Book Title: Sajjan Tap Praveshika
Author(s): Saumyagunashreeji
Publisher: Prachya Vidyapith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006259/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanjana tapa pravezikA sambodhikA pUjyA pravartinI zrI sajjana zrIjI ma.sA. parama viduSI zaziprabhA zrIjI ma.sA. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HHHHHHHHHHHHHHHHHH 13-12-H -23-4646 32- 3-4-15 zrI jinakuzalasUri mAlapurA dAdAbAr3I (jayapura) zrI jinadattasUri ajamera dAdAbAr3I CIAAAAAAHALINAHANAGHISH JooOOOL 6-05- -05-26-038-4 0000000al siddhAcala tIrthAdhipati zrI AdinAtha bhagavAna 3-8-4956--0823-03-1963 25438-3-05-03-28-33 3333 Mooooo CHHATHANI A-HOPPOORNING zrI jinacandrasUri bilADA dAdAbAr3I (jodhapura) zrI maNidhArI jinacandrasUri dAdAbAr3I (dillI) HHHHHHHH Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Con / sajjana tapa pravezikA jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSaya para (DI. liT upAdhi hetu prastuta zodha prabandha) khaNDa-22 2012-13 R.J. 241 / 2007 ACHARYA SRYK PATSASURIGYANMANDIR SRIMA A N A KENDRA Koba, magar-382009 Chone :0079 -625, 23276204-0 "ssa sAramAyA zodhArthI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI nirdezaka DaoN. sAgaramala jaina jaina vizva bhAratI vizvavidyAlaya lADanUM-341306 (rAja.) A ) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSaya para (DI. liT upAdhi hetu svIkRta zodha prabandha) khaNDa-22 NANasa sasAramAyArA svapna zilpI Agama marmajJA pravartinI sajjana zrIjI ma.sA. saMyama zreSThA pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. mUrta zilpI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI (vidhi prabhA) zodha zilpI DaoN. sAgaramala jaina Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000 sajjana tapa pravezikA kRpA puMja maMgala puMja : pUjya AcArya zrI majjina kailAzasAgara sUrIzvarajI ma. sA. pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. : mAnanda puMja : Agamajyoti pravartinI mahodayA pUjyA sajjana zrIjI ma.sA. raNA puMja : pUjya guruvaryyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. tsalya puMja : gurvAjJA nimagnA pUjya priyadarzanA zrIjI ma. sA. ha puMja : dhakartrI vRSTi kAzaka pUjya divyadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya tatvadarzanA zrIjI ma. sA. pUjya samyakdarzanA zrIjI ma.sA., pUjya zubhadarzanA zrI ma.sA., pUjya muditaprajJAzrIjI ma.sA., pUjya zIlaguNAzrI ma.sA., suyogyA kanakaprabhAjI, suyogyA saMyamaprajJAjI A bhaginI maNDala : sAdhvI saumyaguNAzrI (vidhiprabhA) : DaoN. sAgaramala jaina : * prAcya vidyApITha, dupADA roDa, zAjApura - 465001 email : sagarmal.jain@gmail.com * sajjanamaNi granthamAlA prakAzana bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, pAlItANA - 36427 zrama saMskaraNa : san 2014 teyA~ : 1000 : 100.00 hayoga rAzi naH prakAzanArtha) kampoja vara seTiMga draka : vimala candra mizra, vArANasI : zambhU bhaTTAcArya, kolakAtA : Antartica Press, Kolkata ISBN : 978-81-910801-6-2 (XXII) All rights reserved by Sajjan Mani Granthmala. ... Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApti sthAna 1. zrI sajjanamaNi granthamAlA prakAzana 18. zrI jinakuzalasUri jaina dAdAvADI, bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI rodd,|| mahAvIra nagara, kempa roDa po. pAlItANA-364270 (saurASTra) po. mAlegA~va phona : 02848-253701 jilA- nAsika (mahA.) mo. 9422270223 2. zrI kAntilAlajI mukIma zrI jinaraMgasUri pauzAla, Ar3I bAMsa ||9. zrAra 19. zrI sunIlajI botharA tallA galI, 31/A, po. kolakAtA-7 TUlsa eNDa hArDaveyara, saMjaya gAMdhI cauka, sTezana roDa mo. 98300-14736 po. rAyapura (cha.ga.) 13. zrI bhAIsA sAhitya prakAzana phona : 94252-06183 M.V. Building, Ist Floor Hanuman Road, PO : VAPI 10. zrI padamacanda caudharI Dist. : Valsad-396191 (Gujrat) zivajIrAma bhavana, M.S.B. kA rAstA, mo. 98255-09596 jauharI bAjAra 4. pArzvanAtha vidyApITha po. jayapura-302003 IT.I. roDa, karauMdI vArANasI-5 (yU.pI.) mo. 9414075821, 9887390000 mo. 09450546617 11. zrI vijayarAjajI DosI 5. DaoN. sAgaramalajI jaina jinakuzala sUri dAdAbAr3I prAcya vidyApITha, dupADA roDa 89/90 goviMdappA roDa po. zAjApura-465001 (ma.pra.) basavanaguDI, po. baiMgalora (karnA.) mo. 94248-76545 mo. 093437-31869 phona : 07364-222218 saMparka sUtra 6. zrI AdinAtha jaina zvetAmbara zrI candrakumArajI muNota tIrtha, kaivalyadhAma __9331032777 po. kumhArI-490042 zrI rikhabacandajI jhAr3acUra jilA- durga (cha.ga.) 9820022641 mo. 98271-44296 zrI navInajI jhAr3acUra phona : 07821-247225 9323105863 7. zrI dharmanAtha jaina mandira zrImatI prItijI ajitajI pArakha 84, amana kovila sTrITa 8719950000 koNDI thopa, po. cennaI-79 (T.N.)| zrI jinendra baida phona : 25207936, 9835564040 044-25207875 zrI pannAcandajI dUgar3a 9831105908 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( snehArpaNa isa yuga ke Adi kartA prabhuvara ne vyavahAra-nizcaya kA jJAna diyA | karma kI anaMta zrRMkhalAoM ko tapa ke dvArA kSINa kiyA / / siddhAcala sA tIrtha manohara jinase jAnA pahacAnA jAtA / prabhu pada cihnoM kA anugamana kara avi jIva vahA~ daur3A AtA / / aise tapomArga ke saMvAhaka, yugala paramparA nivAraka, asi-masi-kRSi ke pravartaka, yugAdikartA AdinAtha dAdA ke caraNa yugaloM meM sarvAtmanA samarpita Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -*** sajjana kI hRdaya sphuraNA vartamAna meM jahA~ sAMskRtika kriyAoM kA mUlya ghaTatA jA rahA hai vahIM... Dieting, Jogging aura Exercise kI jarUrata ne bar3hAI hai tapAcAra kI mahattA rogoM kI vikasita saMkhyA ne punaH jAgRta kI saMyama aura tyAga kI mahimA bar3hatI mahaMgAI aura milAvaTa ne vardhita kI bAhya tapAcAra kI garimA yaha siddha karatA hai ki jainAcAra meM samAhita hai dUradarzitA, traikAlika prAsaMgikatA evaM sarva grAhyatA etadartha vijJAna evaM dharma ke pArasparika sambandhoM ko siddha karana yuvA varga ko sAMskRtika evaM dhArmika mArga para pravRtta karane kA eka laghu prayAsa.... **** Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika anumodana rAjasthAna jaisalamera hAla kolakAtA nivAsI samAjaratna pitA zrI pannAlAlajI - mAtu zrI ratanabAI kI amara smRti ke upalakSya meM suputra zrI rISalasiMhajI-caMcala, bahAdurasiMhajI-zAnti, rAjendrasiMhajI-gulAba kaeNvara, mahendrasiMhajI-rItA supautra gautama-vaMdanA prapautra siddhArtha, vaidikA nAhaTA parivAra Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna yoga ke gaurava puruSa zrI mahendrasiMhajI nAhaTA parivAra tana meM mana meM roma-roma meM nakha se zikhA paryanta / jina zAsana bhakti niHsRta hotI banakara sarIta ananta / / zrAvaka jIvana ke Avazyaka vividha guNoM meM eka pramukha guNa haiM zAsana smrpnn| samarpaNa kI dhUri para calakara hI vyakti uttuMga zikhara taka pahu~ca sakatA hai| gautama, tulasI, mIrA, sudAmA Adi ne isI patha ko apanAkara jIvana ko saphala evaM bhakti ko amara kara diyaa| __mUlata: jaisalamera nivAsI zrI mahendrasiMhajI nAhaTA eka aise hI saMgha samarpita kAryakartA haiN| ApakA janma IsvI san 1946 meM bhArata kI rAjadhAnI dillI meM huaa| indaura nagarI meM bI.kAma pUrNa kara Apane vyApArika kAraNoM se kolakAtA kI ora kadama bddh'aae| prAcIna pratimAoM kI nagarI jaisalamera meM mAtA-pitA ne Apako paramAtma bhakti ke saMskAroM se nvaajaa| unakI zikSAe~ Aja bhI Apa meM nakha se zikhA taka satata pravAhita ho rahI hai| sakala jaina samAja meM ApakI chavi eka sarala hRdayI, kartavya niSTha, sevAbhAvI, prabhu bhakta, zrAvakaratna ke rUpa meM vikhyAta hai| pratiSThA, dIkSA, varaghoDA Adi ke kAryakrama ho athavA cAturmAsika ArAdhanA Apa sadA agraNI rahate haiN| apane sAmarthya, samaya evaM saMpadA tInoM kA ahobhAva pUrvaka bhoga dete haiN| jinapUjA, sAmAyika, pratyAkhyAna Adi zrAvaka yogya karttavyoM kA pAlana Apa niyamita karate haiN| sAdhu-sAdhvI vaiyAvacca evaM sAdharmika bhakti hetu ApakI tatparatA anuzaMsanIya hai| kolakAtA kharataragaccha saMgha meM Apa maMtrI pada para manonIta haiN| isI prakAra Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x...sajjana tapa pravezikA bhavAnIpura rameza mitrA roDa sthita zaMkhezvara pArzvanAtha jinAlaya ke bhI Apa phAuMDezana membara haiN| jaina bhavana, jauharI sAtha, mAravAr3I sAtha, jaina kalyANa saMgha, lAyansa klaba Adi meM bhI Apa pramukha kAryakartA ke rUpa meM jur3e hue haiN| kahate haiM ki hara puruSa kI saphalatA kA zreya eka nArI ko jAtA hai| dharmapatnI rItAjI nAhaTA hama kadama banakara jIvana ke hara mor3a para ApakA sAtha nibhAtI haiN| vaha eka dharmaniSTha, sevAbhAvI zrAvikA hone ke sAtha Active samAja sevikA bhI haiN| jinadattasUri mahilA maMDala, kuzala sajjana mahilA maMDala, lAyansa klaba, jaisalamera saMgha Adi kI Apa sakriya kAryakartA haiN| ___Apa hI ke pada cihnoM kA anusaraNa karate hue suputra gautama evaM putravadhU vaMdanA dharma kArya meM sadA pravRtta rahate haiM tathA Apa donoM ko hara prakAra kI pArivArika evaM vyAvasAyika jimmedAriyoM se nizcita rakhate haiN| yaha Apa hI ke saMskAroM kA pariNAma hai ki Apake pote-potI dhruva evaM vedikA Aja ke Modern samAja meM bhI jinapUjA Adi niyamita karate haiN| pUjyA guruvaryA zaziprabhAjI ma.sA. ke baMgAla pravAsa ke daurAna Apane apanI sevAe~ hara samaya pradAna kii| adhyayanaratA sAdhvI saumyagaNAjI ko bhI suvidhAnusAra saMbhAlate evaM protsAhita karate rahate haiN| Aja unakI bRhada zodhamAlA ke prakAzana meM eka abhinna motI ke rUpa meM Apa bhI jur3e haiM etadartha sajjanamaNi granthamAlA ApakI AbhArI hai| Apa isI taraha jina zAsana ke prati sajaga evaM samarpita raheM tathA apanI vAtsalya sudhA se zrIsaMgha ko AplAvita karate raheM yahI antara kaamnaa| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana bhAratIya vAMgamaya RSi-maharSiyoM dvArA racita lakSAdhika granthoM se zobhAyamAna hai| pratyeka grantha apane Apa meM aneka navIna viSaya evaM navya unmeSa lie hue haiN| hara grantha anekazaH prAkRtika, AdhyAtmika evaM vyAvahArika rahasyoM se paripUrNa hai| ina zAstrIya viSayoM meM eka mahattvapUrNa pakSa hai vidhi-vidhaan| hamAre AcAra-pakSa ko sudRr3ha banAne evaM use eka samyaka dizA dene kA kArya vidhi-vidhAna hI karate haiN| vidhividhAna sAMsArika kriyA-anuSThAnoM ko sampanna karane kA mArga digdarzita karate haiN| jaina dharma yadyapi nivRttimArgI hai jabaki vidhi-vidhAna yA kriyAanuSThAna pravRtti ke sUcaka haiM paraMtu yathArthataH jaina dharma meM vidhi-vidhAnI kA guMphana nivRtti mArga para agrasara hone ke lie hI huA hai| Agama yuga se hI isa viSayaka carcA aneka granthoM meM prApta hotI hai| jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA vartamAna vidhi-vidhAnoM kA pRSThAdhAra hai| sAdhvI saumyaguNAjI ne isa graMtha ke aneka rahasyoM ko udghATita kiyA hai| sAdhvI saumyAjI jaina saMgha kA jAjvalyamAna sitArA hai| unakI jJAna AbhA se mAtra jinazAsana hI nahIM apitu samasta Arya paramparAe~ zobhita hI rahI haiN| sampUrNa vizva unake dvArA prakaTa kie gae jJAna dIpa se prakAzita ho rahA hai| inheM dekhakara pravartinI zrI sajana zrIjI ma.sA. kI sahaja smRti A jAtI hai| saumyAjI unhIM ke nakze kadama para calakara aneka nae AyAma zruta saMvardhana hetu prastuta kara rahI hai| sAdhvIjI ne vidhi-vidhAnoM para bahupakSIya zIdha karake usake vividha AyAmI ko prastuta kiyA hai| isa zodha kArya ko 23 pustakoM ke rUpa meM prastuta kara unhIMne jaina vidhi-vidhAnoM ke samagra pakSI ko jana sAmAnya ke lie sahaja jJAtavya banAyA hai| jijJAsu varga isake mAdhyama se mana meM udvelita vividha zaMkAauM Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xii...sajjana tapa pravezikA kA samAdhAna kara paaegaa| sAdhvIjI isI prakAra zruta ratnAkara ke amUlya mautiyoM kI khoja kara jJAna rAzi ko samRddha karatI rahe evaM apane jJAnAlIka se sakala saMgha ko rozana kareM yahI zubhAzaMsA... AcArya kailAsa sAgara sari __ nAkoDA tIrtha viduSI sAdhvI zrI saumyaguNAzrIjI ne vidhi vidhAna sambandhI viSayoM para zodha-prabandha likha kara DI.liT upAdhi prApta karake eka kIrtimAna sthApita kiyA hai| saumyAjI ne pUrva meM vidhimArgaprapA kA hindI anuvAda karake eka guruttara kArya saMpAdita kiyA thaa| usa kSetra meM hue apane viziSTa anubhavoM ko Age bar3hAte hue usI viSaya ko apane zodha kArya hetu svIkRta kiyA tathA datta-citta se puruSArtha kara vidhi-viSayaka gahanatA se paripUrNa grantharAja kA jo Alekhana kiyA hai, vaha prazaMsanIya hai| hara gaccha kI apanI eka anUThI vidhi-prakriyA hai, jo mUlataH Agama, TIkA aura kramazaH paramparA se saMcAlita hotI hai| kharataragaccha ke apane viziSTa vidhi vidhAna haiM... maryAdAe~ haiM... kriyAe~ haiN...| hara kAla meM jainAcAryoM ne sAdhvAcAra kI zuddhatA ko akSuNNa banAye rakhane kA bhagIratha prayAsa kiyA hai| vidhimArgaprapA, AcAra dinakara, samAcArI zataka, praznottara catvAriMzata zataka, sAdhu vidhi prakAza, jinavallabhasUri samAcArI, jinapatisUri samAcArI, SaDAvazyaka bAlAvabodha Adi aneka grantha unake puruSArtha ko prakaTa kara rahe haiN| - sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne vidhi vidhAna saMbaMdhI bRhad itihAsa kI divya jhAMkI ke darzana karAte hue gRhastha-zrAvaka ke solaha saMskAra, vratagrahaNa vidhi, dIkSA vidhi, muni kI dinacaryA, AhAra saMhitA, yogIdahana vidhi, padArohaNa vidhi, Agama adhyayana vidhi, tapa sAdhanA vidhi, prAyazcitta vidhi, pUjA vidhi, pratikramaNa vidhi, pratiSThA vidhi, mudrAyoga Adi vibhinna viSayoM para apanA ciMtana-vizleSaNa janavallAbharika aneka rAjya vidhi vidha Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xiii prastuta kara ina sabhI vidhi vidhAnoM kI maulikatA aura sArthakatA kI Adhunika pariprekSya meM ujAgara karane kA anUThA prayAsa kiyA hai| vizeSa rUpa se madrAyoga kI cikitsA ke kSetra meM jaina, bauddha aura hindu paramparAoM kA vizleSaNa karake mudrAoM kI viziSTatA ko ujAgara kiyA hai| nizcita hI inakA yaha anUThA puruSArtha abhinaMdanIya hai| maiM kAmanA karatA hU~ ki saMzodhana-vizleSaNa ke kSetra meM ve khUba Age bar3heM aura apane gaccha evaM guru ke nAma ko rozana karate hue U~cAIyoM ke naye sopAnoM kA ArohaNa kreN| upAdhyAya zrI maNiprabhasAgara mujhe yaha jAnakara prasannatA huI hai ki viduSI sAdhvI DaoN. saumyaguNA zrIjI ne DaoN. zrI sAgaramalajI jaina ke nirdezana meM jaina vidhi-vidhAnI kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' isa viSaya para 23 khaNDoM meM bRhadastarIya zodha kArya (DI.liT) kiyA hai| isa zodha prabandha meM paraMparAgata AcAra Adi aneka viSayoM kA prAmANika paricaya dene kA suMdara prayAsa kiyA gayA hai| jaina paramparA meM kriyA-vidhi Adi dhArmika anuSThAna karma kSaya ke hetu se mokSa ko lakSya meM rakhakara kie jAte haiN| sAdhvIzrI ne yoga mudrAauM kA mAnasika, zArIrika, manovaijJAnika evaM AdhyAtmika dRSTi se kyA lAbha hotA hai? isakA ullekha bhI bahuta acchI taraha se kiyA hai| sAdhvI saumyaguNAjI ne niHsaMdeha ciMtana kI gaharAI meM jAkara isa zodha prabandha kI racanA kI hai, jo abhinaMdana ke yogya hai| mujhe AzA hai ki vidvada gaNa isa zodha prabandha kA suMdara lAbha utthaayeNge| mairI sAdhvIjI ke prati zubhakAmanA hai ki zruta sAdhanA meM aura abhivRddhi prApta kreN| AcArya padmasAgara sari Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiv...sajjana tapa pravezikA vinayAdyaneka guNagaNa garImAyamAnA viduSI sAdhvI zrI zaziprabhA zrIjI evaM saumyaguNA zrIjI Adi saparivAra sAdara anuvandanA sukhazAtA ke sAtha / Apa zAtA meM hoNge| ApakI saMyama yAtrA ke sAtha jJAna yAtrA avirata cala rahI hogii| Apa jaina vidhi vidhAnoM ke viSaya meM zodha prabaMdha likha rahe haiM yaha jAnakara prasannatA huii| jJAna kA mArga anaMta hai| isameM jJAniyoM ke tAtparyArtha ke sAtha prAmANikatA pUrNa vyavahAra honA Avazyaka rhegaa| Apa isa kArya meM suMdara kArya karake jJAnopAsanA dvArA svazreya prApta kareM aisI zAsana deva se prArthanA hai| mahattarA zramaNIvaryA zrI zaziprabhAzrI jI yoga anuvaMdanA ! AcArya rAjazekhara sUri bhadrAvatI tIrtha Apake dvArA preSita patra prApta huaa| isI ke sAtha 'zodha prabandha sAra' ko dekhakara jJAta huA ki ApakI ziSyA sAdhvI saumyaguNA zrI dvArA kiyA gayA bRhadastarIya zodha kArya jaina samAja evaM zramaNazramaNI varga hetu upayogI jAnakArI kA kAraNa bnegaa| ApakA prayAsa sarAhanIya hai| zruta bhakti evaM jJAnArAdhanA svapara ke Atma kalyANa kA kAraNa bane yahI zubhAzIrvAda / AcArya ratnAkarasUri jo kara rahe sva-para upakAra antarhRdaya se unako amRta udgAra mAnava jIvana kA prAsAda vividhatA kI bahuvidha pRSTha bhUmiyoM para AdhRta hai| yaha na to sarala sIdhA rAjamArga (Straight like highway) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xv hai na parvata kA sIdhA car3hAva (ascent) na ghATI kA utAra (descent) hai apitu yaha sAgara kI lahara (sea-wave) ke samAna gatizIla aura utAracar3hAva se yukta hai| usake jIvana kI gati sadaiva eka jaisI nahIM rhtii| kabhI car3hAva (Ups) Ate haiM to kabhI utAra (Downs) aura kabhI koI avarodha (Speed Breaker) A jAtA hai to kabhI koI (trun) bhI A jAtA hai| kucha avarodha aura mIr3a to itane khataranAka (sharp) aura prabala hote haiM ki mAnava kI gati-pragati aura sanmati lar3akhar3A jAtI hai, ruka jAtI hai ina badalatI huI paristhitiyoM ke sAtha anukUla samAyojana sthApita karane ke lie jaina darzana ke Apta manISiyoM ne pramukhataH dI prakAra ke vidhi-vidhAnoM kA ullekha kiyA hai- 1. bAhya vidhi-vidhAna 2. Antarika vidhi-vidhaan| bAhya vidhi-vidhAna ke mukhyataH cAra bheda haiM- 1. jAtIya vidhi-vidhAna 2. sAmAjika vidhi-vidhAna 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna 4. dhArmika vidhividhaan| ___1. jAtIya vidhi-vidhAna- jAti kI samutkarSatA ke lie apanIapanI jAti meM eka mukhiyA yA pramukha hotA hai jisake Adeza kI svIkAra karanA pratyeka sadasya ke lie anivArya hai| mukhiyA naitika jIvana ke vikAsa hetu ucita-anucita vidhi-vidhAna nirdhArita karatA hai| una vidhi-vidhAnoM kA pAlana karanA hI naitika cetanA kA mAnadaNDa mAnA jAtA hai| 2. sAmAjika vidhi-vidhAna- naitika jIvana ko jIvaMta banAe rakhane ke lie samAja anekAneka AcAra saMhitA kA nirdhAraNa karatA hai| samAja dvArA nirdhArita kartavyoM kI AcAra saMhitA ko jyoM kA tyoM cupacApa svIkAra kara lenA hI naitika pratimAna hai| samAja meM pIr3hiyoM se cale Ane vAle saJjana puruSoM kA acchA AcaraNa yA vyavahAra samAja kA vidhi-vidhAna kahalAtA hai| jI ina vidhi-vidhAnoM kA AcaraNa karatA hai, vaha puruSa satpuruSa banane kI pAtratA kA vikAsa karatA hai| 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna-anaitikatA-anAcAra jaisI hIna pravRttiyoM se mukta karavAne hetu rAja sattA ke dvArA anekavidha vidhi-vidhAna banAe Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi...sajjana tapa pravezikA jAte haiN| ina vidhi-vidhAnoM ke antargata 'yaha karanA ucita hai' athavA 'yaha karanA cAhie' Adi tathyoM kA nirUpaNa rahatA hai| rAja sattA dvArA Adezita vidhi-vidhAna kA pAlana Avazyaka hI nahIM anivArya bhI hai| ina niyamoM kA pAlana karane se cetanA azubha pravRttiyoM se alaga rahatI hai| 4. dhArmika vidhi-vidhAna- isameM Apta puruSoM ke Adeza-nirdeza, vidhi-niSedha, kartavya-akartavya nirdhArita rahate haiN| jaina darzana meM 66ANAe dhammI" kahakara ise spaSTa kiyA gayA hai| jainAgamoM meM sAdhaka ke lie jI vidhi-vidhAna yA AcAra nizcita kie gaye haiM, yadi unakA pAlana nahIM kiyA jAtA hai to Apta ke anusAra yaha karma anaitikatA kI koTi meM AtA hai| dhArmika vidhi-vidhAna jI arhat AdezAnusAra hai usakA dharmAcaraNa karatA huA vIra sAdhaka akRtIbhaya ho jAtA hai arthAta vaha kisI bhI prANI ko bhaya utpanna ho, vaisA vyavahAra nahIM krtaa| yahI sadvyavahAra dharma hai tathA yahI hamAre karmoM ke naitika mUlyAMkana kI kasauTI hai| tIrthaMkarIpadiSTa vidhi-niSedha mUlaka vidhAnoM ko naitikatA evaM anaitikatA kA mAnadaNDa mAnA gayA hai| laukika eSaNAoM se vimukta, arahanta pravAha meM vilIna; apramatta svAdhyAya rasikA sAdhvI ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vAGamaya kI anamIla kRti kharataragacchAcArya zrI jinaprabhasUri dvArA viracita vidhimArgaprapA maiM gumphita jAjvalyamAna viSayoM para apanI tIkSNa prajJA se jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana ko mukhyataH cAra bhAga ( 23 khaNDauM) meM vargIkRta karane kA atulanIya kArya kiyA hai| zodha grantha ke anuzIlana se yaha spaSTataH hI jAtA hai ki sAdhvI saumyaguNA zrIjI ne cetanA ke UjIkaraNa hetu prastuta zodha grantha meM jina AjJA kA nirUpaNa kisI paramparA ke dAyare se nahIM prajJA kI kasauTI para kasa kara kiyA hai| prastuta kRti kI sabase mahatvapUrNa vizeSatA yaha hai ki hara pakti prajJA ke Aloka se jagamagA rahI hai| buddhivAda ke isa yuga meM vidhi-vidhAna kI eka navya-bhavya svarUpa pradAna karane kA sundara, samIcIna, samucita prayAsa kiyA gayA hai| Atma Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xvii pipAsuoM ke lie evaM anusandhitsuoM ke lie yaha zruta nidhi Atma sammAnArjana, bhAva pariSkAra aura Antarika aujjvalya kI niSyatti meM sahAyaka siddha hogii| alpa samayAvadhi meM sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne jisa pramANikatA evaM dArzanikatA se jina vacanoM ko paramparA ke Agraha se rikta tathA sAmpradAyika mAnyatAoM ke durAgraha se mukta rakhakara sarvagrAhI zruta kA niSpAdana jaina vAGmaya ke kSitija para navya nakSatra ke rUpa meM kiyA hai| Apa zruta sAbhiruci meM nirantara pravahamAna banakara apane nirNaya, vizuddha vicAra evaM nirmala prajJA ke dvArA sadaiva sarala, sarasa aura sugama abhinava jJAna razmiyoM ko prakAzita karatI rheN| yahI antaHkaraNa AzIrvAda saha anekazaH anumodanA... abhinNdn| jinamahodaya sAgara sUri caraNaraja muni pIyUSa sAgara jaina vidhi kI anamola nidhi yaha jAnakara atyanta prasannatA hai ki sAdhvI DaoN. saumyaguNA zrIjI ma.sA. dvArA jaina-vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana" isa viSaya para suvistRta zodha prabandha sampAdita kiyA gayA hai| vastutaH kisI bhI kArya yA vyavasthA ke saphala niSpAdana meM vidhi (Procedure) kA apratima mahattva hai| prAcIna kAlIna saMskRtiyA~ cAhe vaha vaidika hI yA zramaNa, isase achUtI nahIM rhii| zramaNa saMskRti meM agragaNya hai-jaina sNskRti| isameM vihita vividha vidhi-vidhAna vaiyaktika, sAmAjika, Arthika, dhArmika evaM adhyAtmika jIvana ke vikAsa meM apanI mahatI bhUmikA adA karate haiN| isI tathya ko pratipAdita karatA hai prastuta shodh-prbndh| isa zodha prabandha kI prakAzana velA meM hama sAdhvIzrI ke kaThina prayatna kI Atmika anumodanA karate haiN| niHsaMdeha, jaina vidhi kI isa anamola nidhi se zrAvaka-zrAvikA, zramaNa-zramaNI, vidvAna-vicAraka sabhI lAbhAnvita hoNge| yaha vizvAsa karate haiM ki vartamAna yuvA pIr3hI ke lie Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xviii...sajjana tapa pravezikA bhI yaha kRti ati prAsaMgika hogI, kyoMki isake mAdhyama se unheM AcAra-paddhati yAni vidhi-vidhAnoM kA vaijJAnika pakSa bhI jJAta hogA aura vaha adhika AcAra niSTha bana skegii| sAdhvIzrI isI prakAra jinazAsana kI sevA meM samarpita rahakara svapara vikAsa meM upayogI baneM, yahI mNglkaamnaa| muni mahendrasAgara 1.2.13 bhadrAvatI viduSI AryA ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vidhi vidhAnoM para vividha pakSIya bRhada zIdha kArya saMpanna kiyA hai| cAra bhAgoM meM vibhAjita evaM 23 ravaNDoM meM vargIkRta yaha vizAla kArya niHsaMdeha anumodanIya, prazaMsanIya evaM abhinaMdanIya hai| zAsana deva se prArthanA hai ki unakI bauddhika kSamatA meM dina dUgunI rAta caugunI vRddhi ho| jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama jJAna guNa kI vRddhi ke sAtha Atma jJAna prApti meM sahAyaka bneN| yaha zodha grantha jJAna pipAsuoM kI pipAsA ko zAnta kare, yahI manohara abhilaassaa| mahattarA manohara zrI caraNaraja pravartinI kIrtiprabhA zrIjI dUdha ko dahI meM parivartita karanA sarala hai| jAmana DAlie aura dahI taiyAra ho jAtA hai| kintu, dahI se makkhana nikAlanA __ kaThina hai| isake lie dahI ko mathanA par3atA hai| taba kahIM jAkara makravana prApta hotA hai| isI prakAra adhyayana eka apekSA se sarala hai, kintu Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xix tulanAtmaka adhyayana kaThina hai| isake lie kaI zAstrI ko mathanA par3atA hai| sAdhvI saumyaguNA zrI ne jaina vidhi-vidhAnoM para racita sAhitya _ kA maMthana karake eka suMdara ciMtana prastuta karane kA jI prayAsa kiyA hai vaha atyaMta anumodanIya evaM _prazaMsanIya hai| zubhakAmanA vyakta karatI hU~ ki yaha zAstramaMthana aneka sAdhakoM ke karmabaMdhana tor3ane meM sahAyaka bne| sAdhvI saMvaiganidhi suzrAvaka zrI kAntilAlajI mukIma dvArA zodha prabaMdha sAra saMprApta huaa| viduSI sAdhvI zrI saumyaguNAjI ke zodhasAra grantha ko dekhakara hI kalpanA hone lagI ki zodha grantha kitanA virATkAya hogaa| varSoM ke athaka parizrama evaM satata ruci pUrvaka kie gae kArya kA yaha suphala hai| vaiduSya saha vizAlatA isa zodha grantha kI vizeSatA hai| hamArI hArdika zubhakAmanA hai ki jIvana ke pratyeka kSetra meM unakA bahumuvI vikAsa ho! jinazAsana ke gagana meM unakI pratibhA, pavitratA evaM puNya kA divyanAda hii| kiM bahanA! sAdhvI maNiprabhA zrI bhadrAvatI tIrtha Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarnAda manuSya jIvana kI vividha sAdhanAoM meM tapa kA atyaMta mahattva hai| dehadhArI prANiyoM meM tapa kI sAdhanA kevala manuSya hI kara sakatA hai kyoMki vaha zubha karma karane meM svatantra hai tathA usakI prAkRtika evaM AdhyAtmika kSamatA bhI usa stara kI hai jabaki anya gati ke jIvoM ko na to usa taraha kA vAtAvaraNa prApta hotA hai aura na hI vaisI zArIrika kSamatA evaM samajha zakti hotI hai| Aja kA vyakti cArvAka darzana kA siddhAnta- yAvat jIveta sukhaM jIveta, RNaM kRtvA ghRtaM pIbeta, bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutH| arthAta jaba taka jIyo sukha se jIyo, RNa lekara bhI ghI pIo, eka dina yaha zarIra rAkha ke samAna ho jAegA, isa bhrAmaka mAnyatA se grasta hai| tapazcaraNa zarIra, mana evaM AtmA tInoM ke lie anivArya hai| vartamAna vijJAna niroga zarIra ke lie tapazcaryA ko Avazyaka mAnatA hai| garama pAnI, ubalI huI sabjI, zakkara, namaka, ghI Adi para niyaMtraNa DaoNkTaroM ke anusAra Avazyaka hai aura yahI tathya hamAre pUrvAcAryoM evaM gItArtha guruoM ne kahe haiM parantu Aja vijJAna aura DaoNkTara hI hamAre lie bhagavAna tulya haiN| yadi koI jinavANI ke prati zraddhA evaM vizvAsa rakhate hue tadanusAra AcaraNa karane lage to use DaoNkTaroM ke pAsa jAne kI AvazyakatA sAmAnyatayA nahIM pdd'egii| isa paMcama Are meM to tapa sAdhanA bhAva zuddhi kA bhI zreSTha upAya hai| isalie hameM choTe-bar3e vividha tapoM kA AcaraNa karate hue satata karma nirjarA karate rahanA caahie| ___ viduSI AryA saumyaguNAjI ne isa pustikA meM bhagavAna AdinAtha ke yuga se lekara aba taka prApta samagra tapoM kA prAmANika varNana prastuta kiyA hai aura isa viSaya meM lagabhaga yaha prathama zodha kArya hai| isa taraha kA adbhuta kArya kahIM bhI upalabdha ho, aisA par3hane meM nahIM AyA hai| isameM tapa vidhiyoM ke sAtha-sAtha tapoM kA vargIkaraNa, tapa sAraNI, tapa uddezya Adi kA hRdayasparzI varNana kiyA gayA hai| isa kAraNa sAmAnya varga ke lie bhI yaha pustaka sadaiva upayogI siddha hogii| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xxi sAdhvIjI ke athaka parizrama evaM guru samarpaNa kA hI prabhAva hai ki vaha anachue viSayoM para kArya meM saphalatA prApta kara rahI haiN| vaise bhI saumyAjI kA prArambha se hI adhyayana-adhyApana ke prati Antarika utsAha rahA hai aura vaha jJAna yoga ko sAdhu jIvana kI saphalatA kA mukhya AdhAra mAnatI haiN| yahI vajaha hai ki Aja 30 varSa ke dIkSA paryAya meM bhI lokaiSaNA evaM loka paricaya kI bhAvanA se ___maiM unake lie maMgala kAmanA karatI hU~ ki ve guruvaryA zrI ke padacinhoM kA isI taraha anukaraNa karate hue zAsana premiyoM ko gUr3ha rahasyoM evaM aspaSTa tathyoM se Alokita karatI rheN| maMgalaprArthI AryA zaziprabhA zrI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA guru pravartinI sajjana zrIjI ma.sA. eka paricaya rajatAbha rajakaNoM se raMjita rAjasthAna asaMkhya kIrti gAthAoM kA vaha razmi puMja hai jisane apanI AbhA ke dvArA saMpUrNa dharA ko dedIpyamAna kiyA hai| itihAsa ke pannoM meM jisakI pAvana pANDulipiyA~ aMkita hai aise raMgIle rAjasthAna kA vizruta nagara hai jypur| isa jauhariyoM kI nagarI ne aneka divya ratna isa vasadhA ko arpita kie| unhIM meM se kohinUra banakara jaina saMgha kI AbhA ko dIpta karane vAlA nAma hai- pUjyA pravartinI sajjana zrIjI m.saa.| ApazrI isa kaliyuga meM satayuga kA bodha karAne vAlI sahaja sAdhikA thii| caturtha Are kA divya avatAra thii| jayapura kI puNya dharA se ApakA vizeSa sambandha rahA hai| Apake jIvana kI adhikAMza mahattvapUrNa ghaTanAe~ jaise- janma, vivAha, dIkSA, deha vilaya Adi isI vasudhA kI sAkSI meM ghaTita hue| __ApakA jIvana prAkRtika saMyogoM kA anupama udAharaNa thaa| jaina paramparA ke terApaMthI AmnAya meM ApakA janma, sthAnakavAsI paramparA meM vivAha evaM mandiramArgI kharatara paramparA meM pravrajyA sampanna huii| Apake jIvana kA yahI triveNI saMgama ratnatraya kI sAdhanA ke rUpa meM jIvanta huaa| ApakA janma vaizAkhI buddha pUrNimA ke parva divasa ke dina huaa| Apa unhIM ke samAna tattvavettA, adhyAtma yogI, prajJAzIla sAdhaka thii| sajjanatA, madhuratA, saralatA, sahajatA, saMvedanazIlatA, paraduHkhakAtaratA Adi guNa to Apa meM janmata: parilakSita hote the| isI kAraNa ApakA nAma sajjana rakhA gayA aura yahI nAma dIkSA ke bAda bhI pravartita rhaa| ___ saMyama grahaNa hetu dIrgha saMgharSa karane ke bAvajUda bhI Apane vinaya, mRdutA, sAhasa evaM manobala Digane nahIM diyaa| antata: 35 varSa kI Ayu meM pUjyA pravartinI jJAna zrIjI ma.sA. ke caraNoM meM bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kii| dIvAna parivAra ke rAjazAhI ThATha meM rahane ke bAda bhI saMyamI jIvana kA hara choTA-bar3A kArya Apa atyaMta sahajatA pUrvaka karatI thii| choTe-bar3e sabhI kI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xxiii sevA hetu sadaiva tatpara rahatI thii| ApakA jIvana sadguNoM se yukta vidvattA kI divya mAlA thaa| Apa meM vidyamAna guNa zAstra kI nimna paMktiyoM ko caritArtha karate the zIlaM parahitAsakti, ranutsekaH kSamA dhRtiH / alobhazceti vidyAyAH, paripAkojjvalaM phalaH / / arthAta zIla, paropakAra, vinaya, kSamA, dhairya, nirlobhatA Adi vidyA kI pUrNatA ke ujjvala phala haiN| ahiMsA, tapa sAdhanA, satyaniSThA, gambhIratA, vinamratA evaM vidvAnoM ke prati asIma zraddhA unakI vidvattA kI paridhi meM zAmila the| ve kevala pustakeM par3hakara nahIM apitu unheM AcaraNa meM utAra kara mahAna banI thii| Apako zabda aura svara kI sAdhanA kA guNa bhI sahaja upalabdha thaa| dIkSA aMgIkAra karane ke pazcAta Apa 20 varSoM taka guru evaM guru bhaginiyoM kI sevA meM jayapura rhii| tadanantara kalyANaka bhUmiyoM kI sparzanA hetu pUrvI evaM uttarI bhArata kI padayAtrA kii| ApazrI ne 65 varSa kI Ayu aura usameM bhI jyeSTha mahIne kI bhayaMkara garmI meM siddhAcala tIrtha kI navvANu yAtrA kara eka nayA kIrtimAna sthApita kiyaa| rAjasthAna, gujarAta, uttara pradeza, baMgAla, bihAra Adi kSetroM meM dharma kI saritA pravAhita karate hue bhI Apa sadaiva jJAnadAna evaM jJAnapAna meM saMlagna rahatI thii| isI kAraNa loka paricaya, lokaiSaNA, lokAzaMsA Adi se atyaMta dUra rahI / ApazrI prakhara vaktA, zreSTha sAhitya sarjikA, tattva ciMtikA, Azu kavayitrI evaM bahubhASAvida thii| vidvadavarga meM Apa sarvottama sthAna rakhatI thii| hindI, gujarAtI, mAravAr3I, saMskRta, prAkRta, aMgrejI, urdU, paMjAbI Adi aneka bhASAoM para ApakA sarvAdhikAra thaa| jaina darzana ke pratyeka viSaya kA Apako marmasparzI jJAna thaa| Apa jyotiSa, vyAkaraNa, alaMkAra, sAhitya, itihAsa, zakuna zAstra, yoga Adi viSayoM kI bhI parama vettA thii| upalabdha sahasra racanAe~ tathA anuvAdita sampAdita evaM likhita sAhitya ApakI kavitva zakti aura vilakSaNa prajJA ko prakaTa karate haiN| prabhu darzana meM tanmayatA, pratipala Atma ramaNatA, svAdhyAya magnatA, adhyAtma lInatA, nispRhatA, apramattatA, pUjyoM ke prati laghutA evaM choToM ke prati mRdutA Adi guNa ApazrI meM bejor3a the| haThavAda, Agraha, tarka-vitarka, Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiv...sajjana tapa pravezikA ahaMkAra, svArtha bhAvanA kA Apa meM lavaleza bhI nahIM thaa| sabhI ke prati samAna sneha evaM mRda vyavahAra, nirapekSatA evaM aMtaraMga viraktatA ke kAraNa Apa sarvajana priya aura AdaraNIya thii| ___ApakI guNa garimA se prabhAvita hokara gurujanoM evaM vidvAnoM dvArA Apako Agama jyoti, zAstra marmajJA, Azu kavayitrI, adhyAtma yoginI Adi sArthaka padoM se alaMkRta kiyA gyaa| vahIM sakala zrI saMgha dvArA Apako sAdhvI samudAya meM sarvocca pravarttinI pada se bhI vibhUSita kiyA gyaa| ApazrI ke udAtta vyaktitva evaM karmazIla kartRtva se prabhAvita hajAroM zraddhAluoM kI AsthA ko 'zramaNI' abhinandana grantha ke rUpa meM lokArpita kiyA gyaa| kharataragaccha paramparA meM aba taka Apa hI eka mAtra aisI sAdhvI haiM jina para abhinandana grantha likhA gayA hai| Apa meM samasta gaNa carama sImA para parilakSita hote the| koI sadguNa aisA nahIM thA jisake darzana Apa meM nahIM hote ho| jisane Apako dekhA vaha ApakA hI hokara raha gyaa| __Apake nirapekSa, nispRha evaM nirAsakta jIvana kI pUrNatA jaina evaM jainetara donoM paramparAoM meM mAnya, zAzvata ArAdhanA tithi 'mauna ekAdazI' parva ke dina huii| isa pAvana tithi ke dina Apane deha kA tyAga kara sadA ke lie mauna dhAraNa kara liyaa| Apake isa samAdhimaraNa ko zreSTha maraNa ke rUpa meM siddha karate hue upAdhyAya maNiprabha sAgarajI ma.sA. ne likhA hai mahimA terI kyA gAye hama, dina kaisA svIkAra kiyaa| mauna gyArasa mAlA japate, mauna sarvathA dhAra liyA guruvaryA tuma amara rahogI, sAdhaka kabhI na marate haiM / / Aja parama pUjyA saMgharatnA zaziprabhA zrIjI ma.sA. Apake maMDala kA samyaka saMcAlana kara rahI haiN| yadyapi ApakA vicaraNa kSetra alpa rahA paraMtu Aja ApakA nAma digdiganta vyApta hai| Apake nAma smaraNa mAtra se hI hara prakAra kI Tension evaM vipadAe~ dUra ho jAtI hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA guru pUjya zaziprabhA zrIjI ma.sA. eka paricaya 'dhoroM kI dharatI' ke nAma se vikhyAta rAjasthAna agaNita yazogAthAoM kA udbhava sthala hai| isa bahuratnA vasuMdharA para anekaza: vIra yoddhAoM, paramAtma bhaktoM evaM RSi-maharSiyoM kA janma huA hai| isI raMga-raMgIle rAjasthAna kI parama puNyavaMtI sAdhanA bhUmi hai zrI phlaudii| nayana ramya jinAlaya, dAdAbAr3iyoM evaM svAdhyAya guMja se zobhAyamAna upAzraya isakI aitihAsika dharma samRddhi evaM zAsana samarpaNa ke prabala pratIka haiN| isa mAtRbhUmi ne apane urvarA se kaI amUlya ratna jinazAsana kI sevA meM arpita kie haiN| cAhe phira vaha sAdhu-sAdhvI ke rUpa meM ho yA zrAvaka-zrAvikA ke rUpa meN| vi.saM. 2001 kI bhAdrakRSNA amAvasyA ko dharmaniSTha dAnavIra tArAcaMdajI evaM sarala svabhAvI bAlAdevI golechA ke gRhAMgaNa meM eka bAlikA kI kilakAriyAM gUMja rahI thii| amAvasyA ke dina udita huI yaha kiraNa bhaviSya meM jinazAsana kI anupama kiraNa banakara camakegI yaha kauna jAnatA thA? kahate haiM sajjanoM ke samparka meM Ane se durjana bhI sajjana bana jAte haiM taba samyakadRSTi jIva to ni:sandeha sajjana kA saMga milane para svayameva hI mahAnatA ko prApta kara lete haiN| kiraNa meM tapa tyAga aura vairAgya ke bhAva janmajAta the| idhara pArivArika saMskAroM ne use adhika uphAna diyaa| pUrvopArjita satsaMskAroM kA jAgaraNa huA aura vaha bhuA mahArAja upayoga zrIjI ke patha para agrasara huii| apane bAla mana evaM komala tana ko guru caraNoM meM samarpita kara 14 varSa kI alpAyu meM hI kiraNa eka tejasvI sUrya razmi se zItala zazi ke rUpa meM pravartita ho gii| AcArya zrI kavIndra sAgara sUrIzvarajI ma.sA. kI nizrA meM marUdhara jyoti maNiprabhA zrIjI evaM ApakI bar3I dIkSA eka sAtha sampanna huii| __ise puNya saMyoga kaheM yA guru kRpA kI phalazruti? Apane 32 varSa ke guru sAnnidhya kAla meM mAtra eka cAturmAsa guruvaryAzrI se alaga kiyA aura vaha bhI pUjyA pravartinI vicakSaNa zrIjI ma.sA. kI AjJA se| 32 varSa kI sAnnidhyatA meM Apa kula 32 mahIne bhI guru sevA se vaMcita nahIM rhii| Apake jIvana kI yaha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvi...sajjana tapa pravezikA vizeSatA pUjyavaroM ke prati sarvAtmanA samarpaNa, agAdha sevA bhAva evaM gurukula vAsa ke mahattva ko iMgita karatI hai| ApazrI saralatA, sahajatA, sahanazIlatA, sahRdayatA, vinamratA, sahiSNutA, dIrghadarzitA Adi aneka divya guNoM kI puMja haiN| saMyama pAlana ke prati ApakI niSThA evaM manobala kI dRr3hatA yaha Apake jina zAsana samarpaNa kI sUcaka hai| ApakA nizchala, niSkapaTa, nirdambha vyaktitva janamAnasa meM ApakI chavi ko cirasthApita karatA hai| ApazrI kA bAhya AcAra jitanA anumodanIya hai, AMtarika bhAvoM kI nirmalatA bhI utanI hI anuzaMsanIya hai| ApakI isI guNavattA ne kaI patha bhraSToM ko bhI dharmAbhimukha kiyA hai| ApakA vyavahAra hara varga ke evaM hara umra ke vyaktiyoM ke sAtha eka samAna rahatA hai| isI kAraNa Apa AbAla vRddha sabhI meM samAdRta haiN| hara koI binA kisI saMkoca yA hicaka ke Apake samakSa apane manobhAva abhivyakta kara sakatA hai| zAstroM meM kahA gayA hai 'santa hRdaya navanIta samAnA'- ApakA hRdaya dUsaroM ke lie makkhana ke samAna komala aura sahiSNu hai| vahIM isake viparIta Apa svayaM ke lie vajra se bhI adhika kaThora haiN| ApazrI apane niyamoM ke prati atyanta dRr3ha evaM atula manobalI haiN| Aja jIvana ke lagabhaga sattara basaMta pAra karane ke bAda bhI Apa yuvAoM ke samAna apramatta, sphurtimAna evaM utsAhI rahatI haiN| vihAra meM ApazrI kI gati samasta sAdhvI maMDala se adhika hotI hai| ___ AhAra Adi zArIrika AvazyakatAoM ko Apane alpAyu se hI sImita evaM niyaMtrita kara rakhA hai| nitya ekAzanA, purimaDDha pratyAkhyAna Adi ke prati Apa atyaMta custa haiN| jisa prakAra siMha apane zatruoM para vijaya prApta karane hetu pUrNata: saceta evaM tatpara rahatA hai vaise hI ApazrI viSaya-kaSAya rUpI zatruoM kA damana karane meM satata jAgarUka rahatI haiN| viSaya vardhaka adhikAMza vigaya jaisemiThAI, kar3hAI, dahI Adi kA Apake sarvathA tyAga hai| __ApazrI Agama, dharma darzana, saMskRta, prAkRta, gujarAtI Adi vividha viSayoM kI jJAtA evaM unakI adhikAriNI hai| vyAvahArika stara para bhI Apane ema.e. ke samakakSa darzanAcArya kI parIkSA uttIrNa kI hai| adhyayana ke saMskAra Apako guru paramparA se vaMzAnugata rUpa meM prApta hue haiN| ApakI nizrAgata guru bhaginiyoM evaM ziSyAoM ke adhyayana, saMyama pAlana tathA AtmokarSa ke prati Apa sadaiva saceSTa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xxvii rahatI haiN| ApazrI eka saphala anuzAstA haiM yahI vajaha hai ki ApakI dekharekha meM sajjana maNDala kI phulavArI unnati evaM utkarSa ko prApta kara rahI haiN| ___ tapa aura japa Apake jIvana kA abhinna aMga hai| 'OM hrIM aha~' pada kI raTanA pratipala Apake roma-roma meM guMjAyamAna rahatI hai| jIvana kI kaThina se kaThina paristhitiyoM meM bhI Apa tadanukUla mana:sthiti banA letI haiN| Apa hamezA kahatI haiM ki jo-jo dekhA vItarAga ne, so so hosI vIrA re| anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / ApakI paramAtma bhakti evaM gurudeva ke prati pravardhamAna zraddhA darzanIya hai| ApakA AgamAnurUpa vartana Apako nisandeha mahAna puruSoM kI koTI meM upasthita karatA hai| ApazrI eka jana prabhAvI vaktA evaM saphala zAsana sevikA haiN| ApazrI kI preraNA se jinazAsana kI zAzvata paramparA ko akSuNNa rakhane meM sahayogI anekaza: jinamaMdiroM kA nirmANa evaM jIrNoddhAra huA hai| zruta sAhitya ke saMvardhana meM ApazrI ke sAtha ApakI nizrArata sAdhvI maMDala kA bhI viziSTa yogadAna rahA hai| aba taka 25-30 pustakoM kA lekhana-saMpAdana ApakI preraNA se sAdhvI maMDala dvArA ho cukA hai evaM aneka viSayoM para kArya abhI bhI gatimAna hai| ___ bhArata ke vividha kSetroM kA pada bhramaNa karate hue Apane aneka kSetroM meM dharma evaM jJAna kI jyoti jAgRta kI hai| rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, cha.ga., yU.pI., bihAra, baMgAla, tamilanADu, karnATaka, mahArASTra, jhArakhaMDa, Andhrapradeza Adi aneka prAntoM kI yAtrA kara Apane unheM apanI padaraja se pavitra kiyA hai| ina kSetroM meM hue Apake aitihAsika cAturmAsoM kI cirasmRti sabhI ke mAnasa paTala para sadaiva aMkita rhegii| anta meM yahI kahU~gI cintana meM jisake ho kSamatA, vANI meM sahaja madhuratA ho| AcaraNa meM saMyama jhalake, vaha zraddhAspada bana jAtA hai| jo antara meM hI ramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai| jo bhItara meM hI bhramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai|| aisI virala sAdhikA AryAratna pUjyAzrI ke caraNa sarojoM meM merA jIvana sadA bhramaravat guMjana karatA rahe, yahI antrkaamnaa| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaise pAI saumyAjI ne apanI maMjila sAdhvI priyadarzanAzrI Aja saumyaguNAjI ko saphalatA ke isa