષુ કૃતિ માન કષાયથી એ, રહિત લેશ શુચિવંત; જીવ ચરિત્તકુ હીરધર્મ, નમન કરત નિતસ`ગ ૩
શ્રી તાપદનું ચૈત્યવંદન.
( ૧૩ )
શ્રી ઋષભાદિક તીનાથ, તદ્ભવ શિવદ જાણ; વિહિ તેરપિ માહ્ય મધ્ય, દ્વાદશ પરિમાણુ, ૧
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહેવું
ત્યવંદન વસુકર મિત આમ સહી, આદિક લબ્ધિ નિદાન; ભેદે સમતા યુત ખિણે, દઘન કર્મ વિમાન. ૨ નવમો શ્રી તપપદ ભલા એ, ઈચ્છાધ સરૂપ; વંદનસે નિત હીરધર્મ, દૂર ભવતુ ભાવકુપ. ૩
શ્રી નવપદજીના સ્તવને.
( ૧ ) નવપદ ધરજે ધ્યાન, ભવિ તમે નવપદ ધરજે ધ્યાન, એ નવપદનું ધ્યાન કરંતા, પામે છવ વિશ્રામ. ભવિ તુમે. ૧ અરિહંત, સિદ્ધ, આચારજ, પાઠક, સાધુ સકળ ગુણ ખાણુ. ભવિ. ૨ દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર એ ઉત્તમ, તપ તપ કરી બહુમાન. ભવિ. ૩ આસો ચિત્રની શુદિ સાતમથી, પૂનમ લગી પ્રમાણુ. ભવિ. એમ એકયાસી આંબિલ કીજે, વરસ સાડાચારનું માન. ભવિ. ૫ પડિકકમણું દેય ટંકનાં કીજે, પડિલેહણ બે વાર. ભવિ. ૬ દેવવંદન ત્રણ ટંકનાં કીજે, દેવ પૂજે ત્રિકાળ. ભવિ. ૭ બાર, આઠ, છત્રીશ, પચવીશને સત્તાવીશ સડસઠ સાર. ભવિ. ૮ એકાવન, સત્તર પચાસને કાઉસગ્ગ કરે સાવધાન. ભવિ. ૯ એક એક પદનું ગુણણું ગણીએ દોય હજાર. ભવિ. ૧૦ એણે વિધિ જે એ તપ આરાધે, તે પામે ભવ પાર. ભવિ. ૧૧ કરજેડી સેવક ગુણ ગાવે, મોહનગુણ મણિમાળ. ભવિ. ૧૨ તાસ શિષ્ય મુનિ તેમ કહે છે, જન્મ મરણ દુઃખ ટાળ. ભવિ. ૧૩
( જગજીવન જગવાલ એ દેશી. ) શ્રી સિદ્ધચક્ર આરાધીયે, શિવસુખ ફલ સહકાર લાલરે જ્ઞાનાદિક ત્રણ રત્નનું, તેજ ચઢાવણહાર લાલરે. શ્રી સિ. ૧ ગામ પૂછતા કહો, વીર જિર્ણોદ વિચાર લાલ રે, નવપદ મંત્ર આરાધતાં, ફલલહે ભવિક અપાર લાલરે. શ્રી સિ. ૨ ધમ રથના ચાર ચક્ર છે, ઉપશમ ને સુવિવેક લાલ, સંવર ત્રીજે જાણીયે, ચોથે સિદ્ધચક તાલશે. શ્રી સિ. ૩
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૪
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
ચક્રી ચક્રને રથ અલે સાધે સયલ ખ'ડ લાલ; તિમ સિદ્ધચક્ર પ્રભાવથી તેજ પ્રતાપ અખંડ લાલરે. શ્રી સિ॰ ૪ મયણા ને શ્રીપાલજી જપતા મહુલ લીધે લાલરે; ગુણ જસવંત જિને દ્રના જ્ઞાન વિનાદ પ્રસિદ્ધ લાલરે. શ્રી સિ॰
૫
( ૩ )
સિદ્ધચક્રવર્ સેવા કીજે, નરભવ લાહા લીજેજી; વિધિપૂર્વક આરાધન કરતાં, ભવભવ પાતક છીજે, ભવિજન ભજીએજી. અવર અનાદિની ચાલ નિતનિત તજીએજી. ૧ ( એ આંકણી ) દેવના ધ્રુવ દયા કર ઠાકર, ચાકર સુરનર ઈંદાજી; ત્રિગડે ત્રિભુવન નાયક બેઠા, પ્રણમે શ્રી જિનચંદા, લવિજન૦ ૨ અજ અવિનાશી અકલ અજરામર, કેવળ દ ́સણ નાણીજી; અવ્યાખાધ અનંતુ વીરજ, સિદ્ધ પ્રણમા ગુણખાણી. વિજન૦ ૩ વિદ્યા સાભાગ્ય લક્ષ્મીપીઠ, મંત્રરાજ ચેાગ પિઠજી; સુમેરૂ પીઠ એ પચ પ્રસ્થાને, નમા આચારજ ઈરું. વિજન૦. ૪ અગ ઉપાંગ દૅિ અનુયાગા, છંદને મૂળ ચારજી; દેશ પર્યન્તા એમ પયાલીસ, પાઠક તેહના ધાર. વિજન૦ ૫ વેદ ૧ત્રણને હાસ્યાદિ ષટ્, મિથ્યાત્વ ચાર કષાયજી; ચેોઢ અભ્યંતર નવ વિધ બાહ્યની, ગ્રંથિ તજે મુનિરાય. ભવિજન૦ ૬ ઉપશમ ક્ષય ઉપશમને ક્ષાયિક, દન ત્રણ પ્રકારજી; શ્રદ્ધા પરિણતિ આતમ કેરી, નમીએ વારવાર. વિજન૦ ૭ અઠ્ઠાવીશ ચૌદ ને ષટ દુગ એક, મત્યાદિકના જાણુજી; એમ એકાવન ભેરે પ્રમા, સાતમે પદ્મ વરનાણુ. વિજન૦ ૮ નિવૃત્તિને પ્રવૃત્તિ ભેઠે, ચારિત્ર ો વ્યવહારેજી;
નિજગુણ સ્થિરતા ચરણુ તે પ્રમા, નિશ્ચયશુદ્ધ પ્રકારે, ભવિ૰ - માહ્ય અભ્યંતર તપ તે સંવર, સમતા નિર્જરા હેતુજી; તે તપ નમીએ ભાવ ધરીને ભવસાગરમાં સેતુ. વિજન૦ ૧૦ એ નવપદમાં પણ છે ધમી, ધમ તે વરતે ચારજી; દેવગુરૂને ધમ તે
એહમાં દા તીન ચાર પ્રકાર. વિજન ૧૧
૧ પુરૂષ સ્ત્રી અને નપુસક.
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૈત્યવંદને
૩૭૫ મારગ દેશક અવિનાશીપણું, આચાદ વિનય સંકેતજી; સહાય પણું ધરતા સાધુજી, પ્રણમે એહીજ હેતે. ભવિજન. ૧૨ વિમલેશ્વર સાનિધ્ય કરે તેહની, ઉત્તમ જે આરાધે; પદ્યવિજય કહે તે ભવી પ્રાણી નિજ આતમ હિત સાધે. ભવિ. ૧૩
શ્રી નવપદજીની સ્તુતિઓ.
સિદ્ધચક સેવે સુવિચાર, આણી હેડે હર્ષ અપાર, જેમ લહ સુખ શ્રીકાર; મનશુધે નવ ઓળી કીજે, અનિશ નવપદ ધ્યાન ધરીએ, જિનવર પૂજા કીજે; પવિક્રમણ દેય ટંકના કીજે, આઠે થાયે દેવ વાંચીને, ભૂમિ સંથારો કીજે; મૃષા તણે કીજે પરિહાર, અંગે શીલ ધરીને સાર, દીજે દાન અપાર. ૧ અરિહંત સિદ્ધ આચાર્ય નમીને, વાચક સર્વ સાધુ વંદીએ, દર્શન જ્ઞાનથણી; ચારિત્રતાનું ધ્યાન ધરીએ,અહોનિશ નવપદગુણણું ગણી જે,નવ આયંબિલ પણ કીજે; નિશ્ચય રાખીને મન ઈશ, જપ પદ એકએકને ઈશ, નવકારવાળી વીશ; છેલ્લે આયંબિલે પણ કીજે; સત્તર ભેદી જિનપૂજા રચીજે,માનવ ભાવકુળ લીજે.૨ સાતમેં કુષ્ટિના રેગ, નાઠાર ન્હાવણ લઈ સંયોગ, દર હુવા કર્મના ભેગ; કુષ્ટ અઢારે દૂરે જાય, દુઃખદારિદ્ર સવિ દૂર પળાય, મનવંછિત ફળ થાય; નિધની આને દે બહુધન, અપુત્રી અને પુત્રરતન, જે સેવે શુદ્ધ મન; નવકાર સામે નહિ કઈ મંત્રસિદ્ધચક્ર સમે નહિ કોઈ જંત્ર,સે ભવિયણ એકંત. ૩ જે સે મયણા શ્રીપાળ, ઉમર રોગ ગયો તત્કાળ, પામ્યા મંગળમાળ; ‘શ્રીપાળ પરે જે આરાધે, તસઘર દિન દિન દેલત વાધે, અંત શિવસુખ સાથે; વિમલેશ્વર જક્ષ એવા(સાનિધ્ય)સારે,આપદા કષ્ટ સહી દૂરનિવારે,દોલત લક્ષ્મી વધારે મેઘવિજય કવિરાયને શીષ, હૈડે ભાવ ધરી જગદીશ, વિનયવિજય નિશદીશ.
(૨) વીર જિનેશ્વર અતિ અલસર, ગૌતમ ગુણના દરિયા, એક દિન આણું વીરની લઈને, રાજગૃહી સંચરીયાજી; શ્રેણિક રાજા વંદન આવ્યા, ઉલટમનમાં આણીજી, ૫ર્ષદા આગલ બાર બીરાજે, હવે સુણે ભવી પ્રાણી છે. ૧ માનવ ભવ તમે પુયે પામ્યા, શ્રી સિદ્ધચક આરાધેજ,
અરિહંત-સિદ્ધ-સૂરિ–ઉવજજાયા, સાધુ દેખી ગુણ વાધજી; ૧ કેઢીઓના. ૨ હવણ છાંટવાથી,
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
૩૭૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ દરિસણ–નાણ-ચારિત્ર-ત૫ કીજે, નવપદ ધ્યાન ધરીને, ધુર આથી કરવા આંબિલ, સુખ સંપદા પામીજે. શ્રેણિકરાય ગીતમને પૂછે, સ્વામી ! એ તપ કેણે કીધું? નવ આંબિલ તપ વિધિશું કરતાં વાંછિત સુખ કેણે લીધે છે? મધુરી વનિ બાલ્યા શ્રી ગૌતમ, સાંભળે શ્રેણિકરાય વયણાજી.
રંગ ગયો ને સંપદા પામ્યા, શ્રીશ્રીપાળને મયણજી.” રૂમઝુમ કરતી પાયે નેઉર, દીસે દેવી રૂપાલી, નામ ચકકેસરી ને સિદ્ધાઈ, આદિ જિન-વીર રખવાલી; વિનકેડ હરે સઉ સંઘનાં, જે સેવે એના પાયજી, ભાણુવિજય કવિ સેવક નય કહે, સાનિધ કરજે માય.
૩
૪
અરિહંત નમ, વલી સિદ્ધ નમ; આચારજ, વાચક, સાહુ નમે; દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર નમે, તપ એ સિદ્ધચક સદા પ્રમો.
અરિહંત અનંત થયા, થાશે, વળી ભાવ નિક્ષેપે ગુણ ગાશે; પડિકકમણાં, દેવવંદન વિધિશું, આંબિલ, તપ, ગણુણું ગણવું વિધિશું. ૨ છહરી પાળી જે તપ કરશે, શ્રીપાળતણ પરે ભવ તરશે; સિદ્ધચકને કુણ આવે તેલે, એહવા જિન આગમ ગુણ બોલે. ૩ સાડાચાર વરસે તપ પૂર, એ કર્મ વિદારણ તપ શુરે; સિદ્ધચક્રને મનમંદિર થાપ, નય વિમલેસર વર આધા. ૪
૧
નવે દિવસ કહેવાની સ્તુતિ. સકલ દ્રવ્યપર્યાય પ્રરૂપક, લોકાલોક સરૂપિજી, કેવલજ્ઞાનકી જ્યોતિ પ્રકાશક, અનંત ગુણે કરી પૂરજી; તીજે ભવ થાનક આરાધી, ગોત્ર તીર્થકર નૂર છે, બાર ગુણાકાર એહવા અરિહંત, આરાધો ગુણ ભૂરો. અષ્ટ કરમકું દમન કરીને, ગમન કિયે શિવનાશીજી, અવ્યાબાધ આદિ અનાદિ, ચિદાનંધ ચિરાશીજી; પરમાતમ પદ પુરણ વિલાસી, અઘ ઘન દાખ વિનાશી, અનંત ચતુષ્ટય શિવપદ ધ્યા, કેવલજ્ઞાની ભાષીજી. પંચાચાર પાલે ઉજવાલે, દેષ રહિત ગુણધારીજી, ગુણ છત્તીસે આગમધારી, દ્વાદશ અંગે વિચારીજી;
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૈત્ય વંદનો
૩૭૭
s
પ્રબલ સબલ ઘનમેહ હરણકું; અનિલ સમે ગુણ વાણીજી; ક્ષમા સહિત જે સંયમ પાલે આચારજ ગુણધ્યાનીજી. અંગ ઈગ્યારે ચઉદે પુરવ, ગુણ પચવીસના ધારીજી, સૂત્ર અરથ ધર પાઠક કહીએ, જેગ સમાધિ વિચારીજી, તપ ગુણ સૂરા આગમ પૂરા, નય નિક્ષેપે તારીજી, મુનિ ગુણઘારી બુધ વિસ્તારી, પાઠક પૂજે અવિકારીજી. સુમતિ ગુપતિ કર સંજમ પાલે, દેષ બયાલીસ ટાલેજ,
કાયા ગોકુલ રખવાલે. નવવિધ બ્રાત્રત પાલેજી; પંચમહાવ્રત સુધા પાસે, ધર્મ શુક્લ ઉજવાલેછે, ક્ષપકશ્રેણિ કરી કર્મ ખપાવે, દમપદ ગુણ : ઉપજાવેજી. જિનપન્નત તત્ત સુધા સર, સમકિત ગુણ ઉજવાલેજ, ભેદ છેદ કરી આતમ નિરખી, પશુ ટાલી સુર પાવેજી; પ્રત્યાખ્યાને સમ તુલ્ય ભાખે, ગણધર અરિહંત શૂરાજી, એ દરશન પદ નિત નિત વંદે, ભવસાગરકો તીરાજી. ૬ મતિ શ્રત ઇંદ્રી જનિત કહીએ, લહીએ ગુણ ગંભીરેજી, આતમધારી ગણધર વિચારી, દ્વાદશ અંગ વિસ્તારોજી; અવધિ મનપર્યવ કેવલ વલી, પ્રત્યક્ષ રૂપ અવધારેજી, એ પંચ જ્ઞાનકું વંદે પૂજો, ભવિજનને સુખકારે કર્મ અપચય દૂર ખપાવે, આતમ ધ્યાન લગાવેજી, બારે ભાવના સૂધી ભાવે, સાગર પાર ઉતારો; પખંડ રાજકું દૂર તજીને, ચક્રી સંજમ ધારેજી,
એહો ચારીત્રપદ નિત વદે, આતમ ગુણ હિતકારે જી. ઈચ્છારીધન તપ તે ભાગે, આગમ તેહને સાખી, દ્રવ્યભાવસૅ દ્વાદશ દાખી, જોગસમાધિ રાખી; ચેતન નિજગુણ પરણિત પિખી, તેહીજ ત૫ ગુણ દાખી,
લબ્ધિ સંકલને કારણે દેખી, ઈશ્વર સે મુખ ભાષીજી. ૯ ઉપર પ્રમાણે વિધિ પૂર્ણ કરીને આશાતનાને મિચ્છામિ દુક્કડ દે. આ પૂજા વિગેરે વિધિ મધ્યાન્હ અગાઉ કરીને પછી આંબિલ કરવું ગુણણું કાઉસ્સગ્ગ, ખમાસમણાદિમાંથી સવારે બાકી રહ્યું હોય તે બપોરે કરવું.
ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે દરરોજ નવપદની પૂજામાંથી એકેક પૂજા ભણાવવી અને નવમે દિવસે નવપદજીની પૂજા ભણવવી. પારણાને દિવસે તે અથવા સત્તરભેદી પૂજા ભણાવવી. ફળ નિવેદ્ય વિશેષ ધરવું. પરમાત્માની આંગી પૂજા સવિશેષે કરવી અને એક બાજોઠ ઉપર નવપદનું મંડળ, પાંચે વર્ણના ચોખા રંગોને પૂરવું.
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
RE
પંડિત શ્રી દેવચંદજી કૃત.
સ્નાત્ર પૂજા પ્રારંભ. શું
શ્રી સ્નાત્ર પૂજા વિધિ.
પ્રથમ ત્રણ ગઢને બદલે ત્રણ બાજોઠ મૂકી ઉપલા બાજોઠને મધ્યભાગે કેસર (કુંકુમ)ને સાથીઓ કરે, અને તેના આગળ કેસર (કુંકુમ) ના ચાર સાથીઆ કરીને ઉપર અક્ષત નાંખવા તથા ફળ મૂકવાં, વચલા સાથીઓ ઉપર રૂપાનાણું મૂકવું, અને ચારે સાથીઓ ઉપર કલશ સ્થાપવા. તેમાં પંચામૃત કરી જલ ભરવું તથા વચલા સાથીઓ ઉપર થાળ મૂકી કેસરનો સાથીઓ કરી અક્ષત નાંખી ફળ મૂકી ત્રણ નવકાર ગણી પ્રભુજીને પધરાવવા, પછી બે સ્નાત્રીયાઓને ઉભા રાખીને ત્રણ નવકાર ગણાવવા. પછી પ્રભુના જમણા પગના અંગે કળશમાંથી જલ રેડવું અને અંગ લૂહણ ત્રણ કરવા, પછી કેસરથી પૂજા કરી હાથ ધૂપીને સ્નાત્રીયાના જમણા હાથમાં કેસરનો ચાંલ્લો કરો. પછી કુસુમાંજલિ (ફૂલ) હોય તે હાથમાં આપવી પછી નીચે પ્રમાણે કહેવું. દીપક એક પ્રભુની જમણી બાજુએ કરે.
ઢાળ પહેલી. ગાથા. ચઉત્તિસે અતિશય જુઓ, વચનાતિશય જુત્ત; સો પરમેશ્વર દેખી, ભવિ, સિંહાસન સંપત્ત.
ઢાળ.
સિંહાસન બેઠા જગભાણ, દેખી ભવિકજન ગુણ મણિખાણ; જે દીઠે તુજ નિર્મળ નાણ, લહિયે પરમ મહદય ઠાણ, કુસુમાંજલિ મેલો આદિ જીણદા તેરા ચરણકમળ સેવે ચોસઠ ઈદા એવાશ વૈરાગી ચોવીશ સેભાગી ચોવીશ જીર્ણદા.
(એમ કહી પ્રભુના ચરણે કુસુમાંજલિ ચડાવવી)
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૬
ઢાળ
શ્રી દેવચંદજી કૃત સ્નાત્ર પૂજા
ગાથા. જે નિય ગુણ પજવર, તસુ અનુભવ એગંત; સુહ પુગલ આપતાં, જે તસુ રંગ નિરર.
ઢાળ. જે નિજ આતમ ગુણ આણંદી, પુગલ સંગે જેહ અફેદી; જે પરમેશ્વર નિજ પદ લીન, પૂને પ્રણમે ભવ્ય અદીન; કુસુમાંજલિ મેલે શાંતિ જીણુદા.
તો ૦ કુo (એમ કહી પ્રભુના જાનુએ કુસુમાંજલિ ચડાવવી.)
ગાથા. નિમ્પલ નાણુ પયાસ કર, નિમ્મલ ગુણ સંપન્ન;
નિમ્મલ ધમ્મ વગેસકર,સે પરમપ્પા ધન. લોકાલોક પ્રકાશક નાણી, ભવિજન તારણ જેહની વાણી; પરમાનંદ તણી નિસાણી, તસુ ભગતે મુજ મતિય ઠહરાણી, કુસુમાંજલિ મેલ નેમ જીણુંદા.
૦ કુ (એમ કહી પ્રભુના બે હાથે કુસુમાંજલિ ચડાવવી.)
જે સિક્કા સિક્ઝતિ, જે સિર્જાસંતિ અણુત, ' જસુ આલંબન ઠવિયામણુ, સે સેંથો અરિહંત. શિવસુખ કારણુ જેહ ત્રિકાળે, સમપરિણામે જગત નિહાળે; ઉત્તમ સાધન માર્ગ દેખાડે, ઈંદાદિક જસુ ચરણ પખાળે. કુસુમાંજલિ મેલો પાસ જીણુંદા.
તા. કુ૦ (એમ કહી પ્રભુના ખભાએ કુસુમાંજલિ ચડાવવી.) સમદિઠી દેસ જય, સાહુ સાહણી સાર; આચારિજ ઉવઝાય મુણિ, જે નિમ્મલ આધાર;
ઢાળ, ચઉવિ સંઘે જે મન ધાયું, મોક્ષ તણું કારણ નિરધાર્યું; . વિવિહ કુસુમ વર જાતિ બહેવી, તસુ ચરણે પ્રણમંત ઠવેવી. કુસુમાંજલિ મેલે વીર જીણુંદા.
- તે કુ. (એમ કહી પ્રભુના મસ્તકે કુસુમાંજલિ ચડાવવી.)
ગાથા.
- દાળ,
ગાથા.
