Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravizArada - jainAcArya zrIvijaya dharmasUriviracitA pramANaparibhASA nyAyavizArada - nyAyatIrthazrInyAyavijayapraNItanyAyAlaGkAranAmaTIkAvibhUSitA bAlIgrAmanivAsI - lakSmIcaMda - punamacaMdanAmakazreSThivarasAhAyakena vArANasyAM zreSThibhUrAbhAInandanazrI harSacandreNa bhUtapUrvasvadharmAbhyudayayantrAgAre mudritA prakAzitA ca vIrasaMvat 2440 / mUlya0 rU my
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE PRAMANAPARIBHASHA OF SHASTRAVISHARADA JAINACHARYA * SHREE VIJAYA DHARMA SURI WITH THE COMMENTARY NYAYALANKAR OF NYAYAVISHARADA NYAYATIRTHA SHREE NYAYAVIJAYA WITH THE PECUNIARY HELP OF SETH LAXMICHAND POONAMCHAND OF BALI.: Subject matter Printed at PHARMABHYUDAYA Press, Benares AND COVER Printed by GAURI SHANKER LALL, at Chandraprabha Press, Benares. Published by SHAH HARASHCHAND BHURABHAI, Benares. Veer-Era, 2440. Price Rs: 0-12-0,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahAyatA dene vAle zeTha kA paricaya 'khATeDa ' urpha ' bhaDagatiyA' gotra vAle mulka mevAr3a meM bahuta haiM / isa gotra vAle kitane hI mAravAr3a vagairaha dezoM meM Aye haiM / isI gotra vAle zeTha lakSmIcaMdajI punamacaMda jI bAlI-mAravAr3a meM haiM, jinhoM ne isa pustaka ke mudraNa meM sahAyatA dI hai Apa ke pUrvajoM ke nAma hIrAjI manarUpajI rUpajI TekacaMdajI budhamalajI punamacaMdajI lakSmIcaMdajI zeTha lakSmIcaMdajI punamacaMdajI ne saMvat 1952 meM kesa. riyAjI tIrtha kA bar3A saMgha nikAlA aura mAravAr3a meM, bar3A durbhikSa par3A taba anAja 12 pAyalI kA kharIda ke 16 pAyalIkA denA zurU kiyA, isa para mahArAjA sAhaba jodhapura kI tarapha se inake satkArArtha vastrAlaGkAra Aye / zeTha manarUpa jI kI sthApI huI inakI dukAna ' morA' baMdara meM haiN| __ le0 pukhraaj| baalii-maarvaadd'| noTa-'pAyalI' eka mApa hotA hai jisase mAravAr3Adi dezoM meM anAja mApA jAtA hai
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prstaavnaa| eSa vyadhikazatasUtrAtmA paricchedapaJcakaparyAptaH pramANaparibhASAnAmA navyo nibandho laghIyAnapi samAsataH pramANaparibhASAvidhAnapaTimnA garimANaM bhejAnaH kimIyacaturacetazcamatkartumacaturaH syAt / ___ imAM ca pramANaparibhASAM praNetAraH sakalazAstrApatihatapatibhASauDhimnA, prativAdipratisiddhAntavyAlapalAyanakalAgurutvena, baGga-maru-gUrjarAdidezeSagrapAdavihAreNa manohAriNyA dhvanipaddhatyA dadhrANatvena manujamanogatadurvAsanAdurbhikSotkSepaparikSamaparamArthasadupadezapayodhArAdhArAdharAyamANatAM zAradaparvendudIdhitidhavaladuzcaracaritAcaraNacArimNA kAzIkSetraprabhRtipratispardhanaprajJAlamaNDalasthaleSvapi svAbhirAmazAsanapratiSThApananiSpatimaprabhAvamAlabhAribhASena, bhaktibhArAvanamrakandharadharAdhIzadhoraNIziromukuTamaNikiraNagaNaghanarasaparidhautacaraNAravindarUpeNa ca sarvataH prasiddhi prapedAnAH zrImatpAdAH zAstravizAradajainAcAryazrIvijayadharmasUrayo dinakaravadulUkAnAM keSAJcideva nAma cetasi na smcaarissuH| eteSAM ca jIvanapravRttiM gUrjarabhASAyAM hindIbhASAyAM baGgabhASAyAM siMhalabhASAyAM AGgalabhASAyAM iTAliyanabhASAyAM jame
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) nabhASAyAM saMskRtabhASAyAM ca tattattadIyaduHzakastavagaNastomamakarandarasAsvAdamadhuvratAyamAnatayA svataH samudbhutasamutsAhasandohataH tataddezavAstavya labdhAkSaramahAzayaiH sunibaddhatvena sarvatra prasiddhatvAt nAtrA'prathayasi prastAve samutsahe lezenA'pyullikhitam / atra ca sUtreSu tadgurucaraNopajIvI eSo'haM 'nyAyAlaGkAra' nAmnIM TIkAmetAM yathAvidyaM prANezi | atratyaM ca viSayasvarUpaM purataH prAduSkRtaviSayAnukramataH zaknuvanti paricetuM vipazcita iti ko'rthastadupadarzaneneha gauravaM prApayituM lekham / na cAtrArhanti manAgapi saMndegdhuM vidagdhahRdayAH, yaduta satsvapi pramANamImAMsA - ratnAkarAvatArikA syAdvAdamaJjarIprabhRtiprakaTotkaTavizaGkaTajainanyAyazAstreSu AkaragranthasamUhavyatirikteSu kiMphala eSa AyAsaH ? iti / kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcAryaiH praNItAyAstadgranthAntarasAdhAraNanisargamadhurasandarbhAyAH pramANamImAMsAyA alpabhAgasya mudritatvAdinA prasiddheH pUrNarUpeNa prApyatvasandehAta, sati ca pUrNarUpatayA prApyatvapratyaye'pi saulabhyaviraheNa parizeSabhAgasthaviSayaMsvarUpA'prarijJAteH / pUjyapAda zrIratnaprabhasUribhI racitAyAH syAdvAdaratnAkarAva
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ tArikAyA: ( 3 ) " pramANe ca prameye ca bAlAnAM buddhisiddhaye / kiJcid vacanacAturyaM cApalAyeyamAdadhe" // 1 // iti svasaMvAdasiddhapratyakSagocara zleSAnuprAsAdinaikavicitraracanAsamupaskRtasvalpetaravikalpajalpakalApasaMkalita nisargagabhIratattattapanabandhumatAnupAtiprabhRtivAvadUkavA divAdacarcAgahanatayA madhyamabuddhibhirapyasupravezatvAbhisandheH / zrImanmalliSeNasUrIzvaravihitAyAH syAdvAdamaJjaryyAH mAvAdukamavAdaprakaTanapratividhAnapraguNAM bhagavatstutimanupAtukAyAH dArzanika viSayavAdasaGgraharUpatvena pramANaparibhASApaddhatirAhityapratItezcA'mIbhyaH prakRtArthA siddhyabhiprAyeNa etadgranthanirmANAyAsasya supayogitvasiddheH / suMpratyemi, codghoSayanti ca naike'bhirUpA saJcArayanto nipuNanayanapathe ucitavistareNa jainanyAyanirUpaNanipuNimnA cakAsatamimaM granthaM samUlacUlaM suvicAraM paThitAraH pariSkRtabuddhivibhavIbhavantaH kathaM na syurAkarasampadAsAdana saubhAgyabhAjanatayA ? | 1 vastutaH puna: svenaiva svakRtervikatthanavidheH kautaskutI saGgatiH ? kiM pracchannatayA bhaviSyati lasat kastUrikAsaurabham ? /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiM vA svocitagandhabhAsanamRte tiSThet kalaJjaH kSaNaM ? bhRGgaM mAlatipuSpamAhvayati kiM saiti svayaM tadrasAt ? // 1 // iti jAnAno'piprabandhaM prajJAlaH praNayati, nayante punaramuM - prathAM santaH ke'pi prakRtisaralAH, maJjarimiha / madhurmAkandadrojanayati punaH paJcamacama___ kRtestatsaubhAgyaM prathayati hi puMskokilagaNaH // 1 // ityevamavasAne satAmavadhAnaprArthanAkaraNamucitaM manvAnaH sandarbhe mudraNe vA''patitavatImazuddhiM parAkartuM cArthayamAno viramatiTIkaka nyaayvijyH|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArasthaviSayAnukramaH // .... prathamaparicchede-- sUtram, vissyH| - 1 anubandhacatuSTayamuddezAdipadarzanaM ca / / __2 pramANatattvanivedanam / 3.5 saMzayAdikIrtanam / 6 sanikaSasya pramANatvavayudAsaH, anyAbhimatamapANa lakSaNaparIkSaNaM ca / 7 prAmANyAprAmANyayorutpAyAdivicAraH / -- 8 prmaannvissyopdeshH| 9.11 pramANasya phalasambandhI vicaarH| 12 pramANaphalayoMrbhedAbhedAvedanam / dvitIyaparicchede1 anyAbhimatapramANAntarANAmantarbhAva-tiraskArapada- . rzanapUrvakaM ' pratyakSa parokSaM ca ' iti pramANadvaividhya pradarzanam / 2.3 kramataH pratyakSatarapramANasiddhiH, abhAvaprAmANya prtikssepshc| pratyakSapramANalakSaNam / 5.6 pAramArthikapratyakSasya lakSaNabhedotkIrtanam / 7.8 kevalajJAnasya lakSaNaM parIkSA ca, parIkSAmadhye ca jgtkrtRtvpraakaarH| 9 bhavasthakevalinaH kavalAhAravirodhanirdalanam / 10 striimoksssiddhiH|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 12 13.15 indriya tadartha manasAM svarUpavicAraH / . 16-17 kramataH manaso netrasya ca prApyakAritvavyudAsaH / anyendriyANAM ca netrAprApyakAritvAdhikAra paryavasA ne prApyakAritvaprakaTanam / 18...21 ( 2 ) manaHparyAyAvadhi pradarzanam sAMvyavahArikapratyakSasya lakSaNabhedanivedanam / atraiva ca jJAnasya kAraNagrAhakatvanirAsaH / 1...2 3...5 6 tRtIyaparicchede-parokSapramANalakSaNam, tadbhedakIrttanaM ca / kramataH smRteH pratyabhijJAyAstarkasya ca lakSaNavicAraH, anyadIyavipratipattinirAkArapUrvakaM caiSAM prAmANyaparIkSaNam | anumAnapramANanirUpaNaprArambhaH / 7 svArthAnumanisvarUpaprakaTanam / vyAptijJApanam / 8. 9-11 kramataH vyAptibhedollekhaH, tatsthalopadarzanaM ca / 12 sAdhanalakSaNavicAraH / 13-14 kramataH sAdhana bhedaprabhedaparicAyanam / 15.18 prabhedanAmapi bhedAH sodAharaNaM spaSTIkRtAH / sAdhya svarUpabhaNanam / sAdhyapadArthasya cintA / 19 20 21-22 dharmiNaH masiddhisambandhI vicAraH / 23 parArthAnumAnasvarUpakathanam / 24 vacanarUpasyApi hetorupacAreNa parArthAnumAnatva pradarzanam / kramataH avagrahaH, ihA, avAyaH, dhAraNA ca nirUpitAH /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 pratijJAyA api parArthAnumAne upayogitvAvedanena zAkyamatasya zithilIkAraH / ...... 26 pratijJAlakSaNanirdezaH / / 27.28 hetulakSaNakrathanaM tadbhedabhaNanaM ca / 29 hetubhedadvayepi ekatarasyaiva prayojyatvAnujJA / 30 etatsUtram, pratijJAdyavayavapaMcakamadhye pratijJAhetvo. reva vyutpannAn pratyupayogitvasya, dRSTAntAdiprayogasyA'naucityazaMkAyAzca pradarzanagarbhAvataraNikApUrvamasti, atra ca bAlabodhAya dRSTAntAderapyAdaraH prruupitH| 31.37 eteSu dvividhadRSTAntaprayogarUpodAharaNasya upanayanigamanayozca svruupnirdeshH| . hetvAbhAsapArambhaH / pakSAbhAsastu asyaiva sUtrasyAvataraNikAyAmullikhito'sti / pratyakSasmaraNAyabhAsAstu tattallakSaNasUtrAvasAne santi prektAH / asiddhasvarUpam, tadbhedakathanaM ca / asyAvataraNikAyAmUcAnA hetvAbhAsA vizeSyA siddhAdayaH anena sUtreNa asida evA'ntarbhAvyante / vyadhikaraNAsiddhAzrayA sidAdayazca hetvAbhA. sebhyo bahiSkriyante / 42.43 viruddhalakSaNanirdezaH, pakSavipakSavyApakAdInAM vi. ruddhasyaiva prapaJcarUpakathanaM c| 44..45 anayorapi krameNa anaikAntikalakSaNanirdezaH, pakSa. sapakSavipakSavyApakAdInAmanaikAntike'ntaHpAtanaM ca / ___46 akiJcitkara-kAlAtIta-prakaraNasamAnAmatirikta hetvAbhAsatvanirAkaraNam / 39.40
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47...49 dRSTAntAbhAsAnAM sodAharaNaM nivedanam / 50...52 prasphuTaM vaadtvprkaashH| caturthaparicchedai1 AgamapramANaprArambhaH / AgamAbhAsasya ca padyaiH rAvedanam / - 2 upacArAt zabdasyA'pyAgamapramANatvakathanam zanda sya prAmANyapratipAdanA ca / 3 zabdasyArthaprakAzane yogyatvasya saMketApekSitvasya maca pradarzanam / atra mImAMsakabauddhazAndikAnAM tttdvissykviprtipttividhvNsH| 4 zabdasya paurAlikatvadarzanena yogamatApabhrAjanam / 5.6 nayatattvavivecanam / 7...10 saptabhaMgIvivecanam / pazcamaparicchede1 jIvapadArthavAdaH / 2 karmapodgalikatvasiddhiH jIvakarmaNoranAdisambandha sidiH, evamapi mokSavyavasthAsiddhiH karmaNa eva ca siddhiH, karmavatAM ca jIvAnAM saMsAritvakathanam / 3 saMsArijIvabhedopadarzanam, pRthivyAdInAM saceta. natvasAdhanaM ca / 4.5 mraktivAdaH / 6 ajIvavicAraH, dharmAstikAyAdInAM svarUpaprakaTanam / 7 dravyaSaTUparicAyanapUrvakaM sattAdidharmadharmiNoH katha. zcidabhedapratipAdanam / 8. sarveSAM puNyapApAdi-guNakarmasAmAnyAdibhAvAnAM jIvAjIvayorantarbhAvapradarzanapUrvakaM granthasamApanam /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ aham / zAstravizAradajainAcAryazrIvijayadharmasUriviracitA pramANaparibhASA WOROnyAyavizArada-nyAyatIrthamunirAjazrInyAyavijayanirmitayA nyAyAlaGkAranAmnyA TIkayA vibhUSitA / samUlaM yo mohaM bhavaviTapibIjaM vinirahan * dhiyaM lokAlokAkalanakuzalAM prAdurakarot / trilokIvandyazcA''dizadavitathaM mokSapadavIM __ namastasmai kasmaicana bhagavate tIrthapataye // 1 // upaciskIrSayA kizcid yathAbuddhi samIhate / pramANaparibhASAyAM zrInyAyavijayo muniH // 2 // . iha hi paramamahimamahArNavo jagadadbhutacaritAnupAlanasatyApitapurAtanamaharSigaNaH paramakAruNiko bhagavAn zrIvijayadharmasUrivistRtagambhIrapurAtanaprabandhA'paripUraNIyapramANatattvaparicicISANAM sthUladhiyAmanatiprayAsatastatra vyutpatyAdhAnena tattadAkaragranthAdhikArayogyatAsampAdanena cAnujighRkSayA samucitasUtrapaddhati pramANaparibhASAnAmAnaM paricchedapazcakAtmakaM laghIyAMsaM granthaM nirmimANastAvad granthaprArambhe prekSAvatpravRttiprayojakamabhidheyamAviSkartumAdimaM sUtramAha atha pramANaparibhASA // 1 // nanu maGgalatiraskAreNa prathamata evAbhidheyamAviSkurvataH sUreH ziSTasamayaparihANitaH ziSTatAparipAlanaM neSatkaram , ziSTA hi
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA kacidabhISTe vastuni pracartamAnA abhISTadevatApraNipAtapurassaraM pravarttanta iti cet / kuta etadajJAsI: / maGgalaM tiro'kArSIdAcArya iti granthAdau tadanirdezAditi cet / vyabhicArAdayamahetuH, na hi maGgalavyApitvaM tannirdezasya yena tadanupalambhAt tadabhAvAvadhAraNaM nyAyyaM syAt , tadabhAve'pi manaH-kAyAbhyAM maGgalasyAvasthAnAt / athavA 'pramANaparibhASA' iti pramANapadAbhidhAnena paramamaGgalabhUtaM parabrahmasvarUpaM kevalajJAnAtmakaM pramANaM paribhAvayati bhagavati granthakRti kutaH ziSTAcAravyatikramArekAlavo'pi / apica, athazabdasya mAGgalikatvena sUtre tasyAdhikArArthasyApi zravaNamanyArthanIyamAnakusumadAma-salilakalazAderdazanamiva maGgalAyA'pi kalpata iti pazyato nA'paritoSakAraNaM paripazyAma AyuSmata iti ; sati ca maGgale paripanthipratyUhamatighAtAdaMkSepeNa zAstrasiddhiriti yuktastadAdara iti / nanu 'adhikArArtho'thazabdaH' ityuktam , tatra ko'dhikaarH| ucyate-adhikAraH prastAvaH, tathA caitacchAstreNa prastUyamAnasya pramANasyopadezo bhAvIti samavagatazAstrAbhidheyAH prekSAvantaH pracimArgamupadArzatA bhavanti / pramANaM cArthasiddhisAdhakatamaM samyagajJAnam , yannibandhanA hi laukikA alaukikAzca sarve vyavahArA upapattipadavImAvizanti, atastadavazyaM jijJAsitavyam / tajjJAnameva cAnena zAstreNa sAkSAtprayojanaM zrotuH, granthakartustu bAlopakAraH, dvayorapi paramparaM pramANatastattvAdhigamadvAreNa zreyaHpathasamArohe kramataH paramAnandasiddhireveti prayojanasaMsUcanAdanena sUtreNa niSpayojanatvazaGkA'nutthAnopahataiva / sambandho'pyupAyopeyalakSaNaH sAmarthyAdavagato bhavati- pramANAdhigamo hyupeyam , tadupAyazcaitacchAstram, abhidheyaM tu sAkSAdabhidhatta etatsUtram tathAhiparimitA bhASA paribhASA, bhASA bhASaNamupadezazcetyanarthAntaram , tathAca sajhepata upadezaH paribhASApadArthaH, sa ca pramANasya, iti
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAla kRtA / / pramANopadezamanena sUtreNa pratijAnIte suutrkaarH| itthaM cAbhidheyaM sAkSAdabhyadhAt , saMbandha-prayojane tu sUcApathe samatiSThipaditi / . atra ca pramANaM paribhASituM pratijAnAnasyApi granthakArasya pramANasvarUpopadarzanAnantaraM nayAdisvarUpakIrtanalezaH prasaGgajanito naucitImatikrAmati / athavA, parito vyApya bhASaNaM paribhASA pramANAbhisambandhinayAdivyApI pramANasyopadeza iti sarvamavadAtam / iha ca pramANopadeza uddezAdidvAramantareNA'zakyaH kartum , anuddiSTasya lakSaNanirdezAnupapatteH, anirdiSTalakSaNasya ca parIkSitumazakyatvAt , aparIkSitasya copadezAdhyogAt , azraddhAmalakSAlanA'sambhavAcca, Aha ca nyAyabhASyakAraH " trividhA cAsya zAstrasya pravRttiruddezo lakSaNaM parIkSA ca" iti / tatra nAmadheyamAtrakIrtanamuddezaH,uddiSTasyA'sAdhAraNadharmo lakSaNam / tadviparIto lakSaNAbhAsaH / sa ca tredhA-avyApto'tivyApto'sambhavI ca tatra lakSyaikadezattitvamavyAptistadvAnavyAptaH, yathA goHzAbaleyatvam / lakSyAlakSyavRttitvamativyAptistadvAnativyAptaH, yathA gorviSANitvam / bAdhitalakSyavRttitvamasambhavastadvAnasaMbhavI, yathA turaGgasya viSANitvam / yatra caiSA doSatrayI nAsti tatsulakSaNam / na cAtra lakSaNalakSaNe uktadUSaNakaNo'pi zakyaH prekSituM sUkSmacakSuSA / na ca goralakSaNe zAbaleyatvAdau gorasAdhAraNadharmatvena golakSaNatvAnuSaGgaH, yena rUpeNa lakSyatA tadrUpasamaniyatadharmasyA'sAdhAraNapadArthatvAd gotvasAmAnyena lakSyIbhUtasya gopadArthasya gotvasamaniyatatvAbhAvena zAbaleyatvAdAvasAdhAraNadharmatvAbhAvAt zAbaleyetaratrApi gotvasAmAnyasadbhAvAditi sarvalakSaNavyApi alakSaNavyAvRttamuktalakSaNo'sAdhAraNadharma ityevaM lakSaNalakSaNaM saGgatimaGgIkaroti / vibhAgastu vizeSalakSaNasyaivAGgamiti na pRthagucyate / lakSitasyedamitthaM bhavati netthamiti nyAyataH parIkSaNaM parIkSA / tatra pramANama
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASAtraiva sUtre uddiSTam , idAnImuddiSTasya tasya lakSaNaM nirdeSTavyam / tacca dvidhA bhavati- sAmAnyato vizeSatazca / tatra sAmAnyataH pramANalakSaNanirdezo'nantarameva sUtram / vizeSatastu "sAkSAtkaraNaM pratyakSam" ityAdi vakSyati / parIkSAvyApAraM ca SaSThAdimUtramiti // 1 // tatra pramANasAmAnya lakSaNamAha__ yathArthajJAnaM pramANam // 2 // prakarSeNa saMzayAdivyavacchedena mIyate paricchidyate vastutattvaM yena tatpamANam, tadeva lakSyam / yathArthajJAnatvaM tasya lakSaNam, aryate'dhigamyata ityartho viSayastamanatikramyeti yathArthamarthAvyabhicAri,yathAvasthitarUpeNa viSayaparicchedIti yAvat,tathAbhUtaM jJAnaM pramANam , anyathA pramANatvAnupapatteH / atathAbhUtAni hi saMzayAdijJAnAnyapramANAni / tathAca yathArthapadena saMzaya-viparyayA'nadhyavasAyAnAm , jJAnapadena ca jaDAtmanaH sannikarSAdeH svasamayaprasiddhasya sanmAtragocarasyA'jJAnarUpasya darzanasya ca prmaanntvvyvcchedH| itthaM cAtmavyApArarUpamupayogendriyameva pramANamiti sthitam , tasyaivAvyavadhAnenA'rthaparicchedasAdhakatamatvAt / na hyavyApta AtmA sparzAdiprakAzako bhavati, nirvyApAreNa kArakeza kriyAjananA'yogAt , mahaNatUlikAdisannikaSe suSuptasyApi tatpasaGgAca / anye tu labdhIndriyamevArthagrahaNazaktilakSaNaM pramANaM manyante, yadAhuH "tato'rthagrahaNAkArA zakti namihAtmanaH / karaNatvena nirdiSTA na viruddhA kathaJcana" // 1 // iti tadasat , upayogAtmanA karaNena labdheH phale vyavadhAnAt , vyavahitasyApi karaNatvAbhyupagame'tiprasaGgAt , zaktInAM parokSatvAbhyupagamena karaNa-phalajJAnayoH parokSa-pratyakSatvopagame prAbhAkaramatapravezAcca / atha jJAnazaktirapyAtmani khAzraye paricchinne
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / dravyArthataH pratyakSeti cet / , na dravyadvArA pratyakSatvena sukhAdivat svasaMviditatvAvyavasthAnAt ,'jJAnena ghaTaM jAnAmi' iti karaNollekhAnupapattezca / na hi kalazasamAkalanavelAyAM dravyArthataH pratyakSANAmapi kuzUla-kapAlAdInAmullekhaH samastItyalaM bhunaa| dhArAvAhikabuddhistu nA'pramANaM tathAhi- ekasminneva ghaTe 'ghaTo'yam' 'ghaTo'yam' ityevamutpadyamAnAnyuttarottarajJAnAni dhArAvAhikajJAnAni / na, hyeSAM gRhItagrAhitvenA'prAmANyam , tasya prAmANyAvirodhAt , anyathA'vagrahAdiSu prAmANyabhaGgaprasaGgAt / na hyeSAM bhinnaviSayatvam , avagRhItasyaivehanAt , IhitasyaivAvAyAt, avetasyaivAvadhAraNAca; itarathA'sAmaJjasyApatteH / na cAmISAM paryAyApekSayA'nadhigatavizeSAvagamAdapUrvArthatvaM vAcyam , evaM hi paryAyApekSayA dhArAvAhikadhiyAmapi gRhItagrAhitvaM na saMbhavati, kSaNikatvAt paryAyANAm / atha dravyApekSayA gRhItagrAhitvaM prAmANyavirodhIti matam / tadapyasamyak , dravyasya nityatvena gRhItagrahISyamANAvasthayorbhedAbhAvAt , evaM ca kaM vizeSamAzritya grahISyamANagrAhiNaH prAmANyaM na punahItagrAhiNaH iti prekSaNIyam , pramANatvenAGgIkRtasyApi smaraNasya gRhItagrAhitvameva svatattvam / tasyA'pAmANyaM vaditAro'pi "na smRte sthamANatvaM gRhItagrAhitAkRtam / / api tvanarthajanyatvaM tadaprAmANyakAraNam" // 1 // ityAdinA'rthAjanyatvamevAprAmANyabIjamAhuH / etena dhArAvAhikajJAnavyavacchedakA pUrvArthavizeSaNaghaTitAni "svApUvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam" ityAdipramANalakSaNAni nannATAdInAmalakSaNAnIti dhyeyam / pramAtA pramityAzrayaH, mamitizca paricchedaH phalamiti na tayoH karaNasAdhanajJAnapadavAcyatvAbhAvena pramANalakSaNAtiprasaGga iti pramANetaratrA'saJcArAdativyApteH, pratyakSaparokSalakSaNadvivi
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA--- dhapramANalakSye vyApyavRttitvenA'vyApteH, lakSyavRtterabAdhitatvenAsambhavasya cAsambhavAdavadAtametatpramANalakSaNam // 2 // ___athAparijJAtasvarUpe saMzayAdAvapramANatvaM durgrahamiti tasya kharUpamAviSkurvANastAvat prathamaM saMzayaM lakSayatiatasmin tadatadavagAhi jJAnaM saMzayaH // 3 // tadrUpAbhAvavati vastuni tadrUpaM tadbhinnarUpaM cAvagAhata ityevaM zIlaM jJAnaM samiti samantAt zeta ivAtmA yasmin satIti saMzayaH, yathA sthANurvA puruSo vA / bhavati hi sthANu-puruSasAdhAraNordhvatAdidarzanena, asati ca tadvizeSasya skandhakoTarAdeH ziraH-pANyAdervA sAdhakabAdhakapramANe sthANutva-puruSatvarUpanAnAkoTyavalambi saMzayajJAnamiti / etena sadasadAtmani vastuni saccA'saccetipratyayo na saMzaya iti samyak pratiyanti manISiNa iti // 3 // atha viparyayasvarUpamAha tadavagAhi vipyryH||4|| _ 'atasmin' itynuvrtte| 'jJAnam' iti cehottaratra ca / tadrUpa zUnyavastuni tadrUpamevAvagAhata ityevaM zIlaM jJAnaM viparyAsarUpatvAd viparyayaH, yathA rajatatvazUnyAyAM zuktikAyAM cAkacikyAdinA sAdRzyavazAt 'idaM rajatam' ityevaM rajatAkAratayA jJAnaM bhramo viparyayo'nyathAkhyAtirvocyate // 4 // athAnadhyavasAyaM darzayatikimityallekhyanadhyavasAyaH // 5 // pathi gacchataH puMsaH tRNasparzAdigocaramanyatrAsaktamanastvAt 'evaMjAtIyakamevanAmakamidaM vastu' ityAdivizeSAnullekhi kimapi mayA spRSTamiti kimityullekhena samudbhava
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / jjJAnamanizcayAtmakatvAdanadhyavasAyaH / baudaiH pramANatvenAbhimataM nirvikalpakaM jJAnamapyanadhyavasAyAtmakameva, tasyApi vizeSollekhAbhAvAt / parokSaviSaye'pyanadhyavasAyo bhavati yathA kasyacidaparijJAtagojAtIyasya puMsaH kApi vipinanikuJja sAsnAmAtropadarzanAt piNDamAtramanumAya ko nu khalviha pradeze prANI syAditi / evaM saMzaya-viparyayAvapi parokSayogyaviSayau draSTavyau, ayaM cAnadhyavasAyo nAnAkoTyanavagAhanAd viparItaikakoTyanavalambanAca na saMzayo viparyayo veti tAbhyAM pRthgev||5|| iha zAstre yeSAM lakSaNaM nirdiSTaM tallakSaNazUnyAstadvadAbhAsamAnAstadAbhAsA veditavyAH; tathAhi- pramANasAmAnyalakSaNazUnyAstadvadAbhAsamAnAH pramANAbhAsAH, yathA'jJAnAtmakaH sannikarSAdiH, jJAnAtmakaH saMzayAdizca evaM pramANavizeSAbhAsA api / vakSyamANAt punaratra pramANasya phalAt , saGkhyAnAt , viSayAca viparItasvarUpaM phalAbhAsaM, saMkhyAnAbhAsaM, viSayAbhAsaM ca draSTavyam / etacca sarva satyasvarUpapratipattau nAnISatkarapratipattItyupekSitastannibandhaH sUtre bhagavatA sUtrakAreNa, vRttau tu yathAsthAnaM sarva darzayiSyata iti / athAcetanasannikarSAdeH prAmANyaM parAbhimatamapAkartumAha-- jaDatvenAjJAnAvirodhI sannikarSAdirajJAnanivRttyasAmarthyAd ghttaadirivaa'prmaannm||6|| sannikarSo'jJAnAvirodhI, jaDatvAt , ghaTavat ; sannikarSo'jJAnanivRttirUpaphalAsamarthaH, ajJAnAvirodhitvAt , tadvat / yo hi yaM na viruNaddhi nAsau taM nivarttayati, yathAndhakArAvirodhI ghaTo'ndhakAram , viruNaddhi cAndhakAraM prakAzo'tastamasau nivartayati / itthaM ca jaDaH sanikarSo'jJAnena virodhamanAdadhAnaH kathamajJAnaM dUrIkuryAt ? adUrIkurvataH punaH kathamasya prmaannpdviiprisprshH?|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA tasmAdajJAnadUrIkaraNe tadvirodhi jJAnameva zaraNyamiti tadeva pramANam / hAnAdAnopekSAsvapi jJAnasyaiva prabhutA, ato'pi tasyaiva prAmANyA'dhikAraH / svasaMvedanApaTIyasazca parAvabhAsakatvaM sutarAmasambhavam / prakAzAtmA hi pradIpaH paraprakAzanaprabhurityaprakAzAtmA sannikarSoM ghaTAdivat. paraprakAze kathaM pragalbheta? iti siddhaM svaparaprakAzasvabhAvaM jJAnameva pramANamiti / na ca svasaMviditatvamasiddhaM jJAnasya, 'ghaTamahaM vemi' ityAdau kartRkarmavajjJapterapyavabhAsamAnatvAt / na cApratyakSopalambhasyA'rthadRSTiH prasiddhyati / na ca jJAnAntarAttadupalambhasambhAvanA,anavasthAdidoSAvatArAt / nacAnubhUteranubhAvyatve ghaTAdivadananubhUtitvaprasaktiH, jJAtutitvenevAnubhUteranubhUtitvenA'nubhUteH / na cAnubhUteranubhAvyatvaM doSaH, arthApekSayA'nubhUtitvAt , svApekSayA cAnubhAvyatvAt , ekasya svapitR-putrApekSayA putratva-pitRtvavad virodhAnavakAzAt / prayogA api-jJAnaM prakAzamAnamevArtha prakAzayati, prakAzakatvasya tathaivopapatteH, pradIpavat / netrAdInAmapi bhAvendriyarUpANAmeva prakAzamAnatvAt prakAzakatvaM bodhyamiti na hetudoSaH / jJAnaM prakAzAtmakam , arthapratItitvAt , vyatireke ghaTaH / jJAnaM svaprakAze svAvAntarajAtIyAnapekSi, vastutvAt , ghaTavat / na ca jJAnaM svAnyaprakAzyam, vastutvAt , ghaTavaditi yuktam , aprayojakatvAt / na hi ghaTasya vastutvaprayuktaM paraprakAzyatvamapi tu buddhivytirikttvpryuktm| zakyate hi vaktum- 'astu vastutvaM mAstu paraprakAzyatvam' iti / na ca kazcid bAdhaH / na ca bhavati vipakSabAdhakapramANamantareNa hetu-sAdhyayoAptyavadhAraNamiti nAsiddhaM svasaMviditatvaM jJAnasyeti / etena "arthopalabdhihetuH pramANam" iti pramANalakSaNaM pareSAmasAdhu bhAvanIyam / tatra hyarthopalabdhau hetutvaM yadi karaNatvaM vivakSitam , tarhi tAdRzakaraNatAyA jJAnasyaiva sambhavena tadeva pramANalakSaNatvena yuktaM nirdeSTum / '
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / na cendriyasannikarSo'pyarthopalabdhau krnniibhaavdhurndhrH| sAdhakatamaM hi karaNamucyate / yatra hi pramAtrA vyApArite satyavazyaM kAryodayaH, anyathA punaranudaya eva tat tatra sAdhakatamam , chidAyAMdAtravat / na ca nabhasi nayanasannikarSasadbhAve'pi tadgocaraH pratyaya aavirbhvti| na ca rUpasya sahakAriNastatra virahAttadabhAva iti yuktaM vaktum , rUpasyApi rUpazUnyatvena pramAnudayaprasaGgAt / na hi rUpe rUpamasti, nirguNatvAd guNAnAm / na cAvayavagataM rUpamavayavirUpopalambhe sahakAri bhavediti preryam , vyaNukAvayavirUpopalabdheranupapatteH / na hi bhavati tadavayavIbhUtadvayaNukatrayavarti rUpamupalabdhigocaraH / anupalabdhasyApi tasya sahakAritvopagame taptajale'pi kRzAnuviSayacAkSuSapratyayaH prAduHSyAt , tadavayaveSvanupalabhyamAnasyApi rUpasya sadbhAvAt / kiJca, suSuptAvasthAyAM zarIravyApino manasaH sparzanAdIndriyeNa tasya ca tUlikAdinA sannikarSasattve'pi sparzAdisaMvedanAnudayo'nubhavasiddhaH / na vANuparimANatvena manasaH zarIravyApitvAsambhavAt tadAnIM sparzanAdIndriyasantrikarSAnupapattiriti vAcyam , indriyatvena hetunA nayanavad manaso'NuparimANatvapratikSepAt / zarIravyApitve bAdhakAbhAvAca / yugapajjJAnotpattiprasaGgastu tAdRkSakSayopazamavizeSeNaiva nirAkRtaH, iti sannikarSasadbhAve'pi nAvazyaM saMvedanodayaH; nApi tadabhAve tadabhAva eva, prAtibhapratyakSANAm , ArSasaMvedanavizeSANAM ca tatkAlAvidyamAnaviSayaviSayitayA asanikarSe'pi samutpAdAt , tana sannikarSo'nvayavyatirekasiddhA rthopalabdhikAraNatAsiddhisambandhabandhuraH / vyavadhAnena kacit phalAnukUlatvena sAdhakatamatvasvIkAre dadhibhojanAderapi ttpsnggH| __ atha nimittatvasAmAnyaparaM hetupadam , tadA nimittatvasAmAnyasya sarvakArakasAdhAraNatayA kartR-karmAderapi pramANatvamAsa
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 pramANaparibhASA - jyeta / nanu kathaM tarhi cakSuSA pramIyate ityAdivyavahAraH ? upacArAditi brUmahe, upacArapravRttau ca sahakAritvaM nibandhanam / yadAhuH zrIratnaprabhAcAryAH "arthasya pramitau prasAdhanapaTu procuH pramANaM pare teSAmaJjana - bhojanAdyapi bhaved vastu pramANaM sphuTam / Asannasya tu mAnatA yadi tadA saMvedanasyaiva sA syAdityandhabhujaGgarandhragamavattayaiiH zritaM tvanmatam " // 1 // iti uktaM cAsmAbhirapi - "mAnaM zAsati sannikarSamapi ye kIdRk prabho ! tadbhramaH svAjJAnaH svayameSa yatkimaparajJAnaM sRjet kumbhavat / anyeSAM hi sRjetprakAzanamasau dIpaH prakAzAtmakaH pratyakSe sahakAritAbhyupagamaM tvetasya ko vArayet" 1 // 1 // iti "avisaMvAdijJAnaM pramANam" iti tapanabandhutanayAH, tadapyasundaram, bauddhA hi pratyakSA-numAnarUpe dve pramANe Amananti, taMtra na tAvat pratyakSasyA'visaMvAditvaM saMbhavati, nirvikalpatvenAGgIkRtasya tasya svaviSayAnirNAyakatvena saMzaya-viparyayA 'nadhyavasAyAtmaka samAropavirodhitvAbhAvAt / kiMca, avikalpajJAnasya vyavahArajananA'nipuNatve pramANatvena kimAyAtam 1, uttarakAlabhAvino vyavahAradhurAdhaureyAd vikalpAt tasya prAmANyAbhyupagame yAcitamaNDananyAyAnupravezaH / varaM ca vyavahAra hetovikalpadhiya eva prAmANyamaGgIkartum / anumAnasyA'pi tanmatAnusAreNa aparamArthabhUtasAmAnyagocaratvena kutastyA'visaMvAditvavyavasthA ? | " anadhigatArthAdhigantR pramANam" iti bhATTAH / tadapyayuktam- anadhigatapadavyavacchedyAbhAvAt / na ca smaraNavyavacchittiphalakamanadhigatapadam, smaraNasya pramANatvenopapAda
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 11 yiSyamANatvAt / na ca pramANamanadhigatArthAdhigantreva bhavati, ekatra nIlAdau pramAtRjJAnAnAM pramANatvasadbhAvAt teSAM cAnyonyaM gRhItagrAhitvAt / api cAgRhItagrAhi jJAnaM bhavatyeva na, sarvabuddhaiH sarva vastUnAM sarvadA grahaNAt ; sarvabuddhasya copapAdayiSyamANatvAt / adhikaM cAtroktameva; anusandheyaM cAnyata ityevamanyeSAmapi parAbhimatapramANalakSaNAnAmasAdhubhAvaH svayamUhanIyaHH vistarabhayAttu nehocyate // 6 // 1 atha pramANasya svabhAvabhUtaM prAmANyaM tatpratyanIkamaprAmANyaM cotpadyamAnaM nirNIyamAnaM ca parApekSi svato vetyArekAmadharIkartuM kIrtayati -- prAmANyA-prAmANye parata utpadiSNunI, nirNeye tu svato'pi // 7 // yadyapi pramANaprakaraNe tatsvabhAvabhUtaM prAmANyameva yuktaM 'cintayituM tathApi tatpratyanIkabhAvenopasthitasyAprAmANyasyApi yuktacintanatayA prAmANyatulyakakSatayopAdAnaM naucitImatikrAmati / prameyAvyabhicAritvaM jJAnasya prAmANyam, prameyavyabhicAritvaM cAprAmANyam, prameyavyabhicAritvaM ca jJAnasya svAnyagrAhyApekSayA jJeyam, svasmin vyabhicArasyAsambhavAt / tathA ca sarva jJAnaM svApekSayA pramANameva, bahirarthApekSayA tu kiJcit pramANaM kiJcit tadAbhAsamiti nigarvaH / ete ca prAmANyA-prAmANye parato jJAnakAraNagata guNadoSApekSayA utpadyete ityevaMzIle utpadiSNunI; nirNeye tu svato'pi apipadAtparata:padAnukarSaH, abhyAsadazAyAM svato nizcIyate, anabhyAsadazAyAM tu parata ityarthaH / etena prAmANyasyotpattiM nirNayaM ca svata evAbhyupeyuSAM mImAMsakAnAM matimoha eva dhvanitaH /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 pramANaparibhASAtathAhi- na hi jJAnasAmAnyasAmagrImAtrajanyatvalakSaNaM svatastvamutpattau saMbhavati, prAmANyasya saMzayAdAvapi tathAtvena prAmANyasamavatArAt / ayamarthaH-jJAna sAmAnyasAmagrIsAmyepi saMzayAdijJAnamapramANam , itaraca pramANamiti vibhAga kenApi nivandhanenA'vazyaM bhavanIyam / tato yathA saMzayAdAvaprAmANye doSAdikamaGgIkriyate tathA prAmANye'pi tatpatyanIkaM kAraNaM guNarUpamavazyaM vaktavyam / anyathA pramANA-'pramANavibhAgAnupapatteH, parataH prAmANyamaprAmANyaM tu svata ityevamapi punarviparyayeNa vadato vAdinaH ko nirodhaavkaashH| nyAyyaM caitat , na hi paTasAmAnyasAmagrImAtraM raktapaTe hetuH; tad jJAnasAmAnyasAmagrImAtraM pramANajJAne kathaM hetubhAvana nyAyyAbhyupagamamiti / nirNayaH punaH prAmANyasyA'bhyAsadazAyAM svata eva / tathAhi- abhyaste viSaye jalametaditi jJAne samutpanne jJAnasvarUpanirNayasamaya eva tadgataM prAmANyamapi nirNItaM bhavati, jJAnasvarUpanirNayazcAtmana eveti tadgataprAmANyanirNayo'pi tata evetyarthaH / itarathottarakSaNe niHzaGkapravRtteranupapatteH / anabhyaste tu viSaye jalajJAne jAte jalajJAnaM mama jAtamiti jJAnasvarUpajJaptAvapi tatmAmANyAvadhAraNamanyata eva bhavati / aparathottarakAle saMzayA'yogAt bhavati ca saMzayo jalajJAnaM mama jAtaM tatki jalamAhoscinmarIciketi, tataH kamalaparimala-ziziramandapavanapracAraprabhRtibhirjalamavadhArayatA tatra prAmANyamavadhAritaM bhavatIti nAntarIyArthadarzanataH parata eva tatra prAmANyanizcayaH / paratra ca khata eva prAmANyanirNayAnnAnavasthAdausthyAvasthA / anumAne tu sarvatrApi sarvathA samastasamastavyabhicArAreke svata eva prAmANyanirNayo'vyabhicAriliGgasamudbhavAt / na hi liGgAkAraM jJAnaM liGga vinA na ca liGgaM liGginamRte, iti sarvamupapannam // 7 // "pramANa-viSaya-phala-pramAtRSu caturpu vidhiSu tattvaM parisamApyate"
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 13 ityAha bhASyakAro vAtsyAyanaH / ityarthopapattyaGgeSu teSu caturyu pramANasvarUpamAviSkRtya sAmprataM tadviSayaM prAduSkaroti utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM vastu pramANasya viSayaH // 8 // sarvaM hi vastu pratikSaNamuttarAkArasvIkArarUpeNotpAdena, pUrvAkAraparihAralakSaNena vyayena, utpAdavyayasAdhAraNatrikAlavartidravyAkArarUpeNa dhrauvyeNa yuktaM sambaddhaM pratyakSasiddham / ayamarthaHsarva khalu vastu anantadharmAtmakaM prajJaptaM tathaiva vastusvarUpopapatteH, yadAha-"anantadharmAtmakameva tattvamato'nyathA sattvamasUpapAdam" iti / yaccAnantadharmAtmakaM na bhavati nedaM vastu bhavati, yathA gaganendIvaram / anantadharmAtmakatvaM cAtmani tAvat sAkAra-nirAkAropayogitA, kartRtvam , bhoktRtvam, amUrttatvam , asaMkhyAtapradezAtmakatvam, pradezASTakanizcalatvam , jIvatvamityAdikAH sahabhAvidharmAH; harSa-viSAda-zoka-sukhA-'sukha-deva-nAraka-tiryaga-mAnuSa* tvAdayazca krmbhaavinodhrmaaH|adhrmaastikaayaadissvjiivpdaarthessu asaGkhayeyapradezAtmakatvam , gatyAdyupagrahakAritvam , matyAdijJAnagocaratvam , tattadavacchedakAvacchedyatvam, avasthitatvam, arUpitvam, ekadravyatvam , nisskriytvmityaadyH| kalaze punaH, Amatvam , pAkajarUpAdimatvam, pRthubudhnodaratvam , kambugrIvatvam, jalAdidhAraNAharaNakSamatvam , ityAdijJAnajJeyatvam, navatvam , puraanntvmityaadyH| evaM zabde'pi udaattaa-'nudaatt-svrit-vikRt-sNt-ghossvdghosstaa-'lppraann-mhaapraanntaaditttdrthprtyaaynshktyaadycaavseyaaH| evaM sarvavastuSu nAnAnayamatAbhijJena tattatparyAyAn pratI tyAnantadharmAtmakatvamavadheyam / itthaM ca sarva vastu tattadharmAtmanotpadyate,anyadharmAtmanA ca vipadyate, anvayidravyeNa ca sadAnvitaM tiSThati, yathA keyUraM bhaktvA kaTako vidhIyate,
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 pramANaparibhASA tatra keyUraparyAyo dhvastaH, kaTakaparyAyazcotpannaH, suvarNadravyaM tUbhayatrAviziSTam / evaM sarvatra paryAlocanIyam, yadAha "pratikSaNotpAdavinAzayogi sthiraikamadhyakSamapIkSamANaH" iti / etenaikAntanityAnityapravAdAH pratikSiptAH, vastuna ekAntanityAnityatve krameNa vA'krameNa vA arthkriyaanupptteH| tathAhi- ekAntanityasya prathamakriyAkAla eva kAlAntarabhAvinInAM kriyANAM karaNaucitye kAlAntare kriyaashuunytvlkssnnaa'vstutvprsktiH| na hi samarthaH kAlakSepaM sAsahiH, na vA kAlakSepaM sahiSNoH sAmarthyayogaH, tattatsahakArisamavadhAnApekSAyAmapi "sApekSamasamartham" iti nyAyopaDhaukito'sAmaryodayastadavastha iti krameNArthakriyAkAritvaM na saMbhavati / akrameNApi tathA ekena bhAvena sakalakAlakalAkalApabhAvisarvakriyANAM yugapatkaraNasyA'nubhavapathAnavatArAt; karaNe vA kSaNAntare'kizcitkaratvenAvastutvAnuSaGgAt / ekAntAniyopi pakSastathaiva nyAyAkSamaH, ekAntAnityasya pratikSaNavinAzitvena dezakRtasya kAlakRtasya vA paurvAparyarUpakramasyaivA'bhAvena krameNArthakriyA'sambhavAt , santAnasyApyavastutvena tadapekSayA pUrvottarakSaNAnAM kramA'yogAt / vastutvasvIkAre'pi tasya kSaNikatvena kSaNAd vizeSAbhAvAt / akSaNikatve kSaNabhaGgasiddhAntavyAghAtAt / evamakrameNApi nAkriyA, ekasya bIjapUrAdikSaNasya yugapadanekeSAM rasAdikSaNAnAmekakhabhAvena janakatvAGgIkAre ekasvabhAvajatvena rasAdikSaNAnAmaikyaprasakteH / kiJcidrasAdikaM sahakAritayA kizcidrUpAdikamupAdAnatayetyevaMnAnAsvabhAvaistadupagame teSAmanAtmabhUtatve svabhAvatvavyAghAtAt / AtmabhUtatve ca tasyAnekasvabhAvatvAdanekatvaprasaGgAt khabhAvAnAM vA ektvaaptteH| syAdvAde tu pUrvottarAkAraparihArasvIkArAsthitilakSaNapariNAmena bhAvAnAmarthakriyopapattiraviruddhA / na caikasminnarthe'nyonyavyAhatadharmAdhyAsA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlakRtA / yogAdasan syAdvAda iti samyagbhASitam, nityAnityapakSavila. kSaNasya pakSAntarasyAbhyupagamAt / tathaiva sarveSAmanubhavasiddheH / vadanti ca"bhAge siMho naro bhAge yo'rtho bhAgadvayAtmakaH / tamabhAgaM vibhAgena narasiMhaM pracakSate" // 1 // iti vaizeSikairapi citrarUpasyaikasyAvayavinaH svIkArAd ekasyaiva paTAdeH calAcalaraktAraktAtAnAvRtatvAdiviruddhadharmANAmupalabdheH / saugatairapi citrapaTIjJAne nIlAnIlayorvirodhAnaGgIkArAt / yadAha bhagavAn zrIhemacandraH"kramA'kramAbhyAM nityAnAM yujyate'rthakriyA na hi / ekAntakSaNikatvepi yujyate'rthakriyA na hi // 1 // AtmanyekAntanitye syAnna bhogaH sukha-duHkhayoH / ekAntAnityarUpe'pi na bhogaH sukha-duHkhayoH // 2 // puNya-pApe bandha-mokSau na nityaikAntadarzane / puNya-pApe bandha-mokSau nAnityaikAntadarzane // 3 // sattvasyaikAntanityatve kRtanAzA'kRtAgamau / syAtAmekAntanAze'pi kRtanAzA'kRtAgamau // 4 // yadA tu nityAnityatvarUpatA vastuno bhavet / yathAttha bhagavannaiva tadA doSo'sti kazcana // 5 // guDo hi kaphahetuH syAd nAgaraM pittakAraNam / dvayAtmani na doSo'sti guDa-nAgarabheSaje // 6 // dvayaM viruddhaM naikatrA'satpamANaprasiddhitaH / viruddhavarNayogo hi dRSTo mecakavastuSu // 7 // vijJAnasyaikamAkAraM nAnAkArakarambitam / icchaMstathAgataH prAjJo nA'nekAntaM pratikSipet // 8 // citramekamanekaM ca rUpaM prAmANikaM vadan / yaugo vaizeSiko vApi nAnekAntaM pratikSipet // 9 //
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASAicchan pradhAnaM satvAyairviruddhairgumphitaM guNaiH / sAkhyaH saGkhyAvatAM mukhyo nAnekAntaM pratikSipet // 10 // vimatiH sammatirvApi cArvAkasya na mRgyate / paralokA-''tma-mokSeSu yasya muhyati zemuSI // 11 // tenotpAda-vyaya-dhrauvyasambhinaM gorasAdivat / tvadupajJaM kRtadhiyaH prapannA vastu vastusat // 12 // evaM sadasadekAnto'pi pratikSipto draSTavyaH sarvasya vastunaH sadasadAtmakatvAt / nanu kathamekameva vastu saccA'sacca bhavitumarhati?, sattvaparihAreNA'sattvasya asattvaparihAreNa sattvasya ca vyavasthAnAt , aparathA tayoravizeSApatteH / tatazca tadyadi sat kathamasat ?, yadi cAsat kathaM saditi cet ? / ucyate,yato yenaiva prakAreNa sattvaM tenaivA'sattvam , yenaiva cAsatvaM tenaiva sattvaM yadi khIkriyate, syAt tadA vyaaghaatH| yadA tu khadravya-kSetra-kAla-bhAvarUpeNa sat , paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNa cAsat tadA ko virodhAvakAzaH / tathAhi-yathA ghaTavastu svadravyAdibhiH sat, evaM paradravyAdibhirapi yadi syAt tadA tad ghaTavastveva na syAt , paradravyAdirUpeNApi sattvAt tadanyasvAtmavat / tathA yadi yathA paradravyAdirUpeNA'sat evaM svadravyAdirUpeNApi syAt , itthamapi nedaM vastu syAt kharaviSANavat / tadevaM vastusvarUpAnyathAnupapatteH sadasadanekAntaH kAnta eva / ghaTAdikaM hi dravyataH pArthivatvena sat nAbAditvena; kSetrata ihatyatvena sat na pATaliputrakAditvena; kAlato vAsantikatvena sat na graiSmikAditvena; bhAvataH zyAmatvena sat na raktimAdinA, anyathA itararUpApattyA tatsvarUpahAniprasaGga iti vajralepAyate'nekAntaH // 8 // atha pramANasya phalamabhidhatte.. phlmjnyaanvyudaasH||9||
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / ajJAnasya saMzayAdervyudAso vidhvaMsaH svaparavyavasitirUpaH pramANasya phalam, tasya pramANena prasAdhanAt ; yaddhi yena prasAdhyate tattasya phalam, yathA pradIpasya dhvAntasaGghAtavighAtaH / prasAdhyate ca pramANena svaparaparicchedalakSaNo'jJAnadhvaMsa iti tattasya phalam etacca sarvapramANAnAM phalamAnantaryeNa boddhavyaM uttaratra pAramparyeNeti nirdezAt / / 9 / / " pramANaM tAvat pratyakSaM ca parokSaM ceti dvividhaM vakSyate, tatra pratyakSasya pAramArthika-sAMvyavahArikarUpau dvau bhedau, tatra pAramArthikapratyakSasya kevalajJAna- manaHparyAyajJAnA - svadhijJAnAni trayaH prakArAH, parokSaM tu smRti - pratyabhijJA tarkA - 'numAnA-ssgamaiH paJcadhA, tatra pAramArthikapratyakSaprakAra bhUtakevalajJAnasya pAramparyeNa phalaM vyAharati - 17 pAramparyeNa kevalasyopekSA // 10 // nikhila vastusAkSAtkArisvabhAvasya kevalajJAnasya paramparaM phalamupekSA hAnopAdAnecchAvirahAt mAdhyasthyamaudAsInyami'tyarthaH / siddhaprayojanA hi kevalinaH sarvatrodAsInA eva bhavanti heyasya saMsAratatkAraNasya hAnAt, upAdeyasya mokSatatkAraNasya copAdAnAt / / 10 // atha pariziSTapramANAnAM pAramparyeNa phalamAcaSTe zeSasya hAnA -''dAnopekSAdhIH // 11 // kevalajJAnavyatiriktasyoktalakSaNasya parizeSasyA'zeSasya pramANasya pAramparyeNa phalam, hAnadhIH, AdAnadhIH, upekSAdhIzva ye vastuni jahAmIti buddhi:, Adeye vastuni Adade iti buddhiH, upekSaNIye arthAnarthAprasAdhakatvena AdAnahAnAnarhe ca vastuni upekSe ityevaM buddhiH / nanu nAsti heyopAdeyabhinna upekSaNIyo'rthaH, tasyAnupAdeyatvena heyentaHpAtAditi ced / na, aheyatvAdupAdeya evAnta
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. pramANaparibhASArbhAvaprasaGgAt , upekSaNIya eva ca murdAbhiSikto'rthoM yogibhistasyaivAryamANatvAt / asmadAdInAmapi heyopAdeyApekSayopekSaNIya eva bhUyAnarthaH; tannAyaM sarvajanAnubhavasiddhibhagavatIprasAdalabdhAtmopekSaNIya upekSaNIyo'rtha iti // 11 / / sAmpataM pramANaphalayorekAntabhedAbhedAbhyupagamamapAkaroti tayorbhedA'bhedaH // 12 // tayoH pramANaphalayorbhedo'pi kathaJcit , abhedo'pi kathazcid boddhavyaH, itarathA pramANaphalavyavahArAnupapatteH / na copAdAnabuddhyAdinA pramANAdbhinena vyavahitaphalena vyabhicAraH, upAdAnabuddhyAdikaM hi pramANasya phalamapyasti, pramANAca sarvathAbhinnamapyastItyekAntabhede'pi nAnupapannaH pramANaphalavyavahAra iti vaktuM yuktam, upAdAnabuddhyAderekapramAtRtAdAtmyena pramANAt kathaJcidabhedasyApi vyavasthAnAt , pramANatayA pariNatasyaivAtmanaH phalarUpeNa pariNatipratyayAt / yaH pramimIte sa evopAdatte jahAti upekSate ceti sarvasaMvyavahAribhiraskhalitamanubhavAt / aparathA ime pramANaphale khakIye, ete punaranyadIye ityevaM svaparayoH prmaannphlvyvsthaaviplvaaptteH| ___ atha yatraivAtmani pramANaM samavetaM phalamapi tatraiva samavetamitisamavAyalakSaNapratyAsattitaH pramANaphalavyavasthAnAnAtmAntare tadApattiriti ced / na, samavAyasya nityatvAt, vyApakatvAt, niyatAtmavatsarvAtmasvapi avizeSAt , na tataH pratiniyatapramAtRsa~mbandhapratiniyamasiddhiriti / taditthamupAdAnabuddhyAdau vyavahite'pi phale pramANato'bhedasyApyupapattena tena prkRthetoy'bhicaark'lngkH| nApi ajJAnanivRttisvarUpeNa pramANato'bhinnena sAkSAtphalena vyabhicAraH prakRtahetozcintanIyaH, tasyApi kathazcimamANAd bhedenopapatteHsAdhyasAdhanarUpeNa pramANaphalayorvyavasthAnAt / ye hi
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / sAdhyasAdhanabhAvena pratIyete te parasparaM bhidyate, yathA kuThAracchide pratIyete ca sAdhyasAdhanabhAvena pramANA'jJAnanivRtyAkhyaphale / pramANaM hi karaNAkhyaM sAdhanaM svaparavyavasitau sAdhakatamatvAt , svaparavyavasitikriyArUpAjJAnanivRttyabhidhaM phalaM tu sAdhyaM pramANanirvaya'tvAditi naikAntataH pramANaphalayorabhedasiddhiriti siddhaM bhinnAbhinnaM pramANAt phalam / kiJca pramAturapi svaparavyavasitikriyAyAH kathazcid bhedaH, kartuH kriyAyAzca sAdhakasAdhyarUpeNopalambhAt ; kartA hi sAdhakaH svatantratvAt , kriyA ca sAdhyA kartRniSpAdyatvAt / na ca kriyA kriyAvataH sakAzAdabhinnaiva bhinnaiva vA pratiniyatakriyAkriyAvadbhAvabhaGgaprasaGgasamavatArAditi // atrAha kazcit- nanveSa sakalaH pramANaphalavyavahAraH sAMkRta eva kalpanAzilpisamAracita evetyarthaH, iti viphala evAyaM pramANaphalAvalambanaH syAdvAdinAM bhedAbhedapratiSThopakrama iti / soyamunmattAlApaH, tadyathA sAMkRtapramANaphalavyavahAravAdinA'pi - sAMkRtatvaM pramANa-phalayoH paramArthavRttyA tAvadeSitavyam , taccAsau pramANataH svIkuryAd, apramANato vA / na tAvadapramANAt , tasyAkizcitkaratvAt / pramANAcedevaM tarhi sAMkRtatvagrAhakaM pramANaM sAMvRtaM vA, asAMkRtaM veti vaktavyam / Aye kathaM tasmAdapAramArthikAt pAramArthikasya sakalapramANaphalavyavahArasAMtatvasya siddhistathA ca pAramArthika evaM samasta pramANaphalavyavahAraH praaptH| dvitIye bhagnA khalu nikhilapramANaphalavyavahArasAMtatvapratijJA anenaiva vyabhicArAtaH tasmAtpAramArthika eva pramANaphalavyavahAraH sakalapuruSArthasiddhihetuH svIkarttavya iti // 12 // ityAcAryazrIvijayadharmasUrIzvaravihitAyAH pramANaparibhASAyA vRttibhUte munizrInyAyavijayapraNIte nyAyAlaGkAre pramANasAmAnya svarUpanirUpaNapravaNaH prathamaH paricchedaH // 1 //
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ aham / dvitIyaH pricchedH| atha pramANa vibhajatetad dvividhaM pratyakSaM ca parokSaM ca // 1 // taditi pramANam, dve vidhe prakArau yasyeti dvividhaM pratyakSaM ca parokSaM ceti, akSamindriyam , pratiH pratigatArthaH, indriyaM pratigatamindriyAdhInatayA samudgataM jJAnaM prtykssmityrthH| nanvevaM mAnasapratyakSe AtmamAtrApekSapratyakSe ca kathaM pratyakSazabdavAcyatopapattiriti cet 1 / satyaM, vyutpattipradarzanaM punaretat , pravRttinimittaM tu sAkSAtkaraNatvaM vakSyate, iti tatpattinimittasya tatra sadbhAvAnoktAnupapatteravakAzaH / athavA aznute akSNoti vA vyAmoti sakaladravya-kSetra-kAla-bhAvAnityakSo jIvastaM pratigataM sAkSAdAzritamaznAti bhuGkte rUpAdisukhAdiviSayAn anena AtmA ityakSaM cakSurAdi manazca tatpatigataM nimittabhAvenAzritaM jJAnaM pratyakSam , iti na kAcidanupapattiH / ____ akSANAmindriyANAM param , indriyavyApArAnapekSaM manovyApAreNA'sAkSAdarthaparicchedasAdhakatamaM jJAnaM parokSam / cakAradvayaM pramANadvayasyApi prAmANyaM prati na kazcid vizeSa iti jJApanArtham , tena dvayasyApi tulyakakSatA'vadheyA nAto'numAnAdiparokSApekSayA pratyakSapramANasya jyeSThatvamupapattimaditi / / vibhAgasya cAvadhAraNaphalatvAt dvayamevaitat pramANaM na nyUnaM na vA'dhikaM tena pratyakSamekaM pramANamiti cArvAkAH / pratyakSamanumAnaM ceti dvayam iti saugatAH, kANAdAzca / sAgamaM tattrayam iti sAGkhyAH / sopamAnAni tAni catvAri; iti