uttuMga zikhara para dekhakara aisA laga rahA hai mAno cira rAtri ke bAda aba yaha manabhAvana aruNima velA udita haI ho| Aja isa saphalatA ke pIche rahA unakA athaka parizrama, anekazaH bAdhAe~, viSaya kI durUhatA evaM dIrgha prayAsa ke viSaya meM socakara hI mana abhibhUta ho jAtA hai| jisa prakAra kisAna bIja bone se lekara phala prApti taka aneka prakAra se svayaM ko tapAtA evaM khapAtA hai aura taba jAkara use phala kI prApti hotI hai yA phira jaba koI mAtA nau mahIne taka garbha meM bAlaka ko dhAraNa karatI hai taba use mAtRtva sukha kI prApti hotI hai ThIka usI prakAra saumyaguNAjI ne bhI isa kArya kI siddhi heta mAtra eka yA do varSa nahIM apitu satraha varSa taka nirantara kaThina sAdhanA kI hai| isI sAdhanA kI A~ca meM tapakara Aja 23 Volumes ke bRhad rUpa meM inakA svarNima kArya jana grAhya bana rahA hai| __ Aja bhI eka-eka ghaTanA mere mAnasa paTala para philma ke rUpa meM ubhara rahI hai| aisA lagatA hai mAno abhI kI hI bAta ho, saumyAjI ko hamAre sAtha rahate hae 28 varSa hone jA rahe haiM aura ina varSoM meM inheM eka sundara salonI gur3iyA se eka viduSI zAsana prabhAvikA, gUr3hAnveSI sAdhikA banate dekhA hai| eka pA~cavIM par3hI haI lar3akI Aja D.LIt kI padavI se vibhUSita hone vAlI hai| vaha bhI koI sAmAnya D.Lit. nahIM, 22-23 bhAgoM meM kiyA gayA eka bRhad kArya aura jisakA ekaeka bhAga eka zodha prabandha (Thesis) ke samAna hai| aba taka zAyada hI kisI bhI zodhArthI ne DI.liTa kArya itane adhika Volumes meM sampanna kiyA hogaa| lADanUM vizvavidyAlaya kI prathama DI.liTa. zodhArthI saumyAjI ke isa kArya ne vizvavidyAlaya ke aitihAsika kAryoM meM svarNima pRSTha jor3ate hue zreSThatama udAharaNa prastuta kiyA hai| satraha varSa pahale hama loga pUjyA guruvaryAzrI ke sAtha pUrvI kSetra kI sparzanA kara rahe the| banArasa meM DaoN. sAgaramalajI dvArA Agama granthoM ke gUr3ha rahasyoM ko jAnane Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xxix kA yaha eka svarNima avasara thA ata: san 1995 meM gurvAjJA se maiM, saumyAjI evaM nUtana dIkSita sAdhvIjI ne bhagavAna pArzvanAtha kI janmabhUmi vArANasI kI ora apane kadama bddh'aae| zikharajI Adi tIrthoM kI yAtrA karate hue hama loga dharma nagarI kAzI phuNce| vArANasI sthita pArzvanAtha vidyApITha, vahA~ ke mandiroM evaM paMDitoM ke maMtranAda se dUra nIrava vAtAvaraNa meM adbhuta zAMti kA anubhava karavA rahA thaa| adhyayana hetu manojJa evaM anukUla sthAna thaa| saMyogavaza marUdhara jyoti pUjyA maNiprabhA zrIjI ma.sA. kI nizrAvartI, merI bacapana kI sakhI pUjyA vidyutaprabhA zrIjI Adi bhI adhyayanArtha vahA~ padhArI thii| DaoN. sAgaramalajI se vicAra vimarza karane ke pazcAta AcArya jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA para zodha karane kA nirNaya liyA gyaa| san 1973 meM pUjya guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. baMgAla kI bhUmi para padhArI thii| svAdhyAya rasika AgamajJa zrI agaracandajI nAhaTA, zrI bha~valAlajI nAhaTA se pUjyAzrI kI pArasparika svAdhyAya carcA calatI rahatI thii| ekadA pUjyAzrI ne kahA ki merI hArdika icchA hai jinaprabhasUrikRta vidhimArgaprapA Adi granthoM kA anuvAda ho| pUjyAzrI yoga-saMyoga vaza usakA anuvAda nahIM kara paaii| viSaya kA cayana karate samaya mujhe guruvaryA zrI kI vahI icchA yAda AI yA phira yaha kahUM to atizayokti nahIM hogI ki saumyAjI kI yogyatA dekhate hue zAyada pUjyAzrI ne hI mujhe isakI antas preraNA dii| yadyapi yaha graMtha vidhi-vidhAna ke kSetra meM bahu upayogI thA parantu prAkRta evaM saMskRta bhASA meM Abaddha hone ke kAraNa usakA hindI anuvAda karanA Avazyaka ho gyaa| saumyAjI ke zodha kI kaThina parIkSAe~ yahIM se prArambha ho gii| unhoMne sarvaprathama prAkRta vyAkaraNa kA jJAna kiyaa| tatpazcAta dina-rAta eka kara pA~ca mahInoM meM hI isa kaThina graMtha kA anuvAda apanI kSamatA anusAra kara ddaalaa| lekina yahIM para samasyAe~ samApta nahIM huii| saumyaguNAjI jo ki rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura se darzanAcArya (ema.e.) thIM, banArasa meM pI-eca.DI. hetu Avedana nahIM kara sakatI thii| jisa lakSya ko lekara Ae the vaha kArya pUrNa nahIM hone se mana thor3A vicalita huA parantu vizvavidyAlaya ke niyamoM ke kAraNa hama kucha bhI karane meM asamartha the ataH pUjya guruvaryAzrI ke caraNoM meM pahu~cane hetu punaH kalakattA kI ora prayANa kiyaa| hamArA vaha cAturmAsa saMgha Agraha ke kAraNa puna: kalakattA nagarI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxx... sajjana tapa pravezikA meM huaa| vahA~ se cAturmAsa pUrNakara dharmAnurAgI janoM ko zIghra Ane kA AzvAsana dete hue pUjyAzrI ke sAtha jayapura kI ora vihAra kiyaa| jayapura meM Agama jyoti, pUjyA guruvaryyA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI samAdhi sthalI mohanabAr3I meM mUrti pratiSThA kA Ayojana thA ataH ugra vihAra kara hama loga jayapura pahu~ceM / bahuta hI sundara aura bhavya rUpa meM kAryakrama sampanna huaa| jayapura saMgha ke ati Agraha se pUjyAzrI evaM saumyaguNAjI kA cAturmAsa jayapura hI huaa| jayapura kA svAdhyAyI zrAvaka varga saumyAjI se kAphI prabhAvita thA / yadyapi banArasa meM pI-eca. DI. nahIM ho pAI thI kintu saumyAjI kA adhyayana AMzika rUpa meM cAlU thaa| usI bIca DaoN. sAgaramalajI ke nirdezAnusAra jayapura saMskRta vizvavidyAlaya ke pro. DaoN. zItalaprasAda jaina ke mArgadarzana meM dharmAnurAgI zrI navaratanamalajI zrImAla ke Der3ha varSa ke athaka prayAsa se unakA rajisTrezana huaa| sAmAjika jimmedAriyoM ko saMbhAlate hue unhoMne apane kArya ko gati dii| pI-eca.DI. kA kArya prArambha to kara liyA parantu sAdhu jIvana kI maryAdA, viSaya kI durUhatA evaM zodha Adi ke viSaya meM anubhavahInatA se kaI bAdhAe~ utpanna hotI rhii| nirdezaka mahodaya digambara paramparA ke hone se zvetAmbara vidhividhAnoM ke viSaya meM unase bhI vizeSa sahayoga milanA muzkila thA ataH saumyAjI ko jo karanA thA apane balabUte para hI karanA thaa| yaha saumyAjI hI thI jinhoMne itanI bAdhAoM aura rUkAvaToM ko pAra kara isa zodha kArya ko aMjAma diyaa| jayapura ke pazcAta kuzala gurudeva kI pratyakSa sthalI mAlapurA meM cAturmAsa huaa| vahA~ para lAibrerI Adi kI asuvidhAoM ke bIca bhI unhoMne apane kArya ko pUrNa karane kA prayAsa kiyA / tadanantara jayapura meM eka mahInA rahakara mahopAdhyAya vinayasAgarajI se isakA karekzana karavAyA tathA kucha sAmagrI saMzodhana hetu DaoN. sAgaramalajI ko bhejii| yahA~ taka to unakI kArya gati acchI rahI kintu isake bAda lambe vihAra hone se unakA kArya prAya: avarUddha ho gyaa| phira agalA cAturmAsa pAlItANA huaa| vahA~ para Ane vAle yAtrIgaNoM kI bhIr3a aura tapa sAdhanA-ArAdhanA meM adhyayana nahIMvata hI ho pAyA / punaH sAdhu jIvana ke niyamAnusAra eka sthAna se dUsare sthAna kI ora kadama bddh'aae| rAyapura (cha.ga.) jAne hetu lambe vihAroM ke calate ve apane kArya ko kiMcita bhI saMpAdita nahIM kara pA rahI thii| rAyapura pahu~catepahu~cate Registration kI avadhi antima caraNa taka pahu~ca cukI thI ata: cAturmAsa ke pazcAta muditaprajJA zrIjI aura inheM rAyapura chor3akara zeSa logoM ne anya AsapAsa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xxxi ke kSetroM kI sparzanA kii| rAyapura nivAsI sunIlajI botharA ke sahayoga se do-tIna mAsa meM pUre kAma ko zodha prabandha kA rUpa dekara use san 2001 meM rAjasthAna vizvavidyAlaya meM prastuta kiyA gyaa| yena kena prakAreNa isa zodha kArya ko inhoMne svayaM kI himmata se pUrNa kara hI diyaa| tadanantara 2002 kA baiMgalora cAturmAsa sampanna kara mAlegA~va phuNce| vahA~ para saMgha ke prayAsoM se cAturmAsa ke antima dina unakA zodha vAyavA saMpanna huA aura unheM kucha hI samaya meM pI-eca.DI. kI padavI vizvavidyAlaya dvArA pradAna kI gii| san 1995 banArasa meM prArambha huA kArya san 2003 mAlegA~va meM pUrNa huaa| isa kAlAvadhi ke daurAna samasta saMghoM ko unakI pI-eca.DI. ke viSaya meM jJAta ho cukA thA aura viSaya bhI rucikara thA ata: use prakAzita karane hetu vividha saMghoM se Agraha hone lgaa| isI Agraha ne unake zodha ko eka nayA mor3a diyaa| saumyAjI kahatI 'mere pAsa batAne ko bahuta kucha hai, parantu vaha prakAzana yogya nahIM hai' aura sahI mAyane meM zodha prabandha sAmAnya janatA ke lie utanA sugama nahIM hotA ata: guruvaryA zrI ke pAlItAnA cAturmAsa ke daurAna vidhimArgaprapA ke artha kA saMzodhana evaM avAntara vidhiyoM para Thosa kArya karane hetu ve ahamadAbAda phNcii| isI daurAna pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ne bhI isa kArya kA pUrNa sarvekSaNa kara usameM apekSita sudhAra krvaae| tadanantara L.D. Institute ke prophesara jitendra bhAI, phira kobA lAibrerI se manoja bhAI sabhI ke sahayoga se vidhimArgaprapA ke artha meM rahI truTiyoM ko sudhArate hue use navIna rUpa diyaa| isI adhyayana kAla ke daurAna jaba ve kobA meM vidhi granthoM kA AloDana kara rahI thI taba DaoN. sAgaramalajI kA bAyapAsa sarjarI hetu vahA~ padArpaNa huaa| saumyAjI ko vahA~ adhyayanarata dekhakara bole- "Apa to hamArI vidyArthI ho, yahA~ kyA kara rahI ho? zAjApura padhArie maiM yathAsaMbhava hara sahayoga dene kA prayAsa kruuNgaa|" yadyapi vidhi vidhAna DaoN. sAgaramalajI kA viSaya nahIM thA parantu unakI jJAna praur3hatA evaM anubhava zIlatA saumyAjI ko sahI dizA dene hetu paryApta thii| vahA~ se vidhimArgaprapA kA navInIkaraNa kara ve guruvaryAzrI ke sAtha mumbaI cAturmAsArtha giiN| mahAvIra svAmI derAsara pAyadhunI se vidhiprapA kA prakAzana bahuta hI sundara rUpa meM huaa| ___kisI bhI kArya meM bAra-bAra bAdhAe~ Ae to utsAha evaM pravAha svata: manda ho jAtA hai, parantu saumyAjI kA utsAha viparIta paristhitiyoM meM bhI vRddhiMgata rhaa| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxii...sajjana tapa pravezikA mumbaI kA cAturmAsa pUrNakara ve zAjApura giiN| vahA~ jAkara DaoN. sAhaba ne DI.liTa karane kA sujhAva diyA aura lADanUM vizvavidyAlaya ke antargata unhIM ke nirdezana meM rajisTrezana bhI ho gyaa| yaha lADanUM vizva bhAratI kA prathama DI.liTa. rajisTrezana thaa| saumyAjI se saba kucha jJAta hone ke bAda maiMne unase kahA- pratyeka vidhi para alaga-alaga kArya ho to acchA hai aura unhoMne vaisA hI kiyaa| parantu jaba kArya prArambha kiyA thA taba vaha itanA virATa rUpa le legA yaha anumAna bhI nahIM thaa| zAjApura meM rahate hue inhoMne cha:sAta vidhiyoM para apanA kArya pUrNa kiyaa| phira gurvAjJA se kArya ko bIca meM chor3a puna: guruvaryA zrI ke pAsa phuNcii| jayapura evaM TATA cAturmAsa ke sampUrNa sAmAjika dAyitvoM ko saMbhAlate hue pUjyAzrI ke sAtha rhii| zodha kArya pUrNa rUpa se rUkA haA thaa| DaoN.sAhaba ne saceta kiyA ki samayAvadhi pUrNatA kI ora hai ata: kArya zIghra pUrNa kareM to acchA rahegA varanA rajisTrezana radda bhI ho sakatA hai| aba eka bAra phira se unheM adhyayana kArya ko gati denI thii| unhoMne laghU bhaginI maNDala ke sAtha lAibrerI yukta zAnta-nIrava sthAna hetu vArANasI kI ora prasthAna kiyaa| isa bAra lakSya thA ki kArya ko kisI bhI prakAra se pUrNa karanA hai| unakI yogyatA dekhate hue zrI saMgha evaM guruvaryA zrI unheM aba samAja ke kAryoM se jor3e rakhanA cAhate the paraMtu kaThora parizrama yukta unake vizAla zodha kArya ko bhI sampanna karavAnA Avazyaka thaa| banArasa paha~cakara inhoMne mudrA vidhi ko choTA kArya jAnakara use pahale karane ke vicAra se usase hI kArya ko prArambha kiyaa| dekhate hI dekhate usa kArya ne bhI eka virATa rUpa le liyaa| unakA yaha mudrA kArya vizvastarIya kArya thA jisameM unhoMne jaina, hindU, bauddha, yoga evaM nATya paramparA kI sahasrAdhika hasta mudrAoM para vizeSa zodha kiyaa| yadyapi unhoMne dina-rAta parizrama kara isa kArya ko 6-7 mahIne meM eka bAra pUrNa kara liyA, kintu usake vibhinna kArya to anta taka calate rhe| tatpazcAta unhoMne anya kucha viSayoM para aura bhI kArya kiyaa| unakI kAryaniSThA dekha vahA~ ke loga hataprabha raha jAte the| saMgha-samAja ke bIca svayaM bar3e hone ke kAraNa nahIM cAhate hue bhI sAmAjika dAyitva nibhAne hI par3ate the| ___ sirpha banArasa meM hI nahIM rAyapura ke bAda jaba bhI ve adhyayana hetu kahIM gaI to unheM hI bar3e hokara jAnA pdd'aa| sabhI guru bahinoM kA vicaraNa zAsana kAryoM hetu bhinna-bhinna kSetroM meM hone se isa samasyA kA sAmanA bhI unheM karanA hI thaa| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xxxili sAdhu jIvana meM bar3e hokara rahanA arthAta saMgha-samAja-samudAya kI samasta gatividhiyoM para dhyAna rakhanA, jo ki adhyayana karane vAloM ke lie saMbhava nahIM hotA paraMtu sAdhu jIvana yAnI viparIta paristhitiyoM kA svIkAra aura jo inheM pAra kara Age bar3ha jAtA hai vaha jIvana jIne kI kalA kA mAsTara bana jAtA hai| isa zodhakArya ne saumyAjI ko vidhi-vidhAna ke sAtha jIvana ke kSetra meM bhI mAtra mAsTara nahIM apitu vizeSajJa banA diyaa| pUjya bar3e ma.sA. baMgAla ke kSetra meM vicaraNa kara rahe the| kolakAtA vAloM kI hArdika icchA saumyAjI ko bulAne kI thii| vaise jauharI saMgha ke padAdhikArI zrI premacandajI moghA evaM maMtrI maNilAlajI dusAja zAjApura se hI unake cAturmAsa hetu Agraha kara rahe the| ata: na cAhate hue bhI kArya ko ardha virAma de unheM kalakattA AnA pdd'aa| zAjApura evaM banArasa pravAsa ke daurAna kie gae zodha kArya kA kampoja karavAnA bAkI thA aura eka-do viSayoM para zodha bhii| paraMtu "jisakI khAo bAjarI usakI bajAo hAjarI" ata: eka aura avarodha zodha kArya meM A cukA thaa| guruvaryA zrI ne socA thA ki cAturmAsa ke prArambhika do mahIne ke pazcAta inheM pravacana Adi dAyitvoM se nivRtta kara deMge paraMtu samAja meM rahakara yaha saba saMbhava nahIM hotaa| cAturmAsa ke bAda guruvaryA zrI to zeSa kSetroM kI sparzanA hetu nikala par3I kintu unheM zeSa kArya ko pUrNakara antima svarUpa dene hetu kolakAtA hI rkhaa| kolakAtA jaisI mahAnagarI evaM cira-paricita samudAya ke bIca tIvra gati se adhyayana asaMbhava thA ata: unhoMne mauna dhAraNa kara liyA aura saptAha meM mAtra eka ghaMTA logoM se dharma carcA hetu khulA rkhaa| phira bhI sAmAjika dAyitvoM se pUrNa mukti saMbhava nahIM thii| isI bIca kolakAtA saMgha ke Agraha se evaM adhyayana hetu anya suvidhAoM ko dekhate hue pUjyAzrI ne inakA cAturmAsa kalakattA ghoSita kara diyaa| pUjyAzrI se alaga hue saumyAjI ko karIba sAta mahIne ho cuke the| cAturmAsa sammukha thA aura ve apanI jimmedArI para prathama bAra svataMtra cAturmAsa karane vAlI thii| jeTha mahIne kI bhISaNa garmI meM unhoMne guruvAzrI ke darzanArtha jAne kA mAnasa banAyA aura Upara se mAnasUna sinA tAne khar3A thaa| adhyayana kArya pUrNa karane hetu samayAvadhi kI talavAra to unake Upara laTaka hI rahI thii| ina paristhitiyoM meM unhoMne 35-40 ki.mI. pratidina kI raphtAra se durgApura kI tarapha kadama bddh'aae| kalakattA se durgApura aura phira punaH kolakAtA kI yAtrA meM lagabhaga eka mahInA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxiv...sajjana tapa pravezikA par3hAI nahIMvata huii| yadyapi guruvaryAzrI ke sAtha cAturmAsika kAryakramoM kI jimmedAriyA~ inhIM kI hotI hai phira bhI adhyayana Adi ke kAraNa inakI mAnasikatA cAturmAsa saMbhAlane kI nahIM thI aura kisI dRSTi se ucita bhI thaa| kyoMki sabase bar3e hone ke kAraNa pratyeka kAryabhAra kA vahana inhIM ko karanA thA ata: do mAha taka adhyayana kI gati para punaH breka laga gyaa| pUjyA zrI hamezA pharamAtI hai ki jo jo dekhA vItarAga ne, so-so hosI vIrA re| anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / saumyAjI ne bhI guru AjJA ko zirodhArya kara saMgha-samAja ko samaya hI nahIM apitu bhautikatA meM bhaTakate hue mAnava ko dharma kI sahI dizA bhI dikhaaii| vartamAna paristhitiyoM para unakI Ama carcA se logoM meM dharma ko dekhane kA eka nayA najariyA vikasita huaa| guruvaryAzrI evaM hama sabhI ko Antarika AnaMda kI anubhUti ho rahI thI kintu saumyAjI ko vApasa dugunI gati se adhyayana meM jur3anA thaa| idhara kolakAtA saMgha ne pUrNa prayAsa kie phira bhI hindI bhASA kA koI acchA kampojara na milane se kampojiMga kArya banArasa meM karavAyA gyaa| dUrastha rahakara yaha saba kArya karavAnA unake lie eka viSama samasyA thii| paraMtu aba zAyada ve ina sabake lie sadha gaI thI, kyoMki unakA yaha kArya aisI hI aneka bAdhAoM kA sAmanA kara cukA thaa| udhara saiMthiyA cAturmAsa meM pUjyAzrI kA svAsthya acAnaka do-tIna bAra bigar3a gyaa| ata: varSAvAsa pUrNakara pUjya gurUvaryA zrI puna: kolakAtA kI ora pdhaarii| saumyAjI prasanna thI kyoMki gurUvaryA zrI svayaM unake pAsa padhAra rahI thii| gurujanoM kI nizrA prApta karanA hara vinIta ziSya kA manecchita hotA hai| pUjyA zrI ke Agamana se ve sAmAjika dAyitvoM se mukta ho gaI thii| adhyayana ke antima par3Ava meM gurUvaryA zrI kA sAtha unake lie suvarNa saMyoga thA kyoMki prAya: zodha kArya ke daurAna pUjyAzrI unase dUra rahI thii| zodha samaya pUrNAhuti para thaa| paraMtu isa bRhada kArya ko itanI viSamatAoM ke bhaMvara meM pha~sakara pUrNatA taka pahu~cAnA eka kaThina kArya thaa| kArya apanI gati se cala rahA thA aura samaya apanI dhurI pr| sabamizana DeTa Ane vAlI thI kintu kampojiMga evaM prUpha rIDiMga Adi kA kAphI kArya zeSa thaa| pUjyAzrI ke prati ananya samarpita zrI vijayendrajI saMkhalecA ko jaba isa sthiti ke bAre meM jJAta huA to unhoMne yunivarsiTI dvArA samayAvadhi bar3hAne hetu Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xxxv arjI patra dene kA sujhAva diyaa| unake hArdika prayAsoM se 6 mahIne kA eksaTeMzana prApta huaa| idhara pUjyA zrI to zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA sampanna kara anya kSetroM kI ora bar3hane kI icchuka thii| paraMtu bhaviSya ke garbha meM kyA chupA hai yaha koI nahIM jaantaa| kucha viziSTa kAraNoM ke calate kolakAtA bhavAnIpura sthita zaMkhezvara mandira kI pratiSThA cAturmAsa ke bAda honA nizcita huaa| ata: aba ATha-dasa mahIne taka baMgAla vicaraNa nizcita thaa| saumyAjI ko apratima saMyoga milA thA kArya pUrNatA ke lie| zAsana deva unakI kaThina se kaThina parIkSA le rahA thaa| zAyada viSamatAoM kI agni meM tapakara ve saumyAjI ko kharA sonA banA rahe the| kArya apanI pUrNatA kI ora pahu~catA isI se pUrva unake dvArA likhita 23 khaNDoM meM se eka khaNDa kI mUla kaoNpI guma ho gii| punaH eka khaNDa kA lekhana aura samayAvadhi kI alpatA ne samasyAoM kA cakravyUha sA banA diyaa| kucha bhI samajha meM nahIM A rahA thaa| jinapUjA kriyA vidhAnoM kA eka mukhya aMga hai ata: use gauNa karanA yA chor3a denA bhI saMbhava nahIM thaa| cAMsa lete hae eka bAra puna: Extension hetu nivedana patra bhejA gyaa| muni jIvana kI kaThinatA evaM zodha kArya kI vizAlatA ke maddenajara eka bAra puna: cAra mahIne kI avadhi yunivarsiTI ke dvArA prApta huii| __zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA nimitta sampUrNa sAdhvI maMDala kA cAturmAsa bakula bagAna sthita lIlIjI maNilAlajI sukhAnI ke nUtana baMgale meM honA nizcita huaa| pUjyAzrI ne khaDagapura, TATAnagara Adi kSetroM kI ora vihAra kiyaa| pA~cachaha sAdhvIjI adhyayana hetu pauzAla meM hI rUke the| zrI jinaraMgasUri pauzAla kolakAtA bar3A bAjAra meM sthita hai| sAdhu-sAdhviyoM ke lie yaha atyaMta zAtAkArI sthAna hai| saumyAjI ko banArasa se kolakAtA lAne evaM adhyayana pUrNa karavAne meM pauzAla ke TrasTiyoM kI vizeSa bhUmikA rahI hai| saumyAjI ne apanA adhikAMza adhyayana kAla vahA~ vyatIta kiyaa| TrasTIgaNa zrI kAntilAlajI, kamalacaMdajI, vimalacaMdajI, maNilAlajI Adi ne bhI hara prakAra kI suvidhAe~ pradAna kii| saMgha-samAja ke sAmAnya dAyitvoM se bacAe rkhaa| isI adhyayana kAla meM bIkAnera hAla kolakAtA nivAsI zrI khemacaMdajI bAMThiyA ne AtmIyatA pUrvaka sevAe~ pradAna kara ina logoM ko nizcinta rkhaa| isI taraha ananya sevAbhAvI zrI candrakumArajI muNota (lAlAbAbU) jo saumyAjI ko bahanavata mAnate haiM unhoMne eka bhAI ke samAna unakI hara AvazyakatA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxvi...sajjana tapa pravezikA kA dhyAna rkhaa| kalakattA saMgha saumyAjI ke lie parivAravata hI ho gayA thaa| sampUrNa saMgha kI eka hI bhAvanA thI ki unakA adhyayana kolakAtA meM hI pUrNa ho| pUjyAzrI TATAnagara se kolakAtA kI ora padhAra rahI thii| suyogyA sAdhvI samyagdarzanAjI ugra vihAra kara guruvaryAzrI ke pAsa pahuMcI thii| saumyAjI nizciMta thI ki isa bAra cAturmAsika dAyitva suyogyA samyaga darzanAjI mahArAja sNbhaaleNge| ve apanA adhyayana ucita samayAvadhi meM pUrNa kara leNge| paraMtu paristhiti vizeSa se samyagajI mahArAja kA cAturmAsa khaDagapura hI ho gyaa| saumyAjI kI zodhayAtrA meM saMgharSoM kI samApti hI nahIM ho rahI thii| pustaka lekhana, cAturmAsika jimmedAriyA~ aura pratiSThA kI taiyAriyA~ koI samAdhAna daradUra taka najara nahIM A rahA thaa| adhyayana kI mahattA ko samajhate hae pajyAzrI evaM amitAjI sukhAnI ne unheM cAturmAsika dAyitvoM se nivRtta rahane kA anunaya kiyA kintu guru kI zAsana sevA meM sahayogI banane ke lie inhoMne do mahIne guruvaryA zrI ke sAtha cAturmAsika dAyitvoM kA nirvAha kiyaa| phira vaha apane adhyayana meM juTa gii| __ kaI bAra mana meM prazna uThatA ki hamArI pyArI saumyA itanA sAhasa kahA~ se lAtI hai| kisI kavi kI paMktiyA~ yAda A rahI hai sUraja se kaha do bezaka vaha, apane ghara ArAma kreN| cA~da sitAre jI bhara soeM, nahIM kisI kA kAma kreN| agara amAvasa se lar3ane kI jida koI kara letA hai / to saumya guNA sA juganu sArA, aMdhakAra hara letA hai / / jina pUjA eka vistRta viSaya hai| isakA punarlekhana to niyata avadhi meM ho gayA paraMtu kampojiMga Adi nahIM hone se zodha prabaMdha ke tIsare evaM cauthe bhAga ko taiyAra karane ke lie samaya kI AvazyakatA thii| aba tIsarI bAra lADanUM vizvavidyAlaya se Extension milanA asaMbhava pratIta ho rahA thaa| zrI vijayendrajI saMkhalecA samasta paristhitiyoM se avagata the| unhoMne pUjya gurUvaryA zrI se nivedana kiyA ki saumyAjI ko pUrNata: nivRtti dekara kArya zIghrAtizIghra karavAyA jaae| vizvavidyAlaya ke tatsambandhI niyamoM ke bAre meM patA karake Der3ha mahIne kI antima evaM viziSTa mauhalata dilvaaii| aba derI hone kA matalaba thA Rejection of Work by University ata: tvarA gati se kArya claa| saumyAjI para gurujanoM kI kRpA anavarata rahI hai| pUjya gurUvaryA sajjana zrIjI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xxxvil ma.sA. ke prati vaha vizeSa zraddhA praNata haiN| apane hara zubha karma kA nimitta evaM upAdAna unheM hI mAnatI haiN| ise sAkSAta guru kRpA kI anuzruti hI kahanA hogA ki unake samasta kArya svata: gyArasa ke dina sampanna hote ge| saumyAjI kI Antarika icchA thI ki pUjyAzrI ko samarpita unakI kRti pUjyAzrI kI puNyatithi ke dina vizvavidyAlaya meM Submit kI jAe aura nimitta bhI aise hI bane ki Extension lete-lete saMyogavazAta puna: vahI tithi aura mahInA A gyaa| 23 disambara 2012 mauna gyArasa ke dina lADanUM vizvavidyAlaya meM 4 bhAgoM meM vargIkRta 23 khaNDIya Thesis jamA kI gii| itane virATa zodha kArya ko dekhakara sabhI hataprabha the| 5556 pRSThoM meM gumphita yaha zodha kArya yadi zodha niyama ke anusAra taiyAra kiyA hotA to 11000 pRSThoM se adhika ho jaate| yaha saba gurUvaryA zrI kI hI asIma kRpA thii| pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. kI hArdika icchA thI ki saumyAjI ke isa jJAnayajJa kA sammAna kiyA jAe jisase jina zAsana kI prabhAvanA ho aura jaina saMgha gauravAnvita bne| bhavAnIpura-zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA kA pAvana suyoga thaa| zrutajJAna ke bahumAna rUpa 23 granthoM kA bhI julUsa nikAlA gyaa| sampUrNa kolakAtA saMgha dvArA unakI vadhAmaNI kI gii| yaha eka anumodanIya evaM avismaraNIya prasaMga thaa| basa mana meM eka hI kasaka raha gaI ki maiM isa pUrNAhuti kA hissA nahIM bana paaii| Aja saumyAjI kI dIrgha zodha yAtrA ko pUrNatA ke zikhara para dekhakara niHsandeha kahA jA sakatA hai ki pUjyA pravartinI ma.sA. jahA~ bhI Atma sAdhanA meM lIna hai vahA~ se unakI anavarata kRpA dRSTi barasa rahI hai| zodha kArya pUrNa hone ke bAda bhI saumyAjI ko virAma kahA~ thA? unake zodha viSaya kI traikAlika prAsaMgikatA ko dhyAna meM rakhate hue unheM pustaka rUpa meM prakAzita karane kA nirNaya liyA gyaa| pustaka prakAzana sambandhI sabhI kArya zeSa the tathA pustakoM kA prakAzana kolakAtA se hI ho rahA thaa| ata: kalakattA saMgha ke pramukha zrI kAntilAlajI mukIma, vimalacaMdajI mahamavAla, zrAvikA zreSThA pramilAjI mahamavAla, vijayendrajI saMkhalecA Adi ne pUjyAzrI ke sammukha saumyAjI ko rokane kA nivedana kiyaa| zrI candrakumArajI muNota, zrI maNilAlajI dUsAja Adi bhI nivedana kara cuke the| yadyapi ajImagaMja dAdAbAr3I pratiSThA ke kAraNa rokanA asaMbhava thA paraMtu mukimajI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxviii...sajjana tapa pravezikA ke atyAgraha ke kAraNa pUjyAzrI ne unheM kucha samaya ke lie vahA~ rahane kI AjJA pradAna kii| gurUvaryA zrI ke sAtha vihAra karate hue saumyAguNAjI ko tIna Stop jAne ke bAda vApasa AnA pdd'aa| dAdAbAr3I ke samIpastha zItalanAtha bhavana meM rahakara unhoMne apanA kArya pUrNa kiyaa| isa taraha inakI sampUrNa zodha yAtrA meM kalakattA eka avismaraNIya sthAna banakara rhaa| kSaNaiH kSaNaiH bar3ha rahe unake kadama aba maMjila para paha~ca cake haiN| Aja jo saphalatA kI bahumaMjilA imArata isa pustaka zrRMkhalA ke rUpa meM dekha rahe haiM vaha majabUta nIMva inhoMne apane utsAha, mehanata aura lagana ke AdhAra para rakhI hai| saumyaguNAjI kA yaha vizad kArya yuga-yugoM taka eka kIrtistambha ke rUpa meM smaraNIya rhegaa| zruta kI amUlya nidhi meM vidhi-vidhAna ke rahasyoM ko ujAgara karate hue unhoMne jo kArya kiyA hai vaha Ane vAlI bhAvI pIr3hI ke lie Adarza rUpa rhegaa| loka paricaya evaM lokaprasiddhi se dUra rahane ke kAraNa hI Aja ve isa bRhada kArya ko sampanna kara pAI haiN| maiM paramAtmA se yahI prArthanA karatI hU~ ki ve sadA isI taraha zruta saMvardhana ke kalyANa patha para gatizIla rhe| aMtata: unake aDiga manobala kI anumodanA karate hue yahI kaha~gIpragati zilA para car3hane vAle bahuta mileMge, . kIrtimAna karane vAlA to viralA hotA hai| AMdolana karane vAle to bahuta mileMge, dizA badalane vAlA koI nirAlA hotA hai| tAroM kI taraha Tima-TimAne vAle aneka hote haiM, para sUraja bana rozana karane vAlA koI eka hI hotA hai| samaya gaMvAne vAloM se yaha duniyA bharI hai, para itihAsa banAne vAlA koI saumya sA hI hotA hai| prazaMsA pAne vAle jaga meM aneka mileMge, priya bane sabhI kA aisA koI sajjana hI hotA hai / / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika anuzaMsA kisI kavi ne bahuta hI sundara kahA hai- dhIre-dhIre re manA, dhIre saba kucha hoya / mAlI sIMce so ghar3A, Rtu Avata phala hoya / / hara kArya meM saphalatA samaya Ane para hI prApta hotI hai| eka kisAna bIja bokara sAla bhara taka mehanata karatA hai taba jAkara use phasala prApta hotI hai| cAra sAla taka College meM mehanata karane ke bAda vidyArthI Doctor, Engineer yA MBA hotA hai| ___sAdhvI saumyaguNAjI Aja saphalatA ke jisa zikhara para pahu~cI hai usake pIche unakI varSoM kI mehanata evaM dhairya nIMva rUpa meM rahe hue haiN| lagabhaga 30 varSa pUrva saumyAjI kA Agamana hamAre maNDala meM eka choTI sI gur3iyA ke rUpa meM haA thaa| vyavahAra meM laghUtA, vicAroM meM saralatA evaM buddhi kI zreSThatA unake pratyeka kArya meM tabhI se parilakSita hotI thii| gyAraha varSa kI nizA jaba pahalI bAra pUjyAzrI ke pAsa vairAgyavAsita avasthA meM AI taba mAtra cAra mAha kI avadhi meM pratikramaNa, prakaraNa, bhASya,karmagrantha, prAta:kAlIna pATha Adi kaMThastha kara lie the| unakI tIvra buddhi evaM smaraNa zakti kI prakharatA ke kAraNa pUjya choTe ma.sA. (pUjya zaziprabhA zrIjI ma.sA.) unheM adhika se adhika cIjeM sikhAne kI icchA rakhate the| nizA kA bAla mana jaba adhyayana se uktA jAtA aura bAla sulabha ceSTAoM ke lie mana utkaMThita hone lagatA, to kaI bAra vaha ghaMToM upAzraya kI chata para to kabhI sIr3hiyoM meM jAkara chupa jAtI tAki use adhyayana na karanA pdd'e| paraMtu yaha usakI bAla krIr3Ae~ thii| 15-20 gAthAe~ yAda karanA usake lie eka sahaja bAta thii| unake adhyayana kI lagana evaM sIkhane kI kalA Adi ke anukaraNa kI preraNA Aja bhI choTe ma.sA. Ane vAlI naI maMDalI ko dete haiN| satrAgama adhyayana, jJAnArjana, lekhana, zodha Adi ke kArya meM unhoMne jo zrRMkhalA prArambha kI hai Aja sajjanamaMDala meM usameM kaI kar3iyA~ jur3a gaI haiM parantu mukhya kar3I to Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xl...sajjana tapa pravezikA mukhya hI hotI hai| ye sabhI ke lie preraNA bana rahI haiM kintu inake bhItara jo preraNA AI vaha kahIM na kahIM pUjya guruvaryA zrI kI asIma kRpA hai| ucca ur3Ana nahIM bhara sakate tuccha bAharI camakIle para mahata karma ke lie cAhie mahata preraNA bala bhI bhItara yaha mahata preraNA guru kRpA se hI prApta ho sakatI hai| vinaya, saralatA, zAlInatA, RjutA Adi guNa gurukRpA kI prApti ke lie Avazyaka hai| saumyAjI kA mana zurU se sIdhA evaM sarala rahA hai| sAMsArika kapaTa-mAyA yA vyavahArika aupacArikatA nibhAnA inake svabhAva meM nahIM hai| pUjya pravartinIjI ma.sA. ko kaI bAra ye sahaja meM kahatI 'mahArAja zrI!' maiM to ApakI koI sevA nahIM karatI, na hI mujhameM vinaya hai, phira merA uddhAra kaise hogA, mujhe guru kRpA kaise prApta hogI?' taba pUjyAzrI pharamAtI- 'saumyA! tere Upara to merI anAyAsa kRpA hai, tUM ciMtA kyoM karatI hai? tUM to mahAna sAdhvI bnegii|' Aja pUjyAzrI kI hI antasa zakti evaM AzIrvAda kA prasphoTana hai ki lokaiSaNA, loka prazaMsA evaM loka prasiddhi ke moha se dUra ve zruta sevA meM sarvAtmanA samarpita haiN| jitanI samarpita ve pUjyA zrI ke prati thI utanI hI vinamra anya gurujanoM ke prati bhii| guru bhaginI maMDala ke kAryoM ke lie bhI ve sadA tatpara rahatI haiN| cAhe bar3oM kA kArya ho, cAhe choToM kA unhoMne kabhI kisI ko TAlane kI koziza nahIM kii| cAhe priyadarzanA zrIjI ho, cAhe divyadarzanA zrIjI, cAhe zubhadarzanAzrIjI ho, cAhe zIlaguNA jI Aja taka sabhI ke sAtha inhoMne laghu banakara hI vyavahAra kiyA hai| kanakaprabhAjI, saMyamaprajJAjI Adi laghu bhaginI maMDala ke sAtha bhI inakA vyavahAra sadaiva sammAna, mAdhurya evaM apanepana se yukta rahA hai| ye jinake bhI sAtha cAturmAsa karane gaI haiM unheM guruvata sammAna diyA tathA unakI viziSTa Antarika maMgala kAmanAoM ko prApta kiyA hai| pUjyA vinItA zrIjI ma.sA., pUjyA maNiprabhAzrIjI ma.sA., pUjyA hemaprabhA zrIjI ma.sA., pUjyA sulocanA zrIjI ma.sA., pUjyA vidyutaprabhAzrIjI ma.sA. Adi kI ina para vizeSa kRpA rahI hai| pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA., AcArya zrI padmasAgarasUrijI ma.sA., AcArya zrI kIrtiyazasUrijI Adi ne inheM apanA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xli snehAzISa evaM mArgadarzana diyA hai| AcArya zrI rAjayazasUrijI ma.sA., pUjya bhrAtA zrI vimalasAgarajI ma.sA. evaM pUjya vAcaMyamA zrIjI (bahana) ma.sA. inakA Ph.D. evaM D.Litt. kA viSaya vidhi-vidhAnoM se sambandhita hone ke kAraNa inheM 'vidhiprabhA' nAma se hI bulAte haiN| pUjyA zaziprabhAjI ma.sA. ne adhyayana kAla ke atirikta inheM kabhI bhI apane se alaga nahIM kiyA aura Aja bhI hama sabhI guru bahanoM kI apekSA guru nizrA prApti kA lAbha inheM hI sarvAdhika milatA hai| pUjyAzrI ke cAturmAsa meM apane vividha prayAsoM ke dvArA cAra cA~da lagAkara ye unheM aura bhI adhika jAnadAra banA detI haiN| tapa-tyAga ke kSetra meM to bacapana se hI inakI vizeSa ruci thii| navapada kI olI kA prArambha inhoMne gRhastha avasthA meM hI kara diyA thaa| inakI choTI umra ko dekhakara choTe ma.sA. ne kahA- dekho! tumheM tapasyA ke sAtha utanI hI par3hAI karanI hogI taba to olIjI karanA anyathA nhiiN| ye bolI- maiM roja pandraha nahIM bIsa gAthA karUMgI Apa mujhe olIjI karane dIjie aura usa samaya olIjI karake sampUrNa prAta:kAlIna pATha kaMThAgra kiye| bIsasthAnaka, vardhamAna, navapada, mAsakSamaNa, zreNI tapa, cattAri aTTha dasa doya, paiMtAlIsa Agama, gyAraha gaNadhara, caudaha pUrva, aTThAIsa labdhi, dharmacakra, pakhavAsA Adi kaI choTe-bar3e tapa karate hue inhoMne adhyayana evaM tapasyA donoM meM hI apane Apako sadA agrasara rkhaa| Aja unake varSoM kI mehanata kI phalazruti huI hai| jisa zodha kArya ke lie ve gata 18 varSoM se juTI huI thI usa saMkalpanA ko Aja eka mUrta svarUpa prApta huA hai| aba taka saumyAjI ne jisa dhairya, lagana, ekAgratA, zruta samarpaNa evaM dRr3haniSThA ke sAtha kArya kiyA hai ve unameM sadA vRddhiMgata rhe| pUjya guruvaryA zrI ke nakSe kadama para Age bar3hate hue ve unake kAryoM ko aura nayA AyAma deM tathA zruta ke kSetra meM eka nayA avadAna prastuta kreN| inhIM zubha bhAvoM ke sAtha guru bhaginI maNDala Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakathya jaina saMskRti kA mUla tattva tapa hai| jaina sAdhanA kA prANa tattva tapa hai| jaina vAGmaya kA mukhya sattva tapa hai| jisa prakAra puSpa kI hara paMkhur3I meM khuzabU samAhita hai, mizrI ke kaNa-kaNa meM miThAsa hai, tila ke hara dAne meM tela hai vaise hI jaina dharma ke pratyeka vidhAna meM tapa samAhita hai| isI kAraNa santa sAdhakoM ne zramaNa saMskRti ko tapa pradhAna saMskRti ke nAma se upamita kiyA hai| tapa do varNoM kA atyaMta laghu zabda hai, kintu isakI zakti acintya hai| vibhinna dRSTiyoM se tapa ke aneka artha kie gae haiN| saMskRta vyutpatti ke anusAra 'tapyate'neneti tapa:' arthAta jisake dvArA tapA jAtA hai athavA zarIra ko tapAyA jAtA hai vaha tapa hai| AcArya abhayadevasUri ke anusAra jisa sAdhanA ke dvArA zarIrajanya rakta, mAMsa, asthi, majjA aura zukra ye dhAtue~ aura azubha karma kSINa hote haiM, sUkha jAte haiM, jala jAte haiM, vaha tapa hai| jisa prakAra sUrya ke tApa se bAhya mala kA zodhana hotA hai, agni ke tApa se svarNa kA zodhana hotA hai usI prakAra tapa ke dvArA jIva ke antara maloM kA zodhana hotA hai| jainAcAryoM ke anusAra mukhya rUpa se icchAoM kA nirodha karanA tapa hai| tapa kA kSetra itanA vyApaka hai ki svAdhyAya, sevA, bhakti, anazana, prAyazcitta, kAyakleza, indriyadamana, dhyAna, vinaya Adi samasta AdhyAtmika kriyAoM kA samAveza isameM ho jAtA hai| vastuta: tapa jIvana kI UrjA hai, AtmA kA nijI guNa hai, sAdhanA kI yathArtha pUrNatA hai, ArogyatA kI auSadhi hai, sadbhAvanAoM kA dIpaka hai, zreSTha vicAroM kI jyoti hai evaM samyaka AcaraNa kI misAla hai| sAra rUpa meM kaheM to tapa hI zreSTha jIvana kI nIMva hai| tapa ke mukhya do prakAra haiM- 1. bAhya tapa aura 2 AbhyaMtara tp| bAhya tapa ke dvArA zarIra ko tapAyA jAtA hai evaM AbhyaMtara tapa ke dvArA svAbhAvika Atma guNoM ko prakaTa kiyA jAtA hai| kaI loga mAtra deha pIr3ana ko hI tapa mAnate haiN| unake anusAra zarIra ko kaSTa denA hI tapa hai| parantu yadi jaina zAstroM ke anusAra Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xlii tapa ko samajhane kA prayAsa kiyA jAe to tapa kA artha deha daNDana nahIM hai| vastuta: apanI icchAoM aura AvazyakatAoM meM bheda karane kA Thermometer tapa hai| tapa ke dvArA apane Apa para Control prApta kiyA jAtA hai| tapa ke pratyAkhyAna pATha meM eka zabda AtA hai 'savvasamAhivattiyAgAreNaM' isakA artha hai- jaba taka bAhya evaM AbhyaMtara samAdhi rahe taba taka hI gRhIta pratyAkhyAna AcaraNIya hai| tapa ke dvArA deha daNDana kiyA jAtA hai yaha eka bhrAnta mAnyatA hai| vastuta: jisa prakAra dUdha ko garama karane ke lie tapelI ko garama karanA Avazyaka hai vaise hI antara AtmA kI vizuddhi ke lie zarIra ko galAkara hI tadanurUpa pariNAma prApta kie jA sakate haiN| __kaI bAra prazna hotA hai ki Atma vikAsa Adi bhAva vizuddhiyuta kriyAoM meM tapa kI AvazyakatA kyoM? unakI saMsiddhi meM tapa kA kyA sthAna hai? jaina sAdhanA meM tapa ko sarvottama sthAna diyA gayA hai| tapa dharmAcaraNa kA abhinna aMga hai| dharma rahita manuSya ko pazu tulya mAnA gayA hai| Agamokta vacanoM ke anusAra samatA bhAva pUrvaka kI gaI tapasyA se nikAcita karmoM kI bhI nirjarA ho jAtI hai| Aja kI yuvA pIr3hI ko tapa Adi baMdhana rUpa lagate haiN| unake anusAra jo kucha ho svecchA pUrvaka ho, baMdhana yA niyaMtraNa nahIM honA caahie| kalpanA kIjie ki gAr3I calAte hue yadi breka para niyaMtraNa saMcAlaka ke hAtha meM na ho to vAhana gaMtavya taka pahu~ca pAegA yA nahIM? yaha zaMkA satata banI rahatI hai| tapa zArIrika svasthatA kA zreSTha mAdhyama hai| jisa prakAra eka saptAha kAma karane ke bAda saMDe ko chuTTI Avazyaka pratIta hotI hai| vaise hI AMtarika, zArIrika yantroM ko bhI haphte meM eka dina vizrAma caahie| tapa ke mAdhyama se zarIra kI atirikta Calorie Adi UrjA kI khapata ho jAtI hai| isase zarIra svastha evaM sakriya rahatA hai| vartamAna meM pracalita Dieting tapa kA hI badalA huA rUpa hai| yaha ghaMTeghaMTe ke paccakkhANa, UnodarI, rasatyAga Adi kA mizrita rUpa hai| cikitsA zAstra ke anusAra tapa zarIra ke lie atyaMta Avazyaka prAkRtika cikitsA hai| Ayurveda zAstra ke anusAra bukhAra Adi meM laMghana (upavAsa) karane se viSAkta rogANuoM kA nAza ho jAtA hai| tapa karane se tana kI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xliv...sajjana tapa pravezikA zuddhi hotI hai| DaoN. je. eca. saTiDena ke anusAra dUSita padArthoM ke bAhya nikAsa ke lie upavAsa se bar3hakara dUsarI koI cikitsA nahIM hai| yaha eka viziSTa aura vizvasanIya upacAra hai| tapa kaisA ho? __ Aja ke yuga meM tapa kI ghaTatI mahattA kA mukhya kAraNa hai usake pIche bar3ha rahe ADambara evaM laukika kaamnaaeN| Aja adhikAMza tapoM kA mUla uddezya kisI na kisI laukika icchA kI pUrti hai| jabaki zAstrAnusAra tapa kAmanA rahita hokara kiyA jAnA caahie| tapa ko karane kA eka mAtra uddezya karma kSaya honA caahie| tapa eka utkRSTa maMgala hai isake dvArA sAMsArika lAbha to svayameva hI prApta ho jAte haiM ThIka vaise hI jaise khetI meM ghAsa kI prApti hotI hai, parantu ghAsa prApti ke lie khetI karanA to mUrkhatA hai| tapa ke dvArA to samasta karmoM kI nirjarA karake mokSa rUpa zAzvata sukha kI prApti ho sakatI hai| vartamAna samaya meM bar3I tapasyAoM ke pIche bar3hate ADambara, prItibhoja Adi meM bar3hate kharce evaM ghaTatA aviveka Aja ke yuvA varga ko tapa mArga se cyuta kara rahA hai| Aja tapa ke pIche rahe maulika tathyoM se adhikAMza loga anabhijJa hai| tapa anumodanA nimitta artha kA sadvyaya karanA galata nahIM hai parantu use karane kA tarIkA evaM prayojana sahI honA caahie| tapa anumodanA rUpa kAryoM se anya logoM ko bhI tapa kI preraNA mile tabhI unakI sArthakatA hai| Aja bar3I tapasyA karane kA abhiprAya hotA hai lAkhoM kA khrc| isa kAraNa madhyama vargIya gRhastha ko tapa karane se pUrva bahuta socanA par3atA hai ata: tapa nimitta lena-dena evaM prItibhoja kA Ayojana viveka pUrvaka evaM AvazyakatA anusAra karate hue zAsana prabhAvanA ke anya Ayojana karane caahie| ___ samAhArataH tapa kAmanA rahita, ADambara rahita, bhautika abhilASA se rahita evaM sAMsArika lena-dena se rahita honA caahie| tapa karane kA adhikArI kauna? / AcAra dinakara ke anusAra jo zAnta ho, alpa nidrAlu ho, alpa AhArI ho, kAmanA rahita ho, kaSAya varjita ho, dhairyavAna ho, anindaka ho, gurujanoM kI zuzruSA meM tatpara ho, karma kSaya kA arthI ho, prAyaH rAga evaM dveSa se rahita ho, dayAlu ho, vinita ho, ihalaukika-pAralaukika sukha kAmanA se mukta ho, Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xiv kSamAvAna ho, nirogI ho aura utkaMThA rahita ho, ve jIva hI tapa karane ke yogya hote haiN| ina guNoM se yukta jIva kI tapazcaryA hI mokSa phaladAyaka evaM zAzvata sukha pradAyaka hotI hai| yogyatA rahita tapa sirpha nAma kA tapa hotA hai| tAmalI tApasa dvArA hajAroM varSoM taka kI gaI tapasyA bhI samacita na hone se niSphala rhii| zAstroM meM tapa kA mukhya adhikArI muni ko hI mAnA gayA hai| tapasvI kauna? __prAya: vartamAna meM upavAsa, ekAsanA, UnodarI Adi bAhya tapa karane vAloM ko tapasvI mAnA jAtA hai parantu yaha mAtra eka pakSa hai| svAdhyAya, sevA, AlocanA, dhyAna Adi bhI tapa ke hI anya bheda haiM tathA upavAsa Adi bAhya tapa ke anurUpa zArIrika sAmarthya na hone para prAyazcitta, vinaya Adi karane vAlA bhI tapasvI kahalAtA hai| vastuta: bAhya tapa kI apekSA AbhyaMtara tapa kI sAdhanA adhika kaThina hotI hai| zAstrAnusAra tapasvI kisa dhyeya se tapasyA kara rahA hai yaha mahattvapUrNa bindu hai| yadi tapa pratiphala ke rUpa meM sAMsArika yA bhautika sukha kI icchAe~ maujUda hai to vaha tapa tapasvI pada ko lajjita karatA hai aura tapa kI akSuNNa paramparA ko dhUmila karatA hai| ina manobhAvoM se kI gaI tapa sAdhanA tapasvI ke lie kalyANakArI nahIM hotI pratyuta use durgati ke unmukha karatI hai| jisa taraha dhanArthI ke lie sardI-garmI Adi kaSTa dussaha nahIM hote usI taraha saMsAra virakta karma nirjarA ke icchuka sAdhaka ko bhI tapa dussaha nahIM lgtaa| Atma vizuddhi ke lakSya se tapa karane vAlI AtmAe~ hI tapasvI kahI jAtI hai| jJAnayukta tapazcaryA tapasvI ko akSuNNa sukha kA upabhoktA banAtI hai| samyagadRSTi tapasvI hI sAdhya kA sAmIpya pA sakate haiN| bAhya tapa Avazyaka hai yA AbhyaMtara tapa? Aja ke samaya meM svAdhyAya Adi kI alpatA ke kAraNa prAya: loga tapa ke sAkSAta svarUpa se anabhijJa hai| aise meM kaI bAra prazna utpanna hotA hai ki bAhya tapa Avazyaka hai yA AbhyaMtara tapa? loka