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩૮૦
શ્રીપાળ રાજાને રાસ
વસ્તુ છંદ સયલ જિનવર સયલ જિનવર, નમિય મનરંગ; કહ્યાણક વિહિ સંઘવિય, કરિસ ઘમ્મ સુપવિત્ત, સુંદર સયUગસત્તરિતિર્થંકર, એક સમયવિહરતિમહીયલ, ચવણ સમય ઈગવીસ છણ, જન્મ સમય ઈગવીસ, ભરીય ભાવે પૂછયા, કરે સંધ સુજગીસ.
ઢાળ બીજી
એક દિન અચિરા ફુલરાવતી–એ દેશી ભવ ત્રીજે સમકિત ગુણ રમ્યા, જિનભકિત પ્રમુખ ગુણ પરિણમ્યા; તજી ઈદિય સુખ આશંસના, કરી સ્થાનક વીસની સેવાના. ૧ અતિ રાગ, પ્રશસ્ત પ્રભાવતા, મન ભાવના એહવી ભાવતા; સવિ જીવ કરૂં શાસન રસી, ઈસીભાવ દયા મન ઉદ્ભસી. ૨ લહીં પરિણામ એહવું ભલું. નિપજાવી જિન પદ નિર્મલું; આયુ બંધવિચે એક ભવ કરી, શ્રદ્ધા સંગ તે થિર ધરી. ૩ ત્યાંથી ચવિય લહે નર ભવ ઉદાર, ભરતે તેમ એરવતેજ સાર; મહાવિદેહે વિજયે વર પ્રધાન, મધ્ય ખંડે અવતરે જિન નિધાન. ૪
સુપનાની ઢાળ ત્રીજી.
વસ્તુ છંદ. પુણે સુપનહ દેખે, મનમાંહે હર્ષ વિશેષે; ગજવર ઉજજવળ સુંદર, નિર્મળ વૃષભ મનહર. ૧ નિર્ભય કેશરી સિંહ, લક્ષ્મી અતિહી અબીહ; અનુપમ કુલની માળ, નિર્મળ શશી સુકમાર. તેજે તરણ અતિ દીપે, ઈદ વજા જગ ઝીપે, પૂરણ કળશ પંડ્રર, પદ્મ સરોવર પૂર, અગ્યારમે રયણાયર, દેખે માતાજી ગુણ સાયર; બારમે ભુવન વિમાન, તેરમે અનુપમ રત્ન નિધાન. અગ્નિ શિખા નિર્ધમ, દેખે માતાજી અનુપમ; હરખી રાયને ભાસે, રાજા અરથ પ્રકાશે. જગપતિ જિનવર સુખકર, હશે પુત્ર મનહર; ઈદાદિક જસુ નમશે, સકળ મનોરથે ફળશે.
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવચંકુજી કૃત સ્નાત્ર પૂજા ૩૮૧
વસ્તુ છંદ પુણ્ય ઉદય પુણ્ય ઉદય ઉપના જિનનાહ, માતા તવ રયથી સામે, દેખી સુપન હરખંતી જાગીય, સુપન કહી નિજ મંતને; સુપન અરથ સાંભળો સોભાગીય, ત્રિભુવન તિલક મહા ગુણી, હોશે પુત્ર નિધાન, ઈદ્રાદિ જસુ પાય નમી, કરશે સિદ્ધિ વિધાન.
ઢાળ ચોથી.
ચંદ્રાવળાની દેશીમાં. સેહમપતિ આસન કંપીયોએ, દેઈ અવધિ મન આણંદીયાએ, નિજ આતમ નિર્મળ કરણુકાજ, ભવજળ તારણ પ્રગટ જહાજ.૧ ભવ અડવી પારગ સથ્થવાહ, કેવળ નાણુઈય ગુણ અગાહ; શિવ સાધન ગુણ અંકુરો જેહ, કારણ ઉલટો આસાઢિ મેહ. ૨ હરખે વિકસી તવ રોમરાય, વલયાદિકમાં નિજ તનું ન માય; સિંહાસનથી ઉો સુરિંદ, પ્રણમતો જિન આનંદ કંદ. ૩ સગડ પય સામે આવી તથ્થ, કરી અંજલિય પ્રણમીય મથ્થ; મુખે ભાખે એ ક્ષણ આજ સાર, તિય લોય વહુ દીઠ ઉદાર. ૪ રે રે નિસુણે સુરલોય દેવ, વિષયાનળ તાપિત તુમ સવ; તસુ શાંતિકરણ જળધર સમાન, મિથ્યા વિષ ચુરણ ગરૂઢવાન. ૫ તે દેવ સકળ તારણ સમથ્ય, પ્રગટયે તસુ પ્રણમી હવો સનાથ; એમ જપી શકસ્તવ કવિ, તવ દેવ દેવી હરખે સુણેવિ. ૬ ગાવે તવ રંભા ગીત ગાન, સુરલોક હો મંગળ નિધાન; નર ક્ષેત્રે આરિજ વંશઠામ, જિનરાજ વધે સુર હર્ષ ધામ. ૭ પિતા માતા ઘરે ઉત્સવ અશેષ, જિનશાસન મંગળ અતિવિશેષ: સુરપતિ દેવાદિક હર્ષ સંગ, સંયમ અથી જનને ઉમંગ. ૮ શુભ વેળા લગ્ન તીર્થનાથ, જનમ્યા અંદાદિક હર્ષ સાથ; સુખ પામ્યા ત્રિભુવન સર્વ જીવ, વઘાઈ વધાઈ થઈ અતીવ.
ઢાળ પાંચમી. ( શ્રી શાંતિ જનને કળશ કહીશું, પ્રેમસાગર પૂર ), એ દેશી. શ્રી તીર્થ પતિનું કળશ મજન, ગાઈએ સુખકાર; નરખિત્ત મંડણ દુહ વિહંડણ, ભવિક મન આધાર;
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૨
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
તિહા રાવ રાણી હું ઉચ્છવ, થયા જગજયકાર; દિશિ મરી અવાધ વિશેષ જાણી, લે। હર્ષ અપાર. નિય અમર અમરી સ`ગ કુમરી, ગાવતી ગુણ છંદ; જિન જનની પાસે આવી પહેાતી, ગહગહતી આણું; હે માય ! તેં જિનરાજ જાયા, શુચિ વધાયેા રમ્મ; અમ જન્મ નિમ્મલ કરણ કારણ, કરીશ સૂઇ કમ્મ. તિહાં ભૂમિ શેાધન દીપ દર્પણુ, વાય વીંઝણ ધાર; તિહાં કરીય કદલી ગેડુ જિનવર, જનની મજ્જકાર; વર રાખડી જીન પાણિત આંધી, દીયે એમ આશિષ, જીંગ કાડા કાડી ચિરંજીવા, ધર્મ દાયક ઈશ. ઢાળ છઠ્ઠી.
જગ નાયકજી ત્રિભુવન જન હિતકાર એ; પરમાતમ૭ ચિદાનંદ ધન સાર એ. એ દેશી. જીન રયણીજી, દસ દિશિ ઉજ્જવળતા ધરે; શુભ્ર લગ્નજી, નૈતિષ ચક્ર તે સંચરે, જિન જન્મ્યાજી, જેણે અવસર માતા ધરે; તેણે અવસરજી, ઈંદાસન પણ થરહરે.
ત્રોટક.
થરહરે આસન ઈદ ચિત્તે, કણ અવસર એ અન્યા, જિન જન્મ ઉત્સવ કાળ જાણુ, અતિહુઁી આનદ ઉપન્યા: નિજ સિદ્ધિ સંપત્તિ હેતુ જિનવર, જાણી ભગતે ઉમ્મદ્યો, વિકસિત વદન પ્રમાદ વધતે, દેવનાયક ગહુ ગહ્યો.
ઢાળ;
તવ સુરપતિજી, ધંટાનાદ કરાવ એ, સુર લેાકે, ઘાષણા એહ દેવરાવએ; નર ક્ષેત્રેજી, જિનવર જન્મ હુઆ અછે, તસુ ભગતેજી સુરપતિ મંદિર ગિરિગરછે.
ત્રોક.
ગચ્છેતિ મંદિર શિખર ઉપર, ભવન જીવન જિન તણા; જિન જન્મ ઉત્સવ કરણકારણ, આવો વિ સુર ગણા;
૧ હાય.
૩
૧
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવચંદજી કૃત સ્નાત્ર પૂજ તુમ શુદ્ધ સમક્તિ થાશે નિર્મળ, દેવાધિદેવ નિહાળતાં; આપણું પાતક સર્વ જાશે, નાથ ચરણ પખાળતાં.
એમ સાંભળીજી, સુરવર કેડી બહુ મેલી; જિન વંદનજી, મંદિર ગિરિ સામા ચલી; સેહમપતિછ જિન જનનીધર આવિયા; જિનમાતાજી, વંદી સ્વામી વિધાવિયા.
ત્રાટક. ' વધાવિયા જિન હર્ષ બહુલે, ધન્ય હું કૃતપુણ્ય એ, શૈલેક્ય નાયક દેવ દીઠે, મુજ સમો ફેણ અન્ય એ; હે જગતજનની પુત્ર તુમ, મેરૂ ભજન-વર કરી; ઉસંગ સુમરે વળીય થાપીશ, આત્મા પુણ્ય ભરી.
ઢાળ. સુર નાયકજી, જિન નિજ કર કમળે ઠવ્યા; પંચ રૂપે, અતિશે મહિમાયે સ્તવ્યા; નાટક વિધિજી, તવ બત્રીશ આગળ વહે: સુર કેડીજી, જિન દર્શનને ઉમ્મe.
ચીટક સુર કેડા કેડી નાચતી વળી, નાથ શુચિ ગુણ ગાવતી; અપ્સરા કેડી હાથ જોડી, હાવ ભાવ દેખાવતી; જયો જયો તું જિનરાજ જગ ગુરૂ, એમ દે આશિષ એ; અભ્ય, ત્રાણુ શરણુ આધાર જીવન, એક તું જગદીશ એ.
ઢાળ. સુર ગિરિવરજી, પાંડુક વનમે ચિહું દિશે; * ગિરિ શિલા પરજી, સિંહાસન શાસય વસે; તિહાં આણીજી, શક્રે જિન બોલે ગ્રહ્યા એસજી, તિહાં સુરપતિ આવી રહ્યા.
ત્રાટક, આવિયા સરપતિ સર્વ ભગત, કળશ શ્રેણી બનાવીએ; સિદ્ધાર્થ પમુહા તીર્થ ઔષધિ, સર્વ વસ્તુ અણાવીએ;
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ અચ્ચઅપતિ તિહાં હકમ કીને, દેવ કોડા કેડીને; જિન મજ્જનારથ નીર લાવે, સવ સુર કર જોડીને.
ઢાળ સાતમી,
શાંતિને કારણે ઈદ્ર કળશ ભરે. એ દેશી, આત્મ સાધન રસી, દેવ કડી હસી, ઉલસીને ધસી ખીર સાગર દિશી; પઉમદહ આદિ દહ, ગંગ પમુહા નઈ
તીર્થ જલ અમલ લેવા, ભણું તે ગઈ. ૧ જાતિ અડકળશ કરી સહસ અતરા, છત્ર ચામર સિંહાસન શુભતા; ઉપગરણ પુષ્ક ચંગેરી મહા સંવે,
આગામે ભાસિયા તેમ આણી ઠ, ૨ તીર્થ જળ ભરીય કર કળશ કરી દેવતા,
ગાવતા ભાવતા ધર્મ ઉન્નતિ રતા; તિરિયનર અમરને હર્ષ ઉપજાવતા,
ધન્ય અહ શકિત શુચિ ભકિત એમ ભાવતા. સમકિત બીજ નિજ આત્મ આપતા,
કળશ પાણી મિષે ભકિત જલ સીંચતા; મેરૂ સિંહરે વરી સર્વ આવ્યા વહી,
શક ઉલ્લંગ જિન દેખિ મન ગહગહી. ૪ :
વસ્તુ છંદ. હહ દેવા હો દેવા અણાઈ કાળે, અદિ પુ. તિલોય તારણો તિલોય બંધુ, મિછત્ત મોહ વિધ્વંસણો, અણુઈતિહા વિણાસણો, દેવાહિ દેવો દિઠ બેહિય કામેહિ. ૫
ઢાળ. એમ પભણુત વણ ભવણ જોઈસરા, દેવ માણિયા ભત્તિધમ્માયરા; કેવિકઠિયા કવિ મિત્તાણુગા, કેવિ વર રમણિ વયણેણુ અઇઉછુગા.૬
વસ્તુ છે. તથ અચુઅ તથ અઅ ઈદ આદેસ, કર જોડી સવિદેવગણ લેય કળશ આદેશ પામિય, અદભૂત રૂપ સરૂપ જુએ, કવણ ઈહ ઉસંગે સામિય. ઈદ કહે જગતારણો, પારગ અમ પરમેશ નાયક દાયક ધમ્મ નિહિ, કરિયે તસુ અભિસેસ. ૭
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
ve
શ્રી દેવચ’દજી કૃત સ્નાત્ર પૂ
ઢાળ આઠમી.
(તીથ કમળદળ ઉદક ભરીને પુષ્કર સાગર આવે) એ દેશી. પૂરણ કળશ શુચિ ઉદકની ધારા, જિનવર અંગે નામે; આતમ નિળ ભાવ કર`તા, વધતે શુભ પરિણામે; અચ્યુતાદિક સુરપતિમજ્જન, લેાકપાળ લેાકાંત; સામાનિક ઇંદાણી પમુહા, એમ અભિષેક કરત.
૩૮૫
માહા
તવ ઇશાણુ સુરિ દે, સક પલણેઇ, કરઇ સુપસા; તુમ કે મહુન્નાહા, પણ મિત્તમ્ અમ્હ ખપેહ. તાસિક દા પભણેઇ, સાહમીવલમિ બહુ લાહેા; આણા એવ' તેણે, ગિષ્તિહવ્વા ઉય થાભેા. (એમ કહી સર્વ સ્નાત્રિયા કળશ ઢાળે, નીચે પ્રમાણે પાઠ કહે,)
૩
ઢાળ
સેહમ સૂતિ વૃષભ રૂપ કરી, ન્હવણુ કરે પ્રભુ અંગ; કરિય વિશ્લેષણ પુષ્પ માળઠવી, વર આભરણુ અભ’ગ; તવ સુરવર બહુ જય જય રવકિર્, નાચે ધરી આણું; મેક્ષ માગ સાથૈતિ પામ્યા, ભાંજ' હવે ભવક દ. કાર્ડિ બત્રીસે સાવન ઉવારી, વાજ તે વરતાદે; સુરપતિ સધ અમર શ્રી પ્રભુને, જનનીને સુપ્રસાદે; આણી થાપી એમ પય પે, અમે નિસ્તરિયા આજ; પુત્ર તુમારેા ધણીરે હમારેા, તારણ તરણ જહાજ, માત જતન કરિ રાખજો એહને, તુમ સુતં અમ આધાર, સુરપતિ ભગતિ સહિત ન દી સર, કરે જિન ભકિત ઉદાર; નિયનિય કલ્પ ગયા સવિ નિર્જર, કહેતા પ્રભુ ગુણુ સાર; દીક્ષા કેવળ જ્ઞાન કલ્યાણક ઈચ્છાચિત્ત મઝાર. ખરતર ગચ્છ,જિન આણા રંગી, રાજ સાગર ઉવઝાય; જ્ઞાન ધર્મ દીપચંદુ સુપાઠક, સુગુરૂ તણે સુપસાય; દેવચંદ જિન ભક્તે ગાયા, જન્મ મહેાત્સવ છ૬;
ધ ખીજ અંકુરા ઉલા સત્ સફ્ળ આનંદ. કળશ (રાગ વેળાવલ.) એમ પૂજા ભગતે કરો, આતમ હિત કાજ; તજિય વિભાવ નિજ ભાવમે, રમતા શિવરાજ, અમ. ૧ કાળ અનંતે જે હુઆ, હેાશે જિહું જિષ્ણુ ; સપય સીમધર પ્રભુ કેવળ નાણુ જિષ્ણુ દ
એમ. ૨
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ જન્મ મહોચ્છવ એણી પરે, શ્રાવક રૂચિવંત; વિરચે જિન પ્રતિમા તણો, અનુમોદન ખંત. એમ. ૩ દેવચંદ જિન પૂજના, કરતા ભવપાર; જિન પડિમા જિન સારખી, કહી સૂત્ર મોઝાર. એમ. ૪
ઈતિ પંડિત શ્રી દેવચંદ્રજી કૃત સ્નાત્ર પૂજા સમાપ્ત અહીં કળશાભિષેક કરીયે. પછી દૂધ, દહિં, વ્રત, જળ અને શર્કરા એ પંચામૃતનો પખાલ કરીને પછી પૂજા કરીયે ને ફૂલ ચઢાવીએ. પછી લૂણ ઉતારી આરતી ઉતારવી. પછી પ્રતિમાજીને આડે પડદે રાખી સ્નાત્રીઆઓએ પોતાના નવ અંગે (કંકુ-કેશરના) ચાંદલા કરવા પછી પડદો કાઢી નાંખી મંગળ દીવ ઉતારવો.
अथ लूण उतारणं. લૂણ ઉતારો જિનવરઅંગે, નિર્મળ જળ ઘારા મન રંગે. લુણ૦ ૧ જિમ જિમતડ તડ લૂણજ છુટે, તિમતિમ અશુભ કર્મ બંધ તૂટે. લૂ૦૨ નયણ સલૂણાં શ્રી જિનજીનાં, અનુપમ રૂપ દયા રસ ભીનાં, લુણo ૩ ૩૫સલુણું જિનજીનું દીસે, લાર્યું લુણ તે જળમાં પેસે. લુણ૪ ત્રણ પ્રદક્ષિણા દેઈ જલધારા, જલણ ખેપવીયે લુણ ઉદારા. લુણ- ૫ જે જિન ઉપર દુમણો પ્રાણી, તે એમ થાજે લૂણ ક્યું પાણી. લૂણ૦ ૬ અગર કૃણાગરૂકુંદરૂ સુગધે, ધુપ કરી જે વિવિધ પ્રબંધે. લૂણ ૭
અથ આરતિ. વિવિધ રત્નમણિ જડિત રચા, થાલ વિશાળ અને પમ લાવો; આરતિ ઉતારો પ્રભુજીની આગે. ભાવના ભાવી શિવસુખ માગે. આ૦ ૧ સાત ચાદને એકવીશ ભેવા, ત્રણ ત્રણવાર પ્રદક્ષિણા દેવા. આ૦ ૨ જિમ જિમ જલધારા દેઈ જપ, તિમતિમ દેહગ થરહરકપે. આ૦ ૩ બહુ ભવ સંચિત પાપ પાસે, દવ્ય પૂજાથી ભાવ ઉલ્લાસે. આ જ ચાદ ભુવનમાં જિનજીને તોલે,કોઈ નહીં આરતિ ઈમ બોલે. આ૦ ૫
અથ મંગળ દીવે. દીરે દીવો મંગળિક દીવ, ભુવન પ્રકાશક જિન ચિરંજીવો. દી. ૧ ચંદ સૂરજ પ્રભુ તુમ મુખ કેરા, લૂંછણ કરતા દે નિત્ય ફેરા. દી. ૨ જિન તુજ આગળ સુરની અમરી, મંગળ દીપ કરી દીયે ભમરી.દીઠ ૩ જિમ જિમ ધુપ ઘટી પ્રગટાવે, તિમ તિમ ભવનાં દુરિત દઝાવે. દી૪ નીર અક્ષત કુસુમાંજલિ ચંદન, ધૂપ દીપ, ફલ, નૈવેદ્ય, વંદન, દીવ ૫ એણીષરે અષ્ટ પ્રકારી કીજે, પૂજા સ્નાત્ર મહોત્સવ પભણિજે. દી. ૬
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धचक्राय नमः
શ્રી નવપદજી પૂજા.
++
શ્રીનવપદ પૂજા વિધિ .
આ પૂજામાં જે જે ચીજો અવશ્ય જોઇએ તેમાંની કેટલીક ચીજોનાં
નામ લખીએ છીએ.
દુધ, દધિ, ઘૃત, શકરા, શુદ્ધ જલ, એ પંચામૃત તથા કેશર, સુગધી, ચંદન, કપૂર, કસ્તુરી, અમર, રાલી, માલી, છૂટાં ફૂલ, ફૂલોનીમાળા, ફૂલાના ચકુવા, ધૂપ, ત ંદુલ, પ્રમુખ, નવ પ્રકારની, પત્ર વસ્તુ, મીશ્રી, પતાસાં આલા પ્રમુખ, તથા અગલૂણાને વાસ્તે સફેદ વસ્ત્ર, અને પહેરાવવાને વાસ્તે ઉત્તમ રેશમી વસ્ત્ર, વાસક્ષેષ, ગુલાબજળ, અત્તર ઇત્યાદિક બીજા પણ નવ નવ નાળીના કળશ, નવ રકેબી, પરાત ( ત્રાસ) તસલા, આરતી, મગળદીપક, ભગવાનની આંગી, સમવસરણુ, ઇત્યાદિક સ વસ્તુ પ્રથમથી ઠીક કરીને રાખવી. એ થકી પૂજામાં વિઘ્ન ન હોય. એ સક્ષેપ વિધિ કહ્યો. વિશેષ વિધિ ગુરૂ થકી જાણવા.
કળશ વિધિ.
ચૈત્ર તથા આશ્વિન માસમાં એ પૂજાએ ભણાવે તે વારે નવસ્નાત્રિયા કરીયે, મ્હોટા કળશ પ્રમુખમાં પંચામ્રુત ભરિયે, સ્થાપનામાં શ્રીફળ તથા રોકડ નાણુ ધરિયે, કેશરથી તિલક કરે, કદોરા હાથે ખાંધે, ડાબા હાથમાં સ્વસ્તિક કરીને વિધિ સંયુક્ત સ્નાત્ર ભણાવે.