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 21 naiyAyikAH / arthApattyA tAni paJceti prAbhAkarAH / abhAvena tAni Sad, iti bhATTAzca apAkRtAH / agretanasUtreNa pratyakSetarapramANavyavasthApanenA'numAnasya smaraNapratyabhijJAna tarkAgamAnAM ca parokSavidhInAM tattallakSaNasUtre pramANatvasya prasAdhayiSyamANatvAt , pratyabhijJAyAmupamAnasyA'numAne'rthApattezvaH tattallakSaNasUtre'ntarbhAvayiSyamANatvAt , tRtIyasUtre abhAvasya nirviSayatopadarzanena prAmANyasya nirAkariSyamANatvAcca / ___ ye'pi punaH sambhavaitihyaprAtibharUpAH pramANavidhayaH prAvAdiSata kaizcit ; tatrApi samudAyena samudAyino'vagama ityevaM rUpaH sambhavaH sambhavati khA- droNaH khArItvAdityAdyanumAnAntargata eva draSTavyaH / aitihyaM tu anirdiSTapravaktRkaM pravAdapAramparyyamitIhocudRddhA iti, yathA iha vaTe yakSaH pratibasatItyAdi tadanirdiSTapravaktRkatvena sAMzayikatvAdapramANam ; AptapravaktRkatvanirNaye tu Agama eva / prAtibhaM ca yadi adya me mahIpatiprasAdo bhavitetyAdyAkAramakSaliGgAdivyApArAnapekSaM mAnasajJAnaM tadA sA* kSAtkaraNarUpatvAt pratyakSameva / yatpunaH priyApiyaprAptiprabhRtiphalena saha gRhItAnyathAnupapattikasya prasAdodvegAderliGgAt samuttiSThati tadanumAnamiti siddhaM pratyakSaparokSalakSaNapramANabhedadvaye sarvANi pramANAnyantargacchanti / anantargacchattu notsahiSNu pramANIbhUyAvasthAtumiti / pramANasaGkhyAnaM ca svpraabhimtmuktmsmaabhiH| tathAhicArvAko hi samakSamekamanumA-yug bauddha-vaizeSiko . sAGkhyaH zAbdayutaM dvayaM tadupamA-yuk cAkSapAdatrayam / sArthApatti catuSTayaM vadati tad mAnaM prabhAkRt puna bhaTTiH sarvamabhAvayuk , jinamate'dhyakSaM parokSaM dvayam // 1 // ityevaM parAbhimataM pramANasaGkhyAnaM saGkhyAbhAsaM draSTavyam // 1 //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA... atha pratyakSamAtraM pramANaM kakSIcakruSazcArvAkAn zikSayati arthAvyabhicArAt pratyakSavaditarapramANasiddhiH // 2 // cArvAko hi arthAvyabhicArAdeva pratyakSasya prAmANyamabhyupeyAt / kathamanyathA snAnapAnAvagAhanAdyarthakriyAsAmarthyazUnye marumarIcikAnicayaparicumbini jalajJAne na prAmANyaM / tacA'rthapratibaddhaliGgadvArA samunmajato'numAnasyApi arthAvyabhicArAdeva kiM neSyate ? / vyabhicAriNo'pyasyopalambhAda. prAmANyamiti cet , pratyakSasyApi timirAdidoSAd nizIthinInAthayugalAvalambino'pramANasya darzanAt , sarvatrA'prAmANyamAsajyeta / pratyakSAbhAsaM taditi ceditaratrApi samAnamanyatra pakSapAtAt / - yattu gauNatvAdanumAnamapramANaM tadapyasamIkSitAbhidhAnam , yato gauNatvaM tatra gauNArthaviSayatvaprayuktam , pratyakSapUrvakatvanibandhanaM vA. 'bhipretam ? / na tAvadAdyam , anumAnasyA'pi adhyakSavad vA stavasAmAnyavizeSAtmakArthaviSayatvAbhyupagamAt / na khalu kalpitasAmAnyArthagocaramanumAnamiSyate saugtvdaarhtaiH| nApi dvitIyam , pratyakSasyApi kasyacidanumAnapUrvakatvena gauNatvAnuSaGgAt , anumAnAt sAdhyArtha paricchidya pravRttavataH puMsaH tadadhyakSasamudbhavAt , tarkapramANapUrvakatvAccA'numAnasyA'siddhaM pratyakSapUrvakatvam / apica tarkapamANamantareNa anumAnamapramANaM gauNatvAdityazakyaM vaktum , gauNatvaM hi liGgaM nAprasiddhapratibandhaM sadanumAnasyAmAmANyaM prasAdhAyatuM prabhavati, anyathAtiprasaGgAt / pratibandhaprasiddhiyA'navayavenA'bhyupeyA, itarathA yasyAmevA'numAnavyaktau aprAmANyena gauNatvasya sambandhaH siddhaH, tatraiva gauNatvaM tadanupApayed nAnyatra tatra tasyA'siddhatvAt / na cA'sau sA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 23 kalyena pratibandho'dhyakSAt siddhyet , tasya sannihitamAtraviSayatvAt / evaM cA'numAnamapramANamiti procAnena cArvAkeNa tarkapramANaM zaraNIkurvatA anumAnAdeva anumAnaprAmANyaM pratyAkhyAtuM pragalbhitamiti spaSTaM vArUDhAM zAkhAM parikhaNDayatA bhautamanvakAri / kizcAnumAnamAtraM pratikSeptumabhipretaM cArvAkeNa, atIndriyArthA'numAnaM vA / Aye sakalavyavahArasamucchedaH, pratIyante hi kutazcidavinAbhAvino dhUmAdyarthAd vahnayAdyarthAntaraM pratiyanto laukikA na tu sarvasmAtsarvam , dvitIye, kathamatIndriyapratyakSatarapramANAnAmagauNatvAdinA prAmANyetaravyakasthitiH / kathaM vA paracetaso'tIndriyasya vyApAravizeSeNa pratipattiH // taduktamasmAbhiH" parasyAbhiprAyaM kathamupalabhetA'numitito vinA taccArvAkAnanakamalamudrA samajani / na zakyaH pratyakSAt parahRdayavRtteradhigamo vizeSAcceSTAyA iti yadi tadA''paptadanumA // 1 // kathaM vA'dhIzIta svargApavargadevatAdi nirAkartum, na cAnupalambhAttacchakyanirAkAram , anupalambhamAtrasyA'bhAvapratyAyanasAmarthyA'yogAt sato'pi vastunaH sAmagrIvaikalyenA'nupalambhabhAvAt , anyathA gRhAd bahirgatazcArvAko varAko na punarnivarteta, pratyuta putradAradhanAdyabhAvA'vadhAraNAt sorastADaM zokavikalo vikrozet / smaraNAnnaivamiti ced / na, tasyA'bhAvaparicchedAvirodhAt pratyAvRtto'pi kathaM punarAsAdayiSyati, sattvAditi cet, anupalambhakAle'pi tarhi santIti na tAvanmAtreNAbhAvAvadhAraNaM syAt / tadaiva samutpannA iti cenmaivamanupalambhena hetUnAM bAdhAt ; abAdhe vA sa eva dossH| ata eva pratyakSamapi na syAt taddhetUnAM cakSurAdInAmanupalambhavAdhitatvAt / upalabhyanta eva
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASAgolakAdaya iti cenna tadupalabdheH pUrva teSAmanupalambhAt, na ca yogapadyaniyamaH kAryakAraNabhAvAditi nA'yogyAnupalambho'bhAvapratyayaM janayitumalam , ayogyAnupalambhAzca svargAdaya iti na tanmAtreNa zakyA nirAkartum ; yogyAnupalambhastu tatra nAstIti sarvaikamatyaM nAtastatprayuktastadabhAvaH siddhisaudhamadhyArodumadhISTe / evamapi cA'numAnameva zaraNIkaraNIyaM syAditi nAnumAnapramANamanAtiSThamAnavArvAka AsIta kSemeNeti // 2 // athA'bhAvaprAmANyaM bhATTAbhimatamapAkartumAha uktgraahyo'bhaavH||3|| pratyakSaparokSalakSaNaM dvividhaM pramANamuktam, tena grAhyaH paricchegho'bhAvaH, abhAvaviSayaparicchittyai uktAtiriktamabhAvapramANaM nAstIti bhAvaH, tathAhi bhUtalAdi vastu ghaTAdipratiyoginA saMsRSTaM pratyakSeNa grahItavyaM bhavati, asaMsRSTaM vA / Aye, pratiyogyabhAvagrAhakatvenA'bhAvapramANasya pravRttivirodhaH, pravRttau vA'prAmANyaM pratiyoginaH sadbhAve'pi tatpavartanAt / dvitIyapakSe, tu vaiyarthyamabhAvapramANasya, pratyakSeNaiva prtiyogino'bhaavprtiitisiddheH| atha na saMsRSTaM nApyasaMsRSTaM pratiyoginA bhUtalAdi pratyakSagrAhyam , vastumAtrasya pratyakSapAhAtvAGgIkArAditi cen / maivam , saMsRSTatvAsaMsRSTatvayoH parasparaparihArasthitirUpatvena ekapratiSedhe aparavidherAvazyakatvAt , tasmAd bhAvAbhAvAtmakavastugrahaNapravaNena pratyakSeNaivA'bhAvapratyayaH samutthAsnuH / kacittu taddhaTaM bhUtalamiti smaraNena, tadevedaM ghaTazUnyaM bhUtalamiti pratyabhijJAnena, yo nAstyagnimAn nA'sau bhavati dhUmavAniti tarkeNa, nAtra dhUmo dhUmadhvajAbhAvAdityanumAnena, gRhe nAsti devadatta iti zabdena cA'bhAvaH paricchinno bhavati, nAto nirviSayasvAdabhAvaH pramANapadavImalamalaGkartum / api cA'yaM pramANapazcaka
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| nivRttirUpatvena nirupAkhyatvAt kathamadhIzIta prameyAbhAvaM paricchettum / na ca pramANapaJcakAbhAvaH prameyAbhAvagocarapratyayaM prAdukurvan upacArAdabhAvapramANamucyate iti samyagabhidhAnam , sarvathA bhAvArthAntarasyAbhAvasyA'vastutayA tajjJAnajanakatvAyogAt , vastuna eva kAryotpAdasAmarthyAt na hyavastu sakalasAmarthya vikalatvAt zazaviSANavat kAryotpAdasamartham , sAmarthe tu bhAvasvarUpatvAnuSaGgaH / na ca yatra pramANapaJcakAbhAvastatrA'vazyaM prameyAbhAvajJAnamudati, paracetovRttivizeSairvyabhicArAt / kiJca pramANapaJcakaviraho jJAto vA tajjJAnanipuNaH, ajJAto vaa?| Aye, kuto jJaptiH?, tadviSayapramANapaJcakAbhAvAditi ced, dustarA'navasthAtaraGgiNI, prmeyaa'bhaavaaceditretraashryaavtaarH| ajJAtazced, na sambhavati tasya jJApakatvam "nA'jJAtaM jJApakaM nAma" ityukte, anyathA'tiprasaGgAt // akSAdestvajJAtatve'pi kArakatvAd jnyaanhetutvaa'virodhH| na cA'yamapi tatheti yuktaM nikhilasAmarthyazUnyatvenA'sya kAraka' tvA'yogAt / etena "sAtmano'pariNAmo vA vijJAnaM vA'nyavastuni" iti kumArilavacopyazobham , yata Atmano'pariNAmaH, sarvathA jJAnanirmukta AtmA, kathaJcit vA / Aye, mAtA me vandhyA, nirantaramahaM maunItyAdivatsvavacanavirodhaH / sarvathA jJAnanirmuktatve hyAtmanaH kathamabhAvaparicchedo lbdhodyH| paricchede vA kathaM jJAnanirmuktabhAvastasya sarvathA smbhvti| atha kathaJcit , tathAhi niSedhyagocaraM jJAnamasya nAsti, abhAvaviSayaM tvasti; evaM tarhi tajjJAnamevA'bhAvapramANaM syAnAtmA, tacca bhAvAntarasvabhAvAbhAvagrAhakatayendriyajanitatvAt pratyakSameva / anyavastuviSayakajJAnaM tu pratyakSameva, niSedhanIyaghaTAderatiriktasya hi bhUtalAdejJAnamabhAvapramANAkhyAM pratipadyamAnaM vAtmakAbhAvaparicchedakaM tviSTa
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 pramANaparibhASAmeva / etena -- "na tAvadindriyeNaiSA nAstItyutpAdyate mtiH| - bhAvAMzenaiva saMbandho yogyatvAdindriyasya hi"||1|| ... iti zlokavArtikaM nirastam / yattu-"meyo yadvadabhAvo hi mAnamapyevamiSyatAm / - bhAvAtmake yathA meye nAbhAvasya pramANatA" // 1 // - ityuktaM bhaTTena tadapyasAram , bhAvarUpeNa pratyakSeNa nA'bhAvo ghedyate iti pratijJAyAcitrabhAnuranuSNa itivad anyAsaMsRSTabhUtalagrAhiNA pratyakSeNa bAdhitatvAt , gaganatale patrAdInAmadha:pAtAbhAvena vAyupatyayasamutpAdAt, bhAvAdanalAdeH zItAbhAvapratIteH, sarvAnubhavasiddhatvAt / na cAyaM niyamo yo yathAvidho viSayaH sa tathAvidhenaiva pramANena paricchinno bhavati, yathA rUpAdibhAvo bhAvarUpeNa pratyakSeNeti, abhAvasya mudrAdihetutvAbhAvaprasaGgAt ; zakyaM hi vaktuM yo yathAvidhaH sa tathAvidhenaiva kriyate, yathA ghaTAdibhAvo mRtpiNDAdinA, abhAvazca ghaTapradhvaMsastasmAdabhAvenaiva asau karttavyo bhvtiiti| pratyakSabAdhastu anyatrApi tulya eveti nAsti kazcidbhAvAMzAdabhinnamabhAvAMzaM paricchindat pratyakSAdivyatiriktamabhAvaviSayamabhAvapramANamiti / yadA''cakSmahi"dedIpyate sadasadAtmakavastubodhe 'dhyakSAdikaM kimavaziSyata Adriyadhve / yasminnabhAvamititAmayi ! cintayadhvaM nAsti svatantrapadavIM punareSa vibhrat" // 1 // 3 // atha pratyakSa lakSayati sAkSAtkaraNaM pratyakSam // 4 // atra pratyakSa lakSyam , sAkSAtkaraNatvaM tasya lakSaNam /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| 27 pramANasAmAnyasvarUpaM yathArthajJAnaM sAkSAtkaraNaM cet tatsatyakSamityarthaH, sAmAnyalakSaNAnuvAdena vizeSalakSaNavidhAnAt , tathAca pratyakSaM sAkSAtkaraNayathArthajJAnaM bhavati pratyakSatAyAstathaivopapatteH / asAkSAtkaraNaM hi anumAnAdijJAnaM na pratyakSamiti sAkSAkaraNayathArthajJAnasyaiva pratyakSatvasiddhiH / nanu sAkSAtkaraNamiti ko'rtha iti ? / ucyate, sAkSAtkaroti ayaM nIlaH, surabhirgandhaH, mRdulaH sparzaH, tAraH zabdaH, madhuro rasa ityevamanumAnAdyatirekeNa idaMrUpatayA paricchinatti viSayamaneneti sAkSAtkaraNaM tathAbhUtaM jJAnaM pratyakSamityarthaH; sAkSAtkaromItisArvalaukikAnubhavasiddhajJAnatvavyApyajAtimattvaM vA pratyakSatvam / prabhupAdAH zrIhemasUrayastu "vizadaM pratyakSam" iti pratyakSaM lakSayitvA pramANAntarAnapekSatvaM vaizadyamityapi paricaskruH / iha ca pratyakSalakSaNazUnyaM tadvadAbhAsamAnaM pratyakSAbhAsaM taccAbhidhAsyamAnapAramArthikasAMvyavahArikarUpapratyakSavizeSAbhAsodAharaNairevodAhRtamavaseyam / / 4 / / - idAnIM pAramArthika-sAMvyavahArikabhedena dvividhasya pratyakSasya AdyaM pAramArthikasvarUpaM prakAzayati-- AtmamAtrA'pekSaM pAramArthikam // 5 // pratyakSamiti varttate, indriyA'nindriyaparihAreNa AtmamAtrasya apekSA yasyotpattau tadAtmamAtrApekSam , paramArthe bhavaM pAramArthikaM kSaya-kSayopazamavizeSazAlinaM hyAtmAnamevA'pekSyaitadudayaH / pAramArthikapratyakSasvarUpavihInastadvadAbhAsamAnaH pAramArthikamatyakSAbhAsaH, udAharaNamagre draSTavyam // 5 // pAramArthikapratyakSabhedAnAhakevala-manaHparyAyA-'vadhayastadvidhayaH // 6 // tasya pAramArthikapratyakSasya vidhayaH prakArAH, kevalajJAnam ,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 pramANaparibhASAmanaHparyAyajJAnam , avadhijJAnaM ceti tryH||6|| : tatra kevalajJAnasya svarUpamAviSkaroti__ yogAd ghAtikarmaprakSaye sarvadravya paryAyagocaraM kevalam // 7 // .. yogaH samyagdarzana-jJAna-cAritrANi tasya dIrghakAlanirantarasatkArA''seritasya prakarSaparyante dhyAnavizeSeNa jJAnAvaraNadarzanAvaraNa-mohanIyA-'ntarAyarUpANAM caturNAmAtmano mUlakharUpahananAd ghAtizabdena vyapadezyAnAM karmaNAM prakarSeNa sarvathA kSaye dhvaMse sati sarvANi dravyANi paryAyAzca gocaratvena viSayatayA santi asminniti indriyAdisAhAyakavirahAt, sakalavastuviSayatvAt , asAdhAraNatvAcca kevalAbhidhAnenAbhidheyaM jJAnamAvirbhavati / yadAhuH zrIjinabhadragaNi-kSamAzramaNapUjyapAdAH "aha savvadavvapariNAmabhAvavinnattikAraNamaNaMtaM / / sAsayamappaDivAI egavihaM kevalannANaM" // 1 // iti na cAsaGgato jJAnAvaraNAdyabhrapaTalApagame kevalaprakAzasvabhAvasyA''tmano lokAlokAvagAhanasvabhAvaprakAzaprasaraH, na cAsambhavaM prakAzakhabhAvasyApyAtmanaH candrAkode rajo'bhrapaTalAdibhiriva jJAnAvaraNAdikarmabhirAvaraNam / nAnupapannazca balavatA dhyAnavizeSeNa vAyunevAmISAM pralayaH, nAyuktazcAnAderapi karmaNaH svarNamalasya kSAramRtpuTapAkAdineva pratipakSabhUtayogaviziSTAbhyAsena parikSayaH / nyAyyaM ca amUrtasyApyAtmano'mU yAzcetanAzaktemadirAdineva karmabhirAvaraNamiti / / __ nanu lokAlokAvabhAsinA tAdRzajJAnena sarvajJatAyAM kiM pramANam / mAnAdhInA hi meyasiddhiH, mAnAnapekSavastvabhyupagame gaganakusuma-kUrmaroma-naraviSANAderapyabhyupagamaprasaGgaH // 7 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| 29 na ca prakRte pramANaM kizcitpratibhAtItyata AhaprameyatvAderbAdhakAbhAvAcca tasya siddhiH||8|| tasya kevalajJAnasya siddhiH, asamAsastatpadasyottaratrAnuvRtyartham , sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacit pratyakSAH prameyatvAd, ghaTavat, ityAdyanumAnaM tAdRzakevalajJAnasAdhanadhIram / na hi sAmAnyapramitiviSayatA pratyakSapramAviSayatvaM vyabhicarati , dRzyate hi anumAgocarodhUmadhvajAdiH kasyacidadhyakSagocarastathaivAnumAdipramAviSayatvaM paramANvAyatIndriyabhAveSu kasyacit pratyakSaviSayatAmapi sAdhayediti kimunnyAyam / __ AdipadAt , AkAzAdau parimANAtizayeneva prajJAyA atizayenApi kacidavazyaM bhavanIyaM vizrAntimatA, yatra ca niratizayaprajJAsiddhiH sa eva sarvajJa ityAdipramANAnyabhyUhyAni / yaduktamasmAbhiH "sarvazaM pratiSedhayan ka bhagavan ! mImAMsako dhAvitaH syAdevAtizayo dhiyaH parimiterAkAzavad vizramI / sAmAnyapramiteH punarviSayatA pratyakSadhIgocarIbhAvasyA'vyabhicAriNIti sakalajJasyopapattAvapi" // 1 // atha prenApi bAdhakena tAdRzajJAnapratikSepaH kAsitaH prekSAdakSeNa so'pi netyAha "bAdhakAbhAvAt" iti / nanu kimatra bAdhakamabhipretaM pratyakSa vA, anumAnaM vA, Agamo vA ? Aye, sAMvyavahArikaMvA pAramArthikaM vA / pAramArthikamapi avadhirvA manaHparyAyo vA kevalaM vaa| nAdyau, tayoHkrameNa rUpimanogocaratvena tasya bAdhAyAmadhI; ratvAt , kevalasya bAdhakatve tu kevalameva pratyapapidat / sAMvyavahArikamapi mAnasamaindriyakaM vaa| nAdyam , tasya sukhAdimAtraviSayatvAt / dvitIye tu idAnImatra tad bAdheta sarvatra sarvadA vA ? / Aye na no vivaadH| dvitIye'pi sarvadezakAlAnAkalayya tad
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ' pramANaparibhASAbAdheta, itarathA vA? Aye svavacasaiva sarvajJatAsiddhiH, dvitIye na hi sambhavati sakaladezakAlAkalanavikalasya tasya taadRshjnyaanaabhaavprtyaaynpttimaa| apica saMvidAmindriyAgocaratvAta , aindriyamadhyakSaM sakalapratyakSasya vidhau niSedhe vA mUkameva varAkamiti / - nApyanumAnaM tadbAdhakaM dharmigrAhakapramANAbhAve'numAnA'pravRtteH, dharmigrAhakapramANasadbhAve tu tenaiva tasya bAdhakasya bAdhitatvAt kuto bAdhakAnumAnotthAnasambhavaH ? / atha vivAdAdhyAsitaH pumAn sarvajJo bhavituM nArhati vaktRtvAt , puruSatvAd vA rathyApuruSavadityanumAnena sarvajJatAM nirAcikIrSeH / tadapyasat , pramANaparidRSTArthavaktRtvasya tatra hetUkAre tAdRzavaktatvasya sarvajJa eva bhAvena hetorvirodhAghrAtatvAt , asadbhUtAryavaktRtvasya hetUkRtau siddhasAdhyatAnuSaGgAt , vaktRtvasAmAnyasya hetUcikIrSAyAM sandigdhavipakSavyAvRttikatvena hetoranaikAntikasvAt / evaM puruSatvamapi rAgAdyadRSitaM hetUkRtaM tadA virodhaH, viparItaM cet siddhasAdhanam , puruSatvasAmAnyaM tu pUrvoktavaMdanakAntikam / ... ." Agamo'pi yadi sarvajJapraNItastadA kutaH svAzrayabhaJjakaH / viparItastvapramANameva, apauruSeyaM tu vacanaM sambhavatyeva na / yattUktaM codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmaM sthUlaM vyavahitaM viprakRSTamevaMjAtIyakamarthamavagamayituM zaknoti, nA'nyat kiJcanendriyamiti / codanA cApauruSeyatvena puruSagatAnAM doSANAmapravezAt pramANameva / - yadAha- "zabde doSodbhavastAvad vaktradhIna iti sthitam / . tadabhAvaH kacittAvad guNavadvaktRkatvataH // 1 // tadguNairapakRSTAnAM zabde sakrAntyasambhavAt / / .
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / yadvA vakturabhAvena na syurdoSA niraashryaaH||2|| doSAH santi na santIti pauruSeyeSu cintyate / vede karturabhAvAttu doSAzakaiva nAsti naH" // 3 // iti tattuccham-apauruSeyavacanAsambhavAt , ucyate, sthAnakaraNAbhighAtapUrvakaM puruSeNa pratipAdyate iti hi vacanaM tatkathamapauruSeyaM bhavati, tadidaM parasparaM vyAhatamapauruSeyaM ca vacanaM ceti / na cAmUrtasya sato'pi adarzanaM nA'yuktamiti yuktaM pramANAbhAvAt , abhivyaJjakavazAt zabdazravaNameva pramANamiti cen| maivam , janyatve'pyupapatteH, ekazabdAbhivyaktyai sthAnakaraNAbhighAte itareSAmapi taddezyAnAM teSAmabhivyaktiprasaktezca / na ca zabdAnAM pratiniyatavyaJjakavyaGgyatA zakyA vaktuM vyaGgayAntareSu tathApratyayA'bhAvAt / "gRhe dadhighaTIM draSTumAhito gRhamedhinA / apUpAnapi taddezyAn prakAzayati dIpakaH" // 1 // iti punaranubhavAt , yadAha munikaNAdaH- "abhivyaktI 'doSAt" iti / kizca zabdo yadi vyaGgayo bhaved na tarhi caitro vaktItyevamAto'pi caitrastathAbhUtena zabdena anumitaH syAt , na hi bhavati pradIpAdiya'Jjako ghaTAdivyaGgayenA'numAgocaraH / iti yuktiriktameva vacanasyA'pauruSeyatvam / apica, pramAyAH jJAnasAmAnyahetvatiriktahetvadhInatvena vede'pi guNAzrayaH kazcitpuruSavizeSo'vazyaM mAnanIyaH, na cAsiddhaM jJAnahetvatiriktahetvadhInatvam , jJAnavizeSatvAdihetunA apramAvat , pramAyAmapi tatsiddheH, yadi ca jJAnasAmAnyahetumAtrAdhInA pramA syAt , apramApi pramA syAt asti hi tatra jJAnasAmAnyasAmagrI anyathA jJAnatvameva jahyAt / tathA ca zAbdapramAyAmapi tAdRzaguNAzrayaHkazcitpuruSaH siddhisaudhamArohati / na ca zabde vipralipsAdyabhAve vaktaguNApekSA nAstIti yuktaM vaktuM guNAbhAve tadaprAmANyasya vaktRdo
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 pramANaparibhASA - pApekSA nAstItyapi suvacatvAt, aprAmANyaM prati doSANAmanvayavyatirekau bhavata iti cet ? / na, prAmANyaM pratyapi guNAnAM tayoH sattvAt, nanu pauruSeyaviSaye iyaM bhavatu vyavasthA, apauruSeye tu do* SanivRttyaiva prAmANyamiti ced, na / guNanivRcyAprAmANyasyApi sambhavAt, tasyA aprAmANyaM prati, sAmarthya nopalabdhamiti ced, doSanivRtteH / prAmANyaM prati sAmarthya kopalabdhamityucyatAm ?, lokavacasIti cet, samAnaM tadaprAmANye doSA eva kAraNaM guNanivRttistu avarjanIyasiddhasannidhiriti cet, prAmANyaM pratyapi guNeSu tulyametad guNAnAM doSotsAraNaprayuktaH sannidhiriti ced, doSANAmapi guNotsAraNaprayukta ityastu / niHsvabhAvatvamevamapauruSeya vedasya syAditi cedAtmAnamupAlabhakheti vacanamAtraM pauruSeyameva kakSIkarttavyaM tathaiva sarveSAmanubhavasiddheriti kRtamadhikena / iti sAdhakapramANasadbhAvAd bAdhakAnavakAzAccA'vyAhataprasarA sarvajJasiddhiriti / uktatrizlokI tu guNapadasthAne doSapadaM doSapadasthAne ca guNapadaM prakSipyocitapAThA / na cAnupalambhamAtrasya sarvajJAbhAvasAdhakatvam ; tasya prAMgeva pratikSepAd, yogyAnupalambhastu prakRte nAsti nAtastatastadabhAvasiddhiH, sarvajJajJAnasya cAtIndriyatvAt ; nA'zucyAdidarzanatadrasAsvAdanadUSaNa samavatAraH / atIte kAle cADatItaM yathA-varttiSTa, bhaviSyati ca yathA bhaviSyati, varttate ca yathA varttamAne, tathaiva traikAlikArthAnAM yugapadadhigamo bhavati sarvavidaH, nAnupapannaH khalu sAmAnyena svabhyastasakalazAstrArthasyeva azeSavizeSakalitasarvavastUnAM yugapatpratibhAsa iti sAmAnyataH sarvajJasiddhAvapi aneva sarvajJapadavImalaGkartumalaM nirdoSatvAt / na cA'yamasiddhaH pramANA'virodhivAktvena tasya siddheH / na cedamanupapannaM tadabhimatAnekAntatattvasya pramANenA'bAdhAt / taduktam --
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / "satyamevAsi nirdoSa yukti-zAstrA'virodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na vAdhyate // 1 // tvanmatAmRtavAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / AptAbhimAnadagdhAnAM kheSTaM dRSTena bAdhyate " // 2 // 33 itare tu AgamA nyAyazRGkhalA vikalatvAt pUrvAparavirodhadurgandhatvAt, lokaviruddha hiMsAdiduSTakarmopadezAccA''gamAbhAsA eveti sutarAM tatpraNetAraH kSudrabuddhaya iti spaSTaM prekSArUpANAM cetasi jAgRyAt / yadAha kalikAlasarvajJo bhagavAn zrIhemacandraH "hiMsAdya satkarmapatho-padezAdasarvavinmUlatayA pravRtteH / mRzaMsa durbuddhiparigrahAcca brUmastvadanyAgamamapramANam" // 1 // zruti-smRtItihAsa-purANeSvapi tIrthAntarAdhipAnAM caritrasya pRthagjanebhyo'pi kutsApadarUpeNopalambhAt, sarvajJasampadAsampannatvAbhimAnastatra vinA mahAmohavilasitaM kimanyaddhetuko " vaktavyaH // anena ca sRSTeranyathAnupapacyA paramezvaraM prasAdhayatAM pareSAM suvyakta eva pratibhApramAdaH / na hi paramezvaro'pi jagannirmAtuM kulAlavad vyApipartti, niSprayojanatvAt / prayojanavato hi sambhavati pravRttiH, kRtakRtyasya nirdoSasya anantajJAnAmbhodhau ramamANasya vItarAgasya paramezvarasya kiM pariziSyate, yadarthaM jaganirmANe pravartteta / atha kAruNyena jagatsRSTirityabhiprAyaH so'pi na yauktikaH, paraduHkhaprahANecchA hi kAruNyam, tataH sargAtprAg jIvAnAmindriyaviSayazarIrAnutpattau svataH siddhe duHkhAbhAve kasya prahANecchA nAma kAruNyaM saMghaTeta ?| sarvottarakAle duHkhinaH prANinaH samavalokya kAruNyAbhyupagame tu parasparAzrayAvatAraHkAruNyena hi sRSTiH sRSTitaca kAruNyamiti svArthakAruNyAbhyAM 5
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 pramANaparibhASA - vyAptatvAt prekSapravRtteH, tadekatarasyApi cezvare'sambhavAt, vyApakAnupalambhena jagatsRSTirnopapadyate mahezituH / yadAhuH paramezvaraM stuvantaH zrIhemacandraprabhupAdAH" adehasya jagatsarge pravRttirapi nocitA / na ca prayojanaM kiJcit svAtantryAnna parAjJayA // 1 // krIDayA cetpravarteta rAgavAn syAt kumAravat / kRpayA'tha sRjettarhi sukhyeva sakalaM sRjet // 2 // duHkha - daurgatya - duryonijanmAdikkezavihvalam / janaM tu sRjatastasya kRpAloH kA kRpAlutA 1 // 3 // karmApekSaH sa tu tarhi na svatantro'smadAdivat / karmajanye ca vaicitrye kimanena zikhaNDinA ? // 4 // atha svabhAvato vRttiravita mazituH / parIkSakANAM tarhyeSa parIkSAkSepaDiNDimaH || 5 // sarvabhAveSu karttRtvaM jJAtRtvaM yadi saMmatam / mataM naH santi sarvajJA muktAH kAyabhRto'pi hi // 6 // iti "IzvaraH prerakatvena karttA kaizvidiSyate / acintya cicchaktiyukto'nAdisiddhava sUribhiH // 1 // jJAnamapratighaM yasya vairAgyaM ca jagatpateH / aizvarya caiva dharma sahasiddhaM catuSTayam // 2 // ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukha-duHkhayoH / Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA // 3 // anye tvabhidadhatyatra vItarAgasya bhAvataH / itthaM prayojanAbhAvAt kartRtvaM yujyate katham 1 // 4 // narakAdiphale kAMzcit kAMzcit svargAdisAdhane / karmaNi prerayatyAzu sa jantUnkena hetunA / // 5 // svayameva pravarttante sattvAta citrakarmaNi / nirarthakamihezasya kartRtvaM gIyate katham // 6 // -
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| 35 phalaM dadAti cet sarva tatteneha pracoditam / aphale pUrvadoSaH syAt saphale bhaktimAtratA // 7 // Adisarge'pi no hetuH kRtakRtyasya vidyate / pratijJAtavirodhitvAt svabhAvo'pyapramANakaH // 8 // karmAdestatsvabhAvatve na kizcid bAdhyate vibhoH / vibhostu tatsvabhAvatve kRtakRtyatvabAdhanam // 9 // tatazcezvarakartRtvavAdo'yaM yujyate param / samyagnyAyA'virodhena yathAhuH zuddhabuddhayaH // 10 // IzvaraH paramAtmaiva taduktavratasevanAt / yato muktistatastasyAH kartA syAd guNabhAvataH // 11 // tadanAsevanAdeva yatsaMsAro'pi tattvataH / tena tasyApi kartRtvaM kalpyamAnaM na duSyati // 12 // kartA'yamiti tadvAkye yataH kessaashcidaadrH| atastadAnuguNyena tasya kartRtvadezanA // 13 / / paramaizvaryayuktatvAd mata Atmaiva veshvrH| sa ca karteti nirdoSaH kartRvAdo vyavasthitaH" // 14 // iti shriimdbhgvddhribhdrmuuripuujypaadvdnaarvindnirgldvcnmkrndsndrbhH| etena bhU-bhUdharAdikaM buddhimatkartRkaM kAryatvAd ghaTAdivadityanumAnaM parakIyaM vyAptyasiddhivirodhAdidoSAghrAtatayA'nAdaraNIyam , nityamuktAtmezvaraH pratikSiptazca, prayogazca-na nityamukto bhavitumarhatIzvaro muktatvAd, anyamuktavaditi / bandhApekSayA ca muktavyapadezaH, tadrahite tu nAsau sambhavati gaganavat , ityahaneva tAdRzaniratizayaprajJAmalaGkariSNuH paramezvarapadavImadIdharattasmAt / "dhyAtavyo'yamupAsyo'yamayaM zaraNamiSyatAm / asyaiva pratipattavyaM zAsanaM cetanA'sti cet" // 1 // iti // 8 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASAnanu pratipadyAmahe tAdRzaniratizayajJAnasubhagamarhatparamezvaram / audArikazarIraM bibhrANo'pyasau kavalAhAre vyApipattIti punaH kA vAcoyuktiH ? / na hyanantavIryasya kRtakRtyasya bhagavataH kavalAhAre kizcitprayojanaM pshyaamH| na ca niSprayojanA pravRttiH saGgacchate prekSAvatAm na cAhArAdAnanidAnaSaTakamadhye ekasyA'pi bhagavati sambhavasambhAvanA; na cAsati kAraNe kAryotpAdo'tiprasaGgAt / na cAhArAnAdAne prANavRttirna sambhavati bhagavataH, anapavAyuSTvAt , anantavIryatvAcca, anena saMyamAderapi AhArakAraNakatvAbhidhAnaM mandameva, sarvajJo'pi kRtakRtyo'pi bhagavAnAhAramAhArayatIti mahatkutUhalamityabhipreyuSo namATAn prabodhayitumAha avirodhI kavalAhAraH // 9 // tasyeti varttate uttaratra ca tasya kevalajJAnasya avirodhI kavalAhAraH, na hi kevalajJAnena kevalAhAro virodhamAvibharti yena kevalajJAnasadbhAvadazAyAmaudArikazarIrabhRto'pi bhagavataH kavalAhArapratiSedho nyAyyaH syAt , tathAhi- sAkSAt kavalAhAraH kevalajJAnena virodhamAvibhartiH svavyApakAdivirodhadvArA vA ? / na tAvadAyaH, na hyasti sambhavaH kavalaprAptinaM bhavet kevalinaH, prAptAnapi vA kavalAn na pArayedAhartum , samartho'pi vA nAharet kevalapalAyanadvApareNeti, antarAya-kevalAvaraNayoH samUlaM bhagavatA nirmUlitatvAt / nApi dvitIyaH, kavalAhAravyApakavyAghAtAsambhavAt , tadvyApakaM hi zaktivizeSavazata udarakandarAkoNe kSepastasya ca kevalasadbhAve'pi nAsambhavasambhAvanA, vIryAntarAyakarmaNaH parikSINatvAda, tatra tatkSepahetoH zaktivizeSasya sambhavAt / kAraNavyAghAto'pi na vaktavyaH kAraNaM hi bAhyaM vA vyA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / hanyeta AntaraM vA ? / bAhyamapi bhojanIyaM vastu tadupakaraNaMpAtrAdi audArikazarIraM vA ? / na prathamaM yadi hi kevala jJAnena kavalanIyapudgalA virodhamAdadhIran tadA asmadAdijJAnenApi te na virudhyeraniti kA prtyaashaa?| na hi bhavati taruNataraNikiraNanikaraNa dhvAntapaTalaM virodhaM bibhrANaM pradIpAlokenApi tathA na bhavediti / na dvitIyam , tIrthezvarANAM hi pANI eva pAtram / anyeSAM sAmAnyakevalinAM tu svarUpamAtreNa pAtrAdikaM virodhi, mamakArAdidvArA vA ? / prathamastu,pUrvayuktyA pratyukta eva / mamakArastu nirmohatyena teSAM sambhavatyeva na / naca pAtrAdisadbhAve mamakArA'vazyambhAva iti vAcyam ?, zarIrabhAve'pi tadbhAvaprasaGgAt / audArikazarIraM tu virodhamAviSkurvANaM kevalotpattisamanantarameva nAmAvazeSIsyAt / ___Antaramapi kAraNaM zarIraM vA karma vA? / tatra, taijasaM zarIraM tu bhuktikAraNaM na virodhadhAraNadhIraM, tasya bhavadbhirapi tadAnIM teSAmupagamAt / karmApi ghAti, aghAti vA / Adye'pi, jJAnadarzanAvaraNe vA'ntarAyo vA moharUpaM vaa| na tAvadAdyo vikalpaH sundaraH, na hi te jJAnadarzanAvaraNamAtreNa caritArthe kavalAhArakAraNatvena zakanIye vaktum / na dvitIyaH pratyutAntarAyaviraha eva kavalAdanakAraNam , antarAyavirahe ca tatra bhavatAmapi na vaimatyam / . moho'pi bubhukSAlakSaNaH, sAmAnyena vA / prathame, sarvatrApyasau kAraNamasmadAdAveva vaa?| nAyaH, na hIcchApUrvikA sarvA kriyA sambhavatItyasti niyamaH / nanveSa darzayAmi pramANaM, yA yA cetanakriyA sA sA icchApUrvikA, yathA sampratipannA tathA ca kevalini bhujikriyA tasmAtsApIcchApUrvikA, bhavati hi prathama jAnAti tata icchati anantaraM yatate tataH karotIti sArvalokiko'nubhavaH ? / etadasAram , supta-pramatta-mUJchitAdikriyAbhiyabhicArAt / svavazacetanakriyAyA icchApUrvakatvaniyamAGgIkA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 pramANaparibhASAro'pi kevaligatagati-sthitiprabhRtikriyANAM nirIhatvapUrvakatvena bhavatAmapyabhimatatvAt svvcsaivotthitptitH| asmadAdAviti vikalpe tu siddhasAdhyAH smaH / sAmAnyena mohasya kAraNatve gati-sthityAdiSvapi tasya kAraNatvaM vaktavyam , evaM ca tIrthezvarANAM tIrthapravRttiH kutaH syAt ?, iti cintanIyam , mohAyabhAvena teSAM gamanAdikriyAnupapatteH / atha tatra gatyAdikamaiva kAraNam , hanta ! tarhi kavalAhArepi vedanIyAdikamaiva kAraNaM na moha iti kimanyAyyam , tasya bhavadbhirapi tatra svIkArAt / na ca svIkRtamapi tattatra dagdharajjusthAnikamiti na kAryAnuguNamiti zakyaM vaktum , AgamAbhAvAt ; Agame'tyantasAtodayasya kevalini pratipAdanAt ; yuktirapi, yadi ghAtikarmakSayAt kevalajJAnAdikamudiyAt , etAvatA vedanIyAzudbhavAyAH kSudhaH kimAyAtaM yenA'sau nA''viHsyAt ?, sAtAsAtayorantarmuhUrtaparivarttamAnatayA sAtodayavad asAtodayo'pi bhagavatyastyeva, iti satyapi anantavIryatve bhavatyeva kSududbhavapIDAdi, pariniSThitArthaH punarbhagavAnadaH kathaM vRthA saheteti prekSaNIyam / ___api ca audArikazarIrasthitiH kathaM kavalAhAramantareNa kevalinaH sambhavati ?, anantavIryatvena taM vinApi tadupapAdane chadmasthAvasthAyAmapi kavalAhAro na karaNIyaH syAt tadAnImapi anantavIryatvacakAsanAt "ekAdaza jine" iti ca vAcakamukhyapAdA api muutryaamaasivaaNsH| kSutpipAsAdInekAdaza parIpahAn bhagavati kevalini abhyupajagmuH, vedanIyasya dagdharajjusthAnikatve kathameSo'bhyupagamazcaturasraH syAditi cintyam / "teSAM tatropacAreNa pratipAdanAt- upacAranimittaM ca vedanIyasadbhAvamAtram" iti jajalpa prbhaacndrH| tanmithyA; mukhyArthavAdhA'bhAve upacArasyA'sambhavAt / yattu anantasukhA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nyAyAlaGkArAlaGkRtA / SnupapattiM kalAhAre doSamAhuH, na hi kSududbhavapIDAvyatirekeNa kavalAhAraH, na ca satyAmamuSyAmupapattimatyananta sukhazrIriti, tadapyasAram ; anantasukhavacce pramANAbhAvAt, mahAvIraparameziturgozAla nirmuktatejolezyAmabhavAnutApa lezAnubhavaspa spaSTamAgame prakaTanAt ; svAbhiniviSTArthapratikUlAgamasya aprAmANya svIkAre'tiprasaGgAt ; yuktiparicumbita nirvAdhAbhyupagame viduSAM pakSapAtAt, jJAnAdiguNasaGgataM tvanantasukhaM bhagavati bhAsata eva yadAhurmahAtArkika zrIyazovijayagaNayaH - 39 "anantaM ca sukhaM bharturjJAnAdiguNasaGgatam / kSudhAdayo na bAdhante pUrNa tvasti mahodaye" || 1 || iti yattu bhavopagrAhiNAM karmaNAM kevalini dagdharajjukalpatvAbhidhAnamAvazyakavRtyAdau zrUyate tattu sthitizeSAdyapekSamavagamanIyaM na tu rasApekSayA, aparathA sUtrakRdvRttivirodhaprasaGgAt, asAtAdiprakRtInAma sukhadatvAbhidhAnamapyAvazyaka niryuktyAdau ghAtikarmodbhavabahuta sukhavilayenAlpasyA'vivakSaNAt itarathA bhavo - pagrahAnupapatteH / yadAvabhASANAsta eva " "dagdharajjusamatvaM ca vedanIyasya karmaNaH / vadanto naiva jAnanti siddhAntArthavyavasthitim // 1 // puNyaprakRtitIvratvAdasAtAdyanupakSayAt / sthitizeSAdyapekSaM vA tadvaco vyavatiSThate" // 2 // iti etena cAghAtIti vikalpo'pi nirasto draSTavyaH, tathAhikimaghAtikarma nAmakarmabhedaH, AhAraparyAptiH, uta vedanIyam 1 | na dvayamapyetat pratyekaM tathAyuktaM tathAbhUtAhAraparyAptinAmakarmodaye hi vedanIyodaya pravalajvaladaudaryAnalaparitapyamAnaH pumAn AhAramAdriyata iti dvayamadhyetat samuditaM tatra kAraNam, kintu
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA ke lajJAnena saha na virodhamAdhatte kevalini bhavadbhirapi tadurIkArAt / na ca mohasahakRtaM tat tatra kAraNaM, gatyAdikarmaNAmivA'muSyA'pi mohasAhAyakarahitasyaiva tatra tatsAdhakatvAt / iti na kevalini kevalena kizcit kAraNaM vyAhatamasti, nApi tatkAryam / na ca kavalAhAre rasanendriyodbhavaM matijJAnaM virudhyate, tAvanmAtreNa tadabhAvAt ; itarathA suravisaranirantaraparimuktakusumaparimalAdisambandhAd ghrANendriyajJAnamapi prakaTIsyAt / na ca dhyAnavighno'pi sambhavati anyathA gamanAdipariNAmabhAve'pi tdaaptteH| na ca paropakArapratibandhaH, tRtIyayAmamuhUrta eva teSAM bhukteH svIkArAt zeSamazeSakAlaM tatsambhavAt / na ca visUcikAdivyAdhyudayaH, parijJAya hitamitAhArAbhyavahArAt / na ca jugupsitaM purISAdikarma syAditi vaktavyam ? / etAvatA hi kSutkSAmakukSIbhavanIyamiti kaimo nyaayH| yo hi yasya svabhAvaH, asAvamumAviSkuryAdeva, na ca kevalena tdvirodhsiddhiH| ____ kizca jugupsApi kasya samApadyateti vaktavyam ?, na tAvad bhagavatastasya nirmohatvAt / athAnyeSAm , evaM tu surAsurendrasamAkulAyAM pariSadi bhagavato nAgnyaparidarzanenApyasau teSAM durvaaraa| sAtizayatvAdbhagavato na ko'pi tannAgnyaM paridraSTumadhISTe iti cet purISAdikarmaNyapi tathaiva pratipattavyam / taduktam"AhAranIhAravidhistvadRzyazcatvAra ete'tizayAH sahotthAH" / ___ iti; sAmAnyakevalinAM tu viviktapradeze tadvidhAnAd na dossH| mohanIyasamutthe tu nidrA-riraMse mohanIyaM prakSINavato bhagavataH kutaH sambhavataH ? / nAtaH kAryavyAghAto'pi kazcitsAvakAzaH / na cA'nantavIryavato'lpIyasI kSudakizcatkareti mataM samyak pramANA'bhAvAt , loke spaSTa vyabhicAradarzanAt / na caivaMvidhameva vapurbhagavato yatkSutpIDayA bAdhitaM na bhavati,
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / kSutpIDayA pIDitaM bhavati bhagavadvapurvapuSTvAd asmadAdivapurvat : iti pratipakSAnumAnena pratikSepAt / itthaMcAhAranidAnaSadkamadhye ekatamasyApyasiddhatvodbhAvanamapAkRtam , paryAptivedanIyodayAhArapAkanimittataijasazarIrAdikavalAhArasAmagrIsadbhAvasya prAgeva pratipAdanAt , ata eva niSprayojanatvaprayuktaH pratiSedho'pi kavalAhArasya pratiSiddha eveti sAdhakapramANasadbhAvAd bAdhakAnavakAzAcca samupapannaH kavalAhAraH kevalinAmiti / uktaM cA'smAbhiH"bhukti kevalinaH samAkalayato'pyaudArikaM bhUghanaM sattve vedanakarmataijasavapuHparyAptihetorapi / vyAsedhan yadi vedyakarma nigaded nirdagdharajjusthitItyetanAgamikaM bhaveditarathA kasmAd bhavopagrahaH ?" // 1 // 9 // atha kevalajJAnasyA'dhikAritvaM vyanaktiadhikAriNau puMstriyau // 10 // tasya kevalajJAnasyA'dhikAriNau pumAn strI ca, ubhayatrApi tatsAdhakasAmagrIsadbhAvasambhavAt / "iko vi namukkAro jiNavaravasahassa vaddhamANassa / saMsArasAgarAo tAreiM naraM vA nArI vA" // 1 // ityAgamenApi puruSatulyakakSatayA striyaH kevalajJAnAdhikAritvapratipAdanAt / na cAyamAgamo bhavadIyo'smAn pratyapramANaM bhavato yajJAnuSThAnA''gamavaditi subhASitam / aprAmANyaprasAdhakanyAyA'bhAvAt / yattu " ayaM hi tAvaniyamo'sti yadvedasya mokSahetuparamaprakarSaH, tadvedasya saptamapRthvIgamanakAraNA'puNyapraka rSo'pyastyevetyUce prabhAcandraH, tadvAlavilasitam / evaMvidhA'vinAbhAvasya pramANA'parisparzitvAt ; itarathA yadvedasya saptamapRthivIgamanakAraNA'puNyaprakarSastadvedasya mokSahetuparamaprakarSa itye
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 pramANaparibhASA vamapi niyamasyA'bhyupagamaprasaGgAt / napuMsakAdimokSaprAptedhikatve tvanyatrA'pi samAna eva strIjanamokSAbhAvaprasaGgo bAdhakaH / na cAsAviSTa eva anyatrA'pi tathAprasaGgAt / - vayaM tvekataramapyanayorniyamaM nAGgIkurmaH, svAbhinivezitArthA'nuguNaniyamamaGgIcakruSo bhavataH prati punarviparItArthAnukUlaniyamamApAdayAmaH, bAdhakatvamabAdhakatvaM ca nyAyamArgAnuvidhAyi, nyAyaparicumbito hyartho'nupapadyamAno bAdhako bhavati, tatra ca napuMsakAdimokSaprAptyabhAvasya nyAyyatvamubhayavAdyavivAdAdanupayuktaparAmarzam , tadanupapattizca tato bhavatyeva bAdhAvahA / strIjanamokSAnupapattyApi tadAnImeva bAdhikayA bhavitavyaM yadA strIjanamokSa upapattipadavIM nyAyamahArAjaprasattita Avizet , evaM caiSa eva sAmprataM yuktacintanaH, tathAhi-striyastAvat kevalajJAnaM parabrahmamahodayo vA samyagdarzanAdisAmAgyabhAvena, viziSTasAmarthyA'sattvena, puruSAnabhivandanIyatvena, amaharddhikatvena, mAyAprakarSavavena vA'sambhaviSNuriti / na tAvadAdyaH, vaktavyaM hi kinnibandhanastAsAM tadabhAvaH ?, cIvara parigrahavattvena cAritrAbhAvAditi cet , atrApi praSTavya AcakSItA''yuSmAn parigrahatvaM cIvarasya kinivandhanam ?, zarIrasamparkamAtreNa paribhujyamAnatvena, mUrchAhetutvena vA ? | prathame kSityAdinA'pi zarIrasamparkeNa parigrahitvaM na syAditi kA pratyAzA ? | dvitIye paribhujyamAnatvamamUSAmazakyatyAgatayA vA gurUpadezAdvA / na tAvadAdyaH pakSaH, sampatyapi hi prANAnapi saMtyajantyo yAH paridRzyante tAsAmaikAntikA''tyantikA''nandasampadarthinInAM bAhyavIvaraM prati kA nAmA'zakyatyAgatA ? / dvitIyapakSo'pi manda eva, yato vizvajanInena vizvaguruNA sarvavidA bhagavatA mumukSupakSmalAkSINAM yadeva saMyamopakAri tadeva cIvaropakaraNaM "no kappadi niggaMthIe acelAe hottae" ityAdinopAdezi pratilekhana-kamaNDalupramukhavata,
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 43 iti kathaM tasya paribhogAtparigraharUpatA / anyathA pratilakhenAdidharmopakaraNasyA'pi tatprasaGgAt / saMyamaparipAlanArthatvaM tUbhayatrApi samAnam / tRtIyavikalpo'pi pratilekhanAditulyakakSatayA vastrasya parigraharUpatvaM prasAdhayati, mUrchAzUnyasya tu saMyamapratipAlanArtha pratilekhanAdivadA''ttena cIvareNApi na kaacitksstiH| ___ yattu- " buddhipUrvakaM hi hastena patitavastramAdAya paridadhAno'pi tanmUrchArahita iti kazcetanaH zraddadhIta, tanvImAzliSyato'pi tadrahitatvaprasaGgAt" iti vabhASe prabhAcandraH, / tadasAram , pratilekhanAdAvapi hi sarvametat suvacaM bhavati / buddhipUrvaka cAmukasthAnamAgacchataH pUrvasthAnaM parijahataH kevalino'pi muuvittvprsnggH| avocAma ca pUrvasUtre sarvA kriyA mUrchApUrvikaiva bhavatIti niyamapratibhaGgam , nAtaH samyagdarzanAdisAmagyabhAvena tAsAM mokSo'nupapattimAn / viziSTasAmarthyAsattvamapi saptamapRthivIgamanA'bhAvena svIkriyamANaM mokSAprAptiprasAdhakatvena yadyabhipretaM tathAsati mokSagamanAbhAvena svIkriyamANaM tat saptamapRthvIgamanAbhAvamabhavyAnAM kiM na prasAdhayet ? / yattvAha prabhAcandraH-strINAM saMyamo na mokSahetuH, niyamenarddhivizeSAhetutvAnyathAnupapatteH, yatra hi saMyamaH sAMsArikalabdhInAmapyahetustatrAsau kathaM niHzeSakarmavipramokSalakSaNamokSahetuH syAdityAdi, tadapi pramattagItam , mASatuSAdInAM tadabhAve'pi mokSahetuviziSTasaMyamopalabdheH / na ca labdhInAM saMyamahetukatvamAgamikaM karmodayakSaya-kSayopazamo-pazamahetukatayA tAsAmAgame pratipAdanAt / tathAhi"udayakha yakhayovasamovasamasamutthA bahuppagArAo / evaM pariNAmavasA laddhIo havanti jIvANaM" / / 1 / / iti __ api ca sarvAsAM labdhInAmabhAvo'bhidhIyate strISu, kA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 pramANaparibhASAsAzcidvA niyatAnAm / nAdyA, cakravartyAdilabdhInAM kAsAzcideva tAsu pratiSedhAt , AmoSadhyAdInAM tu bhUyasInAmapi bhAvAt / dvitIye tu vyabhicAraH, puruSANAM sarvavAdAdilabdhyabhAve'pi viziSTasAmarthya svIkArAdakezavAnAmevAtIrthakaracakravartyAdInAmapi ca mokSasambhavAt / puruSAnabhivandanIyatvamapi na mokSapratikUlam , tIrthakarajananyAdInAM purandaranarendrAdibhirapi praNatAnAM mokSasambhavAt / api ca ziSyA apyAcArya bhivandyante iti te'pi nirvRtisampadaM nAsAdayeyuH / amahardikatvenetyapyasundaram , strINAmAdhyAtmikasamyagdarzanAdisamRddhisadbhAvAt ; bAhyAyAstu tIrthakaratvasampado gaNadharAdInAM cakravartitvAdisampadazcetarakSatriyANAmabhAvena teSAmapi mokSAnupapatteH / atha yA'sau puruSavargasya mahatI samRddhistIrthakaratvalakSaNA sA nAsti tArikhatyamahardikatvaM tatra nA'siddhamityAkUtam / tadapi na, strINAmapi paramapuNyapAtrabhUtAnAM kAsAzcittIrthakaratvA'virodhAt tadvirodhasAdhakapramANA'bhAvAt , etasyaivA'rthasyA'dyApi vivAdA''spadatvAt / mAyAdiprakarSastu nAradAdiSvapyaviziSTa evaM / na cAmI mokSAnahIM iti striyo'pi kathaM tathA bhaveyu taH puruSebhyo hInatvAd napuMsakavat strINAM na sambhavati mokSa ityAdyapi niyamapraNAlI strINAM mokSAbhAvaprasAdhanadhIrimANamAdadhAti / tadevaM sAdhakapramANasadbhAvAd bAdhakAnupalambhAcca nAsti strINAM mokSa iti vacanaM sAhasAtirekaM sUcayati / . ___evaM ca bhavadIya uktaniyamaH strIjanamokSalakSaNaprAmANikA'rthapratirodhitvenA'nupAdeya eva; na hISyate lohalekhyatvapArthivatvayoH sAhacaryaniyamaH pramANapakSapAtividvatpariSadA, pArthivasya vajrasya lohalekhyatvabAdhAt , evaM prakRte'pi strINAM mosAbhAvabAdhAd nAsau niyamaH samIcInaH / itarathA'smadApAditaviparItaniyamasyA'pi yukta eva syAdabhyupagamaH zrImatAm ,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / napuMsakAdimokSabAdhatvAtmAnamupAlabhedhvamiti // yadavadAma"striyo muktA na syurgamanavikalAH saptamabhuvA miti procAnAnAM bhavati viparIto na niyamaH / tathA cA'bhavyAderapi tadanuSaGgaH suduraso 'numAnaM siddhAnto'pi ca tadamRte khalvabhimukhaH" // 1 // 10 // nirUpitaM kevalajJAnam , idAnIM manaHparyAyA-'vadhI darzayatikSAyopazamiko manaHparyAyAvadhI // 11 // vIryAntarAyakSayopazamasahakRtena svasvAvaraNakSayopazamena manaHparyAyasyA'vadhezca samutpattirbhavati / nanu kSAyopazamikatvasya lakSaNatveneSTatve matizrutajJAnayorapi tatsadbhAvAdatiprasaGga iti cet / na,pArimArthikatvaviziSTakSAyopazamikatvasya tatrA'bhAvAt, tayorindriyAnindriyanimittotpAdatvena uktalakSaNapAramArthikatvasya virahAt / atra manaHparyAyajJAnasya saMyamavizuddhiprabhavatvAd na * viparyayaH / evaM ghAtikarmapralayasamutthatvAt kevalajJAnasyApi / avadhijJAnAbhAsaM tu bhavati yathA zivanAmno rAjarSerasaGkhyAtadvIpasamudreSu saptadvIpasamudrajJAnam , vibhaGgajJAnamapyasya nAmAntarameveti / nanvanayoH kaH prativizeSaH / ucyate, vizuddhikRtaH kSetrakRtaH svAmikRto vissykRtshcaanyorbhedH| tatra vizuddhikRto yathA- avadhijJAnAd vizuddhataraM manaHparyAya jJAnam : yAvanti khalu rUpANi dravyANi avadhijJAnI jAnIte; tAni vizuddhatarANi manogatAni manaHparyAyajJAnI jAnAti / kSetrakRto yathA avadhijJAnamaGgulasyA'saGkhyabhAgAdiSUtpannaM bhavati AsarvalokAd, mana:paryAyajJAnaM tu manuSyakSetra eva; svAmikRto yathA avadhijJAnaM saMyamino'saMyamino vA bhavati, manaHparyAya jJAnaM punaH saMyamina eva / tathAca manuSyANAmeva saMyamAdhikArAt ta eva tadadhikAriNaH;
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 pramANaparibhASA - avadhistu devanArakamAnuSatirathAM caturNAmapi saMbhavati, tatra cAdyadvayasya bhavapratyayaH pakSiNAmitra viyadgamanam ; caramadvayasya ca guNapratyayaH / viSayakRto yathA rUpidravyeSvasarvaparyAyeSu avadhijJAnasya tadanantabhAge punarmanaH paryAyasyAvakAza iti // 11 // pAramArthikapratyakSaM lakSayitvA sabhedaM nirUpya ca sAMvyavahArikapratyakSaM salakSaNanirdezaM bhedayatiindriyAnindriyanimittamavagrahehAvAya dhAraNAbhedaM sAMvyavahArikam // 12 // indriyANi sparzanAdIni vakSyamANAni tAni nimittatayA - 'syetIndriyanimittam, tathA anindriyaM vakSyamANaM manastannimitamasyetyanindriyanimittamiti dvividhaM sAMvyavahArikapratyakSam / nanu indriyajJAne mano'pi vyApipattati kathaM nA'munA vyapadezaH / / ucyate, indriyasyAssAdhAraNakAraNatvAd, manaH punaranindriyajJAnespi vyApriyate iti sAdhAraNaM tad, vyapadezazvA'sAdhAraNena bhavati, dRzyate hi payaHpavanAtapAdijanyatve'pi aGkurasya bIjenaiva vyapadezaH zAlyaGkaraH, kodravAGkaro'yamiti / nanu sAMvyavahA rikamiti kaH padArthaH / ucyate, samIcIno vyavahAraH saMvyavahAraH, bAdhArahitapravRttinivRttI ityarthaH, te prayojanamasyeti sAMvyavahArikam | vastutastu indriyA'nindriyanibandhanajJAnaM parokSameva, paranimittatvAd anumAnavat / na cAyamasiddho heturindriyA'nindriye hi paugalikatvAd mUrte; AtmA tu amUrto mUrttAcA'tiriktaM mUrttamiti AtmanaH parabhRte indriyAnindriye, tatazca tataH samupajAyamAnaM jJAnaM parokSameva yathA dhUmAdiliGgadvAreNa samuttiSThad dhUmadhvajAdivigAhyanumAnam " Adye parokSam" iti sUtrayAmAsuSA bhagavatA vAcakamukhyamaharSiNA'pi mati zrutajJAnayoH parokSatvameva prAkAzi indriyA'nindriyanimitte ca mati zrutajJAne, na