vyavahAra meM yadyapi bAhya tapa ko adhika mahattva diyA gayA hai parantu sAdhanA kI dRSTi se donoM kI apanI mahattA hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xivi...sajjana tapa pravezikA bAhya tapa se jahA~ indriyoM ke prati Asakti, svAda lolupatA, zArIrika rAga Adi nyUna hote haiM vahIM AbhyaMtara tapa ke dvArA vinaya, mArdava, Arjava Adi Antarika guNoM meM vRddhi hotI hai aura Atmika nirmalatA bar3hatI hai| vastutaH donoM tapoM kA vargIkaraNa sAdhakoM ko samajhAne kI dRSTi se kiyA gayA hai| donoM kA lakSya Atma vizuddhi hI hai| zAstroM meM AbhyaMtara tapa kA jo mahattva hai vahI bAhya tapa kA hai| kisI eka kA Agraha rakhanA ucita nahIM hai| ___bAhya tapa kA AcaraNa tIrthaMkaroM dvArA bhI kiyA gayA ata: vaha mahattvapUrNa hai| anubhavata: bAhya tapa se sAdhaka kA manobala evaM kaSTa sahiSNutA vardhita hotI hai| AbhyaMtara tapa usa sAdhanA meM nikhAra lAtA hai| jaba bAhya tapa dvArA mAnasika malinatA dUra hotI hai tabhI dhyAna, svAdhyAya Adi pravRttiyA~ sArthaka pariNAma detI hai| isI apekSA se bAhya tapa kA krama pahale rakhA gayA hai| ___ bAhya tapa aura AbhyaMtara tapa donoM kA apanA viziSTa sthAna hai| jaise kisI eka hI rAjaprAsAda meM eka Abhyantara bhAga hotA hai aura dUsarA bAhya bhaag| AbhyaMtara bhAga rAjA ke antaraMga jIvana kA kendra hotA hai aura bAhya bhAga rAjya saMcAlana Adi vyavasthA kA kintu kisI kA bhI mahattva kama nahIM hotaa| vaise hI bAhya tapa evaM AbhyaMtara tapa donoM hI mahattvapUrNa hai| ___kaI bAra loga kahate haiM ki tapa karane kI icchA to hotI hai parantu bar3Ibar3I kriyAe~ dekhakara himmata nahIM hotii| kyA kriyA rahita tapa nahIM kara sakate? kaI loga AdhyAtmika kriyAoM ke prati aruci aura virodhAbhAva rakhate hue yaha bhI kahate haiM ki AtmA ko jAnane ke bAda kriyA kA mahattva nahIM hai to phira kriyA karane kI kyA AvazyakatA? ___ AgamoM meM isa zaMkA kA samyaka samAdhAna karate hue kahA gayA hai'jJAnakriyAbhyAM mokSa' jJAna aura kriyA donoM kA samAcaraNa mokSa prApti meM hetubhUta banatA hai| ekAMta jJAna vyakti meM ahaMkAra, unmAda, pramAda, svacchaMdatA Adi kA vardhana karatA hai| aise jIvoM ko jJAna kI bAta mIThI aura kriyA kI bAta kar3avI lagatI hai| inakI sahI dazA kA varNana karate hue upAdhyAya yazovijayajI kahate haiM jaise pAga kou zira bAMdhe, pahirana nahIM lNgottii| sadguru pAsa kriyA binu sIkhe, Agama sAkha tyuM khoTI / / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xivii jisake pAsa aMga r3hakane ke lie kapar3A nahIM hai vaha yadi mastaka para pagar3I dhAraNa karatA hai to jagata meM ha~sI kA pAtra banatA hai vaise hI kriyA rahita jJAnI vyakti bhI haMsI kA pAtra banatA hai| kriyA kie binA pApa zuddhi saMbhava nahIM hai| isIlie tapa ke sAtha kriyA ko Avazyaka mAnA hai| jJAna aura kriyA eka hI ratha ke do pahiye haiN| eka bhI pahiyA kamajora ho to AtmA rUpI ratha makti mArga para samyaka gati nahIM kara sakatA hai| dUsare kA jJAna hamArI kriyA meM upayogI bana sakatA hai paraMtu kriyA kabhI dUsaroM ke lie upayogI nahIM bntii| svayaM kI kriyA svayaM ke lie hI upayogI banatI hai| kisI bhI kalA kA jJAna hone mAtra se vaha supariNAmI nahIM banatI tadahetu usakI kriyAnvitI honA Avazyaka hai| mAtra jJAna se kabhI bhI manoratha saphala nahIM ho skte| tairane kI kalA meM Ph.D. karane vAlA yadi DUbate samaya usa jJAna ko kriyAnvitI meM na lAe to vaha jJAna upayogI evaM siddhidAyaka nahIM hotaa| kaI loga kahate haiM ki artha kA jJAna na hone para AcaraNa karane se kyA lAbha? zAstrakAra isakA samAdhAna dete hue kahate haiM ki maharSiyoM dvArA praNIta mahAmaMtra zraddhA pUrvaka zravaNa karane para bhI lAbha detA hai| jaise sarpa viSa haraNa karane ke lie viSAkta vyakti para gArUr3I maMtra kA prayoga use maMtra jJAna na hone para bhI avazya lAbhadAyI hotA hai| isI prakAra kriyA ke daramyAna prayukta sUtroM ke artha kA jJAna na bhI ho to unake prati rahI zraddhA avazya kAma karatI hai| artha kI jAnakArI ke sAtha kriyA karanA sarvottama hai parantu yadi artha kA jJAna na bhI ho to bhI zraddhA evaM bhAva pUrvaka kI gaI kriyA bhI jJAna ke abhAva meM sAdhaka ko lakSya taka pahu~cAtI hai| kaI loga prazna karate haiM ki tapa ke sAtha khamAsamaNa, pradakSiNA, sAthiyA Adi kriyA kyoM karanI cAhie? pradakSiNA, khamAsamaNa Adi kriyAoM se tapa meM bhAvollAsa bar3hatA hai| inake mAdhyama se paramAtmA kI ArAdhanA hotI hai| samaya, zakti Adi kA sadvyaya hotA hai| ina kriyAoM ke mAdhyama se tapArAdhanA kI smRti bAra-bAra banI rahatI haiN| tapa ke sAtha japa Adi kriyAe~ use vizeSa lAbhakArI banAtI hai| tapa kA mukhya hetu hai karma nirjraa| ina kriyAoM ke dvArA adhikAdhika karmoM kI nirjarA hotI hai ata: tapa ke sAtha ina kriyAoM kA guMphana kiyA gayA hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xivili...sajjana tapa pravezikA kriyA ke doSa Atma kalyANa meM hetubhUta dhArmika kriyAe~ karate samaya pariNAmoM kI vizuddhi, hRdaya kI ekAgratA evaM mana kI taTasthatA honA jarUrI hai| aisI vizuddha kriyA hI mokSaphala ko pradAna karatI hai| kriyA karate samaya mana, vacana, kAyA kI skhalanA honA doSa kahalAtA hai| isameM mukhya rUpa se ATha prakAra ke doSa lagane kI saMbhAvanA rahatI hai jo nimna haiM___1. kheda- dhArmika anuSThAna karate samaya thakAna kA anubhava karanA evaM mana kI dRr3hatA na rakhanA prathama kheda nAmaka doSa hai| jisa prakAra pAnI ke binA khetI saphala nahIM hotI usI taraha isa doSa ke sevana se dharma ArAdhanA saphala nahIM hotii| 2. udvega- kriyA ke prati mAnasika aruci honA athavA kriyA ke samaya parezAna honA dUsarA udvega nAmaka doSa hai| 3. kSepa-kriyA karate samaya mana kI DAMvADola sthiti honA, eka kriyA karate hue dUsarI kriyA kA ciMtana karanA kSepa nAmaka tIsarA doSa hai| jisa prakAra eka bAra chilake se nikAlA gayA zAli (cAvala) kA bIja phasala nahIM detA vaise hI kSepa yukta kriyA se vAMchita phala kI prApti nahIM hotii| 4. utthAna- kriyA ke prati citta meM abhAva honA utthAna doSa haiN| isa doSa ke sevana se dharma kriyA kA mahattva vismRta ho jAtA hai evaM kriyA mAtra yaMtravata AcaraNa banakara raha jAtI hai| 5. bhrAnti- kriyA ke mukhya kendrIbhUta Azaya ko chor3akara anya vicAroM kA citta meM bhramaNa karanA bhrAnti doSa hai| isa doSa ke sevana se kriyA kA yathArtha phala siddha hone meM vighna upasthita hote haiN| ___6. anyamud- kriyA karate hue, kriyA ke vizuddha pariNAmoM kA avalaMbana chor3akara anya prasaMga ke kAraNa harSita honA anyamud doSa hai| isa doSa ke pariNAmasvarUpa Acarita kriyA kA phala prAya: vyartha ho jAtA hai| ___7. roga- rAga-dveSa aura moha rUpa tridoSa se aneka bhAva roga utpanna hote haiN| isa kAraNa kriyA karate samaya zuddha Azaya kI jAnakArI na hone ke kAraNa Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...xlix kriyA se bhAva roga ke kSaya rUpa phala kI siddhi nahIM hotii| aisI kriyAe~ vaMdhya strI ke samAna niSphaladAyI hotI hai| 8. AsaMga- kisI eka kriyA se cipake rahanA yA usakA Agraha rakhanA AsaMga doSa hai| guNasthAna ArohaNa meM sahAyaka kisI eka kriyA meM ruci utpanna hone se usameM guMda kI taraha cipake rahanA AsaMga kriyA doSa hai| aisI kriyA karane se guNasthAna meM ArohaNa nahIM hotaa| ___kriyA karate samaya kaI durbhAva evaM zaMkAe~ hamAre hRdaya meM utpanna hotI hai| jina choTI-choTI zaMkAoM ke kAraNa sAdhaka kriyA kA yathokta phala prApta nahIM kara pAtA ata: yathAsaMbhava aise doSoM se bacane kA prayAsa karanA cAhie evaM tapArAdhanA ke sAtha nirdiSTa kriyAoM ko samyaka prakAra se karanA caahie| isa pustaka meM Agama kAla se aba taka pracalita vibhinna tapoM kA prAmANika zAstrokta svarUpa prastuta kiyA gayA hai| isa varNana ke mAdhyama se ArAdhaka varga apanI icchA evaM sAmarthya anusAra tapa kA cayana karate hue unakA vahana kara sakatA hai| isameM kaI aise tapa haiM jinakA AcaraNa vartamAna meM duHsAdhya hone se nahIM kiyA jA sakatA taduparAMta unake varNana karane kA mukhya uddezya una tapoM ke svarUpa se paricita karavAnA evaM Agamokta tapa kI mahattA ko ujAgara karanA hai| isameM laukika icchA pUrti ke uddezya se kie jAne vAle evaM lokottara dRSTi pradhAna aise donoM prakAra ke tapoM kI carcA bhI vistAra se kI gaI hai| isa kRti kA mukhya uddezya jinavANI ke mAdhyama se bhavi jIvoM ko karma nirjarA ke mArga para agrasara karanA hai| tapa hI dharma mArga meM praveza karane kA Entry Gate aura aMtima lakSya taka pahu~cAne vAlA Exit Gate hai| isa tapa nirdezikA meM hara varga kI apekSA se tapa batAe gae haiN| jisase tapa mArga para prathama bAra ArUr3ha hone vAlA vyakti apane sAmarthya anusAra laghu tapa kA cayana kara sakeM tathA tapa sAdhanA ke abhyasta sAdhaka utkRSTa koTi kI tapa sAdhanA ke dvArA zIghrAtizIghra mokSa lakSya ko prApta kara skeN| aMtata: ArAdhaka varga isake mAdhyama se jina upadiSTa tapa mArga para agrasara hokara karma vimukta bana pAeM, isI manobhilASA ke saath| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vandanA kI jhaMkAra jaina vidhi-vidhAnoM se sambandhita eka bRhadstarIya anveSaNa Aja pUrNAhuti kI pratIkSita arUNima velA para hai| jinakA pratyakSa-apratyakSa saMbala isa virAT viSaya ke pratipAdana meM AdhAra staMbha banA una sabhI upakArI janoM kI abhivandanA-anumodanA karane ke lie mana taraMgita ho rahA hai| yadyapi unheM pUrNataH abhivyakti denA asaMbhava hai phira bhI sAmarthya juTAtI huI karabaddha hokara sarvaprathama, jinake divya jJAna ke Aloka ne bhavya jIvoM ke hRdayAndhakAra ko dUra kiyA, jinakI paiMtIsa guNayukta vANI ne jIva jagata kA uddhAra kiyA, jinake roma-roma se nirjharita karUNA bhAva ne samasta jIvarAzi ko abhayadAna diyA tathA mokSa mArga para ArohaNa karane hetu samyaka cAritra kA mahAdAna diyA, aise bhavo bhava upakArI sarvajJa arihaMta paramAtmA ke caraNa sarojoM meM ananta-ananta vaMdanA karatI huuN| jinake smaraNa mAtra se duHsAdhya kArya sarala ho jAtA hai aise sAdhanA sahAyaka, siddhi pradAyaka zrI siddhacakra ko Atmastha vaMdana / cintAmaNi ratna kI bhA~ti hara cintita svapna ko sAkAra karane vAle, kAmadhenu kI bhA~ti hara abhilASA ko pUrNa karane vAle evaM jinakI varada chA~ha meM jinazAsana dedIpyamAna ho rahA hai aise krAnti aura zAnti ke pratIka cAroM dAdA gurUdeva tathA sakala zrutadhara AcAryoM ke caraNAravinda meM bhAvabhInI vandanA / prabala puNya ke svAmI, saralahRdayI, zAsana uddhAraka, kharataragacchAcArya zrI majjina kailAzasAgara sUrIzvarajI ma.sA. ke pavitra caraNoM meM zraddhA bharI vaMdanA / jinhoMne sadA apanI kRpAvRSTi evaM preraNAdRSTi se isa zodha yAtrA ko lakSya taka pahu~cAne hetu protsAhita kiyaa| jinake prajJAzIla vyaktitva evaM sRjanazIla kartRtva ne jaina samAja meM abhinava cetanA kA pallavana kiyA, jinakI antas bhAvanA ne merI adhyayana ruci ko jIvanta rakhA aise upAdhyAya bhagavanta pUjya gurudeva zrI maNiprabhasAgarajI ke caraNa nalinoM meM koTizaH vandana / ma.sA. maiM hRdayAvanata hU~ prabhutvazIla evaM snehila vyaktitva ke dhanI, guNa garimA se Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...li maMDita pa.pU. AcArya padmasAgarasUrIzvarajI ma.sA. kI, jinhoMne kobA lAibrerI ke mAdhyama se duSprApya granthoM ko upalabdha karavAyA tathA sahRdayatA evaM udAratA ke sAtha merI zaMkAoM kA samAdhAna kara pragati pAtheya pradAna kiyaa| unhIM ke nizrAvartI manojJa svabhAvI, gaNivarya zrI prazAMtasAgarajI ma.sA. kI bhI maiM RNI hU~ jinhoMne nisvArtha bhAva se sadA sahayoga karate hue mujhe utsAhita rkhaa| _maiM kRtajJa hU~ sarasvatI sAdhanA patha pradIpa, pa.pU. jyeSTha bhrAtA zrI vimalasAgarajI ma.sA. ke prati, jinhoMne isa zodha kArya kI mUlyavattA kA Akalana karate hue merI aMtazcetanA ko jAgRta rkhaa| ___ maiM sadaiva upakRta rahaMgI pravacana prabhAvaka, zAstra vettA, sanmArga praNetA pa.pU. AcArya zrI kIrtiyaza sUrIzvarajI ma.sA evaM Agama marmajJa, saMyamotkarSI pa.pU. ratnayaza vijayajI ma.sA ke prati, jinhoMne navIna granthoM kI jAnakArI dene ke sAtha-sAtha zodha kArya kA praNayana karate hue ise vibudha jana grAhya banAkara pUrNatA pradAna kii| maiM AsthA praNata hU~ jagavallabha pa.pU. AcArya zrI rAjayaza sUrIzvarajI ma.sA evaM vAtsalya mUrti pa.pU. bahana mahArAja vAcaMyamA zrIjI ma.sA ke prati, jinhoMne samaya-samaya para apane anubhava jJAna dvArA merI duvidhAoM kA nivAraNa kara isa kArya ko bhavyatA pradAna kii| maiM natamastaka hU~ samanvaya sAdhaka, bhakta sammohaka, sAhitya uddhAraka, acala gacchAdhipati pa.pU. AcArya zrI guNaratnasAgara sUrIzvarajI ma.sA. ke caraNoM meM, jinhoMne apratyakSa rUpa se merI jijJAsAoM kA samAdhAna karake mere kArya ko Age bddh'aayaa| maiM AsthA praNata hU~ lADanUM vizva bhAratI ke preraNA puruSa, aneka granthoM ke sRjanahAra, kuzala anuzAstA, sAhitya manISI AcArya zrI tulasI evaM AcArya zrI mahAprajJajI ke caraNoM meM, jinake sRjanAtmaka kAryoM ne isa sAphalya meM AdhAra bhUmi pradAna kii| __isI zrRMkhalA meM zraddhAnata hU~ tristutika gacchAdhipati, puNyapuMja pa.pU. AcArya zrI jayantasena sUrIzvarajI ma.sA. ke prati, jinhoMne hara saMbhava sva sAmAcArI viSayaka tathyoM se avagata karavAte hue isa zodha ko sulabha bnaayaa| maiM zraddhAvanata hU~ vizva prasiddha, pravacana prabhAvaka, krAntikArI santa pravara zrI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lii...sajjana tapa pravezikA taruNasAgarajI ma.sA ke prati, jinhoMne yathocita sujhAva dekara rahasya anveSaNa meM sahAyatA pradAna kii| maiM AbhArI hU~ mRdula svabhAvI pa.pU. pIyUSasAgarajI ma.sA. evaM gUr3ha svAdhyAyI pa. pU. samyakratnasAgarajI ma.sA. kI jinhoMne sadaiva merA utsAha vardhana kiyaa| upakAra smaraNa kI isa kar3I meM antarhadaya se upakRta hU~ mahattarA pada vibhUSitA pU. vinItA zrIjI ma.sA., pravartinI pravarA pU. candraprabhA zrIjI ma.sA., saralamanA pU. candrakalA zrIjI ma.sA., marUdhara jyoti pU. maNiprabhA zrIjI ma.sA., sneha gaMgotrI pU. hemaprabhA zrIjI ma.sA. evaM anya sabhI samAdRta sAdhvI maMDala ke prati, jinake antara mana kI maMgala kAmanAoM ne mere mArga ko niSkaMTaka banAyA tathA AtmIyatA pradAna kara samyaka jJAna ke arjana ko pravarddhamAna rkhaa| jinakI mRdutA, dRr3hatA, gaMbhIratA, kriyAniSThatA evaM anubhava praur3hatA ne sujJajanoM ko sanmArga pradAna kiyA, jinakA nizchala vyavahAra 'jahA aMto tahA bahi' kA jIvanta udAharaNa thA, jo paMcama Are meM cauthe Are kI sAkSAta pratimUrti thI, aisI zraddhAloka kI devatA, vAtsalya vAridhi, pravartinI mahodayA, gurUvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA ke pAvana padmoM meM sarvAtmanA vaMdana karatI huuN| ___ maiM uRNa bhAvoM se kRtajJa hU~ japa evaM dhyAna kI nirmala jyoti se prakAzamAna tathA cAritra evaM tapa kI sAdhanA se dIptimAna sajjanamaNi pa.pU. guruvaryA zaziprabhA zrIjI ma.sA ke prati, jinhoMne mujha jaise anaghar3a patthara ko sAkAra rUpa pradAna kiyaa| maiM antarhadaya se AbhArI hU~ mere zodha kArya kI prAraMbhakartA, ananya gurU samarpitA, jyeSTha gurU bhaginI pU. priyadarzanA zrIjI ma.sA. tathA sevAbhAvI pU. divya darzanA zrIjI ma.sA., svanimagnA pU. tattvadarzanA zrIjI ma.sA., dRr3ha manobalI pU. samyagdarzanA zrIjI ma.sA., smita vadanA pU. zubhadarzanA zrIjI ma.sA., mitabhASI pU. muditaprajJA zrIjI ma.sA., samanvaya svabhAvI pU. zIlaguNAjI mRdu bhASiNI sAdhvI kanakaprabhAjI, komala hRdayI zrutadarzanAjI, prasanna svabhAvI sAdhvI saMyamaprajJAjI Adi samasta guru bhagini maNDala kI, jinhoMne sAmAjika dAyittvoM se nivRtta rakhate hue sadbhAvoM kI sugandha se mere mana ko tarortAjA rkhaa| merI zodha yAtrA ko pUrNatA ke zikhara para pahu~cAne meM ananya sahayoginI, Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...lii sahaja svabhAvI sthitaprajJA jI evaM vinamrazIlA saMvegaprajJA jI tathA isI ke sAtha alpa bhASiNI suzrI monikA bairAThI evaM zAnta svabhAvI suzrI sImA chAjer3a ko sAdhuvAda detI huI unake ujjvala bhaviSya kI tahedila se kAmanA karatI huuN| ___ maiM antastha bhAvoM se upakRta hU~ zruta samAja ke gaurava puruSa, jJAna pipAsuoM ke lie sadajJAna prapA ke samAna, AdaraNIya DaoN. sAgaramalajI ke prati, jinakA saphala nirdezana isa zodha kArya kA mUlAdhAra hai| isa bRhad zodha ke kArya kAla meM hara taraha kI sevAoM ke lie tatpara, udArahRdayI zrImatI maMjujI sunIlajI botharA (rAyapura) ke bhaktibhAva kI anuzaMsA karatI huuN| jinhoMne dUrastha rahakara bhI isa jJAna yajJa ko nirbAdha rUpa se pravAhamAna banAe rakhane meM yathocita sevAe~ pradAna kI, aisI zrImatI prItijI ajitajI pArakha (jagadalapura) bhI sAdhuvAda ke pAtra haiN| sevA smaraNa kI isa zrRMkhalA meM maiM RNI hU~ kolakAtA nivAsI, ananya sevAbhAvI zrI candrakumArajI zakuMtalAjI muNota kI, jinhoMne DhAI sAla ke kolakAtA pravAsa meM bhrAtAtulya sneha evaM sahayoga pradAna karate hue apanI sevAe~ anavarata pradAna kii| zrI khemacaMdajI kiraNajI bAMThiyA kI avismaraNIya sevAe~ bhI isa zodha yAtrA kI pUrNatA meM ananya sahayogI bnii| sahayoga kI isa zrRMkhalA meM maiM AbhArI hU~, TATA nivAsI zrI jinendrajI nIlamajI baida kI, jinake athaka prayAsoM se mudrAoM kA rekhAMkana saMbhava ho paayaa| ___anumodanA kI isa kar3I meM kolakAtA nivAsI zrI kAntilAlajI mukIma, maNilAlajI dUsAja, kamalacaMdajI dhAMdhiyA, vimalacandajI mahamavAla, vijayendrajI saMkhalecA, ajayajI botharA, mahendrajI nAhaTA, pannAlAla dUgar3a, nirmalajI kocara Adi kI sevAoM ko vismRta nahIM kara sakatI huuN| ___ banArasa nivAsI zrI azvinabhAI zAha, lalitajI bhaMsAlI, kIrti bhAI dhruva divyezajI zAha, rAhulajI gAMdhI Adi bhI sAdhuvAda ke adhikArI haiM jinhoMne apanI AtmiyatA evaM ni:svArtha sevAe~ banArasa pravAsa ke bAda bhI banAe rkhii| isI kar3I meM banArasa senTrala lAibrerI ke mukhya lAibreriyana zrI saMjayajI sarrApha evaM zrI vivekAnandajI jaina kI bhI maiM atyaMta AbhArI hU~ ki unhoMne pustakeM upalabdha karavAne meM apanA ananya sahayoga diyaa| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liv...sajjana tapa pravezikA ___ isI zrRMkhalA meM zrI kolakAtA saMgha, muMbaI saMgha, jayapura saMgha, mAlegA~va saMgha, ahamadAbAda saMgha, banArasa saMgha, zAjApura saMgha, TATA saMgha ke padAdhikAriyoM evaM dharma samarpita sadasyoM ne sthAnIya sevAe~ pradAna kara isa zodha yAtrA ko sarala evaM sugama banAyA ata: una sabhI ko sAdhuvAda detI huuN| isa zodha kArya ko prAmANika banAne meM kobA lAibrerI (ahamadAbAda) evaM vahA~ ke sadasyagaNa manoja bhAI, ketana bhAI, arUNajI Adi, ela. DI. insTITyUTa (ahamadAbAda), prAcya vidyApITha (zAjApura), pArzvanAtha zodha saMsthAna (vArANasI) evaM lAibreriyana omaprakAza siMha tathA saMsthAna adhikAriyoM ne yathecchita pustakoM ke AdAna-pradAna meM jo sahayoga diyA, usake lie maiM unakI sadaiva AbhArI rhuuNgii| prastuta kArya ko jana samudAya ke lie upayogI banAne meM jinakI puNyarAzi saMbala banI hai una samasta zrutapremI lAbhArthI parivAra kI unmukta kaNTha se anumodanA karatI huuN| ina zodha kRtiyoM ko kampyUTarAIjDa, saMzodhana evaM seTiMga karane meM ananya sahayogI vimalacandra mizrA (vArANasI) kA atyanta AbhAra mAnatI huuN| Apake vinamra, suzIla evaM sajjana svabhAva ne mujhe aneka bAra ke prUpha saMzodhana kI cintAoM se sadaiva mukta rkhaa| svayaM ke kArobAra ko saMbhAlate hue Apane isa bRhad kArya ko jisa niSThA ke sAtha pUrNa kiyA hai yaha sAmAnya vyakti ke lie nAmumakina hai| __isI zrRMkhalA meM zAMta svabhAvI zrI raMjanajI, rohitajI koThArI (kolakAtA) bhI dhanyavAda ke pAtra haiN| sampUrNa pustakoM ke prakAzana evaM kaeNvara DijAiniMga meM apramatta hokara aMtaramana se sahayoga diyaa| zodha prabaMdha kI sampUrNa kaoNpI banAne kA lAbha lekara Apa zruta saMvardhana meM bhI parama hetubhUta bane haiN| . 23 khaNDoM ko AkarSaka evaM cittaraMjaka kaeNvara se nayanaramya banAne ke lie kaeNvara DijAInara zaMbhu bhaTTAcArya kI bhI maiM tahedila se AbhArI huuN| ise saMyoga kahU~ yA vidhi kI vicitratA? merI prathama zodha yAtrA kI saMkalpanA lagabhaga 17 varSa pUrva jahA~ se prArambha huI vahIM para usakI carama pUrNAhuti bhI ho rahI hai| zrI jinaraMgasUri pauzAla (kolakAtA) adhyayana yogya sarvazreSTha sthAna hai| yahA~ ke zAnta-prazAnta paramANu manoyoga ko adhyayana ke prati jor3ane Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...lv meM atyanta sahAyaka bane haiN| isI ke sAtha maiM sAdhuvAda detI hU~ zrIjinaraMgasUri pauzAla, kolakAtA ke TrasTI zrI kamalacaMdajI dhAMdhiyA, kAntilAlajI mukIma, vimalacaMdajI mahamavAla, maNilAlajI dUsAja Adi samasta bhUtapUrva evaM vartamAna TrasTiyoM ko, jinhoMne adhyayana evaM sthAna kI mahattvapUrNa suvidhA ke sAtha kampojiMga meM bhI pUrNa rUpa se artha sahayoga diyaa| inhIM kI pitRvata chatra-chAyA meM yaha zodha kArya zikhara taka pahu~ca pAyA hai| isa avadhi ke daurAna grantha Adi kI Avazyaka suvidhAoM hetu zAjApura, banArasa Adi zodha saMsthAnoM meM pravAsa rhaa| una dinoM se hI jauharI saMgha ke padAdhikArI gaNa kAntilAlajI mukIma, maNilAlajI dUsAja, vimalacandajI mahamavAla Adi bAra-bAra nivedana karate rahe ki Apa pUrvI kSetra kI tarapha eka bAra phira se pdhaarie| hama Apake adhyayana kI pUrNa vyavasthA kreNge| unhIM kI sadbhAvanAoM ke phalasvarUpa zAyada isa kArya kA aMtima praNayana yahA~ ho rahA hai| isI ke sAtha zodha pratiyoM ke mudraNa kArya meM bhI zrI jinaraMgasUri pauzAla TrasTiyoM kA hArdika sahayoga rahA hai| antata: yahI kahU~gIprabhu vIra vANI udyAna kI, saurabha se mahakI jo kRti / jar3a vakra buddhi se jo maiMne, kI ho isakI vikRti / avinaya, avajJA, AzAtanA, yadi huI ho zruta kI vaMcanA / micchAmi dukkaDam detI hU~, svIkAra ho mujha prArthanA / / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ micchAmi dukkaDaM Agama marmajJA, Azu kavayitrI, jaina jagata kI anupama sAdhikA, pravarttinI pada suzobhitA, kharataragaccha dIpikA pU. guruvaryyA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI antaraMga kRpA se Aja choTe se lakSya ko pUrNa kara pAI hU~ / yahA~ zodha kArya ke praNayana ke daurAna upasthita hue kucha saMzayayukta tathyoM kA samAdhAna karanA cAhU~gI sarvaprathama to muni jIvana kI autsargika maryAdAoM ke kAraNa jAnateajAnate kaI viSaya anachue raha gae haiN| upalabdha sAmagrI ke anusAra hI viSaya kA spaSTIkaraNa ho pAyA hai ataH kahIM-kahIM sandarbhita viSaya meM apUrNatA bhI pratIta ho sakatI hai| dUsarA jaina saMpradAya meM sAdhvI varga ke lie kucha niyata maryAdAe~ haiM jaise pratiSThA, aMjanazalAkA, upasthApanA, padasthApanA Adi karavAne evaM Agama zAstroM ko par3hAne kA adhikAra sAdhvI samudAya ko nahIM hai| yogodavahana, upadhAna Adi kriyAoM kA adhikAra mAtra padasthApanA yogya muni bhagavaMtoM ko hI hai| ina paristhitiyoM meM prazna upasthita ho sakatA hai ki kyA eka sAdhvI anadhikRta evaM ananubhUta viSayoM para apanA cintana prastuta kara sakatI hai? isake javAba meM yahI kahA jA sakatA hai ki 'jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' yaha zodha kA viSaya hone se yatkiMcita likhanA Avazyaka thA ataH guru AjJA pUrvaka vidvavara AcArya bhagavaMtoM se dizA nirdeza evaM samyaka jAnakArI prAptakara prAmANika ullekha karane kA prayAsa kiyA hai| tIsarA prAyazcitta dene kA adhikAra yadyapi gItArtha muni bhagavaMtoM ko hai kintu prAyazcita vidhi adhikAra meM jIta ( pracalita) vyavahAra ke anusAra 'prAyazcitta yogya tapa kA varNana kiyA hai| isakA uddezya mAtra yahI hai ki bhavya jIva pApa bhIrU baneM evaM doSakArI kriyAoM se paricita hoveM / koI bhI AtmArthI ise dekhakara svayaM prAyazcitta grahaNa na kreN| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...vii isa zodha ke antargata kaI viSaya aise haiM jinake lie kSetra kI dUrI ke kAraNa yathocita jAnakArI evaM samAdhAna prApta nahIM ho pAya, ataH tadviSayaka pUrNa spaSTIkaraNa nahIM kara pAI huuN| kucha logoM ke mana meM yaha zaMkA thI utpanna ho sakatI hai ki mudrA vidhi ke adhikAra meM hindU, bauddha, nATya Adi mudrAoM para itanA gUr3ha adhyayana kyoM? mudrA eka yaugika prayoga hai| isakA sAmAnya hetu jo thI ho paraMtu isakI anuzruti AdhyAtmika evaM zArIrika svasthatA ke chapa meM hI hotI hai| ____prAyaH mudrAe~ mAnava ke dainika caryA se sambandhita hai| itara paramparAoM kA jaina paramparA ke sAtha pArasparika sAmya-vaiSamya bhI rahA hai ataH inake sadpakSoM ko ujAgara karane hetu anya mudrAoM para bhI gUr3ha anveSaNa kiyA hai| ____ yahA~ yaha bhI kahanA cAhU~gI ki zodha viSaya kI virATatA, samaya kI pratibaddhatA, samucita sAdhanoM kI alpatA, sAdhu jIvana kI maryAdA, anubhava kI nyUnatA, vyAvahArika evaM sAmAnya jJAna kI kamI ke kAraNa sabhI viSayoM kA yathAyogya vizleSaNa nahIM thI ho pAyA hai| hA~, vidhi-vidhAnoM ke aba taka aspRSTa patroM ko kholane kA prayatna avazya kiyA hai| prajJA sampanna muni varga isake aneka rahasya paTaloM ko udghATita kara skeNge| yaha eka prAraMbha mAtra hai| ___antataH jinavANI kA vistAra karate hue evaM zodha viSaya kA anveSaNa karate hue alpamati ke kAraNa zAstra viruddha prarUpaNA kI ho, AcAryoM ke gUDhArtha ko yathArUpa na samajhA ho, apane mata ko rakhate hue jAne-anajAne arhatavANI kA kaTAkSa kiyA ho, jinavANI kA apalApa kiyA ho, bhASA rUpa meM use samyaka abhivyakti na dI ho, anya kisI ke mata ko likhate hue usakA saMdartha na diyA ho athavA anya kucha dhI jinAjJA viruddha kiyA ho yA likhA ho to usake lie trikaraNatriyogapUrkaka zruta chapa jina dharma se micchAmi dukkar3am karatI huuN| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~ 1-246 1. zvetAmbara granthoM meM varNita tapazcaryA sUcI (i) antakRtadazA sUtra meM ullikhita tapa (ii) uttarAdhyayana sUtra meM nirdiSTa tapa (iii) paMcAzaka prakaraNa meM upadiSTa tapa (iv) pravacanasAroddhAra meM nirUpita tapa (v) tilakAcArya sAmAcArI meM varNita tapa (vi) subodhAsAmAcArI meM pratipAdita tapa (vii) vidhimArgaprapA meM prarUpita tapa (viii) AcAradinakara meM nirdiSTa tp| 2. tapa vidhiyA~- (i) kevalajJAnI tIrthaMkara puruSoM dvArA prarUpita tapa 1. bhikSu pratimA-tapa 2. sapta saptamikA bhikSu pratimA-tapa 3. aSTaaSTamikA bhikSupratimA-tapa 4. navanavamikA bhikSu pratimA-tapa 5. dazadazamikA bhikSu pratimA-tapa 6. bhadrapratimA-tapa 7. mahAbhadra pratimA-tapa 8. bhadrottara pratimA-tapa 9. sarvatobhadra pratimA-tapa 10. guNaratnasaMvatsara-tapa 11. laghusiMha niSkrIDita-tapa 12. mahAsiMhaniSkrIDita-tapa 13. kanakAvalI-tapa 14. muktAvalI-tapa 15. ratnAvalI-tapa 16. ekAvalI-tapa 17. AyaMbila vardhamAnatapa 18. zreNI-tapa 19. pratara-tapa 20. ghana-tapa 21. mahAghana-tapa 22. varga-tapa 23. varga-varga tapa 24. prakIrNa-tapa 25. indriyajaya-tapa 26. kaSAyajaya-tapa 27. yogazuddhi-tapa 28. dharmacakra-tapa 29. laghuaSTAhnikA-tapadvaya 30. aSTakarmasUdana-tapa 31. upaaskprtimaa-tp| (ii) gItArtha muniyoM dvArA prarupita tapa 1. kalyANaka-tapa 2. tIrthaMkara dIkSA-tapa 3. tIrthaMkara kevalajJAna-tapa 4. tIrthaMkara nirvANa-tapa 5. jJAna darzana cAritra-tapa 6. cAndrAyaNa-tapa 7. vardhamAna-tapa 8. paramabhUSaNa-tapa 9. UnodarikA-tapa 10. sallekhanA-tapa 11. sarvasaMkhyA zrI mahAvIra-tapa 12. gyAraha aMga-tapa 13. dvAdazAMga-tapa Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana tapa pravezikA...lix 14. caturdazapUrva-tapa 15. jJAnapaMcamI-tapa 16. caturvidha saMgha-tapa 17. saMvatsara (varSI) tapa 18. saMvatsara-tapa 19. bArahamAsika-tapa 20. aSTamAsika-tapa 21. chahamAsika-tapa 22. puNDarIka-tapa 23. nandIzvara-tapa 24. mANikya prastArikA-tapa 25. padmottara-tapa 26. samavazaraNa-tapa 27. ekAdaza gaNadhara-tapa 28. azokavRkSa-tapa 29. eka sau sittara jina-tapa 30. navakAra-tapa 31. paMca parameSThI-tapa 32. dazavidha yatidharma-tapa 33. merU-tapa 34. battIsa kalyANakatapa 35. cyavana-tapa 36. sUryAyaNa-tapa 37. lokanAlI-tapa 38. kalyANaka aSTAhnikA-tapa 39. mAghamAlA-tapa 40. mahAvIra-tapa 41. lakSapratipada-tapa 42. aSTApada pAvar3I-tapa 43. mokSadaNDa-tapa 44. adu:khadarzI-tapa 45. gautamapAtra-tapa 46. nirvANadIpa (dIpAvalI)-tapa 47. akhaNDadazamI-tapa 48. karmacUrNa-tapa 49. laghunaMdyAvartta-tapa 50. bRhattaMdyAvartta-tapa 51. bIsa sthAnaka-tapa 52. aSTakarmottara prkRti-tp|| (iii) phala kI AkAMkSA se kiye jAne vAle tapa__1. sarvAGgasundara-tapa 2. nirUjazikhA-tapa 3. saubhAgya kalpavRkSa-tapa 4. damayantI-tapa 5. Ayatijanaka-tapa 6. akSayanidhi-tapa 7. mukuTasaptamI-tapa 8. ambA-tapa 9. rohiNI-tapa 10. zrutadevatA-tapa 11. zrI tIrthaMkara mAtR-tapa 12. sarvasukha sampatti-tapa 13. laghu pakhavAsA-tapa 14. amRtASTamI-tapa 15. paratrapAlI-tapa 16. namaskAra phala-tapa 17. avidhavA dazamI-tapa (iv) arvAcIna paramparA meM pracalita laukika tapa 1. azubha nivAraNa-tapa 2. dAridraya nivAraNa-tapa 3. kalaMka nivAraNa-tapa 4. svarNa karaNDaka-tapa 5. aSTa mhaasiddhi-tp| (v) arvAcIna paramparA meM pracalita lokottara tapa. 1. merutrayodazI-tapa 2. pauSadazamI-tapa 3. mauna ekAdazI-tapa 4. dasa pratyAkhyAna-tapa 5. aTThAIsa labdhi-tapa 6. aSTa pravacana mAtR-tapa 7. cattAri aTTha dasa doya-tapa 8. kaNThAbharaNa-tapa 9. kSIrasamudra-tapa 10. paiMtAlIsa Agama-tapa 11. teraha kAThiyA-tapa 12. devalaiMDA-tapa 13. navanidhi-tapa 14. nava brahmacarya gupti-tapa 15. nigoda AyukSaya-tapa 16. zrI pArzva gaNadhara-tapa 17. ratnarohaNa-tapa 18. bRhat saMsAratAraNa-tapa 19. laghu saMsAra tAraNa-tapa 20. SaTkAya-tapa 21 cintAmaNi-tapa 22. zatruJjaya Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ix...sajjana tapa pravezikA modaka-tapa 23. zatruJjaya chaTTha-aTThama-tapa 24. siddhi-tapa 25. paradezI rAjA-tapa 26. bAvana jinAlaya-tapa 27. tIrtha-tapa 28. paJcaraMgI-tapa 29. candanabAlA-tapa 30. navapada olI-tapa 31. eka sau ATha pArzvanAtha-tapa 32. bIsa virahamAnatapa 33.aSTamI-tapa 34. shsrkuutt-tp| pariziSTa - I : devavandana vidhi 247-259 pariziSTa - II : pradakSiNA-khamAsamaNa sAraNI 260-285 pariziSTa - III : tapa sAraNI 286-302 pariziSTa - IV : tapa upayogI Avazyaka vidhiyA~ 303-310 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~ bharatIya saMskRti tapa-tyAgamUlaka saMskRti haiN| pratyeka dharma saMpradAya meM tapamArga kA apanA viziSTa mahattva rahA huA hai| jaina paramparA meM tapa ko karmakSaya kA mukhya sAdhana mAnA gayA hai| isakI vistRta sAdhanA ko bAhya evaM AbhyaMtara tapa ke rUpa meM vibhAjita kiyA gayA haiM evaM donoM kA apanA vaiziSTya haiN| bAhya tapa kA svarUpa atyaMta vistRta hai| isa adhyAya meM Agama paramparA se aba taka pracalita-apracalita samasta tapoM kA varNana kiyA hai| isake mAdhyama se bAhya tapa kI mahattA ujAgara hogI evaM bAhya tapa meM rucivaMta sujJa janoM ko apratima mArga kI prApti hogii| Agamokta tapa ArAdhanA ke dvArA se sAkSAta jinavANI kI ArAdhanA kA lAbha prApta ho sakatA hai| ata: yahA~ para zvetAmbara evaM digambara paramparA meM varNita tapa-vidhiyoM kA varNana kiyA jA rahA hai| zvetAmbara granthoM meM varNita tapazcaryA sUcI zvetAmbara AgamoM evaM pUrvavartI granthoM meM anekavidha tapoM kA ullekha prApta hotA hai| unakI sAmAnya jAnakArI prApta karavAne evaM kauna sA tapa kitanA prAcIna hai? isa mUlya ko darzAne hetu kAlakrama pUrvaka eka sUcI prastuta kI jA rahI hai| antakRtdazAsUtra meM ullikhita tapa ... 1. bhikSupratimA tapa 2. guNaratnasaMvatsara tapa 3. ratnAvalI tapa 4. kanakAvalI tapa 5. mahAsiMhaniSkrIDita tapa 6. laghusiMhaniSkrIDita tapa 7. laghusarvatobhadra tapa 8. mahAsarvatobhadra tapa 9. bhadrottarapratimA tapa 10. muktAvalI tapa 11. AyaMbila vardhamAna tapa (pahalA evaM AThavA~ varga) uttarAdhyayanasUtra meM nirdiSTa tapa ina Agama meM nimna chaha tapoM kA spaSTa ullekha milatA hai- 1. zreNI tapa 2. pratara tapa 3. ghana tapa 4. varga tapa 5. vargavarga tapa 6. prakIrNa tp| (30/10-11) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2...sajjana tapa pravezikA AcArya haribhadraracita (8vIM zatI) paMcAzaka prakaraNa meM upadiSTa tapa isa prakaraNa meM lagabhaga 23 tapa vidhiyoM kA varNana hai unake nAma isa prakAra haiM - 1. tIrthaGkara dIkSA tapa 2. tIrthaGkara kevalajJAna tapa 3. tIrthaGkara nirvANa tapa 4. cAndrAyaNa tapa 5. rohiNI tapa 6. ambA tapa 7. zrutadevatA tapa 8. sarvAGgasundara tapa 9. nirujazikhA tapa 10. paramabhUSaNa tapa 11. Ayatijanaka tapa 12. saubhAgyakalpavRkSa tapa 13. darzana-jJAna-cAritra tapa 14. yogazuddhi tapa 15. indriyavijaya tapa 16. kaSAyamathana tapa 17. aSTakarmasUdana tapa 18. tIrthaGkaramAtRkA tapa 19. samavasaraNa tapa 20. nandIzvara tapa 21. puNDarIka tapa 22. akSayanidhi tapa 23. sarvasaukhyasampatti tp| AcArya haribhadrasUri ne gAthA 38 meM 'Adi' zabda kA ullekha kara anya tapoM kI ora bhI sUcita kiyA hai| sAtha hI ina tapoM kI prAmANika vidhiyA~ evaM kaunasA tapa kaba karanA cAhie? isa sambandha meM anubhavI logoM se jJAta karane kA nirdeza diyA hai| (19vA~ prakaraNa) AcArya nemicandra (10vIM zatI) racita pravacanasAroddhAra meM nirUpita tapa prastuta grantha meM 38 tapa vidhiyoM kA vivecana hai| unake nAma isa prakAra haiM1. indriyajaya tapa 2. yogazuddhi tapa 3. ratnatraya tapa 4. kaSAyavijaya tapa 5. karmasUdana tapa 6. laghusiMhaniSkrIDita tapa 7. mahAsiMhaniSkrIDita tapa 8. muktAvalI tapa 9. ratnAvalI tapa10 kanakAvalI tapa 11. bhadra tapa 12. mahAbhadra tapa 13. bhadrottara tapa 14. sarvatobhadra tapa 15. sarvasukhasampatti tapa 16. rohiNI tapa 17. zrutadevatA tapa 18. sarvAGgasundara tapa 19. nirujazikhA tapa 20. paramabhUSaNa tapa 21. Ayatijanaka tapa 22. saubhAgyakalpavRkSa tapa 23. tIrthaGkaramAtA tapa 24. samavasaraNa tapa 25. amAvasyA tapa 26. puNDarIka tapa 27. akSayanidhi tapa 28. candra pratimA tapa 29. saptasaptamikA tapa 30. aSTaaSTamikA tapa 31. navanavamikA tapa 32. dazadazamikA tapa 33. AyaMbila vardhamAna tapa 34. guNaratnasaMvatsara tapa 35. tIrthaGkara niSkramaNa tapa 36. tIrthaGkara kevalajJAna tapa 37. tIrthaGkara nirvANa tapa 38. bIsasthAnaka tp| (10vA~, 43 se 45vA~, 271 vA~ dvAra) tilakAcAryakRta (13vIM zatI) 'sAmAcArI' meM varNita tapa / isa sAmAcArI grantha meM 30 tapa-vidhiyoM kA ullekha hai, unake nAma nimna haiM - 1. kalyANaka tapa 2. jJAnapaMcamI tapa 3. indriyajaya tapa 4. kaSAyavijaya Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...3 tapa 5. yogazuddhi tapa 6. upadhAna tapa 7. sarvAGgasundara tapa 8. nirujazikhA tapa 9. Ayatijanaka tapa 10. paramabhUSaNa tapa 11. saubhAgyakalpavRkSa tapa 12. cAndrAyaNa tapa 13. UnodarI tapa 14. karmasUdana tapa 15. tIrthaGkara dIkSA tapa 16. tIrthaMkara kevalajJAna tapa 17. tIrthaGkara nirvANa tapa 18. davadantI tapa 19. vardhamAna tapa 20. bhadra tapa21. mahAbhadra tapa 22. bhadrottara tapa 23. mahAbhadrottara tapa 24. guNaratnasaMvatsara tapa 25. kanakAvalI tapa 26. ratnAvalI tapa 27. muktAvalI tapa 28. siMhaniSkrIDita tapa 29. AyaMbila vardhamAna tapa 30. gyAraha pratimA tapa 31. yogodvahana tp| (tapa kulaka nAma kA 12vA~ tathA 22-32 adhikAra) zrImat candrAcArya (12vIM zatI) saMkalita 'subodhA sAmAcArI' meM pratipAdita tapa prastuta sAmAcArI prakaraNa meM lagabhaga 39 tapoM kA svarUpa batalAyA gayA hai| ina tapoM kI nAma sUcI isa prakAra hai 1. indriyajaya tapa 2. kaSAyamaMthana tapa 3. yogazuddhi tapa 4. aSTakarmasUdana tapa 5. tIrthaGkaramAtA tapa 6. samavasaraNa tapa 7. nandIzvara tapa 8. puNDarIka tapa 9. akSayanidhi tapa 10. sarvasaukhyasampatti tapa 11. rohiNI tapa 12. ambA tapa 13. zrutadevatA tapa 14. sarvAGgasundara tapa 15. nirujazikhA tapa 16. paramabhUSaNa tapa 17. Ayatijanaka tapa 18. saubhAgyakalpavRkSa tapa 19. jJAna-darzana-cAritra tapa 20. vajramadhya cAndrAyaNa tapa 21. yavamadhya cAndrAyaNa tapa 22. tIrthaGkara dIkSA tapa 23. tIrthaGkara kevalajJAna tapa 24. tIrthaGkara nirvANa tapa 25. jJAnapaMcamI tapa 26. mukuTasaptamI tapa 27. mANikya prastArikA tapa 28. bhadra tapa 29. mahAbhadra tapa 30. bhadrottara pratimA tapa 31. sarvatobhadra pratimA tapa 32. Ayambila vardhamAna tapa 33. davadantI tapa 34. saptasaptamikA tapa 35. aSTaaSTamikA tapa 36. navanavamikA tapa 37. dazadazamikA tapa38. upadhAna tapa 39. yogodvahana tp| (pR. 8-12, 21-34) AcArya jinaprabhasUri (14vIM zatI) racita vidhimArgaprapA meM prarUpita tapa prastuta kRti meM lagabhaga 45 tapoM kA vidhivata svarUpa prApta hotA hai| unakI nAma sUcI nimnokta hai 1. tIrthaGkara dIkSA tapa 2. tIrthaGkara kevalajJAna tapa 3. tIrthaGkara nirvANa tapa 4. kalyANaka tapa 5. sarvAGgasundara tapa 6. nirujazikhA tapa 7. paramabhUSaNa tapa 8. Ayatijanaka tapa 9. saubhAgya kalpavRkSa tapa 10. indriyajaya tapa 11. kaSAyamaMthana Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4...sajjana tapa pravezikA tapa 12. yogazuddhi tapa 13. aSTakarmasUdana tapa 14. jJAna-darzana-cAritra tapa 15. rohiNI tapa 16. ambA tapa 17. zrutadevatA tapa 18. jJAnapaMcamI tapa 19. nandIzvara tapa 20. satya sukha sampatti tapa 21. puNDarIka tapa 22. tIrthaGkara mAtR tapa 23. samavasaraNa tapa 24. akSayanidhi tapa 25. sthavira vardhamAna tapa 26. davadantI tapa 27. aSTakarma uttara-prakRti tapa 28. candrAyaNa tapa 29. UnodarI tapa 30. bhadra tapa 31. mahAbhadra tapa 32. bhadrottara tapa 33. sarvatobhadra tapa 34. ekAdaza aMga tapa 35. dvAdazAMga tapa 36. caturdazapUrva ArAdhanA tapa 37. aSTApada tapa 38. eka sau sattara jina ArAdhanA tapa 39. navakAra tapa 40. bIsa sthAnaka tapa 41. dharmacakra tapa 42. sAMvatsarika tapa 43. bArahamAsika tapa 44. aSTamAsika tapa 45. chahamAsika tp| inake atirikta mANikyaprastArikA, mukuTasaptamI, amRta-aSTamI, avidhavAdazamI, gautamapar3avA, mokSadaNDaka, aduHkhadIkSitA, akhaNDadazamI Adi tapoM kA nAmollekha karate hue yaha sUcana diyA hai ki ye tapa Agama evaM gItArtha dvArA Acarita na hone ke kAraNa inakA vivecana nahIM kiyA hai| gyAraha aMga, aSTApada Adi tapa vizeSa sthaviroM (gItArthoM) dvArA apravartita hone para bhI ArAdhanA ke yogya haiM, isalie unakA varNana kiyA hai tathA ekAvalI, kanakAvalI, ratnAvalI, muktAvalI, guNaratnasaMvatsara,kSudramahalla, siMhaniSkrIr3ita Adi tapa vizeSa vartamAna meM duSkara hone se inakA svarUpa nahIM batalAyA hai| isa taraha vidhimArgaprapA meM atirikta bahuta se tapoM kA nAma nirdeza hai| (14vA~ dvAra) AcArya vardhamAnasUri (15vIM zatI) racita AcAradinakara meM nirdiSTa tapa ___AcAradinakara meM lagabhaga 100 tapoM kA nirUpaNa karate hue unheM tIna bhAgoM meM isa taraha vibhakta kiyA hai- 1. tIrthaGkara prarUpita tapa 2. gItArtha prarUpita tapa aura 3. sAmAnya rUpa se Acarita tp| ina tapoM kI nAma sUcI yaha hai - * 1. upadhAna tapa 2. zrAddhapratimA tapa 3. yatipratimA tapa 4. yoga tapa 5. indriyajaya tapa 6. kaSAyajaya tapa 7. yogazuddhi tapa 8. dharmacakra tapa 9-10. aSTAhnikAdvaya tapa 11. karmasUdana tp| ukta gyAraha tapa jinezvara paramAtmA dvArA kahe gaye haiN| inameM yogodvahana tapa ko chor3akara zeSa sabhI tapa sAdhu evaM zrAvakoM dvArA karane yogya haiN| yogodvahana tapa sAdhu-sAdhvI ke lie hI karaNIya hai| * 1. kalyANaka tapa 2. jJAna-darzana-cAritra tapa 3. cAndrAyaNa tapa 4. vardhamAna tapa 5. paramabhUSaNa tapa 6. tIrthaGkara dIkSA tapa 7. tIrthaGkara kevalajJAna Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa - vidhiyA~... 