૧ પ્રથમ શ્રી અદ્વૈતપવ શ્વેતવર્ણ છે માટે તાંદુલ, ( ચેાખા ) ધૂપ, દીપ, નૈવેદ્ય પ્રમુખ અષ્ટ દ્રવ્ય, વાસક્ષેપ, નાગરવેલ પ્રમુખનાં પાન, રકેબીમાં ધરીને તે રકે હાથમાં રાખે, નવકળશને માલીસૂત્ર બાંધી કુંકુમના સ્વસ્તિક કરી, પંચામૃતથી ભરીને તે કળશા હાથમાં લે, પ્રથમ શ્રી અરિહંતપદની પૂજા ભણે તે સંપૂર્ણ ભણી રહ્યા પછી મહેોટા પરાતમાં ( થાલમાં ) પ્રતિમાજીને પધરાવે. પછી “ઝટી નમો અરિહંતા” ” એ પ્રમાણે હેતા થા શ્રી અરિહંતપદની પૂજા કરે. અષ્ટદ્રવ્ય અનુક્રમે ચઢાવે. ( ઇતિ પ્રથમપદ પૂજા વિધિ. )
૨ બીજી લિન્ક્રપત્ રક્ત વર્ણ છે. માટે ધઉં ર૬ખીમાં ધરી શ્રીક્ળ તથા અષ્ટ દ્રવ્ય
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ લઈને નવ કળશ પંચામૃતથી ભરીને બીજી પૂજા ભણે તે સંપૂર્ણ થવાથી “૩૪ ના સિવ ” એમ કહી કળશ ઢોળે, અષ્ટ દ્રવ્ય ચઢાવે.
ઇતિ દ્વિતીયપદ પૂજા વિધિ.
૩ ત્રીજું આવા પીળે વણે છે, માટે ચણાની દાળ, અષ્ટદ્રવ્ય, શ્રીફળ પ્રમુખ લઈ નવ કળશ પંચામૃતથી ભરીને ત્રીજી પૂજાને પાઠ ભણે, તે થવાથી “ઝ ફૂલ ના આયડિયા” એમ કહી કળશ ઢોળે, અષ્ટ દ્રવ્ય ચઢાવે. '
ઇતિ તૃતીયપદ. પૂજા વિધિ.
૪ ચોથું ઉપાધ્યાપિ નીલવણે છે, માટે મગ પ્રમુખ તથા અષ્ટ દ્રવ્ય લઇને પૂર્વોક્ત વિધિ પૂજા ભણી સંપૂર્ણ થવાથી “ ી ના ૩જાથા ” એમ કહી કળશ ઢોળે, અષ્ટવ્ય ચઢાવે.
ઈતિ ચતુર્થપદ પૂજા વિધિ.
૫ પાંચમું શ્રી સાપુપ૬ શ્યામવર્ણ છે, માટે અડદ પ્રમુખ લેઈ બીજે સર્વ પૂર્વોક્ત વિધિ કરી પૂજા ભણે તે સંપૂર્ણ થવાથી “ % 1 ના રોજ શ્વસાહૂ” કહે.
ઈતિ પંચમપદ પૂજા વિધિ. ૬ છઠું નવું વેત વણે છે. માટે ચાવલ પ્રમુખ લેઈ “ ફ્રી નો સંસબા” કહેવું બીજે સર્વ પૂર્વોક્ત વિધિ કરવો.
ઈતિ ષષ્ઠ પદ પૂજા વિધિ.
૭ સાતમું શાનદ વેત વણે છે, માટે ચાવલ પ્રમુખ લેખ . ૬ ના નાળa” કહેવું બીજે સર્વ પૂર્વોક્ત વિધિ કરે
ઈતિ સપ્તમપદ પૂજા વિધિ. ૮ આઠમું ચરિત્રપ પણ વેતવણે છે, માટે ચેખા પ્રમુખ લેઈ 8 ફ્રી નમે તિરૂર” કહેવું બોજો સર્વ પૂર્વોક્ત વિધિ કરવો
ઇતિ અષ્ટમપદ પૂજા
૯ નવમું તપપ૬ શ્વેતવણે છે, માટે ચોખા પ્રમુખ લેઈ પૂર્વોક્ત વિધિ કરીને “ 8 જ ન તઘર” કહી કળશ ઢળે અષ્ટ દ્રવ્ય ચઢાવે. પછી અષ્ટ પ્રકારી પૂજા કરે, આરતી કરે.
ઈતિ શ્રી નવમપદ પૂજા વિધિ.
ઈતિ નવપદ પૂજા વિધિ સમાપ્ત.
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ श्री सिद्धचक्राय नम :
श्री नवपदजी पूजा
( श्री यशोविजयजीमहाराज कृत )
प्रथम श्री अरिहंत पद पूजा प्रारंभ
कव्यम्, उपजातिवृत्तम्
उप्पन्नसन्नााणमहामयाणं, सप्पाडिहेरासणसंठियाणं ॥ सद्देसणाणंदियसज्जणाणं, नमो नमो होउ सया जिणाणम् ॥ १ ॥ | મુળંગપ્રયાતવૃત્તમ્ ॥
નમાડનતંત પ્રમેાદ પ્રદાન ! પ્રધાનાય ભવ્યાત્મને ભાવતાય; થયા જેહના ધ્યાનથી સાખ્યભાજા, સદા સિદ્ધચક્રાય શ્રીપાલરાજ. ।। ૧ । કર્યાં કમ દુ ચકચુર જેણે, ભલાં ભવ્ય નવપદ ધ્યાનેન તેણે; કરી પૂજના ભવ્ય ભાવે ત્રિકાલે, સદા વાસિયા આતમા તેણે કાલે: ॥ ૨ ॥ જિકે તીર્થંકર કર્મ ઉદયે કરીને, દીચે દેશના ભવ્યને હિત ધરીને; સદા આઠ મહા પાડિહારે સમેતા, સુરેશે નરેશે સ્તબ્યા બ્રહ્મપુત્તા. ૫ ૩ ૫ કર્યા ઘાતિયાં કમ* ચારે અલગ્માં, ભવાપગ્રહી ચાર જે છે વિલગ્યાં; જગત્ પંચ કલ્યાણુકે સાખ્ય પામે, નમા તેહ તીર્થંકરા મેાક્ષ કામે. ॥ ૪ ॥ ॥ ઢાજ રાગની વેરી ॥
તીથ પતિ અરિહા નમું,
ધરધર ધીરાજી;
દેશના અમૃત વરસતા, નિજવીરજ વડ વીરાજી. ॥ ૧ ॥ વર અક્ષય નિમલ જ્ઞાન ભાસન, સર્વ ભાવ પ્રકાશતા; નિજ શુદ્ધ શ્રદ્ધા આત્મ ભાવે, ચરણ થિરતાં વાસતા; જિન નામકમ પ્રભાવ અતિશય, પ્રાતિહારજ શાભતા;
જગ જંતુ કરૂણાવત ભગવત, ભવિક જનને ક્ષેાલતા. ॥ ૨ ॥ ॥ જૂના | ઢા∞, શ્રીપાળના રામની રેસી
ત્રીજે ભવ વરસ્થાનક તપ કરી, જેણે માંધ્યું. જિન નામ, ચાસરૢ ઇંદ્રે પૂજિત જે જિન, કીજે તાસ પ્રણામરે;
ભવિકા ! સિદ્ધચક્ર પદ વ ંદા, જિમ ચરકાલે નારે. ભ૦ સિ૦ ૫૧. એ આંકણીયા
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
શ્રીપાળ રાજાને રાસ જેહને હાયે કલ્યાણક દિવસે, નરકે પણ અજવાળું; સકલ અધિક ગુણ અતિશય ધારી, તે જિન નમી અઘટાલું રે. ભ૦ સિર મારા જે તિહુ નાણુ સમગ્ગ ઉપન્ના, ભેગકરમ ક્ષીણ જાણી; લેઈ દીક્ષા શિક્ષા દીયે જનને, તે નમીયે જિનવાણીરે. ભ૦ સિ૩ મહાપ મહામાહણ કહીયે, નિર્ધામક સત્થવાહ ઉપમા એહવી જેહને છાજે, તે જિન નમીયે ઉત્સાહ રે. ભ૦ સિવ કા આઠ પ્રાતિહારજ જસ છાજે, પાંત્રીશ ગુણ યુત વાણી; જે પ્રતિબંધ કરે જગ જનને, તે જીન નમી પ્રાણીરે. ભ૦ સિવ (પા
! ઢઠ | અરિહંત પદ ધ્યાને થકે, દરવહ ગુણ પજ જાય; ભેદ છેદ કરી આતમા, અરિહંત રૂપી થાયરે. ૧ વીર જિનેશ્વર ઉપદિશે, સાંભળજે ચિત્ત લાઇફ આતમ ધ્યાને આતમા, સદ્ધિ મળે સવિ આઈરે. વીર મારા
|| ફ્રેંદ્રવસ્ત્રાવૃરમ્ |
(આ કાવ્ય પ્રત્યેક પૂજા દીઠ કહેવું) સ્નાત્ર કરતાં જગદ્ગુરૂ શરીરે, સકલ દેવે વિમળ કળશ નીરે; આપણાં કમલ દૂર કીધાં, તેણે તે વિબુધ ગ્રંથે પ્રસિદ્ધા. પારા હર્ષ ધરી અપ્સરાવુંદ આવે, સ્નાત્ર કરી એમ આશિષ પાવે; જિહાં લગે સુરગિરિ જબૂદી, અમતણા નાથ દેવાધિદેવો. યા
जियंतरंगारिगणे सुनाणे, सप्पाडिहेराइसयप्पहाणे ॥ संदेहसंदोहरयं हरते, झाएह निचंपि जिणेरहंते ॥१॥
તે વય વધ્યસૂવિવિતત્તH I विमलकेवलभासनभास्कर, जगति जंतुमहादयकारणं ।। जिन बहुमानजलाघतः, शुचिमनाः स्नपयामि विशुद्धये ॥
(આ કાવ્ય પ્રત્યેક પૂજા દીઠ કહેવું) अथ द्वितीय श्रीसिद्धपदपूजा प्रारंभ
ફંકવઝાવૃતમ્ | सिद्धाणमाणंदरमालयाणम् । नमो नमोऽणंत चउकयाण ॥
| મુગંગપ્રયાતવૃત્તમ્ II કરી આઠકમ ક્ષયે પાર પામ્યા, જરા જન્મ મરણાદિ ભય જેણે વાગ્યા; નિરાવરણ જે આત્મરૂપે પ્રસિદ્ધા, થયા પાર પામી સદા સિદ્ધબુદ્ધા. ૧
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી યશોવિજયજી કૃત શ્રી નવપદજીની પૂજા ૩૯૧ ; ત્રિભાગો ન દેહાવગાહાત્મદેશ, રહ્યા જ્ઞાનમય જાત વર્ણાદિ લેહ્યા છે સદાનંદ સૈશ્રિતા તિરૂપા, અનાબાધ અપુનર્ભવાદિ સ્વરૂપા. શ .
! ઢઠ | ૩છાની તેરી | સકલ કરમમલ ક્ષય કરી, પૂરણ શુધ્ધ સ્વરૂપજી; અવ્યાબાધ પ્રભુતામયી આતમ સંપત્તિ ભૂપજી. ૧ છે જેહ ભૂપ આતમ સહજ સંપત્તિ, શકિત વ્યકિતપણે કરી, સ્વદ્રવ્યક્ષેત્ર સ્વકાલ ભાવે,ગુણ અનંતા આદરી; સુસ્વભાવ ગુણપર્યાય પરિણતિ ,સિધસાધન પરભણી; મુનિરાજ માનસહંસ સમવડ, નમે સિધ્ધ મહાગુણી. | ૨ |
! ગૂગા | ઢ | શ્રીપાઠના રાસની સમય પએ સંતર અણફરસી, ચરમ તિભાગ વિશેષ; અવગાહન લહી જે શિવ પોહાતા, સિદ્ધ નમે તે અશેષરે. ભવિકા સિ. ૧૫ પૂર્વ પ્રયોગને ગતિ પરિણામે, બંધન છેદ અસંગ; સમય એક ઉદર્વગતિ જેહની, તે સિદ્ધ પ્રણમે રંગરે. ભવિકા સિ. રામ નિર્મળ સિદ્ધશિલાની ઉપરે, જોયણ એક લેગંત; સાદિ અનંત તિહાં સ્થિતિ જેહની, તે સિદ્ધ પ્રણમે સંતરે. ભવિકા સિવ પાયા જાણે પણ ન શકે કહી પુરગુણ, પ્રાકૃત તેમ ગુણ જાસ; ઉપમા વિણ નાણું ભવમાંહે, તે સિદ્ધ દિ ઉલ્લાસરે. ભવિકા સિવ " "
તિ શું જ્યોતિ મળી જસ અનુપમ, વિરમી સકલ ઉપાધિ; આતમરામ રમાપતિ સમરે, તે સિદ્ધ સહજ સમાધિરે. ભવિકા સિપા
રૂપાતીત સ્વભાવ જે, કેવળ દંસણ નાણી રે; તે ધ્યાતા નિજ આતમા, હેગ સિદ્ધ ગુણખાણી રે. વર૦ | ૫ |
| | અંત વાવ્યમ્ | दुष्टकम्मावरणप्पमुक्के, अनंतनाणाइसीरीचउक्के ।
समग्गलोगग्गपयप्पसिद्धे, झाएह निचपि समग्गसिद्धे ॥१॥ ॥ अथ तृतीय श्री आचार्यपद पूजा प्रारंभ ॥
મારા #ાવ્યું હું વાવૃત્તમૂ | सूरिण दुरीकयकुम्गहाणं, नमो नमो सूरसमप्पहाणं ॥
!! મુકિતત્તમ્ | નમું સૂરિરાજા સદા તવતાજા, જિનેદ્રાંગમે પ્રૌઢ સામ્રાજ્ય ભાજા; પર્વગ વર્ગિત ગુણે શોભમાના, પંચાચારને પાલવે સાવધાન. ૧ છે ,
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૨
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
વિ પ્રાણીને દેશના દેશકાળે, સદા અપ્રમત્તા થયા સૂત્ર આલે; જિકે શાસનાધાર દિગ્દતિ કલ્પા, જગે તે ચિર જીવો શુદ્ધ જા. ॥ ૨ ॥ ॥ ઢાઇ રાજાની તેરી
આચારજ મુનિપતિ ગણિ, ગુણુ છત્રીશી ધામેાજી;
ચિદાનંદ રસ સ્વાદતા, પરભાવે નિ:કામાજી. ॥ ૧ ॥ નિ:કામ નિ`ળ શુદ્ધચિહ્નન, સાધ્યનિજ નિરધારથી; નિજજ્ઞાન દર્શન ચરણ વીરજ, સાધના વ્યાપારથી; ભવિજીવ મેધક તત્ત્વશાધક, સયલ ગુણ સ ́પત્તિધરા; સવર સમાધિ ગત ઉપાધિ, ધ્રુવિધ તપગુણ આગરા. ॥ ૨ ॥ || પૂના | ઢા∞ || શ્રીપાન્ડના રાસની તેરી
પચ આચાર જે સુધા પાળે, મારગ ભાખે સાચા;
તે આચારજ નમિએ તેહશું, પ્રેમ કરીને જાચેા રે. ભવિકા સિ॰ ॥ ૧ ॥ વર છત્રીશ ગુણે કરી સાહે, યુગપ્રધાન જન મેાહે; જગમેાહે ન રહે ખિણુ કહે, સૂરિ નમું તે જોડે રે. ભવિકા સિ॰ ॥ ૨ ॥ નિત્ય અપ્રમત્ત ધર્મ ઉવએસે, નહી વિકથા ન કષાય; જેહને તે આચરજ નમિયે, અકલુષ અમલ અમાય રે. ભવિકા સિ॰ !! ૩ !! જેદિયે સારણ વારણુ ચેાયણ, ડિચેાયણ વળી જનને;
પધારી ગચ્છથ’ભ આચારજ, તે માન્યા સુનિ મનનેરે, ભવિકા સિ॰ ॥ ૪ ॥ અત્યમિયે જિન સૂરજ કેવળ, વીજે જગદીવા;
ભુવન પદ્દારથ પ્રકટન પટુતે, આચારજ ચિરંજીવા રે. ભવિકા સિ॰ ॥ ૫ ॥
ધ્યાતા આચારજ પાઁચ પ્રસ્થાને
॥ ઢા∞ ||
ભલા, મહામંત્ર શુભધ્યાની રે;
આતમા, આચારજ હાય પ્રાણી રે. વીર૦ ॥ અંત્ય અન્યમ્ ॥
नतं सुहं नहि पिया न माया, जे दिंति जीवाणिह सूरिपाया ॥ तम्हाहु ते चैव सया भजेह, जं मुख्ख सुख्खाइ लहु लहेह ॥ १ ॥
॥ अथ चतुर्थ श्री उपाध्याय पदपूजा प्रारंभ ||
|| આદ્યાવ્યું || ફૈબનાવૃત્તમ્ |
॥ मुत्तत्थवित्थारणतप्पराणं । नमो नमो वायगकुंजराणं ॥ ॥ મુનનયાતવૃત્તમ્ ||
નહીં સૂરિ પણ સૂરિગણુને સહાયા, નમુ' વાચકા ત્યકત મનુ માહ માયા; વળી દ્વાદશાંગાદિ સૂત્રા દ્વાને, જિકે સાવધાના નિરૂદ્ધાભિમાને, ॥ ૧ ॥
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળરાજાને રાસ.
શ્રીપાળરાજા શ્રી સિદ્ધચક્રજી મહારાજાના પ્રતાપે સર્વ વૈભવ સહિત પોતે જીત મેળવી
પિતાની ચંપા નગરીમાં પ્રવેશ કરે છે.
[ પૃ૦ ૨૫૫ ]
જાતિ મુદ્રણાલય, અમદાવાદ,
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી યશોવિજયજી કૃત શ્રીનવપદજીની પૂજા ૩૯૭ ધરે પંચને વર્ગ વગિત ગુણોઘા, પ્રવાદિ દિપચ્છેદને તુલ્યસિંઘા; ગુણી ગચ્છ સંધારણે થંભભૂતા, ઉપાધ્યાય તે વદિયે ચિત પ્રભુતા. 1 ૨ |
|| ઢીઝ | ઉછાળાની તેરી | ખંતિજુઆ મુનિ જુઆ, અજવ મદવ જુત્તાજી, સચ્ચે સોયં અકિંચણ, તવ સંજમ ગુણ ૨તાજી. ૧ | જે રમ્યા બ્રહ્મ સુરુત્તિગુત્તા, સમિતિ સમિતા શ્રતધરા, . સ્યાદ્વાદવાદે તવવાદક, આત્મપર વિભાજન કરા; ભવભીરૂ સાધન ધીર શાસન, વહન ધેરી મુનિવર, સિદ્ધાંત વાયણ દાન સમરથ, નમે પાઠક પદધા. જે ૨
' પૂના ઢઠ | શ્રીપાઠના ની રેલી દ્વાદશ અંગ સક્ઝાય કરે છે, પારગ ધારગ તાસ; સૂત્ર અર્થ વિસ્તાર રસિક તે, નમો ઉવજઝાય ઉલ્લાસરે. ભવિકા સિવ | ૧ | અર્થ સૂત્રને દાન વિભાગે, આચારજ ઉવજઝાય; ભવ ત્રીજે જે લહે શિવસંપદ્દ, નમિયે તે સુપસાયરે. ભવિકા સિવ ૨ મૂરખ શિષ્ય નિપાઈ જે પ્રભુ, પાહણને પલ્લવ આણે તે ઉવજઝાય સકલ જન પૂજિત, સૂવ અર્થ સવિ જાણેરે. ભવિકા સિવ | ૩ | રાજકુમાર સરિખા ગણચિંતક, આચારજ પદ યોગ; જે ઉવજઝાય સદા તે નમતાં, નાવે ભવભય શગરે. ભવિકા સિત્ર | ૪ | બાવના ચંદન રસ સમ વયણે, અહિત તાપ સવિ ટાળે; તે ઉવજઝાય નમીજે જે વળી, જિનશાસન અજુવાળેરે. ભવિકા સિ૦ | ૫ |
ને ઢઢિ છે. તપ સક્ઝાયે રત સદા, દ્વાદશ અંગને ધ્યાતારે; ઉપાધ્યાય તે આતમા, જગ બંધવ જગ ભાતારે. વી૨૦ મે ૧
છે. મંત્ય ચિમ્ | सुत्तत्थ संवेगमयं स्सुएणं, समीरखीरामय विस्सुएणं ॥ पीणंति जे ते उवज्झायराए, झाएह निच्चंपिकयप्पसाए ॥
Re
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
શ્રીપાળ રાજાને રાસ अथ पंचम श्री मुनिपद पूजा प्रारंभ.