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlakRtA / 47 hi tAbhyAmanyadindriyA'nindriyanibandhanaM jJAnamasti tadAhuH zrIjinabhadragaNikSamAzramaNapUjyapAdAH"akakhassa poggalakayA jaM dabindiyamaNA parA teNaM / tehiM to jaM nANaM parokkhamiha tamaNumANaM va // 1 // indiya-maNonimittaM parokkhamiha saMsayAdibhAvAo / takAraNaM parokkhaM jaheha sAbhAsamaNumANaM // 2 // honti parokkhAI mai-suAI jIvassa prnimittaao| pUccovaladdhasaMbaMdhasaraNAo vANumANaM va" / / 3 // __ yattu indriyAnindriyAnapekSamAtmamAtrasAnidhyamapekSyasamutpadyate jJAnaM tad vAstavaM pratyakSaM yathA'vadhi-manaHparyAya-kevalajJAnAnIti nirbAdhapravRttinivRttirUpasaMvyavahAraprayojanakatvenopacAratastatra pra. tyakSatvamavadheyam , ata evAsya sAMvyavahArikasaMjJA / asya prakArAnAha- avagrahetyAdi avagrahaH, IhA, avAyaH, dhAraNA ceti eteSAM svarUpaM svayaM vakSyate sUtrakAra iti / ___ nanu arthAlokAvapi cakSurjJAne kAraNatvena kaizcidiSyate taduktam"rUpAlokamanaskAracakSubhyaH saMprajAyate / vijJAnaM maNi-sUryAzu-gozakadbhaya ivA'nala" // 1 // iti / tatkathamatra noktau ? / ucyate vyabhicAritvena tayoH kAraNatvAnarhatvAt / na hyAloko jJAnasya sAkSAtkAraNIbhavitumarhataH, marumarIcikAdau jalAbhAve'pi jalajJAnasya, vRSadaMzAdInAmAlokAbhAve'pi muSTigrAhyatamaHpaTalapradezasthavastupratipattezca darzanAt ; iti nAsti jJAnasya arthAlokApekSAniyamaH, yazca yaM niyamenApekSate svotpattau asau tasya kAraNaM bhavati yathA daNDaH kalazasya, na cApekSate niyamena jJAnamuktarItyArthAloko iti na tat tatkAraNakam / kizca yogibhiratItA'nAgatArthagrahaNe'rthasya nimittatvaM kutaH 8
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 pramANaparibhASAsambhavati ? / nimittatve hyarthakriyAkAritvena tasyAtItAnAgatatvaM bhajyeta / na ca prakAzanIyAdarthAdAtmalAbha eva jJAnasya prakAzakatvaM nyAyyaM, prakAzyAdarthAdAtmAnamalabdhavato'pi dIpakasya tatprakAzakatvabhAvAt / kathaM cezvarajJAnasya nityatvena svIkatasyA'rthajanyatva sambhavaH ? / asmadAdInAM janakasyaiva grAhyasvAGgIkAre smRtyAderaprAmANyaprasaGgastasyArthajanyatvAbhAvAt / na ca smRtirapramANameva, tasyA anumAnapramANaprANabhUtatvAt ; sAdhyasAdhanasmaraNapUrvakaM hyanumAnam , vakSyate ca purastAdadhikamatratyamiti / yetu saugatA ekAntakSaNikamarthaM jJAnasya janakatvenopayanti, tanmate jJAnameva tAvad durutpadam , kA kathA tajanakasyA'rthakSaNasya graahytve| tathAhi- jJAnasahabhAvino'rthakSaNasya jJAnotpAdakatvaM na sambhavati, yugapad bhAvinoH kAryakAraNabhAvAbhAvAt / nA'pi prAcInakSaNasya, tasya vilInatvena tadutpAdAsambhavAt / api ca kAraNIbhUtArthakSaNasya vilaye jJAnasya nirviSayatvAnuSaGgaH, kAraNasyaiva tanmatyA viSayatvAt tasya ca vilInatvAd, nirviSayaM ca jJAnamapramANameva AkAzakezajJAnavat , iti nArthakSaNAdutpannasvamutpAdakasya ca grAhakatvaM jJAnasyopapattipadavImArohati / kiJca janakasyaiva grAhyatve indriyANAmapi tatprasaGgaH, svasaMvedanasya grAhakatvAnupapattizca tasya hi svarUpameva grAhyam , na ca tena tadutpAdaH, khAtmani kriyAvirodhAt , tasmAt svasAmagrIprabhavayorghaTapradIpayorivA'rthajJAnayoH prakAzyaprakAzakabhAvasambhavAna jJAnakAraNamartha iti / nanvarthA'janyatve jJAnasya pratiniyatakarmavyavasthA kathaM syAt ?; tadutpatti-tadAkAratAbhyAM hi tadupapattistasmAdanutpannasyA'tadAkArasya ca jJAnasya sarvArthAn pratyavizeSAt / sarvArthagrahaNamApadyateti cet / naivam , tadutpattimantareNApi AvaraNakSayopaza
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| 49 malakSaNayA yogyatayaiva pratiniyatArthaprakAzakatvasiddheH, tadutpattAvapi ca yogyatA'vazyameSitavyA / itarathA'zeSArthasAnnidhye'pi kutazcidevArthAt kasyacideva jJAnasya janmeti kautaskuto vibhAgaH / tadAkAratAtvarthAkArasaGkrAntyA tAvadanupapannA, arthasya nirAkAratvaprasakteH, jJAnasya sAkAratvApattezca / arthena ca mUrtenA'mUrtasya jJAnasya kIdRzaM sAdRzyamityarthavizeSagrahaNapariNAma eva saabhyupeyaa| apica, tadutpattitadAkArate vyaste vA grahaNakAraNIbhavetA samasta vA ? / Aye kapAlAdyakSaNo ghaTAntyakSaNasya grAhakaH syAt, tasmAttadutpatteH / jalacandro vA nabhazcandrasya grAhakaH syAt , tasya tadAkAratvAt / atha samaste tarhi ghaTottarakSaNaH pUrvaghaTakSaNasya grAhakaH syAt , ubhayorapyanayostatra sadbhAvAt , atha jJAnarUpatve sati te grahaNakAraNatayA'bhISyete iti matam / tadapina, samAnajAtIyajJAnasya samanantarajJAnagrAhakatvaprasaGgAt , tayorjanyajanakabhAvasadbhAvAt / tasmAnna yogyatAmantareNA'nyad grahaNakAraNaM pazyAma iti / sAMvyavahArikapratyakSavadAbhAsamAnaM sAMvyavahArikapratyakSAbhAsaM, yathA ambudhareSu gandharvanagarajJAnaM; duHkhe sukhajJAnaM ca, atrAdyandriyakapratyakSAbhAsasya antyaM mAnasapratyakSAbhAsasyodAharaNamiti // 12 // indriyANItyuktaM tatra kAnIndriyANi ? atrAhasparzana-rasana-ghrANa-cakSuH-zrotrANI ndriyANi // 13 // spRzatyaneneti sparzanaM sparza gRhNAti, rasayatyaneneti rasanaM rasaM gRhNAti, jighratyaneneti ghrANaM gandhaM gRhNAti, caSTe'neneti cakSuH rUpaM gRhNAti, zRNotyaneneti zrotraM zabdaM gRhNAti, "idu samRddhau" itIndati lokottarasamRddhimAn bhavatItIndra AtmA tasya liGgamitIndriyam , evamindradRSTamindrajuSTamindradiSTamindrasRSTamityAdayo
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 pramANaparibhASA'pi vyutpattiprakArA uuhniiyaaH| indriyaM ca dvedhA-dravyendriyaM bhAve. ndriyaM ca, tatra dravyendriyaM viziSTabAhyAbhyantarasaMsthAnavizeSavantaH pudgalAH, tathAhi- zrotrAdiSu yaH karNazaSkulyAdiprabhRtirbAhyaH pudgalAnAM pracayo yazcA''bhyantaraH kadambagolakAdyAkAraH sa sarvo'pradhAnendriyatvAd dravyendriyamucyate, aprAdhAnyaM ca vyApAravatyapi tasmin sannihite'pi cAlokaprabhRtisahakArinikurambe bhAvendriyavyatirekeNa sparzAApalabdherabhAvAt / bhAvendriyamapi dvadhA labdhirupayogazca / tatra labdhistAvad jJAnAvaraNakarmakSayopazamaH sA hyAtmanaH svArthasaMvittau yogyatAmAdadhatI bhAvandriyatAM mAmoti / na hi tatrA'yogyasya tadutpattirgaganavat , iti svArthasaMvidyogyataiva labdhirindriyam / upayogasvabhAvaM punaH svArthasaMvidi vyApArAtmakam ; na hyavyApRta AtmA spAdiprakAzakaH suSusAdInAmapi prakAzakatvaprasakteriti / dvividhametat pradhAnendriyatvAd bhAvendriyamucyate iti / atra sakalasaMsAriSu bhAvAt zarIravyApakatvAcca sparzanasya pUrva nirdezaH, tataH krameNA'lpAlpajIvaviSayatvAd rasana-prANacakSuH-zrotrANAm / tatra sparzanendriyaM tAvat pRthivyaptejo-vAyuvanaspatInAM sthAvarANAmAgamAtpratipattavyam / anumAnaM ca- jJAnaM kacidAtmani paramApakarSavad,apakRSyamANavizeSatvAt parimANavat, yatra ca tadapakarSaparyantasta ekendriyAH sthAvarAH, na ca sparzanendriyasyApyabhAve bhasmAdau jJAnasyApakarSo yuktaH, tatra hi jJAnasyA'bhAva eva na punarapakarSaH, tato yathA gaganaparimANAdArabhyAspakRSyamANavizeSa parimANaM paramANau paramApakarSavat , evaM jJAnamapi kevalajJAnAdArabhyA'pakRSyamANavizeSamekendriyeSyatyantamapakRSTaM bhavati; sparzana-rasanendriye kRmi-zaGkha-zuktikA-jalaukAprabhRtInAM trasAnAM, sparzana-rasana-ghrANAni pipIlikA-pecikA-kunthu-zatapadIpramukhANAM,sparzana-rasana-ghrANa-netrANi bhramara-makSikA-daMza-mazakA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 51 dInAM, sparzana- rasana- ghrANa cakSuH zrotrANi matsyoraga-pakSi- catuSpadAnAM tiryagyonijAnAM sarveSAM ca nAraka manuSya devAnAmiti / nanu paJcaivendriyANIti kathaM yAvatA vacanA-''dAna-viharaNosargA- nandagrahaNAni vAk-pANi-pAda-pAyUpasthalakSaNAni anyAnyapIndriyANi sAMkhyA AhuH ? | satyam, yuktiriktaM punaretat, jJAnahetUnAmevendriyatvenAdhikArAt ceSTAvizeSanimittatvenendriyatvakalpane ceSTAvizeSANAmaniyatatvenendriyANAM pratiniyatasaGkhyAvyavasthAnupapatteH / ye tu pRthivyaptejo- vAyubhyo ghrANa-rasana-cakSuHsparzanendriyabhAvamAhustadasat pRthivyAdInAmanyonyaM sarvathA dravyAntaratvAbhAvAt / anyathA jalAdermuktAphalAdipariNAmAbhAvaprasaGgAt / atha mataM " pArthivaM ghrANaM rUpAdiSu sannihiteSu gandhasyaivA'bhivyaJjakatvAd nAgakaNikAvimardakakaratalavaditi / tadapyasat; hetoH sUryarazmibhirudakase kena cAnekAntAt / dRzyate hi tailAbhyaktasya sUryamarIcikAbhirgandhAbhivyaktiH, udakasekena ca bhUriti / ApyaM rasanaM rUpAdiSu sannihiteSu rasasyaiva vyaJjakatvAd lAlAvadityatrApi hetorlavaNena vyabhicAritvaM tasyAsnApyatve'pi rasAbhivyaJjakatvopalabdheH / cakSustaijasaM rUpAdisAnnidhye rUpasyaivAbhivyaJjakatvAt pradIpavadityatrApi hetormANikyAdyudyotitena vyabhicAraH / vAyavyaM rUparzanaM rUpAdisannidhau sparzasyaivA'bhivyaJjakatvAt toyazatirUpazevyaJjakavAyuvat, atrA'pi jalazItasparzavyaJjaka karpUrAdinA vyabhicAraH / apica pRthivyaptejaHsparzAbhivyaJjakatvAtsparzanendriyasya pRthivyAdikAryatvamAsajyeta vAyusparzAbhivyaJjakatvAdvAyukAryatvavat / cakSupazca tejorUpAbhivyaJjakatvAt tejaskAryatvavat pRthvIjalasamavetarUpavyaJjakatvAt pRthivya kAryatvA'nuSaGgaH / rasanasya ca jalIyarasA'bhivyaJjakatvAd jalakAryatvavat pRthvIrasAbhivyaJjakatvAt pRthvIkAryatvaprasaGgaH / " -
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 pramANaparibhASA nAbhasaM zrotraM rUpAdiSu sannihiteSu zabdasyaivA'bhivyaJjakatvAdityapyasAmpratam , zabde nabhoguNatvasya pratiSetsyamAnatvAt / etenedamapi pratyuktaM, zabdaH svasamAnajAtIyavizeSaguNavatendriyeNa gRhyate sAmAnyavizeSavattve sati bAbai kendriyapratyakSatvAt , bAyaikendriyapratyakSattve sati anAtmavizeSaguNatvAdvA rUpAdivaditi / tato nendriyANAM pratiniyatabhUtakAyatvaM vyavatiSThate pramANAbhAvAt / pratiniyatendriyayogyapudgalArabdhatvaM tu dravyendriyANAM ptiniytbhaavendriyopkrnnbhuuttvaa'nythaanupptte?ktikmeveti||13|| idAnImasAdhAraNakAryopadezena lkssnnmindriyaannaamaavikrotisprsh-rs-gndh-ruup-shbdaastdrthaaH||14|| teSAmindriyANAM grAhyA arthAH sparzAdayaH, krameNa sparzagrahaNaM sparzanam , rasagrahaNaM rasanam , gandhagrahaNaM ghrANam , rUpagrahaNaM cakSuH, zabdagrahaNaM zrotram / sarvatra karaNe'nadapratyayastena naatmnytiprsnggH| tatra sparzAH mRdu-kaThina-guru-laghu-zItoSNa-snigdha-rukSAH / atrA'ntyAzcatvAra evA'NuSu bhavanti skandheSu punaryathAsambhavamaSTAvapi veditavyAH, rasAstikta-kaTu-kaSAyA-''mla-madhurAH, lavaNo madhurAntargata evetyanye, saMsargaja ityapare, gandhau surabhyasurabhI; kRSNAdayo varNAH; zabdo dhvaniriti / atra ca sparzasyA''dau grahaNaM sparza sati rasa-gandha-rUpasadbhAvajJApanArtha tena jalAdInAM sparzAdicaturguNatvaM siddhaM bhavati / mano'pi pArthivANuvadasarvagatadravyatvena sparzAdimadveditavyam / etena pRthvI gandhavatItyAdi pralapitameva tIrthAntarIyANAmiti // 14 // __ atha mano nirUpayatisarvA'rthagrahaNamanindriyaM manaH // 15 // sarve'rthA na tu sparzanAdInAM sparzAdivat pratiniyatA eva gRhya
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAla kRtA / nte'neneti sarvArthagrahaNamanindriyaM manaHpadaM tasyaiva paricAyakaM nAmAntaram ; noindriyamapyetadeva atrApi grahaNapadaM karaNasAdhanaM tenAtmani nA'tiprasaGgaH, tasya tatra kartRtvAt / sarvArthagrahaNaM ca zrutamanindriyasya" ityanena sUtreNA''ha bhagavAn zrIvAcakamukhyaH, tatra hi zrutapadena tadviSayo grahItavyaH, zrutaM ca materupalakSaNamiti matizrutayoryo viSayaH sa manaso viSaya iti nigarvaH, yadA''ha sa evottAnArtham-"matizrutayornibandho sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu" iti, indriyavad mano'pi dvidhA dravyamano bhAvamanazca tatra dravyamano manastvena pariNatAni pudgaladravyANi, bhAvamanazca jJAnAvaraNIyakarmakSayopazamAtmA labdhirAtmanazvA'rthagrahaNonmukho vyApAravizeSa iti // 15 // saMprati manasopApyakAritvamAvedayati-- tadaprApyakAri // 16 // taditi manoprApyakAri viSayamaprApya paricchedItyarthaH / / 'nanu jAgarAvasthAyAM nidrAvasthAyAM vA dehAnirgatya sumeruzi kharasthajinapratimAdiviSayeNa manaso'bhisambandho'nubhavasiddhaH / vadanti hi vaktAro'mutra me mano gatamiti prApyakAritvaM manaso yuktAbhyupagamamiti cet , pramattagItametad , viSayasamparke hyabhyupagamyamAne'sya jala-jvalanAdiviSayaparicintanakAle anugrahopaghAtAvavazyaM bhavetAM, dRSTo hi prApyakAriSu sparzana-rasanaghrANa-zrotreSu karkazakambalAdisparzane, trikaTukAdyAsvAdane, azucyAdipudgalA''ghrANe, bheryAdizabdA''karNane ca tvakSaNanAyupaghAtaH, candanA-'GganA-haMsatUlAdisparzane, kSIrazarkarAdhAsvAdane, karpUrapudgalAdyAghrANe, mRdumandrazabdAdizravaNe ca zaityAdyanugrahazca / evaM ca yadi mano'pi viSayAbhisambandhamAdadhIta, syAt khalvasya jala-candanAdicintanakAle pipAsopazamAunugrahaH, vahnayAdici
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 pramANaparibhASAntane ca dAhAyupaghAto darzanaviSayaH / na caivaM tasmAdaprApyakAri / kizca mano'pi dvedhA bhavati bhAvamano dravyamanazca, tatra na tAvad bhAvamanasaH prApyakAritvaM nyAyakSamam , tathAhi- bhAvamanaH cintAjJAnapariNAmarUpatvAd jIvarUpameva jIvazca dehamAtravRttiH, nA'tastasya dehAd bahinissaraNaM yuktaM, na hi dehamAtravRttayo rUpAdayo dehAd bahinissaranto dRSTAH / na ca sarvagata AtmA amUrtatvAd gaganavadityanumAnabalena sarvagatatvamAtmano yuktaM vaktum ; sarvagatatve hyAtmanaH kartRtvAdayo dharmA gopAGganAdipratItisiddhA nopapadyaran , tathAhi- na kartA AtmA sarvagatatvAd gaganavad, evaM na bhoktA, na saMsArI, na jJAnI, na sukhI, na duHkhI. tyapi tata eva hetostenaiva dRSTAntena boddhavyam / nanu nedaM bAdhAvahaM svIkurvate hi kApilA niSkriyatvAdAtmanaH kartRtvAdyabhAvam , yadRcuH- " akato nirguNo bhoktA AtmA" ityAdi tadetadasAram , tasya niSkriyatve pratyakSapramANaprasiddhabhokRtvAdikriyAvirodhaprasaGgAt / na ca prakRtereva bhogAdikriyA puruSastu puSkarapalAzavanirlepaH, AdarzapratibimbodayanyAyenaiva kriyANAM tatrAbhyupetatvAditi pariSkRtAlApaH, prakRteracetanatvAt " caitanyaM puruSasya svarUpam" iti vacanAt , acetanasya ca bhogAdikriyA'yogAt / itarathA ghaTAdInAmapi tatpasaGgAt / kizca sarvagatatve puruSasya nAnAdezagatasrak-candanA-'GganAdiparisparze'navaratasukhAsikAprasaktiH, vahni zastra-jalAdisambandhe tu nirantaradAhapATanakledAdiprasaGgazca / yatraiva zarIraM tatraiva sarvamidaM bhavatIti cet / kuta etat ?, AjJAmAtrAdeveti cet / na, tasyehAviSayatvAt , sahakAritayA tasya tadapekSitavyamiticet / na, nityasya sahakAryApekSA'yogAt , tathAhi- apekSyamANena sahakAriNA tasya kazcid vizeSaH kriyate na vA ?, kriyate cet asau kimarthAntarabhUto viparIto vA ?, Aye na kizcit kRtaM
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / tasyaH dvitIye tatkaraNe tadabhinnasyA''tmano'pi krnnprsnggaadnitytvaanussnggH| atha mAbhUdeSa doSaH " na kriyate " ityabhyupagamaH, hanta ! tarhi nA'sau tasya sahakArI vizeSAkaraNAt , vizeSamakurvato'pi sahakAritvasvIkAre sarvasyA'pi tatprasaGgaH, vizeSAkaraNA'vizeSAt , iti vyarthA zarIramAtrApekSA / tasmAccharIramAtravRttirevAtmA na sarvagataH / atratyaM kizcidadhikaM tattvamagre vakSyAmaH / atastadavyatiriktasya bhAvamanaso'pi na zarIrAd bahiniHsaraNamupapattimaditi / atha dravyamano viSayadezamabhiyAti tadapyasundaram , tasyA'cetanatvena vijJAtRtvA'bhAvAd upalazakalavad / asati ca vijJAtRtve gatvA'pi kazcidviSayadezaM kiM tad varAkaM karotu ?, tatra gatAdapi tasmAdarthAvagamAbhAvAt ; syAdetat mA jJAsId dravyaM manaH, tena punaH karaNabhUtena pradIpAdineva vastuprakAzane ko vaadhH?| gatavatA hi viSayadezaM karaNabhUtena dravyamanasA jIvaH kartA jAnIyAt tad vastu, tathAca prayogo bahirnirgatena dravyamanasA prApya viSayamavagacchati jIvastasya karaNatvAt pradIpa-maNi-candrasUryAdiprabhayeveti / atrocyate, manyAmahe khalu dravyamanaH karaNaM, kintu karaNaM dvividhaM bhavati zarIragatamantaHkaraNaM tadvahirbhUtaM bAhya karaNaM ca, tatredaM dravyamano'ntaHkaraNamevAtmanaH, tathAca dehasthitena tena jIvo jAnIte vasturUpaM sparzanendriyeNeva kamalanAlAdisparzam / prayogazca yadantaHkaraNaM tena zarIrasthenaiva jIvo gRhNAti viSayaM yathA sparzanena, antaHkaraNaM ca dravyamanaH, iti siddhaM viSayadezamaprApya gRhNAti mana iti / / syAdetat / mRtanaSTAdi vastu paribhAvayataH zokAyatizayena daurbalyAdibhirupaghAto'bhISTasaGgamavibhavalAbhAdi paricintayato harSAdibhiranugrahazca manaso'nubhavasiddhaH, nA'tastadabhAvanibandhanamaprApyakAritvaM tatra nyAyyA'bhyupagamamiti / etadapyapezalam ,
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA yato manastvapariNatAniSTapudgalanicayarUpaM dravyamano'niSTacintApravarttanena jIvasya dehadaurbalyApacyA hRnniruddhavAyuvadupaghAtaM janayati, tadeva ca zubhapudgalapiNDarUpaM tasyA'nukUlacintApravatanena harSAdyabhinivRtyA bheSajavadanugrahaM karotIti jIvasyaivaitAvanugrahopaghAtau dravyamanaH karoti, na tu manyamAnaM sumervAdi jJayaM manasaH kimapyupakalpayati / tasmAd dravyamanasaH sakAzAdAsmana evAnugrahopaghAtasadbhAvAt , manasastu jJeyAt tadgandhasyApyabhAvAd hetorasiddhibandhakosambandhAbhidhAnamavandhurameva ; siazvAyamarthaH, yathA hyAhAra iSTAniSTapudgalamayatvAt tadanubhAvAt prANizarIrANAM puSTi-hAnI utpAdayati tathA dravyamano'pi tanmayatvAd yadi teSAM te nivartayati tadA kiM jhUyate ?, yena pudgalamayatve samAne'pi bhavato'traivA'kSamA / tathAcoktaM " cintayA vatsa ! te jAtaM zarIrakamidaM kRzam" iti / na ca cintaiva kA ryAApaghAtAdijanikA, tasyA api dravyamanaHprabhavatvAt , anyathA hi cintAyA jJAnarUpatvAd jJAnasya cA'mUrttatvAd nabhasa ivopaghAtAdihetutvaM kutaH sambhavati ? / nanu dravyamanasa iSTAniSTapudgalamayatve zraddhAmAtreNa samAzvAsaH, nyAyo'pi vA kazciJcakAsti?, nyAyo'pi cakAsti / tathAhi- yadantareNa yadanupapannaM tadarzanAttadastIti pratyeyaM, yathA sphoTadarzanAd dahanasya dAhikA zaktiH, nopapadyate ceSTAniSTapudgalasaGghAtAtmakadravyamanovyatirakeNa jantUnAmiSTA'niSTacintane samupalabdhau mukhaprasAdadehadaurbalyAdyanugrahopaghAto tatastadanyathAnupapattireva yathoktarUpaM dravyamanaH prasAdhayati / na ca cintanIyavastukRtatvamanayoH zakyaM zaGkitum , jala-jvalanaudanAdicintane kleda-dAha-bubhukSopazamAdiprasaktaH, khedAdestadudbhUtirapi nA''rekaNIyA tasya manodravyarUpatve siddhasAdhanAt , cintAdijJAnarUpatve vihitottaratvAt / na ca nirhetukAvamU , sarvadA bhavanA'bhavanaprasaGgAt , taduktaM tAthAgatapathadhurA
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlakRtA / dhaureyazrIdharmakIrtinA"nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasambhavaH" // 1 // iti na ca jIvAdika evA'nyaH ko'pi taddhetustasya sadA'vasthitatvena sadAbhavanA'bhavanaprasaGgAditi siddhaM pudgalamayaM dravyamano mantuH svayaM kuryAdanugrahopaghAtau, jJeyakRtau tu manaso na sta eveti, tasmAdaprApyakAri manaH / ___yattu "amutra me mano gatam" ityAdyanubhavAt svapne manasaH prApyakAritvaM yuktAbhyupagamamityUde, tadapyasAram / tathAhi- yathA khalu alAtaM vRttAkAratayA Azu bhramyamANaM bhramavazAdacakramapi cakratayA pratibhAsamAnamasatyam, acakrarUpatAyA eva tatrAvitathatvAd, bhramaNoparame svabhAvasthasya tasya tathaiva darzanAt , evaM svamo'pyasatya eva tadupalabdhasya manomerugamanAdikasyApyarthasyA'satyatvAt , tadasatyatA ca prabuddhasya tadabhAvAt , tadabhAvazca tadavasthAyAM dehasthatvenaiva manaupalabdheH / atha svapnAvasthAyAM mervAdau gatvA jAgradavasthAyAM punarnivRttaM tadbhaviSyatIti cet / na, yathA hi kazcidAtmIyaM manaH svapne mervAdigataM pazyati tathA ko'pi zarIramAtmAnamapi nandanatarukusumAvacayAdi vidadhAnaM tadgatamAlokayati, na ca tat tathaiva ihasthaiH suptasya tasyA'traiva darzanAd dvayozcAtmanorasambhavAt , kusumaparimalAyadhvajanitaparizramAdyanugrahopaghAtAbhAvAcca / yattu prabodhanAnantaraM kasyacid harSaviSAdAdi tat svAmikasukhAnubhavAdiviSayavijJAnAdupapannameva dRzyate khalu jAgradavasthAyAmapi svayamutprekSitasukhAnubhavAdivijJAnAd hRSyanto dviSanto vA bahavaH, na punarbhojanAdikriyAphalaM tRptyAdikaM svamavijJAnAd yuktaM bhavitum , yadi caitatsyAt syAt tadA prApyakAritvaM mnsH| yo'pi suratasaGgamakriyAsamIna janAvasargaH svapne pati
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 pramANaparibhASAbuddhasya kasyacit pratyakSapramAgocaraH, so'pi tIvamAnasAdhyavasAyakRto veditavyaH, na punastadAnIM vAstavayoSAbhiSvaGgaH sambhAvanIyaH / anyathA prabodhana eva priyatamAM sannihitAmAloketa / bhavati hi jAgrato'pi tIvramohasya kAminI smarataH smaraNAtireke pratyakSAmiva tAM nibhAlayato buddhyA pariSvajataH paribhuktAmiva manvAnasya tIvrAdhyavasAne vyaJjanavisarga iti na prApyakAri manaH / satyAsatyatvamapi svamasya na prakRtasiddhAntabAdhadhIraM cetovRttivizeSasya zubhAzubhaphalanimittatvA'virodhAt / amutra me mano gatamiti tu rUDhimAtraM cakSuSaH candraM gatamiti rUDhivat / na ca candraprAptizcakSuSaH pAramArthikI vahnayAdidarzanena tatkRtadAhAdiprasaGgAt / na ca sarvA'pi rUDhiH satyA bhavati / "vaTe baTe vaizravaNazcatvare catvare zivaH / parvate parvate rAmaH sarvago madhusUdanaH" // 1 // ityAdikAyA asatyAyA api darzanAditi // 16 // nanu mana evA'prApyakAri na kiJcidindriyam ? atrAha, ___ cakSuzca // 17 // cakAraH samuccayA'rthaH pramANamatra cakSurapApyakAri adhiSThAnA'sambaddhArthagrAhakendriyatvAd manovadityanumAnam / adhi. SThAnetyAdivizeSaNena sparzanAdau indriyapadena pradIpaprabhAyAM vyabhicAravyudAsaH / nacAyamaprayojako hetuH, sambaddhArthagrAhakatve tasya karavAla-jalAlokanAdinopaghAtAnugrahaprasaGgAt / nanu muhurmuhuH sUrakara-jalAvalokanAbhyAM dAha-zaityalakSaNopaghAtAnugrahopalambhAdasiddha eva tasyAnugrahopaghAtAbhAva iti ced / ma. ndam,avalokanAnantaraM cakSurdezaM prAptena mUrtena ravikarAdinopaghAtasambhavAt, jalAvalokanAdau copaghAtAbhAvenAnugrahA'bhimAnAt , svatastadezaM prAptena ca candramarIcinIlAdinA bhavatyevA'nu
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlakRtA / graho'pi yadi ca cakSuH svata evAnugrAhakopaghAlakavastunI saMmRjya labhetAnugrahopaghAtau syAttarhi sUrakarAvalokanAdiva karavAlAdhavalokanAdapyabhighAta iti / ___yattu nayanAnnAyanA razmayo nirgatya prApya ca vastu ravirazmaya iva prakAzamAdadhati sUkSmatvena taijasatvena ca teSAM vahnayAdibhirdAhAdayo na bhavantIti matam / tadapamatam ; cakSupastaijasatvasyaivA'siddheH cakSustaijasaM rUpAdimadhye rUpasyaivA'bhivyaJjakatvAt pradIpavadityanumAnaM tu cakSurviSayasaMyogena vyabhicArAnna taijasatvasAdhanadhIram / na ca tatra dravyatve satIti vizeSaNena vyabhicAraparihAraH, aJjanavizeSeNa tasya jAgarUkatvAt / etena rUpasAkSAtkArA'sAdhAraNaM kAraNaM taijasaM rasAdyavyaJjakatve sati sphaTikAvantaritaprakAzakatvAt pradIpavadityapyapAstam / aJjanAdibhinnatve satIti vizeSaNadAne cA'prayojakatvAt cakSuHpradIpayorekayA jAtyA vyaJjakatvAsiddheH / etena svapnAdikamivAJjanAdikaM sahakRtya manasaiva sAkSAtkRte cAkSuSatvabhrama ityuktAvapi na kSatiH, vastuta evamaJjanAdeH pRthakSamANatvAsaktiH, mano yadasAdhAraNaM sahakAryAsAdya bahirgocarAM pramAmAvirbhAvayati tasya pramANAntaratvaniyamAt / na ca paTapaTalAcchannacakSuSAmaJjanAdijanito nidhyAdisAkSAtkAro na prametyuktiAyasahA, yathArthapravRttijanakatvena tatpramAtvasya vyavasthitatvAt / na ca kAraNabAdhAdaprayAtvaM tasyaivA'nupapatteH / na ca svamAdivadaJjanAdernidhyAdibhUcakatvameva, vyAptigrahAdikaM vinA'numitirUpatatsUcanA'sambhavAt , svamanAdisthale tu vyAptigrAhakasvamazAstrAdyanusaraNaniyamAditi / syAdetat , cakSuSo'prApyakAritve'sannihitatvA'vizeSAt kuDyAdivyavahitAnAmapi grhnnprsnggH| tanna, atisannihitasya golakAderiva bhittyAdivyavahitasyA'pi yogyatAvirahAdevA'grahAt /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA yattu pratyakSavizeSe indriyaviSayasannikarSoM heturanugata eveti parAbhiprAyaH, nA'sau samIcInaH paramANvAkAzAdau vyabhicArAt / na ca mahattvasamAnAdhikaraNo'dbhUtarUpavattvasyA'pi sahakAritvAd na doSa iti samyagmatam , samAkalitasakalanetragolakasya dUrA''sannatimirarogAvayavina upalambhaprasaGgAt / atyantAsatyabhAvasyA'pi sahakAritvasvIkAre cA'dhiSThAnasaMyuktAJjanazalAkAyA apyapratyakSatvaprasaGgAt / agrAvacchedena cakSuHsaMyogasya hetutve'pi udIcI prati vyApAritacakSuSaH kAzcanA'calopalambhaprasaGgAt / dUratvena netragatipratibandhe ca zazadharasyA'pyanupalambhaprasaGgAt / tadabhISubhiriva tigmakarAbhIzubhirapi tadabhivRddhezvA'vizeSAt / tigmatvena tigmakarakarANAM tatpratighAtakatve ca tadAlokaparikalitapadArthamAtrAbhAnaprasaGgAditi / indriyasambandhatvena pratyakSahetutve'pi sAmIpyavizeSeNa saMyogasyA'nyathAsiddhirityapi zreyAn pnthaaH| prApyakAritve ca cakSuSaH zAkhAcandramasoyugapadgrahAnupapattidoSasamavatAro durnivAraH, yugpsNyogaa'nupptteH| na ca zatapatrasUcIvadhavyatikaraNa tatra yaugapadyAbhimAna eva krameNaiva vegAtizayAdubhayasaMyogenobhayasAkSAtkArotpAdanAditi yuktaM vaktuM candrajJAnAnuvyavasAyasamaye zAkhAjJAnasya naSTatvena " zAkhAcandrau sAkSAtkaromi" ityanuvyavasAyAnupapatteH / na ca kramikatadubhayAnubhavasamutpAditasaMskArAbhyAM janitAyAM samUhAlambanasmRtAvevAnubhavatvA''ropAt tathA'nuvyavasAya iti; sAmprataM tAdRgAropAdiparikalpanAyAM pramANAbhAvAd mahAgauravAcca / na ca tiryagbhAgAvasthitayoH zAkhAcandramasoryugapasaMyoga iti yuktam , sannihitavyavahitayoryugapatsaMyoge'tiprasaGgAt , nayanAnissaratA nAyanena tejasA'rthasaMsargasamakAlameva bAhyAlokasahakAreNAnyanetrArambhAt zAkhAzaza
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAla kutaa| dharayoryugapadgraha ityapi tuccham , udbhUtarUpavattejaHsaMsargeNA'nudbhUtarUpavattejasa ArambhAnabhyupagamAd bAhyacakSuSA pRSThAvasthitavastugrahaprasaGgAcca / cakSuHprApyakAritvavAde ca kAcAbhrapaTalasphaTikAvantaritavastugrahAnupapattidoSo duruddharaH / pra. sAdasvabhAvavatAM sphaTikAdInAM na nAyanarazmigatipratibandhakatvamiti tu tucchaM nAyanarazmipadArthasyaivA'siddheH, tamantareNApi samupapattimatA'prApyakAritvena vastuparicchedasiddheH, tadanyathAnupapatterapi tatra pramANatvenA'zakyAbhidhAnatvAt / __ abhyadhiSmahi ca"prApyAthai nayanaM pratItijananaM svIcakruSAM kA matiH no kAcAntaritArthabuddhirudayet prApyagrahe cakSuSA ? / kuDyAdyantaritArthabuddhirudayedaprApyabodhe'pi ced naivaM nezayogyatA hyaparathA syAd gandhadhIzcakSuSA // 1 // iti sparzana-rasana-ghrANa-zrotrendriyANi tu prApyakArINyeva, uktazvAtrA'nubhavaH / nanu ghrANaM zrotraM ca prApyakAri na saMbhavati 'vivakSitadezAd hi dUradezamapi svaviSayamete gRhItaH, AnubhautikazcAyamarthaH / na hi zabdaH kazcit zrotrendriye pravizan samupalabhyate; nA'pi zrotrendriyaM dUrapradeze gacchad bhavitumarhati; na cA''bhyAM prakArAntareNa saMghaTate viSayAbhisambandhaH, bhavati ca pratyayaH "dUra eSa kasyA'pi zrUyate zabdaH, iti / evaM karpUrakuGkamakusumAdInAM dUrasthAnAmapi gandho nirvivAdamanubhUtigocara iti prApyakAritvaM kutastayossUpapAdam / ucyate, zabdagandhau svayamanyata Agatya zrotraghrANe prApnutaH, na tvahataH zrotraghrANe svaviSayadeze gantum , Atmano'bAhyakaraNatvAt sparzanavat / na ca kazcid bAdhaH zabda-gandhapudgalAnAM sakriyatvena zrotraghrANe prati samAgamanopapatteH, prAmANikazcA'yamarthaH, yathAhi pavanapaTalenohyamAnatvAd dhUmo gatikriyAvAn evaM zabda-gandhAvapi tenohyamAnatvAt tadva
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 pramANaparibhASA--- ntau, tathA saMharaNato gRhAdiSu piNDIbhavanAd dhRmavadetau kriyAbhAjau, tathA parvatanitambAdiSu pratiskhalanAd gatikriyAzrayAvetau / api ca babhasti zrotraghrANayoH prApyakAritve viSayakRtAnugrahopaghAtalakSaNaM murdAbhiSiktaM sAdhanam / na cAyamasiddhaM bheryAdimahAzabdapraveze bAdhiryarUpopaghAtasya komalazabdazravaNe cA'nugrahasya darzanAt / ghrANasyApi azucyAdigandhapraveze pUtirogA'rzovyAdhilakSaNopaghAtasya karpUrAdigandhapraveze cAnugrahasyA'nubhavAt / zaknuvanti ca sambaddhA eva zrotraghrANAbhyAM zabdagandhAH svakAryabhUtamupaghAtamanugrahaM cotpAdayitum , itarathA sarvasyA'pi tajananaprasaGgAditi // 17 // atha sAMvyavahArikapratyakSaprakArabhUtamavagrahAdicatuSTayaM sUtracatuSTayena spaSTayitumupakramateindriyA-'rthayoge sttaamaatraalocnaanntrmvaantrjaativishissttaarthgrhnnmvgrhH||18|| - indriyaM cakSurAdi, bAhyaviSayo'rthastayoryogo'bhisambandho'natidUrAsannavyavahitadezAdyavasthAnalakSaNA yogyatetyarthaH, tasmin sati sattAmAtragrAhiNo'nullikhitavizeSasya Alocanasya darzanAparaparyAyasya udayAnantaraM sattAvAntarAbhirmanuSyatvAdijAtibhirviziSTaspArthasya grahaNaM jJAnaM tadavagraha iti gIyate / etena sattAmAtrAlocanasvarUpaM darzanaM pariNAmikAraNamavagraha iti darzitam ; na hyasata eva sarvathA kasyA'pi samutpattiH sato vA sarvathA vinAzaH, iti darzanameva tathAvidhamuttarapariNAmaM pratipadyate iti // 18 // tadgRhItArthavizeSaparIkSA IhA // 19 // tenA'vagraheNa manuSyatvAdisatvAvAntarasAmAnyarUpeNa gRhI
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaarolkRtaa| te'rthe "kimayaM dAkSiNAtya AhosvidaudIcya ityevaM sandeho. daye sati anantaram "dAkSiNAtyena anena bhavitavyaM na hyamukena cihnanAyamaudIcyaH sambhavati" ityevaMrUpeNa vizeSadharmasya saMzayanirAkaraNapravaNA parIkSA paryAlocanarUpA IhApadena bhaNyate |ncaaymiihaaprtyyH saMzayarUpaH saMzayitavyaH, hetu-hetumadbhAvena tayoH pArthakyasya spaSTamanubhavAt / Ahuzca zrIdevamUricaraNAH"saMzayapUrvakatvAd IhAyAH saMzayAd bhedaH" iti / na cAyamanirNayarUpatvAdapramANaM, svaviSaye nirNayarUpatvAd nirNayAntarAsAdRzye tu nirNayAntarANAmapyanirNayatvaprasaGga iti // 19 // tdgRhiitvishessaavdhaarnnmvaayH||20|| IhApratyayena kroDIkRtasya dAkSiNAtya evAyamityevamavadhAraNaM nirNayarUpo'vAyapadArthaH // 20 // smaraNAnuguNaM dhAraNA // 21 // uktalakSaNamavadhAraNaM yadA kAlAntarabhAvismaraNotpAdAnukUlaM bhavati tadA dhAraNApadena vyavahiyate dRDhatamAvasthApano hyavAyaH svopaDhaukitAtmazaktivizeSarUpasaMskAradvArA kAlAntare smaraNamarjayituM paryApnoti / yadyapyekajIvadravyatAdAtmyena dravyArthAdezAd darzanAvagrahAdInAmaikyaM tathApi paryAyArthAdezAd bhedo'pi nibhAlanIyaH, krameNApyutpadiSNUnAmamISAM kacitkramAnupalakSaNamAzUtpAdAdutpalapatrazatavyatibhedakramavaditi // 21 // ityAcAryazrIvijayadharmasUrIzvaravihitAyAH pramANaparibhASAyA vRttibhUte munizrInyAyavijayapraNIte nyAyAlaGkAre pratyakSasvarUpavarNano dvitIyaH paricchedaH // 2 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ arham | atha tRtIyaH paricchedaH / * uktaM pratyakSamidAnIM parokSapramANA'vasara iti tallakSayati-viparItaM parokSam // 1 // sAkSAtkaraNatvalakSaNapratyakSAdviparItasvarUpamasAkSAtkaraNatvaM parokSapramANasya lakSaNam / atrA'pi sAmAnyalakSaNAnuvAdena vizeSalakSaNavidhAnAt pramANasAmAnyalakSaNaM yathArthajJAnamanUdya asAkSAtkaraNasvarUpaM vizeSalakSaNaM prasiddhasya parokSasya vidhIyate prasiddhasyA'nuvAdena hyaprasiddhasya vidhAnaM lakSaNArtha:, evaM ca parokSaM dharmi asAkSAtkaraNayathArthajJAnamiti sAdhyo dharmaH parokSatvAditi heturyannaivaM tannaivaM yathA gatyakSamiti vyatirekitvam / parokSapadasya ca vyutpattiM prAgeva prAdazameti // 1 // atha parokSaprakArAn prakaTayati smaraNa-pratyabhijJAna-tarkA -'numAnAssgamaiH paJcadhA // 2 // parokSamityanuvarttate parokSapramANaM smaraNAdiprakArapaJcakena paJcadhA / / 2 / / tatra smaraNaM smArayati -- anubhavamAtrajanyaM tattollekhi smaraNam // 3 // anubhavamAtrajanyamiti kAraNopadezaH, tattollekhItyAkAranivedanaM yathA tattIrthakaravimbam / tattollekhitvaM cAsya yo
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / gyatApekSayA draSTavyam / yAvatA hi "smarasi caitra ! kazmIreSu vatsyAmastatra drAkSA bhokSyAmahe " ityAdismaraNe tatpadollekho na dRzyate, dRzyate tu teSu kazmIreSu iti tA drAkSA iti tacchabdollekhayogyatA / na caivaM pratyabhijJAne'pi tatprasaGgaH tasya sa evamityAdyullekhazekharatvAt / mAtrapadaM ca pratyabhijJAdivyavacchittyartham / ____ anubhavazva dRDhatamAvasthApanaH svopaDhaukitA''tmazaktivizeSarUpasaMskAradvAreNa kAlAntare smaraNamarjayituM paryApnoti iti smaraNasyA'nubhavajanyatvenA'nubhavapariNAmikAraNakatayA tadviSayA'vabhAsanAnaipuNI draSTavyA / nanu anubhavAviSayIkRtabhAvAvabhAsananipuNAyAH smRteviSayaparicchede'pi kutaH svAtantryam , kutastarAM ca prAmANyamiti ced ?, vyAptijJAnaviSayIkRtArthaparicchedino'numAnasyA'pi tathaiva kiM na syAt ? / naiyatyenA''bhAta evA'rtho'numAnena viSayIkRto bhavatIti cet , smRtyApi tattayA''bhAta evA'rtho viSayIkriyata iti samaH samAdhiH / etenA'nubhavapramAtvapAratantryaprayuktamaprAmANyaM pratyakSepi, anumAnasyA'pi vyAptijJAnAdipramAtvapAratantryeNA'prAmANyaprasaGgAt / parApekSotpattikasyAnumAnasya viSayaparicchede svAtantrye tu smaraNe'pi kiM tat kAkena bhakSitaM yena bhavato'traivA'kSamA / tasmAt pratyazAdivadavisaMvAdakatvA'vizeSAt smaraNamaprAmANyakalaGkavikalameva, atItatattAMze vartamAnatvaviSayatvanibandhanamapyaprAmANyamazakyamudghoSayituM sarvatra vizeSaNe vizeSyakAlabhAnA'niyamAt / syAdetad, anubhUyamAnasya viSayasyA'bhAvAd nirAlambanaM smaraNaM kathaM pramANatvena yuktaM vaktumiti cet ? / maivam , yato'nubhUtArthena tasya sAlambanatvaM sambhavatyeva / nanu naSTIbhUto viSayaH kathaGkAraM smaraNamutpAdayitumalam ?, evaM cArthAnutpatti tadapramANameveti cet , tat kiM prAmANyanibandhanamarthajanyatvamAvizcikIrSasyA''yu
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 pramANaparibhASA jman ! 1 // tattu prAgeva prativihitam ; yathaiva hi ghaTAdhalabdhajanmA'pi pradIpastAn prakAzayati tathaiva AvaraNakSayopazamApekSendriyamano. balalabdhajanmasaMvedanaM viSayamavabhAsayediti kimunnyAyam / yadabhASemahismRtiprAmANyA'pAkaraNanipuNaH kaH khalu bhuvAM visaMvAdAtItA na bhavati kimadhyakSavadasau ? / gRhItagrAhitvaM na hi kimanumAnArthaviSaye samakSe saMbandhA'vagamaviSayAyAmanumitau ? // 1 // . aprAmANyaM ca smRterabhimenAnAM sakalAnumAnasamucchedalakSaNo'bhizApo durnivAraH, tayA vyApteraviSayIkAre tadutthAnA'sambhavAt / liGgagrahaNasambandhasmaraNapUrvakamanumAnamiti hi sarvapArSadamityabhyupeyamanumAnaprAmANyasyAnyathAnupapatteH smaraNaprAmANyamiti / smaraNalakSaNazUnyaM smaraNavadAbhAsamAnaM smaraNAbhAsaM yathA'nanubhUte munimaNDale tanmunimaNDalamiti // 3 // atha pratyabhijJAnaM prakAzayati anubhava-smaraNApekSamekatvAdyullekhi pratyabhijJAnam // 4 // anubhavaH pramANArpitA pratItiH, smaraNaM coktalakSaNaM tadapekSamanubhavasmaraNAdhInAtmakamityarthaH, iti kAraNanirdezaH, ekatvAdyullekhItyAkAropadarzanam , yathA tadevedamiti / AdipadAda tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatpratiyogItyevaMsAdRzyAdiparigrahaH / ayamathaH, idantollekhI anubhavaH, tattollekhi smaraNam , tadubhayasamutthaM pUrvottaraikyasAdRzyAdigocaraM yatsaGkalanAtmakaM jJAnaM tat pratyabhijJAnam , yathA sa evA'yaM devadatta ityekatvollekhi; govilakSaNo mahiSa iti vailakSaNyollekhiH idaM tasmAd dUramidaM tasmAt samIpamidamamuSmAdalpaM mahadU vetyAdi pratiyogilollekhi /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / ur "romazo danturaH zyAmo vAmanaH pRthulocanaH / yastatra cipiTaghrANastaM caitramavadhArayaH // 1 // payombubhedI haMsaH syAt SaTpAdairdhamaraH smRtaH / saptaparNastu vidvadbhirvijJeyo viSamacchadaH // 2 // paJcavarNa bhavedratnaM mecakAkhyaM, pRthustanI / yuvatizcaikazRGgo'pi gaNDakaH parikIrtitaH" // 3 // ityevamAdizabdazravaNAt tathAbhUtAneva caitra-haMsAdInAlokya tathAvacanaM satyApayati yadA tadA tadapi saGkalanajJAnaM pratyeyaM darzanasmaraNotpannatvA'vizeSAt / yathA caudIcyena kramelakaM garhayatA'bhyadhAyi "dhik karabhamatidIrghavaktragrIvaM pralamboSThaM kaThoratIkSNakaNTakAzinaM kutsitAvayavasannivezamapazadaM pazUnAm" iti / tadupazrutya dAkSiNAtya uttarApathaM gatastAdRzaM vastUpalabhya nUnamayamarthaH karamapadasyeti pratyeti, tadapyanubhavasmaraNasamudbhavAtsaGkalanAtmakaM pratyabhijJAnaM jJeyamiti / sAdRzyaviSayamupamAnapramANamabhyupajagmuSAM matena vailakSaNyAdiviSayapramANAntarasyApyanuSajyetA'bhyupagama iti vilIyeta pramANaniyamavyavasthA / atha gavaye gosadRzo gavaya iti vijJAnaM saMjJAsaMjJisambandhapratipattirUpe phale pramANAntarAprasAdhye sAdhakatamasvAdupamAnatAM pratipadyate iti cet / evaM tarhi mahiSe govisadRzamahiSopalakSaNamapi tatraiva tathAvidhaphalasAdhakatamatvAt pramANAntaraM na syAditi kA pratyAzA ? / na copamAnasya sAdRzyaviSayatvena khIkArAd tatraitasya sambhavatyantaHpAtaH / na cA'siddhaM saMjJAsaMjJisambandhapratipattisAdhakatamatvaM tatra, yataH samahiSamAheyImaNDale kApi vipinapradeze'nacchAyAM chAvAyAM romanthAyamAne nAlikeradvIpavAsI kazcana kenacana prahitastadvipinapratiSThagoSThAt samAnaya mahiSamiti; sa ca tadvedinamamumevA'nvayuGkta kIdRzo mahiSa iti tena ca govisadRzo
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 pramANaparibhASA mahiSa ityabhihite tadvipinagoSThaM prApta AptAtidezavAkyasmaraNasahakAreNa yameva gobhyo visadRzaM pazumAlokayati tameva mahiSazabdavAcyatayA pratipadyate iti na kazcit prativizeSa ubhayatrApi saGketapratipattau / yadA vA yAdRg gaustAdRg gavayaH, iti vAkyAhitasaMskAraH pramAtA turaGgaM govilakSaNamIkSamANo gavayasaMjJAsambandhapratiSedhaM vidhatte nAyaM gavayapadavAcyaH piNDa iti tadA gavayasaMjJAsambandha pratiSedhaphalaM kimetatpramANaM syAt ? / tasmAdevaMvidhAnAM jJAnAnAM saGkalanAtmakatvena pratyabhijJAnataivopapattimatI / itarathA tu pramANeyattA vilIyetetyuktameva / yadaiva nAma yAdRg gaustAhara gavayaH, iti tenopAzrAvi tadaiva sAmAnyatazcetasi parisphurati piNDe sambandhapratItirabhUd / yathA pRthubunodarAkAraM vRttakaNThaM bhAvaM kumbhaM vibhAvayerityAkarNanAt kumbhe, tato vanavihAriNastasya gavayasAkSAtkAre prAktanasAmAnyAkArasambandhasmaraNe ca sa eva gavayazabdavAcya ityevaMsaGkalanajJAnarUpaM pratyabhijJAnaM samunmajati / evaM govisadRzo mahiSaH, ityAdyapi tathArUpatvAt pratyabhijJAnameveti / __ anena sadRzaH sa gaurityanadhigataM gavi sAdRzyaM paricchindadupamAnaM pramANamAtasthAno mImAMsako'pi "anena mahiSeNa visadRzaH sa gaurityanadhigatamahiSavaisadRzyavyavasAyakasya pramANAntaratAprasaGgena zikSaNIyaH / sAdRzyAbhAvo vaisadRzyamityabhAvapramANaparicchedyamevedamiti cet ? / hanta ! tarhi vaisadRzyAbhAvaH sAdRzyamitIdamapi tatparicchedyameva kiM na bhavet / na ca vaisahazyAbhAvasya sAdRzyarUpatve sa gauH sadRzo gavayeneti vidhimukhena nollikhediti vAcyam , anyatrApyavizeSAt / / zAkyAstvAhuH tattedaMtArUpaspaSTAkArabhedAd naikaM nAma pratyabhijJAnarUpaM pramANaM samastIti / tanna; AkArabhede'pi
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / citrajJAnavadekasyAsyA'nubhavasiddhaH / anubhavo hi vartamAnakAlikavivartamAtraprakAzakaH, smRtizcAtItakAlikavivarttadyotinI / yatpunaratItavartamAnakAlasaGkalitaikyasAdRzyAdiviSayAvalambanatvenAnubhautikaM saMvedanaM tatpratyabhijJAzabdavyapadezyaM kathaGkAraM pRthakpramANapadavIM nAlaGkuryAt ? / ata evA'gRhItAsaMsargakamanubhavasmaraNarUpaM jJAnadvayamevaitadityapi pratyuktam , evaM hi viziSTajJAnAya datto jalAJjaliH syAt / ___anye tu pratyakSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt pratyakSarUpamevaitadityAhustadapyasAmpratam / pratyabhijJAyAH sAkSAdakSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAsiddheH, sAkSAtpratyakSasmaraNAnvayavyatirekAnuvidhAyitvenAnubhavAt / itarathA prathamavyaktipratyakSakAle'pi tadutpAdApatteH / atha punadarzane pUrvadarzanAhitasaMskAraprabodhaprabhUtasmaraNasahAyamindriyaM pratyAbhijJAM nivartayatIti matiH sApyasAdhuH, pratyakSasya smRtinirapekSatvAt / aparathA parvate dhUmadhvajajJAnasyApi vyAptismaraNAdisApekSamanasaivopapattisambhavenAnumAnamAtrocchedaprasaGgAt / na ca sahakArisahasrasamavadhAne'pi sambhavatyaviSaye pravRttiH, aviSayazcendriyANAM pUrvottarAvasthAvyApakamekatvAdi tatkathaM smaraNasAhAyake'pi indriyANi tAdRzajJAnotpAde'dhIzIran ? / aJjanAdisAhAyake'pi netraM vyavahitamapi rUpameva paricchinati na tu vA'viSayaM gandhAdIti viSayavizeSadvAreNa pramANabhedavyavasthApanAduktalakSaNaikatvAdiviSayagrahauSayika pramANAntaramavazyameSitavyaM tadeva ca pratyabhijJAnam / apica pratyabhijAnAmItivilakSaNapratyayo'pi tasya pramANAntaratvasAdhako vrivrti| yadabhyadhAmayastu svIkurute supezalamatirna pratyabhijJA pramAmekatvAdidhiyo dhruvaM karaNatAM kasyApyasau vyAharet /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA-- naiSAdhyakSata udbhaveditarathA'dyAdhyakSakAle'pi sonmajed na smRtitastato hyaviSaye na syAtpravRttiH kacit // 1 // pratyabhijJAnalakSaNazUnyaM tadvadAbhAsamAnaM tulye vastuni sa evAyamiti ekasmiMzca tena tulya ityAdijJAnaM pratyabhijJAnAbhAsam , yathA yamalakajAtayorekasyAH striyA ekadinotpannayoH zarIrasaMsthAnarUpAdibhiH samAnayorekatra dvitIyena tulyoyamiti jijJAsanIye sa evAyamiti, aparatra sa evAyamiti bubhutsanIye tena tulyo'yamiti // 4 // atha tarkasvarUpaM nivedayati vyAptigrahaNaM tarkaH // 5 // vakSyamANalakSaNA vyAptistAM gRhNAtyaneneti tthaabhuutstkH| tarkaH khalu sakaladezakAlopasaMhAreNa vyAptiM viSayIkaroti / yathA yatra yatra dhUmastatra tatra dhUmadhvajaH, yatra ca nAsti dhRmadhvajastatra dhUmo'pi na syAdeveti, yadi vahni vinA'pi dhRmo'vatiSTheta tadA vahnidhUmayoH kAryakAraNabhAvaH sarvAnubhavapathAvatI! bhajyatetyevaM vipakSabAdhakastarkaH sarvadezakAlopasaMhAreNa vanidhUpayorvyAptiM gRhNAti / nanu yadyapi pratyakSamAtraM vyAptiviSayIkAre nAdhIzaM tathApi viziSTaM tu tad bhavedeva tathAhimahAnasAdau tAvat prathamaM dhUmadhUmadhvajayordarzanamekaM pratyakSa tadanantaraM ca bhUyo bhUyaH pratyakSANi pravartante tAni ca pratyakSANi na sarvANi vyAptigrahe samarthAni; api tu pUrvapUrvAnubhUtadhRmAnalasmRtitatsajAtIyatvAnusandhirUpapratyabhijJAnasahakRtaH kopiM pratyakSavizeSaH sarvopasaMhAravatIM vyAptiM gRhNIyAditi smaraNapratyabhijJAnasahakRtapratyakSavizeSeNaiva vyAptigrahasiddhau kRtamantargaDunA tarkeNeti cet / na, sahakArisahasrasamavadhAnepyaviSaye pravRttipratiSedhasya mAgeva pratipAditatvAditi mA muhaH, santi tu sma
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 71 raNaM pratyabhijJAnaM bhUyo bhUyodarzanarUpaM ca pratyakSaM saMbhUya tAdRzamekaM jJAnamupajanayitRNi; yaddhi vyAptigrahe'laGkarmANaM bhavati sa evohAsparanAmA tarkaH / na cAsau visaMvAditvAdapramANam / asya hyavisaMvAditvAbhAve'numAnasyA'visaMvAditve kA pratyAzA ? | na khalu tarkasyA'numAnanibandhanapratibandhe saMvAdAbhAve'numAnasyA'sau saMghaTeta na cAsya nAsti nizcitaH saMvAdo viprakaTArthaviSayatvAditi zakyaM vaktuM tarkasya hi saMvAdasandehe kathaM niHsandehAnumAnotthAnaM syAt ?; itiprekSaNIyam / evaM ca pratyakSasyApi prAmANyaprasiddhizraddhA SaNThAttanayadohada eva / tasmAnni:sandehamanumAnamabhilASukeNa sAdhyasAdhanasambandhagrAhi pramANamasandigdhamevA'bhyupeyaM saMzayAdyAtmasamAropavyavacchedakatvAccA'sya prAmANyenumAnasyeva kaH sandihIta pariSkRtamatiH ? / yattu pramANaviSaya parizodhakatvAnnAsau pramANapadAI iti matam, tadapyajJAnavijRmbhitam ; pramANaviSayasyApramANena parizodhanavirodhAd mithyAjJAnavat prameyArthavacca, prayogo'pi tarkaH pramANaM - pramANaviSayaparizodhakatvAdanumAnAdivat ; yastu na pramANaM sa na pramANaviSaya parizodhakaH, yathA mithyAjJAnaM prameyo vA'rthaH pramANaviSayaparizodhakacAyaM tasmAt pramANam / tathA pramANaM tarkaH pramANAnugrAhakatvAd yatpramANAnugrAhakaM tatmamANaM yathA pravacanAnugrAhakaM pratyakSamanumAnaM vA pramANAnugrAhakavAyaM tasmAt pramANam / na ca hetvasiddhiH pramANAnugraho hi prathamapramANapratipannArthasya pramANAntareNa tathaivAvasAyaH pratipattidArthavidhAnAt sa cAtrAsti pratyakSAdipramANenAvagatasya dezataH sAdhyasAdhanasambandhasya dRDhataramanenA'vagamAt / tataH sAdhyasA - dhanapratibandhAvabodhanibandhanaM tarkajJAnaM pramANatayA pratipattavyaM parIkSAdakSaiH / na cohaH sambandhajJAnajanmA yato'parAparohAnusaraNAdanavasthArAkSasI jAgRyAt pratyakSAnupalambhajanmatvAt -
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 pramANaparibhASA - tasya, svayogyatAvizeSatrazAcca pratiniyatArthavyavasthApakatvaM pratyakSavat / pratyakSe hi pratiniyatArthaparicchedo yogyatAta eva na punastadutpatyAdeH, tatastatparicchedakatvasya prAgeva nirAkArAt / yogyatAvizeSaH punaH pratyakSasyevA'sya svaviSayajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSaH pratipattavyaH / nanu yathA tarkasya svaviSaye sambandhagrahaNanirapekSA pravRttistathA'numAnasyA'pyastu, sarvatra jJAne svAvaraNakSayopazamasya svArthaprakAzana hetoravizeSAt, tathA ca vyarthA sambandhagrahaNArthaM tarkopAstiH / tanna, yato'numAnasyA'bhyupagamyata eva svayogyatAgrahaNanirapekSamanumeyArthaprakAzanam / utpattiH punarliGgaliGgisambandhagrahaNanirapekSA nAsti, agRhItatatsambandhasya pramAtuH kacit kadAcit tadutpatyapratIteH na ca pratyakSasyA'pi utpattiH karaNArthasambandhagrahaNApekSA bobhoti svayamagRhItatatsambandhasyA'pi tadutpattipratIteH tathaiva tarkasyApi svArthasambandhagrahaNAnapekSasyotpattipratIternotpattau sambandhagrahaNApekSA yauktikIti / pratyakSa pRSThabhAvinaM vikalpaM vyAptigrAhakatvenAbhyupeyAMso bauddhA nirvikalpena vyApteragrahaNe vikalpena nirvikalpa gRhItArthaviSayatvena kathaM zakyo'syAH pariccheda ityanuyoktavyAH / nivikalpaviSayAnapekSo'rthAntaragocaro vikalpa ityevaM punarAcakSANAste pramANamamumAmaneyurapramANaM vA ? | Aye pratyakSAtiriktasya avyabhicAriliGgasamutthatvAbhAvenA'numAnapadavIM parijahatastasya pramANAntaratvaprasaGgaH / aprAmANye tu kastadgRhItAyAM vyAptau samAzvAsaH / tarkayAmIti vilakSaNAnubhava sadbhAvAccAbhyupeyastathAbhUto jJAnavizeSaH / yadavocAma tarkArthagrahaNaM vikalpakadhiyA pAzcAtyayA'dhyakSato menAno nigad vikalpamatiH sA syAt pramA vA'mamA / -