5 saMlekhanA tapa tapa 8. tIrthaGkara nirvANa tapa 9. UnodarikA tapa 10 11. sarvasaMkhyA mahAvIra tapa 12. kanakAvalI tapa 13. muktAvalI tapa 14. ratnAvalI tapa 15. laghusiMha niSkrIDita tapa 16. bRhadsiMha niSkrIDita tapa 17. bhadratapa 18. mahAbhadra tapa 19. bhadrottara tapa 20 sarvatobhadra tapa 21. guNaratnasaMvatsara tapa 22. gyAraha aMga tapa 23. saMvatsara tapa 24. nandIzvara tapa 25. puNDarIka tapa 26. mANikya prastArikA tapa 27 padmottara tapa 28. samavasaraNa tapa 29. vIragaNadhara tapa 30. azokavRkSa tapa 31. eka- sau-sattara jina tapa 32. navakAra tapa 33. caudahapUrva tapa 34. caturdazI tapa 35. ekAvalI tapa 36. dazavidha yatidharma tapa 37. paMcaparameSThI tapa 38. laghupaMcamI tapa 39. bRhatpaMcamI tapa 40. caturvidhasaMgha tapa 41. dhana tapa 42. mahAghana tapa 43. varga tapa 44. zreNI tapa 45. merU tapa 46. battIsa kalyANaka tapa 47. cyavana tapa 48. janma tapa 49. lokanAli tapa 50. kalyANakASTAhnikA tapa 51. sUryAyana tapa 52 AcAmlavardhamAna tapa 53. mahAvIra tapa 54 mAghamAlA tapa 55. lakSapratipata tapa / ye uparokta tapa gItArthoM dvArA Acarita kahe gaye haiM tathA sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA rUpa sabhI sAdhakoM ke dvArA AcaraNa karane yogya haiN| * 1. sarvAGgasundara-tapa 2. nirujazikhA - tapa 3. saubhAgyakalpavRkSa-tapa 4. damayantI-tapa 5. Ayatijanaka - tapa 6. akSayanidhi-tapa 7. mukuTasaptamI-tapa 8. ambA-tapa 9. zrutadevI - tapa 10. rohiNI - tapa 11. mAtR-tapa 12. sarvasukhasampatti-tapa 13. aSTApadapAvar3I - tapaH 14. mokSadaNDa - tapa 15. aduHkhadarzI- tapa 16. gautamapaDavA - tapa 17. nirvANa - tapa 18 dIpaka - tapa 19. amRtASTamI- tapa 20. akhaNDadazamI- tapa 21. paratrapAlI - tapa 22. sopAna - tapa 23. karmacaturtha- tapa 24. laghu navakAra-tapa 25. avidhavAdazamI - tapa bRhatnaMdyAvartta - tapa 27. lghunNdyaavrtt-tp| 26. uparyukta tapa gRhasthoM ke lie sAMsArika phala Adi kI apekSA kahe gaye haiM, jo kisI icchA kI pUrti hetu kiye jAte haiN| (bhA. 2. pR. 336) tulanA - yadi hama Upara varNita tapa sUciyoM kA gaharAI se avalokana karate haiM to bodha hotA hai ki Agama- sAhitya meM prAya: bRhad (kaThina) tapoM kA hI varNana hai jinheM vartamAna yuga meM kriyAnvita kara pAnA durbhara hai| AcArya jinaprabhasUri ne to isa sambandha meM spaSTa mantavya darzAte ekAvalI, kanakAvalI, ratnAvalI Adi tapoM kA hue likhA hai ki mere dvArA pa - vivecana nahIM kiyA svarUpa - 1 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6...sajjana tapa pravezikA gayA hai, kyoMki ye tapa isa samaya duHsAdhya haiN| tadanantara 8vIM zatI se 13vIM zatI taka ke granthoM meM Agama kA anusaraNa karate hue anya aneka tapa nirUpita kiye gaye haiM, kintu vahA~ kisI taraha kA vibhAgIkaraNa nahIM kiyA gayA hai| jabaki 14vIM zatI (vidhimArgaprapA) evaM 15vIM zatI (AcAradinakara) ke granthoM meM tapa saMkhyA kI adhikatA ke sAtha-sAtha unakA vibhAjana bhI prApta hotA hai| AcArya jinaprabhasUri ne vidhimArgaprapA meM unhIM tapoM kA vidhi svarUpa dikhalAyA hai jo gItArtha Acarita aura Agama sammata haiN| unhoMne gItArtha dvArA anAcarita tapoM kA mAtra nAmollekha kiyA hai tathA anAcarita hone se unakA svarUpa darzAne meM apanI aruci prakaTa kI hai| AcArya vardhamAnasUri ne pUrvAcAryoM kI tulanA meM sabase adhika tapa-vidhiyoM kA ullekha kiyA hai| unhoMne apanA dhyAna na kevala tapa saMkhyA kI abhivRddhi kI ora diyA hai apitu unakA eka samucita vargIkaraNa bhI prastuta kiyA hai| jaba hama vidhimArgaprapA aura AcAradinakara ina donoM granthoM ke vargIkaraNa kI ora dhyAna dete haiM to kiJcita virodhAbhAsa parilakSita hotA hai| jaise ki vidhimArgaprapA meM mANikyaprastArikA nAmaka tapa ko gItArtha anAcarita kahA gayA hai, kintu AcAradinakara ke kartA ne ise gItArtha bhASita kahA hai| AcAradinakara meM zrAvaka kI gyAraha pratimA nAmaka tapa ko tIrthaGkara prajJapta kahate hue use adhunA'pi svIkAra karane kA upadeza diyA gayA hai jabaki vidhimArgaprapA meM pratimA rUpa zrAvaka dharma ko vyucchinna huA, aisA mAnA gayA hai isalie usakI vidhi bhI nahIM kahI gayI hai| AcAradinakara meM zrAvaka pratimAoM kA samyak varNana upalabdha hai| vidhimArgaprapA meM tIrthaGkara upadiSTa evaM gItArtha svIkRta tapoM kA varNana yugapad hai| isase yaha spaSTa nahIM ho pAtA hai ki jinaprabhasari ne kina tapoM ko jinezvara praNIta aura kina tapoM ko gItArtha bhASita mAnA hai jabaki AcAradinakara meM yaha vibhAjana sundara DhaMga se kiyA gayA hai| yahA~ yaha prazna khar3A ho sakatA hai ki AcArya vardhamAnasUri ne indriyajaya, kaSAyajaya, yogazuddhi, dharmacakra Adi kiJcita tapoM ko tIrthaGkara bhASita kahA hai to unakA ullekha Agama-sAhitya ke pRSThoM para avazya honA cAhie jabaki una tapoM ke nAma se vahA~ koI carcA dRSTigata nahIM hotI, to yaha virodhAbhAsa kaise? isakA samAdhAna yaha hai ki tIrthaGkaroM ne jina tapoM kA prayoga kiyA, vaha saba Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...7 Agama pRSThoM para tapa saMjJA ke rUpa meM ullikhita ho yaha Avazyaka nahIM, kyoMki jaise bhagavAna mahAvIra ne sAdhanAkAla ke daramyAna ekamAsI tapa, dvimAsI tapa, DhAImAsI tapa, cAturmAsika tapa Adi aneka tapasyAe~ kii| unakA varNana prabhu ke jIvana caritra (kalpasUtra TIkA) meM avazya AtA hai, parantu usake atirikta kinhIM Agama yA paravartI sAhitya meM vaha carcA tapa-vidhi ke rUpa meM prApta nahIM hotI hai| isI bhA~ti indriyajaya Adi tapoM ke viSaya meM samajhanA caahie| kAlakrama se tapa saMkhyA meM jo abhivRddhi huI usakA mukhya kAraNa tatkAlIna paristhiti kahI jA sakatI hai| dravya, kSetra aura kAla ke anusAra jaba sAdhaka kaThina yA dIrgha tapa karane se vimukha hone lage, to unheM tapa-sAdhanA meM juTAye rakhane ke uddezya se gItArthoM ne choTe-choTe tapoM kI sthApanA kii| unameM bhI manobala evaM dehabala ko dhyAna meM rakhate hue kucha sAmAnya to kucha viziSTa tapoM kA nirUpaNa kiyA, tAki hara varga ke sAdhaka isa sAdhanA se jur3a skeN| ati sAdhAraNa prANiyoM ke lie sAMsArika phala dene vAle tapoM kA bhI nirdeza kiyA gayA jinheM prArambha meM bhale hI kisI taraha kI kAmanA pUrti hetu apanAyA jAe, parantu dhIre-dhIre sAdhaka unase Upara uTha jAtA hai| ___ AcArya haribhadrasUri ne paMcAzakaprakaraNa meM isa viSaya kA acchA spaSTIkaraNa kiyA hai| hama isa viSayaka khulAsA Age kreNge| yahA~ itanA hI jJAtavya hai ki deza-kAla kI sthitiyoM evaM sAdhaka kI manovRttiyoM ko dhyAna meM rakhate hue nayenaye tapoM kI pratisthApanA ke dvArA tapa saMkhyA meM bar3hottarI hotI gayI, pratyuta zAstrIya sambaddha duHsaha tapoM kI mUlyavattA ko surakSita rakhane hetu unakA vivecana bhI yathAvata darzAyA jAtA rahA hai| yahA~ dhyAtavya haiM ki vidhimArgaprapA eka prAmANika, sAmAcArIbaddha evaM sarvamAnya grantha hai| isameM isase pUrvavartI granthoM meM varNita sabhI tapa-vidhiyA~ bhI samAviSTa haiN| dUsare, AcAradinakara meM isase bhI adhika tapa-vidhiyoM kA nirUpaNa hai, ata: yahA~ pramukha rUpa se ukta granthoM ke AdhAra para hI sabhI tapoM kI Avazyaka carcA kreNge| tapa-vidhiyA~ __tapa bhAratIya sAdhanA kA prANa tattva hai| jaise zarIra meM uSmA jIvana ke astitva kI dyotaka hai vaise hI sAdhanA meM tapa usake mUla astitva ko Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8...sajjana tapa pravezikA abhivyakta karatA hai| tapa ke binA na nigraha saMbhava hai na abhigraha zAstrAnusAra kevala AhAra kA tyAga karanA hI tapa nahIM hai pratyuta viSaya-vAsanA, kaSAya Adi kaluSita bhAvoM kA tyAga karanA hI tapa hai| bhojana Adi kA parityAga bAhya tapa hai tathA vAsanAdi pravRttiyoM para niyantraNa karanA Abhyantara tapa kahalAtA hai| tapa antarmAnasa meM pallavita hue yA ho rahe vikAroM ko jalAkara bhasma kara detA hai aura sAtha hI mithyAtvAdi se AcchAdita ajJAna rUpI andhakAra ko bhI naSTa kara detA hai| isalie tapa jvAlA bhI hai aura jyoti bhI hai| tapa eka aisA kalpavRkSa hai jisakI nirmala chatra chAyA meM sAdhanA ke amRta phala prApta hote rahate haiN| pUrvAcAryoM ne tapa kI mahimA kA saMgAna karate hue kahA hai ki - yadraM yadurArAdhyaM, yacca dUre vyavasthitam / tat sarvaM tapasA sAdhyaM, tapo hi duratikramam / / (AcAradinakara, bhA.2, pR. 334) jo vastu atyanta dUra hai, atyanta dussAdhya hai aura kaSTa dvArA ArAdhI jA sakatI hai ve saba vastue~ tapazcaryA dvArA hI sAdhya hotI haiM, kyoMki tapazcaryA kA prabhAva duratikrama hai arthAta usakA ullaMghana koI kara nahIM sktaa| isI krama meM AcArya vardhamAnasUri yaha bhI kahate haiM ki jo vyakti zivakumAra kI taraha gRhastha Azrama meM rahate hue bhI tapasyA kA AcaraNa karatA hai vaha deva sabhA meM kAnti, dyuti, mahattA aura sphUrti ko prApta karane vAlA (deva) hotA hai| jaise- agni ke pracaNDa tApa meM tapa kara suvarNa ujjvalatA, sarva dhAtuoM meM viziSTatA evaM zreSThatA ko prApta karatA hai, usI prakAra tapa karane vAlA manuSya sarvocca evaM viziSTa sthAna ko prApta karatA hai| tapa se samagra karmoM kA bhedana hotA hai tathA vividha prakAra kI labdhiyA~ prApta hotI haiN| zAstroM meM naMdISeNa nAmaka brAhmaNa kA kathAnaka AtA hai ki vaha sarvatra mahAdurbhAgI mAnA jAtA thA, kintu cAritrapUrvaka kSamA yukta tapa karane se deva evaM manuSyoM ke dvArA pUjA gyaa| eka jagaha kahA gayA hai ki athiraM pi thiraM vaMkaMpi, ujjuaM dullahaM pi taha sulahaM / dusajhaM pi susajjhaM, taveNa saMpajjae vajjaM / / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...9 tapa ke prabhAva se asthira vastu sthira hotI hai, vakra vastu sarala hotI hai, durlabha vastu sulabha hotI hai tathA jo duHsAdhya hai vaha susAdhya hotI hai| cakravartI kI cha: khaNDa jaisI kaThina sAdhanA bhI tapa ke dvArA hI phalIbhUta hotI hai| isa prakAra tIrthaGkaroM evaM gItArtha-muniyoM dvArA nirdiSTa tapa ko vidhivata karane se manuSyoM ko manavAMchita siddhiyA~ prApta hotI haiN| jainAcAryoM ne tapasyA para bala dete hue itanA taka nirdiSTa kiyA hai ki yadi dAna dene kI zakti na ho to puNyavanta manuSyoM ko svayaM kI zArIrika-zakti ke anusAra tapaHkarma avazya karanA caahie| ___sAmAnyatayA tapazcaryA ke mukhya do prakAra haiM - 1. bAhya tapa aura 2. Abhyantara tp| ye vividha tapa chaha-chaha prakAra ke kahe gaye haiM isa taraha tapa ke bAraha prakAra hote haiN| SaDavidha bAhya tapa ke avAntara aneka bheda haiN| tIrthaGkaroM evaM munivaroM ne tapa ke pratyeka bheda-prabhedoM kI krama pUrvaka vidhi batalAyI hai| unameM se kucha tapa kevalajJAniyoM dvArA kahe gaye haiM, kucha tapa gItArtha munivaroM dvArA batAye gaye haiM tathA kucha tapa aihika phala ke icchukoM dvArA Acarita haiN| isa prakAra sarva tapoM ko tIna bhAgoM meM vargIkRta kiyA jA sakatA hai| yahA~ tapa vidhiyoM kA svarUpa batalAne ke pUrva mukhya rUpa se kahane yogya yaha hai ki AcAradinakara nAmaka grantha meM sabhI tapoM ko tIna bhAgoM meM bAMTA gayA hai| una vargIkRta kiJcid tapoM ke sambandha meM praznacihna upasthita hote haiM jaise ki AcArya vardhamAnasUri ne varga tapa, zreNI tapa, ghana tapa, mahAghana tapa Adi ko gItArtha bhASita kahA hai jabaki unakA mUla ullekha uttarAdhyayanasUtra meM prApta hotA hai| yaha AgamasUtra bhagavAna mahAvIra kI sAkSAta antima vANI kA saMkalana rUpa hai aura ise antima upadeza ke rUpa meM mAnate haiM taba ukta vargAdi tapa tIrthaGkara praNIta hone caahie| AcArya vardhamAnasari ne kanakAvalI, muktAvalI, ratnAvalI Adi Agama varNita tapoM ko bhI gItArtha bhASita kahA hai jabaki una tapoM kI ArAdhanA prAya: zreNika rAjA kI mahArAniyoM ne kI hai| yaha varNana antakRta dazA nAmaka AThaveM aMga sUtra meM hai aura aMga sUtroM meM tIrthaGkaroM kI mUla vANI ko saMkalita evaM gumphita mAnate haiN| dUsarI bAta, rAjA zreNika caubIsaveM tIrthaGkara paramAtmA mahAvIra ke zAsanakAla meM hue haiM, ata: unakI rAniyoM dvArA Acarita tapa tIrthaGkara prajJapta hone caahie| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10...sajjana tapa pravezikA isa prakAra bhale hI tapa saMkhyA kI adhikatA evaM pracalita sAmAcArI meM sarvamAnya hone se vidhimArgaprapA aura AcAradinakara ko mUlabhUta AdhAra banAyA hai phira bhI Agama kathita tapoM kA svarUpa yathAyogya vargIkaraNa ke sAtha kiyA jaayegaa| ___yahA~ yaha bhI ullekhanIya hai ki ina tapoM meM yogopadhAna mukhya hai aura usakI vidhi kevalI dvArA bhASita hai, ataeva isa tapa kI carcA khaNDa-3 gRhastha ke vratAropaNa adhikAra meM kara cuke haiN| gRhasthoM ke lie yogodvahana-tapa kA vidhAna nahIM hai, kintu muniyoM ko ise avazya karanA caahie| aihika phala kI pUrti karane vAlI tapasyAe~ sAdhu-sAdhviyoM tathA pratimAdhArI evaM samyaktvadhArI zrAvakoM ko nahIM karanI caahie| zeSa sabhI tapa guNavAna sAdhusAdhvI aura zrAvaka-zrAvikAoM ke dvArA avazyameva karaNIya haiN| kevalajJAnI tIrthaGkara puruSoM dvArA prarUpita tapa 1. bhikSu pratimA tapa pratimA kA sAmAnya artha hai prtijnyaa| vividha prakAra ke abhigrahoM ke sAtha tapa kA AcaraNa karanA pratimA kahalAtA hai| pratimAe~ bAraha prakAra kI kahI gayI haiN| yaha pratimA-tapa muniyoM ke dvArA kaSTa sAdhya paristhitiyoM ko saharSa rUpa se svIkAra karane, samatva yoga kI sAdhanA karane evaM vipula karmoM kI nirjarA karane ke uddezya se vahana kiyA jAtA hai| bAraha pratimAoM kI tapa-vidhi kahane se pUrva yaha batalAnA jarUrI hai ki pratimAdhArI sAdhu isa tapazcaraNa ke daramyAna agrAMkita niyamoM kA pAlana karatA huA uttarottara AtmadizA kI ora abhimukha hotA hai| dazAzrutaskandhasUtra meM isa viSayaka vistRta carcA kI gayI hai| yaha bhI dhyAtavya hai ki bhikSu pratimA sambandhI vizad varNana isI chedasUtra meM upalabdha hotA hai| * dazAzruta (sAtavIM dazA) ke anusAra pratimAdhArI sAdhu jahA~ eka vyakti ke lie bhojana banA hai, vahA~ se AhAra nahIM lete haiN| * garbhavatI yA choTe bacce kI mA~ ke lie banAyA gayA bhojana nahIM lete haiN| * dugdhapAna chur3avAkara bhikSA dene vAlI strI tathA apane Asana se uThakara bhojana dene vAlI Asanna prasavA strI se bhojana nahIM lete haiN| * jisake donoM paira dehalI ke bhItara yA bAhara ho usase AhAra nahIM lete haiN| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...11 * dina ke Adi, madhya aura carama ina tIna bhAgoM meM se eka bhAga meM bhikSATana karate haiN| * paricita sthAna para eka rAta tathA aparicita sthAna para eka yA do rAta rukate haiN| * pratimAdhArI bhikSu 1. AhAra kI yAcanA karane ho 2. mArga pUchane 3. sthAna Adi ke lie AjJA lene aura 4. Avazyaka praznoM kA uttara dene - ina cAra kAryoM se hI bhASA kA prayoga karate haiN| isake atirikta mauna rahate haiN| * ve muni jIvana kI surakSA ke lie svayaM ke sthAna se bAhara nahIM niklte| * vihAra karate samaya yadi pA~va meM kAMTA laga jAye to use nikAlate nahIM haiM aura A~khoM meM dhUla par3a jAye to usako bhI dUra nahIM karate haiN| * jahA~ sUryAsta ho jAe vahIM Thahara jAte haiN| * mAtra liMga zuddhi ke lie jala kA prayoga karate haiN| * vihAra ke samaya yadi koI hiMsaka jIva sAmane A jAe to Darakara pIche nahIM httte| * zIta nivAraNa ke lie garama sthAnoM yA tadrUpa vastroM kA sevana nahIM krte| * garmI kA parihAra karane ke lie zIta sthAna meM nahIM jaate| isa taraha viziSTa niyamoM ke dvArA pratimAoM kA pAlana karate haiN| dvAdaza pratimAoM kA svarUpa isa prakAra hai - 1. mAsikI pratimA - isa pratimA ke dhAraka sAdhu eka anna kI aura eka pAnI kI datti grahaNa karate haiN| datti kA abhiprAya hai akhaNDa dhArA yAni dAtA bhojana denA prArambha kare, taba se jaba taka vaha krama bIca meM nahIM TUTatA taba taka kA AhAra eka datti rUpa kahalAtA hai| gRhastha apane tarIke se bhojanAdi detA hai, ata: anna-pAnI kI dhArA turanta bhI TUTa sakatI hai aura adhika AhAra ke rUpa meM bhI cala sakatI hai| prathama pratimAdhArI sAdhu eka mAsa taka kisI prakAra kA sAMsArika cintana na karate hue hamezA kAyotsarga meM rahate haiN| sirpha eka bAra bhikSA ke lie jAte haiN| usameM bhI kaThora niyama ke sAtha yadi AhAra mile to lete haiM varanA binA lie hI lauTa Ate haiN| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12...sajjana tapa pravezikA 2-7. dvimAsikI Adi pratimAe~ - dUsarI pratimA dhAraNa karane vAle sAdhu do mAsa taka do datti bhojana kI evaM do datti pAnI kI grahaNa karate haiN| zeSa caryA pahalI pratimA ke samAna jAnanI caahie| ___ isI bhA~ti tIsarI pratimA dhAraNa karane vAle sAdhu tIna mAsa taka tIna-tIna datti grahaNa karate haiN| isI krama se cauthI pratimA dhAraNa karane vAle sAdhu cAra mAsa taka bhojana-pAnI kI cAra-cAra datti, pAMcavIM pratimA dhAraka sAdhu pA~ca mAsa taka bhojana-pAnI kI pA~ca-pA~ca datti, chaThavIM pratimAdhAraka sAdhu chaha mAsa taka bhojana-pAnI kI chaha-chaha datti, sAtavI pratimA dhAraNa karane vAle sAdhu sAta mAsa taka bhojana-pAnI kI sAta-sAta datti grahaNa karate haiN| ___8. AThavIM pratimA - yaha pratimA sAta ahorAtri kI hotI hai| isameM sAta dina ekAntara cauvihAra upavAsa aura pAraNe meM AyaMbila karate haiM, isa taraha tIna upavAsa aura cAra AyaMbila hote haiN| isa pratimA meM sAdhu gA~va ke bAhara uttAnAsana, pAzrvAsana yA niSadyAsana (pAlathI mArakara) se kAyotsarga meM sthira rahate haiN| 9. nauvIM pratimA - yaha pratimA pUrvavata sAta ahorAtri kI hotI hai| isameM bhI sAta dina ekAntara nirjala upavAsa aura pAraNe meM AyaMbila karate haiN| vizeSa yaha hai ki isa pratimA ke ArAdhana kAla meM sAdhu gA~va ke bAhara daNDAsana (sIdhe daNDavata leTanA), lakuTAsana (pITha ke bala leTanA) yA utkaTAsana se kAyotsarga meM sthira rahate haiN| 10. dasavIM pratimA - yaha pratimA pUrvavata sAta ahorAtri kI hotI hai| isameM bhI sAta dina ekAntara nirjala upavAsa aura pAraNe meM AyaMbila karate haiN| vizeSa yaha hai ki isa pratimA ke ArAdhana kAla meM bhikSu godohanikAsana, vIrAsana yA AmrakubjAsana se kAyotsarga meM sthita rahate haiN| 11. gyArahavIM pratimA - yaha pratimA eka ahorAtri kI hotI hai| isameM pratimAdhArI bhikSu cauvihAra (nirjala) belA karake gA~va ke bAhara zUnya sthAna meM vyAghra kI bhA~ti bhujAe~ sIdhI lambI karake kAyotsarga karate haiN| 12. bArahavIM pratimA - yaha pratimA eka rAtri kI hotI hai| isameM sAdhu nirjala aSTama (telA) tapa karake gA~va ke bAhara jina mudrA (donoM paira ke bIca cAra aMgula kA antara rakhate hue sIdhe sama avasthA meM khar3e rahanA) meM sthita hokara Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...13 bhujAoM ko jAnu paryanta lambI karake, eka padArtha para dRSTi sthira rakhate hue animeSa netroM se eka rAta taka kAyotsarga karate haiN| isa pratimA ke sambandha meM vizeSa itanA hai ki isakA kAlamAna anya pratimAoM kI apekSA kama hone para bhI isakI sAdhanA kaThora hotI hai aura isIlie viziSTa sattvazAlI va dhIra puruSa sAdhu hI isa pratimA kA ArAdhana kara sakate haiN| isa tapazcaraNa meM aneka prakAra ke daivika, mAnuSika evaM tiryaJcasambandhI upasarga Ate haiM phira bhI ve calita nahIM hote| isa ArAdhanA meM saphala hone para unheM avadhijJAna yA manaHparyavajJAna kI prApti avazya hotI hai| gajasukumAla muni ne zmazAna meM isa mahApratimA kI ArAdhanA karake eka hI dina meM mokSa prApta kiyA thaa| prAcInakAla meM bhikSu pratimA rUpa tapa dharma samyak rUpa se pravartita thA paraMtu ghaTita vartamAna meM kaSTa sahiSNatA se yaha tapa vyacchinna ho gayA hai kintu digambara paramparA meM Aja bhI nyUnAdhika rUpa se vidyamAna hai| ina bAraha pratimAoM meM ATha sau cAlIsa dattiyA~, chabbIsa upavAsa evaM aTThAIsa eka bhakta hote haiN| isa taraha kula 28 mAsa aura 26 dina lagate haiN| 2. saptasaptamikA bhikSu pratimA-tapa ___yaha pratimA tapa sAta saptAhoM kI avadhi meM kiyA jAtA hai tathA isa pratimA ko viziSTa munijana hI dhAraNa kara sakate haiN| isalie ise saptasaptamikA bhikSu pratimA kahA gayA hai| yaha pratimA karmoM kI vizeSa nirjarA karane ke uddezya se dhAraNa kI jAtI hai| antakRtdazAsUtra (AMThavAM varga, adhyayana pAMcavAM) ke anusAra zreNika rAjA kI mahArAnI AryA sukRSNA ne dIkSA aMgIkAra kara isa pratimA ko vahana kiyA thaa| .. yahA~ vizeSa jJAtavya yaha hai ki bAraha bhikSu pratimA se yaha saptasaptamikA bhikSu pratimA alaga hai| usase isakA koI sambandha nahIM hai| sAtavIM bhikSu pratimA kA samaya eka mAsa hai aura usameM sAta dattiyA~ bhojana kI aura sAta dattiyA~ pAnI kI grahaNa kI jAtI haiM, parantu isa bhikSu pratimA kA samaya 49 dina-rAtri kA hai| yaha sAta saptAhoM meM pUrNa hotI hai vidhi - saptasaptamikA bhikSu pratimA kI tapa vidhi isa prakAra hai isa pratimA ke ArAdhana kAla ke prathama saptAha meM pratidina eka datti anna kI aura eka datti pAnI kI grahaNa kI jAtI hai| isI taraha dvitIya saptAha meM do Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14...sajjana tapa pravezikA datti bhojana kI aura do datti pAnI kI grahaNa karate haiM, isI bhA~ti kramaza: eka- . eka kI vRddhi karate hue tRtIya saptAha meM tIna-tIna, cauthe saptAha meM cAra-cAra, pAMcaveM saptAha meM pA~ca-pA~ca, chaThe saptAha meM chaha-chaha aura sAtaveM saptAha meM sAta-sAta dattiyA~ anna-pAnI kI grahaNa kI jAtI haiN| isa prakAra saptasaptamikA bhikSu pratimA meM unacAsa (49) dina lagate haiM tathA dattiyoM kI saMkhyA 196 hotI hai| isakA yantra nimnokta hai datti saMkhyA kula dina 1 | 1 | 1 | 1 |1| 1 |1|7 2 | 2 | 2 | 2 | 2 | 2 2 14 | 3 | 3 | 3 | 3 321 | 4 | 4 | 4 |4|28 5 | 5 |5| 5 5 5 5 7 / 7 |7|7 |7 | 7 |7 tapa dina 49, dattiyA~ 196 3. aSTaaSTamikA bhikSu pratimA tapa yaha pratimA pUrvavata saptasaptamikA nAmaka bhikSu pratimA kI taraha hI vahana kI jAtI hai| vizeSa itanA hai ki isa pratimA kI ArAdhanA ATha aSTakoM meM hotI hai| vidhi- antakRtdazAsUtra (2/5,18) ke anusAra yaha pratimA zreNika rAjA kI rAnI AryA sukRSNA ne dhAraNa kI thii| isa pratimA meM pahale ATha dinoM meM eka datti bhojana kI aura eka datti pAnI kI grahaNa karate haiN| dUsare aSTaka meM anna Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...15 pAnI kI do-do dattiyA~ grahaNa karate haiM isI taraha kramaza: eka-eka kI vRddhi karate hue tIsare aSTaka meM tIna-tIna, cauthe aSTaka meM cAra-cAra, pAMcaveM aSTaka meM pA~ca-pA~ca, chaThaveM aSTaka meM chaha-chaha, sAtaveM aSTaka meM sAta-sAta aura AThaveM aSTaka meM anna-jala kI ATha-ATha dattiyA~ grahaNa kI jAtI hai| isa aSTa-aSTamikA bhikSupratimA kI ArAdhanA meM kula 64 dina aura 288 dattiyA~ grahaNa kI jAtI haiN| aSTaaSTamikA bhikSupratimA kA yantra isa prakAra hai - dina | datti saMkhyA kUla 111111118 | 2 | 2 | 2 |2|2|2|22 16 3 | 3 | 3 | 3 | 3 |3| 3 | 324 44 4 4 | 4 | 4 4 4 32 5555555540 6 6 6 6 6 6 6 6 48 777777 7 | 7 56 18 | 8 | 8 |8|8|8 |8|864 tapa dina 64, dattiyA~ 288 0 4. navanavamikA bhikSupratimA tapa ___yaha pratimA pUrvavata saptasaptamikA bhikSu pratimA kI taraha vahana karate haiN| vizeSa itanA hai ki isa pratimA kI tapazcaryA vidhi nau-navakoM meM pUrNa kI jAtI hai| antakRtdazA sUtra (8/5) ke anusAra yaha tapa AryA sukRSNA rAnI ne pravrajyA kAla meM kiyA thaa| isakI vidhi nimna hai vidhi - isa navanavamikA bhikSa pratimA kI ArAdhanA karate samaya prathama navaka (nau dina) meM pratidina eka datti bhojana kI aura eka datti pAnI kI grahaNa karate haiN| isI prakAra Age kramaza: eka-eka datti bar3hAte hue dUsare navaka meM do Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16...sajjana tapa pravezikA do, tIsare navaka meM tIna-tIna, cauthe navaka meM cAra-cAra, pAMcaveM navaka meM pA~capA~ca, chaThe navaka meM chaha-chaha, sAtaveM navaka meM sAta-sAta, AThaveM navaka meM ATha-ATha aura nauveM navaka meM anna-jala kI nau-nau dattiyA~ grahaNa kI jAtI haiN| isa prakAra yaha nava-navamikA bhikSu pratimA ikyAsI (81) dinoM evaM 405 dattiyoM ke dvArA pUrNa hotI hai| navanavamikA bhikSu pratimA kA yantra yaha hai - / datti saMkhyA kula dina 2 2 | 2 | 2 |2|2|2|2|2|18 | 3 | 3 | 3 | 3 |3 3 3 3 3 27 555555 5 5 5 45 77 171777 7 17 1763 | | 8 |8 | 8 |8|8| |8 | 8 | 72 | tapa dina 81 * dattiyA~ 405 5. dazadazamikA bhikSupratimA tapa yaha pratimA pUrvavata saptasaptamikA bhikSu-pratimA kI taraha vahana kI jAtI hai| vizeSa itanA hai ki isa pratimA kI tapazcaryA daza-dazakoM meM pUrNa hotI hai| antakRtdazAsUtra (5vA~ adhyayana) ke anusAra yaha tapa AryA sukRSNA ne ArAdhita kiyA thaa| vidhi- isa dazadazamikA nAmaka bhikSu pratimA kI ArAdhanA karate samaya prathama dazaka (dasa dinoM) meM pratidina eka datti bhojana kI aura eka datti pAnI kI grahaNa karate haiN| phira kramaza: eka-eka datti bar3hAte hue dUsare dazaka meM dodo, tIsare dazaka meM tIna-tIna, cauthe dazaka meM cAra-cAra, pAMcaveM dazaka meM pA~ca Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...17 pA~ca, chaThe dazaka meM chaha-chaha, sAtaveM dazaka meM sAta-sAta, AThaveM dazaka meM ATha-ATha, nauveM dazaka meM nau-nau aura dasaveM dazaka meM bhojana-pAnI kI dasadasa dattiyA~ grahaNa kI jAtI haiN| isa pratimA kI tapa sAdhanA meM kula 100 dina lagate haiM aura 550 dattiyA~ grahaNa kI jAtI hai| dazadazamikA bhikSu pratimA kA yantra nimna hai - datti saMkhyA kula dina 5555555555500 16 6 6 6 6 6 6 6 6 6 600 777777777770 || 8 | | | 888888800 [10 | 10 10 10 10 10 10 10 10 10 100 tapa dina 100 dattiyA~ 550 6. bhadrapratimA tapa bhadra zabda kA artha hai klyaann| pratimA kA artha hotA hai pratijJA vishess| yaha tapa viziSTa pratijJA athavA kaThora niyamoM ke sAtha Atma kalyANa ke uddezya se kiyA jAtA hai isalie isakA nAma bhadra pratimA-tapa hai| isa tapa kI ArAdhanA kA mukhya dhyeya Atma kalyANa hai ata: isa tapazcaryA ko karane se kalyANa kI prApti hotI hai| yaha tapa sAdhuoM evaM gRhasthoM ke karane yogya AgAr3ha tapa hai| antakRtdazAsUtra (5/6vA~ adhyayana) meM yaha tapa laghusarvatobhadra-pratimA ke nAma se varNita hai| sarvatobhadra yAni aMkoM kI isa prakAra kI sthApanA jinheM kisI bhI tarapha se gine to bhI yoga eka samAna Aye jaise- sarvatobhadra yantra meM cAroM Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18...sajjana tapa pravezikA tarapha se ginane para samAna yogaphala AtA hai vaise hI isa tapa yantra kI pratyeka paMkti kI saMkhyA kA yoga samAna hai arthAta cAroM ora se ginane para saMkhyA 15 AtI hai| Agama pATha ke anusAra yaha tapazcaryA zreNika rAjA kI mahArAnI mahAkRSNA ne kI thii| ekaM dvitricatuH paMca, tricatuH paMcabhUdvayaiH / paMcaika-dvitrivedaizca, dvitrivedeSu bhUmibhiH / / catuH paMcaika dvitribhizcopavAsaiH zreNipaMcakam / bhadre tapasi madhyastha-pAraNAzreNi saMyutam / / __ AcAradinakara, pR. 352 yaha tapa pA~ca zreNiyoM meM kiyA jAtA hai| isa tapa meM upavAsa se prArambha kara pA~ca upavAsa (paMcolA) taka bar3hA jAtA hai| isa tapa kI prathama zreNI meM prathama eka upavAsa karake pAraNA kreN| phira do, tIna, cAra aura pA~ca upavAsa kara eka-eka ke bAda pAraNA kreN| dUsarI zreNI meM sarvaprathama tIna upavAsa kreN| phira cAra, pA~ca, eka aura do upavAsa kara hara eka ke bAda pAraNA kreN| tIsarI zreNI meM sarvaprathama pA~ca upavAsa kreN| phira eka, do, tIna evaM cAra upavAsa kara hara eka ke bAda pAraNA kreN| cauthI zreNI meM sarvaprathama do upavAsa kreN| phira tIna, cAra, pA~ca aura eka upavAsa kara hara eka ke bAda pAraNA kreN| pAMcavIM zreNI meM sarvaprathama cAra upavAsa kreN| phira pA~ca, eka do aura tIna upavAsa kara hara eka ke bAda pAraNA kreN| ___isa prakAra pA~ca paMktiyA~ pUrNa hone para eka paripATI hotI hai| eka paripATI meM kula 75 upavAsa aura pAraNe ke 25 dina milAkara tIna mAha aura dasa dina lagate haiN| isa bhA~ti cAra paripATiyA~ teraha mAsa aura dasa dina meM pUrNa hotI hai| pravacanasAroddhAra, tilakAcAryasAmAcArI, subodhAsAmAcArI, vidhimArgaprapA Adi meM bhadra tapa kI yahI vidhi batAyI gayI hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...19 isakA yantra nyAsa isa prakAra hai - ___ tapa dina 75, pAraNA dina 25, kula dina 100 zreNI | upa. upa. | upa. | upa. | upa. prathama / 1 2 3 4 5 | dvitIya 3 4 5 | 1 | 2 / tatIya | 5 | 1 | 2 | 3 | 4 caturtha | 2 3 4 5 | 1 paMcama | 4 | 5 | 1 1 2 3 udyApana - isa tapa ke udyApana meM arihanta paramAtmA kI snAtra pUjA kareM, yathAzakti phala, naivedya, modaka Adi car3hAyeM, sAdharmika vAtsalya kareM evaM saMgha pUjA kreN| * pracalita paramparAnusAra isa tapasyA ke daurAna "zrI mahAvIrasvAmI nAthAya namaH" kI bIsa mAlA gineN| svastika Adi bAraha-bAraha kreN| sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga mAlA 12 12 20 7. mahAbhadra pratimA tapa mahAbhadra kA artha hotA hai mahAna klyaannkaarii| isa tapa kI ArAdhanA AtmA ke viziSTa kalyANa ke uddezya se kI jAtI hai| yahA~ mahAna kalyANa kA tAtparya nirvANa pada kI prApti se hai, ata: isakA nAma mahAbhadra pratimA tapa hai| isa tapazcaraNa se sarva vighnoM kA nAza hotA hai| ise sarvatobhadra pratimA bhI kahate hai| yaha tapa bhadra tapa ke samAna hI bIca-bIca meM pAraNA karate hue sAta zreNiyoM meM kiyA jAtA hai aura isameM eka upavAsa se lekara sAta upavAsa taka car3hate haiN| aMtakRtdazAsUtra (8/7vA~ adhyayana) meM isakA nAma 'mahata sarvatobhadra pratimA' hai| yahA~ 'sarvato' zabda kA gar3hArtha yaha hai ki isase sambandhita yantra ko Upara-nIce, dAyeM-bAyeM kahIM se bhI ginane para 28 kI saMkhyA hI AtI hai| Agama pATha ke anusAra isa tapa kI sAdhanA A- vIrakRSNA ne kI thii| yaha AgAr3ha tapa sAdhuoM evaM gRhasthoM donoM ke karane yogya hai| 12 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20...sajjana tapa pravezikA vidhi isa tapa kI prathama zreNI meM - eka, do, tIna, cAra, pA~ca, chaha aura sAta upavAsa anukrama se karate hue hara eka ke bAda pAraNA kreN| dUsarI zreNI meM - cAra, pA~ca, chaha, sAta, eka, do, tIna upavAsa anukrama se karate hue hara eka ke bAda pAraNA kreN| tIsarI zreNI meM - sAta, eka, do, tIna, cAra, pA~ca, chaha upavAsa antara rahita pAraNA se kreN| cauthI zreNI meM - tIna, cAra, pA~ca, chaha, sAta, eka, do, tIna upavAsa kramaza: antara rahita pAraNA se kreN| pAMcavIM zreNI meM - chaha, sAta, eka, do, tIna, cAra, pA~ca upavAsa anukrama se karate hue hara eka ke bAda pAraNA kreN| chaThI zreNI meM - do, tIna, cAra, pA~ca, chaha, sAta, eka upavAsa antara rahita pAraNA se kreN| __ sAtavIM zreNI meM - pA~ca, chaha, sAta, eka, do, tIna, cAra upavAsa antara rahita pAraNA se kreN| isa prakAra sAta paMktiyA~ pUrNa hone para eka paripATI hotI hai| isa tapa kI eka paripATI meM 196 upavAsa aura pAraNe ke 49 dina milAkara 1 varSa, 1 mahInA aura 10 dina lagate haiN| yaha tapa bhI cAra paripATI meM pUrNa hotA hai| cAroM paripATiyoM kA sampUrNa kAlamAna 4 varSa, 5 mAsa aura 10 dina kA hai| isa tapa kA yantra nyAsa isa prakAra hai - tapa dina 196, pAraNA dina 49, kula dina 245 | zreNI / upa. | upa. | upa. | upa. | upa. | upa. | upa. | | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 dvitIya | 4 | 5 | 6 | 7 | 1 | 2 | 3 tRtIya | 4 | 5 | 6 | 7 | 1 | 2 paMcama | 7 | 1 | 2 | 3 | 4 | | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | saptama 5 | 6 | 7 | 1 | 2 | 3 | 4 prathama 1 | 2 | 3 5 | 6 caturtha 5 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...21 udyApana - isa tapa kI pUrNAhuti para bRhatsnAtra-vidhi se paramAtmA kI pUjA kareM, yathAzakti akSata, naivedya, phala Adi car3hAyeM, saMghavAtsalya evaM guru pUjA kreN| mAlA 12 20 * pracalita paramparA ke anusAra isa tapa meM pratidina 'zrI mahAvIrasvAmI nAthAya namaH' kI bIsa mAlA gineN| zeSa sAthiyA Adi bAraha-bAraha kreN| sugama bodha ke lie isakA yantra yaha hai sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga 12 12 8. bhadrottara pratimA tapa bhadra arthAta kalyANa, uttara arthAta uttm| yaha tapa uttama (viziSTa) rUpa se kalyANakArI hai, ata: isakA nAma bhadrottara tapa hai| kinhIM ke matAnusAra manovAMchita siddhi ke lie yaha tapa kiyA jAtA hai| vastutaH jahA~ kalyANa hotA hai vahA~ icchita kArya svayameva phalIbhUta ho jAte haiN| antakRtdazAsUtra (8/8vA~ adhyayana) ke anusAra isa tapa kI ArAdhanA rAjI rAmakRSNA ne kI thii| isa tapa meM pA~ca upavAsa se prArambha kara nau upavAsa taka car3hA jAtA hai tathA yaha tapa pA~ca zreNiyoM meM pUrNa hotA hai| yaha tapa sAdhuoM evaM zrAvakoM ke karane yogya AgAr3ha tapa hai| vidhi bhaddottarapaDimAe, paNa chaga sattaTTa nava tahA sattA / aDa nava paMca cha tahA, nava paNa chaga satta advaiva / / taha chaga sattaDa nava paNa, taha 8 nava paNa cha satta bhtttttthaa| paNahattarasayamevaM, pAraNagANaM tu paNavIsaM / / vidhimArgaprapA, pR.28; pravacanasAroddhAra, 271/1537-40 isa tapa kI prathama zreNI meM - anukrama se pA~ca, chaha, sAta, ATha aura nava upavAsa karake hara eka ke bAda pAraNA kreN| dUsarI zreNI meM - anukrama se sAta, ATha, nava, pA~ca aura chaha upavAsa antara rahita pAraNA se kreN| tIsarI zreNI meM - anukrama se nava, pA~ca, chaha, sAta aura ATha upavAsa antara rahita pAraNA se kreN| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22...sajjana tapa pravezikA cauthI zreNI meM - anukrama se chaha, sAta, ATha, nava aura pA~ca upavAsa antara rahita pAraNA se kreN| pAMcavIM zreNI meM - anukrama se ATha, nava, pA~ca, chaha aura sAta upavAsa bIca-bIca meM pAraNA pUrvaka kreN| isa prakAra isa tapa kI eka paripATI meM 175 upavAsa tathA 25 pAraNe kula 200 dina meM yaha tapa sampUrNa hotA hai| cAroM paripATI pUrNa karane meM 2 varSa, 2 mAsa, 20 dina lagate haiN| isa tapa meM yantra kA nyAsa isa prakAra hai - tapa dina 175, pAraNA 25, kula dina 200 zreNI | upa. | upa. | upa. | upa. | upa. | prathama 5 | dvitIya - 7 8 9 tRtIya | caturtha / 6 9 5 paMcama 8 | 7 udyApana - isa tapa kA udyApana bhadra tapa kI bhA~ti hI kreN| yaha tapa sAdhu aura zrAvaka donoM ko karanA caahie| * pracalita paramparAnusAra isa tapa kI ArAdhanA meM pratidina "zrI mahAvIrasvAmI nAthAya namaH" kI bIsa mAlA gineN| zeSa sAthiyA Adi bArahabAraha kreN| sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga 12 12 9. sarvatobhadra pratimA tapa isa tapa ke nAma se hI sUcita hotA hai ki yaha tapazcaryA sarva prakAra kI zAnti, kalyANa evaM karma kSaya ke lie kI jAtI hai| jisa tapa kI ArAdhanA se sarvato arthAta cihuM ora kalyANa hI kalyANa ho vaha sarvatobhadra tapa kahalAtA hai| isa tapa kI ArAdhanA bhagavAna mahAvIra ne kI thii| prAmANika sandarbha ke rUpa meM isakA ullekha vikrama kI 10vIM zatI ke paravartI granthoM meM upalabdha hotA hai| ||-00000 | Bo|10|-00 mAlA 12 20 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...23 yaha tapa sAta paripATiyoM ke dvArA pA~ca upavAsa se prArambha kara gyAraha upavAsa taka kI abhivRddhi karate hue pUrNa kiyA jAtA haiN| isa tapa kI ArAdhanA sAdhuoM evaM zrAvakoM donoM ko karanI caahie| isakI vidhi nimna prakAra hai - vidhi paDimAi savvabhaddAe, paNa cha satta 8 nava dasekkArA / taha aDa nava dasa ekkAra, paNa cha satta ya tahekkArA / / paNa chaga sattaga aDa nava, dasa taha satta 8 nava dasekkArA / paNa cha tahA dasa egAra, paNa cha sattaTTa nava ya tahA / / chaga sattaDa nava dasagaM, ekkArasa paMca taha ya nava dasagaM / ekkArasa paNa chakkaM, satta Tu ya iha tave hoti / / tinnisayA bANauyA, ityuvavAsANa hoMti sNkhaae| pAraNayA guNavannA, bhaddAitavA ime bhaNiyA / / vidhimArgaprapA, pR. 28 isa tapa kI prathama zreNI meM - anukrama se pA~ca, chaha, sAta, ATha, nau, dasa aura gyAraha upavAsa antara rahita pAraNA se kreN| dUsarI zreNI meM - anukrama se ATha, nau, dasa, gyAraha, pA~ca, chaha aura sAta upavAsa antara rahita pAraNA se kreN| tIsarI zreNI meM - anukrama se gyAraha, pA~ca, chaha, sAta, ATha, nau aura dasa upavAsa bIca-bIca meM pAraNA pUrvaka kreN| cauthI zreNI meM - anukrama se sAta, ATha, nau, dasa, gyAraha, pA~ca aura chaha upavAsa pAraNA pUrvaka kreN| pAMcavIM zreNI meM - anukrama se dasa, gyAraha, pA~ca, chaha, sAta, ATha aura nau upavAsa pAraNA pUrvaka kreN| chaThI zreNI meM - anukrama se chaha, sAta, ATha, nau, dasa, gyAraha aura pA~ca upavAsa pAraNA pUrvaka kreN| sAtavIM zreNI meM - anukrama se nau, dasa, gyAraha, pA~ca, chaha, sAta aura ATha upavAsa antara rahita pAraNA se kreN| isa prakAra isa tapa meM 392 upavAsa tathA pAraNA ke 49 dina milAkara yaha tapa 1 varSa, 2 mAsa, 21 dinoM meM pUrNa hotA hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24...sajjana tapa pravezikA pravacanasAroddhAra Adi vidhi granthoM meM sarvatobhadra tapa kI yahI vidhi kahI gayI hai| isa tapa kA yantra nyAsa isa prakAra hai - upavAsa 362, pAraNA 49, kula dina 441 | zreNI / upa. | upa. | upa. | upa. | upa. | upa. | upa. | | prathama | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | dvitIya 8 9 10 | 11 | 5 | 6 | 7 | tRtIya 11 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | | caturtha | 7 8 9 | 10 | 11 | 5 | 6 | | paMcama / 10 | 11 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 SaSTha | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 5 | saptama 9 10 | 11 - 5 - 6 | 7 | 8 udyApana - isa tapa kA udyApana bhadratapa kI bhA~ti hI kreN| kucha AcArya ina cAroM bhadrAdi tapa ke udyApana meM upavAsa kI saMkhyA ke anusAra puSpa, phala evaM pakavAna paramAtmA ke Age car3hAne ke lie kahate haiN| isa tapa se samasta karmoM kA kSaya evaM mokSa kI prApti hotI hai| * pracalita vyavahAra ke anusAra isa tapasyA ke daramyAna "zrI mahAvIrasvAmI nAthAya namaH" kI bIsa mAlA ginanI cAhie tathA sAthiyA Adi bAraha-bAraha karanA caahie| isakA yantra yaha hai - sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga mAlA ____ 12 12 10. guNaratna saMvatsara tapa guNa rUpI ratna pArthiva ratnoM se bhI bar3hakara mUlyavAna hai| isa tapa ke mAdhyama se guNa rUpI ratnoM ke prApti kI sAdhanA lagabhaga eka varSa paryanta kiyA jAtA hai| isalie isakA nAma guNaratna saMvatsara tapa hai| vastuta: guNa rUpI ratnoM kI prApti hone ke kAraNa isa tapa ko guNaratna saMvatsara tapa kahate haiN| isameM tapa ke dina eka varSa se adhika hote haiM, isalie bhI isakA nAma guNaratna saMvatsara tapa hai| yaha tapa 16 mahInoM meM pUrNa hotA hai| prathama mahIne meM ekAntara upavAsa kiye jAte haiM, dvitIya mahIne meM bele-bele pAraNA kiyA jAtA hai, tRtIya mahIne meM tele 20 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa - vidhiyA~... 