I બાદ વચ્ચે I ડું વસ્ત્રાવૃત્ત| II साहूण संसाहिअ संजमाणं, नमो नमो सुद्धदयादमाण ॥
| મુગંગાથાત્ વૃત્તમ્ ! ' કરે સેવના સૂરિવાયગ ગણિની, કરૂ વર્ણના તેહની શી મુણીની; સમેતા સદા પંચસમિતિ ત્રિગુપ્તા, ત્રિગુપ્ત નહીં કામ ભેગેષ લિયા. છે ૧ | વળી બાહા અભ્યતર ગ્રંથિ ટાળી, હોયે મુક્તિને ગ્ય ચારિત્ર પાળી; શુભાછાંગ ગે રમે ચિત્ત વાળી, નમું સાધુને તેહ નિજ પાપ ટાળી. ૨ છે
- I & II વરાછાની તેરી | શકલ વિષય વિષ વારીને, નિકામી નિ:સંગીજી; ભવ દવ તાપ શમાવતા, આતમ સાધન રંગીછ. | ૧ | જે રમ્યા શુદ્ધ સ્વરૂપ રમણે, દેહ નિમર્મ નિર્મદા; કાઉસગ્ગ મુદ્રા ધીર આસન, ધ્યાન અભ્યાસી સદા; તપ તેજ દીપે કમ ઝીપે, નવ છીપે પરભણી; મુનિરાજ કરૂણાસિંધુ ત્રિભુવન, બંધુ પ્રણમુંહિતભણી. . ૨ -
qના / ઢd I શ્રીવાઝના જાની શી જેમ તરૂકુલે ભમરે બેસે, પીડા તસ ન ઉપાવે; લઈ રસ આતમ સંતેશે, તેમ મુનિ ગોચરી જાવેરે. ભાવિકા સિ. ૧ પંચ ઈદ્રિયને જે નિત્ય ઝીપે, ષાયક પ્રતિપાલ; સંયમ સત્તર પ્રકારે આરાધે, વંદુ તેહ દયાળરે. ભવિકા સિવ | ૨ | અઢાર સહસ્સ શિલાંગના ધેરી, અચળ આચાર ચારિત્ર; મુનિ મહંત જયણાયુત વંદી, કીજે જન્મ પવિત્રરે. ભવિકા સિ૩ નવવિધ બ્રહ્મ ગુપ્તિ જે પાળે, બારસ વિહ તપ શૂરા એહવા મુનિ નમિયે જે પ્રગટે, પૂરવ પુણ્ય અંકુરારે. ભવિકા સિવ | ૪ સેનાતણ પરે પરીક્ષા દીસે, દિનદિન ચઢતે વાને; સંજમ ખપ કરતા મુનિ નમીયે, દેશકાળ અનુમાનેરે. ભવિકા સિ ૫૫
ઢઢિ || અપ્રમત્ત જે નિત્ય રહે, નવિ હરખે નવિ શોચેરે; સાધુ સુધા તે આતમા, શું મુંડે શું લચેરે. વિર૦ ૧
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી યશોવિજયજી કૃત શ્રી નવપદજીની પૂજા હ૫
| મંત્ય વ્યિ . खतेय दंतेय सुगुत्ति गुत्ते, मुत्तेय संते गुण जोग जुत्ते ॥ . गयप्पमाए हय मोह माये, झाएह निच्चं मुणिरायपाए ॥ १ ॥
अथ पष्ठ सम्यग् दर्शनपदपूजा प्रारंभ.
आद्य काव्य ॥ इंद्रवज्रावृत्त ॥ जिणुत्तत्तत्ते रुइलकखणस्स । नमो नमो निम्मल देसणस्स ॥
| મુગં કથાતિવૃત્તમ્ | વિપર્યાસ હેઠવાસનારૂપ મિથ્યા, ટળે જે અનાદિ અને જેમ પડ્યા; જિનેકતે હોયે સહજથી શ્રદ્ધાનં, કહિયે દર્શન તેહ પરમં નિધાનં. ૧ વિના જેહથી જ્ઞાન અજ્ઞાન રૂપ, ચરિત્ર વિચિત્ર ભવારણ્યપં; પ્રકૃતિ સાતને ઉપશમે ક્ષય તે હવે, તિહાં આપરૂપે સદા આપ જે. મારા
_ ઢાઝ | ૩છાની રસી છે. સમ્યગદર્શન ગુણ નમે, તવ પ્રતીત સ્વરૂપ છે; જસુ નિરધાર સ્વભાવ છે, ચેતન ગુણ જે અરૂપિચ્છ. ૧૫ જે અનુપ શ્રદ્ધા ધર્મ પ્રગટે, સયલ પર ઈહા ટલે, નિજ શુદ્ધ સત્તા પ્રગટ અનુભવ, કરણ રૂચિતા ઉછળે; બહુમાન પરિણતિ વસ્તુતવે, અહવ તસુ કારણ પણે; નિજ સાધ્ય દર્ટે સર્વ કરણી, તત્વતા સંપત્તિ ગણે. મારા
પૂના છ શ્રીપાઠના ની ફેસી . શુદ્ધ દેવ ગુરૂ ધર્મ પરીક્ષા, સદુહણુ પરિણામ; જેહ પામીજે તેહ નમી, સમ્યગ્દર્શન નામરે. ભવિકા સિ. આ મલ ઉપશમ ક્ષય ઉપશમ ક્ષયથી; જે હોય ત્રિવિધ અભંગ; સભ્ય દર્શન તેહ નમીજે, જિન ધમે દઢ રંગરે. ભવિકા સિ. રા પંચવાર ઉપશમિય લહીજે, ક્ષય ઉપશમિય અસંખ; એકવાર ક્ષાયિક તે સમકિત, દશન નમિયે અસંખરે. ભવિકા સિ૦ ૩ જે વિણ નાણુ પ્રમાણ ન હોવે, ચારિત્ર તરૂ નવિ ફળીઓ; સુખ નિર્વાણુ ન જે વિણ લહીએ, સમકિતદર્શન બળીરે ભવિકા સિ પાછા સડસદ બેલે જે અલંકરીઓ, જ્ઞાન ચારિત્રનું મૂળ; સમકિત દર્શન તે નિત્ય પ્રણમું, શિવપંથનું અનુકુળરે. ભવિકા સિ૮ પાપા
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
- શ્રીપાળ રાજાને રાસ
! ઢઠ | સમ સંવેગાદિક ગુણા, ક્ષય ઉપશમ જે આવે; દશન તેહિજ આતમા, શું હાય નામ ધરાવેરે. વીર. ૧
जंद दव्वछक्काइ मु सद्दहाणं, ते सण सव्वगुणप्पहाणं ॥ कुग्गाहं वाही उवयंति जण, जहा विसुद्धण रसायणेणं ॥९॥
—
अथ सप्तम सम्यग्ज्ञान पद पूजा प्रारंभ.
| માળે રૂંવાવૃત્તમ્ | ॥ अन्नाण संमोह तमा हरस्स, नमो नमो नाण दिवायरस्स ॥
|| મુર્નામથીdવૃત્તમ્ | હાચે જેહથી જ્ઞાન શુદધ પ્રબોધે, યથાવણ માસે વિચિત્રાવધે; તેણે જાણિયે વસ્તુ પદ્રવ્યભાવા,ન હવે વિત્તસ્થા (વાદ) નિજેચ્છા સ્વભાવા. હોય પંચ મત્યાદિ સુજ્ઞાન ભેદે, ગુરૂ પાસ્તિથી યોગ્યતા તેહ વે; વળી ય હેય ઉપાદેય રૂપે, લહે ચિત્તમાં જેમ બ્રાંત પ્રદીપે. પરા
છે હઠ ૩છાની તેરી | ભવ્ય નમે ગુણ જ્ઞાનને, સવાર પ્રકાશક ભાવેજી; પરજાય ધર્મ અનંતતા, ભેદાભેર સ્વભાવેજ. ૧ જે મુખ્ય પરિણતિ સકલ જ્ઞાયક, બધ ભાવ વિલચ્છના મતિ આદિ પંચ પ્રકાર નિર્મળ, સિદ્ધસાધન કચ્છના સ્યાદ્વાદ સંગી તત્વરંગી, પ્રથમ ભેદભેદતા; સવિકલ્પને અવિક૯૫ વસ્તુ, સકલ સંશય છેદતા. | ૨
| | પૃના ઢાઝ શ્રીપઝિના રસની વેરી ભક્ષ્યાભઢ્ય ન જે વિણ લહીએ, પિય અપેય વિચાર, કૃત અકૃત્ય ન જે વિણ લહીએ, જ્ઞાન તે સકલ આધારરે ભવિકા. સિ. ૧ છે પ્રથમ જ્ઞાન ને પછી અહિંસા, શ્રી સિદ્ધાંતે ભાખ્યું; જ્ઞાનને વદ જ્ઞાન મ નિદે, જ્ઞાનીએ શિવસુખ ચાખ્યું છે. ભવિકા સિમારા સકલ ક્રિયાનું મૂળ જે શ્રદ્ધા, તેહનું મૂળ જે કહીયે, તેહ જ્ઞાન નિત નિત વંદીએ, તે વિણ કહે કેમ રહિયેરે. ભવિકા સિવ યા પંચ જ્ઞાનમાંહિ જેહ સદાગમ, સ્વ પર પ્રકાશક જેહ; દીપક પરે વિભુવન ઉપકારી, વળી જેમ રવિ શશિ મેહરે. ભવિકા સિમજા
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ચોવિજયજી કૃત શ્રી નવપદજીની પૂજા
લેાક ઉધ્વ અધેા તિયગ જ્યાતિષ, વૈમાનિકને સિદ્ધ, લેાકાલેાક પ્રગટ સવિ જેહથી, તેહ જ્ઞાને મુજ શુદ્ધિરે. ભવિકા સિ॰ પાણ
॥ ઢા∞ ||
જ્ઞાનવરણી જે કમ છે, ક્ષય ઉપશમ તસ થાયરે,
તેા હુએ એહિજ આતમા, જ્ઞાન અમેાધતા જાયરે. વી૰ ॥ ૧ ॥
॥ અત્યાજ્યમ્ ॥
नाणं पहाणं नय चक्कसिद्धं, तत्वाबेहिकमयं पसिद्धं ॥ धरेह चिताबस फुरतं, मणिकदीबुव्वतमो हरंतं ॥ १ ॥
अथ अष्टम श्री चारित्रपद पूजा प्रारंभ
૩૦
॥ आद्यकाव्यम् इन्द्रवज्रावृत्तम् ॥
आराहि अखंडीय सक्किअस्स, नमो नमो संजम वीरिअस्स ॥ ॥ મુળથાતવૃત્તમ્ ॥
વળી જ્ઞાનમૂળ ચરણ ધરીએ સુરંગે, નિરાશ સતા દ્વાર રાધ પ્રસંગે ભવાંભાષિ સંતારણે યાન તુલ્ય, ધરૂ તેહ ચારિત્ર અપ્રામ મુલ્યું. ॥ ૧ ॥ હાયે જાસ મહિમા થકી રક રાજા, વળી દ્વાદશાંગી ભણી હાય તાજા; વળી પાપ રૂપેાપિ નિ:પાપ થાય, થઈ સિધ્ધ તે કમને પાર જાય. ॥ ૨ ॥ // ઢાળ ઉછાનની વેરી ॥
ચારિત્ર ગુણ વળી વળી નમા, તત્વરમણુ જસુ મૂલેાજી;
પર
રમણીય પણુ ટળે, સકલ સિઘ્ધ અનુકુલાજી. ॥ ૧ ॥ પ્રતિકૂળ આશ્રવ ત્યાગ સંયમ, તત્વથિરતા ક્રમમયી; ચિપરમ ખાંતિ મુત્તિ દૃશપદ, પાંચ સાઁવર ઉપચઇ; સામાયિકાર્દિક ભેદ ધર્મ, યથાખ્યાત પૂણતા, અકષાય અકલુષ અમલ ઉજ્જવલ, કામ કશ્મલ ચુણુતા. ॥ ૨ ॥ // પુના ઢા∞ || શ્રીમાન્ડના રાHની વેશી | કેશવરતિ ને સવ વિરતિ જે, ગૃહી યતિને અભિરામ;
તે ચારિત્ર જગત્ જયવંતુ, કીજે તામ્ર પ્રણામરે. ભવિકા સિ॰ ॥ ૧ ॥ તુણુપરે જે ષટખંડ સુખ છડી, ચક્રવતી પણ વિયે;
તે ચારિત્ર અક્ષય સુખ કારણ, તે મે મન માંહે ધરીયેારે. ભવિકા સિ॰ ારા રાંક પણ જે આદરી, પૂજિત ઈંદ નૐિ;
હું
અશરણુ શરણુ ચરણ તે વ; પૂર્યુ” જ્ઞાન આન અેરે લજ્ઞિકા સિ॰ ॥ ૩ ॥
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૮
શ્રીપાળ રાજાને રાસ બાર માસ પર્યાય જેહને, અનુત્તર સુખ અતિક્રમિયે; શુકલ શુકલ અભિજાત્ય તે ઉપરે, તે ચારિત્રને નમિરે. ભવિકા સિવ જ છે ચય તે આઠ કરમને સંચય, રિક્ત કરે છે તેહ, ચારિત્ર નામ નિરૂત્તે ભાખ્યું, તે વંદુ ગુણ ગેહરે. ભવિકા સિવ છે છે |
| ઢ છે. જાણું ચારિત્ર તે આત્મા, નિજ સ્વભાવમાં રમત રે; લેશ્યા શુધ અલંકર્યો, મહવને નવિ ભમતેરે.. | ૧ |
॥ अंत्यकाव्यम् इन्द्रबज्रावृत्तम् ॥ सु संवरं मोह निरोघसारं, पंचप्पयारं विगमाइयारं ॥ मूलासराणेग गुणं पवित्तं, पालेह निच्च पिहु सचरित्तं ॥ १॥
अथ नवम श्री तपपद पूजा प्रारंभ
માત્ર I વસ્ત્રાવૃત્ત / कम्मदुमोम्मूलण कुंजरस्स, नमो नमो तिव्वतवा भरस्स ॥
| માષ્ટિનીવૃત્તમ | इय नवपयसिद्ध, लद्धि विज्झा समिद्धं । पयडिय सरवग्गं, हो तिरेहा समग्गं ॥ दिसवइ सुरसारं, खाणि पीढावयारं । तिजय विजयचकं सिद्धचकं नमामि ॥ १ ॥
| મુગંકિયાતિવૃત્તમ્ | ત્રિકાલિકપણે કમ કષાય ટાળે, નિકાચિત પણે બાંધી તેહ ખાળે; કહ્યું તેહ ત૫ બાહ્ય અંતર દુભે, ક્ષમાયુક્ત નિહેતુ દુર્થાન છેદે. ૧ હોયે જાસ મહિમા થકી લબ્ધિ સિદ્ધિ, અવાંચ્છકપણે કર્મ આવરણ શુદ્ધિ; તપે તેહ ત૫ જે મહાનંદ હેતે, હેયે સિદ્ધિ સીમંતિની જિમ સંકેતે. ૨ ઈસ્યા નવપદ યાનને જેહ ધ્યાવે, સદાનંદ ચિદ્રુપતા તેહ પાયે; વળી જ્ઞાન વિમલાદિ ગુણ રત્નધામા, નમું તે સદા સિદ્ધચક્ર પ્રધાના. એ ૩ છે
|| મારિનીમ્ | इम नवपद ध्यावे, परम आनंद पावे । नवमे भव शिव जाधे, देष नरभव पावे ॥
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી યાવિજયજી કૃત શ્રી નવપદજીની પૂજા
ज्ञानविमल गुण गावे, सिद्धचक्र प्रभावे । सवि दुरित समावे विश्व जयकार पावे ॥ १ ॥ ॥ ઢાળ રાાની વેચી ॥
ઇચ્છારાધન તપ નમા, માહ્ય અભ્યંતર ભેદ્રેજી; આતમસત્તા એકતા, પર પરિણતિ ઉચ્છેદ્રેજી. ॥ ૧ ॥ ઉચ્છેદ કમ અનાદિ સંતતિ, જે સિદ્ધપણું વરે; ચાગ સ`ગે આહાર ટાળી, ભાવ અક્રિયતા કરે; અંતર મુહૂરત તત્વ સાધે, સ સંવરતા કરી; નિજ આતમસત્તા પ્રગટ ભાવે, કરા તપ ગુણુ આદરી. ॥ ૨ ॥
|| દાન ||
એમ નવપદ ગુણુ મંડલ, ચનિક્ષેપ પ્રમાણેજી; સાત નયે જે આદરે, સમ્યગ્ જ્ઞાનને જાણેજી. ॥ ૧ ॥ નિર્ધાર સેતી ગુણી ગુણના, કરે જે બહુમાન એ; તસુકરણ ઇહાતત્વ રમણે, થાય નિર્મળ ધ્યાન એ; એમ શુદ્ધ સત્તા ભળ્યેા ચેતન, સકળ સિદ્ધિ અનુસરે; અક્ષય અનંત મહંત ચિદ્ઘન, પરમ આનંદતા વરે. ।। ૨ । ॥ અથ જરા ॥
૩૯
ઇંય સચલ સુખકર ગુણુ પુર ́દર, સિદ્ધચક્ર પઢાવળી; સવિલદ્ધિ વિદ્યા સિદ્ધિમંદિર, ભવિક પૂજે મનરૂલી; ઉવજ્ઝાયવર શ્રી રાજસાગર,જ્ઞાનધર્મ સુરાજતા; ગુરૂ દીપચંદ સુચરણ સેવક દેવચંદ સુશાભતા. ।। ૧ । || પૂના || ઢા∞ || ોવાઝના રાસની તેરી જાણતા ત્રિડું જ્ઞાને સયુત, તે ભવ મુક્તિ જિષ્ણુ દ; જેહુ આદરે કમ ખપેવા, તે તપ શિવતર્ક...દરે. કર્મ નિકાચિત પણ ક્ષય જાયે, ક્ષમા સહિત જે કરતાં; તે તપ નમિયે જેહ દીપાવે, જિનશાસન ઉજમતાંરે. આમાહિ પહા બહુ લબ્ધિ, હાવે જાસ પ્રભાવે; અષ્ટ મહાસિદ્ધિ નવનિધિ પ્રગટે, નમિયે તે તપ ભાવેરે. ભવિકા સિ॰ નાણા ફળ શિવસુખ મહેાટું સુર નરવર, સ`પત્તિ જેનુ કુલ;
ભવિકા સિ૦॥ ૧ ॥
ભવિકા સિ॰ ॥ ૨ ॥
તે તપ સુરતરૂં સરિખા વહેં, સમ.મકરંદ અમૂલરે. ભવિકા સિ॰ ॥ ૪ ॥ સર્વ મંગળમાં પહેલુ મગળ, વરણુવીએ જે ગ્રંથે;
તે તપપદ ત્રિહુ કાળ નમીજે, વર સહાય શિવ પથેરે. ભવિકા સિ૦ પા એમ નવપદ છુણુતા તિહાંલીને, હુ તન્મય શ્રીપાલ;
સુજસ વિલાસે ચેાથે ખંડે, એહ અગ્યારમી ઢાળરે. ભવિકા સિ॰ ॥ ૬ ॥
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૦
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
|| દ્વાન ||
ઈચ્છારામે સવરી, પરિણતી સમતા યેાગેરે;
તપ તે ઐહિજ આતમા, તે નિજ ગુણ ભાગેરે. વીર॰ ॥ ૧ ॥ આગમ નાઆગમ તણા, ભાવ તે જાણા સાચારે; આતમ ભાવે થિર હાજો, પરભાવે મત રાચેાજી.
વીર ॥ ૨ ॥
અષ્ટક સકલ સમૃદ્ધિની, ઘટમાંહે ઋદ્ધિ દાખીરે; તેમ નવપદ ઋદ્ધિ જાણજો, આતમરામ છે સાખીરે. વીર૦।। ૩ ।। ચાગ અસંખ્ય છે જિન કહ્યા, નવપદ મુખ્ય તે જાણારે; એહ તણે અવલ બને, આતમ ધ્યાન પ્રમાણેારે. વીર૦ ।। ૪ ।। ઢાળ બારમી એહવી, ચેાથે ખ'ડે પૂરીરે;
વાણી વાચક જસ તણી, કાઇ નચે ન અધુરીરે. વીર૦ !! ૫ ॥ ॥ ગત્યાત્યમ્ ॥
ब तहाभिंतर भेय मेयं, कयाय दुज्झेय कुकुम्मभेयं ॥ दुख्खख्यथ्यं कयपाबनासं, तवं तवेहागमियं निरासं ॥ १ ॥ ॥ અથ સૌનાવ્યમ્ ॥
विमळ केवळ भासन भास्करं, जगति जंतु महोदय कारणं ॥ जिनवरं बहुमान जलौघतः, शुचिमनाः स्नपयामि विशुद्धये ॥ १ ॥ || જાન્યમ્ ॥
स्नात्र करतां जगद्गुरु शरीरे, सकल देवे विमल कलश नीरे ॥ आपणां कर्म मळ दुर कीधां, तेणे ते विबुध ग्रंथे प्रसिद्धा ॥ २ ॥ हर्ष धरी अप्सरावृंद आवे, स्नात्र करी एम आशिष पावे ॥ जिहां लगी सुरगिरि जंबुदीवो, अमतणा नाथ देवाधिदेवो ॥ ३ ॥ श्री
C
.
परमपुरुषाय परमेश्वराय, जन्मजरामृत्युनिवारणाय, श्रीमते नवपदाय, जलादिकं यजामहे स्वाहा. ( આ મંત્ર દરેક પૂજાએ કહેવા.)
શ્રીમદ્યાવિજયજી ઉપાધ્યાયજી કૃત— ॥ શ્રી નવ પદપુજા સમાપ્ત !
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંડિત શ્રી વીરવિજયજી કૃત
સ્નાત્ર પૂજા પ્રથમ કળશ લઈ ઉભા રહેવું.
| | કાવ્યં કુતવિલંબિત વૃત્તમ ! સરસ શાન્તિ સુધારસ સાગર, શુચિતરં ગુણરત્ન મહાગર; ભવિકપંકજ બેધ દિવાકર, પ્રતિદિન પ્રણમામિ જિનેશ્વર. ૧
( અહિં પખાળ કરે. )
દેહા. કુસુમાભરણ ઉતારીને, પડિમા ધરિય વિવેક મજનપીઠે થાપીને, કરીએ જળ અભિષેક. | ૨ ( કુસુમાંજલિની થાળી લઈને ઉભા રહેવું. )
! ગાથા ! આ ગીતિ છે જિણજન્મસમયે મેરૂ, સિંહ રયણ કયણ કલસેહિં;
દેવાસુરહિહવિલે, તે ધન્ના જેહિં દિડ્રોસિ. | ૩ | ( પ્રભુના જમણા અંગુઠે ઢાળ બોલીને કુસુમાંજલિ મૂકવી. ) | નમેહસિદ્ધાચાર્યોપાધ્યાય સર્વસાધુભ્ય છે
|| કુસુમાંજલિ છે ઢાળ નિર્મલજળ કલશે ન્હવડાવે, વસ્ત્ર અમૂલખ અંગ ધરાવે
છે કુસુમાંજલિ મેલે આદિજણુંદા | સિદ્ધ સ્વરૂપી અંગ પખાલી, આતમ નિર્મળ હુઈ સુકુમાળી. કુ. ૪
| | ગાથા છે આર્યા ગીતિ છે ઢાલ છે મચકુંદચંપમાલઈ, કમલાપુફફપંચ વણાઈ, જગનાહ હવણ સમયે, દેવા કુસુમાંજલી દિતી. છે ૫ | છે નમોહસિદ્ધાચાર્યોપાધ્યાય સર્વસાધુલ્ય: છે
- કુસુમાંજલિ | ઢાળ છે રયણ સિંહાસન જિન થાપીજે, કુસુમાંજલિ પ્રભુ ચરણે રિજે કુસુમાંજલિ મેલે શાન્તિ જિમુંદા.