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / SaNDhAdArakadohadastu carame prAcye samakSAnumAmAnArthAntaramAnamA patitavattattarka AzrIyatAm // 1 // etasya ca tarkasya na kevalAnumAnaupayikasambandha eva grahItavye sAmarthyamapi tu vAcyavAcakabhAve'pi tasyaiva sakalazabdArthagocaratvAt prayojakavRddhottamAkarNya pravRttavataH prayojyavRddhasya ceSTAM samIkSya tatkAraNajJAnajanakatAM zabde'vadhArayato'ntyAvayavazravaNapUrvAvayavasmaraNopajanitavarNapadavAkyaviSayasaGka 73 lanAtmakapratyabhijJAnavadAvApodvApAbhyAM sarvavyaktyupasaMhAreNa vAcyavAcakabhAvapratItidarzanAditi / tarkalakSaNazUnyastadvadAbhAsamAno'satyAmapi vyAptau tatpratyayastarkAbhAsaH yathA sa zyAmo maitraputratvAdityatra yAvAnmaitraputraH sa zyAma iti // 5 // athA'numAnasvarUpamAlapati sAdhanAt sAdhyajJAnamanumAnam // 6 // vakSyamANalakSaNAd dRSTAdupadiSTAdvA sAdhanAd vakSyamANalakSaNasya sAdhyasya jJAnaM pramANasAmAnya svarUpayathArthajJAnAnusandhAnAd yathArthajJAnAtmakamanu sAdhanagrahaNa- vyAptismaraNayoH pazcAnmIyate paricchidyate'nenetyanumAnamiti / yattvAhurliGgaparAmarzo'numAnamiti, tadasat ; liGgaparAmarzasya anumAnapramANakharUpalAbhe karaNatvAt, yathA khalvanubhavaH smaraNe, anubhava - smRtI ca pratyabhijJAne, anubhava - smaraNa - pratyabhijJAnAni ca sAdhya-sAdhanaviSayANi tarphe karaNaM tathaiva liGgajJAnamapi vyAptismara sahakRtamanumAne karaNameva na punaranumAnam ; anumAnaM tu parokSArthajJAnameva tasyaiva tadavyutpattiviccheda sAmarthyAt sAdhanajJAnasya sAdhanAvyutpattivicchedamAtropakSINatvena sAdhyAjJAnanivartakatvA'yogAt ; uktaM ca, "sAdhanAt sAdhyavijJAnamanumAnaM vidurbudhAH" 10
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 pramANaparibhASA- .. iti / arthApattirapyatraivAntaHpatantI nAIti pramANAntarIbhavitum / tathAhi- yatra devadattasya zatavarSajIvitvaM jyotiHzAstrAdavagatam / jIvino gRhAsatvaM ca pratyakSAdinA'vadhAritam / tatra jIvitvaviziSTaM gRhAsattvaM bahiHsattvamantareNAnupapadyamAnaM bahiHsattvaM gamayati / nAtaH parAbhimatArthApattiviSayo'numAnenaiva siddherApattipramANAntarAnuvidhAyI / jIvitvasya bahiHsattvagRhasavAnyathAnupapadyamAnatvanirNaye gRhasattvabAdhe parizeSabahiHsasvasyAnumAnena paricchedAt / evaM pIno devadatto divA na bhute ityAdau pInatvasya bhojanavyApyatvAdhigamAd bhojanasiddhau divAbhojanabAdhe pArizeSyAd rjniibhojnsiddhiH| nirNItAnyathAnupapattyekalakSaNaliGgaprabhavaM saMvedanaM hyanumAnamiSyate / na caitadrUpametannAIti bhavitum / nAto viSayAntarAbhAvena pramANAntarakakSIkAraH kSemakAra iti // 6 // idAnIM svArthaparArthabhedena dvividhe'numAne svArthamanumAnaM pradarzayati tat svArtham // 7 // tat sAdhanAt sAdhyajJAnaM svasya sAdhyaparicchedalakSaNo'rthaH prayojanamaneneti svArthamanumAnam / nanu keyaM vAcoyuktiH / na hi sAmAnyalakSaNamAtrAnupAtI tadvizeSo vizeSatvabhaGgaprasaGgAt / na khalu ghaTasAmAnyasAmagrImAtraprabhavatvaM tadvizeSasyA'nubhavapathAdhvanInam / evaM ca pramANasAmAnyatadvizeSayoranumAnasAmAnyatavizeSayorvA lakSaNasAmyaM kathaM nyAyasahamiti cet / satyam , eSa punaH paramArthaH sAdhanaprayogAdyanapekSabhAvena svayameva samavadhAritAd avinAbhAvarUpeNa sAdhanAt sAdhyajJAnaM svArthAnumAnam , paraprayuktahetunA samavagatAtsAdhanAt sAdhyajJAnaM parArthAnumAnam / anumAnasAmAnyalakSaNaM tu avadhAraNasAmAnyaviSayAt sAdha
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| nAt sAdhyajJAnam / evaM ca na kshcidossH| nanu sUtratastAvanAyamartho'dhigamyate iti cet satyam / kintu "hetoH parArtham" iti sUtreNa sAdhanaprayogasamutthasAdhyajJAnasya parArthAnumAnatayA vakSyamANatveneha tadviparItaM svayamevopalabdhasAdhanAt sAdhyajJAnasvarUpaM svArthAnumAnaM labhyate iti ko'nupapattyavakAzaH ? / tathAhi-dhUma-dhUmadhvajayorgRhItavyAptikena puMsA kizcidaraNyaM gatavatA kApi dharAdhare dhUmazikhAmavicchinnamUlAmAlokya smRtvA cA'vinAbhAvaM tayoH svayamevAvadhAryate "bhavitavyamiha parvate citrabhAnunA" iti, tadevaM liGgadarzanapratibandhapratisandhAnasamutthaH parokSArthanirNayo hetvAdyanepakSaH svArthAnumAnamiti // 7 // athA'numAnaupayikI vyAptimAha anythaanuppttiaaptiH||8|| anyathA sAdhyaM vinA anupapattireva na manAgapyupapattiryatra sA taniSThA vyAptiH, anyathA prayatnAnantarIyakatve sAdhye vipakSakadezattaranityatvasyA'pi gmktvaaptteH| vahni vinA dhUmasyAnupapattervahnimatyeva dhUmopapattevahninirUpitA'nyathAnupapattilakSaNA vyAptidhUme vabhastIti tAdRzavyAptyAzrayatvAd dhRmasya vyApyatvaM tAdRzavyAptinirUpakatvAd vaDheApakatvam / ayameva ca vyApyavyApakabhAvapadArthaH, evaM ca vyApyasya sadbhAve vyApakenA'vazyaM bhavitavyaM vyApakasadbhAva eva ca vyApyena bhavitavyamityeSa vyApya-vyApakayorniyamo niragAlIt / uktaM ca"liGge liGgI bhavatyeva liGginyevetaratpunaH / niyamasya viparyAse sambandho liGgaliGginoH" // 1 // pratibandho'vinAbhAva ityAdi nAmAntaramevA'syA iti // 8 // idAnImuktalakSaNavyAptirUpaniyamasya dviprakArI prabodhayati
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 pramANaparibhASAsaha-kramabhAvaniyamaH sH||9|| . saH, anyathAnupapattilakSaNo vyAptyaparaparyAyo niyamo dviprakAraH sahabhAvaniyamaH kramabhAvaniyamazceti // 9 // __ tatra sahabhAvaniyamamAbhidhatteAdyaH sahacAriNorvyApyavyApakayozca // 10 // AdyaH sahabhAvaniyamaH sahacAriNorekasAmagyadhInayoH phalAdigatayo rUpa-rasayorvyApyavyApakayoH ziMzapAtva-vRkSatvayozceti // 10 // atha kramabhAvaniyamaM dyotayatipUrvottarabhAvinoH kAryakAraNa yozca caramaH // 11 // caramo'ntimaH kramabhAvaniyamaH pUrvottarabhAvinoH kRttikodaya-zakaTodayayoH kAryakAraNayodhUma-dhUmadhvajayozceti // 11 // uktA vyAptiH / sAdhanaM kaH padArthaH ? / atrAha-- tahattvena nizcitaM sAdhanam // 12 // sAdhyate gamyate parokSArtho'neneti sAdhanaM liGgamityarthaH, tadeva lakSyaM parizeSa lakSaNam / tatpadena vyAptiparAmarzaH, vyAptimattvena avinAbhAvitvena nizcitaM samyagavadhAritaM sAdhanamucyate / na hi yogyatayA sAdhanaM parokSArthapratipatteraGgaM bhavati yathA bIjamaGkurasya, adRSTAdapi dhUmAd dhUmadhvajapratyayodayApatteH, nApi svarUpamAtranizcayagocaraM yathA pradIpaH kalazAdeH, anavadhAritapratibandhasyA'pi dhUmadarzanAt tatpasakteH, tasmAtparokSArthAvinAbhAvitvarUpeNaiva samyaganirNayapathAdhvanInaM sAdhanaM
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 nyAyAlaGkArAlaGkRtA / tadanumApane pratyalamityetadeva avinAbhAvitvamekaM hetulakSaNabhAvena samutsahiSNu samavasthAtum / pakSadharmatvaM sapakSe savaM vipakSAd vyAvRttiriti trairUpyaM hetorlakSaNamiti saugatAH, avAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaM tAni trINi ceti pAJcarUpyaM hetolakSaNamiti yaugAH, tathAhi parvato vahnimAn dhUmAdatra dhUmasya pakSadharmatvaM sapakSe mahAnasAdau ca satvaM vipakSahadAdito vyAvRttatvaM cA'sti abAdhitaviSayatvaM ca pratyakSAdikA'bAdhyasAdhyakatvamapi tatra vidyata eva / asatpratipakSatvaM ca sAdhyaviparItArthopasthApakAnumAnarahitatvamamuSya nAsambhavamiti / so'yamabhyupagamo na ramaNIyaH, ekenaivA'vinAbhAvarUpeNa siddhatvAt trailakSaNyAderanupayogAt, yadi hyavinAbhAvarUpaM sAdhyasiddhirAdhaureyamekaM vijRmbhate kimanyatrailakSaNyAdisattvAsatvAbhyAm | yadi ca na tathA evamapi kimanyatrailakSaNyAdi saccAsattvAbhyAm ? | taduktam "anyathA'nupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? // 1 // anyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paJcabhiH / nAnyathA'nupapannatvaM yatra kiM tatra paJcabhiH ?" // 2 // iti na ca tathAvidhaM hetutvAbhimataM kiJcidAlakSitaM yatrA'vinAbhAvalakSaNaM na cakAsyAt; na vA kazcidasiddho vA viruddho vA vyabhicArI vA kAlAtIto vA prakaraNasamo vA hetvAbhAso vidyate yatra hyavinAbhAvalakSaNaka mrakAminIparirambhavAndhurya syAdAlokaviSayaH / evaM ca sarvahetvanugatamahetuvyAvRttamavinAbhAvalakSaNaM hetorlakSaNatvena kaH sudhIrnopAsIta / nanu avinAbhAvamAtralakSaNatve'pakSadharmatvasyA'pi hetutvamAsajyeteti cedAsajyatAM ko doSaH ?, iSTameva hi tatra hetutvaM prakAzeta yadi tatrA'vinAbhAvaH, avinAbhAvAbhAve tu tribhiH paJcabhirvA pakSadharmatvAdibhirna ki
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 pramANaparibhASA zcit / nanvasti tathAvidhamapi sthalaM yatra tribhiH paJcabhirvA taiH parirambhe'pi avinAbhAvo nAvakAzeta ?; astyeva, tathAhi- sa zyAmo maitraputratvAditi asti khalviha tatpadAbhidheyagarbhasthamaitraputre hetusadbhAvaH, sapakSeSvapi zyAmatvena sampratipanneSu dRzyamAneSu paJcasu maitraputreSu maitraputratvasadbhAvaH, azyAmebhyastaditarebhyo maitraputratvavyAvartanAdvipakSAd vyAvRttirapyasti, viSayavAdhAbhAvAdabAdhitaviSayatvamapyasti, pratikUlasamabalapramANAbhAvAdasatpratipakSatvamapyasti, na punarayaM hetutvena ksyaapybhyupgmvissyH| nanu nAtra vipakSAd vyAvRttinizcitA'sti, na hi zyAmatvAsatve tatputratvenAvazyaM nivartanIyamityatrAsti pramANamiti ced hanta! ta_mumevAnyathAnupapattiM zaraNIcakrANaH punastAmeva lakSaNatvena garhayasi / anaupAdhikasambandhasya vyAptitvaM vyAjahANA yogA api tatputratve zAkAdyAhArapariNAmAyupAdhinibandhanatvAt tAdRzavyApterabhAvodbhAvanena vipakSA sattvAsambhavamAvedayantaH paramAthato nizcitAnyathAnupapattimeva hetorlakSaNaM pratyapadyanta, na hyanaupAdhikasambandhe sati kizcidavaziSyate yadapohAya zeSalakSaNamAcakSANAste zobheran / / . nanu pakSadharmatvAbhAve mahAnasIyadhUmo'pi parvatIyAnalamanumApayatu ?, nanvevaM tadbhAve'pi tasya tadgamakatAyAM ko nirodhkH?| nanu mahadetatkutUhalam : kathaM hi nAma pakSadharmatvAGgIkAre rasavatI dhUmo dharAdharIyadhUmadhvajaM gamayitumadhIzIta?, iti cet / kSiptastarhi jalacandrasya nabhazcandrajJApakatve kuThAraH, na hyasau pakSadharmatvAzrayo jaladharmatvAt / na ca jalanabhazcandrA'ntarAlavartinastAvata ekadezasya dharmitvena jalacandrasya taddharmatvaM sUpapAdamiti pezalam / evaM tarhi rasavatIparvatAntarAlavartivasundharApradezasya dharmitve mahAnasIyadhRmasyA'pi taddhamatvopapatteH parvatIyadhanaJjayajJApakatvamApayeta, pakSadharmatA khalUbhayatrApi nimittaM tato yathA'sau khasamIpadeze
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 79 dhRmasya dhRmadhvajamanumApayatazcakAsadAste tathA vyavahitadeze'pi parvatAdau tadavasthaiva, itarathA jalacandre'pyasau kathaM syAt ?; dezavyavadhAnAt , atha neyamevA'tra gamakatvAGgaM kintu kAryakAraNabhAvo'pi / kArya ca kimapi kIdRzaM bhavati, tadiha dhUmadhvajaH svasamIpapradezameva dhUmaM janayitumadhIzAnaH, nabhazcandrastu vyavahitadezamapi, nA'to mahAnasadhUmo mahIdharakandharAkoNacAriNamAzuzukSaNimanumApayatIti cet / nanvevaM dhUmastaddezenaiva pAvakenAnyathAnupapannaH, jalacandramAH punarataddezenA'pi gaganendunA ityanyathAnupapattimAtranirNayasadbhAvAdeva sAdhyasiddheH sambhavAt kRtaM jalAmbarajaivAtRkamaNDalAntarAlAderdharmitvaparikalpanAkadarthanamAtranimittena pakSadharmatopavarNanena / __ sapakSasattvamapyanaupayikameva, sattvAderagamakatvApatteH / na ca pakSAd bahiSkRtya kimapi kuTAdi dRSTAntIkartuM yuktaM kuTAderapi paTAdivad vivAdAspadatvena pakSAd bahiSkaraNA'nupapatteH, tathA ca kathamayaM nidarzanatayA zakya upadarzayitum / pramANAntarAt tatraiva "kSaNikaM prAk prasAdhya nidarzanatayopAdAnaM bhaviSyatIti cet / nanu tatrApi kaH sapakSIkariSyate / yadi kSaNikatvaprasAdhanapUrva padArthAntarameveti cet , durvAramanavasthAdausthyam / anyathA tu na sapakSaH kazcit , yata eva ca pramANAt kSaNikatvaniSTaGkanaM kuTe prakasyate tata eva paTAdAvapi prakaTyatAM paryAsamaparapramANopanyAsAlIkaprAgalbhIprakaTanena / nanu pakSadharmatvAnabhyupagame dhavala eSa prAsAdaH kAkasya kAlimna ityAderapi hetutvAnuSaGga iti cet , uktottaratvAdavinAbhAvabalenaiva sAdhyAnumAnodayAt tatra ca tadabhAvAt , na hi prAsAdIyadhavalimnyeva zyAmikA kAkIyopapattimatItyasti niyamaH, pakSadharmatvAbhyupagame ca zakaTaM muhUrtAnte udeSyati kRttikodayAt / bhUmerupari savitA AlokAdityAdyAbAlagopAlaprasiddhAnumAnA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA-- ni nopapadheran / kevalAnyAyi kevalavyatireki-anvayavyatireki ceti trividhaM sAdhanaM procivAMsaH kaNabhakSAkSacaraNIyAzcAnvayavyatirekiNyeva pAzcarUpyamupayanti kevalAnvayini tu vipakSAsatvAsambhavAt kevalavyatirekiNi ca sapakSasatvA'sambhavAt cAtUrUpyameva yadAha- zaGkaramizraH " kevalAnvayini, vipakSAsattvasya kevalavyatirekiNi sapakSasattvasya, gamakatvaupayikatvAbhAvAt " iti, tathA ca na tanmate sarvahetuvyApakamanatiprasaktaM kiJcillakSaNaM hetoH prekSyate abAdhitaviSayatvaM tu hetorlakSaNaM bhavatyeva na, bAdhitaviSayatvasya hetvAbhAsatvAgatvAbhAvAt sAdhyasya bAdhitatve hetoH kimAyAtaM, yena taddoSeNA'yamapi doSI syAt / na hi nAmA'nyadoSeNA'nyasya duSTatA, atiprasaGgAt / - nanu tarhi bAdhitasthale hetuH samyagevAvatiSThate ? / nanu ka evamAha ?, sAdhyadoSeNa tu duSTatvaM tasya pratyAkhyAyate, nanu duSTatvapratyAkhyAne prAptameva samyaktvam / naH sAdhyadoSeNa duSTatvA'bhAve'pi skhalakSaNAvinAbhAvAbhAvamahimnA tatra duSTatAyA aMvasthAnAt / tathA ca nAbAdhitaviSayatvaM hetorlakSaNaM sambhavati, avinAbhAvihetusthale niyamena bAdhitasAdhyAnavakAzAt , avinAbhAvenaivAbAdhitaviSayatvasya saGgrahopapattezca tathAhi- vahniranuSNaH kRtakatvAd ghaTavadityatra pratyakSabAdhitasAdhyAnantaraprayuktatvaM hetoH, surA brAhmaNena peyA dravatvAnnIravadityatra cAgamabAdhitasAdhyAnantaraprayuktatvaM hetoH, na punaratrA'nuSNatvena kRtakatvasya peyatvena dravatvasya vA samastyavinAbhAvaH, evamavinAbhAvihetusthale satpatipakSatvasyApi ko'vkaashH| na hi sambhavati paramArthato'vitathe sAdhyahetvoravinAbhAve sati sAdhyaviparItArthopasthApakAnumAnAvatAraH, avatAre vA pratihatasya pravaktureva mandimA na punarvastvasat , tulyabalasAdhyatadviparyayasAdhakahetudvaya
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 81 rUpe nAsmin prakRtasAdhanayoravinAbhAvanirNayA'bhAvAdeva hetvAnirNItAvinAbhAvalakSaNenaivA'satpratipakSatvasyA'pi bhAsatvena saMgraha iti trairUpaye pAJcarUpaye vA vipakSessavameva nirNItaM nirNItAvinAbhAvasvarUpamekaM hetulakSaNaucityenAvaziSyate / zeSaM tu dvayaM catuSTayaM vA'nyathAsiddhatvAd vyabhicAribhAvamA skandat hetulakSaNapadaM samalaMkaroti / tatsthitametannirNItAvinAbhAvaikalakSaNo heturna tu trilakSaNakAdistasya hetvAbhAsasyApi sambhavAditi // 12 // atha sAdhanaM vibhajate vidhipratiSedhAbhyAM dvividham // 13 // - sAdhanamiti vartate / tad dvividhaM vidhisAdhanaM pratiSedhasAdhanaM ca tatra sardazo vidhiH, asadaMzaH pratiSedhaH, sa ca caturddhAprAgabhAvaH, pradhvaMsAbhAvaH, anyonyAbhAvaH, atyantAbhAvazceti / tatra yannivRttAveva kAryasamudbhavaH so'sya prAgabhAvaH, yathA mRtpiNDanivRttAveva samudbhavataH kalazasya mRtpiNDaH, na cAtra tamonivRttAveva rUpajJAnodbhavaH, yena tamaso'pi tatprati samucitaH prAgabhAvatvaprasaGgAvatAraH, naktaJcarAdAvatIndriyadarzini ca tadbhAve'pi tadbhAvAt / yadutpAde kAryasya niyamena vipAdaH so'sya pradhvaMsAbhAvaH, yathA kapAlakadambakotpAde niyamato vipAdadazAyAmAyAto kumbhasya kapAlakadambakam / svarUpAntarAt svarUpavyavacchedo'nyonyAbhAvaH, yathA paTakhabhAvAd ghaTasvabhAvavyAvRttiH / kAlatrayApekSiNI tAdAtmyapariNAmanivRttiratyantAbhAvaH, yathA cetanA'cetanayoriti // 13 // tad dvividhamapi vidhipratiSedhasvarUpaM sAdhanaM punaH prakArataH prakAzayati tadapi vidhiniSedhasAdhaka 11
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA tvena dvidhA // 14 // __ tadapi dvividhamapi proktaM vidhipratiSedhAbhyAM sAdhanaM dvidhA dvibhedmityrthH| vidhiniSedhasAdhakatveneti, vidhirUpasAdhyasAdhakatvena niSedharUpasAdhyasAdhakatvena ca / vidhisvarUpaM sAdhanaM dvividhaM pratiSedhasvarUpaM sAdhanaM ca dvividhaM bhavatItibhAvaH // 14 // tatrApi vidhisAdhakaM vidhisvarUpaM sAdhanaM punarvibhAgato vyAharati vidhisAdhakaM vidhirUpaM vyApya-kAryakAraNa-pUrvo-ttara-sahacaraiH SoDhA // 15 // tatra vyApyaM yathA zabdo'nityaH prayatnAnantarIyakatvAt / kRtakatvAt / zrAvaNatvAd vA / nanu zrAvaNatvasyA'sAdhAraNatvAt kathaM vyAptisiddhiriti cet ?; viparyaye bAdhakapramANavalAdeveti bramaH, kathamanyathA sattvahetustAvakInaH kSaNikatvaprasAdhanaprayuktastava dhiyAM sAdhIyastAM dadhIta / yadyapi vyApyo hetuH sarva eva bhavati tathApi tadvyApyatvaM neha vivakSayAmAsa kintu sAdhyena tadAtmIbhUtasyAkAryAdirUpasya prayatnAnantarIyakatvAdeH svarUpamityadoSaH vRkSo'yaM zizapAtvAdityAderapyatraivAntarbhAvaH khabhAvaheturapyayameva veditvyH| kArya yathA- parvato'yamagnimAn dhRmAditi atra dhUmo vahnaH kAryabhUtastadabhAve'nupapadyamAnastaM gamayati / kAraNaM yathA-vRSTibhaviSyati viziSTameghA'nyathAnupapatteH, atra meghavizeSo varSasya kAraNaM svakAryabhUtaM varSa gamayati / nanu kAryAbhAve'pi sambhavakAraNaM kathaM kAryagamakaM syAditi cet / satyam , na hi vayamapi yasya kasyacit kAraNasya sAdhanabhAvamAcakSmahe kintu na yasya mantrAdinA sAmarthyapratibandho na vA kAraNAntaravaikalyam /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlakRtA / tatkuto jJAyate iti cet ?; asti khalu viguNAditarasya vizeSaH, tatparijJAnaM tu prAyaH pAMzulapAdAnAmapyasti / ydRcuH"gmbhiirgrjitaarmbhnirbhingirighvraaH| tvagattaDillatAsaGgapizaGgottuGgavigrahAH // 1 // rolmbgtrlvyaaltmaalmlintvissH|| vRSTiM vyabhicarantIha naivaMprAyAH payomucaH" // 2 // iti / api ca rasAderekasAmagyanumAnena rUpAnumAnamabhivAJchatA nyAyavAdineSANa eva kAraNasya sAdhanabhAvaH / yadabhANa"ekasAmagyadhInasya rUpAde rasato gatiH / hetudharmAnumAnena dhUmendhanavikAravat" // 1 // iti / .. pUrvacaraM yathA- udeSyati zakaTaM kRttikodayasya tathaivopapatteH, atra kRttikodayAnantaraM muhUrtAnte niyamena zakaTamudetIti kRttikodayaH pUrvacaro hetuH zakaTodayamanumApayati / uttaracaraM yathA- prAgudagamadbharaNiH kRttikodayAt , atra kRttikodayo bharaNyudayottaracarastaM gamayati / pUrvottaracarayozca na svabhAvarUpatvaM na vA kAryakAraNabhAvaH kAlavyavahitau tayoranupalabdheriti svabhAvakAryakAraNebhyaH pArthakyena nirdeshH| sahacaraM yathA-mAtuliGgaM rUpavadarhati bhavitum , rasavadbhAvAnyathAnupapatteH / atra raso niyamena rUpasahacaritastadabhAve'nupapattikastadanumApayati / sahacAriNozcAnyonyasvarUpaparityAgena tAdAtmyAnupapatteH, sahotpAdena tadutpAdavipAdAca na sahacarahetuH pUrvoktasvabhAvakAryakAraNeSvantarbhUSNuH, ityevaM vidhisvarUpasAdhyasAdhakAni vidhisvarUpANi vyApyakAryakAraNapUrvacarottaracarasahacarabhedAt SaTprakArANyaviruddhopalabdhinAmAntarANi sAdhanAnyupavarNitAni // 15 //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA- atha niSedharUpasAdhyAnumApakaM vidhisvarUpaM sAdhanaM saptabhiH prakArairAkhyAtiniSedhasAdhakaM viruddhasvabhAvavyApyA ditaH saptadhA // 16 // vidhirUpamiti vartate / niSedhasAdhakaM vidhisvarUpaM sAdhanaM saptadhA niSedhanIyArthena viruddhabhAvamAvibhrANAH svabhAvavyApyakAryakAraNapUrvacarottaracarasahacarAH sapta niSedhapratipattipravaNAH sAdhanabhAvena veditavyAH / tatra viruddhasvabhAvaM sAdhanaM yathAnAstyeva sarvathaikAnto'nekAntasyopalabdheH, atra pratiSedhanIyo'rtha ekAntarUpastasya viruddhasvabhAvamanekAntatvam / vyApyAdiSu pratiSedhyaviruddhatvaM pAramparyeNa draSTavyam / tathAhi- nAstyatra puMsastattveSu nizcayastatra sandehAt / atra tavanizcayena sAkSAd viruddhastadanizcayaH tayApyaH sandehaH / pratiSedhyArthaviruddhakArya yathA na vidyate'sya krodhAdyupazamo vadanavikArAdeH, atra pratiSedhyArthaH krodhAyupazamastasya virodhyanupazamastasya kArya vadanavikArAdi / pratiSedhyArthaviruddhakAraNaM yathA- nAsya munIziturasatyaM vacoH rAga-dveSa-kAluSyAkalaGkitajJAnasampannatvAt , atra pratiSedhyArthaviruddhasatyavacaHkAraNaM hetuH| pratiSedhyArthaviruddhapUrvacaraM yathA- nodgamiSyati muhUrtAnte puSyatArA rohiNyudgamAt , atra puSyatArodgamaH pratiSedhyastaviruddho mRgazIrSodayastadanantaraM punarvasUdayasyaiva bhAvAt tatpUrvacaro rohiNyudgamaH / pratiSedhyArthaviruddhottaracaraM yathA- nodagaman muhUrtAtpUrva mRgaziraH pUrvaphalgunyudayAt, atra pratiSedhyArtho mRgaziraudayastadvirodhI maghodgamaH, anantaramAodayAdereva bhAvAt taduttaracaraH pUrvaphalgunyudayaH / pratiSedhyArthaviruddhasahacaraM yathAnAstyasya mithyAjJAnaM samyagdarzanAt , atra pratiSedhanIyamithyA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 85 jJAnavirodhisamyagjJAnasahacaraM samyagdarzanam / ityevaM niSedhA. vabodhadhurAdhaureyANi viruddhasvabhAvavyApyakAryakAraNapUrvacarottaracarasahacarabhedAt saptaprakArANi vidhirUpANi viruddhopalabdhinAmAntarANi paridarzitAni // 16 // vyAkhyAtaM vidhirUpaM sAdhanam / atha pratiSedharUpaM sAdhanaM vyAjihIrSustAvatprathamaM vidhisAdhakaM tadAhavidhisAdhakaM pratiSedharUpaM viruddhasvabhAvavyApaka-kArya-kAraNa-sahacarA'bhAva paJcadhA // 17 // * vidheyArthaviruddhasvabhAvavyApakakAryakAraNasahacarAbhAvabhedAt paJcavidhaM pratiSedharUpaM sAdhanaM vidhisAdhananipuNaM bhavati / tatra vidheyArthaviruddhasvabhAvAbhAvarUpaM pratiSedhasAdhanaM yathA-vastujAtamanekAntAtmakamekAntasvabhAvasyopapattipathAnavalambibhAvenA'bhAvAt / atra anekAntAtmakatva vidheyArthaviruddhasvabhAvaikAntatattvAbhAvo viruddhasvabhAvAbhAvahetuH / vyApakAbhAvo yathAastyatra cchAyA auSNyAnupalabdheH, atra vidheyArthacchAyAviruddhatApasya vyApakamauSNyaM tadabhAvo vyaapkaabhaavhetuH| kAryAbhAvo yathA- asti khalvatra prANabhRti vyAdhivizeSo nirAmayaceSTA'darzanAt , atra vyAdhivizeSalakSaNavidheyaviruddhatadabhAvakAryaviziSTaceSTAvirahaH kAryAbhAvahetuH / kAraNAbhAvo yathA- astyatra zarIriNi kaSTamiSTasaMyogAbhAvAt / atra kaSTarUpavidheyArthaviruddhasukhakAraNeSTasaMyogAbhAvaH kaarnnaabhaavhetuH| sahacarAbhAvo yathA astyatra mithyAjJAnaM samyagdarzanA'darzanAt / atra mithyAjJAnalakSaNavidheyArthaviruddhasamyagjJAnasahacarasamyagdarzanAbhAvaH sahacarAbhAvahetuH, ityevaMvidhisvarUpasAdhyagamakAni pratiSedharUpANi
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 pramANaparibhASAviruddhasvabhAvavyApakakAryakAraNasahacarabhedAt pazcaprakArANi viruddhAnupalabdhinAmAntarANyAveditAni // 17 // * atha pratiSedhapratipattipraguNaM pratiSedhasAdhanaM brUteniSedhasAdhakaM svabhAva-vyApaka-kArya-kAraNapUrvottara-sahacarA'bhAvabhedAt sptdhaa||18|| ___ pratiSedhyArthapratiSedhagamakaM pratiSedharUpaM sAdhanaM saptavidham / tatra svabhAvAbhAvarUpaM yathA-nAstyatra bhUtale kumbha upalabdhilakSaNaprAptasya tatsvabhAvasyAdarzanAt , upalabdhirjJAnaM tasya lakSaNAni kAraNAni netrAdIni tai palabdhilakSyate janyate iti yAvat tAni prApto janakatvenopalabdhikAraNAntarbhAvAt sa tathA dRzya ityarthastasyA'darzanAt kumbhAbhAvasiddhiH, pizAcAdibhirvyabhicAraparihArArthamupalabdhilakSaNaprAptasyeti vizeSaNam / vyApakAbhAvo yathA-- nAstyatra pradeze panasaH pAdapA'darzanAt , atra niSedhyArthapanasavyApakapAdapAbhAvo vyApakAbhAvahetuH / kAryAbhAvo yathA- nAstyatrA pratibaddhasAmaryo dhanaJjayaH dhUmAbhAvAt , atrA'pratibaddhasAmaryo dhananjayo yadi syAttadA'vazyaM dhUmaH syAt ; dhUmaM prati hyapratihatazaktike samujjvalati citrabhAnau niyamena bhavanIyaM dhUmeneti dhUmalakSaNakAryAbhAvAd viziSTakAraNAbhAvo gamyate iti viziSTakAraNAbhAvaM prati kAryAbhAvasya gamakatvaM bhavatyeva tadavinAbhAvitvAttasya / kAraNamAtraM tu kAryAbhAve'pi varvatti yathoSNA'yogolake'nalo dhUmAbhAve, nAtastasya tadgamakatvam / kAraNAbhAvo yathA- nAtra samasti dhUmo dhUmadhvajAbhAvAt kAraNAbhAve hi kArya niyamena nodetIti suparIkSita kAraNAbhAve kAryAbhAvo nirNIyata eva / pUrvacarAbhAtro yathA- na bhAvi muhUrtAnte zakaTaM kRttikodayA bhAvAt / uttaracarAbhAvo yathA nodagAdbharaNirmuhUrtAtmAk
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 87 tata eva / sahacarAbhAvo yathA- nAstyatra samatulAyAmunnAmaH, nAmAnupadarzanAta , ityevaM pratiSedhasAdhanAni pratiSedhasAdhanAni svabhAva-vyApaka-kArya-kAraNa-pUrvacaro-ttaracara-sahacarabhedAt saptaprakArANi aviruddhA'nupalabdhinAmAntarANi niveditAni // 18 // uktaM sAdhanam / atha sAdhyasvarUpamAhaabAdhitA-'bhimatA-'nadhigataM saadhym||19|| abAdhitatvamabhimatatvamanadhigatatvamititrairUpyaviziSTaM sAdhyam / tatra pratyakSAdibAdhAzUnyatvamabAdhitatvam / anena vahnidharmikAnuSNatvAdeH sAdhyatvavyudAsaH / abhimatatvaM ca sisAdhayiSAviSayatvam / anena zabdadharmikasarvathAnitya: bhAvAdeH sAdhyatvanirAsaH, aniSTaM hi janasya sarvathA nityatvaM zabde iti nedaM sisAdhayiSAviSayaH / anadhigatatvaM punaranizcitatvam / tena saMzaya-viparyayA-'nadhyavasAyA'valambitArthasya sAdhyatvapratipattiH / evambhUtasyaivArthasya hi sAdhyatvaM saGgatiM gAte, nirNayaikapadImavatIrNasya kA nAma sAdhyatA ? / yadAha- bhASyakAro vAtsyAyanaH " nAnupalabdhe na nirNIte'rthe nyAyaH pravartate kintarhi saMzayite'rthe" iti // 19 // . idAnImanumeyadharmaviziSTo dharmI sAdhyamanumeyadharmo vetyArekAmapAkartumAhatadanumeyadharmaviziSTo dharmI pakSaH kvacidanumeyadharmaH // 20 // tadityuktalakSaNaM sAdhyam / anumeyadharmeNa vahnayAdinA viziSTo parvatAdirdharmI, etaccAnumAnikapatipatyavasarApekSAto boddhavyam / pratiniyatasAdhyadharmavizeSaNaviziSTatayA hi dharmiNaH sAdhayitumiSTatvAt sAdhyavyapadezaH / pakSa iti paryAya evA
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. pramANaparibhASA - | ssya / nanu kathaM dharmI pakSo dharmadharmisamudAyasya taccAditi cet ? / na, sAdhyadharmavizeSaNaviziSTatayA dharmiNaH sAdhayitumiSTasya pakSAbhidhAne doSAbhAvAt / kaciditi - vyAptigrahaNasamaye tvameyadharmo vahnayAdiH sAdhyapadArthaH itarathA vyAptyanupapatteH, na hi yatra yatra dhUmastatra tatra parvatasyApyastyanuvRttiriti // 20 // atha dharmI kIdRzaH syAdityatrAha -- pramANa-vikalpo bhayaprasiddha dharmI // 21 // dharmI tAvat tredhAH pramANaprasiddhaH, vikalpaprasiddhaH, tadubhayaprasiddhava / tatra nizcitaprAmANyakapratyakSAdyanyatamAvadhRtatvaM pramANaprasiddhatvam / anizcitaprAmANyAprAmANyapratyayagocaratvaM vikalpaprasiddhatvam / tadvayaviSayatvaM pramANavikalpobhayaprasiddhatvam / tatra pramANaprasiddho dharmI yathA - dhUmAdanau sAdhye parvataH sa khalu pratyakSapramANena pramIyate / vikalpaprasiddho yathA - samasti sarvajJaH sunizci tA'sambhavadbhAdhakapramANatvAt, ityatra sarvajJaH athavA nAsti kharaviSANamityatra kharaH; atra hi sarvajJo'stitvasiddheH prAg na pratyakSAdipramANasiddhaH, apitu pratItimAtrasiddha iti vikalpaprasiddho'yaM dharmI evaM kharaviSANamapi nAstitvasiddheH prAg vikalpasiddhameva / ubhayasiddho dharmI yathA - zabdaH pariNAmI kRtakatvAdityatrazabdaH sa hi varttamAnaH pratyakSagamyo bhUto bhaviSyaMzva vikalpagamyaH, ityasau sarvo'pi dharmIti pramANavikalpamasiddho dharmIti tridhA dharmIti vyavasthitam // 21 // nanUktalakSaNa sAdhyadharmiNi kIdRzA sAdhyadharmeNa bhavanIyam 1 | atrAhavikalpaprasiddhaH sattetarasAdhyaH // 22 // vikalpaprasiddhe dharmiNi sattA astitvaM sAdhanIyaM
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| 89 yathAsti sarvajJa iti / itarad nAstitvaM vA sAdhayitavyaM yathA nAsti kharaviSANamiti ; yaduktaM- "vikalpasiddhe tasminsattetare sAdhye" iti / yattu sarvajJasattAyAM sAdhanIyAyAM trayIM doSajAtimasiddha-viruddhA-'naikAntikalakSaNAM heturnAtivarttate tathAhi-sakalajJasattve sAdhye kiM bhAvadharmoM hetuH, utA'bhAvadharmaH, athobhydhrmH?| Aye'siddhiH, asiddhasattAke bhAvadharmA'siddheH dvitIye virodhaH, bhAve sAdhye'bhAvadharmasyA'bhAvAvyabhicAritvena viruddhatvAta tRtIye vyabhicAraH, astitvazUnye'pi vRtteH / - taduktam"nAsiddhe bhAvadharmo'sti vyabhivAyuMbhayAzrayaH / viruddho dharmo bhAvasya sA sattA sAdhyate katham ?"||1||iti|| __ tadetadasaGgatam / zakyaM hi vadituM dhUmavattvAdiyadyagnimaparvatadharmastadA'siddhaH ko hi nAmAnimatparvatadharma hetumicchannagnimattvameva necchet?, tadviparItadharmazcet tadA viruddhaH sAdhyaviruddhasAdhanAt ; ubhayadharmazced vyabhicArI sapakSetarayorvartanAt ; evaM ca sarvAnumAnocchedaprasaGgaH / vimatyadhikaraNabhAvApannadharmidharmatve dhUmavatvAdeH sarva sustham / yathA ca parvatasya parvatatvAdinA prasiddhasattAkasya sandigdhAgnimattvAdisAdhyadharmasya dharmoM heturna virudhyate tathaiva prasiddhAtmatvAdivizeSaNasattAkasya aprasiddhasarvajJatvopAdhisattAkasya ca dharmiNo dharmaH prakRto hetuH kathaM virudhyeta ? / vikalpasiddho dharmI nAstyeva vikalpasyA'pramANatvAdityUcAno naiyAyiko'nAtmajJazekharaH, vikalpasiddhadharmiNo'naGgIkAre tasyaivaMvidhavacanasyaivAnupapatteH vikalpasiddharmiNo'prasiddhau tatpratiSedhAsambhavAditi tuSNImbhAva eva tasyA''paptat / nAto vikalpAdanyataH sarvajJakharaviSANayoH sadasattAyAM sAdhyAyAM samasti siddhistatrendriyavyApArAbhAvAt / na cendriyapratipanna evArthe manovikalpa 12
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 pramANaparibhASA - syApi pravRttipratIteH kathaM tatrA'satIndriyavyApAre vikalpasyApi pravRttirityabhidhAnaM ramaNIyam ?, dharmA'dharmAdau tatpravRttyabhAvAnuSaGgAt / AgamasAmarthyaprabhavatvenA'syAstra pravRttau prakRteSyatastatpravRttirbhavatu vizeSAbhAvAt / nanu pariNAmitve sAdhye zabdadharmiNa iva kRzAnumadhye sAdhye dharitrIdharasyApi pramANavikalpaprasiddhatvaM prApnoti dharitrIdhare'pi dRzyamAnabhAgasyA'gnimasAdhane pratyakSavAdhAt sAdhanAnarthakyaprasaGgAdvA tatra sAdhyasamupalambhAt, adRzyamAnabhAgasya ca tatsAdhane tasya pratyakSAbhAvAt naivaM avayavidravyApekSayA parvatAdeH sAMvyavahArikapratyakSaprasiddhatvAbhidhAnAt atisUkSmekSikAparyAlocane tu na kiJcit pratyakSaM syAd vahirantarvA'smadAdipratyakSasyA'zeSavizeSato'rthasAkSAtkAre'sAmarthyAd, yogipratyakSameva kila tatrAlamiti / vikalpaprasiddhasya sattetarasAdhyakatvopadarzanena pramANobhayaprasiddhadharmiNoH kAmacAra eva draSTavyaH sAdhyavizeSAnupadarzanAt, sattetarasAdhyakatvaM tu tatra na sambhaviSviti tu sujJAnameva / , avasitaM svArthAnumAnam, tasya ca trINyaGgAni dharmI sAdhyaM sAdhanaM ca tatra sAdhanaM gamakatvenA'Ggam, sAdhyaM ca gamyatvena, dharmI punaH sAdhyadharmAdhAratvena, AdhAravizeSaniSThatayA sAdhyasiddheranumAnaprayojanatvAt, dharmamAtrasya tu vyAptinizcayakAla eva siddhatvAt "yatra yatra dhUmavattvaM tatra tatra vahnimattvam" iti / athavA pakSo heturityaGgadvayaM tatra, sAdhyadharmaviziSTasya dharmiNaH pakSatvAt, iti dharmadharmibhedAbhedavivakSayA pakSadvayaM draSTavyamiti // 22 // atha parArthAnumAnaM vyAcaSTe hetoH parArtham // 23 // heturnizcitAvinAbhAvaikalakSaNasya sAdhanasya sAdhanatvA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / bhivyaJjakaH zabdaprayogo vakSyate, tasmAt tadvAreNa sAmAnyalakSaNAnuvAdena vizeSalakSaNavidhAnAt sAdhanAt sAdhyajJAnamavinAbhAvarUpeNa sAdhanaM samavadhArya sAdhyasyoktalakSaNasya parokSArthasya jJAnaM samyag nirNaya ityarthaH / tacca paropadezApekSatvAt parArthamanumAnamucyate / parArthAnumAnavatparArthapratyakSamapi "pazya pura idaM kaladhautazakalam" ityupadezaprabhavaM tadviSayaM nibhAlanIyam / / 23 // ___ idAnI hetorvacanAtmakasyA'pi prAcInarUDhyanurodhena parArthAnumAnatvamAvedayati heturupacArAt // 24 // acetanaM hi vacanaM na sAkSAt pramitiphalasAdhanamiti nAskandatyanupacaritapramANabhAvam , mukhyAnumAnAnukUlatayA tUpacaritAnumAnAbhidhAnAbhidheyatAmAyAti, upacAraH punaratra kArye kAraNasya, yatpratipAdakagataM hyanumAna tasya kArya tadvacanam / kAraNe 'vA kAryocAraH, pratipAdyagataM hi yajjJAnaM tasya kAraNaM sAdhanavacanamityaupacArikapanumAnaM hetuH / iha ca mukhyArthabAdhe prayojane nimitte copacAraH pravartate ityanubhavo viduSAm / tatra sAdhanaprayogasyA'cetanatvena yathArthajJAnAtmakapramANatvasya tatra vyakto bAdhaH, prayojanaM cAnumAnAvayavAH pratijJAdaya iti zAstre vyavahAra eva jJAnAtmanyanaMze tavyavahArA'yogAt ; nimittaM tu jJAnAtmakAnumAnahetutvaM tasya / evaM ca yathA'numAnapratIto'rthaH parasmai pratipAdyamAno vacanarUpApannaH parArthamanumAnamucyate tathaiva pratyakSapratIto'pi parasmai pratipAdyamAno vacanarUpApannaH parArtha pratyakSa veditavyaH parapratyAyanasyobhayatrApyavizeSAt , tathAca sUtre"pratyakSaparicchinnArthAbhidhAyi vacanaM parArtha pratyakSam" " yathA pazya puraH sphuratkiraNamaNikhaNDamaNDitAbharaNabhAriNIM jina
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ . pramANaparibhASA-- patipratimAm " iti / evaM smaraNAderapi yathAsambhavaM pArArthya pratipattavyam / yadAhuH... "smaratyado dAzarathirbhavan bhavA- namuM vanAntAd vanitApahAriNam / . payodhimAbaddhacalaja lAvilaM viladhya laGkAM nikaSA haniSyati?" // 1 // ityAdi / AhuzcAtra mahAvAdizrIsiddhasenadivAkarapAdAH"svanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanaM budhaiH / parArtha mAnamAkhyAtaM vAkyaM tadupacArataH // 1 // pratyakSeNAnumAnena prasiddhArthaprakAzanAt / parasya tadupAyatvAt parArthatvaM dvayorapi // 2 // pratyakSapratipannArthapratipAdi ca yad vacaH / pratyakSa pratibhAsasya nimittatvAttaducyate // 3 // sAdhyAvinAbhuvo hetorvaco yatpratipAdakam / parArthamanumAnaM tat pakSAdivacanAtmakam" // 4 // iti // 24 // atha pratijJAyA api parArthAnumAne upayogitvamupadarzayatisAdhyadharmasyA''dhAravizeSaprajJApanaM pratijJArthaH // 25 // yathA yatra yatra dhRmastatra tatrA'nala iti hetoH sAmAnyenAdhArapratipattAvapi parvatAdiviziSTadharmidharmatApratipattyai dhumazcAtretyevaMrUpamupasaMhAravacanamavazyamAzrIyate zAkyaistathA sAdhyadharmasyA''dhAravizeSaprajJApanAya pratiniyatadharmidharmatAprasiddhyartha pratijJA'pi pksspryogruupaa'vshymessitvyaa| . api ca pakSaprayogaH sAdhyasiddhipratibandhitvAt pareSAM nAbhimataH, Ahovit prayojanAbhAvAt / tatra prathamaH pakSo'yuktaH,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / cAdinA sAdhyAvinAbhAvaikalakSaNahetunA prastutAyAM svapakSasidau pratijJAprayogasya tatpratibandhakavAbhAvAt tataH pratipakSAsiddheH / dvitIyo'pyasan , tatprayoge pratipAdyapratipattivizeSasya prayojanasya sadbhAvAt ; pakSAprayoge tu keSAzcid mandadhiyAM prakRtArthapratipattyabhAvAt / ye tu tatprayogamantareNApi prakRtArtha pratipadyante tAn pratyanumanmahe tadaprayogam / yadAha- "prayogaparipATI tu pratipAdyAnurodhataH" iti, tato yujyata eva gamyamAnasyApi tasya prayogaH, kathamanyathA zAstrAdAvapi pratijJAprayogaH syAt / na hi zAstre niyatakathAyAM pratijJA nAbhidhIyate agniratra dhUmAt , vRkSo'yaM ziMzapAtvAt , ityAdyabhidhAnAnAM tatra tatropalambhAt , parAnugrahapravRttAnAM zAstrakRtAM pratipAdyAvabodhanAdhInadhiyAM zAstrAdau pratijJAprayogo yukta evopayogitvAdityabhidhAne vAdepyasAvastu tatrApi teSAM tAdRzatvAt / kiJca kArya-svabhAvA-'nupalambhabhedena pakSadharmatvAdirUpatrayabhedena vA trividhaM sAdhanamuktvA'siddhatvAdidoSaparihAreNa samarthayamAnaH kaH khalu prAmANikaH pumAn pakSaprayogaM nAGgIkurute ? / na cA'samarthito hetuH sAdhyasiddhyaGgamatiprasaktaH, tataH pakSaprayogamanabhilASukeNa hetumanabhidhAyaiva tatsamarthanaM vidhAnIyam ; hetoranabhidhAne kasya samarthanamiti ced pakSasyApyanabhidhAne ka hetvAdi pravartatAm ?; gamyamAne pratijJAviSaya eveti ced gamyamAnasyA'pi hetvAderbhavatu samarthanam / gamyamAnasyApi hetvAdemandamatipatipattyarthaM vacane tadarthameva pakSaprayogA''dare kaH kukSivyathodayaH / tataH sAdhyapratipatimabhivAJchatA hetuprayogavatpakSaprayogo'pyabhyupagamanIyaH, iti / / 25 // atha pratijJAM vibhASate_pakSasya prayogaH pratijJA // 26 //
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 pramANaparibhASA___ anumeyadharmaviziSTo dharmI pakSa uktastasya prayogastenaiva rUpeNa bodhakaM vAkyaM pratijJAyate'nayeti pratijJA / yathA kRzAnumAnayaM bhUdhara iti // 26 // ' atha hetusvarUpaM pradarzayati sAdhanasya hetuH // 27 // ..prayoga iti vartate sAdhanasya nirNItasAdhyA'nyathAnupapattikasya prayogastenaiva rUpeNa bodhakazabdo hinoti pratipadyate parokSArthamaneneti hetuH / na ca dhUma ityAderapi hetutvaprasaGgaH, dhUma iti padasya sAdhanaprayogatvAbhAvAt sAdhanabhAvena sAdhanabodhakapadasya sAdhanaprayogatvAt / na ca dhUma iti padaM sAdhanatvA'bhivyaJjakaM paJcamyantasya tRtIyAntasyaiva vA dhUmapadasya sAdhanatvabodhanasAmathyAt , iti tathAbhUtasyaiva dhUmapadasya sAdhanatvAvabodhananipuNimamahimnA sAdhanaprayogatvena hetutvamiti na kazcid doSaH // 27 // atha bhedadvayenA'mumAcaSTetathopapattyanyathA'nupapattibhyAM vedhA // 28 // - heturiti varttate sa ca dvedhA dvividhaH, tathaiva sAdhyasadbhAvaprakAreNaivopapattistathopapattiH, anyathA sAdhyAbhAvaprakAreNA'nupapattirevAnyathAnupapattizca / yathA dhUmadhvajadhArIyaM dharAdharakandharA tadbhAva eva tatra dhUmavattvasyopapatterasatyanupapattervA // 28 // tatkimubhayavidhopi sAdhanaprayogaH prayoktavyaH ?; atrAhaanayostAtparyasAmyAdekataraH prayojyaH // 29 // anayostathopapatyanyathAnupapattirUpayoH sAdhanaprayogayo
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 95 madhye ekataraH prayoktavya ekenaiva sAdhyapratipattisiddharanyasya vaiyAd dvayostAtparyasAmyAt / etaduktaM bhavati zabdAnAmabhidheyamanyat, prakAzyaM prayojanamanyat , tatrAbhidheyApekSayA vAcakatvaM bhidyate prakAzyaM tvabhinnamanvaye kathite vyatirekagati yatireke cAnvayagatirityubhayatrApi sAdhanasya sAdhyAvinAbhAvaH prakAzyate / na ca yatrAbhidheyabhedastatra tAtparyeNApi bhettavyamityasti niyamaH pIno devadatto divA na bhuGkte pIno deva. datto nizi bhuGkte ityanayorvAkyayorabhidheyabhedepi tAtparyabhedAbhAvAditi tAtparyaikye ekatara eka sAdhanaprayogaH kAmacAreNa prayoktavya ubhayasya nairarthakyAt , prayogayugme'pi hi vAkyavinyAsa eva viziSyate na prakAzanIyo'rthaH, sa cAnyatareNaiva prayogeNa prakaTIsyAditi kRtamaparaprayogeNa / Aha ca bhagavAn zrIsiddhasenadivAkaraH"hetostathopapacyA vA syAtpayogo'nyathA'pi vaa| dvividho'nyatareNA'pi saadhysiddhirbhvediti"||1||iti // 29 // evaM ca pakSasAdhanaprayogalakSaNamavayavadvayameva paramatipatteraGgamityuktaM bhavati na dRSTAntAdivacanaM vyutpannamatIn prati tAbhyAmeva siddheH, tathAhi " pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavA ityAha munirakSapAdaH / tatra pratijJA''gamaH, heturanumAnaM pratijJAtArthasya tenAnumAyamAnatvAt , udAharaNaM pratyakSaM vAdiprativAdinoyaMtra buddhisAmyaM tadudAharaNamityukteH, upanaya upamAnaM dRSTAntadhamisAdhyadharmiNoH sAdRzyAt prasiddhasAdhAtsAdhyasAdhanamupamAnamityabhidhAnAda , sarveSAmekaviSayatvapradarzanaphalaM nigamanamiti / tatra nodAharaNamanumAnAGgaM taddhi kiM sAkSAtsAdhyapratipatyarthamupAdIyate sAdhyAvinAmAvanirNayArtha vA vyAptipratisandhAnArtha vA ? prakArAntarAsambhavAd / na tAvadAdyo vikalpaH kSemakAraH, na hi tat sAdhyapratipatyaGgaM tatra pakSahetuvacanayoreva
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA-- vyApAropalabdheH / nApi dvitIyaH, vipakSe bAdhakAdeva tatsiddheH, na hi sapakSe sattvamAtrAddhetorvyAptiH siddhisaudhamadhyAsne, sa zyAmastatputratvAditaratatputravadityatra tadAbhAse'pi tatsambhavAt / nanu sAkalyena sAdhyanivRttau sAdhananivRtteratrAsambhavAt paratra gaure'pi tatputre tatputratAyA bhAvAnna vyAptistarhi sAkalyena sAdhyanivRttau sAdhananivRttinizcayarUpAd bAdhakAdeva vyAptiprasiddharalaM dRSTAntakalpanayA / api ca dRSTAnto vyaktirUpo bhavati yathA'gnau sAdhye mahAnasAdiH, vyaktirUpaM ca nidarzanaM kathaM tadavinAbhAvanizcayArthaM syAt ?; pratiniyatavyaktI tannizcayasya kartumazakteH, aniyatadezakAlAkArAdhAratayA sAmAnyena tu vyAptiH, kathamanyathA'nyatra sAdhanaM sAdhyaM gamayet / tatrApi dRSTAnte'muSyAM vyAptau vipratipattau satyAM dRSTAntAntarA'nveSaNe durvaaro'nvsthaanduussnnaavtaarH| nApi tRtiiyH| pratipannA'vinAbhAvasya vyutpannadhiyaH pakSasAdhanaprayogAdeva tatsiddheH / vyartha cAntAptyA hetoH sAdhyapratyAyane zaktAvazaktau ca bahi yApterudbhAvanam , "matputro'yaM bahirvakti evaMrUpasvarA'nyathA'nupapatteH" ityatra bahiryAptyabhAvepi gamakatvasya "sa zyAmaH tatputratvAt itaratatputravat" ityatra punastadbhAvepyagamakatvasyopalabdheH / antarvyAptibahiyAptisvarUpaparicayArthaM tu "pakSIkRta eva viSaye sAdhanasya sAdhyena vyAptirantAptiranyatra tu bahiAptiH" / "yathA'nekAntAtmakaM vastu satvasya tathaivopapatteriti, agnimAnayaM dezo dhUmavatvAd ya evaM sa evaM yathA pAkasthAnamiti ca" iti dvisUtrI smaraNIyA / evamupamAnanigamanayorapi nAsti parapratipattau sAmarthya pakSasAdhanaprayogAdeva tasyAH siddheH| anyacca prayujyA'pi dRSTAntAdi samarthanamavazyaM hetorabhidhAnIyamitarathA sAdhyasiddhyasambhavAt tasmAttadeva samucitAbhidhAnaM paryAptaM dRSTAntAdivacanena; nanvevaM tarhi dRSTAntAdiH sarvathA niru
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / payoga eveti bhAvatko'bhisandhiH 1 / atraahbaalbodhaayodaahrnnopnynigmnaanypi||30|| prayojyapadaM varttate / arthavazAd vacanaliGgavipariNAmAt prayojyAnItIhAnusandheyam / bAlo'vyutpannamatistasya bodho vyutpattipratipattistadarthamudAharaNAditrikam , apizabdAt pratijJAhetuparigrahaH, iti pazcaite yathAyogaM prayujyeranniti bhAvaH / nAtastavyutpattisAdhakatvenopayogitvAd dRSTAntAdi nArthavat , etAni ca pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni paJca avayavasaMjJayocyante, etaccopalakSaNam , tena pratijJAdInAM paJca zuddhayo'pi prayoktavyA bAlAnurodhAt , apizabdAdvA pratijJAhetubhyAM samamamUSAM parigrahaH / yadAhuH- zrImadbhadrabAhusvAmipUjyapAdAH "katthai paJcAvayavaM dasahA vA savvahANa paDikuTaMti" iti / na hi zaGkitasamAropitadoSAH pazcApyavayavAH svAM vAmanAdInavAmarthaviSayAM dhiyamalamAdhAtumiti pratijJAdInAM taM taM doSamAzaGkya tattatparihArarUpAH pazcaiva zuddhayaH prayoktavyA iti bAlAnurodhAd dazAvayavamidamanumAnavAkyaM prayojyamiti / etacca dazAvayavamutkRSTaM parArthAnumAnamavaseyam , madhyamaM tu navAvayavAdArabhya yAvad vyavayavam / jaghanyaM punaH sAdhanamAtraprayogasvarUpam , pratipAdyAnAM mandavyutpannAtivyutpannatvAditi // 30 // . athodAharaNamAvedayatidRSTAntanirdeza udAharaNam // 31 // vakSyamANalakSaNasya dRSTAntasya nirdezaH khena rUpeNa bodhakavacanamudAharaNam / tacca dvividhaM dRSTAntabhedAd, dRSTAnto hi sAdharmyavaidhAbhyAmanupadameva dvidhA vakSyate / tatra sAdharmya 13
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 pramANaparibhASA dRSTAntavacanaM sAdharyodAharaNam / vaidhaHdRSTAntavacanaM vaidhayodAharaNam ; yathA yo yo dhUmavAn sa sa vanhimAn yathA mahAnasaH, yo'gnimAn nAsti nAsau dhUmavAn yathA jalAzaya iti krameNodAharaNadvayodAharaNam // 31 // dRSTAntanirdeza ityatra dRSTAntajijJAsAmupazamayativyAptipratipattipradezo dRSTAntaH // 32 // vyAptiH sAdhyasAdhanayoravinAmAvalakSaNA / tasyAH pratipattiH pratisandhiH / sA yatra prAduHSyAdasau tatpadezo dRSTau antau sAdhyasAdhanarUpI dharmoM yatreti dRssttaantH|| 32 // prakArato'muM prakaTayati- . sAdharmyavaidhAbhyAM dviprakAraH // 33 // dRSTAnta ityanuvartate samAno dharmo yasyAsau sadharmA visadRzo dharmoM yasyAsau vidharmA tayorbhAvaH sAdhayaM vaidhayaM ca // 33 // tatra sAdharmyadRSTAntaM darzayatisAdhanasattve niyamena sAdhyavAn sAdharmyadRSTAntaH // 34 // . yathA yatra yatra dhRmastatra tatrAnalaH, yathA paakprdeshH||34|| vaidharmyadRSTAntamAcaSTesAdhyAbhAve sAdhanAbhAvavAn vaidharmya dRssttaantH||35|| niyameneti vartate / asati sAdhye niyamena sAdhanAbhAvavAnityarthaH, yathA'sati kRzAnau na bhavatyeva dhUmaH, yathA jlaashyH||35||