25 tele pAraNA isa prakAra kramazaH bar3hate hue solahaveM mahIne meM solaha-solaha upavAsa kA tapa kiyA jAtA hai| isa taraha pratyeka mAsa meM tapa kI vRddhi hotI hai| yahA~ tapa vRddhi kA abhiprAya bar3hate hue guNoM kI prApti se hai| isa kAraNa bhI yaha tapa guNaratna saMvatsara kahalAtA hai / antakRtdazAsUtra (1/prathama adhyayana ) ke anusAra isa tapa kI ArAdhanA bhagavAna mahAvIra ke ziSya skandhaka muni evaM bhagavAna ariSTanemi ke ziSya gautamakumAra Adi ne kI thii| yaha AgAr3ha tapa sAdhuoM evaM zrAvakoM donoM ke lie avazya karaNIya hai| isa tapa kI vidhi isa prakAra hai vidhi guNaratnaM saMpUryate mAse caikAdiSoDazAntAH, syurUpavAsAH SoDazabhirmAsaiH, SoDazabhirmAsaiH, AcAradinakara, pR. 353 isa tapa ke prathama mAsa meM eka upavAsa aura eka pAraNA, isa prakAra pandraha upavAsa aura pandraha pAraNA milakara tIsa dina pUre hote haiM / dUsare mAsa meM - do-do upavAsa karake pAraNA, isa prakAra bIsa upavAsa aura dasa pAraNA milakara tIsa dina pUre hote haiN| tIsare mAsa meM - tIna-tIna upavAsa karake eka pAraNA, isa prakAra caubIsa upavAsa aura ATha pAraNA milakara battIsa dina hote haiN| - punastatra / paMcadaza / / - cauthe mAha meM - cAra-cAra upavAsa karake eka-eka pAraNA karane se caubIsa upavAsa aura chaH pAraNA ke dina milakara tIsa dina hote haiN| pAMcaveM mAha meM - pA~ca-pA~ca upavAsa karake eka-eka pAraNA karane se paccIsa upavAsa aura pA~ca pAraNe ke dina milakara tIsa dina hote haiN| chaThe mAha meM cha:-cha: upavAsa karate hue pAraNA karane se caubIsa upavAsa aura cAra pAraNA milakara aTThAIsa dina hote haiN| sAtaveM mAha meM - sAta-sAta upavAsa karate hue pAraNA karane se ikkIsa upavAsa aura tIna pAraNA milakara caubIsa dina hote haiN| AThaveM mAha meM - ATha-ATha upavAsa para pAraNA karane se caubIsa upavAsa aura tIna pAraNA ke dina milAkara sattAIsa dina hote haiN| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26...sajjana tapa pravezikA nauveM mAha meM - nau-nau upavAsa para pAraNA karane se sattAIsa upavAsa aura tIna pAraNA milakara tIsa dina hote haiN| dasaveM mAha meM - dasa-dasa upavAsa para eka-eka pAraNA karane se tIsa upavAsa aura tIna pAraNA ke dina milAkara taiMtIsa dina hote haiN| gyArahaveM mAha meM - gyAraha-gyAraha upavAsa para pAraNA karane se taiMtIsa upavAsa aura tIna pAraNA milakara chattIsa dina hote haiN| bArahaveM mAha meM - bAraha-bAraha upavAsa para pAraNA karane se caubIsa upavAsa aura do pAraNA ke dina milAkara chabbIsa dina hote haiN| terahaveM mAha meM - teraha-teraha upavAsa para pAraNA karane se chabbIsa upavAsa aura do pAraNe ke dina milakara aTThAIsa dina hote haiN| caudahaveM mAha meM - caudaha-caudaha upavAsa para pAraNA karane se aTThAIsa upavAsa aura do pAraNA milakara tIsa dina hote haiN| pandrahaveM mAha meM - pandraha-pandraha upavAsa para pAraNA karane se tIsa upavAsa evaM do pAraNA milakara battIsa dina hote haiN| solahaveM mAha meM - solaha-solaha upavAsa para pAraNA karane se battIsa upavAsa evaM do pAraNA milakara cauMtIsa dina hote haiN| isa prakAra yaha tapa truTita evaM vRddhi dinoM se 16 mAsa meM pUrNa hotA hai| isameM kula 73 pAraNA evaM 407 upavAsa hote haiN| isa tapa ke dinoM meM utkuTuka Asana meM baiThakara sUrya kI AtApanA lI jAtI hai aura rAtri ko vastra rahita vIrAsana meM baiThakara dhyAna lagAnA hotA hai| * pravacanasAroddhAra Adi vidhi granthoM meM guNaratna saMvatsara tapa isI prakAra batalAyA gayA hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...27 guNaratna saMvatsara tapa ke yantra kA nyAsa isa prakAra hai - sarva-dina 32 | 16 16 2 30 | 15 15 2 - Foo oIO IN 217773 25 | 5 |5 | 5 | 5 | 5/5 24 4 4 4 4 4 4 16 20 | 2 2 | 2 | 2 | 2 | 2 |2|2|2|2 | 10 1571 1 15 30 udyApana- isa tapa kI pUrNAhuti para bRhatsnAtra se jina pUjA, saMghavAtsalya evaM saMgha pUjA karanI caahie| isa tapa se manuSya ucca guNasthAna para car3hatA hai| . . pracalita paramparAnusAra isa tapa ke ArAdhana kAla meM "guNaratna saMvatsara tapase nama:' kI 20 mAlA tathA sAthiyA Adi bAraha-bAraha karanA caahie| sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga mAlA ___12 12 12 20 11. laghusiMha niSkrIDita tapa siMhaniSkrIDita tapa do prakAra kA hotA hai| eka laghusiMha niSkrIDita aura dUsarA mahAsiMha niSkrIDita tp| laghusiMha niSkrIDita tapa kA artha hai- jisa prakAra Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28... sajjana tapa pravezikA gamana karatA huA siMha apane atikrAnta mArga ko pIche lauTakara phira dekhatA hai, yaha siMha kA jAtigata svabhAva hai| isI artha meM 'siMhAvalokana' zabda kA prayoga huA hai| siMha kI isI gati ke samAna krama se Age bar3hanA aura sAtha hI pIche AnA, phira Age bar3hanA aura phira pIche AnA - isa prakAra jisa tapa meM atikramaNa kiye hue upavAsa ke dinoM ko phira se sevana karake Age bar3hA jAe, vaha siMhaniSkrIDita tapa kahalAtA hai| isa tapa meM upavAsa akrama pUrvaka hote haiM, kyoMki isameM tapa utAra-car3hAva ke sAtha kiyA jAtA hai / antakRtdazAsUtra ( 8 / 3 ) ke anusAra isa tapa kI ArAdhanA zreNika rAjA kI mahArAnI mahAkAlI ne kI thI / isa sUtra meM prastuta tapa kA vidhivata ullekha kiyA gayA hai| prastuta Agama kI anuvAdikA ne likhA hai ki jaise kAlI devI ne ratnAvalI tapa kI prathama paripATI ke pAraNe meM dUdha, ghRtAdi sabhI padArthoM ko grahaNa kiyA, dUsarI paripATI ke pAraNe meM ina rasoM ko chor3a diyA, tIsarI paripATI meM lepa mAtra kA bhI tyAga kara diyA tathA caturtha paripATI meM upavAsoM kA pAraNA AyaMbila se kiyA vaise hI mahAkAlI devI ne laghu siMhaniSkrIDita tapa kI prathama paripATI meM vigayoM ko grahaNa kiyA, dUsarI paripATI meM vigayoM kA tyAga kiyA, tIsarI paripATI meM lepa - mAtra kA bhI tyAga aura cauthI paripATI meM upavAsoM kA pAraNA AyaMbila tapa se kiyaa| yaha AgAr3ha tapa sAdhu evaM zrAvaka donoM ke lie karane yogya hai| isakI tapa-vidhi nimna prakAra hai - vidhi gacchan siMho yathA nityaM, pazcAta bhAgaM vilokayet / siMha - niSkrIDitAkhyaM ca, tathA tapa udAhRtam / / eka dvayeka triyugmairyuga-guNa-vizikhairvedaSaT paMcAkSyaiH / SaTkuMbhAzvairnidhAnASTa, nidhihayagajaiH SaThayaiH paMcaSaDbhiH / / vedairbANairyugadvitrizazi- bhujakubhizcopavAsaizca madhye | kurvANAnAM samantAdazanamiti tapaH siMha- niSkrIDitaM syAt / / AcAradinakara, pR. 350 isa tapa meM sarvaprathama eka upavAsa karake pAraNA kiyA jAtA hai| isI prakAra Age do upavAsa kara pAraNA, punaH eka upavAsa kara pAraNA, tIna upavAsa kara Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...29 pAraNA, pazcAta do upavAsa kara pAraNA, cAra upavAsa kara pAraNA, tIna upavAsa kara pAraNA, phira kramaza: pA~ca-cAra, chaha-pA~ca, sAta-chaha, ATha-sAta aura nauATha isa prakAra upavAsa karake pAraNA kiyA jAtA hai| tatpazcAta pazcAnupUrvI se upavAsa kareM arthAta pahale nau upavAsa, phira sAta, phira ATha, usake bAda kramaza: chaha-sAta, pA~ca-chaha, cAra-pA~ca, tInacAra, do-tIna, eka- do aura phira eka upavAsa karake pAraNA kreN| isa tapa meM 154 upavAsa aura 33 pAraNe kula milAkara isa tapa kI eka paripATI meM 6 mAha aura 7 dina lagate haiN| cAroM paripATI meM 2 varSa aura 28 dina lagate haiN| isa tapa kA yantra nyAsa isa prakAra hai - upavAsa laghusiMha upavAsa niSkrIDita pAraNA dina tapa ke dina tapasyA kAla ANASA cAra paripATI ke pAraNe 132 eka paripATI ke pAraNe 13 cAra paripATI ke tapo dina 18 mAsa, 16 dina eka paripATI ke tapo dina 5 mAsa, 4 dina cAra paripATI kA kAla 2 varSa, 28 dina eka paripATI kA kAla 6 mAsa, 7 dina decoooooop udyApana - isa tapa kI pUrNAhuti hone para jinezvara paramAtmA ke upakAroM kI smRti nimitta bRhatsnAtra pUjA karanI caahie| upavAsa kI saMkhyA ke anusAra puSpa, naivedya evaM phala car3hAne caahie| sAdharmIvAtsalya evaM saMghapUjA karanI caahie| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30...sajjana tapa pravezikA * pracalita paramparAnusAra isa tapa kI saphalatA hetu 'OM namo arihaMtANaM' pada kI 20 mAlA evaM sAthiyA Adi 12-12 karanA caahie| tapa ArAdhanA yantra yaha hai - sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga mAlA 12 12 12 20 12. mahAsiMhaniSkrIDita tapa isa tapa kA svarUpa laghusiMhaniSkrIDita-tapa ke samAna hI jAnanA caahie| vizeSa itanA hai ki usameM adhika se adhika nau dina kI tapasyA kI jAtI hai jabaki isa tapa meM adhikAdhika solaha dina kA tapa hotA hai aura phira usI krama se utAra bhI hotA hai| isI apekSA se use 'laghusiMha' aura ise 'bRhatsiMha' tapa kI saMjJA dI gayI hai| ___antakRtdazAsUtra (8/4) ke anusAra yaha tapa AryA kRSNA ne kiyA thaa| prastuta Agama meM isa tapa-vidhi kA ullekha bhI kiyA gayA hai| yaha tapa sAdhu evaM zrAvaka donoM ke lie avazya karaNIya hai| jainAcAryoM ke anusAra isa tapa ke karane se upazama zreNI kI prApti hotI hai| vidhi ekadravyeyakapATayoniyamalai, vedatri vINAbdhibhiH / SaTpaMcAzvarasASTasaptanavabhi, nAMgaizca dignandakaiH / / rUdrAzAravibhadra ...... vibudhairmAtaMDamanvanvitaiHvizvedevatithi-pramANamanubhizcASTi-pratithyanvitaiH / / kalAmanutithitrayodaza, caturdazArkanvitaistrayodaza zivAMzubhirdaza- girIzanandairapi / / dazASTa navasaptabhirgajarasAzca bANaiH rasaizcatuvizikhavanhibhiryugabhujatribhUdvIndubhiH upavAsaiH kramAtkAryA, pAraNA antarAntarA / siMha niSkrIDitaM nAma, bRhatsaMjAyate tapaH / / AcAradinakara, pR. 351 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...31 pUrvAnupUrvI - isameM sarvaprathama eka upavAsa karake pAraNA kareM, phira do upavAsa karake pAraNA kare, phira eka upavAsa karake pAraNA kreN| tatpazcAta kramaza: tIna, do, cAra, tIna, pA~ca, cAra, cha:, pA~ca, sAta, chaH, ATha, sAta, nau, ATha, dasa, nau, gyAraha, dasa, bAraha, gyAraha, teraha, bAraha, caudaha, teraha, pandraha, caudaha, solaha aura phira pandraha upavAsa karake pAraNA kreN| ___pazcAnupUrvI - usake bAda pazcAnupUrvI se upavAsa kreN| sarvaprathama solaha upavAsa, phira caudaha upavAsa, phira pandraha, teraha, caudaha, bAraha, teraha, gyAraha, bAraha, dasa, gyAraha, nau, dasa, ATha, nau, sAta, ATha, cha:, sAta, pA~ca, cha:, cAra, pA~ca, tIna, cAra, do, tIna, eka, do aura anta meM eka upavAsa karake pAraNA kreN| isa prakAra hara eka ke bAda pAraNA kreN| isa tapa meM 497 upavAsa evaM 61 pAraNA kula milAkara 1 varSa, 6 mAha, 18 dinoM meM yaha tapa pUrA hotA hai| isa tapa kI cAroM paripATI meM 6 varSa, 2 mahine, 12 dina lagate haiN| udyApana - isa tapa kI nirvighna pUrNAhuti ke maMgala kalaza ke rUpa meM bRhatsnAtra pUjA karanI caahie| upavAsa kI saMkhyA ke anusAra prabhu ke sAmane puSpa, phala aura naivedya Adi car3hAne caahie| sAdharmI vAtsalya evaM saMgha pUjA karanI caahie| * jItavyavahAra ke anusAra isa tapa kI zreSTha ArAdhanA ke lie 'namo arihaMtANaM' pada kI 20 mAlA tathA sAthiyA Adi 12-12 karane caahie| spaSTa yantra yaha hai - sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga ___ 12 12 12 mAlA 20 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 10 8 upavAsa |-IN |2| |0| 9 ja0 7 10 9 14 13 12 | 11 13 15 14 16 tapasyA kAla mahAsiMha niSkrIDita tapa ke eka paripATI kA kAla 1 varSa, 6 mAsa, 18 dina cAra paripATI kA kAla 6 varSa, 2 mAsa 12 dina eka paripATI ke tapo dina 1 varSa, 4 mAsa, 17 dina cAra paripATI ke tapo dina 5 varSa, 6 mAsa, 8 dina eka paripATI ke pAraNe 61 cAra paripATI ke pAraNe 244 pAraNA dina . 32...sajjana tapa pravezikA isa tapa kA yantra nyAsa nimna prakAra hai - upavAsa 9 7 6 9 10 10 12 11 14 13 13 12 15 14 16 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...33 13. kanakAvalI tapa __ kanaka + AvalI kA artha hai svarNa kA haar| jisa prakAra svarNahAra pahanane vAle ke hRdaya ko suzobhita karatA hai usI prakAra yaha tapa tapasviyoM ke hRdaya (Atma kamala) ko zobhAyamAna karatA hai| yaha tapa svarNa maNiyoM dvArA nirmitta AbhUSaNa vizeSa ke AkAra kI kalpanA ke anusAra kiyA jAtA hai, isalie isakA nAma kanakAvalI tapa hai| isa tapa kI ArAdhanA Atmika sukha kI prApti evaM mokSa pada kI upalabdhi ke prayojana se kI jAtI hai| antakRtdazAsUtra (8/2) meM isa tapa kI svatantra carcA kI gayI hai| tadanusAra isa tapazcaryA kI ArAdhanA AryA candanA kI ziSyA sukAlI ne kI thii| yaha tapa muniyoM evaM zrAvakoM donoM ke lie karane yogya hai| - isakI sAmAnya vidhi isa prakAra hai - vidhi tapasaH kanakAvalyAH, kAhalA dADime api / latA ca padakaM cAntya, latA dADima-kAhale / / eka dvitryupavAsataH praguNite, saMpUrite kaahle| tatrASTASTamitaizca SaSThakaraNaiH, saMpAdaye dADime / / ekAdyaiH khalu SoDazAntagaNitaiH, zreNI ubhe yuktitaH / SaSThastaiH kanakAvale kila, catustriMzanmito nAyakaH / / AcAradinakara, pR. 348 * isa tapa meM prathama upavAsa kara pAraNA kareM, tatpazcAta nirantara do upavAsa kara pAraNA kareM, phira nirantara tIna upavAsa kara pAraNA kreN| isa taraha eka kAhalikA pUrNa hotI hai| pAraNA meM ekAzanA kreN| * tatpazcAta nirantara ATha belA kareM, jisase eka dADima pUrNa hotI hai| * usake bAda eka upavAsa pAraNA kareM, do upavAsa pAraNA kareM, tIna upavAsa pAraNA kareM- isa prakAra bar3hate-bar3hate solaha upavAsa kara pAraNA kareM (arthAta yahA~ eka upavAsa se lekara solaha upavAsa taka bar3hate haiM) aisA karane se hAra kI eka latA pUrNa hotI hai| * isake pazcAta nirantara cauMtIsa belA (cha? tapa) kareM aura bIca meM ekAzanA se pAraNA kreN| itanA tapa karane se usa latA ke nIce kA padaka sampUrNa Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34... sajjana tapa pravezikA hotA hai| * tadanantara viparIta krama se solaha upavAsa kara pAraNA kareM, pandraha upavAsa kara pAraNA kareM, caudaha upavAsa kara pAraNA kreN| isa taraha ghaTAte-ghaTAte eka upavAsa kara pAraNA kreN| aisA karane se hAra kI dUsarI latA pUrI hotI hai| * usake bAda ATha SaSTha bhakta (belA) kreN| itanA tapa karane se usakI Upara kI dAr3ima pUrI hotI hai| * phira nirantara tIna upavAsa (telA) karake pAraNA kreN| phira belA karake pAraNA kareM aura usake bAda eka upavAsa kara pAraNA kreN| isa krama pUrvaka tapa karane se Upara kI dUsarI kAhalikA pUrI hotI hai| ukta vidhi meM upavAsa, belA, telA Adi kA jo nirdeza kiyA gayA hai, vaha nirantara krama pUrvaka samajhane caahie| pAraNe ke turanta dUsare dina upavAsa Adi kara lenA cAhie, bIca meM krama TUTanA nahIM cAhie / yaha kanakAvalI tapa kI pahalI paripATI hai| isa paripATI meM tIna sau caurAsI upavAsa aura aTThAsI pAraNA kula 1 varSa, 3 mAsa, 22 dina lagate haiN| isa tapa kI cAra paripATI meM 5 varSa, 2 mAsa aura 28 dina lagate haiN| * isa tapa kI pahalI zreNI ke pAraNe meM vigaya sahita icchita bhojana kiyA jAtA hai| dUsarI zreNI meM sabhI pAraNe nIvi se karate haiN| tIsare zreNI meM sabhI pAraNe alepa dravya se karate haiM tathA cauthI zreNI meM sabhI pAraNe Ayambila se karate haiM / udyApana isa tapa ke pUrNa hone para tapo dharma kI prabhAvanA hetu bRhatsnAtra vidhi pUrvaka aSTaprakArI pUjA kreN| upavAsa kI saMkhyA ke anusAra svarNaTaMka kI mAlA banavAkara jinapratimA ke gale meM pahanAe~ tathA chahoM vigayoM se yukta pakvAna Adi cddh'aaeN| sAdhuoM ko vastra, pAtra evaM anna kA dAna kreN| sAdharmI vAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...35 isa tapa kA yantra nyAsa isa prakAra hai - kanakAvalI 6 GOROSEGA {eka paripATI kA kAla 1 varSa, 5 mAsa, 12 dina tapasyA kAla 'cAra paripATI kA kAla 5 varSa, 9 mAsa, 18 dina (eka paripATI ke tapodina 1 varSa, 2 mAsa, 14 dina cAra paripATI ke tapodina 4 varSa, 9 mAsa, 26 dina pAraNA dina {eka paripATI ke pAraNe 88 cAra paripATI ke pAraNe 352 tapa ke dina 10 12 22227 2122 1221 22 -22 NNNN * pracalita vidhi ke anusAra isa tapa kI viziSTa ArAdhanA ke lie 'namo arihaMtANaM' pada kI 20 mAlA aura sAthiyA Adi 12-12 kreN| ArAdhanA yantra yaha hai - sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga mAlA 12 12 20 12 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36...sajjana tapa pravezikA 14. muktAvalI tapa muktA + AvalI kA artha hai - motiyoM kI maalaa| jisa prakAra motiyoM kI mAlA meM utAra-car3hAva hotA hai usI prakAra isa tapa meM bhI car3hAva-utAra vAlI tapazcaryA kI jAtI hai| dUsare zabdoM meM kaheM to isa tapa meM motiyoM ke hAra vizeSa kI AkRti kI kalpanA ke anusAra eka caraNa Age bar3hakara phira pIche AyA jAtA hai aura phira agale caraNa se eka caraNa Age bar3hA jAtA hai, isalie ise muktAvalI tapa kahate haiN| yaha tapasviyoM ke kaNTha ke AbharaNa rUpa nirmala muktAvalI sadRza hone ke kAraNa bhI ise muktAvalI tapa kahA jAtA hai| yaha tapa karane se motiyoM kI bhA~ti vividha prakAra ke guNoM kI prApti hotI hai| antakRtdazA (8/9 veM) meM muktAvalI tapa kA samyak varNana kiyA gayA hai| tadanusAra yaha tapa AryA pitRsena kRSNA ne aMgIkAra kiyA thaa| yaha sAdhuoM evaM zrAvakoM donoM ke karane yogya AgAr3ha tapa hai| ___ isakI spaSTa vidhi nimna prakAra hai - vidhi muktAvalyAM caturthAdi, SoDazAdhAvalI-dvayam / pUrvAnupUrvyA pazcAnupUrvyA, jJeyaM yathAkramam / / eka dvayeka-guNaika-veda-vasudhA-bANaika-SaDbhUmibhiH / saptaikASTamahI- navaika- dazabhi-bhUrUdrabhUbhAnubhiH / / bhUvizvaiH zazimanvitA tithidharA, vidyAsurIbhirmitaiH / etad vyutkramaNopavAsa gaNitai-muktAvalI jAyate / / AcAradinakara, pR. 349 isa tapa meM sarvaprathama eka upavAsa karake pAraNA kareM phira nirantara do upavAsa (belA) karake pAraNA kareM phira eka upavAsa karake pAraNA kreN| usake bAda tIna upavAsa karake pAraNA kareM, phira eka upavAsa karake pAraNA kreN| tatpazcAta kramaza: cAra upavAsa karake pAraNA kareM, phira puna: eka upavAsa karake pAraNA kreN| isI prakAra isa tapa meM eka upavAsa se solaha upavAsa taka bIcabIca meM eka-eka upavAsa karate hue pAraNA kreN| solaha upavAsa ke pAraNA ke bAda puna: eka upavAsa karake pAraNA kreN| isa prakAra pUrvAnupUrvI krama se yaha eka zreNI pUrNa hotI hai| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...37 tatpazcAta pazcAnupUrvI se dvitIya zreNI prArambha kara usameM sarvaprathama eka upavAsa karake pAraNA kareM, phira solaha upavAsa karake pAraNA kareM, puna: eka upavAsa karake pAraNA kareM, phira pandraha upavAsa karake pAraNA kareM- isa taraha kramaza: solaha se ghaTate-ghaTate evaM bIca-bIca meM eka-eka upavAsa karate hue do upavAsa taka kareM, phira utarate yA ghaTate krama se eka upavAsa karake pAraNA kreN| yaha isa tapa kI prathama paripATI hai| isameM 300 upavAsa aura 60 pAraNA, kula milAkara 1 varSa lagatA hai| isa prakAra muktAvalI tapa kI cAra paripATiyA~ lagabhaga cAra varSoM meM pUrNa hotI haiN| isa tapa kI pahalI zreNI ke sabhI pAraNoM meM vigaya yukta AhAra lete haiN| dUsarI zreNI meM sabhI pAraNe nIvi se karate haiN| tIsarI zreNI meM sabhI pAraNe alepa dravya se karate haiN| cauthI zreNI meM sabhI pAraNe AyaMbila se karate haiN| isa tapa kA yantra isa prakAra hai - muktAvalI 26000000001 G0000000004 (eka paripATI kA kAla 11 mAsa, 15 dina tapasyA kAla cAra paripATI kA kAla 3 varSa, 10 mAsa eka paripATI ke tapo dina 285 dina tapa ke dina cAra paripATI ke tapo dina 3 varSa, 2 mAsa (eka paripATI ke pAraNe 60 pAraNA dina 1 cAra paripATI ke pAraNe 240 PROGRAccom econosce Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38... sajjana tapa pravezikA udyApana isa tapasyA ke sampUrNa hone para vidhi pUrvaka jinapratimA ke gale meM moTe-moTe motiyoM kI mAlA pahanAe~ / sAdharmI vAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| - * pracalita vidhi ke anusAra isa tapa kI zreSTha upalabdhi hetu ArAdhanA kAla meM 'namo arihaMtANaM' pada kI 20 mAlA evaM sAthiyA Adi 12-12 kreN| sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga 12 12 12 mAlA 20 15. ratnAvalI tapa ratnAvalI eka AbhUSaNa vizeSa kA nAma hai / ratna + AvalI kA artha hai ratnamaNiyoM kI pNkti| isa tapa meM ratnamaNiyoM kI AkRti banAne kI kalpanA ke anusAra athavA usakI racanA ke samAna tapa- vidhi kA AcaraNa kiyA jAtA hai| isalie ise ratnAvalI tapa kahA gayA hai| svarNa aura motI se bhI ratna adhika mUlyavAna hote haiN| yaha tapa guNa rUpI ratnoM kI AvalI hone se ratnAvalI nAma se prasiddha hai| jaise - ratnAvalI bhUSaNa donoM ora se Arambha meM sUkSma phira sthUla, phira usase adhika sthUla, madhya meM vizeSa sthUla maNiyoM se yukta hotA hai vaise hI jo tapa Arambha meM svalpa phira adhika, phira vizeSa adhika hotA calA jAtA hai, vaha ratnAvalI tapa kahalAtA hai / jisa prakAra ratnAvalI se zarIra kI zobhA bar3hatI hai, usI prakAra ratnAvalI tapa AtmA ko sadguNoM se vibhUSita karatA hai / antakRtdazAsUtra (8/1) meM isa tapazcaryA kA savidhi varNana kiyA gayA hai| tadanusAra AryA kAlI ne ratnAvalI tapa kI ArAdhanA kI thii| yaha tapa antaraMga lakSmI kI prApti ke uddezya se kiyA jAtA hai| isake suprabhAva se vividha prakAra kI bAhya lakSmI bhI prApta hotI hai| yaha AgAr3ha tapa yati evaM zrAvaka donoM ke karane yogya hai| isakI sAmAnya vidhi yaha hai - kAhalikA dADimakaM, latA tarala eva ca / anya latA dADimakaM, kAhaliketi ca kramAt / / eka-dvi- tryupavAsaiH saha, kAhale dADime punaH / taralazcASTamamatho, ratnAvalyAMlateva tat / / eka-dvi- tryupavAsato hyubhe, ime saMpAdite kAhale / aSTASTamasaMpadA viracayedyuktyA punardADime || Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~.... .39 ekA khalu SoDaSAntagaNitaiH, zreNI-dvayaM ca kramAt / pUrNaM syAt taralo'STamairapi catustriMzanmitainirmalaiH / / AcAradinakara, pR. 349 * isa tapa meM anukrama se kAhalikA, dADima, latA, tarala (padaka), dUsarI latA, dADima aura kAhalikA tapa kiye jAte haiN| * prathama kAhalikA ke nimitta eka upavAsa karake pAraNA kreN| isake bAda do upavAsa karake pAraNA kareM, phira tIna upavAsa karake pAraNA kreN| tatpazcAta dAr3ima ke nimitta ATha bAra nirantara tIna-tIna upavAsa (telA) karake pAraNA kreN| tatpazcAta eka upavAsa kara pAraNA, phira do upavAsa karake pAraNA kreN| isa prakAra anukrama se nirantara solaha upavAsa karane para eka latA hotI hai| tatpazcAta padaka meM cauMtIsa tele hote haiN| * phira pazcAnupUrvI se solaha upavAsa karake pAraNA, pandraha upavAsa karake pAraNA- isa prakAra utarate - utarate eka upavAsa karake pAraNA kreN| pazcAta dAr3ima ke nimitta ATha telA kreN| phira telA, belA evaM upavAsa kreN| aisA karane se dUsarI latA pUrI hotI hai / isa tapa meM 434 upavAsa evaM 88 pAraNA, kula milAkara 1 varSa, 5 mAsa aura 12 dinoM meM prathama paripATI kA tapa pUrNa hotA hai| kucha AcAryoM ke abhimata se yaha tapa bhI cAra paripATiyoM se 5 varSa, 9 mAsa, 18 dinoM meM pUrNa kiyA jAtA hai| yahA~ vizeSa dhyAtavya hai ki kanakAvalI aura ratnAvalI donoM tapa lagabhaga samAna haiN| donoM meM mukhya bheda yaha hai ki jahA~ ratnAvalI meM 8 tathA 34 bele kiye jAte haiM, vahA~ kanakAvalI tapa meM 8 aura 34 tele kiye jAte haiN| zeSa tapa ke dina barAbara haiN| pAraNe meM bhI samAnatA hai / kanakAvalI tapa kI eka paripATI meM 1 varSa, 5 mAsa evaM 12 dina lagate haiN| isa prakAra cAroM paripATiyoM ke 5 varSa, 9 mAsa aura 18 dina hote haiN| tulanAtmaka adhyayana ke lie donoM yantroM kA avalokana karanA caahie| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40...sajjana tapa pravezikA isa tapa kA yantra nyAsa nimna hai - ratnAvalI GU / eka paripATI kA kAla 1 varSa, 3 mAsa 22 dina tapasyA kAla cAra paripATI kA kAla 5 varSa, 2 mAsa 28 dina / eka paripATI ke tapo dina 1 varSa, 24 dina tapa ke dina / cAra paripATI ke tapo dina 4 varSa, 3 mAsa 6 dina / eka paripATI ke pAraNe 88 pAraNA dina / / cAra paripATI ke pAraNe 352 na 3131 (16313131316) 31313333 131313131313 3313133131 7.3331313) Pleaaseem udyApana - AcAradinakara meM varNita vidhi ke anusAra isa tapodyApana meM bRhatsnAtra-vidhi se snAtra pUjA karanI caahie| vividha prakAra ke mUlyavAna ratnoM kI mAlA banavAkara prabhu ke gale meM pahanAnI caahie| sAdharmI vAtsalya evaM saMgha pUjA karanI caahie| * pracalita paramparA kA anusaraNa karate hae isa tapa ke dinoM meM 'namo arihaMtANaM' kI 20 mAlA evaM zeSa kriyAe~ 12-12 kreN| sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga mAlA ___12 12 12 20 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...41 16. ekAvalI-tapa eka+AvalI kA artha hai eka lar3I kA haar| isa tapazcaryA meM eka lar3I vAle hAra kI racanA ke samAna tapa-vidhi kA AcaraNa kiyA jAtA hai, ata: ise ekAvalI tapa kahate haiN| yaha tapa vimala guNoM kI prApti ke uddezya se kiyA jAtA hai tathA kanakAvalI, muktAvalI Adi tapa:sAdhanAoM kI taraha cAra paripATiyoM meM pUrNa hotA hai| yaha sAdhuoM evaM zrAvakoM ke karane yogya AgAr3ha tapa hai| isakI sAmAnya vidhi nimna hai - vidhi eka-dvitryupavAsaiH, kAhalike dve tathA ca daaddmike| vasu saMkhyaizcaturthe, zreNI kanakAvalI vcc|| catustriMzaccaturthezca, pUryate taralaH punH| samAptimeti sAdhUnAmevamekAvalI tpH|| AcAradinakara, pR. 358 isa tapa meM anukrama se kAhalikA, dADima, prathama latA, padaka, dUsarI latA, dADima aura kAhalikA tapa kiye jAte haiN| * prathama kAhalikA meM nirantara kramaza: eka, do, tIna upavAsa karake pAraNA kreN| * tatpazcAta dADima ke nimitta ekAntara pAraNA karate hue ATha upavAsa kreN| * tadanantara eka upavAsa pAraNA, do upavAsa pAraNA, tIna upavAsa pAraNA- isa taraha car3hate-car3hate solaha upavAsa para pAraNA karane se hAra kI eka AvalikA (lar3I) pUrI hotI hai| * usake bAda padaka ke nimitta ekAntara cauMtIsa upavAsa kreN| tatpazcAta pazcAnupUrvI krama se solaha upavAsa pAraNA, pandraha upavAsa pAraNA- isa taraha nirantara utarate-utarate eka upavAsa kara pAraNA karane se dvitIya AvalikA (lar3I) pUrI hotI hai| * pAraNA ke bAda puna: dvitIya dADima ke lie ekAntara pAraNA karate hue ATha upavAsa kreN| * usake bAda tIna upavAsa pAraNA, do upavAsa pAraNA aura anta meM eka Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42...sajjana tapa pravezikA 3. pA. WIN | pA. 13 u. | pA. 1 1 3 2 pA. pA. upavAsa pAraNA karane para dvitIya | pA.| u. kAhalikA pUrNa hotI hai| | pA. | 21 ___ isa tapa meM kula 334 upavAsa | pA. aura 88 pAraNA hote haiN| saba milAkara 1 varSa, 2 mAsa, 2 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| isa tapa kI cAroM paripATiyoM meM kula 4 varSa, 8 mAsa aura 8 dina lagate haiN| isa tapa kI pahalI paripATI ke sabhI pAraNe meM samasta rasa grahaNa karate haiN| dUsarI paripATI ke pAraNe meM chaha vigaya kA tyAga rakhate haiN| tIsarI paripATI ke pAraNe meM alepakRta AhAra grahaNa karate haiM tathA cauthI paripATI ke pAraNe meM AyaMbila karate haiN| ___ekAvalI tapa kA yantra nimna | pA. pA. pA. kAhalikA dAr3ima-60, ekAvalI tapa meM dina-334,pAraNA-88 00Nom pA. 4444444444444444 |pA. 9 |pA. | 10 10 pA. 11 pA. pA. 12 13 pA. | u. | | | 12 13 14 15 16 pA. 14 pA. 15 16 pA. latA-2 latA -1 1 AvalIkA AvalIkA 2 udyApana - isa tapa kI mahimA ke prakhyApanArtha bRhatsnAtra pUjA vidhi pUrvaka kreN| jina pratimA ko eka lar3a vAlA motiyoM kA hAra phnaaeN| jJAna bhakti nimitta svarNa akSaroM meM zAstra likhavAeM, suvihita munirAja ko AhAra-vastrAdi kA dAna deM, saMgha vAtsalya evaM guru bhakti kreN| * jIta paramparA kA anusaraNa karate hue isa tapoyoga ke daurAna pratidina nimna kriyAe~ avazya karanI caahie| | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | | 1 | 1 | 1 1 |1 | 1 | 1 | 1 pAraNAMtara padaka Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 20 jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...43 sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga mAlA 12 12 17. AyaMbila vardhamAna tapa vardhamAna arthAta bar3hatA huaa| AyaMbila dvArA vRddhi pAte hue jo tapa kiyA jAtA hai use AyaMbila vardhamAna tapa kahate haiN| spaSTa hai ki isameM kramaza: eka AyaMbila, eka upavAsa, phira do AyaMbila eka upavAsa, phira tIna AyaMbila eka upavAsa- isa taraha eka-eka bar3hAte hue evaM pratyeka lar3I ke anta meM upavAsa karate hue sau AyaMbila taka pahu~cA jAtA hai, ata: isakA nAma AyaMbila vardhamAna tapa hai| __ antakRtdazAsUtra (8/10) kA adhyayana karane se avagata hotA hai ki isa tapa kA prarUpaNa bhagavAna mahAvIra ne kiyA hai tathA usa yuga meM isakI ArAdhanA zreNika rAjA kI mahAsenakRSNA rAnI ne kI thii| vartamAna kI tapa-sambandhI pratiyoM meM candra narezvara kA nAma AtA hai| zvetAmbara mUrtipUjaka-paramparA meM isa tapazcaraNa kA atyadhika mahattva hai| Aja bhI anekoM sAdhu-sAdhvI evaM gRhastha varga isa tapArAdhanA meM juTe hue haiM, kucha sAdhaka pUrvAnukrama se to kucha pUrvAnu aura pazcAnukrama dvividha rItiyoM se yaha tapa pUrNa kara cuke haiN| tIrthaGkaropadiSTa isa tapa kI ArAdhanA muniyoM evaM gRhasthoM sabhI ke lie karaNIya hai| yaha tapa nirantara karane para caudaha varSa, tIna mAsa aura bIsa dinoM meM pUrNa hotA hai| isa tapa ko lagAtAra yA eka-eka olI ke bAda pAraNA karake bhI kiyA jA sakatA hai| isameM yathAnukUlatA do, cAra, dasa, bIsa Adi oliyoM ko pUrNa karake bhI pAraNA kara sakate haiN| isa tapa meM eka se lekara sau AyaMbila taka punaH-puna: car3hA jAtA hai, ata: isameM sau oliyA~ hotI hai| vidhi upavAsAntaritAni ca, zataparyantAnAM tathaikamArabhya / vRddhayA niraMtaratayA bhavati, tadAcAmla vardhamAnaM ca / / AcAradinakara, pR. 364 isa tapa meM sarvaprathama eka AyaMbila karake upavAsa kareM, phira do AyaMbila karake upavAsa kareM, isa prakAra eka-eka ke bar3hate krama se sau Ayambila karake upavAsa kreN| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44...sajjana tapa pravezikA isa taraha yaha tapa caudaha varSa, tIna mAha aura bIsa dina meM pUrA hotA hai| kucha loga isake madhya meM pAraNA bhI karate haiN| mahAsenakRSNA ne isa tapa ke bIca meM pAraNA nahIM kiyaa| tadanusAra isa tapa kI dina saMkhyA batAI gaI hai| isa tapa ke phala se tIrthaGkara nAmakarma kA upArjana hotA hai| Ayambila-vardhamAna tapa kA yantra isa prakAra hai - varSa-14, mAsa-3, dina-20 A. u. A. |u. A. u. A. u. A. u. A. u. A. u. A. | u. A. u. A. u. |1|1| 2 |1|3|1|4|1|5|1|6|1| 7|1|8|1|9|1|10| 11/1|12|1|13|1|14|1|15/1/16/1/17/118/119/11201 21/1/22/1/23/1/24/1/25/1/26/1/27/1/28/1/29/11 31|1|32 | 1 |33 |1|34|1|35 | 1 | 3611 371 38 1 39] 140|1| 41 142 143|144011451 | 46/11 47 148|149/105001 51/1152|1|53|11541 1/55/1156/1157/1158| 1591 61/1162|1163/1164| 165/1166/1/67/1168|1169/11701 71|1|72|1|73 |1|74|1|75|1|76/1/77|1|78|1|79/1|8011 81 182183|1|84185186/187/188189190/11 91 1 92 193194195196 197 198 1991 1001 udyApana - isa tapa kI parisamApti hone para bRhatsnAtra vidhi pUrvaka caubIsa tIrthaGkara paramAtmAoM kI pUjA kreN| yathAzakti sAdharmika vAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| suvihita muniyoM ko AhArAdi kA dAna kreN| * pracalita vidhi kA anusaraNa karate hue isa tapArAdhana kAla meM pratidina 'OM namo arihaMtANaM' kI 20 mAlA evaM nimna kriyAe~ avazya kareM sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga mAlA 12 12 12 20 . 18. zreNI tapa zreNI kA artha hai pNkti| paMktibaddha jo tapa kiyA jAtA hai vaha zreNI-tapa kahalAtA hai| TIkAkAra zAntyAcArya (TIkA- patra 600-601) ke anusAra isameM upavAsa se prArambha kara chaha mAsa paryanta krama pUrvaka tapasyA kI jAtI hai| AcAradinakara Adi kucha granthoM meM isa tapa kI chaH zreNiyA~ batAyI gayI haiN| unameM pratyeka meM eka-eka upavAsa kI vRddhi karate hue puna:-puna: se Upara car3hA jAtA hai| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...45 isa tapa ke karane se kSapaka zreNI kI prApti hotI hai| yaha AgAr3ha tapa sAdhu evaM zrAvaka donoM ke lie karaNIya batalAyA gayA hai| isa tapa kA sarvaprathama ullekha uttarAdhyayanasUtra (30/10-11) meM prApta hotA hai| vahA~ itvarika anazana tapa ke chaha prakAroM meM isakI gaNanA kI gayI hai| vartamAna meM isakA sthAna prasiddha tapoM meM hai| vidhi zreNau SaTzreNyaH proktA, ko dvau prathame kssnne| dvitIyAdiSu caikaika, kramavRddhayA'bhijAyate / / AcAradinakara, pR. 362 isa tapa kI prathama zreNI meM sarvaprathama eka upavAsa karake pAraNA kareM, phira do upavAsa karake pAraNA kreN| dUsarI zreNI meM prathama eka upavAsa karake pAraNA kareM, phira do upavAsa karake pAraNA kareM, phira tIna upavAsa karake pAraNA kreN| tIsarI zreNI meM eka, do, tIna aura cAra upavAsa pAraNApUrvaka kreN| cauthI zreNI meM eka, do, tIna, cAra aura pA~ca upavAsa pAraNApUrvaka kreN| pA~cavIM zreNI meM eka, do, tIna, cAra, pA~ca aura chaha upavAsa pAraNApUrvaka kreN| ___chaThI zreNI meM eka, do, tIna, cAra, pA~ca, chaha aura sAta upavAsa pAraNApUrvaka kreN| isa taraha chahoM zreNiyoM meM 83 upavAsa aura 27 pAraNA, aise kula 110 dinoM meM yaha tapa pUrA hotA hai| udyApana - isa tapa kI mahimA ke vardhanArtha tapa pUrNAhuti para bRhatsnAtra pUjA kareM, jina pratimA ke Age 110-110 pakavAna, phala, puSpa vagairaha car3hAyeM, sAdharmI vAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| * pracalita vidhi kA anugamana karate hue isa tapa ke dinoM meM 'OM namo arihaMtANaM' kA jApa evaM nimna kriyAe~ avazya kareMsAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga mAlA 12 12 12 200 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46...sajjana tapa pravezikA 19. pratara tapa zreNI ko zreNI se gaNA karanA pratara kahalAtA hai| uttarAdhyayanasUtra kI zAntyAcArya TIkA (patra 601) ke anusAra pratara krama se arthAta zreNI ko zreNI padoM se guNAkAra karake kiyA jAne vAlA tapa pratara tapa kahA jAtA hai| udAharaNArtha- upavAsa, belA, telA, colA ina cAra padoM kI zreNI hai| ina cAra padoM ko cAra se guNA karane para 4x4 = 16 pada ho jAte haiN| ve solaha pada lambAI-caur3AI meM barAbara hone caahie| jaise- pahalI zreNI meM 1-2-3-4 yaha krama banegA, dUsarI zreNI meM 2-3-4-1 yaha krama rhegaa| spaSTa bodha ke lie sthApanA yantra isa prakAra hai - upavAsa 40, pAraNA 17, kula dina 56 | pahalI zreNI | upavAsa | belA telA | colA | | dUsarI zreNI | belA / telA | colA / upavAsa | tIsarI zreNI / telA | colA / upavAsa | belA cauthI zreNI | colA upavAsa | belA / telA yaha tapa tIrthaGkara upadiSTa evaM itvarika anazana ke chaha prakAroM meM se eka hai| uttarAdhyayanasUtra (30/10-11) meM isakA spaSTa ullekha milatA hai| yaha sAdhu evaM zrAvaka donoM ke lie avazya karane yogya hai| vartamAna meM isa tapasyA ke ArAdhaka varga prAya: nahIM dikhte| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para bRhatsnAtra mahotsava karanA cAhie, upavAsa kI saMkhyAnusAra jinezvara pratimA ke sammukha phala, naivedya Adi car3hAne cAhie, yathAzakti sAdharmI vAtsalya evaM saMgha kI pUjA bhakti karanI caahie| * isa tapa meM upavAsa ke dina zreNI tapa kI bhA~ti sAthiyA Adi sarva kriyAe~ karanI caahie| 20. ghana tapa pratara ko zreNI se guNA karanA ghana kahalAtA hai| zAntyAcArya (patra 601) TIkAnusAra jaise solaha kI saMkhyA pratara huI, ise zreNI 4 kI saMkhyA se guNA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...47 karane para 64 kI saMkhyA AtI hai| yaha ghana saMkhyA kahalAtI hai tathA isa saMkhyA ke krama se kiyA jAne vAlA tapa, ghana tapa kahA jAtA hai| AcAradinakara ke anusAra vividha aMkoM kI yukti se kiye jAne vAle tapa ko ghana-tapa kahate haiN| ___ yaha tapa mokSa prApti ke uddezya se kiyA jAtA hai| isa tapa kI ArAdhanA zramaNa evaM gRhastha donoM ko karanI caahie| vartamAna meM yaha tapa pracalana meM nahIM hai| yaha tapa itvarika anazana ke chaha prakAroM meM se eka hai| isa tapa vidhi ke sambandha meM do prakAra prApta hote haiM - prathama rIti- prastuta rIti ke anusAra isa tapa meM 16x4 = 64 pada evaM ATha zreNiyA~ hotI haiN| eka zreNI ko pUrNa karane meM 36 upavAsa aura 8 pAraNA kula 44 dina lagate haiN| isa taraha AThoM zreNiyA~ pUrNa karane meM 352 dina lagate haiM, jinameM 288 upavAsa aura 64 pAraNA dina Ate haiN| isakA sthApanA yantra isa prakAra hai - upavAsa 288, pAraNA 64, kula dina 352 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 1 | 4 | 5 | 6 | 7 8 | 1 2 | 5 | 6 | 7 | 8 | 1 | 2 | 3 | 6 | 7 | 8 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 7 | 8 1 2 | 3 | 4 | 5 | 6 8 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 dasarI rIti - AcAradinakara (pR. 360) ke anusAra isa tapa meM kramaza: eka upavAsa karake pAraNA kareM, phira do upavAsa karake pAraNA kreN| puna: isI prakAra eka upavAsa karake pAraNA kareM aura phira do upavAsa karake pAraNA kreN| tatpazcAta punaH do upavAsa, eka upavAsa, do upavAsa eka upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| isa prakAra isameM kula bAraha upavAsa evaM ATha pAraNe hote haiN| - - Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48...sajjana tapa pravezikA mAlA 12 12 201 udyApana - isa tapa ke udyApana meM bRhatsnAtra-vidhi pUrvaka pUjA karake upavAsa kI saMkhyA ke anusAra arthAta bAraha-bAraha phala, puSpa,naivedya Adi cddh'aaeN| sAdharmIvAtsalya evaM saMghapUjA kreN| * isa tapa kI pUrNa saphalatA ke lie pratidina nimna kriyAe~ avazya karanI cAhie - sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga 12 21. mahAghana tapa mahAghana kA artha hai- ghana se adhika saMkhyA vAlA tapa mahAghana tapa kahalAtA hai| pUrvAcAryoM ke anusAra isa tapaM ko karane se cakravartI kI Rddhi prApta hotI hai tathA azubha karmoM kA kSaya hotA hai| _ "tapasudhA nidhi' nAmaka saMkalita pustaka meM isa tapa sambandhita aneka prakArAntara diye gaye haiN| yaha tapa sAdhu evaM gRhastha donoM ke lie avazya karaNIya hai| isakI sAmAnya vidhiyA~ nimna prakAra haiM - prathama rIti - AcAradinakara ke nirdezAnusAra yaha tapa nau zreNiyoM meM pUrNa kiyA jAtA hai| mahAdhanastapaH-zreSThaM, eka dvi tribhirevahi / upavAsairnavakRtvA, pRthak zreNimupAgataH / / AcAradinakara, pR. 361 * isa tapa kI prathama zreNI meM kramaza: eka-do-tIna upavAsa ekAntara pAraNA se kreN| * dvitIya zreNI meM do- tIna- eka upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| * phira tRtIya zreNI meM tIna-do-eka upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| * tatpazcAta cauthI zreNI meM tIna-eka-do upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| * pAMcavIM zreNI meM tIna-eka-do upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| * chaThI zreNI meM eka-do-tIna upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| * sAtavIM zreNI meM do-tIna-eka upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| * AThavIM zreNI meM tIna-eka-do upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| * navIM zreNI meM do-tIna-eka upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...49 isa prakAra isa tapa meM 54 upavAsa aura 27 pAraNe kula 81 dina meM yaha tapa pUrNa hotA hai| isakA yantra isa prakAra hai - | |-| upavAsa 54, pAraNA 27 kula dina 81 prathama zreNI | 1 2 3 dvitIya zreNI | 2 | 3 | 1 tRtIya zreNI | 3 | 1 | 2 caturtha zreNI | 2 | 3 | 1 paMcama zreNI / 3 | 1 | 2 SaSThama zreNI saptama zreNI aSTama zreNI | 3 | 1 2 navama zreNI |0|-| N|-| 2 dUsarI rIti - jaina prabodha granthAnusAra isa tapa ko nirdhArita tapa saMkhyA se 16 zreNiyoM meM pUrNa kiyA jAtA hai| jaise pahalI zreNI meM eka upavAsa kara pAraNA kareM, phira do upavAsa kara pAraNA kareM, phira tIna upavAsa kara pAraNA kareM, phira cAra upavAsa kara pAraNA kreN| isI prakAra kramaza: 16 zreNiyA~ karane se yaha tapa pUrNa hotA hai| isakI spaSTa jAnakArI hetu yantra nimna prakAra hai upavAsa 160, pAraNA 64, kula dina 224 | zreNI | u. | u. u. u. | prathama zreNI | 1 | 2 3 4 | dvitIya zreNI | 2 | 3 | 4 | 1 | | tRtIya zreNI / 3 4 | 1 | 2 | caturtha zreNI | 4 | 1 | 2 | | paMcama zreNI | 2 | 3 4 SaSThama zreNI | 3 | 4 | 1 00-00-| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50...sajjana tapa pravezikA | 2 | saptama zreNI | 4 | 1 2 3 | aSTama zreNI | 1 | 2 | 3 | 4 | navamI zreNI | 3 4 | 1 2 dazamI zreNI ekAdazamI zreNI dvAdazamI zreNI trayodazamI zreNI| 4 caturdazamI zreNI 1 paMcadazamI zreNI | ___ 2 3 SoDazamI zreNI | 3 4 tIsarI rIti - tIsare prakAra ke anusAra yaha tapa pA~ca saMkhyA kI ghanarAzI taka 25 zreNiyoM meM pUrNa hotA hai| jaise pahalI zreNI meM kramazaH eka, do, tIna, cAra, pA~ca upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| isI taraha nIce diye gaye koSThaka anusAra 25 paripATiyA~ pUrNa karane para yaha tapa hotA hai| upavAsa 375, pAraNA 125, kula dina 500 = 1 varSa, 4 mAsa, 20 dina 1 lI zreNI 2 rI zreNI 3 rI zreNI 4 thI zreNI 5 vI zreNI 6 vI zreNI 2 7 vIM zreNI Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...51 | 5 1 | 2 | 3 / 8 vI zreNI / 9 vIM zreNI 10 vIM zreNI | 11 vIM zreNI 12 vIM zreNI 13 vIM zreNI 14 vIM zreNI 15 vIM zreNI 16 vIM zreNI 17 vIM zreNI 18 vIM zreNI 1 | 2 20 vIM zreNI 21 vIM zreNI | 2 | ka 1 | 2 | 22 vIM zreNI | 23 vIM zreNI | 24 vIM zreNI 25 vIM zreNI ___ 3 cauthI rIti - caturtha prakAra ke anusAra yaha tapa chaha saMkhyA ghana taka 36 paripATiyoM meM pUrNa hotA hai| jaise pahalI zreNI meM kramazaH eka, do, tIna, cAra, pA~ca, chaha upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| isI taraha nimna yantra anusAra 36 paripATiyA~ pUrNa karane para yaha tapa hotA hai| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52...sajjana tapa pravezikA - upavAsa 756, pAraNA 216, sarva dina 972 = 2 varSa, 8 mAsa, 12 dina 1 lI zreNI 2 rI zreNI 3 rI zreNI | 3 | 4 4 thI zreNI | 4 | 5 | N ja paMcha Non r - | * - 6 vI zreNI 7 vIM zreNI 8 vI zreNI 9 vIM zreNI 10 vIM zreNI 11 vIM zreNI 12 vIM 13 vIM zreNI 14 vIM zreNI r |- D Noorwn - Oom AN-oo Aw - oor AwN Awn-lo Awn-own- oo w N-oor - | | 6 | vI 4 | 5 6 0 | | 2 | | 4 - - |N 17 vIM zreNI 18 vIM zreNI 19 vIM zreNI 20 vIM zreNI 21 vIM zreNI 22 vIM zreNI - 6 1 2 3 | | | | | | | | 2 3 4 5 | | | | 6 | 5 6 - Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...53 | 3 | 4 | 5 | 6 | 23 vIM zreNI | 2 24 vIM zreNI 25 vIM zreNI | 5 26 vIM zreNI 27 vIM zreNI | 6 | 1 | 28 vIM zreNI 29 vIM zreNI 30 vIM zreNI 31 vIM 32 vIM zreNI 34 vIM zreNI 35 vI zreNI | 36 vIM zreNI udyApana - mahAghana-tapa ke pUrNa hone para vidhi pUrvaka bRhatsnAtra kI pUjA kareM, upavAsa kI saMkhyA ke anusAra puSpa, phala, naivedya Adi car3hAyeM, yathAzakti sAdharmI vAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| * pracalita vidhi ke anusAra isa tapa ke dinoM meM pratidina arihanta pada kI ArAdhanA kreN| sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga 12 12 12 20 22. varga tapa ghana ko ghana se gaNA karanA varga kahalAtA hai| ghana-tapa ke 64 pada haiN| una 64 pada ko 64 se guNA karane para varga-tapa ke 64x64=4096 pada hote haiN| varga ke isa AMkar3e ke samAna nirdhArita krama se tapa karanA, varga tapa kahalAtA hai| mAlA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54...sajjana tapa pravezikA isa tapa se bAhya evaM Abhyantara dvividha mahARddhiyoM kI prApti hotI hai| yaha itvarika anazana ke chaha prakAroM meM se eka hai| vartamAna meM yaha tapa nahIMvata raha gayA hai yadyapi Agama sammata evaM tIrthaGkara praNIta hone se isakI carcA upayogI pratIta hotI hai| ___ yaha tapa do kI saMkhyA taka ATha zreNiyoM meM pUrNa kiyA jAtA hai| isakI vidhi nimna prakAra hai - vidhi eka-dvayeka-yugma-yugma- vasudhA yugmendu bhUyAmala mA yugmadvayabhUmi yugmadharaNIyugmendu- yugmaikkaiH| eka-dvayeka bhujadvibhUmi yugalajyAjyAdvi-bhUmidvayaireka dvayeka bhujdvicndr-ymlairekaikyugmendubhiH|| dvidvayekadvimahIdvibhUmiyugalajyAjyAdvibhUmidvayaiH, dvayekadvayeka mahIdvicandrayugalaiH, zreNyaSTakatvaM gtH| vargAkhyaM tapa ucyate hyanazanairmadhyollasatpAraNaiH, sarvatrApi nirantarairapi dinAnyasmin khssbhuumyH|| AcAradinakara, pR. 361-62 * isa tapa kI prathama zreNI meM kramazaH eka,do,eka,do,do,eka,do evaM eka upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| * dUsarI zreNI meM kramaza: eka,do,do, eka,do, eka,do evaM eka upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| * tIsarI zreNI meM kramaza: do, eka, do, eka, eka, do, eka evaM do upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| * cauthI zreNI meM kramaza: do, eka, eka, do, eka, do, eka evaM do upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| * pAMcavIM zreNI meM kramaza: eka, do, eka, do, do, eka, eka evaM do upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| * chaThI zreNI meM kramaza: eka, do, eka, upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| * sAtavIM zreNI meM kramaza: do, eka, do, eka, eka, do, do evaM eka jiu~ / pa, jeII jaja jaI . Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...55 upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| * AThavIM zreNI meM do, eka, do, eka, do, eka, do evaM eka upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| isa prakAra ATha zreNiyoM meM 96 upavAsa aura 64 pAraNA kula 160 dina meM yaha tapa pUrNa hotA hai| ___ varga-tapa kA vidhi yantra isa prakAra hai upavAsa 96, pAraNA 64, kula dina 160 prathama zreNI | 1 | dvitIya zreNI tRtIya zreNI | 2 caturtha zreNI paMcama zreNI SaSThama zreNI saptama zreNI aSTama zreNI udyApana- isa tapa ke pUrNa hone para bRhadsnAtra pUjA kareM, paramAtmA ke sammukha 160-160 naivedya, phala Adi car3hAyeM, yathAsAmarthya sAdharmI bhakti, guru sevA evaM saMgha pUjA kreN| * jIta vyavahAra ke anusAra isa tapa kI samyak ArAdhanA hetu arihaMta pada kA jApa Adi kreN| sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga mAlA ... 