છે ૬ !
૫૧
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૨
શ્રીપાળ રાજાને રાસ
છે દેહા ! જિતિહુંકાલયસિદ્ધની, પડિમા ગુણ ભંડાર તસુ ચરણે કુસુમાંજલિ, ભવિક દુરિત હરનાર. | ૭ | છે નમેડીંસિદ્ધચાર્યોપાધ્યાયસર્વસાધુભ્ય:
છે કુસુમાંજલિ છે ઢાળ છે કૃશ્નાગર વર ધૂપ ધરીને, સુગંધકાર કુસુમાંજલિ જે, કુસુમાંજલિ મેલે નેમિ જિમુંદા.
| ૮ ! | | ગાથા આર્યા ગીતિ છે જસુપરિમલબલદહદિસિં, મધુકરઝંકાર સદસંગીયા; જિણ ચલણેવરિમુક્કા, સુરનર કુસુમાંજલિસિદ્ધા. | ૯ | | નમોહંસિદ્ધાચાર્યોપાધ્યાસર્વસાધુભ્ય:
| | કુસુમાંજલિ છે ઢાળ | પાસ જિણેસર જગ જયકારી, જલ થલ કુલ ઉદક કર ઘારી,
કુસુમાંજલિ મેલે પાર્શ્વજિર્ણદા. ૧૦
| | દોહા ! મૂકે કુસુમાંજલિ સુરા, વરચરણ સુકુમાલ; તે કુસુમાંજલિ ભાવિકનાં, પાપ હરે ત્રણ કાળ. જે નમે. ૧૫
| કુસુમાંજલિ | ઢાળ છે વિવિધ કુસુમ વર જાતિ ગહેવી, જિનચરણે પણમંત હવેલી,
કુસુમાંજલિ મેલે વીર જિર્ણોદા. છે ૧૨
| વસ્તુ છંદ છે હવણકાળે ન્હવણકાળે, દેવદાણવ સમુચ્ચિય,કુસુમાંજલિ તહિ સંઠવિય, પરસંત દિસિ પરિમલ સુગંધિય, જિણપયેકમલે નિવેડઈ, વિઘહર જસ નામ મતે, અનંત ચઉવીસ જિન, વાસવ મલિય અસેસ. સા કુસુમાંજલિ સુહકરે, ચઉવિત સંઘ વિશેષ કુસુમાંજલિ મેલો ચકવીસજિર્ણોદા. મે ૧૩ છે
- નડહેતુ છે
છે. કુસુમાંજલિ છે ઢાળ છે અનંત ચઉવીસી જિનજી જુહારૂં, વર્તમાન ચઉવીસી સંભારું,
કુસુમાંજલિ મેલે ચકવીસજિર્ણદા. ૧૪ છે
છે દોહા છે મહાવિદેહે સંપ્રતિ, વિરહમાન જિન વીશ; ભકિત ભરે તે પૂજિયા, કરે સંઘ સુજગીશ, ૧૫ |
છે નમેહતુ|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંડિત શ્રી વીરવિજયજી કૃત સ્નાત્ર પૂજા
છે કુસુમાંજલિ ઢાળ છે અપછામંડલિ ગીત ઉચ્ચારા, શ્રી શુભવીરવિજય જયકારા,
કુસુમાંજલિ મેલે સર્વ જિર્ણોદા. મે ૧૬
. . ઇતિ શ્રી કુસુમાંજલય: ૫ ઢાળ | પછી સ્નાત્રીયા ત્રણ ખમાસમણ દેઈ જગચિંતામણિનું ચિત્યવંદન કરી “નમુથુછું” કહી જયવીયરાય પર્યત કહે. પછી હાથ ધૂપી મુખકેશ બાંધી કળશ લેઈ ઉભા રહીને નીચે મુજબ કળશ કહે.
છે અથ કળશ છે દોહા છે સયલ જિસર પાય નમિ, કલ્યાણક વિધિ તાસ; વર્ણવતાં સુણતાં થકાં, સંઘની પૂગે આશ.
૧ | | ઢાળ છે સમકિતગુણઠાણે પરિણમ્યા, વળી વ્રતધર સંયમ સુખ રમ્યા વીશસ્થાનક વિધિયે તપ કરી, એસી ભાવદયા દીલમાં ધરી. | ૧ | જે હવે મુજ શકિત ઈસી, સવિ જીવ કરૂં શાસન રસી, શુચિરસ ઢલતે તિહાં બાંધતાં, તીર્થંકર નામ નિકાચતા. | ૨ | સરાગથી સંયમ આચરી, વચમાં એક દેવને ભવ કરી ચ્ચવી પન્નરક્ષેત્રે અવતરે, મધ્યખંડે પણ રાજવી કુલે. દર | ૩ | પટરાણી કુખે ગુણનિલે, જેમ માનસરોવર હંસલે; સુખશચ્યા રજની શેષ, ઉતરતાં ચઉદ સુપન દેખે.
| ઢાળ સ્વપ્નની છે પહેલે ગજવર દીઠે, બીજે વૃષભ પટ્ટ, ત્રીજે કેશરી સિંહ, ચેાથે લક્ષમી અબિહ . ૧. પાંચમે પુલની માળા, છઠે ચંદ્ર વિશાળા, રવિ રાતે ધ્વજ માટે, પૂરણ કળશ નહીં છોટે. ૨. દશમે પદ્મ સરોવર, અગિયારમે રત્નાકર ભુવનવિમાન રતનગંજી, અગ્નિશિખા ધૂમવછ. | ૩ સવપ્ન લઈ જઈ રાયને ભાસે, રાજા અર્થ પ્રકાશે, પુત્ર તિર્થંકર ત્રિભુવન નમશે, સકળ મનોરથ ફળશે. . ૫
વસ્તુ છંદ છે અવધિ નાણે અવધિ નાણે, ઉપના જનરાજ, જગત જસ પરમાણુઆ, વિસ્તર્યા વિશ્વજંતુ સુખકાર, મિથ્યાત્વ તારા નિબળા, ધર્મઉદય પરભાતસુંદર, માતા પણ આનંદિયા, જાગતી ધર્મ વિધાન, જાણુંતી જગતિલક સમો, હેશે પુત્ર પ્રધાન. | ૧
છે દેહા | શુભલગ્ન જિન જનમિયા, નારકીમાં સુખ તો સુખ પામ્યા, ત્રિભુવન જના, હુઓ જગત ઉદ્યોત. છે ૧
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
ના ઢાળ ના કડખાની દેશી ।।
સાંભળેા કળશ જિન, મહેાત્સવના ઇહાં,છપ્પન કુમરી દિશિ, વિદેિશિ આવેતિહાં; માય સુત નમીય, આણુંદ અધિકા ધરે, અષ્ટ સંવત્ત, વાયુથી કચરા હરે..!!! વૃષ્ટિ ગધાકે, અષ્ટ કુમરી કરે, અષ્ટ કલશા ભરી, અષ્ટ દ્રુપણું ધરે;
અષ્ટ ચામર ધરે, અષ્ટ પ′ખા લહી, ચાર રક્ષા કરી, ચાર દિપક ગ્રહી.ારા ઘર કરી કેળના, માય સુત લાવતી, કરણ શુચીકમ જળ, કળશે ન્હરાવતી; કુસુમ પૂજી, અલંકાર પહેરાવતી, રાખડી માંધી જઇ, શયન પધરાવતી. ઘણા નમીય કહે માય તુજ, ખાળ લીલાવતી, મેરૂ રવિ ચંદ્ર લગે, જીવજો જગપતિ; સ્વામીગુણ ગાવતી, નિજ ઘર જાવતી, તેણે સમે ઇંદ્ર, સિંહાસન ક‘પતી.ાજા ॥ ઢાળ એવીશાની દેશી !
૪૦૪
જિન જન્મ્યાજી, જિન વેળા જનની ઘરે, તિણ વેળાજી, ઇંદ્રસિ’હાસન થરહરે; દાહણાત્તરજી,જેતા જિનજનમે યદા,દિશિનાયકજી, સાહમ શાનબેહ્તદા. ॥૧॥ । ત્રાટક છંદ ગા
તા ચિતે ઈંદ્ર મનમાં, કેાણ અવસર એ અન્યા; જિનજન્મ અવધિનાણે જાણી, હષ આનંદ ઉપન્યા. સુઘાષ આદે ઘંટનાદે, ઘાષણા સુરમે કરે;
સવિ દૈવી દેવા જન્મ મહાત્સવે, આવો રિગિરવરે. ( અહી. ઘટ વગાડવા )
એમ સાંભળીજી સુરવર કેાડિ આવી મળે, જન્મ મહેાત્સવજી, કરવા મેરૂ ઉપર ચઢે; સાહમપતિજી, બહુ પરિવારે આવીયા, માય જિનનેજી,વાંદી પ્રભુને વધાવીયા.ગા ( પ્રભુને ચાખાથી વધાવવા. ) ૫ ત્રાટક ॥ વધાવી ખેલે હૈ રત્નકુખ, ધારિણી તુજ સુત તણેા;
હું શક્ર સાહમ નામે કરશું, જન્મ મહેાત્સવ અતિ ઘણેા; એમ કહિ જિન પ્રતિષિ`ખ સ્થાપી, પચ રૂપે પ્રભુ ગ્રહી; ધ્રુવ દેવી નાચે હષ સાચે, સુગિરિ આવ્યા વહી. u ઢાળ । મેરૂ ઉપરજી, પાંડુક વનમેં ચિહું દિશે; શિલા ઉપરજી, સિંહાસન મન ઉદ્ધૃસે; તિહાં બેસીજી, શક્રે જિનખાળે ધર્યા; હરિ ત્રેશઠજી, ખીજા તિહાં આવી મળ્યા. ૫ ત્રાટક ।।
ાપા
મળ્યા ચેાસઠ સુરપતિ તિહાં, કરે કળશ અડ જાતિના; માગાદિ જળ તીથ ઔષધિ, ધૂપ વળી બહુ ભાતિના;
nu
શા
ારા
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
||૬ાા
૧૪
પંડિત શ્રી વીરવિજયજી કૃત સ્નાત્ર પૂજા ૪૦૫ અશ્રુતપતિએ હકમ કીને, સાંભળો દેવા સવે; ખીર જલધિ ગંગાનીર લાવે, ઝટિતિ જિન મહત્સવે.
છે ઢાળ-વિવાહલાની દેશી છે સુર સાંભળીને સંચરીયા, માગધ વરદામે ચલીયા; પદ્મદ્રહ ગંગા આવે, નિર્મળ જળ કળશા ભરાવે.
૧ તીરથ જળ ઔષધી લેતા, વળી ખીરસમુદ્ર જાતાં, જળકળશા બહુલ ભરાવે, પુલ ચંગેરી થાળ લાવે. મેરા સિંહાસન ચામર ધારી, ધુપધાણું રકેબી સારી; સિદ્ધાંતે ભાખ્યાં જેહ, ઉપકરણ મિલાવે તેહ.
૩ો તે દેવા સુરગિરિ આવે, પ્રભુ દેખી આનંદ પાવે કળશાદિક સહુ તિહાં ઠાવે, ભક્ત પ્રભુના ગુણ ગાવે.
છે ઢાળ છે રાગ ધન્યાશ્રી | આતમભકિત મળ્યા કેઈ દેવા, કેતા મિત્તનું જાઇ, નારી પ્રેર્યા વળી નીજ કુલવટ, ધમી ધર્મ સખાઈ.
ઈસ, વ્યંતર, ભુવનપતિના, વૈમાનિક સૂર આવે; અમ્રુતપતિ, હુકમે ધરી કળશ, અરિહાને નવરાવે. આ૦ ના અડિ જાતિ કળશા પ્રત્યેકે, આઠ આઠ સહસ પ્રમાણે; ચઉસઠું સહસ હુઆ અભિષેકે, અઢીસે ગુણ કરી જાને; સાઠ લાખ ઉપર એક કેડિ, કળશાને અધિકાર; બાસઠ ઈંદ્ર તણા તિહાં બાસઠ, લેકપાલના ચાર.
આ મારા ચંદ્રની પંકિત છાસઠ છાસઠ, રવિલેણી નરલોકે; ગુરૂસ્થાનક સુર કેરે એમજ, સામાનિકને એકે; સેહમપતિ ઇશાનપતિની ઈદ્રાણીના સોલ; અસુરની દશ ઇંદ્રાણી નાગની, બાર કરે કલેલ. આ કા જોતિષ વ્યંતર ઈદ્રની ચઉચઉ, પર્ષદા ત્રણને એકે; કટક પતિ અંગરક્ષક કેરે, એક એક સુવિવેકે; પરચુરણ સુરને એક છેલ્લે, એ અઢીસું અભિષેકો; ઈશાનઈદ્ર કહે મુજ આપે, પ્રભુને ક્ષણ અતિરેકે આ૦ ૪ તવ તસ બળે ઠવી અરિહાને, સેહમપતિ મનરંગે; વૃક્ષભરૂપ કરી મૃગ જળ ભરી, ન્હવણ કરે પ્રભુઅંગે; પુષ્પાદિક પૂછને છાંટે, કરી કેસર રંગ રેલે; મંગળ દિ આરતી કરતાં, સુરવર જયજય બેલે. | આ૦ છે ૫ છે
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ ભેરી ભૂગલ તાલ બજાવત, વળિયા જિન કરધારી; જનનીઘર માતાને સેંપી, એણી પરે વચન ઉચ્ચારી; પુત્ર તમારા સ્વામી હમારે, અમ સેવક આધાર; પંચધાવી રભાદિક થાપી, પ્રભુ ખેલાવણહાર. આ | ૬ છે બત્રીશ કેડિ કનક મણિ માણિક, વસ્ત્રની વૃષ્ટિ કરાવે; પૂરણ હર્ષકરેવાકારણું, દ્વીપ નંદીસર જાવે; કરીય અઠ્ઠાઈ ઉત્સવ દેવા નિજ નિજ ક૯૫ સધાવે; , દિક્ષા કેવલને અભિલાષ, નિત નિત જિન ગુણ ગાવે. એ આવે છે છા તપગચ્છ ઈસર સિંહ સૂરિસર, કેરા શિષ્ય વડેરા; સત્યવિજય પન્યાસતણે પદ, કપૂરવિજય ગંભીરા; ખિમાવિજય તરસ સુજસવિજયના, શ્રી શુભવિજય સવાયા; પંડિત વીરવિજય શિષ્ય જિન, જન્મ મહોત્સવ ગાયા. આ૦ ૮ ઉત્કૃષ્ટા એકસોને સિત્તેર, સંપ્રતિ વિચરે વિશ; અતીત અનાગત કાળે અનંતા તીર્થકર જગદીશ સાધારણ એ કળશ જે ગાવે, શ્રી શુભવીર સવાઈફ મંગળલીલા સુખભર પાવે, ઘર ઘર હર્ષ વધાઈ. છે આ એ જ છે અહીં કળશાભિષેક કરીયે. પછી દુધ, દહીં, વૃત, જળ અને શર્કરા એ પંચામૃતને પખાલ કરીને પછી પૂજા કરીને કુલ ચઢાવીએ. પછી લૂણુ ઉતારી આરતી ઉતારવી પછી પ્રતિમાજીને આડે પડદો રાખી સ્નાત્રીઆએ પિતાના નવ અંગે કંકુના ચાંલ્લા કરવા, પછી પડદે કાઢી નાંખી મંગળદી ઉતારવો.
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથ શ્રી પદ્યવિજયજી કૃતશ્રી નવપદજીની પૂજા પ્રારંભ.
ENGE
આ જ
પ્રથમ અરિહંત પદ પૂજા.
| દોહા છે શ્રુતદાયક શ્રત દેવતા, વંદુ જિન ચોવીશ; ગુણ સિદ્ધચક્રના ગાયતાં, જગમાં હોય જગીશ. ૧ અરિહંત સિદ્ધ સૂરનામું, પાઠક મુનિ ગુણધામ; દંસણનાણુ ચરણ વલી, ત૫ ગુણ માંહે ઉદ્દામ. ૨ ઈમ નવ પદ ભક્તિ કરી, આરાધો નિત્ય મેવ; જેહથી ભવ દુઃખ ઉપશમે, પામે શિવ સ્વયમેવ. ૩ તે નવપદ કાંઈ વરણવું, ધરતો ભાવ ઉલ્લાસ; ગુણિગણુ ગણ ગાતાં થકાં, લહીયે જ્ઞાન પ્રકાશ. ૪ પ્રતિષ્ઠા કપે કહી, નવપદ પૂજા સાર; તેણે નવપદ પૂજા ભણું, કરતે ભક્તિ ઉદાર.
છે ઢાળ છે રાગ ભૈરવ. પ્રથમ પદ જિનપતિ, ગાઇયે ગુણતતી, પાઈયે વિપુલ ફલ સહજ આપ; નામ ગોત્રજ સુણ્ય, કર્મ મહા નિજજ ક્યાં, જાય ભવ સંતતી અંધ પા૫. ૧ એક વર રૂપમાં વરણ પંચે હોયે, એક તુજ વણે તે જગ ન માયે; એક તિમ શ્લેકમાં વરણ બત્રીશ હોયે, એક તુજ વર્ણ કિણહી ન ગવાયો. ૨ વાચ ગુણ અતિશયા, પાડિ હેરા સયા, બાહ્ય પણ એ ગુણા કુણે ન ગવાયા; કેવલ નાણ તહ કેવળ દંસણ, પમુહ અભયંકરા જિન પપાયા, તેહ
| મુહ પદ્મથી કેમ કહાયા. ૩
દોહા છે જિન ગુણ અનંત અનંત છે, વાચ ક્રમ મિત દીહ; બુદ્ધિ રહિત શક્તિ વિકળ, કેમ કહું એકણ છહ. ૧
છે ઢાળ. એ રાગ દેશાખ ભાવ ધરી ભવિ પૂછયુ, તિગ અડપણ ભેય; તિમ સત્તર ભેદે કરી, પૂજે ગત ખેય, ભા. ૧
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાને રાસ. ઈગ વીશ અડસય ભેદથી, જિન ભાવ સંભારી; પૂજે પરિગલ ભાવશું, પ્રભુ આણકારી. પૂજા કરતાં પૂજ્યની, પૂજ્ય પિતે થાવે; તુઝ પદ પદ્મ સેવક તિણે, અક્ષય પદ પાવે.
ઈતિ પ્રથમ પદ પૂજા
ભા. ૨
ભા૦ ૩
દ્વિતીય સિદ્ધપદ પૂજા.
છે દેહા. સિદ્ધ સ્વરૂપી જે થયા, કમ મેલ સવિ ધેય; જેહ થશે ને થાય છે, સિદ્ધ નમે સહુ કોય. ૧
ઢાળ. પારીરે જાતિનું કુલ સરગથી, એ દેશી. નમો સિદ્ધાણું હવે પદ બીજે, જે નિજ સંપદ વરીયા; જ્ઞાન દર્શન અનંત ખજાને, અવ્યાબાધ સુખ દરિયા કે, સિદ્ધ બુદ્ધ કે સ્વામી નિજ રામીકે, હાંરે વાલા પ્રણ નિજ ગુણ કામી ગુણ કામી ગુણ કામી ગુણવંતા, જે વચનાતીત હુઆરે. ૧ એ આંકણી ક્ષાયિક સમકિત ને અક્ષય સ્થિતિ, જેહ અરૂપી નામ; અવગાહન અગુરુલઘુ જેહની, વય અનંતનું ધામ કે. સિવ ૨ ઈમ અડકર્મ અભાવે અડ ગુણ, વલી ઈગતિસ કહેવાય; વળી વિશેષે અનંત અનંતગુણ, નાણુ નયણ નિરખાય, નિત્ય નિત્ય
વંદના થાયકે. સિ. ૩
દોહા છે. જિહાં નિજ એક અવગાહના, તિહાં નમું સિદ્ધ અનંત; ફરસિત દેશ પ્રદેશને, અસંખ્ય ગુણુ ભગવંત. ૧
ઢાળ. એ રાગ ફાગ. સિદ્ધ ભજે ભગવંત, પ્રાણી પૂર્ણાનંદી; લકા લેક હે એક સમયે, સિદ્ધ વધુ વરકત;
પ્રાણ૦ અજ અવિનાશી અક્ષય અજરામર, સ્વ દ્રવ્યાદિક વત. પ્રા. વર્ણ ન ગંધ ન રસ નહી ફરસ ન, દીર્ઘ હસ્વ ન હૂત. નહીં સુમ બાદર ગત વેદી, ત્રસ થાવર ન કહેત. પ્રા૦ અકેહી અમાની, અમારી, અલોભી, ગુણ અનંત ભદંત; પ્રા૦ પદ્મવિજય નિત્ય સિદ્ધ સ્વામિને, લલિ લલિ લલિ પ્રણમંત. પ્રા.
ઇતિ દ્વિતીય ૫દ પૂજા
સિદ્ધ
*
1.
પ્રા.
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પદ્મવિજયજી કૃત શ્રી નવપદજીની પૂજા ૪૬---
તૃતીય આચાર્ય પદ પૂજા.
| | દોહા | પડિમા વહે વલિ તપ કરે, ભાવના ભાવે બાર; નમીયે તે આચાર્યને, પાલે પંચાચાર.