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| athopanayaM bravItisAdhanasya dharmiNyupasaMhAra upanayaH // 36 // upasaMhiyate'nenetyupasaMhAraH, upanIyate'nenetyupanayo vacanAtmakaH, yathA dhUmavAMzcAyamiti // 36 // nigamanaM gamayati sAdhyasya nigamanam // 37 // dhArmiNyupasaMhAraH sAdhyadharmasya, pratijJAhetUdAharaNopanayAH sAdhyalakSaNakArthatayA nigamyante sambandhyante'neneti nigamanam / yathA tasmAdagnimAnayamiti // 37 // uktamanumAnam / athAnumAnAbhAsaM pradarzayAmaH pakSAbhAsAdisamudbhavaM jJAnamanumAnAbhAsam / etacca yadA svapratipattyarthaM tadA svArthAnumAnAbhAsaM yadA tu parapratipattyarthaM tadA parArthAnumAnAbhAsam / tatra bAdhitasAdhyadharmavizeSaNaH, anabhimatasAdhyadharmavizeSaNaH, adhigatasAdhyadharmavizeSaNazceti trayaH pakSAbhAsAH / abAdhitAbhimatAnaMdhigatasAdhyadharmaviziSTadharmiNAM samyakpakSatvena prAgupavarNitatvAdeteSAM ca tadviparItatvAt / bAdhitasAdhyadharmavizeSaNaH pratyakSAnumAnAgamalokasvavacanAdibhiH sAdhyadharmasya bAdhanAdbahuvidhaH, tatra pratyakSabAdhitasAdhyadharmavizeSaNo yathA- anuSNo'nalaH, na madhu madhuram , na sugandha vidalanmAlatImukulam , acAkSuSaH kalazaH, azrAvaNaH zabdaH, nAsti bahirartha ityAdi / anumAnabAdhitasAdhyadharmavizeSaNo yathA- apariNAmI zabda iti / eSA hi pratijJA pariNAmI zabdaH kRtakatvasya tathaivopapatterityanumAnena bAdhyate, AgamabAdhitasAdhyadharmavizeSaNo yathA- pretyA'sukhaprado dharma iti paraloke dharmasya sukhapradatvaM sarvAgamasiddham / evaM jainena rajanIbhojanaM bhajanayim , jainena parakIyakalatramabhilaSaNIyamityAdi / loka
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA- - : bAdhitasAdhyadharmavizeSaNo yathA- zuci naraziraHkapAlamiti loke hi naraziraHkapAlAdInAmazucitvaM prasiddham / svavacanabAdhitasAdhyadharmavizeSaNo yathA-mAtA me vandhyeti yadi ca mAtA kathaM tatra vandhyatvaM yadi vA bandhyA kathaM tatra mAtRtvam ?, iti khvacanavyAghAtaH / evaM nirantaramahaM maunItyAdyapi / yadyapi svavacanasya zabdarUpatvAt tadbAdhitasAdhyadharmavizeSaNaH pakSAbhAsaH prAgabhihitAgamabAdhitasAdhyadharmavizeSaNa eva pakSAbhAse'ntargacchati tathApi ziSyamanISAvikAzArtha pArthakyenAbhidhAnamasyana doSamAvakSyati / evameva lokabAdhitasAdhyadharmavizeSaNaH pakSAbhAso'pi draSTavyaH, lokapratItirhi pratyakSAdyanyatarapramANarUpeti tadbAdhitasAdhyadharmavizeSaNaH pakSAbhAsaH pratyakSabAdhitasAdhyadharmavizeSaNAdipakSAbhAseSvantarbhavatyeva ziSyazemuSIsamullAsArtha tu nAyuktamidamIyaM pRthagabhidhAnam / pratItibAdhitasAdhyadharmavizeSaNaM pakSAbhAsamapyAhuH-- acandraH zazIti zazinazcandrazabdavAcyatvaM pratItisiddham / evaM smaraNabAdhitasAdhyadharmavizeSaNaH pakSAbhAso yathA- sa rasAlapAdapaH phalazUnya iti ayaM pakSaH kasyacid rasAlataraM phalabharabhrAjiSNuM samyaksmartuH smaraNena bAdhyate / pratyabhijJAnabAdhitasAdhyadharmavizeSaNo yathA- sadRze'pi kacana vastuni kazcana kaJcana pumAMsamadhikRtya pakSIkurute- tadevedamiti, tasyA'yaM pakSaH tena sadRzamidamiti pratyabhijJAnena bAdhyate / tarkabAdhitasAdhyadharmavizeSaNo yathA- yo yastattanayaH sa zyAmaH, iti vyAptiH sAdhvIti asyAyaM pakSo yo jananyupabhuktazAkAdyAhArapariNAmapUrvakastattanayaH sa zyAma iti vyAptigrahaNena samyaktarkeNa bAdhyate iti / anabhimatasAdhyadharmavizeSaNo yathA-syAdvAdinaH zAzvatika eva kalazAdirazAzvatika eva veti vadataH; evaM nityaH zabda iti vadatastAthAgatasya prakRtaH pkssaabhaasH||
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| tatrAdhigatasAdhyadharmavizeSaNo yathA- jainAn pratyavadhAraNavarja pareNa prayujyamAnaH samasti jIva ityAdiH, avadhAraNaM hi varjayitvAparopanyastaH sarvopi prayoga AhetAnAM pratItamevArtha prakAzayati, te hi jIvAdisarvavastvanekAntAtmakaM pratyapatsata tatasteSAmavadhAraNarahitaM pramANavAkyaM sunayavAkyaM vA prayujyamAnaM prasiddhamevArthamudbhAvayatIti vyarthastatprayogaH / siddhasAdhanaH, prasiddhasambandha iti dvayaM nAmAntaramevA'sya / ityuktaH pkssaabhaasH| atha hetvAbhAsAvasarastatra hetulakSaNazUnyA hetuvadAbhAsamAnA hetvAbhAsA jJeyAH, avinAbhAvAbhAva eva hetvAbhAsatvabInamityarthaH, tAn vibhAgato vizepalakSaNatazvA'sujJAnatayA prAcInapaddhatimanuvrajan bhagavAn sUtrakAra svayaM mUtrataH pAhaasiddha-viruddhA-'naikAntikA hetvaabhaasaaH||38|| yadyapyate sAdhanadoSA eva duSTe sAdhane tadbhAvAt tathApi / sAdhanAbhidhAyake hetAvupacArAt prAcInamUrimitraiH procAnatvena tatprasiddhivAdhAmanAzrayadbhistatrabhavadbhirapi hetudoSatvenaiva babhApANAH / sAdhanaM heturityanAntaratvAbhisandhireva vA smaadhiH| traya evaite hetvAbhAsA iti tu svayaM darzayiSyate'nupadaM bhagavadAcAryeNeti tatraivonmIlitaH parIkSAleza ityAstAM tAvat // 38 // tatrAsiddhasya lakSaNamAcaSTe apratIto'siddhaH // 39 // apratItizca svarUpAbhAvanizcayAt svarUpe sandehAdvA / svarUpAbhAvanizcaye svarUpAsiddho hetuH, svarUpasandehe punaH sandigdhAsiddhaH / tatrAdyo yathA- zabdaH pariNAmI cAkSuSatvAdityatra cAkSuSatvam , zabdasya hi zrAvaNatvena cAkSuSatvAbhAvo nizcita iti cAkSuSatvaM svarUpAsiddho hetuH / dvitIyo yathA dhUmabASpA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 pramANaparibhASA--- divivekavikalaH kazcidAha-agnimAneSa dezo dhUmAt , atra dhUmo hetuH sandigdhAsiddhaH tatsvarUpasandehAt // 39 // asiddhaprabhedAn prAhaubhayA'nyatarAsiddhAbhyAM dvidhA // 40 // ubhayAsiddho'nyatarAsiddhazceti dvau bhedau / tatrobhayapadaM vAdiprativAAbhayArthakam , anyatarapadaM tadanyataragrAhakam / tatrAdyo yathA-pariNAmI zabdazcAkSuSatvAt ; dvitIyo yathA- acetanAstaravo vijJAnendriyAyunirodhalakSaNamaraNarahitatvAt , etacca praticAyasiddhyapekSayA draSTavyam / tAthAgatA hi tarUNAmacaitanyaM prasAdhayAMbabhUvAMso vijJAnendriyAyurnirodhalakSaNamaraNarAhityaM hetU. cakruH sa cAsiddha AhetAnAm , taistatra caitanyAdyabhyupagamAt / vAdyasiddhyapekSayA tu pariNAmI zabda utpattimattvAdityatrotpattimattvAt , atra hi vAdinaH kApilasyAsiddhamutpattimattvaM tenA'virbhAvamAtrasya sarvatrorIkArAt // 40 // nanvanyepi parairasiddhaprakArA jagadire, tathAhi vizeSyAsiddhastAvat zabdo'nityaH sAmAnyavatve sati cAkSuSatvAt, iti atra cAkSuSatvaM vizeSyamasiddham , zabdasya zrAvaNatvAt / 1 / vizeSaNAsiddho yathA-zabdaH pariNAmI cAkSuSatve sati sAmAnyavatvAt , atra cAkSuSatvaM vizeSaNamasiddham , / 2 / AzrayAsiddho yathA-asti pradhAna vizvasya pariNAmikAraNatvAt / 3 / AzrayaikadezAsiddho yathA-nityAH pradhAnapuruSezvarAakRtakatvAt / 4 / sandigdhAzrayAsiddho yathA-gotvena sandihyamAne gavaye AraNyako'yaM gaurjanadarzanotpannatrAsatvAt / 5 / sandigdhAzrayaikadezAsiddho yathA- gotvena sandihyamAne gavaye gavi ca AraNyakAvimau gAvau janadarzanotpannatrAsatvAt / 6 / AzrayAsandigdhatyasiddho yathA-mayUravAneSa pradezaH kekAyito
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| petatvAt / 7 / AzrayakadezasandigdhavRtyasiddho yathA- mayUravantAvetau sahakArI-karNikArI kekAyitopetatvAt / 8 / vyarthavizeSyAsiddho yathA-zabdo'nityaH kRtakatve sati sAmAnyavasvAt / 9 / vyarthavizeSaNAsiddho yathA-zabdo'nityaH sAmAnyavattve sati kRtakatvAt / 10 / sandigdhavizeSyAsiddho yathAadyApi rAgAdiyuktaH kapilaH puruSatve sati adyApyanutpannatattvajJAnatvAt / 11 / sandigdhavizeSaNAsiddho yathA-adyApi rAgAdiyuktaH kapilaH sarvadAtattvajJAnarAhitye sati puruSatvAt / 12 / ekadezAsiddho yathA prArabhAvo vastu utpAdavinAzadharmakatvAt / 13 / vizeSaNaikadezAsiddho yathA-timiramabhAvasvabhAvaM dravyaguNakarmAtiriktatve sati kAryatvAt / 14 / vize. dhyaikadezAsiddho yathA-timiramabhAvasvabhAvaM kAryatve sati dravyaguNakarmAtiriktabhAvAt / 15 / sandigdhaikadezAsiddho yathA-nAyaM pumAn bhavitumarhati sarvajJo rAgavatRtvopetatvAt / 16 / sandigdhavizeSyaikadezAsiddho yathA- nAyaM sarvajJaH puruSatve sati rAgavaktRtvopetatvAt / 17 / sandigdhavizeSaNaikadezAsiddho yathAnAyaM sarvajJo rAgavaktRtvopetatve sati puruSatvAt / 18 / vyarthai - kadezAsiddho yathA- agnimAneSa parvataH prakAzadhUmavattvAt / 19 / vyarthavizeSaNaikadezAsiddho yathA- zabdo guNaH prameyatvasAmAnyavattve sati bAyaikendriyagrAhyatvAt / 20 / vyarthavizeSyaikadezAsiddho yathA- zabdo guNaH, bAkindriyagrAhyatve sati prameyatvasAmAnyavattvAt / 21 / bhAgAsiddho yathA- anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt / na cAtra vAdyAdisamutthazabdAnAmapIzvaraprayatnapUrvakatvAt kathaM bhAgAsiddhirityArekaNIyam , prayatnasya hi mandatItrAdibhAvAnantaraM zabdasya tathAbhAvaH prayatnAnantarIyakatvaM vivakSAmAsInam / na cezvaraprayatnasya nityatvena sambhavati tIvAdibhAvaH; IzvaramanabhyupeyuSaH prati vA bhAgAsiddhatvaM jJeyam /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 pramANaparibhASA - 22 / vyadhikaraNAsiddho yathA - zabdo'nityaH paTasya kRtakasvAt paTasya kRtakatvaM hi paTe vidyamAnaM zabdadharmikAnityatvAd vyadhikaraNam / 23 / evamanyepi bhUyAMso'siddhabhedAH prAjJaiH svayaM vivecanIyAzcakAsati te kathaM nAbhyadhiSata ? | kutra vA''ntarvibhAvayiSAM bhUvAnAH ? atrAhavizeSyAsiddhyAdistatkoDIkRtaH // 41 // ayamarthaH, ukteSvasiddhabhedeSu ye hetvAbhAsatAM bhajante te vAsiddhatvena vivakSyamANA vAdyasiddhAH, prativAdya siddhatvena viva kSyamANAH prativAdyaMsiddhAH, tadubhayAsiddhatvena punarvivakSyamANA ubhayAsiddhA veditavyAH / vyadhikaraNAzrayAsiddhAdayastu vicAryamANA na hetvAbhAsIbhavituM samutsAsahayaH, tathAhi - vyadhikaraNAdapi pitrorbrAhmaNyAt putre brAhmaNyAnumAnaM sarvajana - prasiddham / uvAca ca bhaTTo'pi - " pitrova brAhmaNatvena putrabrAhmaNatAnumA / sarvalokaprasiddhA na pakSadharmamapekSate " // 1 // iti / na cAtra naTabhaTAdInAmapi brAhmaNyaM kasmAnnedaM gamayatIti yuktaM vaktum, pakSadharmo'pi hi parvatadravyatvaM parvate citrabhAnuM kathaM nAnumApayatIti pratyAkSepe kimanveSetoddharaNam ? / vyabhicArAdagamakatve tu samaH samAdhiH / nanu pratibhohazaktyA'nyathAbhidhAnespi brAhmaNajanyatvAditi hetvarthe pratipadya susaMbhavA tatpratipattiriti cettadapyalpIyaH, evaM tu pratibhohazaktyaiva paTasya kRtakasvAdityabhidhAne'pi paTasya kRtakatvenAnityatvaM dRSTam, evaM zabdasyApi tata evAstviti pratipattau nAyamapi vyadhikaraNaH syAt tasmAdyathopAtto hetustathaiva tadgamakatvaM cintayitavyam / na ca yasmAt paTasya kRtakatvaM tasmAdanyenApi bhavitavyamanityatve -
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 105 netyasti pratibandhaH, ato'sau vyabhicArAdevAgamakaH, evaM prAsAda eSa dhavalaH kAkIyAyAH zyAmikAyA ityAdyapi draSTavyam / kathaM vA jalacandro nabhazcandrasya, kRttikodayo vA zakaTodayasyAnumApakaH syAt ? / atratyaM tattvaM prAguktamevetyanyathAnupapattyabhAva eva hetvAbhAsatvayoniH bhavatu na vA pakSadharmatvAdi, na hi vyabhicAritvAttadgamakatvAGgam / evamAzrayAsiddho'pi na hetvAbhAsaH kathamanyathA " samasti samasta vastuvedI candroparAgAdijJAnAnyathAnupapatteH" ityAdergamakatvamupapAdukaM syAt ? / na cAsya hetorasiddha AzrayaH, vikalpAttatsiddheH / na ca tatsiddhau tatsatvasyApi pratipannatvAd vaiyarthyamanumAnasya, vaiyAtyAdapratipadyamAnaM prati tasyArthavattvAt / na ca - vikalpAdeva kharaviSANAderapi sadbhAvasambhAvanAto'tipra saGgaH; bAdhakapratyayaviplAvitasattAkavastuviSayatvena tasya vibhra matvAt, kathaM tarhi SaSThabhUtAderdharmitvamiti cet ?; dharmiprayogakAle bAdhakapratyayAnudayAt sattvasambhAvanopapatteH / avazyaM caitadabhyupagamanIyam, anyathA sarvajJadharmiNo'siddhirapi kathamiti prAnikapraznapratyAhataH kimuttaramanveSeta 1 / nanu pramANAgocaratvAdityeva brUmaH nanvevaM tarhi kutrAyaM heturupanyasta iti vaktavyam / / sarvajJo nAstItyatra cet hanta ! tarhi sarvajJadharmika nAstitvasAdhane vyApaprANo vikalpasiddhimeva bhagavatImupAsIno'bhUH / aho ! dAruNo mohaH svavAcA pratipedAno'pi vikalpasiddhimapajAnIte iti / tathAcoktam " vikalpAd dharmiNaH siddhiH kriyate'tha niSidhyate / dvidhApi dharmiNaH siddhirvikalpAtte samAgatA // 1 // dvayamapi na karomIti tu klIvavacanam, vidhipratiSedhayoryugapad vidhAnasya pratiSedhasya cAsambhavAt, yadi ca dvayamapi na karoSi 14
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pramANaparibhASA- . tadA vyaktamamUlyakrayI kathaM nopahAsAya jAyase 1; tathAtAyAmAzrayAsiddhyudbhAvanAyogAt / nanu yadi vikalpasiddhe'pi dharmiNi gaveSaNIyaM pramANaM tadA pramANaprasiddhe'pi pramANamanveSatAm , itarathA vikalpasiddhe'pi dharmiNi paryAptaM pramANAnveSaNena, ahamahamikayA pramANalakSaNaparIkSaNaM parIkSakANAmakakSIkaraNIyaM ca bhavet , tAvanmAtreNa sarvasyApi siddheriti cet / tucchametat , cikalpAddhi satvAsattvasAdhAraNaM dharmimAtraM pratIyate, na tvasti tAvanmAtreNa tadastitvasyApi pratItiH, yato'numAnamapArthakaM syAt, anyathA sAnumatsAkSAtkAre kRzAnumatvasAdhanamanarthakaM syAt / tasyAgnimato vA'nagnimato vA pratyakSeNaiva prekSaNAt / agnimattvA'nagnimatvavizeSazUnyasya kSoNIdharamAtrasya pratyakSeNa paricchitteH kuto'numAnApArthakyamiti cet / tarhi astitvanAstitvavizeSazUnyasya sarvajJamAtrasya vikalpenA''kalanAt kathamatrApi vaiyarthyamanumAnasya syAt / astitvanAstitvavyatirekeNa kIdRzI sarvajJamAtrasiddhiriti cet / agnimattvAnagnimattvavyatirekeNa kIdRzI dharAdharamAtrasiddhiH ?; ityAcakSIta / "pRthvIdharo'yam" ityetAvanmAtrajJaptireveti ced, anyatrApi sarvajJaH, ityetAvanmA. trajJaptirevAstu / iyAMstu vizeSaH, ekA kila pramANopapannatvAt prAmANikI, itarA punarviparyayAdvaikalpikIti / nanu kimanena durbhagAbharaNabhArAyamANena vikalpena prAmANikaH kuryAditi cet / tadasat , prAmANiko'pi hi SatarkIparitarkakarkazazemuSIvizeSasaGkhyAvadvirAjirAjasabhAyAM "kharaviSANamasti nAsti vA" 1, iti sAkSepaM kenApi prasarpadapoTurakandhareNa pratyAhato'vazyaM puruSAbhimAnI kizcidAlapet , na punastuSNImeva tadAnIM puSNIyAt / aprakRtaM ca kimapi pralapan sanikAraM niHsAritaH syAt / prakRtabhASaNe tu vihAya vikalpasiddhaM dharmiNaM kA'nyA gatirAste ?; iti cintanIyam / aprAmA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalkRtaa| 107 Nike vastuni mUkavAvadUkayoH kataraH zreyAniti svayameva prazilairvivecyatAmiti cet / nanu bhavAn svoktasyaiva tAvadvivecane'vadadhIta, mUkataiva zreyasIti ca pUtkaroti niSpramANake vastunIti vikalpasiddhadharmiNaM vidhAya mUkatAdharma ca vidadhAtItyAtmAnaM mA sma vismaraH, tasmAtmAmANikenApyurarIkaraNIyaiva kacid viklpsiddhiH| ___ na cAsAveva bhavatu sarvatra kRtaM pramANeneti vAcyam / tadantareNa niytvyvsthaanupptteH| eko vikalpayati "asti sarvajJaH" iti, anyaH punaH "nAsti" iti kimatra pratipattavyam ? pramANamudrAvyavasthApite tvekatarasmindharme durdharo'pi kaH kiM kuryAt / pramANasiddhyanarhe tu dharmiNi sarvavedigaganakusumAdau vikalpasiddhirapi sAdhIyasI tarkavyavasaninAmapi tathAvyavahAradarzanAt / evaM ca nAzrayAsiddho hetvAbhAsa iti sthitam / na caivaM vizvasya pariNAmikAraNatvAdityAderapi gamakatvamApadyateti yuktam , asya svarUpAsiddheH, pradhAnasyAsiddhatvena vizvasya tatpariNAmitvAsiddheH / AzrayaikadezAsiddho'pi hetvAbhAsa evameva pratyavAci; pradhAnAtmAnau nityau akRtakatvAdityatra tu AdyantavirahamAtrasya nityatvapadArthatayA tasya pradhAne'tyantAbhAvarUpe tadabhAvavAdibhiraGgIkArAd na ksstiH| ___ evaM sandigdhAzrayAsiddho'pi na hetvAbhAsaH, hetoH sAdhyenAvinAbhAvibhAvAt , dharmAsiddhistu pakSadoSaH, sAdhyadharmaviziTatayA prasiddho hi dharmI pakSaH procyate / na ca sandehAspadIbhUtasyAsya samasti prasiddhiH, nAtaH pakSadoSeNaiva gatatvAd hetudoSo yujyate vaditum / evaM punaH sandigdhAzrayaikadezAsiddho'pi tathaiva veditavyaH / AzrayasandigdhavRttyasiddho'pi na zobhanaH, yadi hi pakSadharmatvaM gamakatvAGgatvenA''tasthAnaM syAt syAdeSa tadAnIM doSaH, na caivam , tatkimAzrayavRtyanirNaye'pi kekAyitAt pratiniyatade
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 pramANaparibhASAzAdhikaraNamayUrasiddhirbhavatu, naivam , kekAyitamAtraM hi mayUramAzreNaivAvinAbhUtaM nizcitamiti tadeva gamayati, dezavizeSaviziSTamayUrasiddhau tu dezavizeSaviziSTasyaiva kekAyitasyAvinAbhAvanirNayo'pekSyate iti kekAyitamAtrasya tadvyabhicArasambhavAdeva gmktvaabhaavH| evamevAzrayaikadezasandigdhavRttirapyasiddho na bhavati / vyarthavizeSyavizeSaNAsiddhAvapi nAsiddhavidhI, vakturakauzalamAtratvAd vacanavaiyarthyadoSasya / evaM vyarthaikadezAsiddhAdayo'pi vijJeyAH / tataH sthitametat , eteSvasiddhabhedeSu sambhavanta ubhayAnyatarAsiddhayorantabhUSNava iti / '.. nanvanyatarAsiddho hetvAbhAsa eva nAsti tathAhi- pareNAsiddha ityudbhAvite vAdI yadi na tatsAdhakaM pramANamabhidadhIta tadA pramANAbhAvAdubhayorapyasiddhaH / athAbhidadhIta, tadA'pakSapAtitvAtpamANasyobhayorapi siddha eva / atha yAvanna paraM prati prasAdhyate pramANataH, tAvattaM pratyasiddha iti cet, tarhi gauNamasiddhatvam , na hi ratnAdipadArthastattvato'pratIyamAnastAvantamaMpi kAlaM mukhyatastadAbhAsaH / kizca / anyatarAsiddho yadA hetvAbhAsastadA vAdI nigRhIto bhavet , na ca nigRhItasya pazcAdanigraha iti yuktam , nApi hetusamarthanaM pazcAducitam , nigrahAntatvAdvAdasyeti / atrocyate, yadA vAdI samyag hetutvaM pratipadyamAno'pi tatsamarthananyAyavismaraNAdinimittena prativAdinaM pAznikAn vA pratibodhayituM nAdhISTe, asiddhatAmapi nAnumanute tadAnyatarAsiddhatvenaiva nigRhIto bhavati / tathA svayamanabhyupa. nagmAno'pi parasya siddha ityetAvataivopanyasto heturanyatarAsiddho nigrahAdhikaraNam , yathA sAGkhayasya jaina pratyacetanAH sukhAdaya utpattimatvAd ghaTavat / iti siddhamubhayAnyatarAsiddhAbhyAM dvedhA'siddho hetvAbhAsaH, sarve ca sambhavanto'siddhavidhayastatrAntarbhavi
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / tAra iti // 41 // atha viruddhaM nirvakti anyathaivopapanno viruddhaH // 42 // sAdhyaM vinaivopapannaH anyathaivopapanno viruddho hetvAbhAsaH sarvathA sAdhyasAmAnAdhikaraNyaparAGmukhaH sAdhyAbhAvavyApya iti yAvad / yathA zabdo nityaH kAryatvAt / turaGgo'yaM viSANitvAt / buddhimatpUrvakaM kSityAdi kAryatvAt / atra cAzarIrasarvajJapUrvakatve sAdhye kAryatvaM viruddhasAdhanAd viruddhamiti // 42 // anye'pyanyAbhihitA viruddhabhedA uktalakSaNenaiva saJjagR. hANA ityupadarzayannAhasapakSasattvA'sattve pakSavipakSavyApakAdi statprapaJcaH // 43 // tatra sapakSasattve caturpu viruddhaSu AdyaH pakSavipakSavyApako yathA- nityaH zabdaH kAryatvAt , sapakSo'tra caturvapi gaganAdinityaH / svakAraNasamavAyaH kAryatvam , utpAdavinAzopalakSitA sattAnityatvamityekeSAmabhisandhiH, tadabhisandhinA prAgabhAvasyApi nityatvena yuktaM viruddhodAharaNam , anyathA kAryatvaM vipakSavyApi na syAt / yadAtvAdimattvameva kAryatvam , tadA pradhvaMsasya nityatve'pi kAryatvamastItyanaikAntikaM syAd na viruddhamiti, ayaM ca hetuH pakSe zabde vipakSe ghaTAdau vyApya varttate / / vipakSakadezavRttiH pakSavyApako yathA-nityaH zabdaH sAmAnyavattve satyasmadAdibahirindriyagrAhyatvAt , arhatyarthe kRtpatyayAbhidhAnAd grahaNayogyatvamAnaM grAhyatvaM bodhyam , tenA'sya pakSavyApakatvaM nAnupapannam , vipakSe tu ghaTAdau samasti na
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 pramANaparibhASApunaH sukhAdau / 2 / pakSavipakSakadezavRttiryathA- zabdo nityaH prayatnanAntarIyakatvAt , ayaM hetuH puruSAdizabde'sti na vAyvAdizabde, ghaTAdau vipakSe'sti na taDidAdau / 3 / / - pakSakadezattirvipakSavyApako yathA- nityA pRthvI kRtakatvAt , kRtakatvaM vyaNukAdAvasti na paramANuSu vipakSe tu ghaTAdau sarvatra vyApyavRttIti / 4 / .. athAsati sapakSe catvAro viruddhAH / tatra pakSavipakSavyApako yathA- zabdo gaganavizeSaguNaH prameyatvAt , atra caturvapi gagane vizeSaguNAntarasyAbhAvAt sapakSAsattvam , ayaM ca pakSe zabda vipakSe rUpAdau vyApyavRttiH / 5 / / pakSavipakSakadezavRttiryathA- tatraiva pakSe prayatnAnantarIkatvAditi, ayaM hi hetuH pakSe puruSAdizabde eva vipakSe ca rUpAdAvevA'sti, na tu vAyvAdizabde vidyudAdau ca / 6 / / pakSavyApako vipakSakadezattiryathA- tatraiva pakSe bAhyendriyagrAhyatvAt , bAhyendriyagrAhyatvaM zabdavyApI dharmaH, vipakSe punA rUpAdAvevAsti na tu sukhAdau / 7 / vipakSavyApakaH pakSaikadezattiryathA- tatraiva pakSe apadAtmakatvAt , iti vipakSamAtravyApyayaM hetuH, varNAtmake tu pa:kadeze'sti nAnyatra / 8 / iti / pakSavyApakeSu caiSu caturpu viruddhatA, parizeSeSu punarasiddhaviruddhatvobhayasamAveza iti // 43 // anaikAntikaM lkssytianythoppnno'naikaantikH||44|| pUrvatraivakArAdanyathApadAnantaramiha sAmarthyAd api padArthAnusandhiH, anyathA'pi sAdhyAbhAve'pyupapanno'naikAntiko hetvA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| 111 bhAsa ityarthaH, anaikAntiko hi kacidavazyaM sAdhyasAmAnAdhikaraNyamapyanubhavituM samutsAsahiH, ayameva kila viruddhAnaikAntikayo daH / sAdhyAbhAvavavRttitvaM ca nizcitaM bhavatu sandigdhaM vA, ubhayathApyanaikAntikatvAvakAzaH, tatra nizcitaM yathA- anityaH zabdaHprameyatvAt , iti atra hi anityatvarUpasAdhyAbhAvavatsu gaganAdinityapadArtheSu ghaTAdyanityatvasAmAnAdhikaraNyAnubhavabandhuraM prameyatvaM nizcitameva vRttimat / saMdigdhaM yathA- vivAdApannaH pumAn sarvajJo bhavituM nArhati vaktRtvAt , iti atra vaktRtvaM vipakSe sarvajJe sandehAspadIbhUtam , "sarvajJo vaktA Ahosvinna" iti sandehAta , evaM sa zyAmo maitraputratvAdityAdyapyudAharaNIyam / / 44 // ye tu pakSasapakSavipakSavyApakAdayo bhedA anya jalpAnAste'pyuktalakSaNAnatiriktA ityAhapakSasapakSavipakSavyApakAdi stdntHpaatii||45|| tatra pakSasapakSavipakSavyApako yathA- zabdo'nityaH prameyatvAt / prameyatvaM hi sarvatrAnvayi / 1 / / pakSavyApakaH sapakSavipakSakadezavRttiryathA- tatraiva pakSe pratyakSatvaM hetuH, pratyakSatvaM cAtrAsmadAdIndriyagrahaNayogyatAmAtramabhipretam , tato nAsya pakSatrayavyApitvam , na vA pksskdeshttitvmaasjyte| pakSIbhUte zabde pratyakSatvaM sarvatrAsti na sapakSavipakSayoH, ghaTAdau sAmAnyAdau ca bhAvAd dhyaNukAdau khAdau cAbhAvAt / 2 / pakSasapazavyApI vipakSakadezattiryathA- gaurayaM viSANitvAt , viSANitvaM sarvagovRtti gotvazUnye mahiSAdau cAsti ghoTakAdau ca nAstIti vipakSaikadezatti / 3 / pakSavipakSavyApakaH sapakSakadezattiryathA- nAyaM gaurviSA
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 pramANaparibhASA NitvAt , ayaM hetuH pakSIbhUtaM gavayaM vipakSaM ca gomAtraM vyAmoti, gotvAbhAvavati ca mahiSAdau bhAve'pi turaGgamAdAvabhAvAt sapakSakadezattiH / 4 / ___pakSasapakSavipakSakadezavRttiryathA-nityA pRthvI pratyakSatvAt , pratyakSatvaM hi ghaTAdau pakSe bhAve'pi paramANvAdAvabhAvAt pakSakadezavRtti, nitye sAmAnyAdau sapakSe bhAve'pi gaganAdAvabhAvAt sapakSakadezavRtti, anitye bubudAdau vipakSe bhAve'pi jalIyayaNukAdau viraheNa vipakSaikadezatti / 5 / . pakSasapakSakadezattirvipakSavyApI yathA- dikAlamanAMsi dravyANi amUrttatvAt , amUrtatvaM hi pakSIbhUtayodikAlayorasti na tu manasi, tasya mUrtatvAt / sapakSe gaganAdAvasti, na ghaTAdau, vipakSaM tu guNAdikaM vyAmoti / 6 / pakSavipakSakadezavRttiH sapakSavyApako yathA- na dravyANi dikAlamanAMsi amUrtatvAt , atra hi amUrttatvaM pakSe manasi nAsti vipakSe ghaTAdau nAsti vyomAdau tvasti sapakSaM tu guNAdikaM vyAnoti / 7 / ... sapakSavipakSavyApI pakSakadezavRttiryathA-na dravyANi gaganakAladigAtmamanAMsi kSaNikavizeSaguNarahitatvAt / ayaM hetuH sapakSaM guNAdikaM vipakSaM pRthvyaptejovAyurUpaM ca vyAnoti pakSe tu kAladigmanAsu varttate nAtmA''kAzayoH / 8 / ityevamaSTAvanaikAntikA eva hetvAbhAsA iti // 45 // - nanu kathaM traya evAsiddha-viruddhA-'naikAntikA hetvAbhAsAH / yAvatA'kizcitkarAkhyazcaturtho hetvAbhAso varttata eva nagnATaileMpAnaH, tathAhi- aprayojako heturakiJcitkaraH sa dvividhaH siddhasAdhanaH, bAdhitaviSayazca, tatrAyo yathA- zabdaH zrAvaNo bhavitumaheti zabdatvAditi, atra hi zrAvaNatvasya sAdhyasya zabdaniSThatvena siddhatvAdU hetuH siddhasAdhano'prayojakaH / bAdhitaviSayastva
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| nekadhA, tatra kazcit pratyakSabAdhitaviSayo yathA- kRzAnuranuSNo dravyatvAditi, atra dravyatvahetoSiyatayAbhimatasyA'nuSNatvasyoSNatvagrAhiNA pratyakSeNa bAdhAd bAdhitaviSayatvam / evamanumAnAgamasvavacanAdibAdhitaviSayatvaM hetUnAM draSTavyam / ityasau kathaM nodAnaH ? / kathaM ca naiyAyikairabhimenAnau kAlAtItaprakaraNasamau hetvAbhAsAvupekSAMbabhUvAnau ? / Aha hi yanmunigautamaH- "kAlAtyayApadiSTaH kAlAtItaH" iti / ___"yasmAtprakaraNacintA sa nirNayArthamapadiSTaH prakaraNasamaH" itiH atrAhaakiJcitkara-kAlAtIta-prakaraNasamA uktAnatiriktAH // 46 // ete trayo hetvAbhAsAH parAbhipretA uktabhyo'siddhAdibhyastribhyo hetvAbhAsebhyo'natiriktAstadantarbhAvina evetyarthaH / tathAhi- " siddhe pratyakSabAdhite ca sAdhye heturakizcitkaraH" iti mANikyanandisUtram , tatra dvividhasyApyasya adhigatabAdhitasAdhyadharmavizeSaNapakSAbhAsabhedAntarbhAvAd na hetvAbhAsatA yauktikii| na ca pakSadoSasadbhAve'vazyaM hetudoSo'pi vaktavya ityasti kazcidrAjJo nidezaH, itarathA dRSTAntAdidoSasyApyavazyavAcyatvaprasaGgAt , iti pakSadoSeNaivA'numAnadauSTaye na svalakSaNopapatrasya hetoH svajAtibahiSkAro nyAyyaH / pratyakSAdibAdhitasAdhyasthale tu svalakSaNAMvinAbhAvAbhAvAdeva hetvAbhAsatAmanuSajannuktahetvAbhAsatrikAnyatamasminnevAntaHpatati / etena kAlAtIto'pi pratyukta eva pratyakSAgamabAdhitadharminirdezAnantaraprayukto hi hetuH kAlAtItaH, yathA- anuSNaH tejovayavI kRtakatvAt kumbhavat
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 pramANaparibhASA----- iti / tathA coktaprakAreNAsya pakSAmAsadoSeNaiva cAritAyeM na hetvAbhAsAntaratAbIjamutpazyAmaH / prakaraNasamastu sambhavatyeva na, asiddhAdau vAntarbhAvanIyaH; uktaM cAtratyaM pUrvamityadhikahesvAbhAsaparihAreNa traya eva hetvAbhAsA iti sthitam // 46 / / - uktA hetvAbhAsAH / atha dRSTAntAbhAsAnAha-- sAdharmyaNa vaidhayeNa cASTau dRssttaantaabhaasaaH||47|| dRSTAntalakSaNazUnyAstadvadAbhAsamAnA dRSTAntAbhAsAH, te ca sAdhayeNASTau bhavanti vaidhayeNa cASTau bhavanti / atra sAdharyeNa vaidhayeNetyasamAsakaraNaM pratyekarUpeNASTavidhatvajJApanArtham , aparathobhayarUpeNASTavidhatvaM jJAyateti // 47 // __ tatra sAdhamryeNASTaprakArAn brUteprathame sAdhya-sAdhanobhaya-vikala-saMdigdhasAdhya-sAdhanobhayA-'pradarzita-viparI taanvyaaH||48|| prathame sAdhayeNASTau prakArAH / sAdhyavikalaH 1 sAdhanavikalaH 2 tadubhayavikalaH 3 saMdigdhasAdhyaH 4 saMdigdhasAdhanaH 5 saMdigdhobhayaH 6 apradarzitAnvayaH7 viparItAnvaya 8 ceti / tatrAdyo yathA- zabdo'pauruSeyaH amUrtatvAd duHkhavat , atra duHkhasya puruSavyApAreNaivodbhavAt pauruSeyasyA'pauruSeya. tvaabhaavH| dvitIyo yathA- tatraiva pratijJAyAM tatraiva ca hetau paramANumUrtatvAt sAdhanavikalo dRssttaantaabhaasH| - tRtIyo yathA- tatraiva pratijJAyAM tatraiva ca hetau ghaTaH paurUyo mUrtazceti sAdhyasAdhanobhayavikalaH /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 115 turIyo yathA - rAgAdimAnayaM vaktRtvAt caitravat, atra caitre rAgAdi sandehAspadIbhUtam, paracetovikArANAM parokSatvAt tadavyabhicAriliGgAnupalabdhezca / paJcamo yathA - maraNadharmA'yaM rAgAdimatvAd yajJadattavat, atra sAdhanaM dRSTAnte sandigdham / SaSTho yathA - nAyaM sarvajJo rAgAdimadbhAvAd munivizeSavat, atra munivizeSe sAdhanasya sAdhyasya ca saMzayaH / saptamo yathA zabdo'nityaH kRtakatvAd ghaTavat, astIha yadyapi vAstavo 'nvayastathApi vAdinA vacanena na prakaTIkRtaH, itya pradarzitAnvayo dRSTAntaH, yadyapi nAtra vastuniSTho kazvidoSastathApi parArthAnumAne vacanaguNadoSAnusAreNa vaktRguNadoSau parIkSyau bhavata iti bhavatyasya vAcanikaM duSTatvam, evamuttaratrApi / aSTamo yathA - zabdo'nityaH kRtakatvAd yadanityaM tatkRtakaM ghaTavaditi / atra viparIto'nvayaH prasiddhAnuvAdena hi aprasiddhaM vidhIyate prasiddhaM cAtra kRtakatvam, hetubhAvena nirdezAt, aprasiddhaM tu anityatvaM sAdhyatayopAdAnAditi prasiddhasya kRtakatvasyaivAnuvAda sarvanAmnA yacchabdena nirdezo yujyate na punaraprasiddhasyAnityatvasya, anityatvasyaiva ca vidhisarvanAmnA tacchabdena yuktimAn parAmarzo na tu kRtakatvasya tathA ca yatkRtakaM tadanityamiti racanaucitImaJcatIti // 48 // TaNASTau dRSTAntA''bhAsAnAha carame'siddhasAdhya-sAdhanobhaya- sandigdhasAdhya-sAdhanobhayA-'pradarzita-viparIta vyatirekAH // 49 // carame antyA vaidharmyeNASTau dRSTAntAbhAsAH / asiddha
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 pramANaparibhASA - sAdhyavyatirekaH 1 asiddhasAdhanavyatirekaH 2 asiddhomaiya vyatirekaH 3 sandigdhasAdhyavyatirekaH 4 sandigdhasAdhanavyatirekaH 5 sandigdhobhayavyatirekaH 6 apradarzitavyatirekaH 7 viparItavyatireka 8 zceti / tatrAyo yathA - bhrAntamanumAnaM pramANatvAd yatpunarbhrAntaM na bhavati na tatpramANaM yathA svamajJAnamiti, atraM svapnajJAne'pi bhrAntabhAvena sAdhyavyatireko'siddhaH / dvitIyo yathA - pratyakSaM nirvikalpaM pramANatvAd yattu na tathA tad na pramANaM yathA laiGgikam, atra laiGgikapratyaye pramANatvasattvAdasiddhaH sAdhanavyatirekaH / tRtIyo yathA zabdo nityAnityaH savAd yannityAnityaM na bhavati tatsad na bhavati kumbhAdivat, atra kumbhAdau nityAnitye sati ca sAdhyasAdhanavyatirekAsiddhiH / " turyo yathA- asarvajJo nApto vA kapilaH, akSaNikaikAntavAditvAt yaH punarna tathA nAsau tathA; yathA sugataH, atra sugate - sAdhyadharmanivRtteH sandehaH / ayaM ca paramArthato'siddhasAdhyavyatireka eva, kSaNikaikAntasya pramANabAdhena tadabhidhAturasarvajJatvAnAptatva prApteH kevalaM tadbAdhakapramANaparAmarzazUnyAnAM pramAtRRNAM sandigdhasAdhyavyatirekatvenAbhAsa iti tathaivAbhASi / paJcamo yathA - anAdeyavacanaH kazcana jano rAgAdibhAvAd yaH punarAdeyavacano nAsau tathA, yathA zauddhodaniH; atra dRSTAntesAdhanavyatirekaH sandigdhaH / , SaSTho yathA - avItarAgaH kapilaH karuNAspadeSvapi paramakRpayAnarpitanijapizitazakalatvAd yastu vItarAgo'sau paramakRpayA kRpApAtreSu samarpitanijapizitazakalaH, yathA tapanabandhuH, atra sAdhyasAdhanobhayasaMzayo dRSTAnte / saptamo yathA zabdo'nityaH kRtakatvAd vyatireke gaganam, 4
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| 117 atra yadanityaM na bhavati tanna kRtakam , ityevaM vidyamAno'pi vyatireko nopAdarzi / - aSTamo yathA- zabdo'nityaH kRtakatvAd yadakRtakaM tannityaM yathA gaganam , atra yadanityaM na bhavati nedaM kRtakaM bhavatIti yuktaM vaktumiti / ... ukto dRSTAntAbhAsaH / athopanayanigamanAbhAsAvasaraH, tatropanayalakSaNAtikrAntaM vcnmupnyaabhaasH| yathA- pariNAmI zabdaH kRtakatvAd yaH kRtakaH sa pariNAmI yathA kumbha ityatra pariNAmI ca zabdaH iti kRtakazca kumbha iti ceti, iha hi sAdhyadharma sAdhyadharmiNi sAdhanaM dRSTAntadharmiNi vopasaMharata upanayAbhAsa iti / evaM nigamanalakSaNamatilavitavadvacanaM nigamanAbhAsaH / yathokta eva prayoge tasmAt kRtakaH zabda iti tasmAt pariNAmI kumbha iti cetiH atrApi sAdhanadharma sAdhyadharmiNi sAdhyadharma vRSTAntadharmiNi vopasaMharato nigmnaabhaasH| evaM pakSazuddhyAyavayavapazcakasya bhramato vaiparItyaprayoge tadAbhAsapaJcakamapi tarkaNIyamiti // 49 // uktamanumAnam / idAnIM tatpayogabhUmibhUtaM vastunirNayAbhiprAyopakrama vAdaM vadativijigISayA tattvanirNinISayA vA sAdhana dUSaNavadanaM vaadH|| 50 // . paraM vijetumicchA vijigISA, tattvaM nirNetuM 'sarvo'pi dhAtvarthaH kRdhAtvarthena vyAsaH' iti nirNayaM kartumicchA tattvanirNinISA, sA ca dvidhA, svAtmani parAtmani ca / vAzabda ubhAbhyAM sahitAbhyAM vAdaH pravarttate, anyatarayApItyAha, tathAhi vi
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 pramANaparibhASA jigISuNA saha paratra tattvanirNinIporvAde ubhayasAhitya masti, eko hi tatrAnyaM vijigISate anyathA tavaM nirNItadantaM cikIrSati, yatra ca dvAvapi vijigISU vAdiprativAdinau, tatra vijigISAmAtram, yatra punaH paratra tasvanirNinISU api dvau, ekaH svAtmani paraca paratra tattvanirNinISurvA tatra tatranirNi nISAmAtram, etena vijayastattvanirNayo vA vAdasya prayojanamatirohitaM bhavati / atha vAdasvarUpamAha - " sAdhanadUSaNava-: danam, iti, svapakSaviSayaM sAdhanaM parapakSaviSayaM dUSaNam, svapakSasiddhaye vAdinaH sAdhanaM tatpratiSedhAya prativAdino dUSaNam, prativAdino'pi svapakSasiddhaye sAdhanaM tatpratiSedhAya vAdino dUSaNamityevaM vAdinaH sAdhanadUSaNe prativAdinaH sAdhanadUSaNeca, tayorvAdiprativAdibhyAM vadanaM vacanaM vAdaH / sAdhanadUSaNavacane ca pramANarUpe eva bhavataH taditarayostayostadAbhAsatvAt ; na hi tAbhyAM vastu sAdhayituM dUSayituM vA bhavati zakanIyam / nanu yatraiva dharmiNi ekataradharmavyAsedhena tadanyataradharmavyavasthApanArtha vAdinaH sAdhanavacanaM tatraiva punaH prativAdinaMstadviparItaM dUSaNavacanaM kathaM saGgatiM gAte iti cet 1 / na, svAbhi prAyAnusAreNa hi vAdiprativAdibhyAM tathA sAdhana- dUSaNavacane ko virodha: ? / pUrva hi vAdI sAdhanamAkhyAti svAbhiprAyeNa, pazcAtprativAdI svAbhisandhinA dUSaNamAviSkaroti, na khalvatra sAdhanaM dUSaNaM caikatraiva dharmiNi tAntrikamastIti vivakSA kintu vastrAzayena vAdiprativAdinostathA prayogaH // nanu vijigISayA sAdhana- dUSaNavadanaM vAda iti durmarSaNaM vijigISurhi svAbhimatatatva saMrakSaNameva prayojanamuddizya vAde pravarttate na ca tatprayojanaM vAdaniSpAdyam, tasya nigrahasthAnazUnyasyAt, tasmAd vijigISayAM pravarttamAnA kathA vAdAtiriktava jalpalakSaNA vitaNDAlakSaNA cA'bhyupeyA, yadAha munirakSapAda:
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 119 "tattvAdhyavasAya saMrakSaNArthaM jalpavitaNDe bIjapraroha saMrakSaNArtha kaNTakazAkhAvaraNavat" iti tanmandam / vAdasyApi nigraha - sthAnavasvena tasvasaMrakSaNArthatvAt tadarthena pravRttAyA api kathAyA vAdatvA'parihANAt ; na cAsyAsiddhaM nigrahasthAnavattvam " pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vAdaH" iti gautamIyavAdalakSaNasUtre " siddhantAviruddha" ityaMzenApasiddhAntasya " paJcAvayavopapanna" ityaMzena ca nyUnAdhikayorhetvAbhAsapaJcakasya cAbhyanujJAnAt teSAM ca nigrahasthAnAntaropalakSaNatvAd nAto jalpavitaNDe kathe, vAdenaiva cAritArthyAt / nanu "yathoktopapannazchalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH " | " sa pratipakSasthApanAhInA vitaNDA" ityetad dvisUtrI siddhe jalpavitaNDe api kathe gautamarSiradadarzaditi katham ? / astu yathA tathA, yuktibhagavatIprasAdalabdhAtmArthAbhyupagamavyasanina eva tu mahAtmAnaH, na hi bhavitumarhati vitaNDAyAH kathAsvam, vaitaNDiko hi svapakSamabhyupagamyAsthApayan yatkiJcid vAdena parapakSameva pratyAcakSANaH kathamavadheyavacanaH / jalpastu yadyapi dvayorapi vAdiprativAdinoH sAdhanopAlambhasambhAvanayA kathApadavIM samAyAti, tathApi vAdAnnArthAntaram, tadarthasya tenaiva siddheH, chalajAtinigrahasthAna bhUyastva yogAdacAritArthyamiti cet / na, chalajAtiprayogasya dUSaNAbhAsatvenAprayojyatvAd nigrahasthAnAnAM ca vAde'pyavakAzAd, na khalu khaTacapeTAmukhabandhAdayo'nucitA nigrahAH jalpe'pyupayujyante, ucitAnAM ca nigrahasthAnAnAM vAdepyavirodhaH; nAtaH kazcidvAdAjjalpavizeSaH, lAbhapUjAkhyAtikAmitAdikAni tu vijigISuvAdinaH prayojanAni tattvAdhyavasAyasaMrakSaNalakSaNatatpradhAnaphalAnubandhIni puruSadharmatvAd vAde'pyazakyaparihArANi / nanu chalajAtiprayogo'saduttaratvAt vAdenopayujyate, jalpe tu tasya bhavatyanujJeti
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA - 120 bhavatyeSa vAdajalpayorvizeSaH yadUcuH - "duH zikSita kutarkAMza - lezavAcAlitAnanAH / zakyAH kimanyathA jetuM vitaNDATopamaNDitAH 1 // 1 // gatAnugatiko lokaH kumArga tatmatAritaH / mA gAditi cchalAdIni prAha kAruNiko muniH // 2 // iti / naitat / asaduttaraiH parapratikSepasya karttumayuktatvAt na hyanyAyena jayaM yazo vA samIhante mahAtmAnaH / atha syAt prativAdI balavAn, sambhAvyate ca tajjaye dharmadhvaMsaH, na pratibhAseta ca' tadAnIM pratibhApaTimavigamena samyaguttaram, tarhi asaduttarairapi pAMzubhirivAva kiranekAntaparAjayAdvaraM tatra sandeha iti dhiyA na doSamAvakSyatIti cet; tatrApyApavAdikajAtyuttaraprayoga sadbhAve'pi kathAntarabhAvaH kathaM syAt / na hi vAda eva dravyakSetrakAla - bhAvAnusAreNAsaduttaraprayoge'pi kacit prasajyeta kathAntaratvamiti jalpavitaNDApratyAkhyAnena vAda evaikaH kathApadavI subhaga iti / / 50 / / nanu vAde yadi vAdiprativAdinau dvAvapi jigISU, eko vA jigISuH anyaH parAtmani tattvanirNinISuca, tatra zAThyakalahAdisambhave jayaparAjayavyavasthA kutaH syAt 1; tathAvidhazAsanapatiprAznikAbhAvAdityatrAha savijigISuko vAdi-prativAdi-sabhyasabhApatibhizcaturaGgaH // 51 // vAda ityanuvarttate, uttaratra ca saha vijigISuNA vAdinA prativAdinA vA ubhAbhyAM tAbhyAM vijigISubhyAM veti savijigISuko vAdazcaturaGgaH, vAkyasyAsati bAdhake sAvadhAraNatvAt
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalkRtaa| 121 caturaGga evetyarthaH; vaadi-prtivaadi-sbhy-sbhaaptyshctvaarynggaani| tatra malla-pratimallanyAyena prArambhaka-pratyArambhako vAdiprativAdinau / sabhAyAM parSadi sAdhavaH sabhyAH praashnikaaH| yaduktamkhasamayaparasamayajJAH kulajAH pakSadvayepsitAH kSamiNaH / vAdapatheSvabhiyuktAstulAsamAH prAznikAH proktAH // 1 // __ Ahuzca zrIvAdidevamaricaraNAH "vAdiprativAdisiddhAntatatvanadISNatva-dhAraNA-bAhuzrutya-pratibhA-kSAnti-mAdhyasthyairubhayAbhimatAH sabhyAH" iti "vAdiprativAdinoyathAyogaM vAdasthAnakakathAvizeSAGgIkAraNA'gravAdottaravAdanirdezaH, sAdhakabAdhakoktiguNadoSAvadhAraNam , yathAvasaraM tattvaprakAzanena kathAviramaNam', yathAsambhavaM sabhAyAM kathAphalakathanaM caiSAM karmANi" iti "prajJA''jJaizvaryakSamAmAdhyasthyasampannaH sabhApatiH" iti / ___tathAvidha eva hi sabhApatiH vAdiprativAdisabhyoktArthAvadhAraNAyAM kSamate, vyapohati ca vAdikalaham , kArayati ca 'yo yena jIyate sa tasya ziSyaH, ityAdi vAdipratijJAtArtham , karoti ca pAritoSikavitaraNAdi / taduktam"vivekavAcaspatirucchritAjJaH kSamAnvitaH saMhRtapakSapAtaH / sabhApatiH prastutavAdisabhyairabhyarthyate vAdasamarthanArtham" // 1 // iti etadaparAGgayugalaM vijigISuvAdiprativAdivAde tAbhyAM parasparasya jayaparAjayavyavasthAvilopinaH zAThyakalahAdenivAraNArtha lAbhapUjAkhyAtyAdihetave vA, vijigISoH paratra tatvanirNinISozca vAde vijigISuNA lAbhAdihetave, paratra tattvanirNinISuNA ca zAThyakalahAdyapohAyApekSyate eveti siddhaM yatraiko vijigISudvauM vA, tatra vAde sabhyasabhApatyoravazyambhAvaH, na e
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA- ...................... 122 nyathA vAdinau svAbhimatasAdhanadUSaNasaraNimArAdhayituM kSamau, nApi duHzikSitakutarkalezavAcAlabAlizalokaviplAdhito gatAnugatiko janaH sanmArga pratipadyateti / / 51 // .. atha tatvanirNinISumAtravAdasyAGganiyamamupadarzayativiparIto byaGgaH kacicca vyaGgaH // 52 // uktalakSaNAt savijigISukavAdAd viparIto jigISurahitastattvanirNinISubhyAM pravartito vAdo vyaGgaH, tathAhi-vAdI tAvad dveSA, vijigISuH, tattvanirNinISuzca, tatra tattvanirNinISurapi dvidhA, svAtmani tattvanirNinISuH, paratra tattvanirNinISuzca, paratra tattvanirNinISurapi dvividhaH, kSAyopazamikajJAnazAlI kevalajJAnI ca, ityevaM caturthI vAdI bhavati, prativAdyapi tathaiva catuSpakAro draSTavyaH / tatra yadyapyekaikazo vAdinaH prativAdinA sAdha poDaza bhedAH prAdurbhavanti, tathAhi-jigISurjigISuNA 1 jigISuH svAtmani tattvanirNinISuNA 2 jigISuH parAtmani tattvanirNinISuNA kSAyopazamikajJAnazAlinA 3 jigISuH parAtmani tattvanirNinISuNA kevalajJAninA 4 ceti / svAtmani tattvanirNinISurjigISuNA 1 svAtmani tattvanirNinISuH svAtmani tattvanirNinISuNA 2 svAtmani tatvanirNinISuH paratra tatva. nirNinISuNA kSAyopazamikajJAninA 3 svAtmani tattvanirNinISuH paratra tattvanirNinISuNA kevalinA 4 ceti / paratra tattvanirNinISuH kSAyopazamikajJAnI jigISuNA 1 paratra tattvanirNinISuHkSAyopazamikajJAnI svAtmani tattvanirNinISuNA 2 paratra tattvanirNinISuH kSAyopazamikajJAnI paratra tattvanirNinISuNA kSAyopazamikajJA. nazAlinA 3 paratra tattvanirNinISuH kSAyopAzamikajJAnI paratra tattvanirNinISuNA kevalajJAninA 4 ceti / paratra tatvanirNinISuH kevalajJAnI jigISuNA? paratra tattvanirNinISuH kevalajJAnI svAtmani
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 123 tavaniNinISuNA 2 paratra tatvanirNinISuH kevalajJAnI paratra - tavanirNinISuNA kSAyopazamikajJAnazAlinA 3 paratra tattvanirNinISuH kevalajJAnI paratra tattvanirNinISuNA kevalinA 4 ceti, tathApi prathamacatuSke dvitIyaH dvitIyacatuSke prathamo dvitIyaca caturthacatuSke caturthazca bhedaH pAtanIyaH, na hi svAtmani tatvanirNinISuH jigISu prativAditAM prativAditAM vA pratipattumarhati, svayaM tattvanirNayAnabhimAne parAvabodhArtha pravRtterayogAt tasmAtattvanirNayAsambhavAcca evameva svAtmani tattvanirNinIpuM prati svAtmani tattvanirNinISorapyavadheyam / kevalinastu kevalinA sahAsambhava eva vAda iti dvAdazaiva bhedAH pariziSyante / tatra savijigISukavAde caturaGgatvAvazyambhAvaH prAgeva prAdarzi / yatra punaH svAtmani tattvanirNinISuH paratra tattvanirNinISuH kSAyopazamikajJAnI ca, athavA paratra tattvanirNinISuH kSAyopazamikajJAnI paratra tattvanirNinISuH kSAyopaza mikajJAnI ca vAdi-prativAdibhAvena cakAsataH, asau vAdo vyaGgo veditavyaH, tatra sabhya sabhApatyoranapekSaNAta nahyanayoH svaparopakArAyaiva pravRttavatoH zAThyakalahAdi - lAbhAdikAmabhAvAH sambhavanti / yatra ca svAtmani tattvanirNinISuH paratra tattvanirNinISuH kevalI ca, athavA parAtmani tattvanirNinISuH kSAyopazamikajJAnI paratra tattvanirNinISuH kevalI ca bhAsete, asau vAdo vyaGga eva tava nirNAyakatvAbhAvAsambhavena sabhyAnAm, kalahalAbhAdyabhiprAyAbhAvena sabhApatezcAnapekSaNAt / "kacicca" iti kacit svAtmani tattvanirNinISu paratra tattvanirNinISu kSAyopazamikajJAninoH paratra tattvanirNinISukSAyopazamikajJAniparatratazvanirNinISukSAyopazamikajJAnavatorvA vAdiprativAdibhAvena vibhrAjamAnayorvAde cakAraH kAdAcitkatvayotakaH kadApi tryaGgatvamapi sambhavati, tathAhi - yadA khalUttA
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 pramANaparibhASA myatApi kSAyopazamikajJAnazAlinA prativAdinA na kathaJcit tatvanirNayaH paratra pAryate kattuM tadA tannirNayArthamubhAbhyAmapi sabhyAnAmapekSA kriyata eva / sabhApatestUktadizA nAstyapekSeti / nanu kevalini bhagavatyapi tattvanirNayamutpAdayituM pravarttate vAdibruva iti mahatkutUhalam / nanu kimatra kutUhalam / niHsImA hi mohahatakasya mahimA, iti kazcidAtmAnaM nirNItatattvamivAbhimanvAnaH samagrapadArthaparamArthadarzini kevalinyapi tannirNayopajananArtha pravartate iti na kdaacidsmbhaavnaa| bhagavAMstu ke. valI paramakRpApIyUSapUrapUritAntaHkaraNatayA tamapyavabodhayatIti kinnAmAtradurghaTam / evaM vijigISayApi kevalinA saha vaditumArambho nAsambhavo veditavyaH zrutaM ca syAt , apApAnAmnyAM puri samarasate paramAtmani zrImahAvIradeve taM vivandiSUna samApa. tato'hamahamikayA diviSadaH samavalokya tatraiva yajJakarmaNi pravRttaH samadhItasakalavedatadaGgAdizAstrastoma AtmAnaM sarvajJarUpeNa prakhyAti ninyAno dvijavaro gautamA'paranAmendrabhUtiH samudghoSayan kratuprabhAvaM cANDAlavezmevAmuM yajJavATamapahAyasamavasaraNabhuvamupagacchatsu tvamISu janamukhAcca nizamya sarvajJAgamanaM prakupitaH "sAraGga-mAtaGga-turaGgapUmAH ! palAyyatAmAzu vanAdamuSmAt / sATopakopasphuTakezarazrImaMgAdhirAjo'yamupeyivAn yat" // 1 // ityevaM sAvaSTambhamuccailpayan "sarvajJa" ityakSarasannipAtA''patitaprakRtivaiSamyaH ziSyapaJcazatIto vAdibruvo vijigISayA bhagavantamupAgato bhAgavatena sudhAmadhurAlApena sadyaH zamapadavI. vizadIvabhUveti // 52 // ityAcAryazrIvijayadharmasUrIzvaravihitAyAH pramANaparibhASAyA vRttibhUte munizrInyAyavijayapraNIte nyAyAlaGkAre smaraNapratyabhijJAnatarkA'numAnatatprayogabhUmibhUtavAdopavarNanAbhirAmastRtIyaH paricchedaH / / 3 //
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ aham / atha caturthaH pricchedH| uktamanumAnam / sAmprataM parokSapramANAntimabhedamAgamamupadizati zAbdajJAnamAgamaH // 1 // zabdena janitaM zAbdaM tathAbhUtaM jJAnaM yathArthajJAnam , Agamyante maryAdayA parijJAyante'rthA anenetyAgamaH / AgamasvarUpavirahita AgamavadAbhAsamAna AgamAbhAsaH, anAsapraNItabhaNitiprabhavatvAdayathArthazAbdajJAnamAgamAbhAsapadArtha ityrthH| Aptavacanasya copacaritaprAmANyatayA taditaravacanasyApyarthavisaMvAditvAdAgamAbhAsatvamaviruddham / udAharaNaM yathA"ekAntAnityaM nityaM vA vastu kevalinaH punaH / bhoktAraH kavalAn na syuna sidhyeyuzca yoSitaH // 1 // nA'rcena cAlaGkaraNAdinA'laGkurvIta bimbaM paramezituzca / sukhAdikaM syAca zarIradharmaH sarva punaH syAt kSaNabhaGgasaGgi // 2 // jaganmithyA brahmA'vitathamiti sarva prakRtitaH parINAmo vizvaM bhavati punaretad bhagavataH / jagaccinmAtrAtmaM sphurati khalu zUnyaM punaridaM bhramAtkumbhastambhAmbhaibhakarabhAmbhonidhidhiyAm // 3 // ityAdi / apica pazyata pazyata zizavaH ! eSa purazcaNDetararuciruci ruciro rjtraashiH| . gacchata gacchata bahiAmaM baTavaH ! karSaNakRSivalakSetra