12 ____12 12 20 23. varga-varga tapa __varga saMkhyA ko varga saMkhyA se guNA karanA varga-varga kahalAtA hai| jaise- varga kI saMkhyA 4096 hai, use isI saMkhyA (4096) se guNA karane para 16,77,72 16 kI saMkhyA AtI hai| yahI saMkhyA varga-varga hai| isa saMkhyA ke krama evaM nirdhArita vidhi se jo tapa kiyA jAtA hai, vaha varga-varga tapa kahalAtA hai| | 2 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56...sajjana tapa pravezikA 24. prakIrNa tapa prakIrNa kA artha hai- phuTakara arthAta anizcita vidhi se kiyA jAne vAlA tapa prakIrNaka tapa kahalAtA hai| ___ zAntyAcArya TIkA (patra 601) ke anusAra jaise zreNI Adi tapoM meM eka nizcita vidhi evaM nirdhArita kAlamAna rahatA hai, jabaki prakIrNa tapa zreNI Adi. nizcita padoM ke binA apanI zakti aura icchA ke anusAra kiyA jAtA hai| isameM navakArasI Adi tapoM kA samAveza hotA hai| prakIrNa-sambandhI tapoM kA varNana Agama evaM TIkA sAhitya meM pRthak-pRthak sthAnoM para prApta hotA hai| AcArya haribhadra (paMcAzaka prakaraNa 5vA~), AcArya devendrasari (pratyAkhyAnabhASya), AcArya nemicandrasUri (pravacanasAroddhAra dvAra 4) racita granthoM meM bhI yaha varNana par3hane ko milatA hai| tadanusAra navakArasI Adi kA sAmAnya svarUpa isa prakAra hai - navakArasI (namukkArasahita) tapa- sUryodaya se do ghar3I (48 minaTa) pazcAta navakAra mantra gine jAne taka AhAra kA tyAga karanA, navakArasI tapa kahalAtA hai| isakA dUsarA nAma namaskArikA bhI hai| bolacAla kI bhASA meM ise navakArasI kahate haiN| namaskAra mantra par3hakara hI isa tapa ko pUrNa kiyA jAtA hai| isa kAraNa ise 'namaskAra sahitA' bhI kahA jAtA hai| gItArtha paramparAnusAra navakArasI tapa cauvihAra pUrvaka hI hotA hai| isake gaMThisahiyaM, muTThisahiyaM Adi aneka bheda haiN| __pauruSI tapa- pauruSI yAnI puruSa ke zarIra ke barAbara chAyA jisa kAla meM ho, vaha kAla pauruSI kahalAtA hai| sUryodaya ke bAda eka prahara dina car3hane para (arthAta dina kA cauthAI bhAga bIta jAne para) manuSya kI chAyA ghaTate-ghaTate apane zarIra parimANa raha jAtI hai, ata: usa kAlamAna ko pauruSI kahA jAtA hai| ise prahara bhI kahate haiN| prAcIna yuga meM jaba ghar3I Adi kA AviSkAra nahIM huA thA taba zarIra kI chAyA evaM nakSatroM Adi kI gati se samaya jJAna kiyA jAtA thaa| sUryodaya se lagabhaga eka prahara taka AhAra-pAnI kA tyAga karanA, pauruSI tapa hai| sADDaporisI (sArdha pauruSI) tapa- sUryodaya se lekara Der3ha prahara taka AhAra-pAnI kA tyAga rakhanA, sADDapauruSI-tapa kahalAtA hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...57 purimaDDa (purimAdha) tapa- dina kA prathamA bhAga purimaDDha kahalAtA hai| sUryodaya se lekara dina ke prathama do prahara taka AhAra kA tyAga karanA, parimaDDhatapa hai| ___avaDDa (apArdha) tapa- avaDDa meM apa aura ardha do zabda haiM, apa arthAta pIche kaa| aparAhna ke Adhe kA AdhA bhAga apArdha kahalAtA hai| isa prakAra sUryodaya se tIna prahara taka AhAra kA tyAga karanA, apArdha tapa hai| ekAzana tapa- dina meM eka bAra eka sthAna para baiThakara bhojana karanA, ekAzana tapa hai| ekAzana zabda se do artha dhvanita hote haiM - eka azana aura eka aasn| prAkRta 'egAsaNa' zabda ke ekAzana evaM ekAsana donoM hI artha hote haiN| pravacanasAroddhAra TIkA (dvAra 4) meM kahA gayA hai ki eka Asana para baiThakara dina meM eka bAra bhojana karanA ekAzana tapa hai| prAcIna paramparA ke anusAra ekAzana meM pauruSI ke bAda eka bAra AhAra kiyA jAtA hai| ekasthAna (ekaThANA) tapa- bolacAla kI bhASA meM ise ekalaThANA kahate haiN| bhojana prArambha karate samaya zarIra kI jo sthiti ho athavA jisa sthiti meM baiThe hoM, bhojana ke anta taka usI sthiti meM baiThe rahanA eka sthAna tapa hai| ekAsana aura eka sthAna tapa meM mukhya antara yaha hai ki ekAsaNa meM baiThaka ke atirikta zarIra ke sabhI aMga hilA sakate haiM jabaki ekaThANa meM dAhinA hAtha evaM mu~ha hI hilA sakate haiN| isameM eka bAra meM hI AhAra-pAnI Adi grahaNa kiyA jAtA hai| AyaMbila tapa- AcAmla zabda se AyaMbila banA hai| Aca kA artha hai mAMDa aura amla kA artha hotA hai khaTTA rs| sirpha ubale hue ur3ada, bhune hue cane, pakAye gaye cAvala Adi ke sAtha mAMDa aura khaTTA rasa- ina do padArthoM yA kisI eka kA upayoga karanA, AyaMbila tapa kahalAtA hai| isa tapa meM ghI- dUdha- dahI- pakvAnna Adi chahoM vigayoM kA tyAga kiyA jAtA hai evaM dina meM eka bAra ubalA huA bhojana hI grahaNa kiyA jAtA hai| abhaktArtha tapa- bhakta kA artha hotA hai bhojn| jisa tapa meM bhojana kA prayojana hI na ho, vaha upavAsa tapa kahalAtA hai| upavAsa kA dUsarA nAma 'caturtha bhakta' bhI hai vaha isa prakAra hai - upavAsa ke pUrva dina eka samaya ke bhojana kA tyAga karanA, upavAsa ke dina donoM samaya ke bhojana kA tyAga karanA tathA pAraNe Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58...sajjana tapa pravezikA ke dina bhI eka samaya ke bhojana kA tyAga krnaa| isa prakAra upavAsa ke pahale aura dUsare dina meM ekAzana karane se cAra samaya ke AhAra kA tyAga ho jAtA hai, ata: yaha upavAsa- caturthabhakta ke nAma se jAnA jAtA hai| divasacarima tapa- dina ke antima bhAga meM arthAta sUryAsta ke samaya athavA sUryAsta ke kucha samaya pUrva se dUsare dina sUryodaya taka ke lie tIna AhAra (tivihAra) yA cAroM AhAra (cauvihAra) kA tyAga kara denA, divasacarimatapa kahalAtA hai| jIvana ke antima samaya taka (jIvana paryanta) kiyA gayA pratyAkhyAna bhavacarima tapa kahalAtA hai| divasacarima pratyAkhyAna meM rAtri bhojana kA svata: tyAga ho jAtA hai tathA zrAvaka ke lie rAtri bhojana kA tyAga karanA Avazyaka bhI hai| nirvikratika (nIvi) tapa- mana ko vikRta karane vAlI athavA vigatidargati meM le jAne vAlI vikRtiyA~ jisameM na hoM, vaisA vigaya rahita eka bAra AhAra lenA, nIvi tapa hai| 25. indriyajaya tapa indra arthAta jIva, ise jisake dvArA jAnA jAye usa sAdhana ko indriya kahate haiN| vizeSAvazyakabhASya meM indra zabda kA artha-ghaTana karate hue kahA gayA hai ki indro jIvo savvovaladdhi, bhoga-paramesa rttnno| sottAI-bheyamiMdiyamiha, talliMgAI bhAvAo / / sarva upalabdhiyoM, sarva bhogoM aura parama aizvarya kA svAmI hone se jIva 'indra' kahalAtA hai| jIva ko jAnane ke sAdhana zrotrAdi vibhinna lakSaNoM se yukta hone ke kAraNa indriyA~ kahalAtI haiN| indriyA~ pA~ca kahI gayI haiM- 1. sparzendriya (tvacA) 2. rasanendriya (jIbha) 3. ghrANendriya (nAka) 4. cakSurindriya (A~kha) 5. zrotrendriya (kaan)| ina indriyoM ke mukhya viSaya pA~ca haiM, kintu avAntara 23 viSaya haiM jaisesparzendriya ke ATha viSaya haiM- halkA, bhArI, komala, khuradarA, ThaNDA, garama, cikanA, ruukhaa| rasanendriya ke pA~ca viSaya haiM - mIThA, khaTTA, khArA, kar3avA aura tiikhaa| ghrANendriya ke do viSaya haiM - sugandha aura durgndh| cakSurindriya ke pA~ca viSaya haiM - sapheda, kAlA, nIlA, pIlA aura laal| zrotrendriya ke tIna viSaya Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...59 haiM - 1. sacitta - jIvita prANiyoM ke zabda 2. acitta - yAntrika sAdhanoM kI dhvaniyA~ 3. mizra - gIta gAtA huA, vAdyAdi bajAtA huA mnussy| sAMsArika manuSya aindrika viSayoM meM rAga-dveSa evaM sukha-duHkha kI kalpanA karatA hai| yaha saba indriya Asakti kI vajaha se hotA hai| yaha tapa indriya viSayoM para vijaya prApta karane ke lie karate haiN| isa tapa ke phala se sabhI indriyoM kI azubha pravRttiyA~ manda athavA samApta ho jAtI haiN| yaha tapa sAdhu evaM zrAvaka donoM ke karane yogya hai aura vartamAna paramparA meM sAmAnyatayA pracalita bhI hai| vidhi pUrvArdhamekabhaktaM ca, virasAmle upoSitaM / pratyekamindriyajayaH, paMcaviMzativAsarai / / __AcAradinakara, pR. 337 isa tapa meM kramazaH purimaDDa, ekAzana, nIvi, AyaMbila aura upavAsa, aisA pA~ca dina taka karane se indriya jaya tapa kI eka paripATI hotI hai| isa taraha pA~coM indriyoM para niyantraNa pAne hetu pA~ca paripATiyA~ kI jAtI hai| isa prakAra 5x5 = 25 dina meM yaha tapa pUrNa hotA hai| * pravacanasAroddhAra, paMcAzakaprakaraNa, vidhimArgaprapA Adi granthoM meM bhI isa tapa kI yathAvata vivecanA kI gayI hai| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para jinezvara paramAtmA ke Age vibhinna prakAra ke paccIsa-paccIsa pakavAna, phala Adi car3hAe aura utanI hI saMkhyA meM pakavAnoM kA sAdhuoM ko dAna deN| jJAna kI bhakti, sAdharmI-vAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| . pracalita vidhi ke anusAra indriyajaya tapa ke dinoM meM paripATI ke anurUpa nimna ArAdhanA avazya kareM athavA pAMcoM paripATiyoM meM 'indriyajayAya nama:' kI 20 mAlA tathA sAthiyA Adi pA~ca-pA~ca kreN| ___jApa sAthiyA khamAsamaNa kAyo. mAlA | pahalI paripATI | sparzendriya jaya tapase namaH | 8 dUsarI paripATI | rasanendriya jaya tapase namaH | 5 tIsarI paripATI | ghrANendriya jaya tapase namaH cauthI paripATI | cakSurindriya jaya tapase namaH | pAMcavIM paripATI | zrotrendriya jaya tapase namaH krama - N0 01 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60... sajjana tapa pravezikA 26. kaSAyajaya tapa kaSAya zabda 'kaS' dhAtu se banA hai / kaS kA artha hai khIMcanA, bigAr3a denaa| jIva ke zuddha svarUpa ko jo kaluSita kare use kaSAya kahate haiN| kaS kA dUsarA artha hai saMsAra, jisase janma-maraNa rUpI saMsAra kI vRddhi ho vaha kaSAya hai| kaSAya cAra prakAra ke kahe gaye haiM- krodha, mAna, mAyA aura lobha / pratyeka ke anantAnubandhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI aura saMjvalana ye cAra-cAra bheda karane se 16 bheda hote haiN| anantAnubandhI tIvra kaSAya hai, apratyAkhyAnAdi kaSAya uttarottara manda, mandatara aura mandatama hote haiN| ina cAroM kaSAyoM para vijaya pAne ke uddezya se yaha tapa kiyA jAtA hai| isa tapa ke prabhAva se sarva kaSAyoM kA nAza hotA hai| yaha tapa sAdhu evaM zrAvaka donoM ke karane yogya AgAr3ha tapa hai| isa tapa kI carcA kaI granthoM meM kI gayI hai jo sAmAnya rUpa se isa prakAra hai - vidhi jaya nirvikRti, sajalAnazane tathA / ekasminkaSAye'nyeSvapIdRzaM / / AcAradinakara, pR. 337 isa tapa meM pahale dina ekAsanA, dUsare dina nIvi, tIsare dina AyaMbila aura cauthe dina upavAsa - isa prakAra eka kaSAya ko jItane ke lie cAra dina kI eka olI hotI hai| zeSa tIna kaSAyoM ko jItane ke lie bhI isI prakAra tIna olI hotI hai| isa prakAra 4x4 = 16 dina meM yaha tapa pUrNa hotA hai / paMcAzaka prakaraNa, pravacanasAroddhAra, tilakAcArya sAmAcArI prabhRti granthoM meM kaSAyajaya kI yahI vidhi batalAyI gayI hai / ekabhaktaM kaSAya udyApana isa tapa ke sampanna hone para jinezvara pratimA ke Age sarva jAti ke phala tathA SaT vikRtiyoM se yukta pakavAna solaha-solaha kI saMkhyA meM car3hAe~ / muniyoM ko dAna deveM tathA saMgha - sAdharmI kI yathAzakti bhakti kreN| * pracalita paramparA ke anusAra ina tapa dinoM ko saphala banAne hetu pratidina nimna ArAdhanAe~ avazya kareM - Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...61 krama | japa mantra sAthiyA khamA. | kAyo. mAlA | anantAnubaMdhI-krodha jayAya namaH / 2. apratyAkhyAnI-krodha jayAya namaH 3. pratyAkhyAnI-krodha jayAya namaH 4.| saMjvalana-krodha jayAya namaH 5. anantAnubaMdhI-mAna jayAya namaH 6. apratyAkhyAnI-mAna jayAya namaH 7. pratyAkhyAnI-mAna jayAya namaH saMjvalana-mAna jayAya namaH 9. anantAnubandhI-mAyA jayAya namaH 10. apratyAkhyAnI-mAyA jayAya namaH pratyAkhyAnI-mAyA jayAya namaH saMjvalana-mAyA jayAya namaH anantAnubandhI-lobha jayAya namaH 14. apratyAkhyAnI-lobha jayAya namaH 15. pratyAkhyAnI-lobha jayAya namaH 16./ saMjvalana-lobha jayAya namaH athavA solaha dina 'sarvakaSAya jayAya nama:' kA jApa kareM athavA cAra-cAra dina nimna anusAra jApa kareM| japa mantra sAthiyA | khamA. | kAyo. 1. krodhajaya tapase namaH 2. mAnajaya tapase namaH 3. mAyAjaya tapase namaH 4. lobhajaya tapase namaH mAlA 27. yogazuddhi tapa jaina-paramparA meM mana, vacana, kAyA kI zubhAzubha pravRtti ko yoga kahA gayA hai| yaha pravRtti kArmaNa paramANuoM ko AkRSTa kara unheM AtmapradezoM ke sAtha Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62...sajjana tapa pravezikA ekAkAra karane meM kAraNabhUta hai, isalie ise Asrava kahA jAtA hai| AsravapuNya aura pApa, zubha aura azubha dvividha rUpa hotA hai| mokSa prApti ke lie donoM prakAra ke AsravoM kA nirodha honA Avazyaka hai| yogazuddhi tapa ke dvArA Asrava bAdhita hote hai aura Asrava nirodha se AtmA ayogI avasthA (mokSapada) ko prApta karatI hai| yaha tapa mana, vacana aura kAyA kI yoga zuddhi ke uddezya se kiyA jAtA hai| ise sAdhu evaM zrAvaka donoM ke lie avazyakaraNIya batalAyA gayA hai| isa tapa-vidhi kA sAmAnya svarUpa isa prakAra hai vidhi yoge pratyekamarasamAcAmlaM vApyupoSitaM / eva navadinairyoga, zuddhiH saMpUryate tataH / / AcAradinakara, pR. 337 isa tapa meM manoyoga ke lie pahale dina nIvi, dUsare dina AyaMbila evaM tIsare dina upavAsa kreN| isI prakAra vacana evaM kAyA ke yoga ke lie bhI tInatIna dina yaha tapa kiyA jAtA hai| isa prakAra nau dina meM yaha tapa pUrNa hotA hai| * paMcAzakaprakaraNa, pravacanasAroddhAra Adi prAcIna granthoM meM bhI isa tapa kA vidhivata ullekha kiyA gayA hai| isase yaha tapa prAmANika evaM Agama sammata siddha hotA hai| udyApana isa tapa kI mahimA varddhana ke lie jaba tapa pUrNa ho jAye taba jinezvara paramAtmA ke Age chaha vigayoM se yukta padArtha car3hAeM tathA sAdhuoM ko bhI vahI dAna deN| jJAnapUjA aura zrutabhakti avazya kreN| jaina prabodhAnusAra udyApana meM aSTamaMgala kI racanA bhI avazya kreN| -- * jItavyavahAra ke anusAra yogazuddhi tapa ke dinoM meM pratidina nimna kriyAe~ karanI cAhie - krama pahalI olI dUsarI olI tIsarI olI jApa manoyoga tapase manaH vacoyoga tapase namaH kAyayoga tapase namaH sAthiyA khamA. kAyo. mAlA 3 333 33 333 3 2220 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...63 28. dharmacakra tapa jaina-paramparA meM dharmacakra kA advitIya sthAna hai| yaha eka cihna vizeSa hai| aitihAsika dRSTi se dharmacakra tIrthaGkara paramAtmA kA devakRta atizaya hai| jaba bhagavAna vicaraNa karate haiM taba AkAza meM yaha cakra unake sAtha-sAtha calatA hai| aise uttama dharmacakra kI prApti ke lie yaha tapa kiyA jAtA hai| __SaTkhaNDa kI sAdhanA karane vAlA cakravartI pRthvI para zreSTha mAnA jAtA hai, kyoMki usakI Rddhi-siddhi, vaibhava-vilAsa, sattA-aizvarya kI tulanA koI nahIM kara sktaa| yaha apAra sampadA vaha apane cakra kI sahAyatA se hAsila karatA hai, parantu zAstrakAroM kA kathana hai ki dharmacakra ke samakSa cakravartI kA cakra phIkA par3a jAtA hai, kyoMki dharmacakra akSaya sukha ko dene vAlA hai| AcAradinakara ke mata se isa tapa ke dvArA aticAra rahita bodhi kI prApti hotI hai| yaha tapa sAdhu evaM zrAvaka donoM ke lie karane yogya hai| isa tapa kI cAra vidhiyA~ nimna haiMprathama vidhi kIraMti dhammacakke, tavaMmi AyaMbilANi paNavIsaM / ujjamaNe jiNapurao, dAyavvaM rUppamayacakkaM / / vidhimArgaprapA, pR. 29 prathama rIti ke anusAra dharmacakraM tapa meM nirantara paccIsa AyaMbila kiye jAte haiM tathA isa tapa udyApana meM jina pratimA ke Age rajatamaya dharmacakra banAkara rakhanA caahie| dUsarI rIti ke anusAra do ceva tirattAI, sattatIsaM tahA cutthaaii| taM dhammacakkavAlaM, jiNagurupUyA samattIe / / vidhimArgaprapA., pR. 29 isa tapa meM prathama eka aTThama (telA) karake pAraNA, phira ekAntara saiMtIsa upavAsa phira puna: eka aTThama (telA) kiyA jAtA hai| isa prakAra 43 upavAsa aura 38 pAraNA kula 81 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| isa dharmacakra tapa ke pUrNa hone para jinezvara pratimA ke Age rajatamaya cakra car3hAnA cAhie aura guru kI Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64...sajjana tapa pravezikA pUjA karanI caahie| tIsarI vidhi tIsarI rIti ke anusAra isa tapa meM prathama eka aTThama (telA) karake pAraNA, phira ekAntara tIsa upavAsa, phira puna: eka aTThama (telA) karake pAraNA, phira ekAntara se tIsa upavAsa aura anta meM eka aTThama karake pAraNA karate haiN| ___isa taraha prastuta rIti meM 69 upavAsa aura 63 pAraNA aise kula 132 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| cauthI rIti ke anusAra vidhAya prathamaM SaSThaM, SaSThimekAntarAstathA / upavAsAn dharmacakre, kuryAdvahalyarka vAsaraiH / / AcAradinakara, pR. 330 isa tapa ke prArambha meM belA (nirantara do upavAsa) karake pAraNA kiyA jAtA hai| usake bAda sATha upavAsa ekAntara pAraNe se karate haiN| isa prakAra yaha tapa 123 dinoM meM pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa kI garimA bar3hAne hetu jinapratimA ke sammukha ratnajar3ita svarNa athavA cA~dI kA dharmacakra banavAkara rkheN| usake bAda saMghapUjA kreN| * isa tapa kI viziSTa ArAdhanA ke lie ina dinoM arihanta pada kA smaraNa karanA caahie| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI dharmacakriNe arihaMtAya namaH 12 12 12 20 29. laghuaSTAhnikA tapadvaya yaha tapa ATha-ATha dinoM kA hone se aSTAhnikA tapa ke nAma se kahA jAtA hai| pUrvAcAryoM ke abhimatAnusAra isa tapa kI ArAdhanA se durgati kA abhAva aura sadgati kA sarjana hotA hai| yaha tapa navapada olijI ke dinoM meM kiyA jAtA hai una dinoM manuSya to kyA devI-devatA bhI paramAtma bhakti meM juTe rahate haiN| sAdhanA-siddhi ke lie bhI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...65 ye dina vizeSa mAne gaye haiM ata: ina dinoM svAbhAvika rUpa se dharma kA vAtAvaraNa banA rahatA hai aura dharmaphala se AtmA ucca gati ko prApta karatI hai| isIlie isa tapa ko durgati kA vinAzaka kahA gayA hai| yaha tapa sAdhuoM evaM zrAvakoM donoM ke lie karane yogya hai| isakI tapa-vidhi nimna hai - vidhi aSTamIbhyAM samArabhya, zuklAzvayutacaitrayoH / rAkAM yAvatsaptavarSa, svazaktyASTAhnikaM tapaH / / - AcAradinakara, pR. 338 yaha tapa Azvina aura caitra mAsa kI zuklA aSTamI se prArambha kara pUrNimA taka kiyA jAtA hai| isameM apanI zakti ke anusAra ekAzanA, nIvi, AyaMbila yA upavAsa karanA caahie| isa prakAra sAta varSa taka karane se yaha tapa pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa ke dinoM meM bRhatsnAtra-vidhi se jinezvara prabhu kI nitya pUjA karanI cAhie tathA tapa ke pUrNa hone para chappana chappana laDDa, naivedya, phala Adi car3hAkara viziSTa pUjA karanI caahie| muniyoM ko dAna denA cAhie evaM yathAzakti saMghapUjA karanI caahie| * ina donoM tapoM kI Avazyaka ArAdhanA jaise-sAthiyA, khamAsamaNa, mAlA Adi agrAMkita aSTakarmasUdana-tapa ke anusAra kreN| 30. aSTakarmasUdana tapa pratyeka saMsArI AtmA jJAnAvaraNI Adi aSTa karmoM se Abaddha hai| ina karmoM ke prabhAva se hI yaha jIva janma-maraNa rUpa saMsAra aTavI meM paribhramaNa karatA hai aura nAnAvidha kaSToM ko bhogatA hai| una duSkarmoM ko nirasta karane ke lie hI isa tapa kA vidhAna kiyA gayA hai| yadi isa tapa kA yathAvidhi paripAlana kiyA jAye to isase aSTa karmoM kA kSaya hotA hai| sUdana kA artha hai nAza krnaa| svarUpataH yaha tapa nikAcita karmoM ko manda evaM kSINa karane ke uddezya se kiyA jAtA hai| yaha sAdhu evaM gRhastha donoM ke lie avazyakaraNIya tapa hai| vidhi pratyAkhyAnAnyaSTau pratyekaM, karmaNAM vighAtAya / iti karmasUdanatapaH, pUrNa syAdhugarasamitAhaiH / / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66...sajjana tapa pravezikA upavAsamekabhaktaM, tathaikasikthaikasaMsthiti-dattIH / nirvikRtimAcAmlaM, kavalASTakaM ca kramAtkuryAt / / AcAradinakara, pR. 338 isa tapa meM jJAnAvaraNI karma ke kSaya nimitta prathama dina upavAsa, dUsare dina ekAsanA, tIsare dina eka siktha (eka dAnA) se cauvihAra AyaMbila, cauthe dina eka sthAna para cauvihAra ekAsanA, pAMcaveM dina eka datti ThAma cauvihAra (eka bAra pAtra meM A jAye vahI khAnA), chaThe dina lUkhI nIvi, sAtaveM dina Ayambila evaM AThaveM dina ATha kavala kA ekAsana kreN| isI prakAra zeSa sAta karmoM kI nirjarA ke lie bhI 8-8 dina kI oliyA~ kreN| isa taraha yaha tapa causaTha dina meM pUrA hotA hai| ___ yaha tapa Azvina evaM caitra zuklA aSTamI se pUrNimA taka ATha dinoM meM kiyA jAtA hai| isa taraha cAra varSoM meM ATha olI = 64 dinoM meM pUrNa hotI haiN| udyApana- isa tapa ke bahumAnArtha evaM ATha karmoM ke nivAraNArtha ATha zAkhAoM, ATha pattoM vAlA cAMdI kA vRkSa tathA ATha karma rUpI vRkSa ko chedane ke lie sone kI kulhAr3I jinabimba yA jJAna ke Age rkheN| bRhatsnAtra-vidhi se paramAtmA kI pUjA kreN| causaTha modaka Adi naivedya, phala-phUla Adi car3hAyeM tathA saMgha pUjA kreN| * paramparAnusAra aSTakarmasUdana tapa meM pratidina nimna kriyAe~ karanI cAhie krama jApa sAthiyA khamA. | kAyo. | mAlA -laM Gooo zrI anantajJAnaguNa dhArakAya namaH zrI anantadarzanaguNa dhArakAya namaH zrI avyAbAdhaguNa dhArakAya namaH zrI kSAyikasamyaktvaguNa dhArakAya namaH zrI akSayasthitiguNa dhArakAya namaH zrI amUrtaguNa dhArakAya namaH zrI agurulaghuguNa dhArakAya namaH zrI anantavIryaguNa dhArakAya namaH Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...67 31. upAsaka pratimA tapa pratijJA kA artha hai - pratijJA, vrata yA tapa vishess| AgamoM meM gRhastha zrAvaka ke lie 'upAsaka' zabda kA prayoga hai| ata: gRhastha sAdhaka dvArA nizcita kAla ke lie dRr3ha saMkalpa pUrvaka dhAraNa kiyA gayA viziSTa AcaraNa, pratimA tapa kahA jAtA hai| ____zrAvaka pratimAe~ gRhI-jIvana meM kI jAne vAlI sAdhanA kI vikAsonmukha bhUmikAe~ (zreNiyA~) haiN| ina para ArUr3ha huA sAdhaka svasvarUpa ko prApta kara letA hai ata: yaha tapa naitika jIvana ke vikAsa evaM carama Adarza kI prApti ke lie kiyA jAtA hai| ye pratimAe~ zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM meM samAna rUpa se mAnya hai| isake nAma evaM krama meM nimna antara dRSTatya hai - zvetAmbara mAnya upAsaka bhUmikAoM ke nAma kramaza: isa prakAra haiM - 1. darzana 2. vrata 3. sAmAyika 4. pauSadha 5. niyama 6. brahmacarya 7. sacitta tyAga 8. Arambha tyAga 9. preSya parityAga 10. uddiSTabhakta tyAga aura 11. shrmnnbhuut| (upAsakadazA, saMpA. madhukaramuni, 1/70-71; samavAyAMga, saMpA. madhukaramuni, 11/1) digambara mAnya krama evaM nAma isa prakAra haiM - 1. darzana 2. vrata 3. sAmAyika 4. pauSadha 5. sacitta tyAga 6. rAtribhojana evaM divA maithuna virati 7. brahmacarya 8. ArambhatyAga 9. parigrahatyAga 10. anumati tyAga aura 11. uddiSTa tyaag| (cAritrapAhuDa- 22, ratnakaraNDazrAvakAcAra- 137-147, vasanandizrAvakAcAra 4) - donoM paramparAoM meM eka mahattvapUrNa antara yaha bhI hai ki sAmAnyatayA zvetAmbara-paramparA meM ina pratimAoM ke pAlana ke pazcAta puna: pUrva avasthA meM lauTA jA sakatA hai, lekina digambara-paramparA meM pratijJA yAvajjIvana ke lie hotI hai aura sAdhaka puna: pUrva avasthA kI ora nahIM lauTa sktaa| yahA~ zvetAmbara-paramparA sambandhI tapa-vidhiyoM kA ullekha kiyA jA rahA hai, ata: upAsaka pratimA kI carcA usI lakSya ko dhyAna meM rakhate hue kareMge___ 1. darzana-pratimA - isa saMsAra meM vastu, vyakti yA padArtha jaisA hai use Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68...sajjana tapa pravezikA vaisA hI mAnanA, svIkAra karanA athavA adhyAtmamArga kI yathArthatA ke sambandha meM dRr3ha niSThA evaM zraddhA honA darzana pratimA hai| darzana-pratimA kA ArAdhaka eka mahInA samyaktva kA niraticAra pAlana karatA hai| vaha apanI AsthA meM itanA dRr3ha hotA hai ki vibhinna mata-matAntaroM ko jAnatA huA bhI udhara AkRSTa nahIM hotaa| vaha apane adhyavasAyoM ko atyanta vizuddha banAye rakhatA hai| 2. vrata-pratimA - vrata-pratimA kA ArAdhaka do mahIne taka pA~ca aNuvratoM evaM tIna guNavratoM kA niraticAra pAlana karatA hai tathA cAra zikSAvratoM ko bhI svIkAra karatA hai; kintu unameM sAmAyika aura dezAvagAsika vrata kA yathAvidhi samyak pAlana nahIM kara paataa| vaha anukampA Adi guNoM se yukta hotA hai| 3. sAmAyika-pratimA - sAmAyika-pratimA dhAraNa karane vAlA sAdhaka tIna mahIne taka pratidina niyama se tIna bAra sAmAyika karatA hai| isa pratimA meM vaha sAmAyika evaM dezAvakAsika vrata kA samyak rUpa se pAlana karatA hai parantu aSTamI, caturdazI, pUrNimA Adi viziSTa dinoM meM pauSadhopavAsa kI ArAdhanA bhalI-bhA~ti nahIM kara paataa| ___4. pauSadha-pratimA - pauSadha-pratimA svIkAra karane vAlA upAsaka aSTamI, caturdazI Adi parva tithiyoM para pauSadha-vrata kA pUrNarUpeNa pAlana karatA hai| isa pratimA kI ArAdhanA kA samaya cAra mAsa hai| 5. niyama-pratimA - ise kAyotsarga pratimA athavA divA maithuna viratapratimA bhI kahA jAtA hai| isameM pUrvokta pratimAoM kA nirdoSa pAlana karate hue pA~ca vizeSa niyama liye jAte haiM - 1. snAna nahIM karanA 2. rAtri-bhojana nahIM karanA 3. dhotI kI eka lAMga nahIM lagAnA 4. dina meM brahmacarya kA pAlana karanA tathA rAtri meM maithuna kI maryAdA nizcita karanA 5. aSTamI, caturdazI Adi kisI pUrva dina meM rAtri-paryanta dehAsakti tyAga kara kAyotsarga krnaa| isa pratimA meM kAmAsakti, bhogAsakti athavA dehAsakti kama karane kA prayAsa kiyA jAtA hai| isa pratimA kI ArAdhanA kA samaya pA~ca mAsa hai| 6. brahmacarya-pratimA - isa pratimA ko aMgIkAra karane vAlA gRhastha chaha mAha taka brahmacarya vrata kA pUrNa rUpeNa pAlana karatA hai tathA brahmacarya kI rakSA ke nimitta kucha niyamoM kA pAlana karatA hai jo isa prakAra hai- 1. strI ke sAtha Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...69 ekAnta meM nahIM baiThanA 2. strI varga se ati paricaya nahIM rakhanA 3. zRMgAra nahIM karanA 4. strI-jAti ke rUpa-saundarya sambandhI tathA kAmavardhaka vArtAlApa nahIM karanA 5. striyoM ke sAtha eka Asana para nahIM baiThanA aadi| 7. sacitta AhAravarjana-pratimA - isa pratimA ko svIkAra karane vAlA sAdhaka pUrvokta pratimAoM kA yathAvata pAlana karate hue sabhI prakAra kI sacitta vastuoM ke AhAra kA tyAga kara detA hai aura uSNa jala evaM acitta AhAra kA hI sevana karatA hai| __isa pratimA kI ArAdhanA kA utkRSTa kAla sAta mAsa kA hai| 8. Arambha tyAga-pratimA - isa pratimA meM upAsaka pUrvokta sabhI niyamoM kA pAlana karate hue svayaM vyavasAya Adi kAryoM meM bhAga nahIM letA hai aura na svayaM koI Arambha hI karatA hai phira bhI apane putrAdi ko yathAvasara vyAvasAyika evaM pArivArika kAryoM meM mArgadarzana detA rahatA hai| dUsare, vaha vyavasAya Adi kAryoM kA saMcAlana to putroM ko sauMpa detA hai lekina sampatti para se svAmitva adhikAra kA tyAga nahIM karatA, kyoMki kadAca putra ayogya siddha huA to vaha sampatti kisI yogya adhikArI ko dI jA sakatI hai| isa pratimA ArAdhanA kI utkRSTa avadhi ATha mAsa hai| 9. bhRtaka preSyArambha varjana-pratimA - isa pratimA meM upAsaka pUrvavartI pratimAoM ke prati satarka rahatA huA svayaM Arambha karane evaM dUsare se Arambha karavAne kA parityAga kara detA hai, lekina Arambhajanya anumati dene kI chUTa rakhatA hai| isa pratimA ArAdhanA kI avadhi nau mahInA hai| ___10. uddiSTabhaktavarjana-pratimA - isa pratimA kI bhUmikA ko svIkAra karane vAlA sAdhaka pUrvokta niyamoM kA anupAlana karatA huA uddiSTa arthAta svayaM ke lie taiyAra kiye gaye bhojana kA bhI parityAga kara detA hai| vaha apane-Apako laukika kAryoM se prAya: haTA letA hai| usa sandarbha meM vaha koI Adeza yA parAmarza nahIM detaa| kisI pArivArika bAta ke pUche jAne para vaha do vikalpoM meM uttara de sakatA hai ki maiM ise jAnatA hU~ yA maiM ise nahIM jAnatA huuN| isa pratimA pAlana kA samaya dasa mAha hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70...sajjana tapa pravezikA 11. zramaNabhUta-pratimA - isa pratimA kI avasthA taka pahu~cane vAlA upAsaka apanI samasta caryA lagabhaga sAdhu jaisI banA letA hai| usakI sabhI kriyAe~ eka zramaNa kI taraha yatnA aura jAgarUkatA pUrvaka hotI hai| usakI vezabhUSA bhI prAya: vaisI hI hotI hai aura vaise hI pAtra, upakaraNa Adi rakhatA hai| mastaka ke bAloM ko ustare se muMDavAtA hai yadi zakti ho to luMcana bhI kara sakatA hai| vaha sAdhu kI taraha bhikSAcaryA se hI jIvana nirvAha karatA hai| itanA antara hai ki sAdhu hara kisI ke yahA~ bhikSArtha jAtA hai jabaki pratimopAsaka apane sambandhiyoM ke gharoM meM hI jAtA hai| ise zramaNabhUta isalie kahA gayA hai ki yadyapi vaha upAsaka zramaNa bhUmikA meM to nahIM hotA para prAyaH zramaNa-sadRza hotA hai| isa pratimA kI ArAdhanA gyAraha mahInA kI jAtI hai| yahA~ pratimA tapa ke sambandha meM yaha ullekhanIya hai ki pUrvokta gyAraha pratimAe~ kramaza: eka ke bAda eka dhAraNa kI jAtI haiN| eka pratimA aura dUsarI pratimA ke bIca samaya kA antarAla raha sakatA hai, yAni gRhIta pahalI pratimA kI avadhi pUrNa hone ke pazcAta dUsarI pratimA anantara se binA ruke bhI dhAraNa kara sakate haiM aura kucha avadhi ke bAda bhI apanA sakate haiN| lekina bAda-bAda kI pratimAoM kA paripAlana karate samaya usase pUrva-pUrva kI sabhI pratimA niyamoM kA pAlana karanA Avazyaka hai jaise- pAMcavIM pratimA kA pAlana karane vAle upAsaka ko usase pUrva kI cAra pratimAoM kA pAlana karanA jarUrI hai| isa taraha gyArahavIM pratimA ko svIkAra karane vAlA sAdhaka gyAraha kI gyAraha pratimAoM ke niyamoM kA anupAlana karatA hai| ina pratimAoM meM upAsaka anukramaza: tyAga va tapa ke kSetra meM uttarottara vRddhi karatA hai sAtha hI dUsare pratimA dharma pratijJA yA abhigraha vizeSa hotA hai aura pratijJAe~ vrata yA tapa se hI sambandhita hotI haiM ityAdi kAraNoM se zrAvaka pratimAoM ko tapa sAdhanA kI koTi meM rakhA gayA hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma laM jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...71 gyAraha pratimA kA yantra nyAsa isa prakAra hai - krama jaghanyakAla utkRSTakAla | darzana pratimA eka dina se 29 dina eka mAha vrata pratimA 1 dina se 59 dina do mAha sAmAyika pratimA | 1 dina se 89 dina tIna mAha pauSadha pratimA | 1 dina se 119 dina cAra mAha niyama pratimA 1 dina se 149 dina pA~ca mAha brahmacarya pratimA 1 dina se 179 dina chaha mAha sacitta AhAravarjana pratimA |1 dina se 209 dina sAta mAha ArambhatyAga pratimA 1 dina 239 dina ATha mAha bhRtaka preSyArambhavarjana pratimA |1 dina se 269 dina uddiSTabhakta tyAga pratimA 1 dina se 299 dina dasa mAha 11. | zramaNabhUta pratimA |1 dina se 329 dina gyAraha mAha 444 nau mAha gItArtha muniyoM dvArA prarUpita tapa 1. kalyANaka tapa sAmAnyatayA jisa kriyA yA ArAdhanA se AtmA kA kalyANa hotA ho, use kalyANaka kahate haiN| dUsare artha ke anusAra kalyANa karane vAlA kalyANaka kahalAtA hai| yahA~ kalyANaka tapa kA abhiprAya tIrthaGkara puruSoM se hai| tIrthaGkara paramAtmA svayaM kA to kalyANa karate hI haiM, kintu samasta prANiyoM ko bhI kalyANa ke mArga para ArUr3ha karate haiN| yaM to tIrthaGkaroM kA pratyeka karma kalyANakAraka hotA hai phira bhI pUrvAcAryoM ne unake cyavana, janma, dIkSA, kevalajJAna aura nirvANa - ina pA~ca kriyAoM ko kalyANaka ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| isakA tAtparya yaha hai ki tIrthaGkara AtmAoM kA garbha se avatarita honA, bhagavAna ke pratirUpa meM janma lenA, saMsAra se virAga kI ora prayANa karanA, pUrNa jJAna kI prApti honA evaM janma-maraNa kI paramparA se mukta ho jaanaa| ye sabhI kriyAe~ sarva jIvoM ke lie hitakArI hotI haiN| isa taraha kalyANaka pA~ca hote haiM - 1. cyavana 2. janma 3. dIkSA 4. kevalajJAna aura 5. nirvaann| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72...sajjana tapa pravezikA vartamAna avasarpiNI kAla khaNDa ke bharata kSetra (jisa bhUloka para hama nivAsa kara rahe haiM) meM caubIsa tIrthaGkara hue haiN| pratyeka tIrthaGkara ke pA~ca kalyANaka hone se caubIsa tIrthaGkaroM ke kula 120 kalyANaka hote haiN| bhagavAna mahAvIra ke garbhApaharaNa kA eka kalyANaka ginane para 121 kalyANaka hote haiN| AcArya jinaprabhasUri ne vidhimArgaprapA (pR. 25 ) meM 121 kalyANaka kA ullekha kiyA hai, parantu kharataragacchAcArya zrI vardhamAnasUrikRta AcAradinakara meM 120 kalyANakoM kI ArAdhanA batAyI gayI hai| isa tapa meM 'garbha apaharaNa' ko alaga se nahIM liyA gayA hai| kauna se mahIne meM kitane kalyANaka ? saga terasa dasa coisa,14 panarasa' terasa ya sattarasa" dasa cha / nava cau' ti kattiyAisa, jiNa kallANAI jaha saMkhaM / / vidhimArgaprapA, pR. 25 kArtika mAsa meM sAta, mRgazira meM teraha, pauSa meM dasa, mAgha meM caudaha, phAlguna meM pandraha, caitra meM teraha, vaizAkha meM satraha, jyeSTha meM dasa, ASAr3ha meM cha:, zrAvaNa meM nau, bhAdrapada meM cAra aura Azvina meM tIna isa prakAra bAraha mAsa meM eka sau ikkIsa kalyANaka hote haiN| kitane tapa ke barAbara kitane kalyANaka ? AcArya vardhamAnasUri ke anusAra amuka saMkhyA meM kiye gaye upavAsa Adi ke dvArA amuka kalyANaka tapa kI paripUrti ho jAtI hai| usakA koSThaka isa prakAra hai ega uvavAso do aMbilAiM, niviAI terasa havaMti / egAsaNAI culasI, kalyANa tavassa parimANaM / / AcAradinakara, pR. 340 1 upavAsa = 4 kalyANaka 2 Ayambila = 6 kalyANaka 13 nIvi 84 ekAsanA = 84 kalyANaka kula 120 kalyANakoM kA yaha tapa parimANa hai| AcAradinakara (pR. 339) ke anusAra jisa dina tIrthaGkara prabhu kA garbhAvatAra 26 kalyANaka Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...73 (cyavana) janma, dIkSA, kevalajJAna aura mokSa huA ho usa dina jo tapa kiyA jAtA hai use kalyANaka tapa kahate haiN| kisa kalyANaka meM kauna sA tapa karanA cAhie, isa sambandha meM tIna prakArAntara haiN| AcAradinakara, pR. 340 AcArya vardhamAnasUri ke matAnusAra trividha rItiyA~ isa prakAra haiM - prathama rIti - prathama rIti ke anusAra jisa dina eka kalyANaka ho usa dina ekAsana kareM, do kalyANaka hoM usa dina nIvi kareM, tIna kalyANaka hoM usa dina Ayambila kareM, cAra kalyANaka hoM usa dina upavAsa kareM aura pA~ca kalyANaka hoM to pahale dina upavAsa tathA dUsare dina ekAsanA kreN| isa prakAra pratyeka tIrthaGkara ke pA~ca kalyANaka hone se caubIsa tIrthaGkaroM ke 120 kalyANakoM kI ArAdhanA yadi ekAzana se karanI ho to migasara zuklA dazamI ko Ayambila kare aura migasara zuklA ekAdazI ko upavAsa kara sAta kalyANaka tapa kI pUrti kara sakate haiN| migasara zuklA dazamI ko do tathA migasara zuklA ekAdazI ko pA~ca kalyANaka hue haiN| donoM dina ke sAta kalyANaka hote haiN| dUsarI rIti - isake anusAra tIrthaGkaroM ke cyavana evaM janma-kalyANaka ke dina eka-eka upavAsa kareM tathA dIkSA, kevalajJAna evaM nirvANa kalyANaka ke dina jisa paramAtmA dvArA jo tapa kiyA gayA hai, vahI tapa ekAntara pUrvaka kreN| tIsarI rIti - tIsare vikalpa ke anusAra caubIsa tIrthaGkaroM ke pratyeka kalyANakoM meM upavAsa Adi tapa kreN| usameM migasara zuklA dazamI va ekAdazI ko belA karake yaha tapa zurU kreN| phira pratyeka kalyANaka ke dina upavAsa karanA caahie| eka dina meM do yA adhika kalyANaka Ate hoM to eka upavAsa se eka kalyANaka kI ArAdhanA hogI, zeSa kalyANakoM kI ArAdhanA agale-agale varSa karanI caahie| vartamAna meM kalyANaka tapa kI yahI paripATI pracalita hai| Ajakala kucha ArAdhaka ekAsana se bhI kalyANaka tapa karate haiN| isa prakAra prativarSa karate hue sAta varSa meM yaha tapa pUrA hotA hai| kalyANaka-tapa ke dinoM kA vivecana Agama Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74...sajjana tapa pravezikA TIkAoM meM bhI kiyA gayA hai| caubIsa tIrthaGkaroM ke kisa mahIne meM kauna-kauna se kalyANaka Ate haiM aura una dinoM meM sAmAnya rUpa se evaM prakArAntara se kauna sA tapa karanA cAhie? usakA yantra nyAsa isa prakAra hai tapa | tithi kisa tIrthaMkara kA kauna sA kalyANaka prakArAntara se tapa | | kArtika vadi | e. | 5 | saMbhavanAtha bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka upa. 2 nI. | 12 | neminAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka upa. 1 | | 12 | padmaprabhu bhagavAna kA janma-kalyANaka upa. 1 13 | padmaprabhu bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka upa. 2 e. | 15 | vIra paramAtmA kA mokSa-kalyANaka upa. 2 kArtika sudI | e. | 3 | suvidhinAtha bhagavAna kA jJAna-kalyANaka | upa. 2 | e. | 12 | aranAtha bhagavAna kA jJAna-kalyANaka upa.2 / / / mArgazIrSa vadi e. | 5 | suvidhinAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka upa. 1 e. | 6 | suvidhinAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka / upa. 2 | e. | 10 | mahAvIra prabhu kA dIkSA-kalyANaka upa. 2 e. | 11 | padmaprabhu bhagavAna kA mokSa-kalyANaka upa. 30 mArgazIrSa sudI nI. | 10 | aranAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka upa. 1 10 | aranAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka upa. 30 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...75 tapa | tithi kisa tIrthaMkara kA kauna sA kalyANaka prakArAntara se tapa u. | 11 | aranAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka upa. 2 11 | naminAtha bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka | upa. 2 11 | mallinAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka | upa. 1 | 11 | mallinAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka | upa. 3 e. | 11 | mallinAtha bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka | upa. 3 e. | 14 | saMbhavanAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka | upa. 1 e. | 15 | saMbhavanAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka upa. 2 pauSa vadi e. | 10 | pArasanAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka upa. 1 e. | 11 | pArasanAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka | upa. 3 12 | candraprabhu bhagavAna kA janma-kalyANaka upa. 1 e. | 13 | candraprabhu bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka upa. 2 14 | zItalanAtha bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka | upa. 2 pauSa sudI e. | 6 | vimalanAtha bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka | upa.2 e. | 9 | zAntinAtha bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka | upa.2 | 11 | ajitanAtha bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka upa.2 e. | 14 | abhinandana bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka | upa.2 e. | 15 | dharmanAtha bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka | upa.2 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76...sajjana tapa pravezikA tapa | tithi kisa tIrthaMkara kA kauna sA prakArAntara kalyANaka se tapa mAgha vadi padmaprabhu bhagavAna kA cyavana-kalyANaka upa.1 | 12 | zItalanAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka upa.1 12 | zItalanAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka upa.2 | e. | 13 | RSabhadeva bhagavAna kA mokSa-kalyANaka / upa.6 e. | 15 | zreyAMsanAtha bhagavAna kA kevala jJAna-kalyANaka upa.2 mAgha sudI nI. | 2 | vAsupUjya bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka upa.1 2 | abhinandanasvAmI kA janma-kalyANaka upa.1 | nI. | 3 | vimalanAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka | upa.1 dharmanAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka upa. 1 4 | vimalanAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka upa.2 8 | ajitanAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka upa.1 9 | ajitanAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka upa.2 | 12 | abhinandana bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka upa.2 | 13 | dharmanAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka upa.2 phAlguna vadi e. | 6 | supArzvanAtha bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka | upa.2 nI. | 7 | supArzvanAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka | upa.30 7 | candraprabhu bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka 3 | dharmanA upa.2 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...77 12 | 14 | tapa | tithi | kisa tIrthaMkara kA kauna sA prakArAntara kalyANaka se tapa | e. | 9 | suvidhinAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka | upa.1 | 11 | RSabhadeva bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka| upa.3 zreyAMsanAtha bhagavAna kA jnm-klyaannk| upa.1 | | 12 | munisuvratasvAmI kA kevalajJAna-kalyANaka | upa.2 e. | 13 | zreyAMsanAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka upa.2 vAsupUjya bhagavAna kA janma-kalyANaka upa.1 15 | vAsupUjya bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka upa.1 ___ phAlguna sudI 2 | aranAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka upa.1 4 | mallinAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka upa.1 8 | saMbhavanAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka upa.1 nI. | 12 | mallinAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka upa.30 | 12 | munisuvratasvAmI kA dIkSA-kalyANaka upa.2 caitra vadi nI. | 4 | pArasanAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka | upa.1 ___4 pArasanAtha bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka upa.3 5 | candraprabhu bhagavAna kA cyavana-kalyANaka upa.1 | 8 | RSabhadeva bhagavAna kA janma-kalyANaka upa.1 8 | RSabhadeva bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka upa.2 FFE Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78...sajjana tapa pravezikA 5 tapa | tithi kisa tIrthaMkara kA kauna sA prakArAntara kalyANaka se tapa - caitra sudI | e. | 3 | kunthunAtha bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka upa. 2 | A. | 5 | saMbhavanAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka / upa. 30 | | 5 | anantanAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka | upa. 30 ajitanAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka upa. 30 sumatinAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka / upa. 30 sumatinAtha bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka upa. 2 | 13 | mahAvIrasvAmI kA janma-kalyANaka upa. 1 | e. | 15 | padmaprabhu bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka | upa. 2 | | | vaizAkha vadi | 1 kunthunAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka / upa. 30 zItalanAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka / upa. 30 | e. | 5 | kunthunAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka upa. 2 zItalanAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka upa. 1 naminAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka upa. 30 | e. | 13 | anantanAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka | upa. 1 | A. | 14 | anantanAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka | upa. 2 anantanAtha bhagavAna kA jJAna-kalyANaka