છે ઢાળ છે સંભવ જિવર વનતિ, એ દેશી. આચારજ ત્રીજે પદે, નીચે જે ગ૭ ધારીરે, ઇદ્રી તુરંગમ વશ કરે, જે લહી જ્ઞાનની દેરીરે. આ૦ ૧ શુદ્ધ પ્રરૂપણ ગુણ થકી, જે જિનવર સમ ભાખ્યારે; . છત્રીશ છત્રીશ ગુણે, શેભિત સમયમાં દાખ્યારે. આ૦ ૨ ઉત્કૃષ્ટા ત્રીજે ભવે, પામે અવિચળ ઠાણુરે; ભાવાચારય વંદના, કરિયે થઈ સાવધાન રે. આ૦ ૩ |
| દાહ | નવ વિધ બ્રહ્મ ગુપ્તિ ધરે, વજે પાપ નિયાણ; વિહાર કરે નવ ક૫ નવ, સૂરિ તત્વના જાણ. છે ઢાળ છે રાગ બિહાગડો; મુજ ઘર આવજો રે નાથ એ દેશી. સત્તાવીશ ગુણ સાધુના. શોભિત જાસ શરીર, નવ કેટી શુદ્ધ આહાર લે, ઈમ ગુણ છત્રીરો ધાર. ભવીજન ભાવશું નમો આજ, જિમ પામો અક્ષય રાજ.
ભવિ. એ આંકણી. જે પ્રગટ કરવા અતિ નિપુણ, વર લબ્ધિ અઠ્ઠાવીશ; અડવિત પ્રભાવક પણું ધરે, એ ભૂરિ ગુણ છત્રીશ. તજે ચૌદ અતર ગંઠીને, પરિસહ જીતે બાવીશ; કહે પ આચારય નમે, બહુ સૂરિ ગુણ છત્રીશ. ભવિ.
ઇતિ તૃતીય પદ પૂજા.
ભવિ૦ ૨
ચતુર્થ ઉપાધ્યાય પદ પૂજા.
છે દોહા. ૧ ચેાથે પદ પાઠક નમું, સકળ સંઘ આધાર
ભણે ભણાવે સાધુને, સમતા રસ ભંડાર. ૧ હાળ. રાગ વસંત. તે જિન ભજ વિલંબ ન કર હરીકે ખેલયા. એ દેશી. તંતે પાઠક પદ મન ધરો, રંગીલે છઉરા, રાય રાંક જસુ નિકટ આવે, પણ જસ નહિ નિજ પરહો. રંગી. ૧ સારણાદિક ગચ્છ માંહે કરતાં, પણ રમતા નિજ ઘરહે.' 'રંગી. ૨
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
શ્રોપાળ રાજાના રાસ
રંગી પ 'ગી
દ્વાદશાંગ સજ્ઝાય કરણ', જે નિશદિન તત્પર હેા. રગી ૩ એ ઉવજ્ઝાય નિĮમક પામી, તું તેા ભવસાયર સુખે તરહેા. રંગી૦ ૪ જે પરવાદિ મતંગજ કરેા, ન ધરે હિર પરે ડરહેા. ઉત્તમ ગુરૂ પદ પદ્મ સેવનથે, પકડે શીવ વધૂ કરહેા. ૫ ઢાહા. ૫ આચારજ સુખ આગલે, જે યુવરાજ સમાન; નિદ્રા વિકથા નવી કરે, સર્વ સમય સાવધાન. ઢાળ, જીન વચને વૈરાગીયેા હા ધન્ના એ દેશી.
૧
નમા ઉવજ્ઝાયાણં જપા હા મિત્તા, જેહના ગુણુ પચવીશ રે એકાગર ચિત્તા; એ પદ્ય ધ્યાવેા છે; એપદ ધ્યાવેા ધ્યાનમાંરે મિત્તા, મૂકી રાગને રીશરે. એકા૦ ૧ અગ ઈગ્યાર પૂર્વ ધરા હૈ। મિત્તા, પરિસહ સહે ખાવીશ; ત્રણ્ય ગુપ્તિ ગુપ્તા રહે હૈ। મિત્તા, ભાવે ભાવન પચ્ચવીશ. એકા॰ ૨ અગ ઉપાંગ સોહામણા હા મિત્તા, ધરતાં જેહ ગુણીશ; ગણતાં મુખ પદ પદ્મથી હા મિત્તા, નંદી અણુયાગ જગશરે. એકા॰ ૩ ઇતિ ચતુર્થ પદ પૂજા.
પંચમ સાધુ પદ પૂજા.
૫ દાહા. ॥
હવે પંચમ પઢે મુનીવરા, જૈ નિમ નિઃસરંગ; દિન દિન કચનની પરે, દીશે ચઢતે રગ.
૧
॥ ઢાળ. ॥ રાગ વસંત. મેા મન ભવન વિલાસ સાંધ્યાં, મે। મન. એ દેશી. મુનિવર પરમ દયાળ ભવિયાં, મુનિ॰ તુમે પ્રણમેાને ભાવવિશાલ,ભ॰મુએ આં ૐંખી સ`ખલ મુનિવર ભાખ્યાં, આહાર દોષ ટાલે ખિયાલ; ખાહ્ય અભ્યંતર પરિગ્રહ છાંડી, જિણે છાંડી વિજ જાલ. જિણે એ ઋષિનું શરણુ કર્યુ. તિણે, પાણી પહેલી બાંધી પાલ; જ્ઞાન ધ્યાન કિરિયા સાધ ́તા, કાઢે પૂના કાલ. સચમ સત્તર પ્રકારે આરાધે, છ જીવના પ્રતિપાલ; ધ્રુમ મુનિ ગુણ ગાવે તે પહેરે, સિદ્ધ વધૂ વરમાલ. ! દાહા. ૫
ભ॰ મુ
ભ॰ મુ ૧
ભ॰ મુ॰
ભ॰ મુ ૨
ભ॰ મુ
ભ
મુ॰ ૩
પાંચે દ્રિય વશ કરે, પાલે પ'ચાચાર;
પંચ સમિતિ સમતા રહે, વ ૢ તે અણુગાર. ૧ u ઢાળ. તાગિરિ રાજકુ સદા મેરી વંદનારે. એ દેશી મુનિરાજ સદા મારી વંદનારે,
મુનિ૰
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પદ્મવિજયજી કૃત શ્રી નવપદજીની પૂજા કે ભેગા વમ્યા તે મનશું ન ઈછે, નાગ કર્યું હોય અગંધનારે; મુનિ પરિસહ ઉપસર્ગ સ્થિર રહેવે, મેરૂ પરે નિકંપનારે. | મુનિ ૧ ઇચ્છા મિચ્છા આવસિયા નિસિહિયા, તહકારને વલિઈદનારે; મુનિ પૃચ્છા પ્રતિપૃચ્છા ઉપસંપદા, સમાચારી નિમંતનારે. | મુનિ૨ એ દશવિધ સમાચારી પાલે, કહે પદ્મ લેઉ તસ ભામણા; મુનિ એ રૂષિરાજ વંદનથી વે, ભવભવ પાપ નિકંદનારે. | મુનિ૩
ઈતિ પંચમ પદ પૂજા.
ષષ્ઠ દશન પદ પૂજા,
| દોહા. છે સમકિત વિણ નવ પૂરવી, અજ્ઞાની કહેવાય; સમકિત વિણ સંસારમાં, અરહો પરહે અથડાય. ૧
છે ઢાળ. | રાગ સારંગ. પ્રભુ નિમલ દશન કીજીયે, એ આંકણ. આતમ જ્ઞાનકે અનુભવ દર્શન, સરસ સુધારસ પીજીયે. પ્ર. ૧ જસ અનુભવ અનંત પરિયટ્ટા, ભવ સંસાર સહુ છીજીયે, પ્ર ભિન્ન મુહુત દશન ફરસનળે, અર્ધ પરિયદે સીઝીયે. પ્ર. ૨ જેહથી હવે દેવ ગુરૂ કુનિ, ધર્મ રંગ અઠું મિજીયે, પ્ર. ઇસ્ય ઉત્તમ દશન પામી, પદ્મ કહે શિવ લીજીયે. પ્ર. ૩
છે દોહા છે સમકિત અડ પવયણ ધણી, પણ જ્ઞાની કહેવાય;
પુદ્ગલ પરાવર્તામાં, સકલ કમ મલ જાય. ૧
છે ઢાળ. એ ધન્ય ધન્ય સંપ્રતિ સાચે રાજા, એ દેશી. સમ્યફ દર્શન પદ તમે પ્રણામે, જે નિજ ધૂર ગુણ હાયરે; ચારિત્ર વિણ લહે શાશ્વત પદવી, સમકિત વણ નહિ કોય. સ. ૧ સદ્દતણા ચઉ લક્ષણ દુષણ, ભૂષણ પંચ વિચારો રે;
યણુ ભાવણ ઠાણું આગારા, ષટ ષટ તાસ પ્રકારે. સપ૦ ૨ શુદ્ધિ લિંગ ત્રણ આઠ પ્રભાવક, દશ વિધ વિનય ઉદારે; ઈમ સડસઠું ભેદે અલંકરિ, સમકિત શુદ્ધ આચારરે. સભ્ય. ૩ કેવળી નિરખીત સૂક્ષમ અરૂપી, તે જેહને ચિત્ત વસીરે; જિન ઉત્તમ પદ પદ્મની સેવા, કરવામાં ઘણું રસિયારે. સભ્ય ૪
ઇતિ ષષ્ઠ પદ પૂજા..
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬ કે.
શ્રીપાળ રાજાને રાસ સપ્તમ જ્ઞાન પદ પૂજ.
| | દોહા છે નાણુ સ્વભાવ જે જીવને, સ્વપર પ્રકાશક તેહ;
તેહ નાણ દીપક સમું, પ્રણમો ધર્મ સનેહ. ૧ | દાળ ને નારાયણની દેશી, જિમ મધુકર મન માલતીરે, એ દેશી. નાણું પદારાધન કરે, જેમ લહે નિર્મળ નાણરે, ભવિક જન; શ્રદ્ધા પણ થિર રહેશે, જે નવ તત્ત્વ વિનાણરે. ભવિ૦ ના ૧ અજ્ઞાની કરશે કિડ્યું રે, શું લહેશે પુણ્ય પાપરે; ભવિ. પુણ્ય પાપ નાણી લહેરે, કરે નિજ નિર્મળ આપશે. ભ૦ ના ૨ પ્રથમ જ્ઞાન પછી દયારે, દશવૈકાલીક વાણુરે; ભવિ. . લેદ એકાવન તેહનારે, સમજે ચતુર સુજાણશે. ભવિ૦ ના૦ ૩
| | દાહો છે બહુ કડયો વરસે ખપે, કર્મ અજ્ઞાને જેહ; જ્ઞાની શ્વાસે શ્વાસમાં, કર્મ અપાવે તેહ. ૧.
છે ઢાળ. હે મતવાળે સાજનાં, એ ટેંશા. નાણુ નમો પદ સાતમે, જેહથી જાણે દ્રવ્ય ભાવ, મેરે લાલ; જાણે જ્ઞાન ક્રિયા વળી, તિમ ચેતનને જડભાવ. મેરે. નાણ૦ ૧ નરગ સરગ જાણે વળી, જાણે વલિ એક્ષ સંસાર; મેરે હેય સેય ઉપાદેય લહે, નિશ્ચય ને વ્યવહાર. મેરે નાણ૦ ૨ નામ ઠવણ દ્રવ્યભાવ જે, વલિ સગનયને સપ્તભંગ; મેરે જિન મુખ પદ્મ દ્રહ થકી, લહે જ્ઞાન પ્રવાહ સુગંગ. મેનાવ ૩
ઈતિ સપ્તમ પદ પૂજા.
-
અષ્ટમ ચારિત્ર પદ પૂજા.
| દોહા | રિત્ર ધર્મ નમો હવે, જે કરે કર્મ નિરોધ;
ચારિત્ર ધમ જસ મન વર્યો, સફળ તસ અવબોધ. ૧ હાળ. ટુંક અને તાડા વગેરે, મેંદી કેરો છોડ, મેંદી રંગ લાગે, એ દેશી. ચારિત્ર પદ નમો આઠમેરે, જેહથી ભવ ભય જાય, સંયમ રંગ લાગ્યો સત્તર ભેદ છે જેહનારે, સીતેર ભેદ પણ થાય. સંયમ ૧ સુમિતિ ગુપ્તિ મહાવ્રત વલીરે, દશ અંત્યાદિક ધર્મ, સંયમ, નાણું કારય વિરતિય છે, અનુપમ સમતા શર્મ. સંયમ, ૨ બાર કષાય ક્ષય ઉપશમેરે, સર્વ વિરતિ ગુણ ઠાણ, સંયમ સંયમ ઠાણ અસંખ્ય છેરે, પ્રણો ભવિક સુજાણ. સંયમ૩
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પદ્મવિજયજી કૃત શ્રી નવપદજીની પૂજા
|| હા છે - હરિ કેશી મુનિ રાજી, ઉપન્ય કુળ ચંડાળ;
પણ નિત્ય સુર સેવા કરે, ચારિત્ર ગુણ અસરાળ૧ છે ટાળ. | સાહિબ કબ મિલે, સસનેહી પ્યારા હો, સા. એ દેશી. સંયમ કબ હી મિલે, સસનેહી પ્યાર હો સંય એ આંકણી ચું સમક્તિ ગુણ ઠાણું ગમ્હારા. આતમર્સે કરત બિચારા હે. સંય૦ ૧ દેશ બહેંતાળીશ શુદ્ધ આહાર, નવકલ્પી ઉગ્ર વિહારા છે. સંય૦ ૨ સહસ તેવીશ ષ રહિત નિહારા, આવશ્યક દેય વારા હે. સંય૦ ૩ પરિસહ સહનાદિક પરકારા, એમ વહે વ્યવહારા હે. સંય. ૪ નિશ્ચય નિજગુણ ઠરણ ઉદારા, લહત, ઉત્તમ ભવપારા હે. સંય૦ ૫ મહાદિક પરભાવસે ન્યારા, દુગ નય સંયુત સારા છે. સંય૦ પદ્ય કહે ઈમ સુણ ઉજમાળા, લહે શિવ વધુ વરહારો . સંય. ૭
ઈતિ અષ્ટમ પદ પૂજા.
૮ ૮ -
નવમતપ પદ પૂજ.
રાહા. દ્રઢ પ્રહારી હત્યા કરી, કીધા કર્મ અઘેર; તોપણ તપનો પ્રભાવથી, કાઢયા કર્મ કઠોર. ૧
ઢાળ. પુરૂષોત્તમ સમતા છે તાહરા ઘટમાં, એ દેશી. તપ કરિયે સમતા રાખી ઘટમાં;
ત૫૦ તપ કરવા કરાલ લે કરમાં, લડીએ કર્મ અરિભટમાં. ત૫૦ ૧ ખાવત પીવત મોક્ષ જે માને, તે સિરદાર બહુજટમાં. ત૫૦ ૨ એક અચિરજ પ્રતિશ્રોતે તરતાં, આ ભવસાયર તટમાં. તપ૦ ૩ કાવ અનાદિકે કમ સંગતિથે, છ પડી ર્યું ખટપટમાં. ત૫૦ ૪ તાસ વિયોગ કરણ એ કરણું, જેણે નવિ ભમી ભવ તટમાં. ત૫૦ ૫ હોયે પુરાણ તે કર્મ નિજજરે, એ સમ નહિ સાધન ઘટમાં. ત૫૦ ૬ ધ્યાન તપે સંવિ કમ જલાઈ, શિવ વધૂ વરિચે ઝટપટમાં. ત૫૦ ૭
વિ ટળે ત૫ ગુણ થકી, તપથી જાય વિકાર; પ્રશં ત૫ ગુણ થકી, વીરે ધને અણગાર, ૧
હાળ. સચ્ચા સાંઇ કંકા જેર બજાયા છે, એ દેશ. તપસ્યા કરતાં હો ડંકા શેર બજાયા છે, એ આંકણ. ઉજમણાં તપ કેરાં કરતાં, શાસન સહ ચઢાયા હે; વિીય ઘાસ વધે તે કાર, કર્મ નિજજ પાયા. ત૫૦ ૧
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૪
શ્રીપાળ રાજાને રાસ અડસિદ્ધિ અણિમા લધિમાદિક, તિમ લદ્ધિ અડ વીસાહે; વિષ્ણુ કુમારાદિક પરે જગમાં, પામત જયત જગીશા. ત૫૦ ૨ ગાતમ અષ્ટાપદ ગિરિ ચડિયા, તાપસ આહાર કરાયા; જે તપ કર્મ નિકાચિત તપ, ક્ષમા સહિત મુનિરાયા. ત૫૦. ૩ સાડા બાર વર્ષ જિન ઉત્તમ, વીરજી ભૂમિ ન ઠાયા હે; ઘેર તપે કેવળ લહ્યા તેહના, પદ્મવિજય નમે પાયા. ત૫૦ ૪
ઇતિ નવમ પદ પૂજા.
કલશે. રાગ ધનાશ્રી. આજ માહારે ત્રિભુવન સાહેબ તૂટે, અનુભવ અમૃત ઘૂઠો;
. ગુણિ અનુયાયી ચેતના કરતાં, કિશું અકરે મેહ રૂઠે.
ભવિ પ્રાણી છે. આ૦ ૧ એ નવ પદનું ધ્યાન ધરતા, નવ નિધિ રૂદ્ધિ ઘરે આવે; નવય નિયાણાને ત્યાગ કરીને, નવક્ષાયિક પદ પાવે. ભ૦ આ૦ ૨ વિજયસિંહસૂરિશિષ્ય અનુપમ, ગીતારથ ગુણ રાગી; સત્યવિજય તસ શિષ્ય વિબુધવર, કપુરવિય વડભાગી. ભ૦ આ૦ ૩ તાસ શિષ્ય શ્રી ખિમાવિજયવર, જિનવિજય પાસ; શ્રી ગુરૂ ઉત્તમવિજય સુશિ, શાસ્ત્રાભ્યાસ વિલાસ. ભ૦ આ૦ ૪ ગજ વન્તિ મદ ચંદ્ર (૧૮૩૮) સંવત્સર, માહાવદિ બીજ ગુરૂવારે; રહી ચોમાસુ લીંબડી નગરે, ઉદ્યમ એહ ઉદારે. ભ૦ આ. ૫ તપ ગચ્છ વિજયધર્મસૂરિરાજે, શાંતિ જિર્ણોદ પસાયે; શ્રી ગુરૂ ઉત્તમ કમ કજ અલિ સમ, પદ્મવિજય ગુણ ગાયે. ભ૦ આ૦ ૬. ઈતિ પડિંત શ્રી પદ્મવિજયજીકૃત શ્રી નવપદજી પૂજા સમાપ્ત.
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ
સત્તરભેદી પૂજા
છે દેહા ! સકલ જિર્ણોદ મુનીંદકી, પૂજા સત્તર પ્રકાર; શ્રાવક શુદ્ધ ભાવે કરે, પામે ભાવકે પાર. | ૧ | જ્ઞાતા અંગે દ્રૌપદી, પૂજે શ્રી જિનરાજ; રાયપાસેથું ઉપાંગમેં, હિત સુખ શિવફલ તાજ.
૨ | હવણ વિલેપન વસ્ત્રયુગ, વાસ ફૂલ વરમાળ; વર્ણ ચુન્ન દેવજ શોભતી, રત્નાભરણ રસાલ. | ૩ |
સુમનગૃહ અતિ શોભતું, પુ૫૫ગર મંગલીક - ધૂ૫ ગીત નૃત્ય નાદસું, કરત મિટે સબ ભીક. | ૪
પ્રથમ સ્નાનપૂજા,
છે દેહા ! શુચિ તનુ વદન વસન ધરી, ભરે સુગંધ વિશાળ કનક કલશ ગંધદકે, આની ભાવ વિશાળ. | ૧ | નામત પ્રથમ જિનરાજ કે, મુખ બાંધી મુખકષ; ભક્તિ યુક્તિસે પૂજતાં, રહે ન રંચક દેષ. || ૨ |
છે ખમા ! તાલ પંજાબી ઠેકે છે માન મદ મનસે પરિહરતા, કરી હવણ જગદીશ છે માત્ર અં૦ | સમકિતની કરની દુઃખ હરની, જિન પખાલ મનમેં ધરતા; અંગ ઉપાંગ જિનેશ્વર ભાખી, પાપ પડલ કરતા. છે માત્ર ને ૧ | કંચન કલશ ભરી અતિ સુંદર, પ્રભુ સ્નાન ભવિજન કરતા; નરક વૈતરણી કુમતિ નાસે, મહાનંદા વરતા. છે માત્ર | ૨ | કામ ક્રોધથી તપત મિટાવે, મુક્તિપંથ સુખ પગ ધરતા; ધર્મ કલ્પતરૂ કંદ સીંચતાં, અમૃત ઘન ઝરતા. મારુ | ૩ | જન્મ મરણકા પંખ પખારી, પુણ્ય દશા ઉદયે કરતા
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૬
શ્રીપાળ રાજાને રાસ
મંજરી સંપદ તરૂ વદ્ધનકી, અક્ષય નિધિ ભરતા. છે માત્ર છે ૪ છે મનકી તપ્ત મિટિ સબ મેરી, પદકજ ધ્યાન હિ ધરતા; આતમ અનુભવ રસમેં ભીને, ભવ સમુદ્ર તરતા. માત્ર છે ૫ છે
- દ્વિતીયા વિલેપનપૂજા.
*, દેહ છે ગાત્ર લુહી મન રંગસું, મહકે અતિહિ સુવાસ; ગધકષાયી વસનમું, સકલ ફલે મન આસ. ચંદન મૃગમદ કુંકુમે, ભેલી માંહિ બરાસ; રતન જડિત કચોલી, કરી કુમતિકે નાસ.
+ ૧
,
છે
૨ |
પગ જાનું કર બંધમેં, મસ્તક જિનવર અંગ; ભાલ કંઠ ઉર ઉદરમેં, કરે તિલક અતિ ચંગ. છે ? પૂજક જન નિજ અંગમેં, રચે તિલક શુભચાર, ભાલ કંઠ ઉર ઉદરમેં, તપ્ત મિટાવનહાર.