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 . pramANaparibhASA--- mahItale samunmIlitavimalakamale pRthupadmAkarajale snAnalIlAvilAsaM parikalayat prakaTaM naTakulam , ityAdi / uktAH prmaannsaamaanytdvishessaabhaasaaH| idAnIM tadviSayAbhAsaH prakaTanIyaH, sa tu "utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM vastu pramANasya viSayaH" iti sUtreNotpAdAditrayaviziSTArthasya pramANaviSayatvopadarzane nityameva, anityameva, tavayaM vA'nyonyanirapekSaM vastu pramANasya viSaya ityekAntaH pramANasya viSayAbhAso'tirohita eva / etacca tattvaM tatraiva vyavicAma / ___bhinnameva, abhinnameva vA pramANataH phalaM phalAbhAsamapi pramANasya "tayorbhedAbhedaH" ityatra proktaprAyameveti // 1 // nanu yadyarthajJAnamAgamastarhi kathamAptazabdAtmako'sau siddhAntinAM prasiddhaH 1, "AptopadezaH zabdaH" iti codAnAH kathamanye zobheran ? / atrAhaupacArAttatsAdhakaH zabdo'pi // 2 // tasya zAbdayathArthajJAnasya sAdhako nirvartakaH zabdo'pi, apizabdaH samuccayArthaH, pratipAdyajJAnasya hi tathAbhUtaH zabdaH kAraNamiti kAraNe kAryopacArAdasAvAgama ityapadizyate; yathA samastyatra pradeze ratnanidhAnaM santi ratnasAnuprabhRtaya iti / na ca vyAptigrahaNabalenArthapratipAdakatvAd dhRmavadasyAnumAne'ntarbhAvaH, kUTAkUTakArSApaNanirUpaNapravaNapratyakSavadabhyAsadazAyAM vyAptigrahanairapekSyeNaivAsyA'rthabodhakatvAta, ityanyatra vistr| ____ yattu zabdaH parokSArtha sambaddhaM vA gamayet asambaddhaM vA, tatrodIcInastAvadupakSiptaH pakSo na sUkSmaH, gavAdizabdAdazvAdipratyayodayaprasaGgAt / paurastye tu sambaddhazabdena liGgabhUyamadhirohatA'bhyutthAsnupratyayo'numAnamevetyabhisandhiH, nAsAvabhi
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 127 rAmaH, pratyakSasyApyevamanumAnatvAnuSakteH tasyApi svaviSaye sambaddhasyaiva satastadgamakatvAt , itarathA sarvapramAtRRNAM sarvArthapratyakSatvaprasaGgAt / viSayasambaddhatvasAmAnye'pi pratyakSAnumAnayoH sAmagrIbhedAt pramANAntaratvasvIkAre AgamasyApi tathA bhUtatvena pramANAntaratvaM kathaM na syAt / anyathArdhajaratIyanyAyAnupravezaH / tadUcuH "zabdAdudeti yajjJAnamapratyakSe'pi vastuni / zAbdaM taditi manyante pramANAntaravAdinaH" // 1 // iti / kaH punaH nAmastA'nabhyAsAvasthAyAM zabdasyAnumAnamAnatAm , kasyacit prasmRtasamayasya samayAntare rasAlazabdAkarNane yo rasAlazabdaH sa tathAbhUtaviTapivizeSavAcI yathA cetrodbhAvitaH purANaH tathA cAyamapi maitrotthaH, ityevaM zabde vyAptijJAnabalena tadarthapratyayodayadarzanAt, iti siddhamAgamaH pRthak pramANamiti / etAdRzapramANIbhUtazabdaM tadarthajJAnapUrvakaM prayoktA cApto veditavyaH / sa ca dvedhA prAdarzi, laukiko lokottarazca, tatrAdyo janakajananyAdiH, antimastIrthakaragaNa. dharAdiriti // 2 // nanu "zAbdayathArthajJAnasAdhakaH zabda" ityuktaM tatra saGketamAtreNa zabdastatsAdhakaH svAbhAvikasAmarthyamapi dharamANo vA ?; atrAha-- arthaprakAzane yogyaH saGketApekSI // 3 // zabda iti varttate, uttaratra ca / arthaprakAzane arthAvabodhAvirbhAve yogyo yogyatAM bibhrANaH shbdH| yogyatA punaH sahajasAmarthyam / nanu yadi tAdRzazaktivizeSaM dadhivAn dhvanirarthaprakAzaM prAduSkuryAt , sarvazabdaiH sarvalokaH sarvArthAn pratIyAt ityata Aha-" saGketApekSI" iti; saGketaH samayaH, yaH zabdo ya
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 pramANaparibhASAtrArthe saGketinastamasAvISTevadodhayitum / evaM ca sahajasAmamusamayAbhyAmarthabodhanibandhanaM bhAbda iti niyUMDham / __nanveSA sahajayogyatA nityA syAt anityA vA ? / na tAvadanityA, anavasthAdausthyApAtAt ; tathAhi prasiddhasambandhenAyamityAdinA zabdenAprasiddhasambandhasya ghaTAdeH zabdasya sambandhaH kriyate, tasyApyanyena prasiddhasambandhena sambandhaH, tasyApi cAnyeneti / nityatve punarasyAH siddhaM nityasambandhAcchabdAnAM vastupratipattihetutvamiti miimaaNskaaH| te lakSmInAmArthadaridrastrIvadamImAMsakAH mImAMsakAH / hastAdisaMjJAsambandhavacchabdAthasambandhasyAnityatvepi padArthapratipattihetutvAvirodhAt / nakhalu hastasaMjJAdInAM svArthena sambandho nityasteSAM nityatvAbhAve tadAzritasambandhasya nityatvavirodhAt / na khalu bhittivyapAye tadAzritaM citraM na vyapaitItyAha kazcana svasthaH pumAn / na cAnityatve'pyasya nAstyarthapratipattihetutvam / pratyakSavirodhAt / evaM zabdArthasambandhe'pi / sa hi tAvadAzrito'nAzrito vArthAvagamapraguNaH 1 / na tAvadanAzritaH / nabhovadanAzritasya sambandhatvAyogAt / Azritatve vaktavyaM syAt tadAzrayasya nityatvAnityatvAnyatarat / nityatve vaktavyaM punastathAbhUtA jAtiya'ktirvA ? / na tAvajjAtiH tasyAH zabdArthatve pravRttinivRttyanupapatteH / vyaktestu tadAzrayatve kathaM nityatvam , a. nabhyupagamAt tathA pratItyabhAvAcca / anityatve ca tadAzrayasya siddhaM tadvyapagame sambandhasyAnityatvam , bhittivyapagame citravaditi / etena "nityAH zabdArthasambandhAstatrAnAtA maharSibhiH / - sUtrANAM sAnutantrANAM bhASyANAM ca praNetRbhiH" // 1 // iti pratyakSepi ttplaapH| sadRzapariNAmaviziSTasyArthasya zabdasya tadAzritasambandhasya caikAntato nityatvAsambhavAt / sarvathA nitya
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| 129 vastunaH kramayogapadyAbhyAmarthakriyAnupapAdukatvasya prAgeva pradarzitatvAt , arthakriyAzUnyasya ca turaGgamottamAGgasaGgAsaGgizRGgavadasatvavyavasthAnAt / yaccAnavasthAdUSaNenopAlebhAno'bhUH, tadapyakSemaGkaram , ayamityAdeH zabdasyAnAdiparamparAto'rthamAtre prasiddhasambandhatvAt tenAvagatasambandhasya ghaTAdizabdasya saGketavidhAnAt / apicaiSa doSAnalastava caraNe nAsti jvalanaH ? / tavApi hi vinA anabhivyaktasambandhasya zabdasyA'bhivyaktasambandhena zabdena sambandhAbhivyaktiM kutaH kSaNamapi sukhazAyikA ? / evaM ca tasyApyanyenAbhivyaktasambandheneti spaSTameva praviSTo'navasthAvyAghrImukhe tvadabhyupagamapAdaH / __yadi punaH kasyacit svata eva sambandhAbhivyaktirityabhipraiSi * tadA parasyApi sA tathaivAstIti dehi saGketakriyAyai jalAJjalim , vaiyarthyAt / ____ zabdavibhAgAbhyupagame cA'laM sambandhanityatvaparikalpanena, kalpane cA'gRhItasaGketasyApyato'rthapratipattioMdiyAditi kA pratyAzA ? / saGketastasya vyaJjaka ityapyayuktamabhidhAnam , nityasya vyaGgyatvAyogAt nityaM hi vastu yadi vyaktaM vyaktameva, athAvyaktam evamapyavyaktameva, abhinnasvabhAvatvAttasyeti naikAntato nityatvenopapAdukaH kazcidarthaH, iti nAsiddhamuktayuktyA zabdArthasaMbandhasyAnityatvamiti / atha svabuddhi bodhayanti bauddhAH / __nanu nopapadyate zabdAnAmarthapratipAdakatvam , ya eva hi zabdAH satyarthe dRSTAsta evAtItAnAgatakAle tadabhAve'pi dRzyante / yadabhAve ca yad dRzyate na tattatprativaddham , yathA paTAbhAvepi dRzyamAno ghaTaH, arthAbhAvepi copalabhyante zabdAstannaite'rthapratipAdakAH kintvanyApohamAtrAbhidhAyina iti / tadetadaparIkSitamanoramam / arthavataH zabdAttadrahitasyAsyAnyabhAvAt / na cA
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 pramANaparibhASAnyasya vyabhicAre'nyasyApyasau jAghaTIti, itarathA hi gopAlaghaTikAdidhUmasya kRzAnuvyabhicAropalambhAt parvatAdipradezavattinopi sa syAt / * tathA ca dattaH kAryahetave jalAJjaliH / sakalazUnyatA ca khamAdipratyayAnAM kacid vibhramopalambhAt sarvapratyayAnAM tdaaptteH| yatnataH parIkSAgocaramAninyAnaM kArya kAraNaM nAtilaita iti cet ? anyatrApi tulyam / zabdo hi yatnato'rthavattvetarasvabhAvatayA parIkSito'rtha na vyabhicaratIti / tathAca kozapAnapratyAyanIya evAnyApohamAtrAbhidhAyakabhAvaH zabdAnAm / ___ apicA'nyApohamAtrAbhidhAyitve pratItivirodhaH, gavAdizabdena vidhirUpatayArthabodhasya srvaanubhvsiddhH| anyaniSedhamAtrAbhidhAyitve ca tatraiva cAritArthena sAsnAdimato'rthasya tato'pratItestadgocaragavAdibuddhyutpAdakaM dhvanyantaramavazyamUgaNIyaM syAt / kiM cAnyApoho'pi vAcyo'vAcyo veti vaktavyam ? vAcyatve vidhirUpeNa vA itaravyAvRttyA vA? prathame kathamapohaH sarvazabdArthaH ? / dvitIye kuto'poho'pi zabdAdhigamyomukhyaH / tavyAvRtterapi vyAvRttyantareNAbhidhAnAd anavasthApAtazca / avAcyatve anyApohaM pratipAdayati zabda ityasya vyAghAtaH, iti siddhaM pratiniyatAcchandAtpatiniyate'rthe jagataH pranyupalabdheH zabdapratyayAnAM vastubhUtArthaviSayatvam / prayogazca ye parasparA'saGkIrNapravRttayaste vastubhUtArthaviSayA yathA zrotrAdipratItayaH / parasparAsaGkIrNapravRttayazca daNDItyAdizAbdapratItayaH / na cAyamasiddho hetuH, daNDI viSANItyAdidhIdhvanI hi loke dravyopAdhiko prasiddhau / nIlo dhavalaH, gacchati yacchatItyAdiko tu guNakriyAnimittau / gaurazva ityAdI sAmAnyavizeSopAdhI / ihAtmani jJAnamityAdI sambandhopAdhikAvevetipra
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| 131 tIteH / etena kRtasamayA dhvanayo'rthAbhidhAyino viparItA vetyAdyacodyam / kRtasamayAnAmeva dhvanInAmAbhidhAyakatvenAbhyupagamAt / samayaH punaH sAmAnyavizeSAtmake'rthe'vasAtavyaH na jAtyAdimAtre / na cAtrAnantyAd vyaktInAmanyonyAnanugamAca kutaH sambhavI saGketa ityabhidhAtavyam ; samAnapariNAmApekSayA kSayopazamavizeSaprAdurbhUtatarkapramANena pratibhAsamAnatvenAmUSAM sa GketaviSayatopapatteH / itarathA'numAnapravRttirapi kutaH syAt ? iti cintyatAm , tatrApyAnantyAnanugamatayA sAdhyasAdhanavyaktInAM duHsambhava eva hi sambandhagraha iti kRtaM bahunA / - yattu arthavAcakaH sphoTa iti mataM zAbdikAnAm , tadapyasamIkSitasundaram / pramANAbhAvAd; dRSTakAraNakalApenArthAvabodhasiddhau adRSTatathAvidhakalpanAnaucityAcca / na ca varNAnAM vyastabhAvena vAcakatvAGgIkAre ekenaiva varNena gavAdyarthapratyayodaye taduttaravarNAnAmanuccAraNaprasaGgaH, vaiyarthyAt / sAmastyaM tu tepAmasambhavam , kramotpannAnAmamISAmantaravilInatvena samudAyAsambhavAt / yugapadutpAdastu teSAmekapuruSApekSayA nRviSANAyamANaH / te hi pratiniyatasthAnakaraNaprayatnaprabhavAH, iti caturA taccintA / svAbhimatamate'pyetadoSAvizeSAt / zakyate hi vaktuM na samastA varNA abhivyaJjitumarhanti sphoTam , uktavidhayA teSAM sAmastyAnupapatteH / evaM varNAntaroccAraNAnarthakyAnuSaGgAt pratyekamapi neti / vastutastu sarvapratItisiddhapUrvavarNavinAzaviziSTacaramavarNAdarthapratIterabhyupagamAnoktadoSAvatAraH / vRntaphalasaMyogAbhAvasyApratibaddhagurutvaphalaprapAtakriyotpAde ca kAraNatvadarzanAd nAsiddhamabhAvasya sahakArikAraNatvam / kathamanyathA prAktanasaMyogAbhAvaviziSTaM karmottarasaMyogaM kurvIta ? / ko vA na pratyeti paramANau paramANukazAnusaMyogaM tatratyapUrvarUpadhvaMsa
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 pramANaparibhASAviziSTIbhUya raktimAnamAnayantam / / - yadvA pUrvavarNavijJAnAbhAvaviziSTastajjJAnajanitasaMskArasavyapekSo vAntyo varNo'rthapratItiprabhAvakaH pUrvavarNavijJAnodbhUtasaMskArazca praNAlikayA caramavarNasAhAyakaM prAmoti / tadyathAprathamavarNe tAvad vijJAnam , tena ca saMskArobhUtiH, tato dvitIyavarNavijJAnam / tena ca pUrvajJAnA''hitasaMskArasahitena viziSTaH saMskAraH prabhAvyate, evaM tRtIyAdAvapyanusandhiH yA. vadantimaH saMskAro'rthapratipattijanakacaramavarNasahAyo bhavati / ___athavA zabdArthopalambhahetukSayopazamapratiniyamAdavidhvastA eva pUrvavarNapratipadastatsaMskArAzca caramavarNasaMskAramarjayanti / tathAbhUtavAsanodbhUtasmaraNasavyapekSo vA caramo varNaH padArthAvasAyaheturityAhuH / etenaiva ca nyAyena vaakyaarthprtipktirpyvdhaaniiyaa| - itthaM ca na kiJcidvizeSa pazyAmo yadarthamAvazyakAbhyupagamaH sphoTaH syAt , iti sphoTanIya eva sphoTaH, na punaH sphoTanIya iti // 3 // __ atha zabdasya pudgalataH samutpAdaM vadamAno yauga-mImAMsakamataM tiraskaroti pudgljH||4|| zabdaH pudgalajaH pudgalairbhASAvargaNAparamANubhirArambhaNIya ityarthaH / atra "pudgalaja" ityatra japadena zabdasyotpattiprakaTanAd nityatvamabhimenAno mImAMsakaH parAkAri / pudgalapadeva punastasya paugalikatvabhaNanAd guNatvamavagiramANo yogaH parAbhAvi / tatra zabdasya nityatvaM prAgevApAsthAmahIti neha vistareNa punastadvivaraNaM granthagauravabhayAducitaM jAnImaH, iti zabdasya paudgalikatvameva paricintayAmaH /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 nyAyAlaGkArAlaGkRtA / ayaM tAvadiha parakIyo'bhisandhiH - 19 sarve khalUtpattivinAzAdidharmAdhyAsitAH kacidAzritatvenaiva svasthA yathA ghaTAdayaH zabdopi tathaiva sarvaviduSAM bAlagopAlAGganAdInAM ca prasiddhaH, atastenApyavazyabhavanIyaM kacidAzritatvena / apica guNatvAttasyAdhAraH siddhisaudhamadhyArohana zakreNApi zakyo'dharIkarttum, dRSTA hi rUpAdiguNA ghaTAdidravyAdhArAH, na ca guNatvAdharIkAraH kSemakAraH, "zabdo guNaH nividhyamAna dravyakarmatve sati sattAsambandhitvAd rUpavat" ityAdyanumAnena tadguNatvasya pramANapathArohAt prAmANikasyApyakakSIkAre jagacchranyamApadyeta zUnyatvasyApi pramANasAmmukhyepyanaGgIkArasyaivaucityA sarvamasAmaJjasyaM dadhANaM duruddharaM kiM na syAt ? / na ca sAdhanameva tadadharaNIyam, ekadravyatvena zabdasya dravyatvapratiSedhAt " adravyamanekadravyaM vA dravyam iti vacanAd | adravyaM hi gaganAdi dravyameva / anekadravyaM vyaNukAdikamapi dravyameva / ekadravyaM tu dravyaM bhavatyeva na, ekadravyazva zabda iti nAsau svIkaraNIyadravyabhAvaH / na cAsiddhaM tasyaikadravyatvam sAmAnyavizeSavadbhAve sati bAaukendriyapratyakSatvena hetunA tadupapatteH / evaM karmatvamapi nAdasIyaM vicArasaham, saMyogavibhAgAkAraNatvena zabdasya karmatvAyogAt, iti siddhaM dravyakarmatvamatyAkhyAnena pArizeSyAt zabdo guNa iti / siddhazva tata eva tadIyaH kazcanAzrayaH, zeSavadanumAnena cAkAzameva tadAzrayaH sidhyati, tathAhi -- na tAvadayaM zabdaH sparzavatAM paramANUnAM vizeSaguNaH asmadAdipratyakSatvAt kAryadravyarUpAdivat / nApi kAryadravyANAM pRthivyAdInAM vizeSaguNaH kAryadravyAntarAprAdurbhAvepyupajAteH, akAraNaguNapUrvakatvAt, ayAvaddravyabhAvitvAt, asmadAdipuruSAntarapratyakSatve sati puruSAntarApratyakSatvAcca sukhecchAdivat / nApyAtma vizeSaguNaH ,
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 pramANaparibhASA bAhyandriyapratyakSatvAt , AtmAntaragrAhyatvAt ahaGkAreNa grahaNAbhAvAca / nApi manoguNaH asmadAdyadhyakSatvAt rUpAdivat / nApi dikkAlaguNaH vizeSaguNatvAt , iti siddhaM pArizeSyAt zabda AkAzaguNa iti / so'yaM zabda AkAzaliGgIbhavanAkAzaM gamayati tacca zabdaliGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAccaikam / sarvatropalabhyamAnaguNatvAcca vibhu / sAmAnyavizeSavattve sati anAzritatvAcca nityam / guNavadbhAvaviziSTAsparzavattvAccAnAzritam / ityekanityavibhugaganaguNaH zabda iti / atra brUmaH sAmAnyenAzritatvaM zabdAnAM tvasmadabhimatameva, aGgIkurvate hi zabdAnAM pudgalakAryatayA tadAzritatvamarhadvAcamupAsInAH / nityaikAmUrtavibhudravyAzritatvaM tu sAdhyamAnaM sandigdhavipakSavyAvRttikatvenAnaikAntikAta torna sidhyati, tathAbhUtasAdhyAnvitatvenAmuSya hetoH kApi dRssttaante'prsiddhH|| pratiSidhyamAnakarmatve satyapi ca pratiSidhyamAnadravyabhAvatvaM zabde asiddhibandhakIsambandhadhArakameva, zabdo hi dravyam , sparzAlpamahattvaparimANasaGkhyAsaMyogaguNAzrayatvAt / guNAzrayAH khalu dravyANi bhavantyeva / na cAsyAsiddhaM tAvatsparzAzrayatvam , svAbhisaMsRSTArthAntarAbhighAtahetutvAd mudrAdivat / supratIto hi kaMsapAcyAdidhvAnAbhisambandhena zrotrAdyabhighAtaH tatkAryasya bAdhiryAderupalambhAt / na caiSo'sya niHsparzatve samarhati, bhavitum , na khalvasparzaNa kAlAdinAbhisaMsarge'sAvupalabdhipathamavatIrNaH / na ca zabdasAhacaye bhejuSA nityagatinA tadabhighAta iti ramaNIyaM vacaH, zabdAbhisambandhAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAttasya / tathAbhUtepi tadabhighAte'nyasyaiva hetubhAvakalpane tatrApi kA samAzvAsaH 1,
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 135 zakyate hi vaktuM na vAtAdhabhisambandhAttadabhighAtaH apitvanyena ityanavasthAnaM hetUnAm / ___yadi ca guNatvenAsya nirguNatvAt sparzAnupapattestadabhi. ghAtahetutvaM na vicArasahamiti vakSi ? tadA gRhANa zirasi cakrakam , sati hyadravyatve guNatvam , sati cAsparzavatve'dravyatvam , sati punarguNatve niHsparzatvamiti / api ca sparzavatA dravyeNAbhihanyamAnatvamasya sparzavatvasAdhanapratyalaM pratIyata eva, ko hi na pratyeti pratipavanabhittyAdinAbhihanyamAnabhAvaM zabdasya sakalajanasAkSikam / na ca sambhavati mUrttanAmUrtasyAvirodhabhAvAt pratighAto gaganabhittyAdivat tannAsyAsiddhaH sprshvdbhaavH| ___.alpatvamahattvaparimANAzrayatvamapyalpamahattvapratyayasya tatra sarvAnubhavasiddhatvAdazakyamapahnotum / saGghayAvattvamapi tatra ekaH zabdaH dvau zabdau bahavaH zabdAH iti vijJAnAt azakyApalApam / ___athopacArAcchabde saGkhyAvattvAnubhavaH iti manaH, tadapi bhrAntam , praSTavyo hyatrAbhidadhIta dhImAn kiM kAraNagatAM saGkhayAM zabda upacArayasi ? viSayagatAM vaa| Ayepi bhaNitavyaM kiM samavAyikAraNagatAM kAraNamAtragatAM vA / tatra prAcIno yuktitaH parAcIna eva, "ekaH zabdaH" iti sarvadAvyapadezAnuSaGgAt , tasya samavAyikAraNasya nabhasa ekatvAt / antyo'pi tathaiva, savaMdA bahavaH zabdAH iti vyapadezAnuSakteH tasya bahutvAt / viSayasaGkhayopacArastu gaganAmbarAkAzAmarapathAdizabdAnAM bahuvyapadezabhAktvAnupapatteH; eko gozabda ityasiddhezva nyakkaraNIya eva, eko hi gaganalakSaNo viSayaH bahavaH punaH pazvAdizabdAH / saMyogavatvaM ca tatra vAyyAdinA'bhihanyamAnatvAt pAMzvAdivadupapAdukameva, saMyuktA eva hi pAMvAdayaH pavanena
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 pramANaparibhASA anyena vAbhihanyamAnA dRSTAH, evaM zabdasyApi tadabhighAtazcaitraM pratyAgacchataH pratipavanena pratinivartanAt pAzvAdivadadurbodhaH / kathamanyathA sa eva zabdaH digantarAvasthitasya zrutivartanImavataret / . . nanu gandhAdayaH kazcitpumAMsaM pratyAyanto'munA nivartyamAnA dRzyante, nacAmISAmamunA yuktaH saMyogaH, guNatvAt ; evaM zabdepi kutaH saMyogasiddhiH iti cet / tadvato dravyasyaiva tena pratinivarttanAt kevalAnAM tvamISAM niSkriyatvenAgamanAnavarttanAsambhavAt iti siddhaM guNavattvAd dravyaM zabda iti / / ... apica kriyAvattvena tatra dravyatvasiddhiH / na cA'siddhaM kriyAvatvam , Agato'yaM zabdaH, iti pratyakSAdeva tatsiddheH / akriyatve ca zabdasya zrotreNa zabdagraho na syAt , zrotraM hi nArhati zabdapradeze brajitum ; aprApyakAritvasvIkAre dIyatAm "prApyakAri cakSurbAhyendriyatvAt tvagvat" ityanumAne kuThAraH / yadi punaH zrotrendriyaM bahiHpradeze gacchet tadA'ntarAlavartinAmapi zabdAnAM grahaNaM prasajyeta / anuvAta prativAta-tiryagvAteSu pratipattyapatipattIpatpratipattibhedazca nopapadyeta, tasya tatkRtopakArAdhayogAt / . apica zrotramapi nAkAzamarhati bhavituM bAdhiryAyabhAvaprasaGgAt , kintu mUrtameveti na tasyAsau gunnH|| . kizca zabdasyAkAzaguNatvasvIkAre sarvaH sarvazabdAn pratIyAt , zrotrasamavAyAvizeSAt / / yattu zabdasya paudgalikatvaniSedhAya sparzazUnyAzrayatvam , atinibiDapradeze pravezanirgamayorapratighAtaH, pUrva pazcAccAvayavAnupalambhaH, sUkSmamUrttadravyAntarAprerakatvam , gaganaguNatvam , ityevaM paJca hetUnabhyadhuH, tatrAdimastAvad bhASAvargaNAdestadAzrayasya sparzavadbhAvenAsiddha eva / dvitIyo'pi bhittyAdikamupa
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| .. 137 bhidya prasarpiNA mRgamadAdigandhadravyeNa vyabhicAryeva / tRtIyaturIyau punarulkAdinA dhUmAdinA ca tathaiva / pazcamastu yathA'siddhastathA prAdIdRzAma / asmadAdipratyakSatvena rUpAdivat zabdasya gaganaguNatvAnupapattestadvadevendriyArthatvena paugalikatvasiddhezceti siddhaM zabdaH paudgalika iti na gaganaguNaH, gaganaguNatve hi gaganasyAtIndriyatvena zabdasya tadguNabhUyaM bhejAnatvena kutaH pratyakSapratyayaH prAduHSyAt ?; na khalvatIndriyaguNa aindriyako dRSTa iSTo vaa| na ca dRSTeSTabAdhitArthamabhyupayanti kRtdhiyH| tathA ca prayogaH / ye'tyantaparokSaguNiguNAH nAmI asmadAyadhyakSAH, yathA paramANurUpAdayaH, atyantaparokSaguNiguNazca parAbhiprAyeNa zabdaH, ityamunApyevameva bhUyeta / na ca vAyusparzana vyabhicArodbhAvanaM bhavyam , tasya pratyakSatvAd, itarathA sparzo'tra zItaH kharo veti hi pratyaya udiyAt , na punarvAyuriti / kathaJcidekatve ca guNaguNinorgugapratibhAse nyAyya eva gunniprtibhaasH| sparza vizeSapariNAmarUpasyaiva ca vAyutvAt kathaM nAsya pratyakSatvam / kathaM ca niviDataraghaTitakapATasaMpuTe gavalakuvalayakalakaNThIkaNThakANDakRSNAndhakAraikArNavIbhUte kArAgehe kSiptasya puMsaH tatratyaghaTAdivastunaH sparzanena pratyakSatvavAcoyuktiyuktA syAt ?; tatra hi spRSTenApi ghaTAdinAnadhyakSeNaiva bhavadabhiprAyeNa bhUyeta, na cAmumevaMvidhaM tadAnIM vyavaharati kazcidvipazcita, sarveSAM tatpratyakSatve tadAnIM nirvivAdAbhiprAyAt / prayogAntaraM ca, yadasmadAdipratyakSaM tannAtyantaparokSaguNiguNaH, yathA ghaTIyarUpAdiH, tathAca zabda iti / yatroktaM sattAsambandhitvAditi, tatrApi vaktavyaM kiM svarUpabhUtayA sattayA sambandhitvamabhyupajagmAnamAste ? Ahosvid arthAntarabhUtayA ?; prathame sAmAnyAdirvyabhicArApAtaH, teSAM tathAbhUtatvepi guNatvAbhAvAH dvitIyastvasaGgata eva, nahi
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 pramANaparibhASA zabdAdayaH svayamasanta evArthAntarabhUtayA sattayA saMsRjyamAnAH santi nAma turaGgazRGgAderapi tathAbhUtatvAnuSakteH / ekadravyatvaM ca zabdasya guNatve nabhasyaivaikadravye samavetatve ca siddhe siddhipathamArohati, tattUktaprakAreNa vicArAsahatvAt pratyakSepi nAtastadasidhyat / ekadravyatvaprasAdhakaM cAnumAnamUcAnamanekadravyaH zabdaH asmadAdyadhyakSatve sati sparzavatvAd ghaTavat , ityanumAnena bavAdhAnameva / yattu kAryadravyAntarAnAvirbhAvapyutpattimatvAd iti hetunA praticikSipANaM kAryadravyapRthivyAdInAM vizeSaguNavaM tadapi vArtameva, zabdasya hi nabhoguNatvavyAsedhe kAryadravyAntarAnAvirbhAvepyutpAdakhIkAre zabdo'nAdhAraH syAt , tathA ca buddhyAdayaH kacidAzritAH guNatvAt iti vyabhicArakalaGkitameva syAt , tato'bhyupeyA kAryadravyAntarodbhavastatretyasiddhiH sAdhanasya / akAraNaguNapUrvakatvamapi asmadAdibAhyendriyagrAhyatve sati guNatvena hetunA paTIyarUpAdikasyeva zabdasya viparItArthaprasAdhakatvenAsAnameva / ayAvadrvyabhAvitvamapi viruddhArthaprasAdhanatvAd viruddhameva, asmadAdivAhyendriyAdhyakSatve satyayAvadrvya bhAvitvena hetunA paTIyarUpAdivat zabdasya sparzAzrayadravyaguNatvopapatteH / asmadAdipuruSAntarapratyakSatve sati puruSAntarApratyakSatvAditi cAsvAdyamAnena rasAdinA vyabhicAryeva / . yattu asmadAdipratyakSatvena hetunA paramANuguNatvaM zabdasya vyAsiddhaM tatra cintanIyamAyuSmatA yathAsmadAdipratyakSatve zabdasya paramANuvizeSaguNatvasya virodhastathA gaganaguNatvasya kathaM na ?; na hyasmadAdipratyakSatvaM paramANuvizeSaguNatvamevApAsyati zabdasya, nAkAzavizeSaguNatvam / ubhayatrApyAvazeSAt / yathaiva hi paramANuguNo rUpAdirasmadAdhanadhyakSastathAntarikSaguNo mahatvAdirapi /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalkRtaa| 139 yattu dravyakarmasvapratyAkhyAtyA pArizeSyAd guNatvaM pratyapAdi, tadapi garhAgRham , karmatve pratiSiddhapi dravyatvapratiSedhAsambhavAt , na hi kenacana bAdhyamAnaM dravyatvaM zabda utpazyAmaH / ___yattu zabdo na dravyam bahirindriyavyavasthAhetutvAt rUpAdi badityAdinA dravyatvabAdhakaM pramANaM zande jagAda nyAyakusumAalau udayanaH tat prAmAdikam / na hi zrotrendriyavyavasthApakatvena zabdasya nabhoguNatvaM seDhumarhati, indriyAntarAgrAhyagrAhakatvasyaiva bhinnendriyatvavyApyatvAt , tatra guNapravezasya gauravakaratvAt / itthaM ca zrotrendriyaM dravyAgrAhakaM rUpasparzAgrAhakabahirindriyatvAt lolAvat ityabhiprAyopyapahastitaH, aprayojakasvAt ; rUpasparzAgrAhakabahirindriyasya dravyagrAhakatve virodhAbhAbAva, dravyagrahaprayojakapatyAsatyabhidhAnena tadviraharUpavipakSavAdhakatarkAnutthAnAt iti / __ AtmAdiguNatvapratiSadhastu tatra siddhasAdhanatAmevAdhArayaditi siddhaH paugalika zabda iti / ayaM punaH zabdaH tridhA, varNAtmakaH, padAtmakaH, vAkyAsmakazceti / tatra kAdayo varNAH prasiddhA eva / padaM vAkyaM ca paricetum "varNAnAmanyonyApekSANAM nirapekSA saMhatiH padam , padAnAM tu vAkyam" iti sUtrameca paryApaditi / / 4 / / uktaM pramANam / atha nayasvarUpamAhapramANitArthAzagrAhI apratikSiptapratipakSaH pramAturabhisandhirnayaH // 5 // pramANaparicchinnArthasyAMzaH, aMzau aMzAvA yena gRhyante, tadaMzaviruddhAMzaH punarna pratikSipyate evaMsvarUpaH pratipatturabhiprAya- . vizeSo naya ityahadvAsudhA /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA'nanveSa nayaHpramANataH pRthaglakSaNena kathaM nirdezapathamAnItaH?; yathArthajJAnarUpatvenAsya pramANalakSaNenaiva cAritArthyA, satyam , idaM punA rahasyam , pramANaM khalu yathArthajJAnAtmakaM bhavati, nayastu yathArthaikadezajJAnAtmakaH, iti kathamanayoraikyam ?, kathazca pra: mANalakSaNena cAritArthyAdayukto nayasya pRthaglakSaNanirdezaH / / atra cAyaM knnttkoddhaarprkaarleshH| nanvarthaikadezaM gRhNAnopi nayo na pramANAdarhati bhettum , vastuvyavasAyitvAt vastuvyavasAyitvepi pramANatvAnaGgIkAre sampratipannAnAmapi prAmANyAnupapatteH / atha tadgRhyamANo'rthai kadezo na vastu, evaM tahyavastuviSayatvena mithyAjJAnameva * naya Asajyateti / tanna / arthaikadezo vastuto nAsti vastu, nApyavastu, apitu vastvaMzaH / tathA coktam"nAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate budhaiH / nA'samudraH samudro vA samudrAMzo yathaiva hi // 1 // tanmAtrasya samudratve zeSAMzasyA'samudratA / samudrabahunA vA syAt-tatve kA'stu samudravit ?" // 2 // iti evaM ca Sacanti vAcakavarazrIyazovijayagaNayaH-- "ayaM na saMzayaH koTeraikyAna ca samuccayaH / na vibhramo yAhatvAdapUrNatvAcca na pramA" // 1 // na samudro'samudro vA samudrAMzo yathocyate / ....... nA'pramANaM pramANaM vA pramANAMzastathA nayaH // 2 // iti / nayasvarUpavihInastadvadAbhAsamAno nayAbhAsaH / sa ca svAbhisaMhitAMzapratipakSAMzaM nirAkariSNurAmataH / yathAnyatIthikAnAM sadasadAyekAntadyoti vAkyapeTakamiti // 5 //
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 141 atha nayabhedAnAha-- naigamasaGgrahavyavahArarjustrazabda samabhirUDhaivambhUtaiH saptaghA // 6 // naigamAdibhedena saptavidhaM nayamAmananti jainAH / atrAdyAtrayodravyArthikAH / zeSAH punaH paryAyArthikAH procyante / tatra dravyamevArtho viSayo yasyAstyasau dravyArthikaH / paryAya evArtho viSayo yasyAstyasau paryAyArthikaH / etAveva dravyAstika-paryAryAsta iti dravyasthita paryAyasthitau iti dravyArtha paryAyAtha iti cAhuH / guNasya paryAyarUpatvena guNaviSayasya guNArthikasyApi paryAyArthikarUpatvAvirodhaH / evaM sAmAnyavizeSayordavyaparyAyarUpatvena tadviSayasAmAnyavizeSArthikayorapi yathAyathaM tadavyapadezaH saGgata eveti saGkSepato nayasya dvaividhyamAvedi - tam / tasyaiva cAyaM saptavidho vibhAgaH / vistarastvazakyaH pravaktum / uktaM hi-- i " jAvaIyA vayaNapahA tAvaIyA cetra huMti nayavAyA" iti / tatra asiddhArthasaGkalpamAtrAvalambI naigamo nayaH / tathAhi nigamo vikalpaH saGkalpaH ityarthaH, tatra bhavaH tatprayojano vA naigamaH, sa ca tredhA / bhUtabhAvibhavatkAlabhedAt / tatra atItasya varttamAnavatkathanaM yatra sa bhUtanaigamaH / yathA - tadevAdya dIpotsavaparva, yatra zrImahAvIraparamAtmA muktimApat / bhAvini bhUtavadupacAro yatra sa bhAvinaigamaH, yathA - arhantaH siddhatAM prAptA eva / karttumArabdhamISanniSpannaM vA vastu nirdizyate yatra sa bhavannaigamaH / yathA- pacyate odanaH / yadvA naike gamA bodhamArgA yasyAsau naigamaH, pRSodarAditvAt kakAralopaH /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 pramANaparibhASAathavA nigameSu lokeSu bhavo bodho naigamaH / tadbhavatvaM ca lokamasiddhArthopagantRtvam , lokaprasiddhizca sAmAnyavizeSAAbhayAbhyupagamena nirvahati / syAdetat svatantrasAmAnyavizeSobhayAbhyupAye kaNAdavad durnayatvam / zabalatadaGgIkAre ca pramANatvameva / yathA sthAnaM pratyekaM gauNamukhyabhAvena tatsvIkAre ca snggrhvyvhaaraanytrprveshH| .. . satyam , kSemakarastu tatra tRtIyaH pakSaH kakSIkriyate / na coktadoSAnuSaGgA, upadheyasAGkaryepyupAdhyorasAryAt / evaM ca dharmadvayagocaraH, dharmidvayagocaraH, dharmadharmigocarazca naigamo nayaH prajJaptaH / ___ tatra dharmadvayagocaro yathA- saccaitanyamAtmani iti / atra caitanyAkhyasya vyaJjanaparyAyasya pradhAnatayA vivakSaNam , vizejyatvAt , sacAkhyavyaJjanaparyAyasya tu vizeSaNatvAt amukhyabhAvena, iti proktaH prathamo dharmadvayagocaro naigamaH / dvitIyo dharmidvayagocaro yathA- vastu paryAyavad dravyam iti / atra dravyAkhyadharmiNo vizeSyatvena prAdhAnyam / vastvAkhyasya tu dharmiNo vizeSaNatayAbhAdhAnyamiti dvitIyo dharmidvayagocaro naigmH| tRtIyo dharmadharmigobaro yathA- kSaNamekaM sukhI viSayAsakto jIvaH iti / atra viSayAsaktajIvasya dharmiNo vizeSyatvena mAdhAnyam, sukhalakSaNasya punardharmasya tadvizeSaNavenopAttatvAt aprAdhAnyam , iti / tRtIyo dharmadhAlambano naigamaH / ____ atra naigamena dharmadharmiNoranyatarasyaiva prAdhAnyAnubhavaH, iti prAdhAnyena dravyaparyAyAtmakamarthaM jAnAnaM vijJAnameva pramANatvenAvadheyamiti /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalkRtaa| dharmavya-dharmiya-dharmadharmirUpatrayasyaikAntikabhedAbhiprAyo naigamAbhAso naigamadunaya ityarthaH, sarvathArthAntaratve dharmiNi dharmANAM vRttivirodhAt / naiyAyika-vaizeSikadarzanaM caitadAbhAsatayA pratyetavyam / __ saGgrahItapiNDitArthamAtragrAhI saGgrahaH / atra saGgrahIta mahAsAmAnyam , piNDitaM tu sAmAnyavizeSaH / tatra mahAsAmAnya sattvam , sAmAnyavizeSaH punadravyatvAdi / evaM ca niHzeSavizeSeSvaudAsInyena zuddhadravyaM sanmAtramabhimanvAnaH, dravyatvAdInyAdriyamANastadvizeSAnupekSamANazca saGgrahaH / atrAdyaH paraH saGgrahaucyate, parasAmAnyamAtrAGgIkaraNAt / caramazvAparaH saGgrahaH, aparasAmAnyadravyatvAvalambanAt / tatrAdyodAharaNaM vizvamekaM sadavizeSAt iti, evaM hyukte saditijJAnAbhidhAnAnuvRttiliGgAnumitasattAkatvenaikatvamazeSArthAnAM saGgRhyate / ____ nirAkRtAzeSavizeSastu sattAdvaitAbhisandhiH parasaGgrahAbhAso jJeyaH, dRSTeSTabAdhanAt / etadAbhAsatA cA'dvaitavAdidarzanAnAM sA Gkhyasya ca / __ dvitIyodAharaNaM yathA-dravyatvAbhedAt ekaM dravyaM dharmAdIti, dravyAmityukte hi bhUtabhaviSyadvarttamAnakAlavRttivivakSitAvivakSitaparyAyadravaNazIlAnAM jIvAjIvatadbhedaprabhedAnAmekatvena saGgrahaH / tathA ghaTa ityukte sakalaghaTavyaktInAM ghaTatvenaikatvasaMgrahaH iti / sAmAnyavizeSANAM sarvathArthAntaratvAbhiprAyo'narthAntaratvAbhiprAyo vA'parasaGgrahAbhAsaH pratItivirodhAt iti / / saGgrahagRhItArthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM vibhajanaM bhedena prarUpaNaM vyavahAraH / parasaGgraheNa hi saddharmAdhAratayA sarvamekatvena saditi saGgrahItam / vyavahArastu tadvibhAgamAbhiraiti, yatsattad dravyaM paryAyo veti / tathaivAparasaGgrahaH sarvadravyANi dravyamiti sarvaparyAyAMzca paryAya iti sagRhNAti / vyavahAraH punasta
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 pramANaparibhASA dvibhAgamabhipraiti yad dravyaM tajjIvAdi SoDheti / yaH paryAyaH sa dvedhA-kramabhAvI-sahabhAvI ceti / evaM yo jIvaH sa saMsArImuktazceti, yaH kramabhAvI paryAyaH sa kriyArUpo'kriyArUpazcetyAdi / yaH punaH kalpanAropitadravyaparyAyapravibhAgamabhipraiti, sa vyavahArAbhAsaH, pramANabAdhitatvAt , na hi kalpanAropita eva dravyAdipravibhAgaH, svArthakriyAhetutvAbhAvAnuSaGgAt , nabhombhojavat / vyavahArasya cA'satyatAyAM tadAnukUlyA pramANAnAM pramANabhAvo na syAt , itarathA svapnAdivibhramAnukUlyenApi teSAM tadanuSaGga iti / etadAbhAsazca cArvAkamatam / .. Rju prAJjalaM vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAnaM prAdhAnyataH sUtrayannabhiprAyaH RjumUtraH / yathA samasti sampati sukhakSaNaH iti satopi dravyasyAnarpaNAt atItAnAgatakSaNayozca nssttaanutpnntvenaasmbhuuteH| na caivaM lokavyavahAravilopaprasaGgaH, nayasyAsyaivaMviSayamAtraprarUpaNAt , lokavyavahArastu nayacakrasAdhyaH ___ yastu bahirantarvA dravyaM sarvathA pratikSipatyakhilArthAnAM pratikSaNaM kSaNikatvAbhimAnAt sa tadAbhAMsaH, pratItyatikramAt , bAdhavidhuro hi pratyabhijJAnAdipratyayo bahirantazcaikaM. dravyaM pUrvottaravivarttavarti prasAdhayannazakyo'pahnotum / etannayAbhAsastAthAgatamatamiti / kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH / yathA-babhUva bhaviSyati bhavati ratnasAnuH / atrAtItAdikAlatrayabhedAt sumerorbhedaM zabdanayaH pratipadyate / dravyarUpatayA'bhede punaradasIye gajanimIlikAmAlambate / etacca kAlabhede udAharaNam / karoti kriyate ghaTa iti kArakabhede, taTastaTI taTamiti liGgabhede, dArAH kalatramityAdi saGkhyAbhede, ehi manye rathena yAsyasi yAtaste piteti puruSabhede, santiSThate avatiSThate ityupagrahabhede iti / kAlAdibhedena dhvanerarthabhedameva samarthayamAnaH zabdAbhAsaH,
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 145 paryAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANaH smbhiruuddhaabhaasH| yathA- indraH zakraH purandara ityAdayaH zabdAH bhinnAbhidheyA eva bhinnazabdatvAt karikuraGgaturaGgazabdavat iti / evamitthaM vivakSitakriyApariNAmaprakAraNa bhUtaM pariNatamarthamabhiprayan evambhUtaH / samabhirUDhaH khalu satyAmasatyAM ca zakanAdikriyAyAM devarAjArthasya zakravyapadezamabhipraiti, pazoH satyAmasatyAM ca gatikriyAyAM govyapadezavat tathArUDheH sadbhAvAt / ayaM punaHzakanAdikriyApariNAmakSaNa eva zakrAdi mabhipreti na pUjanAbhiSecanakSaNe / na caivaMbhUtanayAbhiprAyeNa kazcidakriyAzabdo'sti gaurazca ityAdijAtizabdAnAmapi kriyAzabdatvAt gacchatIti gauH AzugAmItyazvaH iti / zuklo nIla ityAdiguNazabdA api kriyAzabdA eva, zucibhavanAt zuklaH nIlanAt nIlaH, iti / devadattaH yajJadattaH ityAdi yahacchAzabdA api kriyAzabdA eva devA enaM deyAsuriti devadattaH, yajJe enaM deyAt iti yajJadattaH / tathA saMyogisamavAyidravyazabdAH kriyAzabdA eva daNDo'syAstIti daNDI, viSANamasyAstIti viSANIti / pazcatayI tu zabdAnAM pravRttiya'vahAramAtrAt na nizcayAt / kriyAnAviSTaM vastu zabdavAcyatayA pratikSipamANastu evambhUtanayAbhAsaH pratIti vyAghAtAt / yathAviziSTaceSTAhInaM ghaTAkhyaM vastu na ghaTazabdAbhidheyaM ghaTazabdapravRttinimittabhUtakriyAzUnyatvAt pttvaadityaadiH| eteSu ca nayeSu RjumUtrAntAzcatvAro'rthapradhAnAH zeSAstutrayaH zabdapradhAnA veditvyaaH| kaH punaratra bahuviSayo nayaH ko vAlpaviSayaH ? iti ji. jJAsAmupazizamayiSuNA pramANanayatattvAlokAlajhArIyA saptamUtrI cetasi nidheyA /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 pramANaparibhASA--- . tathAhi--- ---- ___ pUrvaH pUrvo nayaH pracuragocaraH paraHparastu primitvissyH||1|| - sanmAtragocarAtsaGgrahAnaigamo bhAvAbhAvabhUmikatvAd bhUmaviSayaH // 2 // sadvizeSaprakAzakAdvyavahArataH saGgrahaH samastatatsamUmahopadarzakatvAt bahuviSayaH // 3 // vartamAnaviSayAd RjusUtrAt vyavahArastrikAlaviSayAvalambitvAdanalpArthaH // 4 // . * kAlAdibhedena bhinnArthopadezinaH zabdAd RjusUtrastad viparItavedakatvAnmahArthaH // 5 // pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsataH samabhirUDhAcchandastadviparyayAnuyAyitvAt prbhuutvissyH||6|| '. pratikriyaM vibhinnamartha pratijAnAnAdevambhUtAtsamabhirUDhAstadanyathArthasthApakatvAnmahAgocaraH // 7 // iti / ___ eteSAM ca saptAnAM nayAnAmekaikaprabhedataH zatabhedabhAvena sapta zatAni bhedAH prajJaptAH / yadA tu zabdAditritayyA eka eva zabdanayo vivakSitaH syAt tadaikaikasya zatavidhatvAt paJcazatAni nayAnAm / yadAca sAmAnyagrAhiNo naigamasya saGgrahe'ntarbhAvaH vizeSagrAhiNazvAsya vyavahAre'ntaHpAto vivakSyate tadA mUlanayAnAM SaDDidhatvAt SaTzatAni bhavanti / yadA tUktarItyA naigamasyApArthakyAt saGgraha vyavahArarjumUtralakSaNAstrayo'rthanayAH, ekastu zabdanayaH payoyAstikanayaH tadA nayacatuSkena catvAri zatAni / dravyArthika-paryAyAArthakabhedena ca dvaividhyAbhiprAye dvizatI nayAnAM bhavati / kutrApi "nicchayavavahAraNayA mUlimabhedA nayANa sa. vvANaM" iti / utkRSTato'saGkhyAtAstu nayA bhavantaH prAgeva prAdaziSata, ayamabhiprAya:- yAvanto vacanaprakArAH sAvadhAraNAH te. sarve nayAH parasamayAstIrthikasiddhAntAH ye ca niravadhAraNAH
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlakRtA / 147 syAcchabdalAJchitAste nayAH samuditAH samyaktavaM pratipadyante / nanu pratyekAvasthAyAM mithyAtvahetutvAt samuditAH sarve mahAmithyAtvahetavaH kathaM na bhaviSyanti ? pracuraviSalava samudAye viSaprAcuryavat , ucyate / parasparaviruddhA api sarve nayAH samuditAH samyaktavaM bhajante ekasya jinasAdhovaMzavartitvAt nAnAbhiprAyabhRtyavargavat , yathA khalu dhanadhAnyabhUmyAdyartha parasparaM vivadamAnA api bahavaH samyagnyAyazAlinA kenApyudAsInena mahAjanena yuktito vivAdakAraNAnyapanIya mIlyante, tatheha parasparavirodhinopi nayAn jinamunIndro virodha bhaktavA ekatra mIlayati / tathA pracurAviSalavA api prauDhamantravAdinA nirviSIkRtya kuSTAdirogiNe pradattA amRtarUpatvaM pratipadyanta evetyanyatra vistrH| yadUcuH zrIvinayavijayopAdhyAyAHsarve nayA api virodhabhRto mithaste __ sambhUya sAdhusamayaM bhagavan bhajante / bhUpA iva pratibhaTA bhuvi sarvabhauma pAdAmbujaM pradhanayuktiparAjitA drAk // 1 // iti / stutikAropyAhanayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH // 1 // iti / yaccAhuH stutidvAtriMzikAyAM zrIranaprabhasUrayaHaho citraM citraM tava caritametanmunipate ! svakIyAnAmeSAM vividhaviSayavyAptivazinAm / vipakSApekSANAM kathayasi nayAnAM sunayatAM vipakSakSeptRNAM punariha vibho! duSTanayatAm // 1 // iti /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 dAnAmajusUtratata eva naigamana manayamita 5 // iti / pramANaparibhASAyaJca zrIsiddhasenadivAkarapAdA:udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTayaH / na ca tAsu bhavAnmarazyate pavibhaktAsu saritsvivodadhiH // 1 // iti| yatpunarmahAmahopAdhyAyatrIyazovijayacaraNAHbauddhAnAmRjusUtrato matamamUd vedAntinAM saGgrahAt sAGkhyAnAM tata eva naigamanayAd yogazca vaizeSikaH / zabdabrahmavidAM ca zabdanayataH sarvairnayagumphitA jainI dRSTiritIha sArataratA pratyakSamuvIkSyate // 5 // iti // 6 // ukto nayaH / sAmprataM pramANanayavAkyena svArthAbhihitAva'nugantavyAM saptabhar3IM nirdizati tadvAkyaM saptabhaGagyanupAti // 7 // tayoH pramANanayayorvAkyaM saptabhaGgImanupatati anuvrajatItyevaM zIlaM prajJaptam / nanu kA saptabhaGgI ? iti cet ? atrAhU ranAkarasRSTibrahmANo vAdidevasUrayaH " ekatra vastunyekaikadharmaparyanuyAMgavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH sasadhA vAjhayogaH saptabhaGgI" iti / ayamarthaH / ekatra jIvAdivastuni ekaikasattvAdidharmaviSayapraznavazAt avirodhena pratyakSAdivAdhaparihAreNa pRthagbhUtayoH samuditayozca vidhiniSedhayoH paryAlocanayA kRtvA syAcchandalAJchito vakSyamANaiH saptabhiH prakArairvacanavinyAsaH saptabhaGgI / bhajyante bhidyanteA yaiste bhaGgAH vacanabhedAH tataH samAhRtA sapta bhanAH samabhaGgItipadavyutpattiH / atheyaM padavyAvRttiHnAnAvastvAzrayavidhiniSedhakalpanayA zatabhaGgIprasaGgavyudA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlakRtA / 149 sArtham " ekatravastuni" iti / ekatrApi jIvAdivastuni vidhIyamAna niSidhyamAnAnantadharmaparyAlocanayA'nantabhaGgIprasaktivyAvRttaye " ekaikadharmaparyanuyogavazAt " iti / anantevapi dharmeSu pratidharma paryanuyogasya saptadhaiva pravarttamAnatvAt tatmativacanasyApi saptavidhatvamevopapannamityekaikasmin dharma ekaikaiva saptabhaGgI sAdhIyasI evaM cAnantadharmApekSayA saptabhaGgInAmAnantyaM yadupatiSThate tadabhimatameva / pratyakSAdiviruddhasadAyekAntavidhipratiSedhakalpanayApi pravRttasya vacanaprayogasya saptabhaGgItvAnuSaGgabhaGgArtham " avirodhena " iti / ___atra " paryanuyogavazAt" iti grahaNaM pratipAdyapraznAnAM saptavidhAnAmeva sadbhAvAt saptaiva bhaGgA iti niyamasUcanArtham / nanu praznAnAM saptavidhatvaM kutaH ? jijJAsAnAM saptavidhatvAt itibrUmaH prAznikaniSThajijJAsApratipAdakaM vAkyaM hi prazna ityukteH| nanu jijJAsaiva saptadhA iti katham ? saptadhA saMzayAnAmu. mutptteH| nanu tathApi saMzayasya saptavidhatvaM kuta iti vaktavyam ? tadviSayIbhUtadharmANAM saptavidhatvAt ityeva gRhANa / nanu ke te sapta dharmAH ? ucyate / kathabhit sattvam 1 kathazcidasatvam 2 kramArpitobhayam 3 avaktavyatvam 4 kathazcit satvaviziSTAvaktavyatvam 5 kathazcidasattvaviziSTAvaktavyatvam 6 kramArpitobhayaviziSTAvaktavyatvam 7 ceti / evaM ca darzitadharmaviSayakAH saptaiva saMzayAH / atheme sapta bhnggaaH| syAdastyeva ghaTaH iti vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH // 1 // syAnAstyeva ghaTaH iti niSedhakalpanayA dvitIyo bhnggH||2|| syAdastyeva syAnAstyeveti krameNa vidhiniSedhakalpanayA tRtIyaH // 3 // syAdavaktavyameveti yugapad vidhiniSedhakalpanayA cturthH|4
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 pramANaparibhASA- . syAMdastyaitra syAdavaktavyamevetividhikalpanayA yugapadvi dhiniSedhakalpanayA ca pazcamaH / / 5 // . syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca SaSThaH / / 6 // - syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti kramato vi. dhiniSedhakalpanayA yugapad vidhiniSedhakalpanayA ca saptamaH // 7 / / iti / ... tatra syAdastyeva vA navA ghaTa iti kathazcit sattvatadabhAvakoTikaH prathamaH sNshyH| - syAdetat kazcit sattvasyAbhAvaH kathazcidasattvam / tasya na saMzayaviSayatvasambhavaH kathaJcit satvena saha virodhAbhAvAt / ..."ekatharmikavyAhatanAnAdharmaprakArakapratyayo hi saMzayaH" natvekagharmikanAnAdharmakArakajJAnamAtram , anyathA ayaM ghaTo dravyam ityAdighaTatvadravyasvarUpanAnAdharmaprakArakajJAnasyApi saMzayatvaprasaGgAt / maivam / darzitasaMzaye kathaJcidastitvasarvathAstitvayoreva koTitvenoktAnupapatteranavakAzAt tayoH parasparaM virodhAt / evaM dvitIyAdisaMzayaprakArA apyUhanIyAH / niruktasaMzayena ca ghaTe vAstavasattvanirNayaH sampAdanIya iti jijJAsodeti jijJAsAM prati saMzayasya hetutvAt tAdRzajijJAsayA "ghaTaH kiM syAdastyeva" prati praznaH prAdurbhavati prazne jijJAsAyA hetutvAt / tAdRzapraznajJAnAca pratipAdakasya pratipipAdayiSAM samunmipati / pratipipAdayiSayA cottarAvatAraH, ityuktapaNAlyA dharmasaptavidhatvAdhInA bhaGgAnAM saptavidhatvasiddhiH / syAdetat yadi nauma ghaTAdau astitvapramukhAH saptadharmAH prAmANikAH syuH tadA tadviSayasaMzayAnAtakrameNa saptabhaGgI sidhyet tadeva tu durupapadam / sattvAyattvayArbhedA
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / bhAvAt / yaddhi svarUpeNa sattvaM tadeva pararUpeNAsattvam tathA ca prathamadvitIyabhaGgau na ghaTAsaMTakamATIkiSAtAm , tadanyatareNaiva cA ritArthyAt / ayamiha samAdhiH. svarUpAcavacchinnaM sattvam , pararUpAdyavacchinnamasattvam, tathAcAvacchedakabhedAttayorbhedasiddhiH sulabhaiva / aparathA svarUpeNeva pararUpeNApi sattvAnuSaktaH, pararUpeNeva svarUpeNApi asattvaprasaktezca / kiMca sattvaM khalu vRttimattvam , bhUtale ghaTo. 'stItyAdau bhUtalanirUpitattitAzAlI ghaTaH iti bodhAt / asattvaM cAbhAvapratiyogitvam , bhUtale ghaTo nAstItyAdau bhUtalaniSThAbhAvapratiyogI ghaTaH iti pratyayAt / evaM cottAna eva sattvAsattvayoH svruupbhedH| .. api ca trailakSaNyaM pAJcalakSaNyaM vA sAdhanasyocAnAstapanabandhumupAsInAH kakSabhakSAkSacaraNacaraNacandracakorAzca hetoH sapakSasattvApekSayA vipakSAsattvaM pRthagbhAvenaivAmaMsata, itarathA tayAghAtApatteH / nanu kathaJcitsattvApekSayA kramArpitobhayasya ko vizeSaH ? na hi zakyaM pratyekaghaTapaTApekSayA ghaTapaTobhayaM bhinarUpeNa pratyetum iti cena pratyekApekSayobhayasya bhinnatvena pratItisiddhatvAt / ata eva pratyekaghakAra-TakArApekSayA kramArpitobhayarUpaghaTapadasyAtiriktatayAbhyupagamaH pravAdinAM vikasvaraH / aparathA pratyekaghakArAyapekSayA ghaTapadasyAbhinnatve ghakArAAccAraNenaiva ghaTapadajJAnasambhavena ghaTatvaprakArakopasthitisambhavAt zeSoccAraNavaiyarthaprasaGgAt / ata eva ca pratyekapuSpApekSayA mAlAyAH kathazcidabhedaH sarvAnubhavasiddhaH iti nAnatiriktaM kathaJcit sattvApekSayA kramArpitobhayam / evaM zeSA api vizeSarUpeNa mImAMsanIyAH, adhikavyavacchedazca cintanIyo'nyataH, iha tu vakta
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 pramANaparibhASAvyabAhulyAt granthalaghimAbhisandhAnAca viramyate pratAnataH / tatra dharmAntaramanapAkurvat vidhiviSayakabodhotpAdi vAkyaM prathamo bhaGgaH / sa ca syAdastyeva ghaTa iti vcnruupH| niSedhaviSayakabodhajanakaM punastathA vAkyaM dvitIyo bhaGgaH / sa ca syAnAstyeva ghaTa ityaakaarH| ... atra ca svarUpAdibhirastitvamiva nAstitvamapi syAdityaniSTArthanivRttaye " syAdastyeva " ityevakAraH, tena svarUpAdibhirastitvameva na nAstitvamityavadhAraNam / ___ ayaM caivakArastredhA / ayogavyavacchedabodhakaH, anyayoga dhyAttigamakaH, atyantAyogavyudAsajJApakazceti / tatra vizeSaNasaGgataivakAro'yogavyavacchedabodhako boddhavyaH / yathA zaGkhaH pANDara eveti / ayaM cAtra pariSkAraH, uddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvamayogavyavacchedaH, prakRte ca zaGkhatvamuddezyatAvacchedakam , zaGkhatvena zaGkhamuddizya pANDaratvasya tatra vidhAnAt tathAca zaGkhatvasAmAnAdhikaraNyavAn na tAvat pANDaratvAbhAvo bhavitumarhati tatra tatsattvAt apitUdAsInAbhAvaH tatpatiyogitvaM tatra, apratiyogitvaM punaH pANDaratve AyAtamitizaGkhatvasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogipANDaratvavAn zaGkha iti bodhH| vizeSyasaGgataivakAro'nyayogavyavacchedabodhakaH yathA pArtha eva dhanurdharaH iti / anyayogavyavacchedaH punarvizeSyabhinnatAdAtmyavyAvartanam / tatra khalvevakAreNa pArthAnyatAdAtmyAbhAvo dhanurdhare bodhito bhavati tathAca pArthAnyatAdAtmyAbhAvavad dhanurdharAbhinnaH pArtha iti bodhH| kriyAsaratavakAro'tyantAyogavyavacchedagamakaH yathA nIlaM kamalaM bhavatyeveti / atyantAyogavyavacchedazvoddezyatAvacchedakavyApakAbhAvApratiyogitvam / prakRte coddezyatAvacchedakaM kama