upa. 2 kunthunAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka upa. 1 2 | 14 14 | Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...79 / ki prakArAntara upa.1 tapa | tithi kisa tIrthaMkara kA kauna sA kalyANaka se tapa vaizAkha sudI abhinandanasvAmI kA cyavana-kalyANaka | e. | 7 | dharmanAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka | upa. 1 abhinandanasvAmI kA mokSa-kalyANaka upa. 30 sumatinAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka upa. 1 sumatinAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka upa. 1 mahAvIra bhagavAna kA kevalajJAna-kalyANaka upa. 2 | e. | 12 | vimalanAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka | upa. 1 13 | ajitanAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka | upa. 1 jyeSTha vadi | e. | 6 | zreyAMsanAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka | upa. 1 | e. | 9 | munisuvratasvAmI kA mokSa-kalyANaka | upa. 30 13 | zAntinAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka upa. 1 8 | munisuvratasvAmI kA janma kalyANaka upa.1 13 | zAntinAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka | upa.30 | e. | 14 | zAntinAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka | upa. 2 jyeSTha sudI | e. | 5 | dharmanAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka | upa.30 | e. | 9 | vAsupUjya bhagavAna kA cyavana-kalyANaka / upa. 1 | e. | 12 | supArzvanAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka | upa. 1 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80...sajjana tapa pravezikA tapa | tithi | kisa tIrthaMkara kA kauna sA prakArAntara kalyANaka se tapa e. | 13 / supArzvanAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka | upa. 2 ASAr3ha vadi e. | 4 | RSabhadeva bhagavAna kA cyavana-kalyANaka upa. 1 | e. | 7 | vimalanAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka upa.30 | e. | 9 | naminAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka | upa. 2 ASAr3ha sudI | 6 | vIra paramAtmA kA cyavana-kalyANaka upa. 1 | 8 | neminAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka upa.30 | e. | 14 | vAsupUjya bhagavAna kA mokSa-kalyANaka | upa.30 zrAvaNa vadi e. | 3 | zreyAMsanAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka / upa.30 e. | 7 | anantanAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka | upa. 1 e. | 8 | naminAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka upa. 1 e. | 9 | kunthunAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka upa. 1 zrAvaNa sudI e. | 2 | sumatinAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka | upa. 1 e. | 5 | neminAtha bhagavAna kA janma-kalyANaka upa. 1 neminAtha bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka upa. 2 | 8 | pArasanAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka upa.30 e. | 15 | munisuvratasvAmI kA cyavana-kalyANaka upa. 1 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...81 tapa | tithi kisa tIrthaMkara kA kauna sA kalyANaka prakArAntara se tapa upa.30 bhAdrapada vadi | nI. | 7 | zAntinAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka | upa. 1 e. | 8 | supArzvanAtha bhagavAna kA cyavana-kalyANaka | upa. 1 7 | candraprabhu bhagavAna kA mokSa-kalyANaka upa. 1 bhAdrapada sudI e. | 9 | suvidhinAtha bhagavAna kA mokSa-kalyANaka | ___Azvina vadi | e. | 13 | mahAvIra svAmI kA garbhApahAra kalyANaka | upa. 3 ise kalyANaka-tapa kahane ke pIche dUsarA hetu yaha hai ki jisa samaya tIrthaGkara paramAtmA kA janma, cyavana, kevalajJAna Adi hotA hai usa vakta nArakI jIvoM ko bhI muhUrta mAtra ke lie sukha kI anubhUti hotI hai| isa taraha tInoM vizva kA kalyANa karane vAlA hone se ise kalyANaka tapa kahA gayA hai| isa tapa ke prabhAva se tIrthaGkara nAma karma kA baMdha hotA hai, jisake pariNAma svarUpa bhavAntara meM tIrthaGkara pada kI prApti hotI hai| yaha tapa sAdhu evaM zrAvaka donoM ke lie karaNIya batAyA gayA hai| udyApana - isa tapa ke udyApana meM jinapratimA ke Age caubIsa kI saMkhyA meM snAtra paTa, snAtra kalaza, candana pAtra, dhUpadahana pAtra, vastra, naivedya pAtra, kumpikA Adi pUjA ke upakaraNa rakheM tathA bRhatsnAtra-vidhi se paramAtmA kI snAtra pUjA kreN| paramAtmA kI pratimA ke samakSa caubIsa jAti ke vibhinna phala, vibhinna prakAra ke pakavAna, puSpa Adi caubIsa-caubIsa kI saMkhyA meM cddh'aaeN| svarNamaya ratnajaTita caubIsa tilaka bhI cddh'aaeN| sAdhuoM ko anna, vastra evaM pAtra dAna deN| saMgha kI bhakti kreN| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82... sajjana tapa pravezikA jahA~ bhagavAna kI kalyANaka - bhUmi ho vahA~ mahotsava pUrvaka yAtrA karane jaayeN| paMca-kalyANaka pUjA par3hAyeM / saMgha - vAtsalya, sAdharmI- bhakti kreN| * pracalita vidhi kI mAnyatAnusAra kalyANaka tapa ke dinoM meM nimna ArAdhanA avazya kreN| jApa jisa tIrthaMkara bhagavAna kA jo kalyANaka ho usa tIrthaMkara kA nAma japa pada meM jor3akara nimnAnusAra 20 mAlA gineM 1. cyavana kalyANaka ho to 'OM hrIM zrIM .... parameSThIne namaH' 2. janma kalyANaka ho to 'OM hrIM zrIM.... arhate namaH' hrIM zrIM.... nAthAya namaH' 3. dIkSA kalyANaka ho to 'OM 4. kevalajJAna kalyANaka ho to 'OM hrIM zrIM .... sarvajJAya namaH ' hrIM zrIM .... pAraMgatAya namaH' 5. nirvANa kalyANaka ho to 'OM sAthiyA khamAsamaNa kAyotsarga 12 12 12 mAlA 20 2. tIrthaGkara dIkSA tapa yaha tapa kalyANaka-tapa se kiMcid bhinna hai, kyoMki kalyANaka tapa meM cyavana Adi pA~coM kalyANaka tithiyoM kI ArAdhanA kI jAtI hai aura vaha ArAdhanA bhI eka nirdhArita tapa ke dvArA karate haiM jabaki isa tapa meM tIrthaGkaroM ne jisa tapa ke sAtha dIkSA grahaNa kI, usa tapa vizeSa kI athavA usake parimANa meM kisI anya tapa kI ArAdhanA kI jAtI hai| dUsarA ullekhanIya yaha hai ki dIkSA, kevalajJAna aura nirvANa tapa kA kalyANaka-tapa meM samAveza ho jAtA hai, parantu kalyANaka kA tapa AgAr3ha hone se vaha kalyANaka ke dinoM kA sparza karake hI kiyA jAtA hai jabaki cyavanAdi tInoM tapa anAgAr3ha hone se tapa kI saMkhyAnusAra kiye jA sakate haiN| kucha AcAryoM ke nirdezAnusAra isa tapa kI ArAdhanA dIkSA kA mahInA, tithi evaM tapa- ina tInoM kI sparzanA karate hue kI jAtI hai| yahA~ donoM prakAroM kI carcA kI jaaegii| yaha tapa arihanta paramAtmA ke dIkSA - tapa kA anusaraNa karane vAlA hone se -tapa kahalAtA hai| isa tapa kA dUsarA nAma 'tIrthaGkara nirgama tapa' hai| nirgamana dIkSA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...83 arthAta niklnaa| jaba bhogAvalI karmoM kA sampUrNa kSaya ho jAtA hai taba tIrthaGkara saMsAra kI moha-mAyA ko chor3akara virati ke mArga para cala par3ate haiM ise hI dIkSA kahA jAtA hai| isameM gRhastha jIvana kA parityAga kara denA hI nirgamana hai| isa tapa ko karane se nirmala vrata kI prApti hotI hai tathA yaha tapa cAritra dharma kI prApti ke uddezya se kiyA jAtA hai| yaha sAdhu evaM zrAvakoM ke karane yogya anAgAr3ha (antarAla se kiyA jAne vAlA) tapa hai| AcArya haribhadra ne isa tapa ke nimna do prakAra batalAye haiMprathama rIti sumaittha niccabhatteNa, Niggao vasupujja jivo cutthenn| pAso mallIvi ya, aTThameNa sesA u chttenn|| . paMcAzaka (19/7), pravacanasAroddhAra (43/454) * sumatinAtha bhagavAna ne ekAzana tapa ke sAtha dIkSA grahaNa kI, usakA eka upvaas| __ * vAsupUjya bhagavAna ne upavAsa tapa ke sAtha dIkSA grahaNa kI, usakA eka upvaas| * zrI pArzvanAtha bhagavAna aura mallinAtha bhagavAna ne aTThama tapa se dIkSA grahaNa kI, usake chaha upvaas| * zeSa bIsa tIrthaGkaroM ne cha? tapa se dIkSA grahaNa kI, usake cAlIsa upvaas| isa taraha isameM 48 upavAsa aura 23 pAraNA aise kula 71 dina meM yaha tapa sampUrNa hotA hai| * yadi isa tapa meM belA-telA karane kA sAmarthya na hoM to ekAntara upavAsa evaM pAraNe meM ekAzana karate hue 95 dinoM meM isa tapa ko pUrNa karanA caahie| vartamAna vidhi meM dIkSA kalyANaka ke 48 upavAsa ekAntara ekAzana ke pAraNe se kiye jAte haiN| vidhimArgaprapA, subodhAsAmAcArI Adi granthoM meM 'tIrthaGkara nirgama tapa' kI yahI vidhi darzAyI gayI hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84... sajjana tapa pravezikA isakA yantra nyAsa nimna hai - 1 RSabha a. saM. zre. vAsu. u. e. u. e. u. e. u. e. u. e. u. e. u. e. u. e. u. e. u. e. u. e. u. e. 21 21 21 21 1 1 21 21 2 1 2 1 2 1 2 1 1 1 vi. a. dha. zAM. kuM. ma. mu. pA. vardha. tapa dina 71, upavAsa 48, pAraNA 23 a. su. pa. su. caM. su. u. e. u. e. u. e. u. e. u. e. u. e. u. 21 21 21 21 21 21 3 - a. - na. zI. dUsarI rIti- paMcAzaka (19 / 9) ke anusAra RSabhAdi jinezvaroM kI dIkSA tapa ke jo mahIne aura tithiyA~ haiM una mahInoM aura tithiyoM meM yaha tapa karanA caahie| jaise- RSabhadeva bhagavAna ke dIkSA tapa meM caitra kRSNA aSTamI ke dina belA tapa karanA cAhie, mahAvIrasvAmI ke dIkSA tapa meM mArgazIrSa kRSNa dazamI ke dina belA tapa karanA caahie| isI prakAra anya tIrthaGkaroM ke dIkSA tapa ke viSaya meM samajhanA cAhie tathA RSabhAdi jinoM ne jisa dravya se pAraNA kiyA thA usI dravya kI prApti honA tapa ke nirvighna pUrNa hone kA lakSaNa hai / isa prakAra dUsarI vidhi meM upavAsa kI saMkhyA to pUrvavata nizcita rahatI hai; kintu pAraNA evaM kula dinoM kI saMkhyA kA koI nirdhAraNa nahIM hotA / khamAsamaNa 12 saa udyApana isa tapa ke pUrNa hone para ekAzana tapa karake bRhatsnAtra vidhi se paramAtmA kI snAtra evaM aSTaprakArI pUjA kareM tathA SaTvikRtiyoM se yukta naivedya cddh'aaeN| . e. u. e. u. e. u. e. u. e. u. e. 1 2 1 2 1 2 1 3 12 1 * pracalita vidhi ke anusAra isa tapa ke upavAsa dinoM meM nimna jApAdi karane cAhie logassa 12 jApa jisa tIrthaGkara ke dIkSA - kalyANaka kI ArAdhanA kI jA rahI ho unake nAma ke sAtha 'nAthAya namaH' jor3eM jaise- zrI AdinAthAya namaH, zrI ajitanAthAya namaH / sAthiyA 12 mAlA 20 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa - vidhiyA~...85 3. tIrthaGkara kevalajJAna tapa yaha tIrthaGkara paramAtmAoM ke jJAna kA anukaraNa karane vAlA athavA jJAna se upalakSita hone ke kAraNa isa tapa ko tIrthaGkara kevalajJAna - tapa kahate haiM / isa tapa ke mAdhyama se vartamAna avasarpiNI ke caubIsa tIrthaGkaroM ko jisa tapa ke sAtha kevalajJAna prApta huA, usa tapa vizeSa kI ArAdhanA kI jAtI hai, ataH isa tapa ke phala se vizuddha jJAna kI prApti hotI hai| yaha tapa paripUrNa jJAna kI samprApti ke uddezya se kiyA jAtA hai| yaha sAdhu evaM zrAvakoM ke karane yogya AgAr3ha (lagAtAra zreNIbaddha kiyA jAne vAlA) tapa hai| isa tapa kA dUsarA nAma 'tIrthaGkara kevalajJAnotpatti' hai| yaha tapa dvividha rIti se kiyA jAtA hai| prathama rIti aTTamabhattavasANe, pAsosahamalliriTThanemINaM / vasupujjassa cauttheNa, chaTTabhatteNa sesANaM / / paMcAzaka, 19 / 13; pravacanasAroddhAra, 44/ 455 * zrI AdinAtha, zrI mallinAtha, zrI neminAtha aura zrI pArzvanAtha bhagavAna ne aTThama (telA) ke sAtha kevalajJAna prApta kiyA, usake bAraha upavAsa / * vAsupUjya bhagavAna ne eka upavAsa ke dvArA kevalajJAna prApta kiyA, usakA eka upvaas| * zeSa 19 tIrthaMkaroM ne chaTTha tapa ke sAtha kevalajJAna prApta kiyA, usake ar3atIsa upvaas| isa prakAra 12 + 1 + 38 51 upavAsa aura 23 pAraNA hote haiN| aise kula 74 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai / = yadi belA yA telA karane kA sAmarthya na ho to 51 upavAsa ekAntara ekAzanA ke pAraNA pUrvaka kareM, aisA karane para 50 pAraNe Ate haiM aura kula 101 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai / paMcAzaka prakaraNa (19/8) ke anusAra yadi sAttvika jIvoM meM zakti ho to utsargata: RSabhAdi jinoM ke krama se yaha tapa karanA caahie| yadi zakti na ho to krama ke binA karane meM bhI koI doSa nahIM hai| AcArya haribhadra kahate haiM ki yaha tapa gurvAjJA se parizuddha hokara aura anavadya anuSThAna pUrvaka (hiMsA se dUra rahate hue) karanA caahie| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86...sajjana tapa pravezikA isa tapa kA yantra nyAsa isa prakAra hai - tapa dina 74, upavAsa 51, pAraNA 23 RSabha a. | saM. | a. | su. | pa. | su. | caM. | su. | zI. | zre. vAsu. No Na NA Na 3. NH N N N |1|1|1 N N | | vi. a. | dha. | zAM. | kuM. | a. | ma. | mu. | na. | ne. | pA. vardha. NA u.e.u.e.u.|e./u.|e.u.|e./u.e. u.|e.u.|e.u.|e.u.|e.u.|e.u.e. NA NA No. NH NI N1 Na N la la dUsarI rIti- paMcAzaka prakaraNa (19/122) ke anusAra jisa mahIne aura tithi ko kevalajJAna kI utpatti huI, usa mahIne aura tithi ko yaha tapa karanA caahie| __ isa prakAra dUsarI vidhi meM bhI 51 upavAsa hI hote haiM, parantu pAraNA evaM kula dinoM kI saMkhyA nizcita nahIM hotii| udyApana - isa tapa kA utsava aura prabhu bhakti Adi dIkSA-tapa kI bhA~ti hI kreN| * pracalita paramparAnusAra isa tapa ke upavAsa dinoM meM nimna jApAdi karane cAhie jApa - jisa tIrthaGkara ke kevalajJAna tapa kI ArAdhanA pravarttamAna ho, unake nAma ke sAtha 'sarvajJAya namaH' jodd'eN| jaise- AdinAtha sarvajJAya namaH, mahAvIrasvAmI sarvajJAya nama: aadi| sAthiyA khamAsamaNa kAyo. mAlA ____ 12 12 12 20 4. tIrthaGkara nirvANa tapa tIrthaGkara paramAtmAoM ne jisa tapa ke dvArA nirvANa prApta kiyA, vaha nirvANa-tapa kahalAtA hai| isa tapa ke mAdhyama se usa tapa vizeSa kI ArAdhanA kI jAtI hai isalie ise nirvANa-tapa kahA gayA hai| isa tapa ke karane se ATha bhava meM mokSa kI prApti hotI hai| yaha tapa sAdhu Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...87 evaM zrAvakoM ke karane yogya anAgAr3ha tapa hai| isa tapa kI sAmAnya vidhi yaha hai - vidhi nivvANamaMtakiriyA sA, coddasameNa pddhmnaahss| sesANa mAsieNaM, vIra jiNiMdassa chttttennN|| paMcAzaka, 19/16%; pravacanasAroddhAra, 45/456 * AdinAtha bhagavAna ne chaha upavAsa karake mokSa prApta kiyA, usake 6 upvaas| * bhagavAna mahAvIra ne belA tapa ke sAtha nirvANa prApta kiyA, usake 2 upvaas| . ajitanAtha se lekara pArzvanAtha taka ke bAIsa tIrthaGkaroM ne mAsakSamaNa tapa ke sAtha nirvANa prApta kiyA, usake 660 upvaas| isa prakAra 6 + 2 + 600 = 668 upavAsa aura 24 pAraNA hote haiN| kula 692 dinoM meM yaha tapa pUrNa honA cAhie, kintu vartamAna meM itane mAsakSamaNa tapa karanA duHsAdhya hai| ata: itane upavAsoM kI paripUrti ekAntara upavAsa ke dvArA kI jA sakatI hai| pAraNe meM ekAzana tapa karanA jarUrI hai| yahA~ isa tapa kI mUla-vidhi kA hI yantra de rahe haiM - tapa dina 692, upavAsa 660, pAraNA 24 | R. | a. | saM. | a. | su. | pa. | su. | caM. | su. | zI. | zre. | vA. | bA u. e. |e. ba e. mo 84 |e. u.e. u. |30|1| 61130|1|30 | vi. | a. | dha. | zAM. | kuM. | a. | ma. | mu. | na. | ne. | pA. | vardha. Na 8 udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para bRhatsnAtrapUrvaka jinapratimA ke samakSa caubIsa-caubIsa sarva prakAra ke phala, naivedya Adi cddh'aaeN| sAdhuoM kI bhakti evaM saMghapUjA kreN| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88...sajjana tapa pravezikA 12 20 * jItavyavahAra ke paripAlanArtha isa tapa ke upavAsa dinoM meM jApAdi kriyAe~ nimnavata karanI cAhie jApa - jisa tIrthaGkara ke nirvANa tapa kI upAsanA cala rahI ho, usa nAma ke sAtha 'pAraMgatAya namaH' jor3a deN| jaise- mahAvIrasvAmI pAraMgatAya nama:, AdinAtha pAraMgatAya nama: aadi| sAthiyA khamAsamaNa kAyo. mAlA 12 12 5. jJAna, darzana, cAritra tapa yahA~ jJAna, darzana, cAritra kA tAtparya samyakjJAna, samyakdarzana aura samyakcAritra hai| Atma tattva kI pahacAna karanA athavA AtmAbhimukha karane vAlA jJAna samyakjJAna kahalAtA hai| jainAgamoM meM jJAna ke pA~ca prakAra batalAe gaye haiM - 1. matijJAna - indriyoM aura mana ke dvArA padArthoM kA jJAna honaa| 2. zrutajJAna - upadeza zravaNa yA zAstra paThana Adi ke dvArA jJAna honaa| 3. avadhijJAna - indriyoM aura mana kI apekSA ke binA AtmA dvArA rUpI padArthoM kA maryAdita jJAna honaa| 4. manaHparyavajJAna - sarva saMjJI jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAna lenaa| 5. kevalajJAna - samasta lokAloka ke rUpI-arUpI padArthoM kA hastAmalakavata jJAna honaa| ina pAMcoM jJAnoM ke kula milAkara 28+14+6+2+1 = 5 bheda hote haiN| ___ jo padArtha jaisA hai use vaisA hI jAnanA, usake satya svarUpa ko samajhane kI ruci honA athavA vivekayukta dRSTi honA samyakdarzana kahalAtA hai| samyakdarzana tIna prakAra kA hotA hai - __ 1. kSAyika samyakdarzana - anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha tathA samyaktva mohanIya, mizra mohanIya evaM mithyAtva mohanIya ke kSaya se vastu kI yathArthatA kA bodha honA, vaha kSAyika samyakdarzana hai| 2. aupazamika samyakadarzana - anantAnabandhI cAroM kaSAyoM tathA mithyAtva-mohanIya Adi tIna- ina sAtoM ke upazama se jo vastu kI satyatA kA bodha hotA hai, vaha aupazamika samyaktva hai| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...89 3. kSAyopazamika samyakdarzana - uparyukta sAtoM karma-prakRtiyoM meM se samyaktva-mohanIya ke sivAya zeSa chaha prakRtiyoM ke kSayopazama se tathA samyaktva mohanIya ke udaya se utpanna hone vAlI yathArtha dRSTi kSAyopazamika samyaktva hai| __ azubha se nivRtta hokara zubha meM pravRtta honA samyakacAritra hai| yaha tapa ratnatraya kI prApti ke uddezya se kiyA jAtA hai| isa tapa ke phala se nirmala jJAna, nirmala bodhi aura nirmala cAritra kI prApti hotI hai| yaha AgAr3ha tapa sAdhuoM evaM zrAvakoM donoM ke lie karaNIya batalAyA gayA hai| kucha AcAryoM ne "jJAna-darzana-cAritra tapa" ko abhinna tapa ke rUpa meM mAnya kiyA hai to kinhIM ne tInoM ko pRthak-pRthak tapa ke rUpa meM svIkArA hai| kahIM darzana ko prathama aura jJAna ko dUsare krama para rakhA gayA hai| isa tapa ke do prakArAntara haiMprathama rIti "tahA aTThamatigeNa nANa- daMsaNa-carittA rAhaNatavo bhvi|" vidhimArgaprapA, pR. 26 vidhimArgaprapA ke anusAra jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA ke nimitta tIna aTThama (telA) kreN| isameM nirantara nau upavAsa kiye jAte haiN| dUsarI rIti ekAntaropavAsaizca, . tribhirvApi nirantaraiH / kAryaM jJAna-tapazcodyApane, jJAnasya pUjanam / / AcAradinakara, pR. 340 AcArya vardhamAnasUri ke anusAra jJAna, darzana evaM cAritra kI pRthak-pRthak ArAdhanA kreN| 1. jJAna tapa kI ArAdhanA hetu nirantara athavA ekAntara se tIna upavAsa kreN| isa tapa ke udyApana meM zruta kI bhakti kareM, sAdhuoM ko jJAna upakaraNa deM, jJAna kI pUjA karavAyeM aura usameM chaha vigayoM se yukta pakavAna cddh'aayeN| 2. darzana pada kI ArAdhanA meM bhI nirantara yA ekAntara se tIna upavAsa kreN| isa tapa ke pUrNa hone para bRhatsnAtra vidhi se paramAtmA kA snAtra kareM, jinapratimA ke Age chahoM vigayoM ke pakavAna rakheM, muniyoM ko anna-vastrAdi kA dAna deveM, samakita kI cha: bhAvanAoM kA zravaNa kareM, jinamandira kA pramArjana Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90...sajjana tapa pravezikA Adi kreN| 3. cAritra pada kI ArAdhanA meM pUrvavata nirantara athavA ekAntara se tIna upavAsa kreN| isa tapa ke udyApana meM muniyoM ko uttama AhAra, vastra, pAtrAdi kA dAna deN| isa prakAra 9 yA 18 dina meM yaha tapa pUrNa hotA hai| * jItavyavahAra ke anusAra isa tapa meM nimna jApa Adi kareM - tapa / sAthiyA | khamA. logassa | mAlA jJAna tapa | OM hI namo nANassa | 51 | 51 | darzana tapa | OM hI namo daMsaNassa | 67 | 67 | 67 | 20 cAritra tapa | OM hI namo cArittassa | 70 70 | 70 | 20 jApa 6. cAndrAyaNa tapa jaise zuklapakSa meM candramA~ kI kalAoM meM vRddhi aura kRSNa pakSa meM hAni hotI hai usI prakAra yaha tapa car3hate-utarate krama se kiyA jAtA hai, ata: ise cAndrAyaNa tapa kahate haiN| candra + ayana ina do zabdoM ke yoga se cAndrAyaNa banA hai| ayana kA artha hai - pRthvI ke cAroM ora parikramA lagAnA jaise- candramA ke dvArA parikramA lagAte hue usakI kalAoM meM svAbhAvika vRddhi-hAni hotI hai vaise hI yaha tapa vRddhi evaM hAni ke krama se kiyA jAtA hai| ____ yaha tapa karane se puNya kI vRddhi aura pApoM kA kSaya hotA hai jo kalAoM ke vRddhitva aura hAnitva guNa ko darzAtI hai| ise sAdhuoM evaM zrAvakoM ko AgAr3ha tapa ke rUpa meM karanA caahie| AcArya haribhadrasUri (paMcAzaka, 19/22) ke anusAra yadi yaha tapa sAdhu dvArA kiyA jAtA hai to isameM nirdoSa kriyA, nirmala bhAva evaM mahArambha se rahita hone ke kAraNa mokSa phaladAyaka hotA hai| yaha tapa do prakAra se kiyA jAtA hai - 1. yavamadhya cAndrAyaNa aura 2. vajramadhya caandraaynn| vidhi cAndrAyaNaM ca dvividhaM, prathamaM yavamadhyamaM / dvitIyaM vajramadhyaM tu, tayozcaryA vidhIyate / / 1 / / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...91 yavamadhye pratipadaM, zuklAmArabhya vRddhitaH / ekaikayograsidattyo, rAkAM yAvatsamAnayet / / 2 / / tataH kRSNapratipada, mArabhyaikaikahAnitaH / amAvAsyAM tadekatve, yavamadhyaM ca pUryate / / 3 / / vajramadhye kRSNapakSamArabhya pratipattithiH / kAryA paMcadazagrAsa, dattibhyAM hAni rekataH / / 4 / / amAvAsyAzca parato, grAsadattI vivardhayet / yAvatpaMcadazaiva syuH, pUrNamAsyAM ca mAsataH / / 5 / / evaM mAsadvayena syAtpUrNaM ca yavavajrakaM / cAndrAyaNaM yaterdatteH, saMkhyA grAsasya dehinAm / / 6 / / AcAradinakara, pR. 340,42 yavamadhya cAndrAyaNa-tapa yava kI taraha jisakA madhyabhAga sthUla ho tathA Adi aura anta kA bhAga patalA ho, vaha yavamadhya kahalAtA hai| vajra kI taraha jo bIca meM patalA ho tathA Adi aura anta meM sthUla ho, vaha vajramadhya kahalAtA hai| yahA~ sthUlatA aura hInatA kA abhiprAya datti yA grAsa kI bahulatA yA alpatA se jAnanA caahie| pahalA yavamadhya cAndrAyaNa tapa isa prakAra se kareM - yaha tapa zuklapakSa kI pratipadA. ko prArambha karate haiN| pratipadA (ekama) ke dina eka datti yA eka kavala grahaNa kareM, dUja ke dina do datti yA do kavala grahaNa kareM, tIja ke dina tIna datti yA tIna kavala isa prakAra eka-eka datti yA kavala (grAsa) kI vRddhi karate hue pUrNimA ke dina pandraha datti yA pandraha kavala leN| tatpazcAta kRSNapakSa kI pratipadA ko pandraha datti yA pandraha kavala grahaNa kareM, phira dvitIyA tithi ko caudaha datti yA kavala, tRtIyA ko teraha datti yA kavala - isa taraha eka-eka datti athavA kavala (grAsa) kama karate hue amAvasyA ko eka datti yA eka kavala grahaNa kareM- yaha yavamadhya cAndrAyaNa tapa kahalAtA hai| vajramadhya cAndrAyaNa tapa ___ yaha tapa kRSNapakSa kI pratipadA ko prArambha karate haiN| kRSNapakSa kI pratipadA ko pandraha datti yA pandraha kavala grahaNa kareM, dUja ko caudaha datti yA caudaha kavala Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92...sajjana tapa pravezikA grahaNa kareM, tIja ko teraha datti yA teraha kavala- isa prakAra eka-eka datti athavA kavala kama karate hue amAvasyA ke dina eka datti yA eka grAsa grahaNa kreN| tatpazcAta zukla pakSa kI pratipadA ko eka datti yA eka grAsa se prArambha kara kramazaH eka-eka datti yA kavala bar3hAte hue pUrNimA ko pandraha datti yA pandraha grAsa grahaNa kare- yaha vajramadhya cAndrAyaNa tapa kahalAtA hai| ___ isa prakAra yavamadhya evaM vajramadhya cAndrAyaNa tapa do mAsa meM pUrNa hotA hai| isameM datti yA kavala ke parimANa pUrvaka ekAzana tapa hotA hai| paMcAzaka prakaraNa, pravacanasAroddhAra, subodhAsAmAcArI Adi granthoM meM yaha tapa pUrvavata hI kahA gayA hai| cAndrAyaNa tapa kA yantra isa prakAra hai yavamadhya cAndrAyaNa-tapa, zukla pakSa meM vRddhi, dina 15 0 zuklapakSa tithi 1 | 2 | 3 | 4 5 6 7 8 9 10 11 12 | 13 datti yA kavala 1 saMkhyA yavamadhya cAndrAyaNa-tapa, kRSNa pakSa meM hAni, dina 15 kRSNapakSa tithi 1 2 | 3 | 4 | 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 datti yA kavala saMkhyA 11111019 | 0 41302 vajramadhya cAndrAyaNa-tapa, kRSNa pakSa meM hAni, dina 15 kRSNapakSa tithi kavala 15 0 46 0 dAtta yA |saMkhyA vajramadhya cAndrAyaNa-tapa, zukla pakSa meM vRddhi, dina 15 zuklapakSa tithi 1| 11|12|13|14 datti yA kavala |1|2|3|4|5|6 7 8 9 10 11 12 |13|14/15 saMkhyA 00 udyApana- isa tapa ko zobhita karane hetu tapa kI samApti meM jinapratimA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...93 kI bRhatsnAtra pUjA kareM, chaha vigayoM ke pakavAna sahita rajata kA candra, svarNa ke 32 yava aura 32 vajra car3hAyeM, 480 modaka car3hAyeM, muniyoM ko vastrAdi upakaraNa baharAyeM tathA saMgha kI bhakti kreN| gItArtha paramparAnusAra isa tapa kI ArAdhanA meM nimna jApAdi kareMjApa sAthiyA khamAsamaNa kAyo. mAlA OM namo siddhANaM 888 20 7. vardhamAna tapa vardhamAna kA artha hai bar3hatA huaa| yaha tapa bar3hate hue krama se kiyA jAtA hai athavA isa tapa meM ekAzanA Adi tapa kramaza: bar3hate hue kiye jAte haiM isalie ise 'vardhamAna tapa' kahA gayA hai| ___isa tapa meM anukramaza: isa avasarpiNI kAlakhaNDa ke bharata kSetra meM hone vAle caubIsa tIrthaGkaroM kI ArAdhanA kI jAtI hai| isa tapa ke phala se tIrthaGkara nAmakarma kA baMdha hotA hai, kyoMki jaisA sAdhya hotA hai sAdhaka ko vaise hI phala kI prApti hotI hai| yaha tapa mukhyata: tIrthaGkara pada prApti ke lakSya se sAdhu evaM gRhastha ubhaya ke lie Avazyaka batalAyA gayA hai| isa tapa ke cAra prakArAntara prApta hote haiN| prathama rIti jattha AititthagarassaegaM, duijjassa dunni, jAva vIrassa cauvIsaM AyaMbila-nivviyAINi tassa visesapUyApuvvaM kiirNti| puNo vIrassa egaM jAva usahassa cauvIsaM, tao paDipunno ho itti|| (vidhimArgaprapA, pR. 27) vidhimArgaprapA ke anusAra isa tapa meM pUrvAnukrama se sarvaprathama AdinAtha bhagavAna kI ArAdhanA nimitta eka AyaMbila, phira ajitanAtha bhagavAna kI ArAdhanA nimitta do, phira saMbhavanAtha bhagavAna kI ArAdhanA nimitta tIna- isa prakAra eka-eka AyaMbila kI vRddhi karate hue bhagavAna mahAvIra kI ArAdhanA nimitta caubIsa AyaMbila kreN| phira pazcAnukrama se prabhu mahAvIra ke nimitta eka AyaMbila aise caubIsa tIrthaMkaroM ke krama se eka-eka AyaMbila bar3hAte hue prabhu AdinAtha ke nimitta caubIsa AyaMbila kreN| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94... sajjana tapa pravezikA isa prakAra pratyeka tIrthaGkara ke nimitta paccIsa-paccIsa AyaMbila hone se kula 600 AyaMbila hote haiN| yaha tapa nirantara athavA pratyeka tIrthaGkara kI ArAdhanA ke pazcAta pAraNA pUrvaka bhI kara sakate haiN| yadi isa tapa ko nirantara kareM to isameM 600 AyaMbila hote haiM jisameM 1 varSa aura 8 mahIne lagate haiM tathA pAraNA pUrvaka karane para isa tapa meM 1 varSa, 9 mahIne aura 17 dina lagate haiN| dUsarI rIti vidhimArgaprapA (pR. 27) ke anusAra isa tapa meM pUrvokta vidhi se AyaMbila ke sthAna para nIvi kreN| AcArya jinaprabhasUri ne 'nivviyAINi' zabda kA ullekha kara Adi zabda se ekAzanA tapa kI ora bhI sUcita kiyA hai| tadanusAra unake abhimata se yaha tapa AyaMbila yA nIvi ke sthAna para ekAzanA tapa karake bhI kiyA jA sakatA hai| kintu AcArya vardhamAnasUri ne isa tapa meM ekAzanA karane kA hI sUcana kiyA hai tathA usa sambandha meM bhI do prakAra batalAye haiN| tIsarI rIti RSabhAderjinasaMkhyAvRddhayA, vIrAderapyevaM. balamAnaM vardhamAna pratyekAzana kAni tAvanti caikabhaktAni / athavaikaikamarhataM, paMcaviMzatisaMkhyAni, tapaH / / 1 / / ca / SaTzatAhena pUryate / / 2 / / AcAradinakara, pR. 343 AcArya vardhamAnasUri ke anusAra isa tapa meM pUrvokta vidhi pUrvaka caubIsa tIrthaGkaroM ke krama se eka-eka ekAzanA bar3hAte hue caubIsa ke anta taka phuNce| phira punaH se pazcAnukrama pUrvaka eka-eka ekAzanA bar3hAte hue AdinAtha bhagavAna ke nimitta caubIsa ekAzanA kreN| isa prakAra pratyeka tIrthaGkara ke 25-25 ekAzanA hone se kula 600 ekAzanA hote haiN| cauthI rIti AcAradinakara (pR. 343) ke anusAra isa tapa meM pratyeka tIrthaGkara ke eka sAtha paccIsa-paccIsa ekAzanA pAraNA pUrvaka kiye jA sakate haiN| tadanusAra isa Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamAsamaNa mAlA ___12 mA 20 jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...95 caturtha rIti meM 600 ekAzanA aura 24 pAraNA-kula 1 varSa, 8 mahIne aura 19 dina meM pUrNa hote haiN| udyApana - isa tapa kI prasiddhi evaM usake bahumAnArtha caubIsa tIrthaGkaroM kI bRhatsnAtra pUjA kareM, paramAtmA ke sammukha caubIsa-caubIsa kI saMkhyA meM puSpa, phala, pakavAna Adi car3hAeM, sAdharmIvAtsalya evaM saMghabhakti kreN| pracalita-vidhi ke anusAra isa tapa ke daurAna jisa dina jisa tIrthaGkara kI ArAdhanA ho, usa dina usa tIrthaGkara kI vizeSa rUpa se pUjA bhakti kreN| jApa - isa tapa meM pratyeka tIrthaGkara ke nAma ke Age 'sarvajJAya namaH' yaha pada jodd'eN| jaise- AdinAtha sarvajJAya namaH, isI taraha anya tIrthaGkaroM kA bhI jApa kreN| sAthiyA kAyo. 12 12 8. paramabhUSaNa tapa yahA~ paramabhUSaNa kA abhiprAya mokSa rUpI AbhUSaNa se hai| loka vyavahAra meM mAnava kI zreSThatA kA mApadaNDa usake pahane hue vastrAlaMkAroM se hotA hai, kyoMki bAhya jagata meM race-pace jIvoM ko bAharI sajAvaTa hI pasanda AtI hai, kintu Abhyantara jagata meM mAnava ke zreSThatama guNoM kA hI mUlya hotA hai| AtmajJAna ko prApta karanA zreSTha vyakti kA lakSaNa hai| jaba AtmA ko AtmA kA bhAna ho jAtA hai taba use pAne ke lie kucha bhI zeSa nahIM rhtaa| vaha apanI nijI sampatti kA sadA ke lie samrAT bana jAtA hai| isa tapa ke phala se mokSa rUpI parama AbhUSaNa kI prApti hotI hai| mokSa AbhUSaNa kI tulanA meM jar3a jagata ke sabhI AbhUSaNa kIcar3a ke samAna haiN| kIcar3a kA jitanA mUlya hai mokSa rUpI lakSmI ke sAmane bAhya vaibhava kA bhI utanA hI mUlya raha jAtA hai| __AcAradinakara (pR. 344) ke anusAra isa tapa ko karane se jJAna, darzana aura cAritrAdika utkRSTa AbhUSaNa prApta hote haiN| kinhIM ne 'Adi' zabda se cakravartI ke yogya mukuTa, kuNDala Adi AbhUSaNoM ko grahaNa kiyA hai| / AcArya vardhamAnasUri ke mata se isa tapa ke dvArA parama sampadA rUpa Atma guNoM kI bhI prApti hotI hai| sArAMza yaha hai ki isa tapa ke samyak AcaraNa se Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96...sajjana tapa pravezikA sAdhaka bAhya sampadA ke sAtha-sAtha Atma-sampadA kA bhI svAmI bana jAtA hai arthAta siddhAvasthA ko prakaTa kara letA hai| yaha anAgAr3ha tapa sAdhu evaM gRhastha donoM ke lie karane yogya hai| yaha tapa nimna do rItiyoM se kiyA jAtA hai| prathama rIti battIsaM AyAmaM, . egaMtarapAraNeNa suvisuddho / taha parama bhUsaNo khalu, bhUsaNadANappahANo ya / / paMcAzaka prakaraNa- 19/33, pravacanasAroddhAra- 271/1546 vidhimArgaprapA- pR. 25, AcAradinakara- pR. 344 uparokta granthoM ke nirdezAnusAra isa tapa meM battIsa AyaMbila ekAntara ekAzana ke pAraNe pUrvaka kareM arthAta eka dina AyaMbila, dUsare dina ekAsanA isa prakAra battIsa AyaMbila aura battIsa ekAzanA karane para causaTha dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| __ dUsarI rIti - jainaprabodhasaMgraha ke anusAra yaha tapa nirantara battIsa AyaMbila karake battIsa dinoM meM bhI pUrNa kiyA jAtA hai| udyApana - isa tapa ke udyApana meM jinezvara paramAtmA kI bRhatsnAtra pUjA karavAyeM, mUlanAyaka prabhu ko svarNamaya ratnajaTita mukuTa, kuNDala, hAra Adi sabhI AbhUSaNa car3hAyeM tathA battIsa-battIsa kI saMkhyA meM pakavAna evaM phalAdi cddh'aaeN| * pracalita vidhi ke anusAra paramabhUSaNa-tapa kI viziSTa saphalatA hetu arihanta pada kI ArAdhanA avazya kareM jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo arihaMtANaM 12 12 12 20 9. UnodarikA tapa Una+udara ina do zabdoM ke yoga se niSpanna UnodarI zabda kA artha haiUna = kama, udara = peTa arthAta niyata pramANa se kama bhojana karanA athavA udara meM jitanI bhUkha ho usase kama bhojana karanA UnodarI tapa kahalAtA hai| isa tapa ke prabhAva se pApa karmoM kI vizeSa nirjarA hotI hai| mAnasika, vAcika evaM kAyika ina trividha dRSTiyoM se isa tapa kA atyadhika mUlya hai| yaha tapa sAdhu evaM gRhastha donoM ke lie avazya karaNIya hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...97 Agama-sAhitya meM UnodarikA tapa pA~ca prakAra kA batalAyA gayA hai appAhArA avaDDA, dubhAga pattA tahevA desUNA / aTTha duvAlasa solasa, cauvIsa tahikkatIsA ya / / (i) alpAhArA (ii) apArdhA (iii) dvibhAgA (iv) prAptA (v) kiNciduunaa| yaha paMcavidha UnodarI tapa dvaya rItiyoM se nimna prakAra kiyA jAtA hai - dravya UnodarikA (puruSa kI apekSA) (i) alpAhArA- eka se ATha kavala taka AhAra karanA alpAhArA kahalAtA hai| (ii) apArdhA- nau se bAraha kavala taka AhAra karanA apArdhA kahalAtA hai| (iii) dvibhAgA- teraha se solaha kavala taka AhAra karanA dvibhAgA kahalAtA hai| ___ (iv) prAptA- sattaraha se caubIsa kavala taka AhAra karanA prAptA UnodarikA hai| (v) kiMcidUnA- paccIsa se ikatIsa kavala taka AhAra karanA kiMcidUnA UnodarI hai| kavala kA khulAsA- yahA~ yaha spaSTa karanA Avazyaka hai ki UnodarI ke pA~ca prakAroM meM kavala kI jo saMkhyA batAyI gayI hai vaha puruSa kI apekSA se hai, kyoMki puruSa aura strI kA AhAra pramANa bhinna-bhinna hotA hai| AgamoM meM kahA gayA hai ki sAmAnya rUpa se puruSa kA bhojana battIsa kavala pramANa aura strI kA aTThAIsa kavala hotA hai| jitanA khAdya padArtha mukha meM saralatA pUrvaka eka bAra DAlA jA sake use kavala kahate haiN| ukta pA~coM UnodarikA jaghanya, madhyama va utkRSTa kI apekSA tIna-tIna prakAra kI hotI hai| jaise (i) alpAhArA UnodarI - eka kavala khAnA jaghanya hai, do se pA~ca kavala taka khAnA madhyama hai aura chaha se ATha kavala taka khAnA utkRSTa hai| (ii) apArdhA UnodarI - nau grAsa khAnA jaghanya hai, dasa se gyAraha grAsa grahaNa karanA madhyama aura bAraha grAsa lenA utkRSTa hai| (iii) dvibhAgA UnodarI - teraha grAsa khAnA jaghanya hai, caudaha se pandraha grAsa grahaNa karanA madhyama aura solaha grAsa lenA utkRSTa hai| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98...sajjana tapa pravezikA (iv) prAptA UnodarI - sattaraha se aTThAraha grAsa jaghanya, unnIsa se bAIsa grAsa madhyama aura teIsa se caubIsa grAsa grahaNa karanA utkRSTa prAptA Unodari hai| (v) kiMcidanA UnodarI- paccIsa se chabbIsa grAsa jaghanya, sattAIsa se unatIsa grAsa madhyama aura tIsa se ikatIsa grAsa grahaNa karanA utkRSTa kiMcidUnA UnodarI hai| puruSa kA sampUrNa AhAra 32 kavala kA hotA hai isalie 31 kavala taka kiMcita UnodarikA hotI hai| isa prakAra pA~coM prakAra kI UnodarikA ekAzana tapa pUrvaka 15 dinoM meM pUrNa hotI hai| (strI kI apekSA) striyoM kA sampUrNa AhAra 28 kavala kA mAnA gayA hai ata: unake lie paMcavidha UnodarikA isa prakAra samajhanI cAhie (i) alpAhArA - eka se sAta kavala taka (ii) apArdhA - ATha se gyAraha kavala taka (iii) dvibhAgA - bAraha se caudaha grAsa taka (iv) prAptA - pandraha se ikkIsa kavala taka (v) kiMcidUnA - bAIsa se sattAIsa kavala taka sAmAnya UnodarikA samajhanI caahie| ye pAMcoM UnodarikA bhI jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se isa prakAra haiM (i) alpAhArA UnodarI - eka se do grAsa jaghanya, tIna se pA~ca grAsa madhyama aura chaha se sAta grAsa grahaNa karanA utkRSTa alpAhArA UnodarikA hai| (ii) apArdhA UnodarI - ATha grAsa kI jaghanya, nau grAsa kI madhyama aura dasa se gyAraha grAsa grahaNa karanA utkRSTa apArdhA UnodarikA hai| (ii) dvibhAgA UnodarI - bAraha grAsa kI jaghanya, teraha grAsa kI madhyama aura caudaha grAsa kI utkRSTa dvibhAgA UnodarikA hai| (iv) prAptA UnodarI - pandraha se solaha grAsa kI jaghanya, sattaraha se unnIsa grAsa kI madhyama aura bIsa se ikkIsa kavala kI utkRSTa prAptA UnodarikA hai| (v) kiMcidUnA UnodarI - bAIsa se teIsa grAsa kI jaghanya, caubIsa se paccIsa grAsa kI madhyama aura chabbIsa se sattAIsa grAsa kI utkRSTa kiMcidUnA UnodarikA hai| isa prakAra striyoM kI apekSA bhI yaha dravya UnodarikA ekAzanA tapa pUrvaka 15 dinoM meM pUrNa hotI hai| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarI rIti tahA aTTha-duvAlasa- solasa- cauvIsa purisANa ekattIsa thINaM sattAvIsaM kavalA / jahakammaM paMcahiM diNehiM UNoyariyAtavo / vidhimArgaprapA, pR. 27 vidhimArgaprapA ke anusAra puruSApekSA se yaha tapa anukramazaH ATha, bAraha, solaha, caubIsa aura ikatIsa kavaloM dvArA pA~ca dina meM pUrNa kiyA jAtA hai tathA striyApekSA se bhI yaha tapa kramazaH sAta, gyAraha, caudaha, ikkIsa aura sattAIsa kavaloM ke dvArA pA~ca dina meM hI pUrNa hotA hai| AcArya jinaprabhasUri ne jaghanyAdi bheda se isakA varNana nahIM kiyA hai isalie donoM vidhiyoM meM tapa dina ko lekara antara hai| vidhimArgaprapA varNita UnodarI tapa ko 'lokapravAhaUnodarikA' kahA jAtA hai| bhAva UnodarikA viSaya-vAsanAdi bhAvoM kA bhAva UnodarI kahalAtI hai| puruSa UnodarikA jaghanya, tapa (AgAr3ha) grAsa alpA. 3/4/ 5/6/ 7/8 apArdhA 9/10 11/12 prAptA jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa - vidhiyA~... 99 dvibhAgA 13/14 15/16 kiMci UnodarikA-tapa kA yantra isa prakAra hai - 1/2/ dUnA /28/29 /30/31 Agama pATha ke anusAra pratidina krodhAdi bhAvoM, tyAga karanA tathA jinAjJA kA cintana-manana karanA madhyama, utkRSTa grAsa - loka pravAhonodarI- tapa puruSa prathama ja. 1 ma. 2/3/4/5 dina 3.6/7/8 ja. 9 dvitIya dina ma. 10/1 3./12 ja. 13 tRtIya ma. 14 dina 3. 15/16 17/18/ ja. 17/18 caturtha 19/20/ ma. 19/20 dina 21/22/ /21/22 23/24 3. 23/24 25/26 ja. 25/26 paMcama 27 ma. 27/28 dina /29 3. 30/31 kavala' 8 kavala kavala 16 kavala 14 kavala 31 striyoM kA UnodarikA tapa (AgAr3ha) grAsa 1/2/3 /4/5 6/7 8/9/10 11/12 12/13 /14 alpA. apArdhA dvibhAgA 15/16/ prAptA 17/ 18/19 20/21 22/23/ kiMci 24/25/ dUnA 26/27 jaghanya, striyA~ loka madhyama, utkRSTa grAsa ja. 1/2 ma. 3/4/5 dina 3. 6/7 prathama ja. 8 dvitIya dina u.14 . 15/16 caturtha dina ma. 17/18/19 3. 20/21 ja. 22 / 23 ma. 24/25 3. 26/27 ma. 9 3. 10/11 ja. 12 tRtIya kavala ma. 13 dina 14 pravAha Unoda rikA kavala 7 paMcama dina kavala 11 21 1227 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100... sajjana tapa pravezikA udyApana isa tapa ke pUrNa hone para arihanta paramAtmA kI aSTa prakArI pUjA kareM, jinezvara pratimA ke Age ikatIsa athavA sattAIsa kI saMkhyA meM phala, phUla, modaka Adi car3hAyeM, sAdharmIvAtsalya evaM saMghapUjA kreN| - * gItArtha sthApita vidhi ke anusAra isa tapa meM pratidina arihanta pada kI ArAdhanA karanI cAhie sAthiyA jApa UnodarI tapase namaH 12 khamA. 