છે મરી-પંજાબી કે-માધુવનમેં મેરે સાવરીયા-દેશી છે કરી વિલેપન જિનવર અંગે, જન્મ સફલ ભવિજન માને. એ કo | ૧ | મૃગમદ ચંદન કુંકુમ ઘેલી, નવ અંગ તિલક કરી થાને. કહે છે ૨ છે ચક્રી નવ નિધિ સંપદ પ્રગટે, કરમ ભરમ સબ ક્ષય જાને. કઇ છે ૩ છે મન તનુ શીતલ સબ અઘ ટારી, જિનભક્તિ મન તનુ ઠાને. છે ક છે જ છે ચૌસઠ સુરપતિ સુર ગિરિ રંગે, કરી વિલેપન ધન માને. તે કહે છે એ છે જાગી ભાગ્ય દશા અબ મેરી, જિનવર વચન હિયે કાને. છે ક છે ૬ પરમ શિશિરતા પ્રભુ તન કરતાં, ચિત્ સુખ અધિકે પ્રગટાને. કહે છે ૭ છે આતમારી જિનવર પૂછ, શુદ્ધ સ્વરૂપ નિજ ઘટ આને. ક. ૫ ૮
તૃતીયા વયુગલપૂજા.
છે દોહા ! વસનયુગલ અતિ ઉજજવલે, નિમલ અતિહી અભંગ; નેત્રયુગલ સૂરિ કહે, યહી મતાંતર સંગ.
છે ૧ છે
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ કૃત સત્તર ભેદી પૂજા ક૧૭ .
કેમલ ચંદન ચરચિયે, કનક ખચિત વર ચંગ હૈ પલ્લવ શુચિ પ્રભુ શિરે, અહિરાવે મન રંગ. | ૨ દ્રૌપદી શક સુરિયાભ, પૂજે જિમ જિનચંદ; શ્રાવક તિમ પૂજન કરે, પ્રગટે પરમાનંદ. | ૩ પાપ ભૂહણ અંગ લુહણાં, દીસું પૂજન કાજ; સકલ કરમ મલ ક્ષય કરી, પામે અવિચલ રાજ. || ૪ |
છે સેરઠ–પંજાબી ઠેક-કુબજાને જાદુડારા દેશી છે જિનદશન મોહનગારા, જિને પાપ કલંક પખારા. જિઅંe | પૂજા વસ્ત્ર યુગલ શુચિ સંગે, ભાવના મનમેં વિચારા; નિશ્ચય વ્યવહારી તુમ ધર્મ, વરનું આનંદકારા. | જિ. ૧ જ્ઞાન ક્રિયા શુદ્ધ અનુભવ રંગે, કરૂં વિવેચન સારા; સ્વ પર સત્તા ધરૂં હરૂં સબ, કર્મ કલંક મહારા. / જિ. | ૨ | કેવલ યુગલ વસન અચિતસે, માંગત હું નિરધારા; કલ્પતરુ તું વંછિત પૂરે, સૂરે કરમ કઠારા. એ જિ.
જ૦ ૩ || ભોદધિ તારણ પિત મીલા તું, ચિદઘન મંગળકારા; શ્રી જિનચંદ જિનેશ્વર મેરે, ચરણ શરણ તુમ ધારા. છે જિ૦ | ૪ ા અજર અમર અજ અલખ નિરંજન, ભંજન કરમ પહારા; આતમાનંદી પાપ નિકંદી, જીવન પ્રાણ આધારા.
ચતુથી ગંધપૂજા.
| | દોહા છે ચૌથી પૂજા વાસકી, વાસિત ચેતન રૂપ; કુમતિ કુગધી મિટી ગઇ, પ્રગટે આતમરૂપ. છે ૧ | સુમતિ અતિ હર્ષિત ભઈ, લાગી અનુભવ વાસ; વાસ સુગંધે પૂજતાં, મેહ સુભટકે નાસ. ૨ | કુંકુમ ચંદન મૃગમદા, કુસુમ ચૂર્ણ ઘનસાર; જિનવર અંગે પૂજતાં, લહિયે લાભ અપાર. || ૩ |
છે રાગ જંગલો–અબ મોહે ડાંગરીયા દેશી છે અબ મોહે પાર ઉતાર જિનંદજી, અબ ! મેહે પાર ઉતાર; ચિદાનંદ ઘન અંતરજામી, અબ મોહે પાર ઉતાર છે અચલિ છે વાસ ખે૫સેં પૂજન કરતાં, જનમ મરણ દુ:ખ ટા૨; જિછે : નિજ ગુણ ગંધ સુગધી મહકે, દકે કુમતિ મદ માર, છે જિ૦ | ૧ |
૫૩
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૮
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
જયકાર.
જિન પુજત હી અતિ મન રંગે', ભંગે ભરમ અપાર; યુગદલ સંગી દુર્ગંધ ના, વરતેજય કુકુમ ચંદન મૃગમદ મેલી, કુસુમ ગધ ઘનસાર; જિનવર પૂજન રંગે રાચે, કુમતિ સંગ સમ છાર. વિજય દેવતા જિનવર પૂજે, જીવાભિગમ મઝાર; શ્રાવક તિમ જિન વાસે પૂજે, ગૃહસ્થ ધર્મકા સાર.' સમકિતકી કરણી શુભ વરણી, જિન ગણધર હિતકાર; આતમ અનુભવ રંગ રંગીલા, વાસ યજનકા સાર. પંચમી પુષ્પારાહણુપૂજા
!! દેાહા ।।
1 જિ॰ ગા
॥ જિ॰ ॥ ૨ ॥ ૫ જિ॰ u
| જિ॰ ।। ૩ ।। ! જિ॰ ॥
૫ જિ॰ ॥ ૪ ॥ । જિ॰ l
| જિ॰ | ૫ ||
મન વિકસે જિન દેખતાં, વિકસિત ફૂલ અપાર; જિનપૂજા એ પંચમી, ૫'ચમી ગતિ દાતાર. પંચવરણકે ફૂલસે, પૂજે ત્રભુવન નાથ; પાઁચ વિઘનભવિ ક્ષય કરી, સાધે શિવપુર સાથ.
॥ ૨ ॥
।। કહેરવા–ઠુમરી–પાસ જિનંદા પ્રભુ મેરે મન વસીયા—દેશી ॥ અહન્ જિનદા પ્રભુ મેરે મન વસીયા ૫ અં॰ ! મેાગર લાલ ગુલામ માલતી, ચ ́પણ કેતકી નિરખ હરસીયા. ! અ૰॥ ૧॥ કુંઢપ્રિયંગુ વેલિ મચકુંદા, ખેાલસિરી જાઇ અધિક દરસીયા, ૫ અ॰ ॥ ૨ ॥ જલ થલ કુસુગ સુગંધી મહકે, જિનવર પૂજન જિમ હરિ રસીયા. ાઅનાજ્ઞા પંચ ખાણુ પીડે નહીં. મુઝકે, જમ પ્રભુ ચરણે ફૂલ ક્સીયા, ગામનાજા જડતા દૂર ગઈ સખ મેરી, પાંચ આવરણ ઉખાર ધરસીયા. ।। અ॰ ।। ૫ । અવર દેવકા આક ધત્તરા, તુમરે પચરંગ ફૂલ વરસીયા. ૫ અ॰ ।। ૬ ।। જિન ચરણે સહુ તપત મિટત હૈ, આતમ અનુભવ મેઘ વરસીયા નામનાણા
ષષ્ઠી પુષ્પમાલાપૂજા
છઠ્ઠી પૂજા જિનતણી, ગુથી કુસુમકી માલ; - જિન કઠું થાપી કરી, ટાલિયે દુ:ખ જ જાલ. પંચ વરણ સુમેકરી, ગૂથી જિન ગુણ માલ; વરમાલા એ મુક્તિકી, વરે ભકત સુવિશાલ.
॥ ૧ ॥
॥ ૧ ॥
॥ ૨ ॥
ના રાગ જંગલા !! તાલ દીપચંદી !
॥ ૩૦ અં૰ ॥
કુસુમમાલસે જો જિન પૂજે, કમ` કલાક નસે ભવ તેરે. નાગ મુન્નાગ પ્રિયંગુ કેતકી, ચપક દમનક કુસુમ ઘનેરે; મલ્લિકા નવમલ્લિકા શુદ્ધ જાતિ, તિલક વસ ંતિક સમ રંગ હું રે. ॥ કુ॰ ॥૧॥
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ કૃત સત્તર ભેદી પૂજા ૪૧૯ , ક૯૫ અશક બકુલ મગદંતી, પાડલ મરૂક માલતી લેરે,
થી પંચ વરણુકી માલા, પાપ પંક સબ દૂર કરે . જે કુ. મે ૨ ભાવ વિચારી નિજગુણ માલા, પ્રભુસેં માંગે અરજ કરે રે; ' ' * * * સર્વ મંગલકી માલા રોપે, વિઘન સકલ સબ સાથ જરે રે. કુ. ૩ આતમાનંદી જગગુરૂ પૂછ, કુમતિ ફંદ સબ દૂર ભગે રે; પૂરણ પુછ્યું જિનવર પૂજે, આનંદરૂપ અનૂપ જગે રે. મે કુ. ૪ |
સપ્તમી અંગરચનાપૂજા. '
છે દેહા પાંચ વરણકે ફૂલકી, પૂજા સાતમી માન; - પ્રભુ અંગે અંગ રચી, લહીયે કેવળજ્ઞાન. | ૧ |
મુક્તિવર્ધકી પત્રિકા, વરણુ શ્રી જિનદેવ; .. સુધી તત્વ સમજે સીં, મૂઢ ન જાણે લેવા. ૨ |
છે તુજ દીનકે નાથ દયાલ લાલ છે એ દેશી " . તમ ચિદઘન ચંદ આનંદ લાલ, તેરે દર્શન કી બલિહારી. છે તુ પંચવરણ ફૂલેમેં અંગીયાં, વિકસે ક્યૂ કેસર ક્યારી.તુe, B ૨ - કંદ ગુલાબ મરૂક અરવિંદે, ચંપક જાતિ મંદારી. | તુવે છે ૩ છે સેવન જાતી દમનક સહે, મન તનું તજિત વિકારી. | તુo | ૪ - અલખ નિરંજન જ્યોતિ પ્રકાશે, પુદગલ સંગ નિવારી. છે તુ| ૫ | સમ્યગ દર્શન જ્ઞાનસ્વરૂપ, પૂર્ણાનંદ વિહારી. છે તુ ... આતમ સત્તા જબહી પ્રગટે, તબ હી લહે ભવ પારી. છે તુ. | ૭ |
અષ્ટમી ચૂર્ણપૂજા. | | દોહા ! - જિનપતિ પૂજા આઠમી, અગર ભલા ઘનસાર;
સેલારસ મૃગમદ કરી, ચુરણ કરી અપાર. | ૧ | , ચુનારહણ પૂજના, સુમતિ મન આનંદ; -
કુમતિ જન ખીજે અતિ, ભાગ્યહીન મતિમંદ. | ૨ |
છે જોગી-નાથ મિનું છઠકે ગઢ ગિરનાર ગયો રી દેશી છે કરમ કલંક દહ્યો રી, નાથ જિન જજકે છે કરમ છે અં૦ | અગર સેલારસ મૃગમદ ચૂરી, અતિ ઘનસાર માં રી. છે ના ! ૧ u તીર્થકર પદ શાંતિ જિનેશ્વર, જિન પૂછને ગ્રાહ્ય રી. ના ! ૨
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
શ્રીપાળ રાજાને રાસ અષ્ટ કરમ દલ ઉદભટ ચૂરી, તત્વ રમણકે લો રી. છે ના૩ છે આઠ હી પ્રવચન પાલન શૂરા, દષ્ટિ આઠ રહ્યો રી. છે ના છે ૪ છે શ્રદ્ધા ભાસન રમણતા પ્રગટે, શ્રી જિનરાજ કો રી. એ નાટ છે એ છે આતમ સહજાનંદ હમારા, આઠમી પૂજા ચારી. છે ના| ૬ |
નવમી ઇવજ પૂજા.
- દોહા છે પંચવરણ વિજ શેભતી, ઘુઘરિકે ઘમકાર; હેમ દંડ મન મોહની, લઘુ પતાકા સાર. ૧ a રણઝણ કરતી નાચતી, ભિત જિનઘર શ્રેગ; . લહકે પવન કેર, બાજત નાદ અભંગ, મે ૨ ઈદ્રાણી મસ્તક લઈ, કરે પ્રદક્ષિણા સાર; સધવા તિમ વિધિ સાચવે, પાપ નિવારણહાર. . ૩ છે
છે હુમરી પંજાબી ઠેકે આઈ ઇંદ્ર નાર દેશી છે આઈ સુંદર નાર, કર કર સિંગાર, ઠાડી ચૈત્ય દ્વાર, મન મદધાર,
પ્રભુ ગુણ વિથાર, અઘ સબ ક્ષયકીને. છે આ૦ કે ૧ જન ઉતંગ, અતિ સહસ ચંગ, ગઈ ગગન લંઘ, ભવિ હરખ સંગ,
સબ જગ ઉતંગ, પદ છિનકમેં લીને. આ૦ મે ૨ જિન ધ્વજ ઉતગ, તિમ પદ અભંગ, જિન ભકિતરંગ, ભવિ મુકિત મંગ,
- ચિદધન આનંદ, સમતારસ ભીને. | આ૦ | ૩ | અબ તાર નાથ, મુજ કર સનાથ, તળે કુગુરૂ સાથ, મુજ પકડ હાથ,
| દીનાકે નાથ, જિનવચ રસ પીને. . આ૦ છે ૪ આતમ આનંદ, તુમ ચરણ વંદ, સબ કટત ફંદ, ભયે શિશિર ચંદ,
જિન પઠિત છંદ, ધ્વજાપૂજન કીને. આ૦ | ૫ |
દશમી આભરણ પૂજ.
| | દોહા ! શોભિત જિનવર મસ્તકે, રણુ મુકુટ ઝકલંત; ભાલ તિલક અંગદ ભુજા, કુંડલ અતિ ચમકત. ૧ છે સુરપતિ જિન અંગે રચે, રત્નાભરણ વિશાલ; તિમ શ્રાવક પૂજા કરે, કટે કરમ જંજાલ. | ૨ | || જંગલ, તાલ દાદરો છે અંગ્રેજી બાજેકી ચાલ ! આનંદ કંદ પૂજતાં જિનંદ ચંદ હું. અં૦ | મોતી તિ લાલ હીર હંસ અંક યું
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ કૃત સત્તર ભેદી પૂજા કરે
કુંડલુ સુધાર કરણુ મુકુટ ધાર તું. આ૦ કે ૧ છે સૂર ચંદ કુંડ શોભિત કાન હૂં . અંગદ કંઠ કંઠલો મુનીંદ તાર તું. જે આ૦ મે ૨ | ભાલ તિલક ચંગ રંગ અંગ અંગ ન્યું; ચમક દમક નંદની કંદર્પ જીત તું. | આ૦ | ૩ | વ્યવહાર ભાષ્ય ભાખીયે જિનંદ બિંબ ચું; કરે સિંગાર ફાર કર્મ જાર જાર તું. આ૦ | ૪ | વૃદ્ધિ ભાવ આતમ ઉમંગ કાર તું, નિમિત્ત શુદ્ધ ભાવકા પિયાર કાર તું. આ૦ | ૫ |
એકાદશી પુષ્પગ્રહપૂજા.
છે દેહા છે પુષ્પધરિ મન રંજને, ફૂલે અદ્ભુત ફૂલ; મહકે પરિમલ વાસના, રહકે મંગલમૂલ. + ૧ | શોભિતજિનવર બીચમેં, જિત તારામેં ચંદ; ભવિ ચકેર મન મોદસે, નિરખી લો આનંદ. | ૨ |
છે ખમાચ, પંજાબીઠેકે, શાંતિ વદનકજ દેખ નયન દેશી છે ચંદ્રવદન જિન દેખ નયન, મન અમીરસ ભીનોવે. | અંચલિ | રાય બેલ નવ માલિકા કુંદ, મોગર તિલક જાતિ મચકુંદ; કેતકી દમનક સરસ રંગ, ચંપક રસ ભીનો છે. તે ચં૦ | ૧ | ઇત્યાદિક શુભ ફૂલ રસાલ, ઘર વિરચે મન રંજન લાલ; જાલી ઝરોખા ચિતરી શાલ, સુર મંડપ કીનારે. ચં૦ | ૨ | ગુચ્છ ગુમખાં લખાં સાર, ચંદુઆ તરણ મને હાર; ઈદ્રભુવનકે રંગધાર, ભવ પાતક છીને રે. ચં૦ | ૩ | કુસુમાયુધ કે મારન કાજ, ફૂલઘરે થાપે જિનરાજ; જિમ લહિયૅ શિવપુરક રાજ, સબ પાતક ખીરે.ચં૦ | ૪ આતમ અનુભવ રસમેં રંગ, કારણ કારજ સમઝ તું ચંગ; દૂર કરે તુમ કુગુરૂ સંગ, નરભવ ફલ લીરે. ચં૦ ૫ છે
દ્વાદશી પુષ્પવર્ષણપૂજા.
| દેહા ! બાદલ કરી વર્ષા કરે, પંચવરણ સુર ફૂલ; હરે તા૫ સમ જગતકે, જાનુદાન અમૂલ. | ૧ |
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
॥ અડિલ છંદ ॥
ફૂલ પગર અતિ ચંગ, રંગ ખાદર કરી; પરિમલ અતિ મહકત, મિલે નર મધુકરી; જાનુદધન અતિ સરસ, વિકચ અધા મીટ હૈ; વરસે ખાધા રહિત, રચે જિમ છીટ હૈ. ॥ ૧ ॥ ।। વસંત–દીપચંદી—સાચા સાહિબ મેરા ચિંતામણી સ્વામી—દેશી ! મંગલ જિન નામે આનદ વિકા ઘનેરા. II અં૦ | ફૂલ પગર બદરી ઝરી રે, હૅઠ ખીટ જિનકેરા. ॥ મ॰ ॥ ૧ ॥ પીડા રહિત હિંગ મધુકર ગુ ંજે, ગાવત જિન ગુણુ તેરા. ॥ મ॰ ॥ ૨ ॥ તાપ હરે તિહું લેાકકા રે, જિન ચરણે જસ ડેરા. ॥ મં॰ ॥ ૩ ॥ અશુભ કરમ દલ દૂર ગયે રે, શ્રી જિન નામ રટેરા. ા મ॰ ॥ ૪ ॥ આતમ નિળ ભાવ કરીને, પૂજે મિટત અધેરા. ॥ મા પા
કરર
યાદશી અષ્ટમંગલપૂજા. ॥ મહા !
॥ ૧ ॥
સ્વસ્તિક પણ કુંભ હૈ, ભદ્રાસન વર્ધમાન; શ્રીવછ નંદાવર્ત્ત હૈ, મીનયુગલ સુવિધાન. અતુલ વિમલ ખંડિત નહીં, પાંચ વરણુ કે સાલ; ચંદ્ર કિરણ સમ ઉજ્જલે, યુવતી રચે વિશાલ. ॥ ૨॥ અતિ સલક્ષણ તંદુલે, લેખી મ'ગલ આર્ટ; જિનવર અંગે પૂજતાં, આનંદ મંગળ માટે. ( શ્રી રાગ–જિન ગુણ ગાન' શ્રુતિ અમૃત દેશી ) મંગલપૂજા સુરતરુકંદ ! અંચલિ; u
સિદ્ધિ આઠ આનંદ પ્રપન્ચે, આઠે કરમકા કાઢે ફ્દ ૫ મ. ॥ ૧ ॥ આઠાં મદ ભચે છિનકમે ક્રૂ, પૂરે અડ ગુણુ ગયે સખ ધંદ. !! મ, ॥ ૨ ॥ જો જન આઠે મગલસુ પૂજે, તસ ઘર કમળા કેલિ કર૬. ા મ. । ૩ ।। આઠે પ્રવચન સુધારસ પ્રગટે, સુરિ સ'પદ્મા અતિહી લહંદ. ॥ મ. ॥ ૪ ॥ આતમ અડગુણુ ચિદઘન રાશિ, સહજવિલાસી આતમ ચંદ. ।। મ. ॥ ૫ ॥
ચતુર્દશી ધૂપપૂજા. !! દાહા !