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| 153 latvam , tadvyApakaH punaratyantAbhAvaH na tAvat nIlAbhedAbhAvaH zakyate dhartum , kacitkamale nIlAbhedasyApi sadbhAvAt / apitvanyAbhAvaH, tatpatiyogitvaM tatra, apratiyogitvaM punarnIlAbhede prAptamiti kamalatvavyApakAtyantAbhAvApratiyoginIlAbhedavatkamalamiti tatra bodhH| . . taduktam-- ayogaM yogamaparairatyantAyogameva ca / vyavacchinatti dharmasya nipAto vyatirecakaH // 1 // vizeSaNavizeSyAbhyAM kriyayA yaH sahoditaH / . vivakSAto'prayoge'pi tasyArtho'yaM pratIyate // 2 // vyavacchedaphalaM vAkyaM yatazcaitro dhanurdharaH / / pArtho dhanurdharo nIlaM sarojamiti vA yathA // 3 // iti / syAdetat syAdastyeva ghaTaH ityAdAvatyantAyogavyavaccheda bodhakena evakAreNa bhAvyam , kriyAsaGgatatvAt / evaM ca vivakSitArthAsiddhiH kutracid ghaTe astitvAbhAvepi tAdRzaprayogasambhavAt yathA hi kacitkamale nIlatvavirahepi "nIlaM sarojaM bhavatyeva" iti prayogaH iti cet ? atrAhu: prakRte'yogavyavacchedabodhaka evakArosti kriyAsaGgataitrakArasyApi kutracit ayogavyavacchedabodhakatvadarzanAt " yathA jJAnamartha gRhNAtyeva" ityAdau jJAnatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvasyArthagrAhakatve bodhaH tatrApyatyantAyogavyavacchedabodhasyopagame "jJAnamarthaM gRhNAtyevetivat" jJAnaM rajataM gRhNAtyeveti prayogaprasaGgaH sakalajJAneSu rajatagrAhakatvasyAbhAvepi yatkizcijjJAne rajatagrAhitvabhAvenaiva jJAnaM rajataM gRhNAtye. vetyantAyogavyavacchedabodhakaivakAraprayogasya nirbAdhAt / tadvata prakRte kriyAsaGgatopyevakAro'yogavyavacchedabodhakatvenAbhyupeyaH iti / 20
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 pramANaparibhASA__evaM ca syAdastyeva ghaTa ityAdau ghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvasyaivakArArthasya astitve dhAtvarthe'nvayena ghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogyastitvavAn ghaTa iti bAMdhaH, ghaTatvasamAnAdhikaraNastAvadatyantAbhAvo nAstitvAtyantAbhAvaH kintvanyAbhAvaH tadapratiyogitvasyAstitve sattvAt / na cAtra ghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvo'stitvAtyantAbhAvopi zakyate dhartum , astitvAbhAvasya nAstitvasya ghaTe satvAt iti vAcyam , pratiyogivyadhikaraNAbhAvApratiyogitvasyaivakArArthasyAbhiprAyeNoktadoSAbhAvAt tAdRzAbhAce coddezyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyamuddezyabodhakapadasamabhivyAhAralabhyam / prakRte uddezyatAvacchedakaM ghaTatvaM tatsAmAnAdhikaraNyaM pratiyogivyadhikaraNAbhAve'nveti, uddezyaghaTapadasamabhivyAhArAt / . evaM ca ghaTatvasamAnAdhikaraNapratiyogivyadhikaraNAbhAyApratiyogyastitvavAn ghaTaH iti bodhaH / tathA ca nokto doSaH ghaTasamAnAdhikaraNAbhAvapadena astitvAbhAvasya gRhItumazakyatvAt tathAvidhAbhAvasya pratiyoginAstitvena sAmAnAdhikaraNyena vaiyadhikaraNyAbhAvAt / .. nanu- syAcchabdenaivAnekAntabodhane'styAdivacanamanarthakamiti cet na syAtpadenAnekAntasya sAmAnyato'vabodhanepi vizeSarUpeNa bodhanAyAstyAdizabdaprayogAt / taduktam syAcchabdAdapyanekAntasAmAnyasyAvabodhane / zabdAntaraprayogotra vizeSapratipattaye // 1 // iti yathA khalu vRkSo nyagrodhaH iti vRkSatvena rUpeNa nyagrodhasya bodhanepi nyagrodhatvena rUpeNa nyagrodhabodhanAya nygrodhpdpryogH| __ syAcchabdasya dyotakatvapakSe tu nyAyaprApta evAstyAdiprayogaH / astyAdizabdenAbhihitasyAnekAntasya syAtpadena
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| 155 dyotanAt / syAtpadAbhAve tu sarvathaikAntavyavacchedanAnekAntapratipattiH kutaH ? evakArAvacane vivakSitArthApratipattivat iti yuktaM syAtpadam iti / evaM ca syAdastyeva ghaTaH ityasya svarUpAcavacchinnAstitvAzrayo ghaTaH / syAnAstyeva ghaTa ityasya ca pararUpAdhavacchinnanAstitvAzrayo ghaTaH, avacchedakabhedena ekatraivAstitvanAstitvayoravizeSAt kaH khalu na pratyeti ekatraiva dhUpaghaTAdAvavacchedakabhedena zItoSNasparzI / kazca prakRte ekatraiva vastuni sarvatra svarUpeNa sattvasya pararUpeNAsattvasya ca vartamAnatve bAdhaH, itarathA hi vastutvameva vilIyeta, svapararUpopAdAnApohanavyavasthApyaM hi vastuno vastutvam / 'nanu ghaTasya kiM svarUpaM kiMvA pararUpam iti cet ? atra brUmaH- ghaTa ityAdibuddhau prakAratayA bhAsamAno ghaTapadazakyatAvacchedakIbhUtastiryaksAmAnyarUpo yo ghaTatvAkhyo dharmaH sa ghaTasya svarUpam taditarat paTatvAdi pararUpam / tatra ca ghaTatAdisvarUpeNeva paTatvAdipararUpeNApi ghaTasya sattvAGgIkAre paTAtmakatvaprasaGgaH paTatvAdineva ghaTatvAdinApyasattve zazazRGgavacchranyatvApattiH / ___ evaM ghaTasya svadravyaM mRvyam paradravyaM suvarNAdi / tathAca ghaTo mRdAtmanAsti suvarNAdyAtmanA nAsti ghaTasya svadravyAtmaneva paradravyAtmanApi satce ghaTo mRdAtmako na suvarNAtmA iti niyamo na syAt tathAca drvyprtiniymvyaahtiH|| ___ evaM ghaTasya svIyaM kSetraM bhUtalAdi parakSetraM kuDyAdi ghaTaH sauvakSetresti paratra nAsti / ghaTasya svakSetravat paratrApi sattvAGgIkAre pratiniyatakSetratvAnupapattiH / parakSetra iva svakSetrepyasadbhUtatve ca saadhaartvvirodhH| ............. tathA ghaTasya sauvaH kAlo vartamAnakAlaH parakAlo'tI
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... pramANaparibhASA tAdiH tatra skhakAle'sti parakAle nAsti ghaTasya svakAla iva parakAle'pi sace pratiniyatakAlatvaM na syAt tathAca kiM syAt ?, iti cet nityatvameva syAt / parakAlavatsvakIyakAlepyasatvorarIkAre sakalakAlAsambandhitvaprasaGgenAvastutvaprasaGgaH, kAlasambandhina eva vastutvAt / evaMrItyA svadravyakSetrakAlabhAvena sattvaM paradravyakAlakSetrabhAvenAsatvaM ca kroDIkurvANaH padArthaH svarUpapratiSThAno veditavyaH, itarathA nabhonalinAyamAna eva / apicAstitvaM nAstitvenAvinAbhUtamasti, samaniyate khalu astitva-nAstitve iti bhAvaH, astitvaM vihAya nAstitvasya nAstitvaM vihAyAstitvasya ca pramANabAdhAt iti astitvenAbhyupajagmAneSu vastujAteSu tatsahacaranAstitvamavazyapratipattavyamabhiyuktaiH / na ca zazaviSANAdau nAstitvamastisvasahacaraM kutaH ? iti preryam , nAstitvAdhikaraNarUpaM zazaviSANAdi hi kizcidabhimataM cet tarhi niyamena tatrAstitvaM mananIyam , svarUpavAhyasyAvastutvenAdhikaraNatvAnahatayA nAstitvattestatra durvacatvAt / atha ca tat kizcideva naH tarhi kutra nA. stitve'bhimenAne'stitvasAhacaryAbhAvamApAdayasi ? iti samyam bhaavy| ___ apica gomastakavRttitvena yadastIti prasiddhaM viSANam tat kharAdizirottitvAbhAvena nAstIti nirNIyate / - meSAdisamavetatvena yAni romANi santIti prasiddhAni tAnyeva kUrmAdisamavetatvena na santItyadhyavasIyate / vanaspatisaMsRSTatvena yat kusumamastIti prasiddham , tadeva gaganasambandhitvena nAstItyavadhAryate tathAcopapannameva nAstitvasahacarAstitvagumphitaM jagat iti prathamadvitIyabhaGgasvarUpanirUpaNam / ____ atha "ghaTaH syAdastyeva syAnAstyeva ca" iti tRtIyo
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 bhaGgaH / ghaTAdirUpaikadharmivizeSyakakramArpitavidhipratiSedhaprakArakabodhajanakavAkyatvaM tallakSaNam / kramAptisvarUpapararUpAdhapekSayA'stitvanAstitvarUpo ghaTa iti nirUpitaprAyam / ___sahArpitasvarUpapararUpAdivivakSAyAM "syAdavaktavya evaM ghaTaH" iti turIyo bhaGgaH / ghaTAdivizeSyakAvaktavyatvaprakArakabodhajanakavAkyatvaM tallakSaNam / nanu kathamavaktavyatvaM ghaTasya ? ucyate- sarvopi zabdo mukhyabhAvena na sattvAsatve yugapatyatipAdayati tathApratipAdane zabdasya zaktyabhAvAt sarvasya padasyaikapadArthaviSayatvopapatteH, tathAhi- astipadaM sattAvAcakaM nAsatvaM pratipAdayati, evaM nAstItipadamasattvAbhidhAyi na sattAM bodhayitumarhati / nanu sarvapadAnAmekArthatvaniyame nAnArthakapadaprasiddhiH kathaM nirvahatIti cet atrAhuH___gavAdipadasyApi svargAdyanekArthatayA prasiddhavatastattvato, 'nekatvAt sAdRzyopacArAdeva tasyaikatvena vyavahArAt / anyathA sakalArthasyApyekazabdavAcyatvApatteH / arthabhedenAnekazabdaprayogavaiphalyAt , yathaiva khalu samabhirUDhanayApekSayA zabdabhedAd dhruvo'rthabhedaH tathaivArthabhedAdapi zabdabhedaH siddha eva, itarathA vAcyavAcakaniyamavyavahAravilopaprasaGgAditi / __ nanu yathAsamayaM zabdapravRtteH yugapat sadasattvayoH saMketitaH zabdastadabhidhAyI bhavatu ? iti cettadapyaramyam , saGketasyApi vAcyavAcakazaktyanurodhenaiva pravRtteH na nAma kacana vAcyavAcakazaktyatikrameNa saGketaprattidRSTacarIti krameNaiva sNngketitpdsyaapyrthdvybodhnshktisiddhiH|| puSpadantAdizabdAnAmapi krameNaivArthadvayapratipAdanasAmarthyamavaseyam , "zatRzAnacau sat" iti zatRzAnacoH saGketikasatpadavat iti /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 pramANaparibhASA.. atha senAmAlAvanetyAdizabdAnAmanekArthaviSayatvamastyeveti cenna kari- kuraGga- turaGga-mAtaGgAdisamUhasyaivaikasya senAzabdenAbhidhAnAt puSpasamUhasya mAlApadena vRkSasamUhasya vanazabdena cokte nekArthapratipAdanaM sambhava yekazabdasya / . nanu "vRkSau" iti padaM vRkSadvayabodhakam , "vRkSAH" iti ca bahukSabodhakaM kathamupapAdukaM syAt iti cet ? pANinyAdInAmekazeSArambhAt anyeSAmabhidhAnasya svAbhAvikatvAt ityevAbhaGguramuttaraM nidheyaM cetasi / tatraikazeSapakSe dvAbhyAmeva vRkSazabdAbhyAM vRkSadvayasya bahubhireva vRkSazabdaibahUnAM vRkSANAmagidhAnAt / kuta ekazabdasya sakRdanekArthaviSayatvam luptAvaziSTazabdayoH sAdRzyAt vRkSarUpArthasya samAnatvAccaikatvopacAreNa tatraikazabdaprayogopapatteH / abhidhAnasya svAbhAvikatvapakSe ca vRkSazabdo dvibahuvacanAntaH svabhAvata eva dvitvabahutvaviziSTaM vRkSarUpArthamAcaSTe / yadyapi dvitIyapakSe ekasyaiva vRkSapadasyAnekavRkSabodhakatvamAyAtam , tathApyanekadharmaviziSTArthavibodhakatvamekapadasya nAstIti niyamo vijJeyaH, . evaM ca vRkSA iti bahuvacanAntenApi vRkSapadena vRkSatvarUpaikadharmeNaiva bodho nAnekadharmeNAnekavastunaH, tathaiva prakRtepyastiprabhRtipadenApyastitvAdirUpaikadharmeNaiva bodhasambhavaH na punardharmAntareNa / ___ nanu "vRkSAH" iti padamevAsti "tadantaM padam" iti vacanAt atra hi tatpadena syAdityAdivibhaktiparigrahaH, evaM caikapadasyApyanekadharmeNa bodhAtvaM dRzyata eveti kimIyo'yaM nyAyaH "ekapadasyAnekadharmeNa bodhakatvaM nAsti" iti uktaM hi* "anekamekaM ca padasya vAcyaM vRkSA iti pratyayavatprakRtyA" iti / anAhuHekapadasya prAdhAnyenAnekadharmaviziSTAvabodhakatvaM nAstI.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| ti niyamAbhiprAyaH / prakRte ca prathamato vRkSazabdo vRkSatvadharmaviziSTaM dravyaM bodhayati, tato liGgaM saGkhayAM ceti zAbdabodhaH kramaNodeti yadAhasvArthamabhidhAya zabdo nirapekSo dravyamAha samavetam / samavetasya tu vacane liGga saGkhyAM vibhaktiyuktaH san // 1 // iti / ___ evaM ca pradhAnatayA vRkSatvaviziSTabodhaH, guNabhAvena punabahuttvasaGkhyAyAH iti sarvamavadAtam / nanvevaM tarhi prAdhAnyenAzeSadharmAtmakasya vastunaH prakAzakaM pramANavAkyaM kathamupapattivIthimArohat ?, iti cet kAlAdibhirabhedavRttyA abhedopacAreNa vA dravyaparyAyanayArpitena sarvasya vastuna ukte ityuktaM bhaviSyati / .. vyastasamastadravyaparyAyAvAzritya caramabhaGgatrayamupapattimAneyam tathAhi- vyastadravyaM samastau sahArpito dravyaparyAyAvAzritya "syAdastyeva syAdavaktavya eva ghaTaH" iti paJcamo bhaGgaH / ghaTAdirUpaikadharmivizeSyaka-sattvaviziSTA'vaktavyatvaprakArakabodhajanakavAkyatvaM tallakSaNam , tatra dravyApaNAt astitvasya yugapadravyaparyAyArpaNAdavaktavyatvasya ca vivakSitatvAt / __ tathA vyastaM paryAyaM samastau dravyaparyAyAvAzritya "syAnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTaH" iti SaSTho bhaGgaH / tallakSaNaM ca ghaTAdirUpaikadhArmavizeSyaka- nAstitvaviziSTAvaktavyatvaprakArakabodhajanakavAkyatvam / evaM vyastau kramArpitau samastau sahArpitau ca dravyaparyAyAvAzritya "syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ghara" iti saptamo bhaGgaH / tallakSaNaM ca ghaTAdirUpaikavastuvizeSyakasatyAsattvaviziSTAvaktavyatvaprakArakabodhajanakavAkyatvam iti|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 pramANaparibhASA - nanu cAnekAntepi vidhipratiSedharUpA saptabhaGgI pravarttate na vA?, pravartamAnatve'nekAntasya niSedhakalpanAyAmekAnta eva prApta iti tatpakSoktadoSAnuSaGgaH / apravarttamAnatve sarvArthasArthasya saptabhaGgImaGgabhaGgaprasaGgaH iti cet, ucyate- ekAntastAvad dvividhaH, samyagekAntaH, mithyaikAntazca / evamanekAntopi dvedhA, samyaganaikAntaH mithyAnekAntazca / tatra samyagekAntastAvat pramANaviSayIbhUtAnekadharmAtmakavastuniSThaikadharmagocaro dharmAntarApratiSedhakaH, mithyaikAntastu dharmAntaranirAkaraNaprAvaNyeina pratiniyatadharmamAtrapakSapAtI / evaM samyaganekAntaH prAmANikAstitvAdikAnekadharmanirUpaNapravaNaH / mithyAnekAntazca viruddhanAnAdharmaparikalpanarUpaH / tatra samyagekAnto nayaH, mithyaikAnto durnayaH / samyaganekAntaH pramANam, mithyAnekAntazca pramANAbhAsaH / evaM ca / samyagakAntAne kAntabhedAvAzritya pramANanayArpaNAbhedAt syAdekAntaH, syAdanekAntaH, syAdubhayaH, syAdavaktavyaH, syAdekAntazrAvaktavyazca syAdanekAntazcAvaktavyazca syAdekAnto'nekAntazrAvaktavyazceti saptabhaGgI yojanIyA / tatra nayArpaNAdekAnto bhavati, ekadharmagocaratvAt nayasya pramANAcca / nekAnto bhavati, - azeSadharmanirNayarUpatvAt pramANasyeti / yadi punaranekAnto'nekAnta eva syAt natvekAntaH, tadaikAntAbhAve tatsamUharUpasyAne kAntasyApyabhAvaprasaktiH zAkhAdyabhAve vRkSAdyabhAvavat iti / bhavati va nityatvAdidharmeSvapyeSA saptabhaGgI nirUpayitavyA / tathAhi - syAnnityo ghaTaH syAdanityo ghaTaH iti ghaTasya hi dravyarUpeNa nityatvam paryAyarUpeNAnityatvam, evaM cotpAdavyayazravyayuktaM vastu sadrUpeNa bhavitumarhati tadanyathArUpeNa vastutvAnupapatteH, arthakriyA sAmarthya hi vastuno lakSaNamAlakSayAMvabhUvAMso dhIrAH, arthakriyA sAmarthyasya caikAntanityAnitye prAgeva prati
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlakRtA / nanUtpAdAdeH parasparaM bhinnatve kathamekaM tryAtmakam ?, abhinnatve'pi kathaM tathA ? iti cet, maivam, kathaJcid bhinnalakSaNatvenAmISAM kathaJcid bhedopapattaH, tathAhi-utpAdavyayadhrauvyANi syAd bhinnAni, bhinnalakSaNatvAt,rUpAdivaditiH na ca hetvasiddhiH, asato hyAtmalAbhaH, sataH sattAviyogaH, dravyarUpatvenAnuvRttizcotpAdAdeH parasparamasaMkIrNAni lakSaNAni sakalalokasAkSikANyeva / nacAmI bhinnalakSaNA apyarhanti parasparAnapekSA bhavitum, gaganA. ravindavadasattvaprasaGgAt / iti siddhamutpAdAdisaMvalitaM vastu / tathAcoktam---- " ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // 1 // payovrato na dadhyatti na payo'tti dadhivrataH / agorasavato nobhe tasmAd vastu trayAtmakam" // 2 // iti / paJcAzati ca kavikulapatitarkodadhizrIratnaprabhasUrayaH-- . " pradhvaste kalaze zuzoca tanayA maulau samutpAdite putraH prItimuvAha kAmapi nRpaH zizrAya madhyasthatAm / pUrvAkAraparikSayastadaparAkArodayastadvayA''dhArazcaika itisthitaM trayamayaM tattvaM tthaaptyyaat||1|| iti nanu " syAnityo ghaTaH " ityatra dravyarUpAvacchinnanityatAzAlI ghaTaH iti bodhaH / "syAdanityo ghaTaH" ityatra puna: paryAyarUpAvacchinnAnityatvavAn ghaTaH iti bodhaH / anityatvaM cAtra nityabhedaH / na ca dravyarUpeNa nitye vastuni yuktaM nityabhedAvasthAnam , bhedasya vyApyavRttitayA svapratiyogini bAdhAt iti cet , na, "mUle vRkSaH kapisaMyogI na" ityavA
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 pramANaparibhASAghitapratyayabalAt.. bhedasyAcyApyavRttibhAvena svIkArAt / avyApyavRttitvaM ca prakRte pratiyogitsitvam , saMyogibhedasya pratiyogI sayogavAn vRkSaH tadvRttitvaM mUlAvacchedena saMyogibhedasya vidyata eveti / prakRte'pyekatraiva ghaTAdyarthe dravyarUpAvacchedena nitye paryAyAvacchedena nityabhedaH saGgata eveti / - etena paraiH prodbhAvayAMbabhUvAnaM doSASTakaM kSINadoSASTakazAsane kutaH praveSTuM sAvakAzam ? / na hi pratItisiddha vastuni kazcit virodhaH, svarUpeNa sattvasya itararUpeNAsattvasya vastuno'nubhavasiddhatvaM prAgevopAdadarzAma // 1 // vaiyadhikaraNyamapi caikAdhikaraNatayA sattvAsattvayoH pratIteH parAstameva / / 2 // anavasthAnamadhyaprAmANikapadArthaparamparAparikalpanaviraheNa anantadharmAtmani vastuni kutaH saJcariSNu // 3 // / sarveSAM yugapat prAptiH saMkaraH parasparaviSayagamanaM vyatikarazca tathAprasiddha vastuni kuta AsajetAm / / 4 / 5 / tathA nirNIte'rthe ca sandeho'pi dagdha eva / 6 / : pratipanne cArthe'pratipattiriti punaH sAhasikyameva / 7 / / tathAca sati viSayavyavasthAnAt nA'vyavasthApizAcIsaJcAra iti / 8 / api ca kaH khalu nAnekAntaM kAmayate ? / kazcAnekAntamakAntIkurvam kAnto'vAsthita ? / lathAhi-- ... mecakajJAnamekamanekAkAramupayanto'nekAntaM bauddhA api sadakArSaH / ayaM bhAvaH-mecakaM kila paJcavarNAtmakaM ratnam / tajjJAnaM nekapatibhAsAtmakameSa, itarathA citrajJA
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlakRtA / 163 natvavyAghAtAt ; nIlapItAdinAnAkArajJAnaM hi citrajJAnam natvekAkArajJAnam / na ca mecakajJAnamanekameva yuktaM vaktum, "mecakajJAnamidam" ityanubhUtyanupapatteH / ___ yogA apyekasyaiva paTAdezvalAcalaraktAraktAvatAnAvRtAdiviruddhadharmAnupalambhasAmarthyAt sahamAnAH syAdavAdiSuH / dravyatvAdi cAnuvRttivyAvRttipratyayagocaratvAt sAmAnyavizeSaH, dravyaM dravyAmityanugatadhIviSayatvAd hi sAmAnyam , guNo na dravyaM karma na dravyamiti vyAvRttipratyayaviSayatvAt ca vizeSaH evaM caikasya sAmAnyavizeSAtmakatvamupAguH / - sAGkhyAzca sattvarajastamasAM sAmyAvasthAM pradhAnamabhidadhivAMso notsahante syAdvAdaM tiraskartum / ___cArvAkakulamapi pRthvyAdibhUtacatuSTayapariNAmaM caitanyamAca-. kSANaM na samasta nAnekAntam / nahyetat caitanyaM pRthvyAyapekSayAtiriktaM zakyamabhyupagantuM cArvAkaiH, tattvAntaraprasaktaH / nApi pRthivyAkaikameva tat , ghaTAderapi cetanatvApatteH / kintu pRthivyAyanekAtmakamekaM caitanyamiti na kazcid vaimanasyamazakat syAdvAde dhartumiti // 1 // atha saptamaGgIbhedAvAhasakala-vikalAdezAd dvividhA // 8 // 'dvividhA' iti strInirdezAduktasUtrataH saptabhaGgIpadaparAmarzaH / saptabhaGgI dviprakArA, sakalAdezarUpA, vikalAdezarUpA ceti // 8 //
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANapArabhASAtatra sakalAdezasvarUpamupadizati--- kAlAdibhirabhedavRttyA'bhedopacAreNa vA pramANitAzeSadharmAtmakamarthaM yugapadabhidadhad vAkyaM sakalAdezaH // 9 // , kAlAdibhiraSyAbhiH kRtvA yA dharmadharmiNorabhedavRttiH apRthakatvaM tayA, taiH pRthagbhUyaM bhejuSAmApa dharmadharmiNAmabhedopacAreNa vA pramANagRhItAnantadharmAtmakaM vastu yugapat ekakAlamabhidadhat pratipAdayat vAkyaM sakalAdezaH pramANavAkyamityarthaH / ayamabhiprAyaH niHzadharmAtmakaM vastu kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAt abhedAropeNa vA yugapat sakalAdezaH pratipAdayati, tasya pramANAdhInatvAt / vikalAdezastu krameNa bhedopacAreNa bhedavRttiprAdhAnyAd vA, tasya nayAyattatvAt / ... kaH punaH kramaH ? kiM vA yaugapadyam ? ucyate yadA khasvastitvAdidharmANAM kAlAdibhirbhedavivakSA tadaikazabdasyAnekArthapratyAyane sAmarthyavirahAt kramaH / yadA punastakeSAmeva dharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpamudyate tadaikenApi dhvaninA ekadharmapratyAyanamukhena tadAtmakatAmApedAnasya sarvadharmasvarUpasya pratipAdanasambhavAd yogapadyam / ke ca kAlAdayaH ? ucyate kAla AtmarUpaparthaH sambandhaH upakAro guNidezaH saMsargaH zabda ityssttau| ayaM ca tacchaloka: "kAlAtmarUpasambandhAH saMsargopakriye tathA / guNidezArthazabdAzcetyathai kAlAdayaH smRtAH" // 1 // iti tatra syAdastyeva ghaTa ityatra yAdRzakAlAvacchedena ghaTAdA vastyastitvama, tatkAlAvacchedena zeSAnantadharmA api ghaTe
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| vartante iti / teSAmekakAlAvacchinnaikAdhikaraNanirUpitavRttittvaM kAlenAbhedattiH / 1 / yadeva cAstitvasya ghaTaguNatvaM svarUpaM tadevetarAnantaguNAnAmapItyAtmarUpeNAbhedavRttiH / 2 / ya eva ca ghaTadravyarUpo'rtho'stitvasyAdhAraH sa evaanydhrmaannaampiityekaadhaarvRttitvmrthenaabhedvRttiH| 3 / ya eva cAviSvagbhAvaH kathaJcicAdAtmyarUpo'stitvasya sambandhaH sa evA'nantadharmANAmapItyekasambandhapratiyogitvaM smbndhenaabhedvRttiH| 4 / ___ya eva copakAro'stitvena svAnuraktatvakaraNaM sa evAnyairapItyupakAreNAbhedavRttiH / 5 / - yahezAvacchedena ghaTAdAvastitvamasti tahazAvacchedenaika nAstitvAdidharmAstatra, na punaH kaNThAvacchedenAstitvam, nAstitvaM ca pRSThAvacchedeneti dezabhedaH iti gunnideshenaikdeshaavcchinnttitvmbhedvRttiH| 6 / ya eva caikavastvAtmanAstitvasaMsargaH sa evAnyeSAmiti saMsargaNAbhedavRttiH / atra ca kazcittAdAtmye abhedaH pradhAnam , bhedo gaunnH| saMsarge tu bhedaH pradhAnamabhedo gauNaH iti / 7 / ___ ya eva cAstItizabdo'stitvadharmAtmano vastuno vAcakaH sa eva zeSAnantadharmAtmakasyApIti zabdenAbhedavRttiH / 8 / evaMrItyA kAlAdibhiraSTavidhA'bhedapravRttiH paryAyArthikanayasya guNabhAve dravyArthikanayaprAdhAnyAdupapattimatI vijJayA / dravyArthikaguNabhAve. paryAyArthikaprAdhAnye tu neyaM guNAnAmabhedavRdhirahati sambhAvitum, tathAhi-tatra tAvat kAlenAbhedavRttina
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 pramANaparibhASAsambhavati, samakAlamekatra nAnAguNAnAM parasparaviruddhAnAmasambhavAt , pratikSaNaM vastuno bhedAt / sambhave vA tadAzrayasya tAvatprakAreNa bhedApatteH // 1 // . nApyAtmarUpeNa, nAnAguNAnAM sambandhina AtmarUpasya ca bhinnatvAt itarathA'mISAM bhedavyAghAtAt / 2 / nApyarthena, svAzrayArthasyApi nAnAtvAt, aparathA nAnA. guNAzrayasyaikatvavirodhAt / 3 / . nApi sambandhena, sambandhasya sambandhibhedena bhedopalabdheH / 4 / nApyupakAraNa, taiH kriyamANasyopakArasya patiliyatarUpasyAnekatvAt / anekopakAribhiH kriyamANasyopakAra syaikatvavirodhAt / 5 / / / - nApa guNidezena, guNidezasyApi pratiguNaM bhedAttadabhede bhinnArthaguNAnAmapi guNidezAbhedaprasaktaH / 6 / . . nApi saMsargeNa, saMsargasya saMsargibhedena bhedAt tadabhede saMsargibhedavirodhAt / 7 / .. nApi zabdena, zabdasyArthabhedena bhinnatvAt, sarvaguNAnAmekazabdavAcyatve sarvArthAnAmekazabdavAcyatvApatteH / 8 / evaM tattvato'stitvAdInAmekatrArthe'bhedavRtterasambhave kAlAdibhiH bhinnAtmanAmabhedopacAraH kriyate / tadevaM nirUpitAbhyAmabhedavRtyabhedAdhyAropAbhyAM pramANasiddhAnantadharmAtmakasya vastunaH samasamayamabhidhAyakaM vacaH sakalAdezaH pramANavAkyAparaparyAya iti vyavasthitam // 9 // , vikalAdeza nirdeizati viparIto vikalAdezaH // 10 //
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyayAlaGkArAlaGkRtA / 167 nayaviSayIkRtavastudharmasya bhedavRttiprAdhAnyena bhedavyapadezena vA krameNAbhidhAyi vacanaM vikalAdezaH / yathA khalu sakalAdezasvabhAvaM pramANavAkyaM svaviSaye pravarttamAnaM vidhipratiSedhAbhyAM saptabhaGgImanuganta, tathaiva vikalA dezasvabhAvaM nayavAkyamapi draSTavyam / pramANasaptabhaGgIvaccaitasya vicAraH karaNIyaH, nayasaGgabhaGgISvapi pratibhaGgaM syAtkArasya evakArasya ca prayogasadbhAvAt ; tAsAM vikalAdezabhAvAdeva sakalAdezarUpAyAH pramANasaptabhaGgyA vizeSavyavasthApanAt / vikalAdezasvabhAvA hi nayasaptabhaGgI, vastvaMzamAtramarUpakatvAt / sakalAdezasvabhAvA tu pramANasaptabhaGgI sampUrNavastuprarUpakatvAditi / nayasya phalamabhyUhanIyam / navaramiha zramANavacca vastvekadezatAsa nidhAnIya iti / tathAcAlaukikIyaM ratnaprabhasuvarNAvalI " yA praznAda vidhiparyudAsabhidayA bAghacyutA saptadhA dharma dharmamapekSya vAkyaracanA'nekAtmake vastuni / nirdoSA niradoza deva ! bhavatA sA saptabhaGgI yayA jalpan jalparaNAGgaNe vijayate vAdI vipakSaM kSaNAt " // 1 // sammatiparyavasAne ca "jeNa viNA logassa vi vavahAroM savvahA na nivvaDaI / tassa bhuvaNekaguruNo Namo aNagaMtavAyassa" // 1 // iti // 10 // ityAcAryazrIvijayadharmasUrIzvara vihitAyAH pramANaparibhA pAyA vRzibhUte munizrI nyAyavijayapraNIte nyAyAlaGkAre Agamanaya saptabhaGgIsvarUpacarcAcaturacaturthaH paricchedaH // 4 // MARP
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 pramANaparibhASA---- aham / paJcamaH paricchedaH / cetano jIvaH pramAtA // 1 // caitanya jIvasya lakSaNam / yadUce "cetanAlakSaNo" jIvaH iti| . ye tu dehAkArapariNatabhUtAnyeva caitanyAzrayatvenA. bhyupajagmuH, te mahAmUrkhAH, kayamanyathA dehAkArapariNatabhUtAtmani zave pratyakSaprasiddhacaitanyAbhAvaM nAvalokeran / na caivamAlulukAnAstathAbhUtAbhyupagamA'sadgraheNAtmAnamarhanti kadarthayitum / na ca pRthivyaptejovAyulakSaNabhUtaca. tuSkasamudayodayattvena caitanyasyAtathAbhUte mRtadehesamupapattestadabhAvasya kutastadabhyupagamA'sadgraha iti zakyaM vaktuma, vaktavyaM hi tatra kena bhUtena vaikalyam ? vAyuneti cet, maivam, tatsambhavapi caitanyAnupalabdheH / apica durupapAdaH kAyAkArapariNAmaH, sa hi pRthivyAdibhUtamAtranibandhano yadi tadA sarvatra tatpasaGgaH tathAvidhasAmyAdibhAvasahakAriphAraNa. vikalatvAnnaiSa doSa iti cet sAmyAdibhAvasyApi pRthivyAdi. bhUtanibandhanace sarvatra tatprasaGgAt tatmasaGgena tatmasaGgaH vastvantaranimittatve ca tattvAntarApAtaH / atha ca vastvantaranimitto'sau, mAptastA vastvantarapadArtho jIvapadArthaH / apica pratyakSa eva jIvaH, tathAhi-yadetat saMzayAdijJAnaM svasaMvedanasiddhaM hRdi parisphurati sa eva jIvaH, saMzayAdijJAnasyaiva tadananyatvena jIvatvAt / yacca pratyakSa tanna, pramANAntareNa sAdhyam / yathA khazarIra evAtmasaMvedanasiddhAH sukhaduHkhAdayaH / nanu
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlakRtA / 169 pratyakSamapi saralasAlarasAlapriyAlahintAlatAlatamAlapavAlakIlAlajambAlaprabhRti vastujAtaM zUnyavAdinaM prati bhavatyeva prasAdhanIyamiti cet, naivam "nirAlambanAH sarve pratyayAH" pratyayasvAt svApnikapratyayavat " ityAdestadudbhAvitabAdhakapramANasyaiva tatra nirAkArAt / prakRte tvAtmagrAhiNi pratyakSe bAdhakapramANAbhAvAt / kiM ca kRtavAnaham, karomyaham, kariSyAmyaham, "uktavAnaham" "bravImyaham" "vakSyAmyaham" jJAtavAnaham, jAne'ham, jJAsyAmyaham, ityAdiprakAreNa yo'yaM traikAlikaH kAryavyapadezaH tadviSayaprayujyamAnatayA tatsamudbhUto yo'yamahaMpratyayaH etasmAdapi pratyakSa evAtmA / na.khalvayamahaMpratyayaHAnumAnikaH alaiGgikatvAt, nApyAgamAdipramANasambhavaH, tadanabhijJAnAM bAlagopAlAdInAmapyantarmukhatayA''tmagrAhakatvena svasaMviditasya tasya samudbhUteH pratyakSa eva ca guNI jIvaH, smRtijijJAsAcikIrSAjigamiSAsaMzayAditadguNAnAM svasaMvedanapratyakSasiddhatvAt iha hi yasya guNAH pratyakSAH sa pratyakSa evetyakalaGko niyamaH / pratyakSaguNazcAyaM jIvaH tasmAt prtykssH| nanu ko'tra niyame dRSTAnta: ?, spaSTa eva ghaTaH, pratyakSarUpAdiguNo hi ghaTaH pratyakSa eva / na ca pratyakSazabdaguNakamAkAzamapratyakSamityabhidadhuSA zakyaH kalaGkayitumasau niyamaH, AkAzasya shbdgunnaashrytvaabhaavaat| etacca tattvaM prAguktameva / na ca bhavatAmapi jJAnAdiguNAnAM guNI deha eveti samyak, dehasya hi bhUrtimattvena cAkSuSatvena vA'tathAbhUtA jJAnAdiguNA ghaTavattasya na saGgAta gAte / na khalvasti dravyarahito guNaH, tato yo jJAnAdiguNAnAmanurUpo'mUrtaH acAkSuSazca guNI, sa dehAtirikta AtmA
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 prmaannpribhaassaaveditvyH| dehadharmatve ca jJAnAdInAM mRtadehepi tadupalambha. prasaGgaH ityuktameva / na ca lAvaNyAdivadupapattiH teSAM mRtadehapi sattvAt / itarathA tasya tanmAtrAhetukatvena caitanyavadevA. tiriktahatvapakSaNe'nAyAsAdAtmasiddheH / na ca tadAnIM prANA. bhAvAttadabhAvaH, nalikAdinA vAyusaJcArepi caitnyaanuplbdhH| kizca dehasya cetanatve pratidinamanyAnyabhAve tasya pUrvadinAnubhUtasyottaradine smaraNaM na syAt anyadRSTasyAnyena smaraNAbhAvAt anyathAtiprasaGgAt / ekacaitanyasantAne vAsanAphalayorupapattene doSa ityapyapariSkRtAbhidhAnam, Adyasutacaitanyasya caitanyAnupAdAnatvAt / mAtRcaitanyaM tadupAdAnAmiticet ?, tarhi mAtranubhUtasya bhUNena smaraNAnuSaGgaH, mAtRcaitanyasaMsargasya caitanyotpAdakatve tu tatsaMlagnaghaTAdAvapi tadanutpAde kA pratyAzA ?; svedajAdiSu ca mAtrabhAvena durupapAdastadutpAdaH, tasmAt yadekaM catanyopAdAnaM sa evAtmA / atha yathA vRzcikasya gomayavRzcikaprabhavatvaM tathA jJAnasyAbhyAsarasAyanamAtApitRzukrazoNitAdinAnAhetuprabhavatvamupapadyata eveti ced na, rasAyanAdisthalepi samAnajAtIyapUrvAbhyAsasambhavAt, itarathAhi samAnepi rasAyanAdhupayoge yamajayoH prajJAmedhAdivizeSo durupapAdaH, tasmAt prajJAdInAM janmAdau na vizeSaH, zAlUkagomayajanyayostu zAlUkayomitho vizeSadarzanAdeva vicitrahetuprabhavatvamiti na kiJcidnupapannam / yattu zarIravRddhyA caitanyaddheH caitanyaM zarIropAdAnamiti mataM, tadasAram, mahAdehasyApi gajA'jagarAderalpacetanatvAt / zarIravikArAccaitanyavikAropalambhAt tasya taddhamatvamapyanAdaraNIyam, sAttvikAnAmanyagatacittAnAM vA zarIracchedapi caitanyavikArAnupalabdheH,
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / / 171 sahakArivizeSAdapi kAryavizeSAnubhavAcca / karacaraNAdiyAvadavayavopAdeyatve ca caitanyasya karAyapagame tadapagamaprasaGgAvatAraH, yatkizcidAzrayApagamepi satyA bahutvasaGakhyAyA iva tasyApi tAvadAzrayanAzanAzyatvAGgIkAre tu mRtakAyepi tdnaashaanussnggH| etena karacaraNAyavayaveSu pratyekameva caitanyaM vizrAmyatItyapyAlApastiraskRta eva, ekatvAvamarzavi. lopApattezca syAnmatireSA ghaTIyapAkajarUpAdInAmiva deha dharmANAmapi jJAnAdInAM niAmattApagamApagamyatvAd nAnupapAdalezaH iti, tatrApi suhRdbhAvenAnuyuktarvaktavyamabhiyuktaH kiM tanimittaM yadvipAdAt jJAnAdivipAdaH ? / yadi ca prANaH , naitat, tatsatvepi hi vipadyante suSuptau jJAnAdayaH yadi ca yadvirahAttadA na jJAnAdyudayaH , tadeva tAdRzaM tanimittamanugatamityAzayaH, na taSa kadAzayaH, tAdRzasyopayogasyaiva sadbhAvena sarvavAdiprasiddha nirvAdhAtmapadArthasiddhAntAnupAtitvAt / ghaTamahaM jAnAmItyAdipratyayazcAtmagrAhakatvena pratyakSarUpatayoktapAyaH, atra hi kattRtayA''tmanaH karmabhAvena ghaTAdiviSayasya kriyAtvena jJAnasya bhAnaM sarvAnubhavArUDham / na ca zarIrasyaivAtra jJAtRtayA pratibhAsaH zakyo vaditum, jJAtu. bahirindriyasannikarSaniyamyaviSayatAvizeSAnAzrayatvAt dehasya cAtathAbhUtatvAt, aparathA pracurataratimiranikarapari. karitApavarakoderazarI rApratisandhau "aham" iti prtisndhaanaanupptteH| nanu "jJAnakarmatayA. ghaTAdivad dehasya na jJAtRtvamiti procAnaM sammatiTIkAkRtA bhagavanA zrIabhayadevamUripizreNa kathaM saGgati gAte. ?, jJAnakarmavana ghaTAdArava zarIrasya jJAtRtvapratiSedhe hi pratiSiddha eva syAdAtmanyApi
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 pramANaparibhASAtadbhAvaH tasyApi jJAnakarmatvena " mAmahaM jAnAmi " ityAdau pratibhAnAt iti cet ? atrAhustArkikacakacakriNaH pUjyapAdAH zrIyazovijayaguravaH satra karmapadasya svakarmatvAnuparaktajJAnaviSayatvaparatvenAsmani na kazcid doSaH / nanu " kRzo'haM, gauro'haM, sthUlo'ham, ityAdipratItyA dehadhaH samamahaGkArasya sAmAnAdhi. karaNyagrahAt dehasyaiva ahaMpratyayaviSayatvaM yujyate iti cettadapyaramaNIyam, sukhyahaM duHkhyahamityAdipratyayenAhantvasya sukhAdisAmAnAdhikaraNyAcagamAt / na cAsya bhramatvamudghoSaNIyam, bAdhakAmavAt / na coktAyAH kRzohamityAdi.. nirbAdhapratIteH pratyakSa eva deho'haMpratyayaviSayatvena yukto'GagIkartumiti sundarAlApaH, zarIre khalvidaMtvapratItervAdhikAyAH sadbhAvena ahamitipratItebhraMmatvAt, kRzohamityAdiSu punarahamitipadaM madupakAritvArthena bhAvanIyam, bhavati khalu loke svakAryakAriNa " yo'yaM so'ham // iti vyavahAraH / mamAyamAtmeti tu na pratyayaH, kevalaM yAdRcchikazabdamAtrameva / na ca zarIropi mamedamiti zabdamAtrameveti vAcyam, idamityAkArakaviSayatAyAzcAkSuSAdivyApAraniyamyAyAH zarIracAkSuSAdAvabAdhAt / prayogAzca, jIvaccharIraM prayatnavatAdhiSThitam icchAnuvidhAyikriyAvattvAt rathavat // 1 // ___ zrotrAdIni upalabdhisAdhanAni kartRprayojyAni karaNatvAt pAsyAdivat / / 2 // asti dehasya vidhAtA AdimatmatiniyatAkAratvAt kumbhavat // 3 //
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 173 astIndriyANAmadhiSTAtA karaNatvAt, sarvadaNDAdikaraNAni hi sakartRkANyeva kAyamarjayituM paryApnuvanti // 4 // deho'yaM sabhoktRkaH bhogyatvAt zAlyAdi-vastrAdigRhAdi-gajAdivat // 5 // jJAnAdayo dravyAzrayAH guNatvAt rUpAdivat // 6 // jJAnAdayaH sopAdAnAH kAryatvAt kalazavat / / 7 / / jIva iti vacanaM sArthakaM vyutpattimattve sati zuddhapadatvAt, yannaivaM tanvaM yathA DitthAdikaM kharaviSANAdikaM ca, atra hyAcaM zuddhapadamapi vyutpattirAdityAdasArthakam / caramaM ca sAmA sikatvena zuddhapadatvAbhAvAd vyutpattimadapi na sArthakam / / 8 / / * deho na jIvapadArthaH dehajIvayoH paryAyavacanabhedAta, yatrahi dRSTaH paryAyavacanabhedaH tatrAstyevAnyatvam, yathA ghaTAkAzayoH, tatra hi kuTakumbhakalazAdayo ghaTasya paryAyAH, khnbhaavyomaambrggnaa'ntiirkssaa'mrpthaadystvaakaashyryaayaa| prakRtaM ca jIvo janturasumAn prANI satvo bhUta ityAdayo jIvaparyAyAH, zarIraM vapurdehaH kAyo bhUghanaM kalevarAmindriyAlaya ityAdayo dehaparyAyAH / paryAyavacanabhedepi ca bastvabhede sarvAbhedaprasaGgo duruddharaH // 9 // pratipakSavAnayamajIvaH vyutpattimacchucapadapratiSedhAt, yathA'ghaTo ghaTapratipakSavAn tathAbhUtaH, yaH punarnedRzaH, nAsAvitthambhUtaH, yathA akharaviSANam, aDitthazceti, na hayastyatra pratipakSaH nAsti cAye zuddhapadatvazUnye hetusamparkaH, dvitIye'pi vyutpattimatvAbhAvavAti tathaiva // 10 // __nAsti jIva ityeSa AtmapratiSedhadhvaniH jIvAstitvanAntarIyaka eva niSedhazabdatvAt, yathA nAstyatra ghaTa iti
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 pramANaparibhASAzabdo'nyatra ghaTasadbhAvA'vinAbhAvyeva, bhavati hi niSidhya. mAno'rtho niyamena kacita, itarathA niSedhAyogAt, na hatyantamasato yuktimAn vyAsedhaH, yathA kharaviSANakalpAnAM bhUtapaJcakArthAntarabhUtAnAm, iti niSidhyamAnatvameva jIvasya sattvamavagamayati ghaTAdyavacchedena niSidhyamAno jIvaH zarIrApacchedena saneva / nanu ghaTAdyavacchedenApyasau sanneveti cet kathaM sattvam ?; vyApakatvAditi cet kiM tatra pramANam ?; vipakSe tu astyeva pramANam, yadvAdI____" yatraiva yo dRSTaguNastatra kumbhAdivAnnaSpAtipakSametat " iti / etacca vakSyAmaH / nanu vyApakatvenAbhimatamapyAkAzaM kutra niSidhyamAnaM sat sattAmanuvizet ? / nanvetat ka Aha sarveNa sadarthena niSidhyamAnena bhavanIyAmiti ?, niSidhyamAnaH sarvo'rthaH sanneveti tvvocaam| vyApyasadbhAve hi vyApakena bhavitavyam / anyathA tayoravinAbhAvaniyamabhaGgaprasaGgAt vyApakaM tu kAcid vyApyavyabhicAryApi syAdeva, yathA taptAyogolake'nalA dhRmvirhitH| uktaM ca-"liGge liGgI bhavatyevaityAdi / prakRtepi niSidhyamAnatvaM vyApyaM sadbhUtabhAvAvyabhicAri / na caitad dRSTamiSTaM vA yo hi niSidhyamAno nAtyantaM bhavatyeva, yadi ca sadbhUtabhAvo niSidhyamAnatvena vyApyabhAvamAmidadhIta syAttadApUrvoktaH paryanuyogaH |n vA'zrI. pIrAkAzasyApi paramANuSu viraham, iti yatkiJcidetat / nanu kharaviSANAderapi pratiSedhapathamavatarataH sdbhuutbhaavaanussnggH| na, na hi viziSTarUpaNa tasya pratiSiddhatA upalabdhacarI qhare kipANapratiSedhastu svapratiyoginaM gamayatyeka gavAdau / taduktaM mahAbhAyakRtA. "asao natyi niseho saMjogAipaDisehao. siddha /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 175 saMjogAi caukta pi siddhamatyaMtare niyayaM" // 1 // // 11 // tathAsti jIvaH kAyendriyavyatiriktaH taduparamopi tadupaladhArthAnusmaraNAt pnycvaataaynoplbdhaarthaanusmcaitrvt| 12 // ___anyAvijJAnapUrvakAmidaM bAlavijJAnaM vijJAnatvAt bAla. vijJAnapUrvakayuvavijJAnavat, yadvijJAnapUrvakaM cedaM bAlavijJAna taccharIrAdanyadeva pUrvazarIraparityAgapIhatyazAnakAraNatvAt, tasya ca vijJAnasya guNatvena guNinamantareNAnupapattestaccharIravyatiriktAtmanaH siddhiH / / 13 / / ____ AdimaH stanAbhilASo bAlasyAyamanyAbhilASapUrvaka anubhavAtmakatvAt AbhilASatvAdvA sAmpratamabhilASavataH yada. bhilASapUrvakazcAyamAdyaH stanAbhilASaH sa zarIrAdanya eva puurvshriirprityaagepiihtyaabhilaasskaarnntvaat| tato'syApyAzrayaH ittarabAdhenAtmA siddhimArohati // 14 // - bAlazarIraM zarIrAntarapUrvakamindriyAdimattvAt, bAlazarIrapUrvakayuvazarIravat yatpUrvakaM cedaM vAlazarIraM tadasmAccharIrAdarthAntaraM tadatyayepIhatyazarIropAdAnAt, yasya caitaccharIraM sa bhavAntaragAmI zarIrAdarthAntarabhUto dehavAnAtmA // 15 // ___anyasukhapUrvakamidamAdyaM bAlasukhaM sukhatvAt sAmprataMsukhavat yatsukhapUrvakaM cedamA bAlasukhaM taccharIrAdanyadeva, tadatyayepIhatyasukhakAraNatvAt, guNazcAyama, na cAsau guNinamantareNA'vasthAsnuH, ata stasyAzrayo guNI sa dehaadrthaantrmaatmaa| evaM duHkharAgadvaSebhayazokAdayo'pi yojanIyAH // 16 // .. * indriyabhyo bhinnasyaiva kasyASIyaM ghaTAdijJAnalakSaNA matiH, andhatvabAdhiryAdyavasthAyAmindriyavyApArAbhAvepi tad
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 pramANaparibhASAdvAreNopalabdhArthAnusmaraNAta, iha yo yaduparamepi yairupalabdhAt naAnusmarttA sa tebhyo bhinna eva pratItaH, yathA gavAkSarupala. dhAnAparthAnAM taduparamepi smarttA tabhinnaH, anusmarati cAyamA. smAvAdhivyavasthAyApi hRSIkopalabdhAnarthAna, ataH sa tebhyo'rthAntaram // 17 // indriyebhyA vyatirikto jIvaH tavyApArepyarthAnupalabdheH, iha yo yadvyApArepi yairupalabhyAnarthAn nopalabhate sa tebhyobhinnaH pratItaH, yathA'sthagitagavAkSopyanyamanaskatayA'nupayukto'navalokamAnastebhyo devadattaH // 18 // samastIndriyebhyaH samadhika AtmA, anyenopalabhyAnyena vikAragrahaNAt, iha yo'nyenopalabhyAnyena vikAraM pratipadyate sa tato vyatiriktaH, yathA pravaraprAsAdoparItastataH padaparipArTI kuvAgaH pUrvavAtAyanana ramaNImAlokyAparavAtAyanana samAgatA. yAstasyAH karAdinA stanasparzAdivikAramupadarzayanmaitraH, tathAcAyamAtmA netraNAmlIkAmaznantamavekSya rasanena hallAsalAlAsAvAdivikAraM. pratipadyate, tatastayorarthAntaramAtmA // 19 // indriyAtirikto jIvaH anyenopalabhyAnyena grahaNAt iha ya AdeyaM ghaTAdikamarthamanyenopalabhyAnyena gRhNAti sa tadbhinna eva nyabhAli, yathA pUrvavAtAyanena ghaTAdikamupalabhyAparavAtAyanena gRhNAnastAbhyAM devadattaH gRhNAti ca cakSuSopalabdhamartha ghaTAdikaM karAdinA jIvastatastAbhyAM bhinna eva, indriyANAM hi caitanyasvIkAra ekenopalabdhArthasyAnyena smaraNaprasaGgaH na caiSa dRSTa iSTo vA caitropalabdhArthAnusmaraNasya maitre'bhAvAt inarathA tatra tatpasaGgAt / taduvAca nyAyabhASyakAra:-"darzana
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAla kRtA / 177 sparzanAbhyAmekArthagrahaNAt, iti // 20 // Izvara-daridra sevya savaka duHkhi-sukhi-bhAvAdivicitrarUpAkrAntaM jagadalaukikadharmavyatirakeNAnupapadyamAnaM tadAkSepadvAreNa tadabhisaMsRSTatayA AtmAnamavasAyayatItyAdikA naika nyAyaprayogA yuktayazca yathohamavaseyAH, vistarabhiyA tu viramyate / / ___"jaDa svarUpo jIvo jJAnasamavAyAd jJAnI" iti naiyAyikAH, tadavadyam, anupayogasvabhAvo jIvo nA'rthaparicchedadhurAdhaureyaH, khayamacetanatvAt, gaganavat, ityanumAnena tadabhyupagamapratikSepAt / na ca cetanAsamavAyAd nAnupapannastasya pariccheda ityupapanna AlApaH, samavAyasya nityasyaikasya vyApina: sarvatrAvizeSAt gaganAdAvapi tadApatteH / kazca teSAM caitanya svarUpAbhyupagame tasya kukSivyathodayaH ?, iti na jAnImaH; jAnIma eva vA tatra mithyAtvaprabalodayaH, bhavati hi tannibandhanA bhUyasI nAnAmatavyasthA / kathamanyathA "vyomAdayo jJAnamasmA. sviti pratiyantu svayamacetanatvAt, Atmavat, AtmAno vA maivaM pratigustata eva vyomAdivat" ityanumAnaprayogohAmaku hAlaM svAbhimatamataghaTabhaGgAnuSaGgasundaraM nAvalokeran / atratyaM tattvamavitanvAnA anyata eva tatparicayaM sUcayAmaH // yatta buddhyadhikaraNaM dravyaM vibhu nityatve satyasmadAyuA. labhyamAnaguNAdhiSThAnatvAt nabhovat, iti prayogeNa vaibhavamUzAnaM yaugaistadayogyameva, pratyakSavirodhAt, pratyakSaNa hyAtmA sukhya duHkhyahaM ghaTAdikamahaM veni iti ahamahamikayA sauvadehe eva sukhAdisvabhAvatayA pratIyate na dehAntare parasambandhiAna, nApyantarAle, anyathA hi sarvasya sarvatra tathApratItaH sarvadarzitvaM bhojanAdivyavahArasaGkarazca syAt / anumAnavirodhAca; 3
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 pramANaparibhASAtathAhi nAtmA paramamahAparimANAdhAraH, dravyAntarAsAdhAraNasAmAnyavatve sati anekatvAt, kumbhavat tathA nAtmA tatparimANAdhAraH dikkAlA''kAzAnyatve sati vyatvAt ghaTavat, ityAdi / zabdaguNatvapratiSedhena dRSTAntasya sAdhanavaikalyAcca / . nanvevaM zarIraparimANabhedenAtmaparimANabhedAt AtmabhedApattiH parimANabhede dravyabhedaniyamAt iti cet ? na, ekatra ghaTe zyAmaraktAdirUpabhedepi ghaTAbhedavat parimANabhedepi AtmA'bhedopapatteH, viziSTabhedasya zuddhadravyAbhedAparipanthitvAt / - yaccAhu:-"sarvagata AtmA dravyatve satyamUrtanvAt gaganavata, iti, tadadhyasAram, yato'mUrttatvaM mUrttatvAbhAvaH, . tatra kimidaM, mUrttatvaM nAma yatpratiSedho'mUrtatvaM syAt ?; rUpAdimattvaM cet manasA vyabhicAraH, tasya dravyasya tathAvidhamUrttatvavirahepi sarvagatatvavirahAt / asarvagatadravyaparimANaM cet kimasarvagatadravyaM yatparimANaM mUrtirvarNyate ?; ghaTAdikamiti cet kutastattathA ?, tathopalambhAt cet, kiM punarasau bhaktaH pramANam ? evamiti cet tadvadAtmanopi sa evAsarvagatatvaM. prasAdhayatIti mUrttatvAdasiddhamamUtatvam / tadasAdhane na pramANam / "lakSaNayukta bAdhAsambhave tallakSaNameva dUSitaM syAt " iti nyAyAt / nathAcAto ghaTAdAvapyasarvagatatvamatidurlabham, zakyate hi vaktuM ghaTAyaH sarvagatAH dravyatve satyamUrttatvAt antarikSavaditi / pakSasya pratyakSabAdho hetoshvaasiddhirubhytraapyvishissttaa| nanu cAtmanaH sarvagatatvAt tatrAstyamUrtatvamasarvagatadravyaparimANasambandhAbhAvalakSaNam, na ghaTAdau viparyayAt iti / nanu cAsya
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / sarvagatatvaM kutaH siddham sAdhanAntarAd ata eva vA ? Aye vaiyarthya dravyatve satyamUrtatvAdityasya / ata eva cet ?, prspraashryaavtaarH| na ca pratiniyataparimANavata Atmano mUrtazarIrAnuprave. zenAtmano mUrttatvAnuSaGgaH, yataH kimidaM mUrttatvam ?, iyattAvacchinnaparimANayogo vA, rUpAdisannivaMzo vA ?, Aye iSTApattiH, avibhudravyasya mUrtatve sarvavAdinAmavaimatAt / na dvitIyaH, manaso mUrtAnupraviSTasya rUpAdimattvavirahaNa vyabhicArAt / na ca mUrtamahattvenApi tatpratibandhaH, aprayojakatvAt / evamAtmano mUrtadravyatve'cetanatvApattirapAstA, sahacAradarzanamAtreNa vyAptyasiddhaH, anyathA vibhutvepi gaganavattathAtvAnuSaktarityalamadhikena / ___tathA "kUTasthanitya AtmA" iti darzanamapyasamaJjasam, yato yathAvidhaH pUrvadazAyAmAtmA, tathAvidha eva yadi jJAnotpAdasamaye syAt syAttadA kathaM prAgivAsau padArthaparicchedakaH ?; pratiniyatasvarUpApracyutirUpatvAt kauTasthyasya / padArthaparicchada tu prAgapramAtuH pramAtRrUpatayA pariNAmAt kutaH kauTasthyAvasthA ?; evaM kartA sAkSAdabhoktApyasau veditavyaH, draSTuH kartRtce muktasyApi tatprasaGga iti ced ? / na, muktasyApi ka. tatveneSTatvAt, nanu viSayasukhAderakarteti cet kutaH sa tathA ?, tatkAraNakarmakartRtvAbhAvAditi cet ?, tarhi saMsArI tatkartRtvAt viSayasukhAdeH kartA sa eva cAnubhAvatA kathaM na syAt ? / kathaM cAtaH "akartA nirguNo bhoktA" iti pralApaH zobheta ? / bhavati ca yatra svakarmaphalabhoktRtvaM tatra kartRtvaM, yathA kRSIvala: evamAsmApi tathaiva nyAyasahaH / apica sAMkhyamatAbhimata AtmA
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 pramANaparibhASAvastu na bhavati akartRtvAt, gaganakusumavat / kizcAtmA bhoktA yadyabhipretastarhi vaktavyaM bhujikriyAmasau karoti na vA?; Adhe kimaparAddhaM tadanyAkriyAbhiH; dvitIye svavacanavirodhaH, prayogastu, saMsAryAtmA na bhavati bhoktA, akartRtvAta, muktAtmavat, akartRbhoktRtvAGgIkAre ca kRtanAzA-'kRtAbhyAgamAdidoSaprasaGgaH, tathAhi-prakRtyA kRtaM karma, na ca tasyAH phala nAbhisambandhaH, iti kRtanAzaH / AtmanA ca tanna kRtamatha ca phalaMnAbhisambandhaH, ityakRtAbhyAgamaH / iti saGgatamava kartatvamAtmIyam / - bauddhAstu-"ekajJAnasantatayaH sattvAH" iti vacanAt buddhikSaNaparamparAmAtramavAtmAnamAmnAsiSuH na punamauktikakaNanika ranirantarAnusyUtakasUtravattadanvayinamekam, taccAsat, smaraNAdyanupapatteH, na hyasti sambhavaH pUrvabuddhigRhItarthe uttarabuddhInAM smaraNamAviH syAt, anyagRhIte'rthe'nyasmaraNAyogAt / pralIne ca smaraNe kA kathA pratyabhijJAyAH ?, sA hi smaraNAnubhavobhayasambhavA, padArthakSaNasamudbuddhaprAcInavAsano hi pumAn sa evAyamityadhyavasyati, sa eva pratyAbhijJApadArthaH / evamanyepi bhavabhaGgAdayo doSA UhanIyAH / yadUce-- "kRtapraNAzA-'kRtakarmabhoga-bhava-pramokSa-smRtibhaGgadoSAn / upekSya sAkSAt kSaNabhaGgamicchanna ho ! mahAMsAhasikaH paraste" // 1 // iti / ___atrAhurvedAntina:-nanvastu jIvapadArthaH sa punaH pratikSetraM bhinna iti kA vAcoyuktiH ? tasya sarvatraikatvAt / taduktam-. ...