॥ ૩ ॥
મૃગમદ અગર સેલારસ, ગધવન્રી ઘનસાર; કૃષ્ણાગર શુદ્ધ કુદરુ, ચંદન અખર ભાર. સુરભિ દ્રવ્યૂ મિલાયકે, કરે' દશાંગજ ૫;
॥ ૧ ॥
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ આત્મારામજી મહારાજ કૃત સત્તર ભેદી પૂજા કર૩ ધૂપદાનમેં લે કરી, પૂજે ત્રિભુવનભૂ૫. | ૨ |
(રાગ પીલુ છે તાલ દીપચંદી ) મેરે જિનંદકી ધૂપસું પૂજા, કુમતિ કુગંધી દૂર હરી રે. એ મેરે. જે અં૦ | રોગ હરે કરે નિજગુણ ગંધી, દહે જંજીર કુગુરુકી બંધી, નિર્મલ ભાવ ધરે જગ વંદી, મુજે ઉતારે પાર, મેરે કિરતાર;
કે અઘ સબ દૂર કરી રે. મેરે. ૧ ઉર્વ ગતિ સૂચક ભવિ કેરી, પરમ બ્રહ્મ તુમ નામ જપેરી, મિથ્યા વાસ દુખાસ ઝરે રી, કરે નિરંજન નાથ, મુકિતના સાથ;
કે મમતા મૂર જરીરે. . મે. મે ૨ ધૂપસે પૂજા જિનવર કેરી, મુક્તિવધૂ ભાઈ છિનકમે ચેરી, અબ તે કર્યો પ્રભુ કીની દેરી, તુમહી નિરંજન, રૂપ ત્રિલેહી ભુપ;
કે વિપદા દૂર કરી રે. છે મે. ૩ આતમ મંગળ આનંદકારી, તુમરી ચરણ સરણ અબ ધારી, પૂજે જેમ હરિ તેમ આગારી, મંગલ કમલા કંદ, શરદકા ચંદ;
કે તામસ દૂર હરીરે. મે. ૪ છે
પંચદશી ગીત પૂજા,
| | દોહા છે ગ્રામ ભલે આલાપિને, ગાવે જિનગુણ ગીત, ભાવે સુધી ભાવના, જાચે પરમ પુનીત. | | ૧ | ફલ અનંત પંચાલકે, ભાખે શ્રી જગદીશ; ગીત નૃત્ય શુધ નાદશે, જે પૂજે જિન ઈશ. | ૨ | તીન ગ્રામ સ્વર સાતસે, મુરછના ઈકવીસ જિન ગુણ ગાવું ભકિતસું, તાર તીસ ઉગણીશ. | ૩ |
( રાગથી રાગ-ઠેકે પંજાબી ) જિન ગુણ ગાવત સુરસુંદરી અંચલિ છે ચંપક વરણ સુર મનહરણી, ચંદ્રમુખી શૃંગાર ધરી. જિ૦ | ૧ | તાલ મૃદંગ બંસરી મંડલ, વેણુ ઉપાંગ ધુનિ મધુરી. જિ| ૨ | દેવ કુમાર કુમારી આલાપે, જિન ગુણ ગાવે ભકિત ભરી. જિ૦ | ૩ | નકુલ મુકદ વીણુ અતિ ચંગી, તાલ છંદ અયતિ સિમરી. જિ૦ | ૪ | અલખ નિરંજન તિ પ્રકાશી, ચિદાનંદ સરુપ ધરી. જિ| ૫ | અજર અમર પ્રભુ ઈશ શિવંકર, સર્વ ભયંકર દૂર હરી. જિ૦ | ૬ | આતમ રુપ આનંદ ઘન સંગી, રંગી નિજ ગુણ ગીત કરી. જિ૦ | ૭ |
-
-
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૪
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
મેાડશી નાટકપૂજા. ॥ દોહા ।।
નાટક પૂજા સેાલમી, સજી સેલે શૃંગાર; નાચે પ્રભુકે આગલે, ભવ નાટક સમ ટાર. દેવ કુમર કુમરી મિલી, નાચે ઇંક શત આઠ; રચે સંગીત સુહાવના, અત્તિસ વિધકા નાટ. ' રાવણ ને મઢાદરી, પ્રભાવતી સુરિયાલ; દ્રૌપદી જ્ઞાતા અંગમે, લિયેા જન્મકા લાભ, ટારે। ભવ । નાટક સવી, હું જિન દીન દયાલ ! મિલ કર સુર નાટક કરે, સુઘર મજાવે તાલ. ( રાગ કલ્યાણુ—તાલ દાદા )
॥ ૧ ॥
સપ્તદશી વાઘપૂજા.
।। ાહા !!
॥ ૨ ॥
તત વિતત ઘન ઝૂસરે, વાદ્ય ભેદ એ ચાર; ॥ વિવિધ ધ્વનિ કર શેાભતી, પૂજા સતરમી સાર. ॥ ૧ ॥ સમવસરણમે. વાજિયા, નાદ તણા ઝંકાર; ॥ ઢોલ દમામાં દુંદુભી, ભેરી પણવ ઉદાર. વેણુ વીણા કિંકિણી, ષડ્ ભ્રમરી મરદ ગ; ।। અલૢરી ભંભા નાદસુ, શરણાઇ સુરજ...ગ. પચ શબ્દ ત્રાજે કરી, પૂજે શ્રી અરિહંત) | મનવાંછિતફલ પામિયે, લહિયે લાભ અનત.
।। ૩ ।
॥ ૪ ॥
॥ ૨ ॥
॥ ૩ ॥
॥ ૪ ॥
૫
ના ના || ૨ ||
નાચત સુર વૃંદ છંદ, મોંગલ ગુન ગારી. !! અ॰ ! કુમર કુમરી કર સંકેત, આઠ શત મિલ ભ્રમરી શ્વેત; મદ્ર તાર રણ રણાટ, ઘુંરુ પગધારી. ના ॥ ૧ ॥ માજત જિહાં મૃદંગ તાલ, ધ્રુપ મપ ધુમ કિટ ધમાલ; રંગ ચગ દ્રગ દ્રુગ, ત્રોં ત્રાં ત્રિક તારી. તતા થેઈ થેઈ તાન લેત, મુરજ રાગ રગ દેત; તાન માન ગાન જાન, કિટ નટ ધુનિ ધારી. ।। ના॰ ॥ ૩ ॥ તું જિનદ શિશિર ચક્ર, મુનિજન સમ તાર વૃધ્રુ; u મંગલ આનંદકંદ, જય જય શિવચારી. || ના॰ ॥ ૪ ॥ રાવણુ અષ્ટાપદ ગિરીદ, નાચ્ચા સખ સાજ સૉંગ; l ખાંધ્યા જિન પદ ઉતંગ, આતમ હિતકારી,
ા ના૦ | ૫ ।।
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ કૃત સત્તર ભેદી પૂજા ૪૨૫
(જંગલો-મન મોહ્યા જંગલી હરણીને–એ દેશી) * ભવિ નદિ જિનંદ જસ વરણીને | અં વિણ કહે જગ તું ચિરનંદી, ધન ધન જગ તુમ કરણને. ભ૦ કે ૧ છે
તું જગ નંદી આનંદ કંદી, તબલી કહે ગુણ વરણીને. ભ૦ ૨ નિમલ જ્ઞાન વચન મુખ સાચે, તૂણ કહે દુઃખ હરણીને. એ ભ૦ ૩ કુમતિ પથ સબ છિનમેં નાસે, જિનશાસન ઉદે ધરણીને. ભ૦ ૪ મંગલ દીપક આરતિ કરતાં, આતમ ચિત્ત શુભ ભરણીને. ભ૦ છે ૫
અથ લા.
| રેખતા છે જિનંદ જસ આજ મેં ગાયે, ગયે અઘ ર મ મન, શત અઠ કાવ્ય છું કરકે, ગુણે સબ દેવ વનકે. જિ૦ | ૧ | તપ ગચ્છ ગગન રવિ શ્યા, હુઆ વિજયસિંહ ગુરુ પાસે સત્ય કપૂર વિજય વાજા, ક્ષમા જિન ઉત્તમ તાજા. જિ. ૨ પવ ગુરુ ૫ ગુણ ભાજ, કીર્તિ કર જગ છાજા છે મણિ બુદ્ધિ જગતમેં ગાજા, મુકિત ગણિ સંપ્રતિ રાજા. જિ. ૩ વિજય આનંદ લઘુ નંદા, નિધિ શિખી અંક હે ચંદા. (૧૯૩૯) અંબાલે નગરમેં ગાયે, નિજાતમ રુપ હૂ પાયે. જિ. ૪
ઇતિ સારલેરી પૂજા.
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીપાળ રાજાના રાસ
શ્રી નવપદજીની આબીના ઉજમણાની વિધિઃ—
સાડાચાર વર્ષે એકયાશી આયખિલે નવ એળી પૂર્ણ થાય, તે વખતે ઉજમણું કરે. તે હાલના પ્રવર્તન મુજબ શ્રી જિનેશ્વરના મદિરને વિષે અથવા પોતાના વિસ્તારવાળા ઘરને વિષે શુદ્ધ નિરવદ્ય તે સ્થાનાને સુશાભિત કરી ત્યાં શ્રી સિદ્ધચક્રજીના મંડપની રચના કરવી. તે આ પ્રમાણેપ્રથમ અરિહંતપદનેશ્વેત ધાન્યમય સ્થાપે અને પૂર્વ દિશાએ સિદ્ધપદને રક્ત માન્યમય સ્થાપે, તથા દક્ષિણ દિશાએ આચાય પદને પીતવણુ ધાન્યય સ્થાપે, તથા પશ્ચિમ દિશાએ ઉપાધ્યાયપદને નીલવણું ધાન્યમય સ્થાપે, અને ઉત્તર દિશાએ સાધુપદને શ્યામવણું ધાન્યમય સ્થાપે. પછી ચારે વિદિશાઓને વિષે દન, જ્ઞાન, ચારિત્ર, અને તપ, એ ચાર પદને શ્વેત ધાન્યમય સ્થાપે. તેમાં ઉત્તર પૂર્વી વચ્ચે ઇશાન ખુણે દર્શન પદ સ્થાપવું, પૂર્વ દક્ષિણ વચ્ચે અગ્નિ ખુણે જ્ઞાનપદ સ્થાપવું, દક્ષિણ પશ્ચિમ વચ્ચે નૈરૂત્ય ખુણે ચારિત્રપદ સ્થાપવુ અને પશ્ચિમ ઉત્તર વચ્ચે વાયવ્ય ખુણે તપ:૫૬ સ્થાપવુ. એ રીતે નવ પાંખડીનું કમળ કરી નવપદની સ્થાપના કરવી. પછી ત્રણ વેફ્રિકા યુક્ત પિઠિકાની રચના સાથે કરવી; તેમાંથી પહેલી વેદિકા રક્તવર્ગુ ધાન્યમય, ખીજી પીતવણ ધાન્યમય અને ત્રીજી શ્વેતવણું ધાન્યમય. પ્રથમ વેદિકાને પાંચવણુ ધાન્યનાં કાંગરાં, બીજી વેદિકાને રક્તવર્ણ ધાન્યનાં કાંગરા અને ત્રીજી વેદિયાને પીતવર્ણ ધાન્યનાં કાંગરાં કરવા. વળી તે ઉપર નવ ગઢ કરવા, વળી જે રીતે ધાન્યના રંગ તથા પદના રંગકહ્યા તે રીતે કરી વિવિધ રંગના ફળ-ધ્વજા નવેદ્ય વગેરે તે આગળ ધરી, પદે પદે શ્રીફળ વગેરે ધરવાં, અને શ્રી નવપદજીની પૂજા ભણાવવી, તથા યથાશકિત નીચે પ્રમાણેની નવ, નવ, વસ્તુઓ જ્ઞાનનાં ઉપકરણા વગેરે મૂકવાં.
દેરાસર
ધર્મશાળા
Àાતિયા
કટારી
ઝરમર
સિદ્ધચક્રના ગટ્ટા
રકામ
વાળાકુંચી
ઘઉંટડી
નવકારવાળી
સ્થાપના
આચમની
જીર્ણોદ્ધાર
અ'ગલુણા
ચંદનના કટકા
તિલક
સિદ્ધચક્રની પીઠિકા
વાળાકુ ચી
કામળી
પછેડી
છત્ર
ચામર
કળશ
મુ
જિનમિ'મ
મુખકે શ
કેસરનાં પડિકા
સિહાસન
ખાડ
વજા
ઘટ
દડાસણ
હાંડા
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉજમણુને વિધિ ત્રાંબાકુડી
મેર પિછી - ત્રાંબડી અછમાંગલિક વાટકી
સ્થાપનાનાં ઉપકરણ આરતી
કળા ધૂપધાણું
થાળી
“ અગરબત્તી મંગલ દીપક
એ બરાસ, અગર ચંદરવા પૂંઠીયા- કેસર ઘસવાના ઓરશીયા પ્યાલા, પ્રભાવના તોરણ દીવી
: નવગ્રહની સ્થાપના હીરા ચેત્રીશ
માણિક એકત્રીશ પીછ પીવાં છત્રીસ લીલમ પચ્ચીશ સોનેરી વરગ ૧૦૦ ચુનીયે કાલે વર્ષે મોતી નંગ ૨૩૮ રૂપાના વરગ ૧૦૦ * * સત્તાવીશ અથવા પાંચ લાખેણે હાર એક શ્રીફળના ગોટા પંચવણ
જ્ઞાનના ઉપકરણ. શ્રીપાળરાસની બુકે લેખણ
એલીયાં બીજાં પુસ્તકો
ચપુ
. પાટી ' ' ગણુણાની ટીપ કાતર
પુસ્તક રાખવાના ડામવા રૂમાલ
* ડાબલા પાઠાં ડાબલી
ચાબખી ખડિયા
'. વાસક્ષેપના વાડા કવલી
હિંગલોનાં વાસણ સાપડા, સાપટી
કાંભી
' ચારિત્રના ઉપકરણ પાત્રો પડલા
જેબી ચલપટ્ટા સંથારીયા
કાંબલી એવાની, કપડાં ડાંડા
એવા ' મુહપત્તિ - ક૯૫સૂત્ર
તપરણી અરવલા
અરવલાની દાંડી એ રીતે શુદ્ધ ભાવે દરેક ઉત્તમ વસ્તુઓ મુકે.
ઈતિ ઉજમણુને વિધિ સંપૂર્ણ
ઠવણી
:
વતરણ
' '
પાટલી
સમાસ.
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાલ
કસકલાલ એ
છે. અગાઉથી ગ્રાહક થનારા શ્રીમાનોના નામ મુંબાઈ
અમદાવાદ ૧૦૦માલકાસ શેઠ રતીલાલ વાડીલાલ પુન- ૫૧ શેઠ ચુનીલાલ ખુશાલદાસ સુતરીયા મચંદ દયાવારીધી સેરોકર મુંબાઇ
હ. શેઠ ત્રીકમલાલ ચુનીલાલ
૧૧ શેઠ વીરચંદ દેવચંદ ૧૦૦ શેક. માણેકલાલ ચુનીલાલ મુંબાઈ
૧૦ શેઠ પુંજાભાઈ ભુલાભાઈ ૧૦૦ શેઠ. રતીલાલ ઝુમખરામ રાધનપુરવાલા
- ૧ શા. શાંતીલાલ વીરચંદ ભગત. હાલ મુંબાઈ.. ,
પાલનપુર ૧૫ સેકઃ દીપચંદ કસલચંદ મુંબાઈ
૫ મુની પન્યાસ રંગવીમલજી મહારાજ sy શેઠ ગીરધરલાલ ત્રીકમલાલ મુંબાઈ.
- ૫ દેસાઈ નાનાલાલ જેઠાભાઈ ‘૩૧ કોઠે. નાથાલાલ ખુમચંદ વલસાડવાલા
૫ શેઠ ચમનલાલ મંગળજીભાઇ ઇશ્વરભાઈ ફકીરચંદ કેસરીચંદ
મેતા. પિ શેઠ કેસરીચંદભાણુભાઈ બીલીમોરાવાલા
૧ ચેકસી મણીલાલ ભગવાનદાસ. ૧૫ ઝવેરી ગુલાબચંદ નગીનદાસ હાલ -
, ઉંઝા મુંબાઈ. ૫૦ શેઠ રતીલાલ નથુભાઈ શાહ હાલ મુંબાઈ ૧ શા. વીરચંદ શામલદાસ ૧૫ શેઠ હીરાલાલ બકોરદાસ મુંબાઈ. ૧ શા. ભાઈચંદ પાનાચંદ
શેઠ શીવલાલ નરપતલાલ રૂ, એસી - ૧ શા. લહેરચંદ ડુંગરશી એશનના સેક્રેટરી :
૧ સા.વાડીલાલ પીતાંબરદાસ પુના સીટી
૧ શા. વાડીલાલ હાલાભાઇ
૧ શાં. સુરચંદ છવરામ ૨ શેઠ, ગગલભાઈ હાથીભાઈ
૧ શા. ગોરધનભાઈ કાલીદાસ ૧ મણીલાલ લલ્લુભાઈ શાહ.
૧ વેલ નગીનદાસ છગનલાલ ૧ શેઠ કેસવલાલ મણીલાલ
૧ શા. પુનમચંદ ડાયાભાઈ ૧ શેઠ મણીલાલ મુલચંદ
- ૧ શાં. ડાયાભાઈ નાગરદાસ : ૧ શા. જેસંગલાલ કચરાભાઇ
૧ સા. છોટાલાલ ડાસાચંદ ૧ શા. મોહનલાલ કચરાભાઈ
૧ શા. નાગરદાસ ભાઈચંદ ૧ શા. નગીનદાસ-મયાભાઈ
૧ શા. હુકમચંદ બલાખીદાસ ૧ શેઠ મલકચંદ દોલતચંદ
૧ શા. માણેકચંદ કેવલદાસ ૧ વી. એમ. પુરવાની કાંપની.
૧૦ શેઠ સોગમલ હાથીજી ગામ આજધર૧ બી. મનસુખલાલની કુપની '
વાળા હા. શેઠ વાલચંદ હીન્દુછ (મારવાડ) ૧ શેઠ હીરાલાલ મગનલાલ
૨ ઝવેરી હીરાચંદ કસ્તુરચંદ દેલવાડા. ૧ શેઠ સનાલાલ હકમચંદ
( માઉન્ટ આબુ ). ઉપર પ્રમાણે જે જે ગૃહસ્થાએ આગળથી શ્રીપાળ મહારાજાનું ચરિત્ર લેવા માટે પિતાના નામ આપવા માટે જે ઉદારતા ભરેલી લાગણી બતાવી છે, તેના માટે તેઓશ્રીને હું આભાર માનું છું. સાહિત્યના કાર્યમાં ઉત્સાહ આપ્યા કરશે, એવી આશા રાખું છું. આગળથી પ્રેત્સાહન આપનાર ગૃહસ્થા હમેશાં સુખ રહે દીર્ધાયુષ ભેગા એજ પ્રભુ પ્રત્યે પ્રાથના.
લી. આપના કવિ લગી લ રતનચંદના જ્યજીને
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેરાવલ (કાઠીયાવાડ)
ઘોધલા (કાઠીયાવાડ) ૭ શેઠ નાગરદાસ હીરાચંદ
૧ શેઠ ગુલાબચંદ તુલસીદાસ ૧ શેઠ લીલાધર પાનાચંદ
૧ શેઠ પ્રાણજીવનદાસ નરોતમદાસ હા. બાઈ ગુલાબ બેન ૧ શેઠ અભયચંદ હરીદાસ ૧ વેરા કાન્તિલાલ ચત્રભૂજ
૧ શેઠ હરીલાલ પ્રેમચંદ. ૧ શેઠ ખુશાલ વીરજી હા. ગુલાબ બેન ૨ શેઠ વીરજી રામજી ૫ શેઠ પ્રેમજી ભીમજી
પ્રભાસપાટણ (કાઠીયાવાડ) ૧ શેઠ વનરાવન કલ્યાણજી ૨ શેઠ કુલચંદ હીરાચંદ
૧૫ શેઠ કલ્યાણજી ઉતમચંદ ૪ શેઠ કલ્યાણજી ખુશાલદાસ
૨૧ શેઠ મકનજી હરખચંદ ૨ સેઠ પાનાચંદ હીરાચંદ.
૨ શેઠ ત્રીભોવનદાસ લાધાભાઈ ૭ શેઠ જેઠાભાઈ હરચંદ
૪ શેઠ પાનાચંદ પરસેતમદાસ ૧ લીલાધર લક્ષ્મીચંદ સાદરીવાળા
હા. હંસરાજભાઈ ૧ શેઠ જગજીવન ગણેશ
૫ એક ગૃહસ્થ તરફથી હા. શેઠ કેસવજી ૧ વસા કલ્યાણજી લાલજી
ભાગ્યચંદ ૧ શેઠ નેમચંદ જવેરચંદ
૫ શેઠ પ્રેમજીભાઈ જેઠાભાઈ ૨ શેઠ ખીમચંદ હરખચંદ
૨ શેઠ દેવચંદ મદનજી ૧ શેઠ લાલભાઈ વીરચંદ
૨ શેઠ હરખચંદ રાયચંદ ૧ શેઠ મદનજી નેમચંદ
૧ શેઠ રાયચંદ ગોવીંદજી ૧ શેઠ રાયચંદ જેસંગભાઈ ૧ શેઠ લાધાભાઇ હરખચંદ ૧ શેઠ મોરારજી સકલચંદ
૧ શેઠ વસનજી રણછોડભાઈ ' ૨ શેઠ હરખચંદ હીરાચંદ વૈદ્યરાજ
૨ શેઠ શેસકરણ સૌભાગ્યચંદ ૨ શેઠ નાગરદાસ વજેચંદ દોશી
૧ શેઠ લાધાભાઈ માણેકચંદ ૨ શેઠ નવીનચંદ્ર વલ્લભદાસ
૨ શેઠ વરધમાન લક્ષ્મીચંદ ૧ શેઠ પરમાનંદ કમકદાસ
૧ શેઠ હંસરાજ લક્ષ્મીચંદ ૧ શેઠ પ્રભુદાસ જેચંદ
૨ શેઠ ગુલાબચંદ રતનજી ના ૧ શેઠ છગનલાલ વલભજી
૪ શેઠ સુંદરજી હરખચંદ ૧ બાઈ ગુલાબ હા. મોરારજી હરખચંદ ૧ શેઠ પ્રેમજી રાયચંદ હા. બાઈ ગુલાબ
૪૧
દીવ
७४
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાંચકૈાને અલભ્ય લાભ
પ્રકાશકની કૃતિઓ ૧ પાટણકર કાવ્ય મંજરી ભા. ૧, ૨, ૩ એક ભાગની કિ. ૧-૪-૦ ૨ શાન્ત અધ્યાત્મિક ભજનમાલા
૦–૮–૦ ૩ વિમલશાહનું સંગીત સાથે) આખ્યાન
- ૦-૪-૦ ૪ પૂ. મુનિ શ્રી પ્રેમવિજ્ય મહારાજશ્રીનું જીવનચરિત્ર : ૦-૧૦-૦ ઉપરના પુસ્તકો નીચેના સરનામે મળશે.
પાટણકર ફાર્મસી કવિ ભોગીલાલ રતનચંદ રતનપોળ, અમદાવાદ.
ખાસ સૂચના ધાર્મિક પ્રસંગે તેમજ શુભ અવસરે સંગીત સાથે પ્રવચન કરી રાજા મહારાજાઓ તેમજ ઘણું જ સંભવિત ગૃહસ્થો તથા શહેર તરફથી સેંકડે સુવર્ણ તથા રીપ્ય ચંદ્રક મેળવનાર
ધરમપુર સ્ટેટ રાજકવિ ભેગીલાલ રતનચંદ વેરા
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
_