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 181 "eka eva hi bhUtAtmA bhUta bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat / / 1 / / yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH / saGkIrNamiva mAtrAbhibhinnAbhirabhimanyate // 2 // tathedamamalaM brahma nirvikalpamAvidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM prakAzate // 3 // UrdhvamUlamadhaHzAkhamazvatthaM prAhuravyayam / chandAMsi yasya pani yastaM veda sa vedavit" // 4 // iti / tadapyasAram / nAraka-tiryagAdayo hi anantA jIvAHnAnAvidhazarIramAnasopaghAtasampAtairduHkhitA eva, tadanantabhAgavartimastu sukhinaH, evamanantA baddhAH, tadanantabhAgavartinastu muktAH, teSAM ca sarveSAmekatve na kopi sukhI prApnoti, bahutaropaghAtA'nvitatvAt, yathA sarvAGgarogaparigrasto'Ggulyekadezena nIrogo devadattaH / evaM na kopi muktaH, bahutarabaddha. tvAt, yathA srvaanggkiilito'nggulyekdeshmuktH| nAta ekabhAve sarvAtmanAM sukhAdikamupapattimaditi nAnAtvameva vicArasaham, sarvagatatvAcca gaganavat, sukha-duHkha-bandha mokSAdaya AtmanaH kathamupapadyeran ?, yatra hi sukhAdayaH na tat sarvagatam, yathA devdttH| api ca na ca kartA, na ca bhoktA, na ca mantA, na ca saMsArI jIvaH syAt ekatvAt sarvajIvAnAm, yaccaikama, na tasya bhavanti kattatvAdayaH, yathA nabhasaH / jJAnadarzanopayogalakSaNo jIvaH, sa copayogaH pratidehamutkarSApakarSabhedAdanantabhedaH, tato jIvAstadabhedAdanantabhedA eva, evaM ca lakSaNabhaMdAd bhinnA eva jIvAH kumbhAdivat, yacca bhinnaM na bhavati nAmuSya lakSaNabhedaH, yathA nabhasaH, iti siddhaM nAnAtva
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 pramANaparibhASA - mAtmanaH / yaduvAca kaNAdapuniH- " vyavasthAto nAnA " iti kacitsukhI, kazcid duHkhI, kazcid muktaH, kazcid baddhaH, ityAdirUpA pratyakSasiddhA vyavasthA pratiniyatA nopapadyeta vinA nAnAtvamAtmana iti tadartha:, iti / evaM cAdvaikAntapakSaH pratyuktaH / tadAha stutikAraH zrIsamantabhadra:" advaitaikAntapakSe'pi dRSTo bhedo virudhyate / kAskANAM kriyAyAzca naikaM svasmAt prajAyate // 1 // karmadvaitaM phaladvaitaM lokadvaitaM caM no bhavet / vidyAvidyAdvayaM na syAd bandhamokSadvayaM tathA // 2 // toradvatasiddhived dvaitaM syAddhetusAdhyayoH hetunA cedvinA siddhidvaitaM vAGmAtrato na kim 1 || 3 advaitaM na vinA dvaitAdaheturiva hetunA / saMjJinaH pratiSedho na pratiSedhyAhate kvacit" // 4 // iti // 1 // ukto jIvaH / sa ca dvedhA saMsArI muktaca, tatra saMsArajIvasvarUpamAvedayati- S d sAvaraNaH saMsArI // 2 // Atriyate'nenetyAvaraNaM karmetyarthaH / tacca paudgalikam, tathAhi karma paudgalika, jIvasya pAratantryanimittatvAt nigaDAdivat na ca krodhAdinA vyabhicAraH, teSAM jIvapariNAmAnAM pAratantryasvabhAvatvAt krodhAdipariNAmo hi jIvasya pAratatryam, na punaH pAratantryanirmittamiti / tathA karma mUrtta tassambandhe vedanodbhavAt dhUmadhvajAdivat / sambandhe vedanodbhavaH, tasmAt tad mUrttam bhavati ca karmatathA mUrtta karma /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 183 Atmano jJAnAdInAM ca taddharmANAM vyatiriktatve sati bAhyena sakacandanAGganAdinA balasyA''dhIyamAnatvAt, iha yasyA'nAtmavijJAnAdeH sato bAhyena vastunA balamAdhIyate tad mUrta dRSTam, yathA snehAdinA''dhoyamAnabalo ghaTA, AdhIyate ca bAhyamithyAtvAdihetubhUtairvastubhiH karmaNa upacayalakSaNaM balam, tasmAt tad mUrtam / tathA karma mUrta AtmAdyatiriktatve sati pariNAmitvAt kSIravat / evamanyapi hetavo draSTavyAH / nanu cAvidyaivAvaraNaM na paudgalikaMkarma mUrtanAnenAmUrtasya jJAnAderAvaraNAnupapatteH, itarathA dehAderapyAvArakatvaprasaGgAt, tannaH madirAdinAmUrtenApyamUrtAyAzcetanAyA AvaraNopalambhAt, amUrtasya cAvArakatate gaganAdeAnAntarasya ca tadApatteH / tadaviruddhatvAttasya tanneti cet ?, tarhi dehAderapyata eva tad mAsma mUta, tadviruddhasyaiva tadAvArakatvaprasiddhaH / pravAheNa pravartamAnasya jJAnAderavidyodaye nirodhAt, tasyAstadvirodhagatau madirAdivat paudgalikakarmaNo'pi sA samastu, vizeSAbhAvAt, tathAhiAtmano mithyAjJAnAdiH pudgalavizeSasambandhanibandhanaH, tatsvarUpAnyathAbhAvasvabhAvatvAt, unmattakAdijanitonmAdAdivat, nanu cAtmaguNatvAt karmaNAM kathaM paudgalikatvamiti ?, tad mandam, teSAmAtmAguNatve tatpAratantryanimittatvavirodhAn sarvadA''tmano bandhAnupapatteH sadaiva muktiprasaktaH, na khalu yo yasya guNaH sa tatpAratantryAnimittamarhati bhavitum, yathA pRthivyAde rUpAdi, AtmaguNazca dharmAdharmasaMjJakaM karma parairabhyupeyate iti na tadAtmanaH pArasanyAnimittaM syAt, na caivam, AtmanaH pAratantryeNa pramANataH pratIteH / tadyathA paratantro'sau, hInasthAnaparigrahayatvAt / madyodrekaparatantrA'zucisthAnaparigrahava.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 pramANaparibhASAdviziSTapuruSavat / hInasthAnaM hi zarIram, Atmano duHkhahetutvAt, kArAgAravat tatparigrahavAMzca saMsArI jIvaH prasiddha eveti / na ca daivadehe tadabhAvAta pakSAvyAptiH, tasyApi tatsatvAt, yatparatantrazcAsau; tatkarmeti / nanu AtmakarmaNoH sambandha AdimAn Adivirahito vA ?, Adime ki pUrva jIvaH prasUryata pazcAt karma ?, Ahosvit pUrva kama pazcAd jIvaH ?, yugapadvA ?, iti trayoM vikalpAH, tatra nAdyastAvat kakSIkAraH kSemakAraH, yato na karmataH pUrva kharaviSANasyevAtmano yujyate sambhavaH ahetukatvAt, ahetukaM hi nodeti kharazRGgavat / jAyamAnaM khalu sahetukameva pratItisiddhaM yathA ghaTAdipadArthasArthaH / niSkAraNasya ca jAtasya niSkAraNa eva vilayaH syAt / atha karmaNaH pUrvamanAdikAlAsiddha evAtmoti ki tasya sahetukanirhetukatvamImAMsayeti cet ?; tadapyazasyam jIvasya kamasambandhAbhAvAnusaGgAt akAraNatvAd nabhasa iva / atha niSkAraNopyasau bhavatIti matiH, tarhi muktasyApyasau bhUyo bhaviSyati niSkAraNatvAvizeSAt, tatazca muktAvapi ka AzvAsaH ? / athavA karmayogAbhAvAd nityamukta evAsau syAt / kathaM vA mokSavyapadezastasya sambhavet na hyabaddhasya nabhaso muktavyapadezo dRSTaH, iti na samagasta prathamaH pakSaH / dvitIyo'pyayuktaH kartujIvasyAbhAvena hi jIvAt prAka nAItyudbhavituM karma, AkriyamANasya karmatvAbhAvAt, niSkAraNazcatthamasau karmodbhavaH syAta, tto'kaarnnodbhvsyaakaarnnvilyaanussnggH| etena tRtIyapakSo'pi nirasta eva jJeyaH / na hi yugapadutpannayorjIvakarmaNoH " ayaM jIvaH kartA idaM tatkarma" iti vyapadezo gosavyetarAviSANavad sambhavI /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 185 atha 'Adivirahita:' iti dvitIyo vikalpaH / anAdireva jIvakarmaNoH sambandha iti yadi tAtparyam, tadapyayauktikam, evamapi mokSAbhAvadoSasya tAdavasthyAt, yo hyanAdiH saMyogaH so'nanto dRSTaH yathA gaganAtmanoH, na hyAkAzena saha jIvasya kadApi saMyogo nivartate evaM karmaNA'pi sahAsI kathaM nivarteta ?, kathaM cAtaH sUpapAdaH syAd muktabhAva : ? iti / atrocyate / jIvakarmaNoH saMyogasantAno'nAdireva na cAto'sAvanamta eva bhavediti yuktaM vaktum, anAderapi saMyuktavastusantAnasya sAntatvopalambhAt, yathA hi bIjAGkurayoH santAnaH, tathAhi - bIjAGkurayormadhye'nyataradanirvarttita kAryameve yad vihataM tatrAnayorhata eva santAnaH / evaM kukkuTyaNDakayoH, pitAputrayorapi vaditavyam / yathA vA kAzcanopalayoranAdikAlapravRttasantAnabhAvagatopi saMyogaH jvalajjvalanapa ritApAdyupAyena vyavacchinno bhavati, tathaiva jIvakarmaNorapi saMyogo'nAdisantAnagatopi tapaH saMyamAdyupAyena vidalito bhavati, nAto mokSAnupapattiH / nanveSa jIvakarmaNoH saMyogaH jIvanabhasorivAnAdiH kAJcanopalayoriva vA ? Aye tatpra hANAyogAt mokSAnupapattiH / dvitIye sarvajIvAnAM tatmahANasambhavena muktatvaprasakteH zUnyatAnuSaGgaH saMsArasyeti 24 -
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASAcet ? na, ubhayathApyupalabdheH ubhayameva jIvasvabhAvamavizeSeNa pratipadyAmahe tathAhi-prathamo'nAdhanantasaMyogo'bhavyAnAM draSTavyaH dvitIyo'nAdisAntasaMyogI bhvyaapekssyaa'vdhaarnniiyH| nanu jIvatvasAmAnye'pi " ayaM bhavyaH ayamabhavyaH " iti kiMkRtoyaM vizeSaH ? / naca jIvatvasAmAnyapi yathA nArakatiryagbhAvAdayo vizeSAH tathA bhavyAbhavyatvavizeSo bhave. deveti vaditavyam, karmajanitA hi ime nArakabhAvAdivizeSAH / natu svAbhAvikAH bhavyAbhavyatvavizeSopi yadi karmajanitastadA bhavatu ko nivArayitA ?, na punareSo'bhyupagamaH iti / ucyate yathA hi jIvanabhasovyatvasattvaprameyatvAdI samAnapi jIvAjIvatvAdinA bhedaH tathA jIvatvasAmAnyepi bhavyAbhavyatvakRto vizeSo yadi jIvAnAM syAt tadA ko doSaH ? / nanvevaM bhavyabhAvo nityopavinAzI prApnoti svAbhAvikatvAt jIvatvavat / iSTatve mokSAmAvaprasaGgaH, na hi bhavyabhAve nityAvasthAyini saMbhavati nirvANam "siddho na bhavyo nApyabhavyaH" iti mukteH| ' atraabhiddhmH| yathA khalu ghaTaprAgabhAvo'nAdisvabhAvajAtIyopi ghaTovAde sanidhano nibhAlitaH, evaM bhavyatvasyApi jJAnatapa:sacivacaraNakriyopAyato'bhAvaH syAt tarhi kA kSatiH 1 / nanvevaM sati bhavyajIvazUnyaH saMsAra Asajyeta, abhavyaikasAmrAjyaM jagat syaat| tathAhi stokastokAkRSyamANadhAnyasya
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalkRtaa| dhAnyakoSThAgArasya yathA kadApi samucchedaH prApnoti, tathaiva kAlasyAnantyAt SaNmAsaparyante'vazyamekasya bhavya. jIvasya nirvANagamanAt sarvasyApi bhavyarAzeH samucchedaH syAdeveti kaH kimAha / naivam / ananto hi bhvyraashiH| tathAhi iha yad vRhadanantakenAnantaM tat stokastokatayA'pacIyamAnamapi nocchinnaM bhavati yathApratisamayaM vartamAnatApattyA'pacIyamAno'pi anAgatakAlasamayarAziH, pratisamayaM buddhitaH pradezApahAreNApacIyamAno nikhilagaganapradezarAzirveti kutaH bhavyarAzeH sarvathA samucchedaH 1 / idamatradaMparyam / tulyAveva kilAtItAnAgatakAlau / atItakAlena punareka eva nigodAnantatamo bhAgo'dyApi bhavyAnAM siddhisaudhamadhyArukSat tathaiva bhaviSyatApi kAlena tAvanmAtra eva bhavyAnantabhAgaH siddhisampadamAsAdayana yukto ghaTamAnakaH, na hi hInAdhika: bhaviSyatopi kAlasyAtItatulyatvAt / tata evamapi sati na sarvabhavyAnAmucchedaH saGgataH / sarveNApi kAlena tadanantabhAgasyaiva siddhigamanasambhavopadarzanAt / nanu bhavyA api santo yadi sarveNApi kAlena sarvepi siddhiM nApnuyuH , tadA'mISu abhavyataH ko vizeSaH ?, abhavyA eva paramArthataH syurita cet, ucyate-bhavyaH khalvatra siddhigamanayogyo'bhipretaH, natu yaH siddhi yAsyatyeva, na ca yogyatvasadbhAve sarvopa sidhyeyarityasti niyamaH, kintu siddhigamanaupayikasAmagrIsama
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 - pramANaparibhASAvadhAne sidhyanti, yathA hi hema-mANa pASANa-candana-kASThAdike satyapi pratimAheM dalike na sarvasmin pratimA vidhIyate, api tu yatra tanidhiyogyA sAmagrI sambhavati, tatraivAsau vihitA bhavati / na ca tadasambhavamAtreNa pratimAviSaye'yogyatA zakyate vaktum, na hokaM niyamo vidhIyate, pratimAyogya vastuni pratimA bhavatyeveti, kintu yadA tadA tadyogya eva sA bhavati, nAnyatra, evaM prakRtepi na bhavyatvamAtreNa sarvaH sidhyet kintu sAmagrIsampattau, na ca tadasampattAvapi tasyA'bhavyatvaM bhavet kintu yadA tadA hi bhavyasyaiva muktirnAnyasyeti // nanu sarvametat tadaivopapattipadavIM parispRzena yadA nAma karmavastu siddhisaudhamadhyAroheta, tadeva tu durupapAdaM pramANAbhAvAditicet, ucyate pratiprANiprasiddhayoH sukhAsukhayorasti kazcid hetuH , kAryatvAt, aGkarasyeva bIjam sa ca karmaiva / na ca prasiddhA eva sakvandanAGganAdayaH, ahi-viSa-kaMTakAdayazca sukhAsukhayohdbhAvena ghaTamAnakAH santi, kimalaukikenAmunetibhASitavyam ? / iha tulyasAdhanayoriSTazabdAdisukhasAdhanasa metayoraniSdArthasAdhanasametayozca dvayobahUnAM vA phale sukhaduHkhAnubhavalakSaNe samupalabdhatAratamyasyAnyathAnupapadyamAnatvenakarmapadArthagamakatvopapatteH / apica zarIrAntarapUrvakAmidamAdyabAlazarIram indriyAdimattvAt yuvazarIravat Adipadena ca sukhaduHkhitvaprANApAnanimeSonmeSAdimattvAdihetUnAM parigrahaH / na ca janmAntarAtatizarIrapUrvakamevedamiti saGagataM vacaH,
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 189 tasyA'pAntarAlagatAvasatvena tatpUrvakalpAnupapatteH / na cAzarI riNo niyatama dezasthAnaprAptipUrvakaH zarIragraho yujyate, niyAmakakAraNAbhAvAt / yacceha bAlazarIrasya pUrva zarIrAntaraM tadeva karma kArmaNazarIrapadArthaH iti, evamanyapi tadgamakapramANastomA Akaragranthato veditavyA iti siddha karma / tatsvarUpaM puraskAra d vakSyAmaH // 2 // ___ atha saMsArijIvabhedAnAha* pRthivyaptejo-vAyu-vanaspati-dvi-tri-catu - paJcendriyabhedAt nvdhaa||3|| navadhA tAvat saMsArijIvo bhagavadAgame prajJaptaH / yadyapi pRthivyAdInAmakendriyatvena paJcadhA saMsArijIvo bhavitumarhati tathApi pRthivyAdibhUtAnAmacetanatvakadAgrahaM nigrahItuM sAkSAta bhedenA'mUni nirAdikSad bhagavAn sUtrakAraH / tatra pRthivyAdInAM sparza kendriyatvam / .... . nanu pRthivyAdInAM sacetanatve kizcit pramANamapyasti ? astyeSa khalvAgamaH pramANam, tatprAmANyaM ca AptapravaktRtvaprasAdhanena prasAdhitameva pUrvam / nanu vizeSAvAsanibandhanaM kizcid laiGgika mAnaM manuSena vA ?, nanu kimanena menAnena ? Agame zaGki. taviparyastacetasaH puMsaH laiGgike'pyanAzvAsAt / mUlAbhAve. bhittinirmittivaJcAnAzvastAgamasya laiGigake AzvAsasya duHsa
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 - pramANaparibhASAmbhavatvAt gRhItatrAmANyakasya punastatra laiGigakenA''zvAsaprayojanAbhAvAt / imA vA nibodhata ! progapraNAlI:-- sAtmikA vidrumazilAdirUpA pRthvI, chinAyA apyasyA:punastatsthAna eva samAnajAtIyAGakurotthAnAt, arzoGkuravat / bhaumamambhaH sacetanam, kSatabhUsajAtIyasya svabhAvasya sambhavAt, darduravat / nAbhasamapi sacetanam, abhrAdivikAre svataH sambhUya pAtAt mInAdivat / sAtmakaM tejaH AhA. ropAdAnAt, tavRddhau vikAravizeSopalabdhezca, naravat / sAtmako vAyuH, anyapreritatve tiryaggatimattvAta govat / vanaspatirapyAtmavAn , chedAdibhirlAnyAdipratIteH purUSAGgavat, . kRmizaGkhagaNDupadajalaukAkapardaprabhRtiyUphAmatkUNamatkoTakalikSAdipataGgamakSikAdazaraulamvapramukhadvitricaturindriyANAmadhila gAnena sacetanatvaM sammataM sarvavAdirUpANAm pazcedriyAH punazcaturdhA, nArakAHtiyazca devA mAnuSAzceti tatra narakeSubhavA nArakAH, teSAM nivAsI ratnaprabhA-zarkarAprabhA-vAlukAprabhA-paGkaprabhA dhUmaprabhA-tamaHprabhA-mahAtamaHprabhAnAmnISu ghanAmbucAtAkAzamatiSThAsu saptasvadhodhaHpRthutarabhUmiSu / te ca tatrAdhikAdhikanityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH parasarodIrittaduHkhA:saMkliSTAsurodIritadukhAzca prAkcatu
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| 191 . bhavanti tatra punaH saptasu bhUmiSu kramata ekatrisaptadazasasadazadvAviMzatitrayastriMzatsAmaropamAH satvAnAM sthitirAmatA / - tiryazcaH punastredhA, jalacarAH sthalacarAH khecarAzca / tatra matsya-kacchapa-makarAdayo jalacarAH / sthalacarAH punazcatuSpadora parisarpi-bhunasarpiNo vijJeyAH / khecarAzca romajacarmajapakSiNaH / bAhirnRlokaM ca vitatAvitatapakSiNaH / jalasthalakhacarA sammAchaino garbhajAzca bhavanti / devAH punazcaturdhA prajJaptAH tadyathA-bhavanavAsino vyantarA jyotiSkA, vaimAnikAzca / tatrAsuranAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhidvIpadikkumArabhedAt dazadhA bhavanavAsinaH / kinnarakimpUruSamahoragagandharvayakSarAkSasabhUtapizAcabhedenASTadhA ca vyantarAH / jyotiSkAzca sUryAzrandramaso grahanakSatra prakIrNatArakAzceti paJcadhA, amI ca nRloke merupradakSiNAnityagatayo bhavanti, tatkRtazca kaalvibhaagH| kalpopapannakalpAtItavidhayazca vaimAnikAH, te ca saudharmezAna-sAnatkumAramAhendra-brahmaloka-lAntaka-mahAzukra-sahastrAreSu,Anata-prAgatayoH, AraNA'cyutayoH, navasu graiveyakeSu, vijayavaijayantajayantAparAjiteSu, sarvArthasiddha coparyupari vartante / tatra prAgveyakebhyaH kalpAH atonye kalpAtItAH / mAnuSAstu jambUdvIpa-dhAtakI-puSkarAdhasvarUpasArdhadvIpakSetre vartante tataH paraM mAnuSottarogiriH / ete ca manuSyA AryA mlecchA
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASAzceti dvidhAbhavanti / tatrAyaH SoDhAH kSetrAyA jAtyAryA: kulAryAH kAryAH zilpAH bhASAzceiti, ato viparItA mlecchAH iti / jIvAnAM janma ca tredhA bhavati, sampUrchana garbha upapAtazceti / tatra jarAbanDapotajAnAM garbhaH, nAraka devAnAmupapAtaH, zeSANAM sammUchanam / jIvAnAM zarIrANi ca paJcadhA, audArika vaikriyamAhArakaM taijasaM kArmaNaM ceti / teSAM paraM paraM sUkSmam / pradezato'saGakhyeyaguNaM prAktaijasAt, taijasakAmaNe cAnantaguNe a. pratighAte anAdisambandhe ca sarvasya bhavataH / atra ca kArmaNa zarIraM nirupabhogam / audArikaM ca garbhe sammUrchane vAdbhavati / vaikriyaM caupapAtikaM, labdhipratyayaM ca / zubhaM vizuddhama vyAghAti cAhArakaM caturdazapUrvadharasyaiva / nArakasammUrchino napuMsakAH, na devaaH| aupapAtikAzvaramadehA uttamapuruSA asaGakhyayavarSAyuSazcAnapavAyuSo bhavanti / tatrottamapuruSAstIrthakaracakrayacakriNaH / caramadehAstu manuSyA eva, teSA ma mokSAdhikArAt itiproktA manuSyAH / atratyaMmaMtivistaraM tattvamanuddezyatvAt lekhagauravamayAcAvazyajJeyamapyupekSitamiti // 3 // uktaH saMsArI jIvaH, sAmprataM muktajIvapratipAdanaprasaGge udAvaM muktimeva nirvakti
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / paramAnando muktiH // 4 // paramo niratizaya AnandaH sukhaM karmabhirmocanAd muktiH, mokSaH, apavarga iti prasiddhiH / asau ca kevalajJAnino'ghAtikarmakSayApekSotpAdA svayaM vakSyate sUtrakRtA'dhastAt / nanu jIvanmuktiratra lakSyatvenozAnA paramuktiI ? Aye, uttarasUtrA'saGgatiH, antye'tiprasaGgaH, zarIrabhRtAmapi kevala. jJAninAM paramAnandasadbhAvAt iti cet, na, dvitIyapakSasamAzrayaNAt, nacA'tiprasaGgaH, anantasukhasya dehadhAriNi virahAt, etasyArthasya pUrva vistarataH pratipAditatvAditi mA sma prasmaraH / evaM ca sati kSINASTakarmaNo yo'tizayAtIta Anando niravadhikaM sukhaM saiva muktiriti bhAvaH / jIvanmuktilakSaNaM tu zarIrAvacchinnaM kevalajJAnam / nanu kathaM tarhi "kRtsnakarmakSayo mokSaH" iti ?, paramAnandasAdhakatvAt, kRtsnakarmakSayAbhAve - prmaanndruupaa'smptteH| nanu kathaM khalvanAdisambandhadhAraNabandhurANi karmANi samarhantyapagantum, anAdibhAvasyApi vinAzAbhyupagame jIvo'pi kadAcit svarUpaM parijahyAt, anAditvAvizeSAd iti cena, na, anAditvasvIkAre'pi nAzAbhyupagame virodhAnavakAzAt, kazcaivaM vyadhAtpratibandham, yad anAdinA naiva vinaSTavya.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 pramANaparibhASAmiti, na hyasati vipakSabAdhakapramANe kIdRzo'pi vidvAn kIdRzamapi pratibandhaM kSamate vidhAtum / api ca vicitrA bhAvAH, ye hi kecana santo'nAdayo jIvavatsarvakAlamavatiSThamAnA evAsate, kecitpunaH prAgabhAvAdivadbhavanto'pyanAdayaH pratikUlasAmagrIyoge vinazyanto'nubhUyanta iti / apacIyamAnatvenApi hetunA rAgAdidoSANAM niranvayavinAzaH sulabha evetyalamadhikena / bAIspatyAdInAmabhiprAyeNa punA rAgAdayo na lobhAdi karmodayanimittAH kiMtu kaphAdiprakRtihetavaH, tathAhi kaphahetuko rAgaH pittanimitto dveSaH, vAtanidAnazca mohaH, kaphAdayazca sarvadA sannihitAH, dehasya tadAtmakatvAt nAto vItarAgatva. sambhava iti na samIcInam, rAgAdervyabhicAritayA kaphAdihetutvAsiddheH, vAtaprakRterapi rAgadveSayoH kaphaprakRtikasyApidveSamohayoH, pittaprakRtezca moharogayorupalabdheH / evaM zukropacayanibandhana eva rAgaH ityAdyapyucchRGkhalam, atyantaramaNIramaNIbhavataH parikSINazukrasyApi rAgodrekadarzanAt zukropaca yasya sarvastrIsAdhAraNA'bhilASajanakatvena kasyacana kasyAMcanaiva rAgodre kAnupapattezva, tasmAttathAvidha karmaiva vicitrasvabhAvatayA tadA tadA tattatkAraNApekSaM tatra tatra rAgAdiheturiti / etena pRthvyambhobhUyastve rAgaH, tejovAyuprAbalye dveSaH, jalavAyvAdhikye mohaH, eta.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / dapi nirastaM draSTavyam, tasya viSaya vizeSApakSapAtitvAditi / nanu muktaH sAditvena bhavetpunastato bhavAvatAraH, na, sAditvAsiddhaH, "kRtsnakarmakSayo mokSaH" iti siddhAnti tatvena karmaviyuktIbhAvasya muktatayA Atmani kizcidanipAdanAt / karmakSayasyApi kSayAbhyupagame punaH karmANyavatareyuH, hanta ! idameva tu brUpaH, brUhi ! tarhi ghaTAdikSayasyApi parikSayam, pazya ca dhvastasyaiva kumbhasya punaH sadbhAvam, dhvaMsasya sAdinityatvAt naitad iti cet tarhi prakRte karmapradhvaMsaM kiM na vibhAvayasi ? / ato'yaM heyo niyamaH-AdimAnazyatyeSa, anAdi sadAtanameveti, anAdeMrapi prAgabhAvasya vinAzitayA, sAderapi dhvaMsasya nityatayA ca naiyAyikairabhyupagamAt / ___ evaM ca paramAnandarUpA mukti bhagavAna, haribhadramUriruvAca yanna duHkhena sambhinnaM na ca grastamanantaram / abhilASApanItaM ca tajjJeyaM paramaM padam // 1 // nanu muktAvannapAnAdibhogAbhAvAt kutaH sukhakaNikA. 'pi sambhavet, sukhakAraNAnoM muktAvabhAvAta, asati ca kAraNe phalAniSpatteH itarathA mukhasya sadAsattvA'-sattvA. nyataraprasaGgena mumukSupravRtte rarthakyaprasaGgAt, upalambhavirodhAca,
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 pramANaparibhASA -: tanna, annAdi bhogasambhava sukhasyA'pavarge'bhAvAt tathAvidhasukhasya sukhatvapratibhAse'pi vastutaH klezarUpatvAt tathAvidhasukhasacce ca mukteH saMsArasya cAvizeSApatteH / atipracuravaiSayikAnandasya svarga eva saccAt, akhaNDasvargIya - jIvananirantarAnubhUtaindriyakasukharAzeH siddhasyaikakSaNikAnandabindutaH svalpatvAt / api ca annAdibhogo bhogivargaiH kriyamANaH kiMphala: 1 bubhukSAdinivRttiphalazcet, sA'pi : kiMphalA ? svAsthyaphalA cet, siddhAstArha nirupamaniratizayAnantApratipAtisvAsthyabhAjaH, iti kimeteSAM vaiSayika :sukha siddhikadAgraheNa ? yathA hi kaNDsave kaNDUyanaM bhavati modAya kaNDUkAnAm, natu tadabhAve, tathaiva mohinAmeva mohanIyamahimnA viSaya ramaNaM rocate nirmahAnAM tu mohanIyaviraheNa kutastadAbhimukhyamapi / etacca muktisukham -- " saMvedyaM yoginAmeva pareSAM zrutigocaram / upamA'bhAvato vyaktamabhidhAtuM na zakyate // 1 // " sukhAdiguNahInAM ca muktiM vaditAro muktisvarUpaM kiM vakSyanti ? kena rUpeNa muktAnAmavasthA bhavitrI ! kazca sukhAdihInajIvanabhasoH prativizeSaH ? yathA hi nabho vyApakam, tathA jIvospi, tathA ca jJAnAdirahitatvAt jar3aM nabhaH, tathaiva jIvopi muktAvasthAyAm, kathaM ca jIvasvarUpaM caitanyaM sarvathA samucchinnaM bhavitumarhati ? asAdhAraNarUpabhaGge ca dharmiNa eva bhavati nAzaH, caitanyAtmano jIvasya caitanyazUnyatve kutaH samava ?
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| vasthAnam ? kathaM ca dehAyabhAve'pi nAvasthAsnu jJAnAdi ? tadrUpatvena jIvasya AvaraNasatve -mandamandataratadrUpodayabhavane'pi sarvathA''varaNopakSaye sarvathAH sarvataH muspaSTatadrU. podayasiddheyAyyatvAt / aindriyakajJAnAdhabhAve'pi - AtmamAtrApekSAvirbhAvajJAnAdemuktAvazyamabhyupagamanIyatvAt / / ... etena-- - "yAvadAtmaguNAH sarve nocchinnA vAsanAdayaH / / tAvadAtyantikI duHkhavyAvRttinAvakalpate" // 1 // iti nirastam, dharmAdharmaprabhavasukhAmukhayormuktAvasthAyAmabhAve'pi svabhAvAnandaprAdurbhAvasya prasidveH / na ca sukhecchAmRte bhavati prekSANAM pravRttiH, cikitsAdAvapi duHkhadhvaMsaniyatamukhArthitayaiva pravRtteH / api ca duHkhe dveSamAtrAdeva tannAzAnukUlo yatno yadi, tadA mUrchAdAvapi pravRttiH syAt, na ca jAyata evA'nalpaklazakliSTakalevarANAM maraNAdau pravRttiriti yuktam, tasyA avivekapravRttitvAt, puruSArthatve vivekAnupayoga eveti cet satyaM naiyAyikapazUnAmeva tadanupayogaH, natu prekSAvatAm, yathAvatprayojanaM pramAyaina tatpravRttaH, .... ataH sAdhUktam "duHkhAbhAvo'pi nAvedyaH puruSArthatayeSyate / - nahi mUrchAdyavasthAyAM pravRtto dRzyate sudhIH // 1 // iti / tatpadyata . ..
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 pAra pramANaparibhASA"azarIraM vA vasantaM priyApriye na spRzata:" iti zruterapi sukhAsukhobhayatvAvacchinnapratiyogitAkAmAvasyaiva siddhisambhavena kevalasukhamayamukto bAdhakAbhAvAta, kevalaghaTavati bhUtale ghaTapaTobhayatvAvacchinnapatiyogitAkAmAvasiddhAvapi keva ghaTasattve bAdhakAmAvavat ata eva "sukhamAtyantikaM yatra" ityAdi smRtirpyaah| seyaM muktiH sphaTikanirmalAmavyAvAdhAM siddhizilAmISamArabhArAparAbhidhAmupajagmuSA jIvena labhyate kSINakarmaNaH svabhAvata evorvagatitvena tatra gamanAt, parato dharmAstikAyA.. bhAvena, adhastAt gauravaviraheNa, tiryaggatezca prerakAsanidhAnena pratibandhAt / ___ karmASTakAhANena ca muktIbhavato bhagavato'STau guNAH prodbhavanti, tathAhi-jJAnAvaraNakarmaNaH prakSayAd anantajJAnam, darzanAvaraNavilayAd anantadarzanam, mohanIyanidalanAd kSAyikasamyaktvacAritre, antarAyanirNAzAt anantavIryam, vedanIyapramApaNAt anantasukham, AyuSkarmanirghAtAt a. kSayagatiH, nAmagotrakarmaNoH prakuTTanAt amUrtAnantAvagAhanam, iti siddhAH nirAvaraNAH siddhaguNASTakA iti // 4 // atha mokSopAyamAha-- kevalino'ghAtikarmakSayApekSA // 5 // muktiriti vartate / sA kevalinaH, kevalajJAnavataH, kevala. zAnina eva muktatvaniyamAt /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| 199 yad bhagavAn hemacandraH--- "abhAve bandhahetUnAM ghAtikarmakSayodbhave / / kevale sati mokSaH syAt zeSANAM karmaNAM kSaye // 1 // " nanu kevalino'pi kizcinibandhana eva mokSaH syAt, itarathA kevalajJAnAnantarameva muktIbhAvaniyamaprasaGgAt, evamevAyuSman ! ata evA''ha 'aghAtikarmakSayApekSA' iti / vedanIyAdikarmANi sarvajJatvApratibandhakatvAt aghAtIni, teSAM kSaya rahadapekSA tatsamakAlabhAvinI muktiH prmaanndlkssnnaa| - ito hi bhagavAn kevalajJAnI ayoginAmacaramaguNasthAnAntyasamaye sarvAH prakRtIH kSayaM nItvA ekasamaya eva lokAgrabhAgaM yAti, sarvArthasiddhinAmato vimAnato dvAdazasu yojaneSu vartamAnAyAH siddhizilAyA ekayojanAvasAne'loko vartate / tatazca pUrva lokAgrapradeze'karmakA nirlepA muktasaMsArA apunarAvartinaH paramakRtakRtyAH paramaniSThitArthAH siddhA bhagavanto bhAsante / yadAhu:"manojJA surabhistanvI puNyA paramabhAsurA / prArabhArA nAma vasudhA lokamUni vyavasthitA // 1 // nRlokatulyaviSkambhA sitacchatranibhA zubhA / .. Urva tasyAH kSitaH siddhA lokante samavAsthitA" // 2 //
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASA- . tathA "murAsuranarendrANAM yatsukhaM bhuvanatraye / / tatsyAdanantabhAge'pi na mokSasukhasampada!" // 1 // tathA" na vi asthi manussANaM taM sukkhaM naiva sambadevANaM / jaM siddhANaM sukkhaM adhAbAI uvagayANAm" // 1 // anye'pIdamAhuH"AnandaM brahmaNo rUpaM tacca mokSe'bhivyajyate / yadA dRzyA paraM brahma sarva tyajati bandhanam " // 1 // syAdetat siddhiM prAyuSAM sarveSAM siddhAnAmAdimattvAt ko'. pyavazyamAdi siddho bhavet, naivam, sarvANyapi hi zarIrANi, ahorAtrANi cAdiyuktAni, atha ca kAlasyA'nAditvAt nAcaM zarIramahorAtraM vA kimapi zakyajJAnam, evaM prakRte'pyava dheyam / __ avagAhanazaktimatAM ca siddhAnAmanantAnAmapi nAlpapradezaparasparoparodhaH . zaGkitavyaH, yadAhA'mRttacandrasUriH " alpakSetre tu siddhAnAmanantAnAM prsjyte| .. parasparoparodho'pi nAvagAhanazaktitaH // 1 // nAnAdIpaprakAzeSu mUrtimatsvapi dRzyate / na virodhaH pradeze'lpe hantA'mUrteSu kiM punaH ? // 2 // " etAM muktiM gatvApi dharmanikAramasahiSNavo dharmakarttAro
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 201 jJAnino bhavakAntAre punarAgantuM nAhanti, bhavataruvIjabhUtakarmaNaH samUlakASaM kaSaNAt anyathA muktatvabhaGgamasaGgAt / idamevA'nyepyAhuH"kSIrAtsamuddhRtaM tvAjyaM na punaH kSIratAM brajet / pRthakkRtastu karmabhyo nAtmA syAtkarmavAnpunaH // 1 // yathA nItA rasendreNa dhAtavaH zAtakumbhatAm / punarAvRttaye na syustadvadAtmA'pi yoginAm" // 2 // muktiM gatvApi yadi adho'vatAraH syAt, tAsau muktirevaM na, svarga eva veditavyaH, ato nityajJAnAnandarUpAM muktimabhyupagacchato gala evaM patitaH syAt muktAnAM bhavAvatArAnabhyupagamaH, anyathA bhavamavateruSo bhagavato niratizayAnandA nubhave truTimasakteH, saMsAre tadvirodhikAraNasaMyogAt, anyathA saMsAriNo'pi muktatAprasakteH // 5 // ukto jIvaH, athA'jIvatattvaM prastauti ajIvo dharmAdharmAkAzakAlapudalaiH paJcadhA // 6 // yadAhuratra-.. "ajIvAH syurdharmAdharmavihAya kAlapudgalAH / . . jIvena saha pazcApi vyANyete niveditAH // 1 //
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 pramANaparibhASA___ tatra kAlaM vinA sarve pradezapracayAtmakAH / vinA jIvamacidrUma akArazca te matAH // 2 // . kAlaM vinA'stikAyAH syuramUrtAH pudgalaM vinA / ___utpAdavigamadhaumAtmAnaH sarve'pi te punaH" // 3 / / iti tatrA'stikAyaH, astayaH pradezAH prakRSTA dezAH, nirvibhAgAni khaNDAni, teSAM kAyaH samudAya ucyate / ___. tatra gatilakSaNo dharmaH, pramANaM cAtra gatipariNatayojIvapudgalayoraloke gamanavirahAnyathAnupapattireva / sthitilakSaNo'dharmaH, tatrApi jIvapudgalayoH sthitipariNatayoraloke / sthitivirahAnyathAnupapattireva / avagAhanAguNamAkAzam , tatra ca mAnaM dravyANAM sAdhAravAnyathAnupapattiH / vartanA. lakSaNaH kAlaH, vartanA ca navapurANAdipariNAmaH, tatra cArdhatRtIyadvIpasamudrA'ntarvatrti kAladravyameva hetuH, tasya tadbhAvabhAvitvAt / zrIhemacandrasUrayastvAhaH"lokAkAzapradezasthA bhinnAH kAlANavastu ye / bhAvAnAM parivartIya mukhyaH kAlaH sa ucyate // 1 // jyotiHzAstre yasya mAnamucyate samayAdikam / sa vyAvahArikaH kAlaH kAlavedibhirAmataH // 2 // navajIrNAdirUpeNa yadamI bhavanodare / padArthAH parivartante tatkAlasyaiva ceSTitam" // 3 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlakRtA / 203 sparza-rasa-gandha-varNavantaH pudgalAH / zabda-bandha-saukSamyasthaulya-saMsthAna-bheda-tamazchAyA''tapAdyotavantazca / tatra zabdaH poDhA-tato vitato ghanaH zuSiro gharSoM bhAsazceti / bandha. stredhA prayogabandho vizrasAbandho mizrazcati / sokSamya dvedhA antyamApekSikaM ca, tatrA'ntyaM paramANuSveva, ApekSika dvayaNukAdiSu, saMghAtapariNAmApekSaM bhavati, tadyathA, AmalakAd badaramiti / sthaulyamapi tathaiva dvidhA vijJeyam, tatrA'ntyaM sarvalokavyApini mahAskandhe bhavati, ApekSikaM punarbadAdibhya AmalakAdiSu / saMsthAnamanekadhA, dIrghahasvAdyanitthatvaparyantam / bhedaH paJcadhA, autkArikaH, caurNikaH, khaNDaH, prataraH, anutaTazveti / tamazchAyAtapodyotAzca prinnaamjaaH| sarva ete sparzAdayaH pudgaleSveva bhavanti / - nanu tamaHprabhRtInAM paudgalikatve kiM mAnam ? ucyate, tamaH pudgalapariNAmaH, dRSTipatibandhakAritvAt, kuDyAdvita, AvArakatvAt paTAdivat / chAyA'pi tathaiva, ziziratvAt ApyAyakatvAt jalavAtAdivat, chAyA''kAreNa pariNamamAnaM pratibimbamapi podgalikaM sAkAratvAta, Atapo'pi tathaiva tApakatvAdeH agnivat, udyotazca tathaiva, AhvAdakatvAdeH, nIravat / pudgalA dvividhAH-aNavaH skandhAzca, saGghAtAd bhedAt saGghAtabhedAca skandhA utpadyante, aNuH punarbhedAdeva, cAkSupAzva skandhA bhedasaGghAtAbhyAmiti /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 pramANaparibhASA___ tatra dharmAdharmajAvAnAmaGkhayeyAH pradezAH, vyomnaH punaranantAH, saGkhyeyA asaGkhyeyA anantAzca pudga lAnAm / aNAstu na bhavanti pradezAH / avagAhazca lokAkAze bhavati, anyatrA'vagAhinAM virahAt, dharmAdharmayAH punaravagAhaH sarvatra lokAkAza, pudgalAnAM caikapradezAdiSu vikalpanIyaH, tathAhi paramANorekasminneva pradeza, vyaNukasyakasmin dvayozca, vyaNukasyaikAsman dvayostriSu ca, evaM caturaNukAdInAmadhyavadheyam, lokAkAzapradezAnAmasaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAM bhavatyavagAhaH A sarvalokAt, pradezasaMhAravisargAbhyAM dIpavaditi / .. ete ca dharmAdayo bhAvAH parokSAH svakAyAnumayAH prAmANikA eva, na [palambhAbhAvamAtrata eva vastvasattvasiddhiH, kintUpalabdhilakSaNaprAptasyaivA'rthasyA'nupalambhAdabhAvasiddhiH / upalabdhilakSaNaprAptizca pratiyogi-pratiyogivyApyetarayAvatpati yogyupalambhakasamavadhAnam / yad bhagavAn zrIharibhadrasUriH"upalabdhilakSaNaprAptistaddhatvantarasaMhatiH " / 'amumevA'rtha dRDhIcakAra zrIIzvarakRSNo'pi"atidUrAt sAmIpyAd indriyaghAtAd manonavasthAnAt / saukSamyAd vyavadhAnAd abhibhavAtsamAnAbhihArAca" // 1 // * 'tasmAduktakAliGganA'numApramANapadavImupajaganvAMso dharmAyaH sarvajJanirdiSTAH suzraddhAnAH / ityukto'jIvaH paJcadhA,
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAlaGkArAlaGkRtA / 205 etasya lakSaNaM tu anvarthasamAkhyayaiva caitanyAbhAva eva, jIvAnAM tu sarveSAM sUkSmetarANAM niyamAtkAcidapi cetanA vikasatyeva, aparathA'jIvatvaprasakteH, nijavihitAtikaThorakarmamahimnA nigodAdau gatApi jIvazcetanA kakSIkurvannevA'vatiSThate / tathAcA''gamaH " savvajIvANaM pi aNaM akkharassa aNaMtatamo bhAgo niccugyADio cii, so via jai AvarijjA teNaM jIvo ajIvattaNaM pAvijjA" iti // 6 // ___ sAmprataM dravyaSaDkaM paricAyayati tAni SaD dravyANi // 7 // tAni, jIvana sahA'jIvabhedA dharmAdharmAkAzakAlapudgalAH SaD dravyANi bhagavadAgame prajJaptAni / ye tu sattAdidharmAn dravyebhyaH pRthagabhyadhuH, nAmI subhASitAraH, dravyAt atyaMtavilakSaNe satve dravyasyAsattvaprasakte, sattAyogAtsattvAbhyupagame khakusumAdInAmapi tathA'nuSaktaH, svarUpasatAM bhAvAnAM ca zikhaNDinA sattAyogena kiM kartavyam ? / uktaM hi- . . : ..." svato'rthAH santu sattAvatsattayA kiM sadAtmanAm / asadAtmasu naiSA syAt sarvathA'tiprasaGgataH" // 1 // sattAyogAt prAg bhAvo na san nApyasan , sattAyoge tu sanniti cettadapyasat, sadasadvilakSaNasya prakArAntarasyA - --
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 pramANaparibhASA - sambhavAt / apica, padArtha:- sattA yoga iti na cakArita trayam, padArthasattayotha yogo yadi tAdAtmyam, tadanabhyupagamatrAdhitam, ataeva saMyogopi na, samavAyastvanAzrita iti sarva sarveNa sambadhnIyAt navA kiJcitkenacit tasmAt - "svato'nuvRttivyativRttibhAjo bhAvAna bhAvAntaraneyarUpAH / parAtmatattvAdatathAtmatatvAd dvayaM vadanto'kuzalAH skhalanti " || iti siddhAnto nizvayaH / etacca sAmAnyaM dvidhA tiryagUdhardhvatAbhedAt / tatra prathamaM prativyakti tulyaH pariNAmaH, yathA zavalazAbaleyAdiSu gotvAdi / pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyaM punaruvatA sAmAnyam, kaTakakaGkaNAdyanugAmikAJcanavat / vizeSazca dveSA - guNaH paryAyazca / tatra guNaH sahabhAvI yathA''tmani vijJAnavyaktizaktyAdiH, paryAyastu kramabhAvI yathA tatraiva sukhaduHkhAdiriti / evameva dravyaguNakarmaNAM dravyatvAdibhirdravyasya dravyaMguNakarmasAmAnyavizeSaiH pRthivyambutejovAyUnAM pRthivItvAdibhirAkAzAdInAM ca svaguNairyoge yathAyogaM sarva ci. ntanIyam, ekAntabhinnAnAM kenacit sambandhAnupapatteH / guNinAM khalu guNaiH sarvathA tAdAtmye sarvaguNAnAmaikyaprasaGgaH, guNaguNibhAvavilopazca / evaM sarvathAbhedo'pi na vicArasahaH, * vizeSya- vizeSaNa bhAvAsiddheH, kuraGga-turaGgayoriva dharmadharmibhAvavyapadezAbhAvaprasaktezca dharmANAmapi ca padArthAntaratvamanane * 7
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 nyaayaalngkaaraalngkRtaa| ekasminnanantapadArthaprasaGgaH anantadharmAtmakatvAt vastunaH iti bhedAbhedAnekAnta eva kAnto'bhyupagamanIya iti // 7 // atha caramamaGgalAvabhAsanapUrvakaM jagadanugamamAdarzayati-- siddha jIvAjIvAtmakaM jagat // 8 // jagat lokAlokasvarUpam, jIvAjIvAtmakam, jIvarUpo bhAvaH, ajIvarUpazca bhAvaH, nAnyo'taH kazcid bhAvaH / nanu puNyapApAsavasaMvarabandhanirjarAmokSalakSaNAnyanyAnyApi tatvAni santi bhagavadabhihitAni prasiddhAni, tathAhi tIrthakaratvasvargAdiprazastaphalAkAH prazastA jIvAbhisaMsRSTAH karmavargaNAH puNyatattvam / viparItaM pApatattvam / zubhAzubhakarmabandhahetavo mithyAtvAdiviSayA manovAkkAyavyApArA Asravatattvam / mithyAtvA'viratipramAdakapAyayogalakSaNabandhahetUnAM samyagdarzanAdipratipakSanirodhaH saMvaraH, AtmanaH karmopAdAna-nidAnapariNAmAbhAvaH saMvara ityarthaH / jIvakarmaNoH kSIrAmbuvadanyonyAbhisaMzleSo bandhaH, sa ca prazastA'pazastabhedAd dvedhA / prakRti sthiti anubhAva-pradezabhedAca caturdhA / tatra prakRtionAvaraNasvabhAvaM jJAnAvaraNamityAdi / sthitiradhyavasAyakRtaH kAlabhedaH / anubhAvo rasaH / pradezaH karmadalasaJcayaH / tatra ca mUlaprakRtiraSTadhA, jJAnAvaraNaM darzanA. varaNaM vedanIya mohanIyamAyurnAma gotramantarAyazceti / ..
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 pramANaparibhASA___tatra cakSurAbArakapaTAdivat jJAnAcArakaM jJAnAvaraNaM karma, tasya ca paJca prakArAH matijJAnAvaraNaM zrutajJAnAvaraNamavadhijJAnAvaraNaM manaHparyAyajJAnAvaraNaM kevalajJAnAvaraNaMceti / tatra yadyadAvaraNApagapastattajjJAnAvirbhAvaH / darzanAvArakaM karma darzanAvaraNam, tacca navadhA-cakSurdarzanAvaraNamacakSurdarzanAvaraNamavAdhidarzanAvaraNaM kevaladarzanAvaraNaM nidrA--nidrAnidrApracalA-pracalApacalA styAnarddhizceti / vedanIyaM karma madhuliptataravAridhArAlehanasadRzaM sAtAs. sAtAbhyAM dvedhA, tatra madhulehanakalpaM sAtaM karavAladhArAjanitacchedasamAnaM cAsAtam / madirAsadRzaM mohayamAnaM karma moha nIyam, yathA hi madyapAnavimUDhIbhUtaH pumAn sadasattattvavivekAd bahistiSThati, tathaiva mohanIyakarmaNApi, tad dvividham , darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM ca / suranaratiyagnArakANAM tattadbhavAvasthitiheturAyuH karma, yathA khalu heDau kSiptaH ko'pi janastato. niHsaraNavicAramArUDho'pi vivakSitakAlaM tayA dhriyate, tathA nArakAdijantavopi svasvabhavasthAnato nirgantu. manaso'pi AyuSkarmaNA dhriyamANAstatraivA'vatiSThante / citra. kAravacca, ayamasuraH, ayaM nArakaH, ayamekendriyaH, ityAdivyapadezai vamanekadhA vikurvANaM karmanAma karma / uccainIcaimaidAd dvedhA gotrakarma, yathAhi-kulAlaH pRthvyAstAdRzaM pUrNakalazAdirUpaM karoti, yAdRzaM lokAt kusumacandanA'kSatAdinA pUjAmApnoti, sa eva ca bhUbhalAdi tAdRzaM karoti, yAdRzama
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 nyaayaalngkaaraalngkRtaa| prakSiptamadyamapi janagahoM yAti, evaM prakRte'pi yadudayAda nirdhano'pi kurUpo'pi medhAdiguNarahito'pi sukulajanmamAtrata eva lokastutyo bhavati taduccagotram, yasya codayAt dhaniko rUpavAn medhiro'pi viziSTakulAbhAvAt loknindaamaamoti,tbiicgotrm| dAnAdilabdhighAtakamantarAyakarma, tacca pAtyabhedAt paJcadhA-dAnAntarAyaH, lAbhAntarAyaH, bhogAntarAyaH, upabhogAntarAyaH, vIryAntarAyazceti proktAnyaSTau karmANi, tAni kramataH pazca-navadvi-aSTAviMzati-catu-citvAriMzad-dvi-paJcaprakArANi bhavanti, ta tra mohanIya-nAmavarja sarvakarmaprakArAH proktAH / mohanIyakarma tu darzana-cAritramohanIyabhedena dvibhedamabhihitamapi mithyAtva-samyatva-mizravedanIyabhedena traividhyAdarzanamohanIyasya, anantAnubandhi-apratyAkhyAna-pratyAkhyAna-saMjvalanabhedAccaturvidhena krodhA.dikaSAyacatuSkena, hAsyaratyaratizokabhayajugupsApuruSastrInapuMsakavedaizca nvbhinokssaayaiH paJcaviMzatividhatvena cAritramohanIyasya aSTAviMzatidhA bhavati / nAmakarma punardvicatvArizadvidhaM bhavati, tathAhi-gati-jAtizarIrA'-GgopAGga-nirmANa-bandhana-saMghAta--saMsthAna-saMhanana-sparzarasa-gandha-varNA''-nupUrvI--aguru-laghu-upaghAta--parAghAta-Atapaudyota-ucchvAsa-vihAyogatayaH pratyekadeha-trasa-subhaga sukharazubha-sUkSma-paryApta-sthirA''-deya-yazAMsi setarANi tIrthakaratvaM ca / AditastisRNAM karmaprakRtInAmantarAyasya ca triMzatsAgaro
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 pramANaparibhASApamakoTIkoTayaH parA sthitiH, saptatimAhenayisya, viMzatirnAmno gotrasya ca, AyuSazca trayastriMzatsAgaropamANi; aparA sthitidazamuhUrttA vedanIyasya, aSTau nAma gotrayoH, antarmuhUrta ca zeSakarmaNAm / sarvakarmaprakRtInAM vipAkodayo'nubhAvo bhavati,sa gatinAmAdInAM yathA nAma vipacyate, tatazca nirjraa| __tiryagUrdhvamadhazca manovAkAyakarmayogavizeSAcca sUkSmaikakSetrAvagADhasthitA nAma hetukA anantAnantapradezAH karmagrahaNayogyAH pudgalAH sarvAtmapradezeSu badhyante / iti proktazcaturdhA bandhaH / jIvAbhisaMzliSTajJAnAvaraNAdikarmaNAM dvAdazavidhatapasA nirjaraNaM . nirjarA sA ca vaidhA--sakAmA akAmA ca / tatrAdyA saMyaminAM duzcaratapaHkAyaklezAdibhiH / dvitIyA vividhaklezavipAkasahanato bhavati / mokSastUktaH prAk / ityetAni tattvAni santyapi kathaM noktAni, kathaM ca jIvAjIvAtmakaM jagat iti dve eva tattve ukte ? satyam, jIvAjIvayoH, sarveSAmuktatatvAnAmantaHpAtena jIvAjIvArthAntarasya gaganakusumaprAyatvAt, jJAnAdirUpAdiguNAnAM karmaNAM cotkSepaNAdInAM sAmAnyavizeSayoH samavAyasya ca jIvAjIvavyatirekeNA'nupapattestadAtmakatvena siddhaH, amAvasyApyadhikaraNAtmatayaiva svarUpAnupraviSTezca sAdhUktaM "jIvAjIvAtmakaM jagada" iti / nanvabhAvasyA'dhikaraNAtmakatve mRdravye bhavipyati ghaTA, dhvasto ghaTaH itipratyayo durupapadaH, abhede AdhArAdheyabhAvA'nupapatteH, iti cet,mAgabhAvamadhvaMsayozca dravyaparyAyo
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaayaalngkaaraalngkRtaa| 211 bhayarUpatvAt, tadyathA-vyavahAranayAdezAt ghaTapUrvavRttitvaviziSTaM khadravyameva ghaTaprAgabhAvaH, ghaTottarakAlavRttitvaviziSTaM svadravyameva ca pradhvaMsaH, iti / sarvathA bhAvArthAntaratve tvabhAvasya zazaviSANAyamAnatvameva prasajyate iti na kazcidarthotiricyate jIvAjIvAbhyAmiti / sUtre siddhapadaM caramamaGgalanirdezo granthasamAptau, madhyamamagalaM tu tRtIyaparicchede ekonaviMzasUtraM 'sAdhyam' iti padapavitritamiti // 8 // ityAcAryazrIvijayadharmasUrIzvaravihitAyAH pramANaparibhApAyA vRttibhUte munizrInyAyavijayapraNIte. nyAyAlaGkAre jIvAjIvatattvavarNanaramaNIyaH paJcamaH pricchedH.|| 5 // samApto'yaM granthaH
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ __aham / atha TIkAkRtaH prshstiH| jayati zrIanekAntakAntasiddhAntatoyataH / zAntAzeSatRSo devo devAryoM jagadIzvaraH // 1 // vAdaM vyadhAd bhagavatA jitavAMstu karma bhilabhavannapi mumoca na candrabhUtim / vismAyayaniti jagat mahatA mahimnA harSAya kasya na bhaved gurugautamarSiH ? // 2 // yuktaH sudharmasabhayA'pyabhayaH sudharmA sAdharmabhAvarahito bhagavAn sudharmA / 'zrIzAsanAdhipa z2inAdhipa vardhamAna paTTodayAdrisavitA savitA'stu zastam // 3 // jambUsvAmiprabhRtigurumibhUribhiH sUribhizcA' laMcakrANaM kramata iha tatpadRrUpaM payojam / AtenAnA abhivikasitaM sAdhusiMddhAntasArai aaNvdhvaantoddlnkushlairbhaanubhirbhaanumntH||4|| yeSAM cAnanapadmamadbhutarasaM dRSTvA mudAmedurau sUryAcandramasau gaveSaNakRte'labdhasya tasyAnvaham /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) vIkSA''nandanavedanavyasanato vyomAGgaNe bhrAmyata-ste jIyAsura pIzavRddhivijayA bhaTTArakAbhyarcitAH // 5 // yugmam / tatpAdAmburuhAlayo'matimayA tatsevayA sAdhitA' pUrvajJAnamahodayAH zivapuraprasthAnasArthezvarAH / namrAnalpanarendramaulimukuTamoddAmadAmAvalI caJcaccandramarIcisodararajaH sammArjitA'GghridvayAH // 6 // gatvA gurjaradezataH padagateyeM pUritAyAM gaNaiH zrIkAzyAM pratirodhidarzanajuSAM vidyAlayAviSkRteH / arhacchAsanamuccagauravapadaM zrI kAzirAjaH punaH sAhAyyAt pratibodhitasya mahatIM zAlAM pazUnAM vyadhuH // 7 // zrI - zrI - kIrttimanoramA ramayatA tenaiva bhUmImatA zrImadbhAratabhUmibhAnuviduSAM saMsat samudbhAsitA / yebhyaH zAstravizAradetisahitaM prAdAda garIyaH padaM jainAcArya iti, pralokya bhuvanAnanyaprabhAvazriyam // 8 // jAto yanmukhabhAbharairabhibhavAd mlAno'ntarinduH zucA .. yadadehadyutito jvalannatitarAM bhasmIbabhUva smaraH / yadbhAgyArjanacintayA suragaNo'svapno'vinidro'bhavat jJAnAdvaitamataM punaH prakaTitaM vyApterbhuvo yaddhiyA // 9 // zrIindrA munipuGgavAH svasamayAndhermadhyamadhyAsitA-stRNyAmAyaparAgameSu sunayajvAlAvalInAnalAH / ..
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthoddhAraNanaipuNImanupamA saMzodhanAdyairala kurvANA itihAsatattvavibudhAH prAptA upAdhyAyatAm // 10 // zrImaGgalA nyAyavizAradAnvitAH.. zrInyAyatIrthA munayaH pravartakAH / pAtaJjalavyAkaraNIyabhASyadhI mahArNavA'ntarvihitapravezakAH // 11 // vyAkhyAnavAcaspatayo vijnyaanvyvsaayinH| tapasyAniratAtmAnaH zrIbhaktivijayarSayaH // 12 // hemoditavyAkaraNapratiSThitAH saiddhAntikAH sAkSarasiMhasAdhavaH / prAjJAzca vidyAvijayAH subhASakAH sadyaH susandarbhakalAkalAdharAH // 13 // alpe vayasyapi samarjitazAbdazAstra___ jJAnodayAH sahRdayA munayo mRgendrAH / evaM pare'pi bahavo munayaH sakarNAH zAntipriyA yadanaghakramamarcayanti // 14 // prauDhaprabhAvabhAjo jagaduSakArA jayAnti te guravaH / zAstravizAradajainAcAryazrIvijayadharmasUrIndrAH // 15 // dizabhiH kulakam /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparibhASeyaM sudhAvidyA'mbudhestata' / prAdurAsIdabodhAnAM prajJAjAgarakAraNam // 16 // kAzyAM tadgurudevatAcaraNayo bhRGgIbhavan padmayo yaHprAcInanavInatarkaviSayAM vidyAmupopArjijat / dRSTavA'dAt kalikAtikApuravare zrInyAyavaizAradIM yasmai nyAyavizAradatvapadavIM baGgIyavidvatsadaH // 17 // deze gUrjaranAmni mAMDalapure vIzA'khyazrImAlinA vahaddharmaparAyaNau nayapathA'dhvanyau yazaHsundarau / zreSThI zrIchaganAbhidhazca janakA dIpAli nAmnyambikA bandhuryasya munimahendravijayo vidvAnbabhUvAnpunaH // 18 // parIkSya svaM samyak puri ca kalikAtetyabhidhayA gavarmenTAdhIzodbhavavibudhavidhAlayavare / yakaH prAcyanyAye samupagatavAMstIrthapadavI mimAM tatra vyAkhyAM vyadhita smuninyaayvijyH||19|| tribhirvizeSakam / zrIvikramArkanRpateradhikASTaSaSTA vekonviNshtishtaabdupopniitH| AgrApure samudamAzvinazuklaSaSThayAM varSAsthitau gurupadaiH saha siddhabuddhim // 20 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammAptatattadgatameyamauktikai ibdho'stvalaMkAra udAsitA tamaH / mayA'pyayaM kovidakaNThakaNThikotkaNThAM vikuNThaya pramadaM prasArayan // 21 // yugmam / pramAdato vA matimAnyato vA _ syaadytpraaciinmihopptteH| tacchodhanAyAM bhavatA'tra bAle santaH ! prasAdAmRtadhautanetrAH // 22 // // iti pramANaparibhASA smaaptaa||
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - shuddhiptrm| 5 . mr. matyA ___ 26 azuddham zuddham daMkSepeNa dakSepeNa viparyaH viparyayaH kimitya kimityu adharmA dharmA ityA 22 sAdhAya sAdhayi varaNamiti / varaNamiti // 7 // // 7 // menApi kenApi nivRtteH| nivRtteH prA prekSA prekSa kimanyaddhe kimanyahe kevalAhAro kavalAhAro 20 ananta ananya bhedaH, A. bheda A ke la kevala sAmAgya sAmagrya lakhenA lekhanA 478 pUjvo 14. puvo
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ RANTERASE : For:55 d ( 2 ) pakti . azuddham zuddham 49 13 samanantarajJAna samanantarapUrvajJAna 59 23 svapnanAdi svapnAdi karaNo'bhU karamoda saeva sa evAya yadabhASe yadabhASA peyAMso peyivAMso 27 vikalpamatiH vikalpakamatiH tarhAmu . taham / ___23. cet , u. cet na, u 20 mAyAto mAyAtaH 99 17 bAdhita tatra bAdhita tatrAdhi aghi 103 2 kArI kAra 109 14 viruddha viruddha 113 25 bAdhitadharmi bAdhitadharmarmi 114 6 vaidharyeNa vaidhayeNa 114 12 bhaya-vi bhaya vi 116 26 bhayasaMzayo bhavavyatirekasaMzayo 119 11 hInA hIno 125 25 kRSI 138 13 peyA peyaH
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 27 151 pR0 pakti azuddham zuddham . 139 : 14 Sadha -.. Sedha saptaghA saptadhA " 12 tada .... tada vistara vistarata __ . . kSeptR . kSepta 150 21 . prati : iti / saMTaka saMTaGka 160 27 prati ... pratikSepAt / 164 9. niHSeza niHzeSa 168 1. prathamasUtraprArambhe "uktaM pramANanayatattvam, pariziSTaM punaH pramAtAraM sAmmataM pramApayati-" ityevaM prathamasUtrasyA'vataraNaM vijJeyam / 177 14 vyasthA vyavasthA 189 20 . nirmiti nirmiti 191 12 sUryAzrandra sUryAzcandra 194 14 rogayo rAgayo kaNDukAnAM kaNDUyakAnAM 199 21 lokante lokAnte 200 3 sampadA sampadaH 200 10 pAyuSAM . pApuSAM 204 21 . dharmAyaH . .dharmAdayaH
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ prshstau| azuddham zuddham sudhAvidyA sudhA vidyA sta stataH janakA janako munima munirma vidhAlaya vidyAlaya samuni sa muni 18
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
_