12 kAyo. 12 mAlA 20 10. sallekhanA tapa sallekhanA kA sAmAnya artha samyak prakAra se lekhana, avalokana, smaraNa karanA hai| yahA~ avalokana se tAtparya Atma svarUpa kI pahacAna karate hue deha ke mamattva ko visarjita kara denA hai| tapa se deha ke prati rahI huI mamattva buddhi dUra hotI hai tathA kAyA kRza hone se deha bhAva bhI samApta ho jAtA hai / jahA~ deha buddhi kA abhAva hotA hai, vahIM cetanA tattva sva meM sthita ho jAtA hai aura vahI sAdhanA kI carama sImA hai| saMlekhanA tapa ke dvArA zarIra ko kRza karate hue Atma sajagatA ko bar3hAyA jAtA hai| saMlekhanA, samAdhimaraNa kI pUrva sthiti hai / saMlekhanA ke abhAva meM samAdhi mRtyu kI sambhAvanA nahIM bana pAtI hai| saMlekhanA se jaba zarIra nizceSTa yA boheza sA ho jAtA hai taba sAdhaka usake nAzavAna satya svarUpa ko dekhakara aura adhika Atma tanmaya bana jAtA hai / usa sthiti meM AyuSya karma kI Dora TUTanA usake lie sadgati yA mokSa gati kA kAraNa banatA hai| saMlekhanA kaba, kahA~ aura kaise kI jAnI cAhie, Agama granthoM meM isa viSayaka vizada carcA upalabdha hotI hai / yahA~ sirpha saMlekhanA kisa taraha karanI cAhie? usakI vidhi hI darzita kreNge| yaha AgAr3ha-tapa sAdhu evaM gRhastha donoM ke lie karane yogya aura atyanta Atma hitakArI kahA gayA hai| vidhi cattAri vicittAiM vimaI nijU hiyAI saMvacchare a dunniDa, egaMtariaM ca cattAri / AyAmaM / / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...101 nAinivigao a chammAse, parammiaM ca aayaamN| avare via chammAse, hoi vigaTuM tavo kmm|| vAsaM koDisahiaM AyAmaM, kaTTa ANu puvviie| eso bArasa varisAiM, hoi saMlehaNAi tvo|| AcAradinakara, pR. 346-47 prathama cAra varSa vicitra (vividha) prakAra kA tapa kreN| tatpazcAta dUsare cAra varSa ekAntara nIvi se pUrvavata upavAsa kreN| usake bAda do varSa taka ekAntara nIvi se AyaMbila kreN| usake bAda cha: mAsa taka upavAsa, belA tathA telA kA pAraNA parimita AyaMbila se kreN| usake bAda cha: mAsa taka AyaMbila ke pAraNA se cAra-cAra upavAsa kreN| usake pazcAta eka varSa taka AyaMbila kreN| isa prakAra bAraha varSa meM yaha tapa sampUrNa hotA hai| isa tapa kA yantra isa prakAra hai - tapa dina 12 varSa | pra. paripATI dvi. paripATI tR. paripATI ca. paripATI paM. paripATI pa. paripATI prathama cAra | phira cAra varSa | phira do varSa | phira chaha | phira chaha | phira eka | varSa yAvata / yAvata / yAvata | mAsa yAvata | mAsa yAvata varSa yAvata | | upa.2 e.1 | upa.2 nI.1 | A.1 nI. 1 | upa.1 A.1 | upa.4 A.1 | A.1 upa.4 e.1 | upa.3 nI.1 | A.1 nI. 1 | upa.2 A.1 | upa.4 A.1 | A.1 upa.5 e.1 upa.4 nI.1 | A.1 nI. 1 upa.3 A.1 upa.4 A.1 upa.6 e.1 | upa.5 nI.1 | A.1 nI. 1 upa.1 A.1 upa.4 A.1 A.1 upa.15 e.1 | upa.15 nI.1 | A.1 nI. 1 | upa.2 A.1 | upa.4 A.1 A.1 upa.30 e.1 | upa.30 nI.1 | A.1 nI. 1 | upa.3 A.1 | upa.4 A.1 A.1 * pracalita vidhi ke anusAra isa tapa ke dinoM meM arihanta pada kI ArAdhanA karate hue nimna jApa kareM jApa sAthiyA khamA. kAyo. OM namo tavassa 12 12 12 11. sarvasaMkhyA zrI mahAvIra tapa isa tapa ke nAma se hI sUcita hotA hai ki isameM bhagavAna mahAvIra ne chadmasthakAla (sAr3he bAraha varSa) meM jitanI tapazcaryAe~ kI, una tapoM ko karane kA A.1 mAlA 20 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102... sajjana tapa pravezikA nirdeza kiyA gayA hai| yaha sarvavidita hai ki bhagavAna mahAvIra isa avasarpiNI kAla khaNDa meM bharata kSetra ke caubIsaveM tIrthaGkara the / unakI Ayu 72 varSa kI thI, unhoMne 42 varSa saMyama dharma kA pAlana kiyaa| sAr3he bAraha varSa paryanta kaThora tapazcaryA ke dvArA sampUrNa karmoM kA kSaya kara kevalajJAna ko upalabdha kiyA / bhagavAna mahAvIra antima zAsanAdhipati hone ke kAraNa isa kAla khaNDa ke bhavya prANiyoM ke lie parama upakArI haiN| ataH unake dvArA Acarita evaM prarUpita tapo dharma hama sabhI ke lie aparihAryataH karane yogya hai| yaha anAgAr3ha tapa sAdhu evaM gRhastha donoM ke lie yathAzakti paripAlanIya hai tathA isa tapa ko karane se tIrthaGkara nAma karma kA baMdha hotA hai| --- bhagavAna mahAvIra dvArA kRta sarva tapoM kI saMkhyA isa prakAra hai| navakiracAummAse, chakkiradomAsie uvAsI a / bArasa ya mAsiAI, bAvattari addhamAsAI / / 1 / / ikkaM kira chammAsaM, do kira temAsie uvAsIya / aDDAijjAI duve, do ceva duviGamAsAI / / 2 / / bhaddaM ca mahAbhaddaM, paDimaM tatto a savvao bhaddaM / docatAridaseva ya divase, ThAsI aNubaddhaM / / 3 / / goaramabhiggahajuaM khamaNaM, chammAsiyaM ca kAsIya / paMcadivasehiM UNaM, avvahio vaccha nayarIai / / 4 / / dasadoakiramahappA, chAimuNIegarAiaM paDimA / aTTamabhatteNa jaI, ikkikkaM caramarayaNIyaM | 15 || do ceva ya chaTThasae, auNAtIse uvAsio bhayavaM / kAyAi niccabhattaM cautthabhattaM ca se Asi / / 6 / / tiNNisara divasANaM, auNApaNNe uvAsio kAlo / ukkuDuarisibbhANaM pi a, paDimANaM sae bahue / 17 / / savvaMpi tavokammaM, appANayaM Asi vIranAmahassa / pavvajjAe divase paDhame, khittaMmi savvamiNaM / 18 / / bArasa ceva ya vAsA, mAsA chacceva addhamAso a / vIravarassa bhagavao, eso chaumatthapariyAo / / 9 / / AcAradinakara, pR. 347 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...103 9-cAturmAsI tapa, 6-do mAsI tapa, 12-mAsakSamaNa, 72-pakSakSamaNa tapa, 1-cha:mAsI tapa, 2- traimAsika tapa, 2-r3hAImAsI tapa, 2-Der3hamAsI tapa, do dina kI bhadrapratimA, cAra dina kI mahAbhadra pratimA, dasa dina kI sarvatobhadra pratimA, pA~ca dina kama cha:mAsI tapa, 12-aTThama (telA) tathA aTThama kI antima rAtri meM dhyAna pUrvaka pratimA kA vahana aura 229-chtttth| bhagavAna mahAvIra ne kabhI nitya AhAra kiyA to kabhI nirantara upavAsa karate rhe| sAr3he bAraha varSa evaM pandraha dinoM kI avadhi meM mAtra 349 dina eka bAra bhojana grahaNa kiyaa| isI avadhi meM bhagavAna ne aneka bAra utkaTa pratimAe~ bhI dhAraNa kii| bhagavAna ke taposAdhanA kI virala vizeSatA yaha thI ki unhoMne sabhI tapa nirjala kiye| ___ jo sAdhaka isa taraha kA yathAvata tapo yoga nahIM kara sakate haiM ve itane tapa parimANa kI ApUrti ekAntara upavAsa se kreN| yadi vaisA bhI sAmarthya na ho, to ina tapoM meM se koI bhI tapa yathAzakti aura kAla ke anusAra kreN| isa tapa ke yantra kA nyAsa nimna prakAra hai__cAturmAsika Adi sarva tapoM kI upavAsa saMkhyA ke rUpa meM gaNanA 1080 60 | u. | 120 | 348 hi mi hirii u. | 45 | 360 | u. | 60 | u. | 120 | u. | 16 45 | u. | 60 | u. | 120 | u. | 1 u. | 45 | u. | 90 | u. | 120 | (kula dina) u. | 75 | u. | 90 | u. | 120 | 15 varSa, u. | 75 | u. | 120 | u. | 180 | 12 mAsa, u. | 60 | u. | 120 | u. | 175 | 6 dina, u. | 60 | u. | 120 | u. | 458 | 15 ekAntarai | u. | 60 | u. | 120 | u. | 36 | pUryate iti| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104...sajjana tapa pravezikA udyApana - isa tapa kI samApti para mahAvIra prabhu kI bRhatsnAtra pUjA evaM aSTa prakArI pUjA kreN| unakI pratimA ke samakSa chahoM vigayoM se yukta pakavAna evaM phala Adi rkheN| sAdharmIvAtsalya evaM saMghapUjA kreN| * gItArtha AcaraNA ke anusAra ina sarva tapasyAoM meM bIzasthAnaka kI ArAdhanA nimitta sAthiyA Adi sarva kriyAe~ nimnavata kareM jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI mahAvIrasvAmI 20 20 20 20 nAthAya namaH 12. gyAraha aMga tapa ___jaina mAnyatAnusAra jaba tIrthaGkara paramAtmA ko kevalajJAna hotA hai taba ve deva racita samavasaraNa meM virAjamAna hokara sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA, bhavanapati, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika devI-devatA bAraha parSadaoM ke sanmukha dharma dezanA dete haiN| usa prathama upadeza meM unake mukhAravinda se zruta kA artha rUpa pravAha niHsata hotA hai| gaNadhara (tIrthaGkara ke pramukha ziSya) usa artha rUpa vANI ko sUtra ke rUpa meM gumphita karate haiN| sUtra rUpa meM guMthI gayI vaha aupadezika vANI dvAdaza aMga (Agama) kahalAtI hai jo bAraha Agama granthoM ke rUpa meM vibhakta hai| Apta puruSa kI vANI hone se ise Agama kahA jAtA hai tathA yaha vANI unake AtmIya aMgoM se pravAhita hotI hai| isalie sUtrabaddha racanA ko aMga bhI kahA gayA hai| vartamAna meM bArahavA~ dRSTivAda nAmaka aMga sUtra vilupta ho cukA hai, ata: gyAraha aMga sUtra hI vidyamAna haiN| yaha tapa una gyAraha aMga sUtroM kI ArAdhanA nimitta kiyA jAtA hai| ye aMga sUtra tIrthaGkara kI sAkSAta vANI svarUpa haiN| unakI pUjopAsanA karane se Agama bodha kI prApti hotI hai| jJAnAvaraNI Adi karmoM kA nirjaraNa hotA hai, Atma adhyavasAyoM kI vizuddhi uttarottara bar3hatI jAtI hai tathA sadjJAna ke prakAza meM jIvana ke samasta andhakAra (mithyAtva Adi roga) miTa jAte haiN| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...105 gyAraha aMga sUtroM ke nAma ye haiM- 1. AcArAMga 2. sUtrakRtAMga 3. sthAnAMga 4. samavAyAMga 5. bhagavatI 6. jJAtAdharmakathA 7. upAsakadazAMga 8. antakRtdazAMga 9. anuttaropapAtikadazAMga 10. praznavyAkaraNa 11. vipaaksuutr| svarUpata: AcArAMga Adi gyAraha aMga sUtroM kA tapa hone se yaha aMga tapa kahA jAtA hai| yaha sAdhuoM evaM gRhasthoM ke karane yogya AgAr3ha tapa hai| isa tapa kI sAmAnya vidhi isa prakAra haividhi tahA egArasasu suddha- egArasIsu, suyadevayA-pUyA puvvaM / egAsaNagAi tavo mAse, egArasa kIraijattha so egArasaMgatavo / / ujjamaNaM paMcamI tullN| navaraM savva-vatthUNi egArasa guNAI ti / vidhimArgaprapA, pR. 28 yaha tapa zubha mAsa kI zuklA ekAdazI se prArambha karake gyAraha mahInoM kI ekAdaziyoM meM ekAsanA, nIvi, Ayambila yA upavAsa dvArA kiyA jAtA hai| isa tapa-vidhi ke mUla pATha meM 'egAsaNAI' zabda kA prayoga hai| vahA~ Adi zabda se nIvi Adi kA grahaNa karanA caahie| yadi zakti ho to isa tapa meM upavAsa hI karanA cAhie, varana sAmarthya ke anusAra Ayambila Adi tapoM kA sevana karanA caahie| isa prakAra 11 mahInoM kI 11 ekAdaziyoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| AcAradinakara (pR. 354) ke anusAra yaha tapa pratyeka mAsa kI ekAdazI arthAta kRSNa-zukla ubhaya ekAdaziyoM ko kiyA jAtA hai| udyApana- isa tapa kA udyApana jJAna paMcamI-tapa kI bhA~ti hI kareM, vizeSa itanA hai ki sabhI vastue~ gyAraha-gyAraha cddh'aayeN| ina dinoM zruta devatA kI pUjAbhakti vizeSa rUpa se kreN| * gItArtha paramparA kA anusaraNa karate hue pratyeka mAsa kI ekAdazI ke dina kramazaH eka-eka pada kA jApa nimnavata kareM - Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106...sajjana tapa pravezikA - laM + o * o >> mAsa jApa pada sAthiyA khamAsamaNa kAyo. | zrI AcArAMga sUtrAya namaH zrI suyagaDAMga sUtrAya namaH zrI ThANAMga sUtrAya namaH zrI samavAyAMga sUtrAya namaH zrI bhagavatI sUtrAya namaH zrI jJAtAdharmakathAMga sUtrAya namaH || zrI upAsakadazAMga sUtrAya namaH zrI antakRddazAMga sUtrAya namaH zrI anuttarovavAI sUtrAya namaH 10. | zrI praznavyAkaraNa sUtrAya namaH | 11. | zrI vipAka sUtrAya namaH | 11 | 13. dvAdazAMga (bAraha aMga) tapa yadyapi bArahavA~ aMga vyucchinna ho cukA hai phira bhI zruta rUpa hone se bhUta dravya nikSepa kI apekSA ArAdhya hai| yaha tapa usI dRSTikoNa ko lakSita karake kahA gayA hai| __isa tapa ke mAdhyama se bhagavAna mahAvIra ke prathama upadeza rUpa dvAdazAMga zruta kA ArAdhana kiyA jAtA hai| isa tapa ke phala se apUrva zruta kI prApti hotI hai tathA yaha cetanA janma-mRtyu ke cakra se mukta ho jAtI hai| isa tapa kI ArAdhanA sAdhu evaM gRhastha ubhaya sAdhakoM ko karanI caahie| isa tapa sAdhanA kA nirdeza vidhimArgaprapA meM hI prApta hotA hai| tadanusAra isakI sAmAnya vidhi yaha hai evaM bArasasu suddhabArasIsu, duvAla sAMgAgahaNa tavo / ujjavaNe puNa bArasa, guNANi vatyUNi / / vidhimArgaprapA, pR. 28 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa- vidhiyA~... 107 yaha tapa zubha mAsa kI zukla pakSIya dvAdazI se prArambha kara bAraha mAsa taka zukla dvAdaziyoM meM ekAzanA Adi ke dvArA kiyA jAtA hai| isa vidhi ke mUla pATha meM kisI bhI tapa vizeSa kA ullekha nahIM hai| vaha pUrva kathita 'gyAraha aMga tapa' ke mUla pATha se grahaNa karanA cAhie kyoMki ye donoM hI dvAdazAMga zruta se sambandha rakhate haiN| vahA~ ekAsana zabda meM Agata 'Adi' zabda se nIvi, AyaMbila athavA upavAsa kA abhiprAya hai / yaha tapa bAraha mahInoM (eka varSa) meM kula 12 upavAsa dvArA pUrNa hotA hai| udyApana isa tapa ko mahimA maNDita karane ke bhAva se tapa kI samApti para jJAna paMcamI tapa ke anusAra utsava - mahotsava kreN| vizeSa itanA hai ki jJAnAdi se sambandhita sarva sAmagrI bAraha - bAraha cddh'aayeN| * isa tapa ke dina dvAdaza zruta kA jApa karate hue arihanta pada kI ArAdhanA kareM sAthiyA khamA. 12 kAyo. 12 mAlA 20 jApa duvAlasaMgINaM namaH 12 14. caturdazapUrva tapa yahA~ pUrva zabda athAha jJAna kA sUcaka hai| jaina zAstroM ke anusAra sampUrNa jJAna caudaha pUrvoM meM samAhita ho jAtA hai| 14 pUrvoM ke atirikta koI jJAna nahIM hai| tIrthaGkara, gaNadhara, pUrvAcArya Adi caudaha pUrva ke dhAraka hote haiM yAni unameM samagra jJAna kA srota pravAhita hotA rahatA hai| dravya dRSTi se pratyeka AtmA meM ananta jJAna hai, kintu paryAya dRSTi se kinhIM jIvoM meM vaha kiJcita prakaTa hai, kinhIM meM sarvathA aprakaTa hai to kucha meM sarvathA prakaTa hai| jinameM jJAna kA sarvAMza prakaTa ho jAtA hai, vaha caudaha pUrva kA dhAraka hotA hai / eka pUrva ke samakakSa jJAna kI tulanA isa prakAra kI gayI hai eka hAthI parimANa lambA, caur3A evaM gaharA kuA~ khudavAkara usameM sUkhI syAhI ThUMsa-ThUMsa kara bhara dI jAye, phira syAhI ko dravita kara usase Agama likhanA prArambha kareM, jitane grantha likhe jA sakeM utanA jJAna eka pUrvadhara ko hotA hai| Age isI taraha caudaha taka dugunI - dugunI saMkhyA bar3hAte hue caudaha pUrvo Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108...sajjana tapa pravezikA ke jJAna kA parimApa kara lenA caahie| pUrvAcAryoM ne caudaha pUrva ko eka viziSTa nAma kI saMjJA pradAna kI hai| isa tapa ke mAdhyama se una 14 pUrvo kI samyak ArAdhanA kI jAtI hai| jisase akSuNNa zruta kI prApti hotI hai| yaha tapa gyAraha aMga aura bAraha aMga kI bhA~ti sadjJAna se hI sambandhita hai| zramaNa evaM gRhastha sAdhakoM ko yaha tapa karanA caahie| vartamAna meM yaha tapa bahu pracalita hai| vidhimArgaprapA meM isakI vidhi nimna hai - vidhi caudasasu suddhacauddasIsu cauddasapuvvArAhaNa tavA / vidhimArgaprapA., pR. 28 zuklapakSe __tapaH kArya, cturdsh-cturdshii| caturdazAnAM pUrvANAM, tapastena samApyate / / AcAradinakara, pR. 358 zuklapakSa kI caturdazI ke dina prArambha kara caudaha mAsa taka zukla caturdaziyoM meM yathAzakti ekAzana Adi tapa karake yaha tapa pUrNa kreN| ___ yahA~ mUla pATha meM ekAzana Adi tapa kA nirdeza nahIM hai, kintu isa tapa kA pUrva vidhiyoM se sambandha calA A rahA hai| isa kAraNa pUrvavata isa tapa meM bhI ekAzana Adi kA ullekha kara diyA hai| vartamAna sAmAcArI meM yaha tapa kisI bhI zubha dina se prArambha kara caudaha upavAsa ekAntara pAraNA pUrvaka athavA apanI anukUlatA ke anusAra pUrNa kiye jAte haiN| __ udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para jJAna paMcamI kI bhA~ti caudaha-caudaha pustakAdi dvArA jJAna pUjA kreN| sAdharmIvAtsalya evaM saMghapUjA kreN| * jIta AcaraNA ke anusAra pratyeka mAsa kI zuklA caturdazI ke dina kramaza: eka-eka pada kA jApa Adi nimna rIti se kareM Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...109 mAsa jApa sAthiyA| khamA. kAyo. | mAlA zrI utpAdapUrvAya namaH | 14 | zrI AgrAyaNIpUrvAya namaH zrI vIryapravAdapUrvAya namaH zrI astipravAdapUrvAya namaH zrI jJAnapravAdapUrvAya namaH zrI satyapravAdapUrvAya namaH zrI satyapravAdapUrvAya namaH | zrI karmapravAdapUrvAya namaH zrI pratyAkhyAnapUrvAya namaH zrI vidyApravAdapUrvAya namaH | zrI kalyANapravAdapUrvAya namaH zrI prANAvAyapUrvAya namaH | kriyAvizAlapUrvAya namaH 14. | lokabindusArapUrvAya namaH . 15. jJAna paMcamI tapa jaina mata meM dUja, aSTamI Adi kucha tithiyoM kA vizeSa mahattva hai| isake pIche AdhyAtmika aura vaijJAnika kAraNa mAne gaye haiM tathA unheM viziSTa ArAdhanAoM ke sAtha bhI jor3a diyA gayA hai| tadanusAra paMcamI ko jJAna ArAdhanA kI tithi mAnate haiN| yaha mAnyatA sarva paramparAoM meM samAna hai| bhAratIya saMskRti kI sabhI dhArAe~ nae jJAna kA arjana karane hetu isI tithi ko zreSTha mAnatI haiN| ata: isa dina samyak jJAna kI viziSTa ArAdhanA karanI caahie| yaha tapa samyak jJAna kI upAsanA nimitta sarva sAdhakoM ke lie avazya karaNIya hai| vartamAna meM isa tapa kI ArAdhanA bahalatA se dekhI jAtI hai| vidhimArgaprapA Adi granthoM meM isa tapa kI vistRta carcA kI gayI hai| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110...sajjana tapa pravezikA prathama rIti paMcAmyAM tapastatra, caturmAsI zrAvaNa-bhAdrapada-AzvinakArtika-pauSa-caitrAnvarjayitvA puruSo, mahilA vA jinbhvne| AcAradinakara, pR. 359 tahA nANa paMcamiM chaH akammamAse vajjittA maggasira-mAhaphagguNa-vaisAI-jeTha asADesu sukka-paMcamIe jiNanAi-pUyA-puvvaM tyaggaviNi vosiya-mahattha-potthayaM vihiya paMcavaNNa kusumovayAre akhaNDa kahayA-bhilihiya pasattha-satthiyo ghaya-paDipuna-pabohiya-ratta-paMca vaTTA paIvo phala-bali-vihANa-puvvaM pddivjjii| uvavAsabaMbhacera-vihANeNa evaM paDimAsaM paMca mAsa karaNe lhuii| vidhimArgaprapA, pR. 26 jJAna paMcamI-tapa zrAvaNa, bhAdrapada, Azvina, kArtika, pauSa evaM caitra- ina SaT mAsoM ko varjita kara mRgazIrSa, mAgha, phAlguna, vaizAkha, jeTha, ASAr3ha- ina chaha mahInoM meM se kisI bhI mahIne kI zuklA paMcamI se zurU kreN| usa dina ArAdhanA karane vAlA vyakti jina mandira meM jAkara uttama jAti ke vividha puSpoM dvArA paramAtmA kI pUjA kreN| usake bAda pustaka rUpI jJAna kI sthApanA kara vidhipUrvaka usakI puSpa Adi se pUjA kreN| usake Age akhaNDa akSatoM se svastika banAeM tathA usake Upara ghRta pUrNa pA~ca battI vAlA dedIpyamAna dIpaka rkheN| usake samIpa phala, naivedya Adi cddh'aaeN| tatpazcAta svayaM ke mastaka para candana aura akSata lagAeM phira guru ke pAsa jAkara zukla paMcamI tapa prArambha kreN| guru ke varada hasta se svayaM ke sira para vAsacUrNa ddlvaayeN| usake bAda brahmacarya kA pAlana karate hue pA~ca mahInoM taka pratyeka paMcamI ko upavAsa kreN| deha bala kI nyUnAdhikatA evaM ruci kI apekSA jainAcAryoM ne isa tapa ke kaI prakAra batalAe haiN| AcAradinakara meM laghu paMcamI aura bRhatpaMcamI aise do vibhAga kiye gaye haiM tathA vidhimArgaprapA meM isake tIna prakArAntara batAye gaye haiN| vaha vivaraNa isa prakAra hai Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...111 dvitIya rIti puNa biAsaNe paMcasu paMcamIsu ikkAsaNe, tao paMcasu nivvIe, tao paMcasu AyaMbile, tao paMcasu uvavAse kuNaMti ti| vidhimArgaprapA, pR. 26 laghupaMcamyAM dvayazanAdi, paMcamAsottaraM tapaH kRtvA, tatyaMcavidhaM samAptau, samApyate mAsa pNcviNshtyaa| AcAradinakara, pR. 359 vidhimArgaprapAdi ke anusAra prathama pA~ca mAha kI zukla paMcamI ke dina bIyAsanA kareM, phira dUsare pA~ca mAha kI zukla paMcamI ko ekAsanA kareM, phira tIsare pA~ca mAha kI zukla paMcamI ke dina nIvi kareM, phira cauthe pA~ca mAha kI zukla paMcamI ko Ayambila kareM evaM pA~caveM pA~ca mAsoM kI zukla paMcamI ko upavAsa kreN| isa prakAra ukta rIti se yaha tapa paccIsa mAha meM pUrA hotA hai| ise laghu paMcamI-tapa kahate haiN| tIsarI rIti ke anusAra kei puNa evaM jahannaM paMcamAsAhiyapaMcahiM vrisehiN| majjhimaM tu dasamAsAhiM vrisehi| ukkiTTha puNa jAvajjIvaM ti bhnnNti| vidhimArgaprapA, pR. 26 kisI mata se jaghanyata: yaha tapa pA~ca varSa evaM pA~ca mAsa taka upavAsa athavA ekAzana se kre| madhyama rUpa se yaha tapa dasa varSa evaM dasa mAsa taka upavAsa athavA ekAzana se kreN| utkRSTa rUpa se isa tapa kI ArAdhanA yAvajjIvana kreN| spaSTa hai ki yaha tapa jaghanya se pA~ca varSa evaM pA~ca mAsa, madhyama se dasa varSa evaM dasa mAha tathA utkRSTa se jIvana paryanta kiyA jAtA hai| cauthI rIti ke anusAra evameva tapo varSa, paMcakaM kurvatAM nRNAm / bRhatpaMcamikAyAstu tapaH saMpUryate kila / / AcAradinakara, pR. 360 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112...sajjana tapa pravezikA isa tapa ke prathama varSa kI zukla paMcamI ke dinoM meM biyAsanA kareM, dUsare varSa kI zukla paMcamI dinoM meM ekAsanA kareM, tIsare varSa kI zukla paMcamiyoM meM nIvi kareM, cauthe varSa kI zukla paMcamI ke dinoM meM Ayambila kareM aura pA~caveM varSa kI zukla paMcamI dinoM meM upavAsa kareM- isa taraha yaha tapa pA~ca varSa meM pUrNa hotA hai| ise bRhatpaMcamI tapa kahate haiN| vartamAna meM sAmAnyatayA yaha tapa pA~ca varSa aura pA~ca mAsa taka kiyA jAtA hai| kucha jana isa tapa kI ArAdhanA jIvana paryanta bhI karate haiM tathA zaktihIna pA~ca mahInA bhI karane kI bhAvanA rakhate haiN| __udyApana- isa tapa kA udyApana tapa ke Adi, madhya yA anta meM karanA caahie| usa dina apane vaibhava ke anusAra jinezvara paramAtmA kI pUjA kreN| pA~ca-pA~ca prakAra ke pakavAna, phala evaM mudrAe~ cddh'aaeN| Agama pustaka ke Age kavalI, DorI, rUmAla, pIchI, pATI, navakAravAlI, vAsakSepa kA baTuA, kalama, davAta, mukhavastrikA,churI, kaiMcI, kambalI, daNDa, ThavaNI, dIpaka, aMgalUhaNA, candana, vAsacUrNa, cAmara, pustaka, veSTana, lekhana-sAdhana, vAsakuMpI, sthApanAcArya, kalaza, dhUpakuDacI Adi sabhI vastue~ pA~ca-pA~ca kI saMkhyA meM rkheN| aSTaprakArI pUjA kreN| yadi bRhad rUpa meM udyApana karanA ho to jJAna Adi kI sarva sAmagrI paccIsa guNA arpita karanI cAhie, aisA vidhimArgaprapAkAra kA abhimata hai| sAdharmIvAtsalya evaM saMghapUjA kA sAmarthya juttaayeN| * gItArtha AjJAnusAra isa tapa meM nimna kriyAe~ karanI cAhie jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo nANassa 51/ 5 51/5 51/5 20 16. caturvidha saMgha tapa arhata dharma meM caturvidha saMgha kA gauravapUrNa sthAna hai| sAdhu-sAdhvI, zrAvakazrAvikA ina cAroM kA samanvita rUpa caturvidha saMgha kahalAtA hai| isa saMgha ke avalambana se hI dharma rUpI ratha kA pahiyA nirantara pravAhamAna rahatA hai| tIrthaGkara paramAtmA bhI dezanA dene se pUrva 'namo titthassa' kahakara caturvidha saMgha ko namana karate haiN| jisa saMgha ko tIrthaGkara jaise utkRSTa puNya puruSa bhI pUjate haiM vaha bhavabhavAntara meM mujhe bhI prApta hotA rahe isa uddezya se yaha tapa kiyA jAtA hai| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...113 isa tapa ke karane se tIrthaGkara nAmakarma kA upArjana evaM tIrthaGkara pada kI prApti hotI hai| yaha tapa sAdhu evaM gRhastha ko tIna yogoM kI ekAgratA pUrvaka karanA caahie| vidhi upavAsa-dvayaM kRtvA, tataH kharasa-saMkhyayA / ekAntaropavAsaizca, pUrNa saMgha-tapo bhavet / / AcAradinakara, pR. 360 isa tapa meM sarvaprathama belA karake pAraNA kreN| tadanantara sATha upavAsa ekAntara pAraNA se kreN| isa prakAra 62 upavAsa evaM 60 pAraNA aise kula 122 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa ke udyApana meM yathAzakti sAdharmIvAtsalya evaM saMghapUjA kreN| * pracalita vidhi ke anusAra isa tapazcaraNa meM nimna kAyotsarga Adi kareM - jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo titthassa 62/25 62/2562/25 20 17. saMvatsara tapa ____ saMvatsara zabda varSa kA sUcaka hai| eka varSa bhara ke lie jo tapa kiyA jAtA hai use saMvatsara kahate haiN| vartamAna meM isI tapa ko varSItapa kahA jAtA hai| prathama tIrthaGkara bhagavAna RSabhadeva ne yaha tapa kiyA thaa| itihAsa kahatA hai ki prabhu RSabha pratidina bhikSArtha jAte the, kintu pUrvopArjita nikAcita karmoM ke udaya se unheM AhAra prApti nahIM hotI thI, ata: svayameva upavAsa ho jAtA thA aura usa sthiti meM ve samatvayoga kI sAdhanA meM tanmaya hue apane manobala ko dRr3ha se dRr3hatara banA lete the, isalie unakA asahaja tapa bhI sahaja bana jAtA thaa| yadyapi prabhu ko yaha jJAta thA ki mujhe eka varSa taka AhAra kI prApti nahIM hogI, phira bhI viSama paristhitiyoM meM svayaM ko tolane evaM anabhijJa bhikSA-vidhi se paricita karavAne ke prayojana se bhikSATana karate the| bhagavAna RSabhadeva 400 dina lagAtAra nirAhAra rhe| jaba bhogAntarAya karma kA kSaya huA taba hastinApura Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114...sajjana tapa pravezikA meM akSaya tRtIyA ke dina prathama pAraNe ke rUpa meM ikSurasa kI prApti huii| yaha tapa isI upalakSya meM kiyA jAtA hai| vartamAna meM bhagavAna AdinAtha jaisA zarIrasaMghayaNa na hone se ekAntara upavAsa se yaha tapa karate haiN| prabhu AdinAtha kA yaha tapa teraha mAsa aura gyAraha dinoM meM pUrNa huA thA, vartamAna paripATI meM lagabhaga usase dugunI avadhi paripUrNa hotI hai| ___ isa tapa ke phala se nikAcita karmoM kA kSaya hotA hai| Aja isa tapa kI prasiddhi dinAnudina bar3hatI jA rahI hai| sAmUhika rUpa se hajAroM ArAdhaka isa tapArAdhanA se jur3e hue haiN| prativarSa siddhAcala evaM hastinApura tIrtha para hajAroM kI saMkhyA meM isa tapa kA pAraNA hotA hai| isakI sAmAnya vidhi yaha hai - citta-bahula-Tumio Arajma cattAri sayA uvavAsA egaMtarAi kameNa jahA aMgikAraM prijjNti| taIya varisa-saMtiya-akkhaya-taiyAe saMghaguru-sAhammiya-pUyA-puvvaM paarijjti| usbhsaamicinno| saMvacchariya tvo| vidhimArgaprapA, pR. 29 yaha tapa caitra kRSNA aSTamI se prArambha kara cAra sau upavAsa ekAntara pAraNe se kiye jAte haiM tathA jisa prakAra isa tapa ko aMgIkAra karate haiM usI prakAra tIsare varSa meM akSaya tRtIyA ke dina saMgha, guru evaM sAdharmI kI bhakti pUrvaka ise pUrNa karate haiN| yaha tapa karate hue ekAntara upavAsa ke pAraNe meM biyAsanA karanA caahie| isa tapa meM nirantara do dina nahIM khAnA caahie| caturdazI ke dina pAraNA nahIM karanA caahie| caitrI pUnama, kArtika pUnama Adi meM belA karanA caahie| / ___ kucha loga eka varSa ekAntara upavAsa karake use varSItapa mAna lete haiM lekina vaha kisI taraha se ucita nahIM hai, kyoMki eka varSa ekAntara karane se 400 upavAsa pUre nahIM ho pAte haiM taba use varSItapa kI saMjJA kaise dI jA sakatI hai? * pracalita vidhi ke anusAra isa tapazcaryA kAla meM nimna jApAdi karane cAhie ____ jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM RSabhadevanAthAya namaH 12 12 12 20 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...115 18. saMvatsara tapa sAmAnyatayA eka varSa meM jo tapa kiyA jAtA hai, vaha saMvatsara-tapa kahalAtA hai| yahA~ saMvatsara-tapa se tAtparya varSItapa nahIM hai| AcArya vardhamAnasUri ne isa tapa kA ullekha pAkSika Adi AlocanA ke sambandha meM kiyA hai| unake matAnusAra varSa bhara ke antargata lagane vAle doSoM se mukta hone ke lie jo tapa kiyA jAtA hai, vaha saMvatsara-tapa kahA jAtA hai| isa tapa ke karane se varSa bhara meM kiye gaye pApoM kA kSaya hotA hai| vidhi isakI vidhi batalAte hue nirdiSTa kiyA hai ki pAkSika AlocanA (eka pakSa meM lage hue doSoM se nivRtta hone) ke lie pratyeka caturdazI ko upavAsa kareM arthAta bAraha mahInoM kI caubIsa caturdaziyoM meM upavAsa kreN| __ cAturmAsika AlocanA ke lie tIna caumAsI ko do-do upavAsa kareM tathA saMvatsarI (varSa bhara) kI AlocanA ke lie saMvatsarI ke tIna upavAsa kreN| aise kula milAkara taiMtIsa upavAsa kreN| isa tapa ke udyApana meM sAdharmI vAtsalya tathA saMgha pUjAdi karanA caahie| yaha muniyoM evaM gRhasthoM ke karane yogya anAgAr3ha tapa hai| isa tapa kA yantra nyAsa yaha hai - tapa dina 33 varSa meM 24 pakSa kArtika cAturmAsa meM phAlguna cAturmAsa meM ASAr3ha cAturmAsa meM paryuSaNa parva meM upavAsa 24 upavAsa 2 upavAsa 2 upavAsa 2 upavAsa 3 * pracalita mAnyatAnusAra pUrvokta tapa dinoM meM agrAMkita jApAdi kareM jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA saMvatsara tapase namaH 12 12 12 20 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116...sajjana tapa pravezikA 19. bAraha mAsika tapa ___yaha tapa bhagavAna RSabhadeva ke tIrtha meM unake sAdhuoM dvArA Acarita tapa hai| yadyapi yaha tapa saMvatsara (varSI) tapa se hI sambandha rakhatA hai phira bhI ise pRthak dikhAne kA prayojana yaha hai ki bhagavAna AdinAtha kA saMvatsara tapa teraha mAsa aura gyAraha dinoM meM pUrNa huA thA, jabaki unake zAsana meM hone vAle muniyoM ne isa tapa kA AcaraNa bAraha mAha paryanta hI kiyaa| saMvatsara' kA zAbdika artha hotA hai bAraha mhiinaa| yahA~ khAsa ullekhya hai ki bhagavAna AdinAtha ke dvArA isa tapa kI ArAdhanA nikAcita bhogAntarAya karmoM ke udaya ke kAraNa kI gaI jabaki unake tIrthakAlIna sAdhu-sAdhviyoM ne apane upakArI prabhu kA anusaraNa karane evaM nikAcita karmoM kA kSaya karane ke uddezya se isa tapa kA Asevana kiyaa| ___ dhyAtavya hai ki bhagavAna RSabhadeva ke tIrtha meM unake sAdhuoM dvArA tIna sau sATha upavAsa nirantara kiye gye| AcArya jinaprabhasUri ne isI tapa kI carcA kI hai| vidhi evaM usabhasAmi titthasAhuciNNo bArasamAsiya-tavo chaThehiM tihiM tihiM saeNa uvvaasaannN| vidhimArgaprapA, pR. 29 bhagavAna RSabhadeva ke sAdhuoM dvArA Acarita yaha bAraha mAsika tapa tIna sau sATha upavAsa ke dvArA kiyA jAtA hai| AcArya jinaprabhasUri ne isa tapa kI utsarga-vidhi darzAyI hai| unhoMne 360 upavAsoM ko ekAntara pAraNA dvArA karane kA kahIM nirdeza nahIM kiyA hai, parantu vartamAna meM vaisA sAmarthya na hone se tapa rucivanta sAdhaka isa tapa ko ekAntara pAraNA karate hue do varSa meM pUrA karate haiN| * bAraha mAsI tapa ko sArthaka karane ke lie tapazcaryA kAla meM nimna ArAdhanAe~ avazya kareMjApa sAthiyA khamA. logassa mAlA OM zrI AdinAthAya namaH 12 12 12 20 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...117 20. aSTamAsika tapa jaina sAhitya ke anusAra prathama tIrthaGkara ke zAsana kAla meM utkRSTa tapa eka varSa kA thA, madhya ke bAIsa tIrthaGkaroM ke zAsana kAla meM utkRSTa tapa ATha mAsa kA thA aura antima tIrthaGkara bhagavAna mahAvIra ke tIrtha meM sarvotkRSTa tapa chaha mAsa kA kahA gayA hai| dhyAtavya hai ki tIrthaGkara jitanA utkRSTa tapa kara sakate haiM, unake zAsanavartI sAdhu-sAdhvI usase bar3hakara tapa nahIM kara sakate kyoMki tIrthaGkara se bar3hakara unakA sAmarthya nahIM hotaa| bhagavAna RSabhadeva ne kaThoratama eka varSa kI taposAdhanA kI to unake tIrthastha sAdhu-sAdhvI utanA hI tapa kara paaye| isI taraha bIca ke bAIsa tIrthaGkaroM ke AcAra-vicAra samAna hone se una sabhI ne adhikatama ATha mAsa kA tapa kiyA to unake zAsana kAla meM sarvotkRSTa tapa ATha mAsa kA hI khlaayaa| isI bhA~ti chaha mAsI tapa ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| AcArya jinaprabhasUri ne prastuta tapa meM aSTamAsI tapa kI carcA karate hue kahA hai ki vidhi bAvIsa-titthayarasAhuciNNo, atttthmaasiytvo| cAlIsAhiya - dusaya - uvavAsehiM / vidhimArgaprapA, pR. 29 bhagavAna ajitanAtha se bhagavAna pArzvanAtha taka ke bAIsa tIrthaGkaroM ke sAdhu-sAdhviyoM dvArA AcIrNa yaha aSTamAsika tapa do sau cAlIsa upavAsoM ke dvArA kiyA jAtA hai| - AcArya jinaprabhasUri ne pUrvavata isa tapa kI bhI autsargika vidhi kA hI nirUpaNa kiyA hai, kintu vartamAna meM usa taraha kA saMghayaNa bala na hone se isa tapa sambandhI upavAsoM ko ekAntara pAraNA karate hue pUrA kiyA jA sakatA hai| udyApana - isa tapa ke udyApana meM jisa tIrthaGkara ke Azrita tapa kiyA ho usakI snAtrapUjA pUrvaka aSTa prakArI pUjA kareM tathA 240 modaka cddh'aayeN| * pracalita vidhi ke anusAra isa tapArAdhanA kAla meM nimna jApa Adi karane cAhie Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118...sajjana tapa pravezikA mAlA jApa - jisa tIrthaGkara ke Azrita tapa pravarttamAna ho, usa nAma ke sAtha 'nAthAya nama:' jodd'eN| jaise- pArzvanAthAya namaH sAthiyA khamA. kAyo. 12 12 12 20 21. chahamAsika tapa bhagavAna mahAvIra ke Azrita 180 upavAsa karane se chahamAsI tapa hotA hai| isa kAlakhaNDa ke antima zAsanAdhipati bhagavAna mahAvIra ne apane jIvana kAla meM sabase utkRSTa chaha mAsika tapa kiyA thaa| unhoMne 180 upavAsa lagAtAra kiye, kintu isa paMcama kAla meM saMghayaNa bala evaM manobala utanA sakSama na hone ke kAraNa itane upavAsa nirantara karanA sambhava nahIM hai ata: 180 upavAsa ekAntara biyAsanA ke pAraNA pUrvaka kiye jAte haiN| kucha jana chaTTha-chaTTha athavA aTThamaaTThama ke dvArA bhI 180 upavAsa kI pUrti karate haiN| vidhi vidhimArgaprapAkAra ne isa vidhi meM 180 upavAsa kA hI nidarzana kiyA hai| unhoMne isa tapa kI bhI utsarga vidhi dikhalAyI hai| vidhimArgaprapA kA mUla pATha isa prakAra hai - vaddhamANa-sAmi-tittha-sAhu-ciNNo, asiya-saeNa-uvavAsANaM chammAsiyatavo vidhimArgaprapA, pR. 29 antima tIrthaGkara vardhamAna svAmI ke tIrtha meM unake sAdhuoM dvArA Acarita yaha chahamAsI tapa eka sau assI upavAsa ke dvArA kiyA jAtA hai| ... taporatnamahodadhi ke anusAra chahamAsI tapa chaTTha (belA) se zurU karanA cAhie aura tapa kI pUrNAhuti ke pahale bhI chaTTha karanA caahie| chaTTha ke pAraNe meM bhI do dina ekAzanA karanA caahie| yadi caturdazI ke dina pAraNA AtA ho to usa dina belA karanA caahie| isa prakAra isa tapa meM 90 upavAsa hote haiN| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para tIrthaGkara paramAtmA kI snAtrapUjA karake 180-180 kI saMkhyA meM laDDu, phala, puSpa Adi car3hAe~ tathA saMgha, guru aura sAdharmI kI yathAzakti bhakti kreN| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...119 * pracalita vyavahAra ke anusAra isa tapa sAdhanA kI vizuddhi hetu nimnalikhita jApa Adi kareMjApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI mahAvIrasvAmI nAthAya namaH 12 12 12 20. 22. puNDarIka tapa ___bhagavAna RSabhadeva ke prathama gaNadhara kA nAma puNDarIka thaa| yaha puNDarIka bharata-cakravartI ke putra evaM bhagavAna AdinAtha ke pautra the| unakA mUla nAma RSabhasena thaa| bhagavAna RSabhadeva ne kevalajJAna hone ke pazcAta prathama upadeza diyA, taba usa dezanA ko sunakara bharata cakravartI ke RSabhasena Adi pA~ca sau putroM evaM sAta sau pautroM ne eka sAtha dIkSA grahaNa kii| isa prathama dezanA meM puNDarIka ko pramukha sAdhu, brAhmI ko pramukha sAdhvI, zreyAMsa kumAra ko pramukha zrAvaka aura sundarI ko pramukha zrAvikA ke rUpa meM vrata pradAna kara caturvidha saMgha kI sthApanA kii| ___ yaha tapa puNDarIka svAmI ke ArAdhanArtha kiyA jAtA hai, isalie ise puNDarIka tapa kahate haiN| bhagavAna AdinAtha ke prathama gaNadhara puNDarIka svAmI ne pA~ca karor3a manivaroM ke sAtha caitrI pUrNimA ke dina siddhAcala tIrtha para siddhi prApta kI thii| ata: yaha tapa pUrNimA tithi ko Azrita karake kiyA jAtA hai| isa tapa ke phala se mokSa-prApti evaM roga-zoka-santApAdi kA nivAraNa hotA hai| yaha AgAr3ha tapa zramaNa aura gRhastha donoM ke lie karaNIya hai| isa tapa ke sambandha meM do vidhiyA~ prApta hotI haiN| prathama prakAra ... tahA cittapunnamAsIe Aramma puMDarIya-gaNahara-pUyA-puvvamuvavAsAiNamannataraM tavo duvAlaya-punimAo puMDarIya tvo| vidhimArgaprapA, pR. 26 vidhimArgaprapA ke anusAra yaha tapa caitrI pUrNimA ko prArambha kara puNDarIka gaNadhara kI pUjA pUrvaka upavAsa Adi ke dvArA bAraha pUrNamAsiyoM meM kiyA jAtA hai| isa vidhi se spaSTa hotA hai ki yaha tapa bAraha pUrNimA paryanta eka varSa taka kiyA jAtA hai| usameM yathAzakti upavAsa, AyaMbila, nIvi yA ekAsanA koI bhI tapa kara sakate haiN| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120...sajjana tapa pravezikA vartamAna meM yaha tapa upavAsa yA ekAsanA ke dvArA bAraha caitrI pUrNimAoM meM kiyA jAtA hai| eka varSa kI bAraha pUrNimAoM meM tapa karane kI paripATI pracalita nahIM hai| dUsarA prakAra sapta-varSANi varSa vA pUrNamAsyAM yathAbalaM / kurvatAM puMDarIkAkhyaM, tapastatsaMjJakocyate / / AcAradinakara, pR. 355 AcAradinakara ke anusAra yaha tapa caitrI pUrNimA se prArambha karake yathAzakti sAta varSoM meM athavA eka varSa meM pUrA kiyA jAtA hai| isa vidhi se sUcita hotA hai ki AcArya vardhamAnasUri ne deha sAmarthya ko dhyAna meM rakhate hue isake do vikalpa prastuta kiye haiN| yadi sAmarthya ho to sAta varSa paryanta pratyeka pUrNimA ko upavAsAdi nirdhArita tapa ke dvArA isakI ArAdhanA karanI cAhie, anyathA pUrvavata eka varSa paryanta isakI ArAdhanA kreN| udyApana - isa tapa ke prArambha dina meM puNDarIka svAmI pratimA kI yathAzakti pUjA kreN| AcArya vardhamAnasUri (AcAradinakara pR. 356) ke matAnusAra kezariyA vastra pahanakara sugandhita haldI ke ubaTana se puNDarIka svAmI kI pUjA kreN| isa tapa ke pUrNa hone para strI apanI nanada kI putrI ko tathA puruSa apanI bahana kI putrI ko atyadhika svAdiSTa bhojana karavAkara haldI raMga ke do kezariyA vastra, tAmbUla, kaMkaNa, nUpura Adi deveN| sAdhu-sAdhviyoM ko rajoharaNa, pAtra, pracura mAtrA meM AhAra Adi kA dAna kareM tathA sAta zrAvakoM ke gharoM para pracura mAtrA meM miSThAnna bhejeN| * gItArtha paramparAnusAra isa tapa ke dinoM meM nimna kriyAe~ avazya karanI cAhiejApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI puNDarIka gaNadharAya namaH 150 150 150 20 23. nandIzvara tapa jaina bhUgola ke mantavyAnusAra yaha sampUrNa vizva caudaha rAju parimANa hai| yaha tIna bhAgoM meM vibhakta hai- 1. Urdhvaloka 2. madhyaloka aura 3. adholok| Urdhvaloka meM mukhya rUpa se devatAoM aura siddha AtmAoM kA vAsa hai| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...121 adholoka meM mukhyata: nArakI jIvoM evaM bhavanapati devoM kA nivAsa hai tathA madhyaloka meM pramukha rUpa se tiryaJca jIvoM, manuSyoM aura jyotiSka evaM vyantaravANavyantara devoM kA nivAsa hai| ___madhyaloka ko tirachA loka bhI kahate haiN| yaha loka asaMkhyAta dvIpa-samudroM se AvRtta hai| yahA~ prathama jambUdvIpa hai aura antima svayaMbhUramaNa samudra hai| usake bAda alokAkAza hai jahA~ AkAza ke sivAya aura kucha nahIM hai| hama jambUdvIpa meM rahate haiM, yahA~ se AThavA~ nandIzvara dvIpa hai| nandI arthAta vRddhi usameM bhI 'Iza' arthAta zreSTha yAni sarva prakAra kI zreSTha Rddhi-samRddhi yukt| nandIzvara dvIpa samasta prakAra kI Rddhi-samRddhiyoM se paripUrNa hai| yahA~ aJjanAdi parvatoM, bAvar3iyoM, vanoM Adi para 52 zAzvata jinAlaya haiN| pratyeka jina caitya meM cAra-cAra zAzvata pratimAe~ haiM aura ve sabhI ratna-svarNAdi se jaTita haiN| ___tIrthaGkaroM ke janma, dIkSA Adi kalyANakoM ke avasara para tathA zAzvata aTThAiyoM ke dinoM meM devI-devatA, indrAdi yahA~ Akara aTThAI mahotsava karate haiN| labdhidhArI cAraNamuni bhI isa tIrtha kI yAtrArtha AyA karate haiN| sAmAnya mAnava nandIzvara tIrtha taka nahIM jA sktaa| vaha mAtra ar3hAI dvIpa meM hI janma letA hai aura vahIM mRtyu pAtA hai| taba yahA~ rahe hae manuSyoM ke dvArA vahA~ ke zAzvata caityoM kI ArAdhanA kaise kI jAya? etadartha gItArthoM ne isa tapa kI sthApanA kI hai| AcAryoM ke abhimata se isa tapa ke dvArA ATha bhava meM mokSa prApta hotA hai| yaha tapa mokSa-prApti kA pAramparika kAraNa hai, ata: zramaNa evaM gRhastha donoM ko yaha tapa anivArya karanA caahie| vidhimArgaprapA Adi meM isa tapa se sambandhita nimna tIna prakAra prApta hote haiMprathama rIti tahA amAvasAe, mayaMtareNa dIvUsavAmAvasyAe, paDilihiya naMdIsara jiNabhavana-pUyA-puvvaM uvavAsAiM sattavarisANi nNdiisr-tvo| vidhimArgaprapA, pR. 26 AcArya jinaprabhasari ke matAnusAra yaha nandIzvara tapa kisI bhI amAvasyA tithi se athavA matAntara se dIpAvalI kI amAvasyA se prArambha kara nandIzvara Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122...sajjana tapa pravezikA paTTa kI pUjA pUrvaka prati amAvasyA ko upavAsa, AyaMbila, nIvi yA ekAzana karate hue sAta varSoM meM pUrA kiyA jAtA hai| yahA~ vidhimArgaprapAkAra ke anusAra yaha tapa kisI bhI zubha dina kI amAvasyA se prArambha kara usameM yathAzakti upavAsa Adi koI bhI tapa karma kiyA jA sakatA hai jabaki AcAradinakara ke kartA ne upavAsa para vizeSa bala diyA hai| isake spaSTIkaraNArtha AcAra dinakara kA pATha hai "upavAsairvA svazaktita AcAmlaika bhaktanirvikRtikairvA tapaH Arabhyate" upavAsa se athavA svazakti ke anusAra AyaMbila, ekAsanA athavA nIvi se bhI yaha tapa prArambha kara sakate haiN| AcArya vardhamAnasUri ke anusAra yaha tapa dIpAvalI kI amAvasyA se prArambha kara yathAzakti sAta varSa athavA eka varSa taka kiyA jAtA hai| isa taraha AcAra dinakara meM isa tapa ke do vikalpa prastuta kie gae haiN| ___nandIzvara tapa kA dUsarA prakAra nimna haidUsarI rIti naMdIzvaratapo dIpotsava, darzAdudIritaH / saptavarSANi varSa vA, kriyate ca vadarcane / / AcAradinakara, pR. 355 nandIzvara kA tapa dIpAvalI kI amAvasyA se prArambha kara sAta varSa athavA eka varSa meM usakI pUjA dvArA pUrNa kiyA jAtA hai| yahA~ sAta varSa tapa karane kA jo nirdeza kiyA hai usameM bhI matAntara isa prakAra hai - dIpAvalI kI amAvasyA ko zurU karake teraha amAvasyA taka yaha tapa kreN| phira dUsarI dIpAvalI se zurU karake teraha amAvasyA taka yaha tapa kreN| isa taraha cAra bAra karane se yaha tapa sAta varSoM meM pUrNa hotA hai| isameM 52 upavAsa hote haiN| tIsarI rIti sAMprataM pravAhAdeka varSa vaa| AcAradinakara, pR. 355 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...123 AcArya vardhamAnasUri ne vartamAna loka pravAha kI apekSA eka varSa paryanta tapa karane kA bhI vidhAna kiyA hai| isa samaya ke pravAha ke anusAra bhI matAntara yaha hai ki dIpAvalI kI amAvasyA ko chaTTha (belA) kreN| phira pratyeka pUrNimA tathA amAvasyA ko belA kreN| isa prakAra teraha mahInoM meM 26 chaTTha ke 52 upavAsa hote haiN| udyApana - isameM dIpAvalI kI amAvasyA ke dina paTTa para nandIzvara kA citra bnaaeN| yathAzakti usakI pUjA kreN| tapa udyApana ke dina bRhatsnAtra-vidhi se paramAtmA kI pUjA karake Alekhita nandIzvara-dvIpa ke Age bAvana-bAvana vividha prakAra ke modaka, puSpAdi cddh'aayeN| sAdharmIvAtsalya, sAdhu-bhakti evaM saMghapUjA kreN| * pracalita vidhi ke anusAra isa tapa ke dinoM meM mukhya rUpa se arihanta pada kI ArAdhanA kareM tathA nimna jApa kA 2000 bAra smaraNa kreN| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI nandIzvaradvIpa tapase mana: 12 12 12 20 24. mANikya prastArikA tapa maNi ke prakAza kI taraha isa tapa kA vistAra hone se yaha mANikya prastArikA tapa kahalAtA hai| yaha sAdhuoM evaM zrAvakoM ke karane yogya AgAr3ha tapa hai| yaha tapa nirmala guNoM kI prApti ke lie kiyA jAtA hai| jaise mANaka nirmala hotA hai vaise hI isa tapa ke dvArA nirmala bhAvoM kA udaya hotA hai| AcAradinakara ke ullekhAnusAra isakI tapa-vidhi yaha hai - mANikya-prastArI Azvina, zuklasya pakSa sNyoge| ArabhyaikAdazikAM rAkAM, yAvadvidadhyAcca / / AcAradinakara, pR. 356 - yaha tapa Azvina zuklA ekAdazI ko prArambha kara pUrNimA taka pA~ca dinoM meM nimna vidhi se kiyA jAtA hai- ekAdazI ko upavAsa, dvAdazI ko ekAsanA, trayodazI ko nIvi, caturdazI ko AyaMbila aura pUrNimA ko biyAsanA kareM athavA ekAdazI ko upavAsa, dvAdazI ko AyaMbila, trayodazI ko nIvi, caturdazI ko ekAsanA aura pUrNimA ko biyAsanA kreN| ina pA~ca dinoM meM sUryodaya se pahale snAna kara saubhAgyavatI suhAgina nArI kA mukhamaNDana evaM udvartana kreN| tatpazcAta tapArAdhaka svayaM bhI pavitra-sundara Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124... sajjana tapa pravezikA vastra athavA kesariyA vastra kA jor3A pahanakara zakti ke anusAra AbhUSaNa dhAraNa kreN| tadanantara apanI aMjali ko akhaNDa akSatoM se bharakara usa para eka jAyaphala rakheM tathA caitya kI pahalI pradakSiNA dekara aMjalI gRhIta sAmagrI jinezvara ke sammukha rakha deN| phira dUsarI pradakSiNA ke pazcAta aMjali gRhIta zrIphala. yukta akSatoM ko car3hA deN| phira tIsarI pradakSiNA dene ke anantara aMjali pUrita akSatoM evaM parNa sahita bijaurA phala ko pratimA ke samakSa rakha deveN| phira cauthI pradakSiNA dekara akSatoM se bharI aMjali evaM supArI phala ko cddh'aaeN| tadanantara sapta dhAnya, lavaNa, eka sau ATha hAtha kA vastra, 108 lAla caNoThI aura kesariyA vastra paramAtmA ke Age rkheN| isa prakAra cAra varSa taka kreN| isa tapa kA yantra isa prakAra hai - tithi A.zu. prathama 11 upa. dvitIya 11 upa. tRtIya 11 upa. caturtha 11 upa. varSa varSa - 4, tapa dina - 20 tithi A. zu. 13 nI tithi A.zu. 12 e. 12 e. 12 e. 12 e. 13 nI. 13 nI. 13 nI. tithi A.zu. 14 3pT. 14 3pT. 14 3pT. 14 3TT. tithi A. zu. 15 fa. 15 fa. 15 fa. 15 fa. udyApana- isa tapa ke samApta hone para 108 pUrNa kumbha dIpaka sahita rakheM tathA svarNa kI battI vAlA cA~dI kA dIpaka sukumArikA ko deN| sAdharmika- vAtsalya evaM saMghapUjA kreN| yahA~ 108 dIpaka paMcaparameSThI ke 108 guNoM ke pratIka haiN| * gItArtha AjJAnusAra isa tapa ke daurAna pratidina arihanta pada kI nimna ArAdhanA kareM jApa sAthiyA khamA. kAyo. mANikya prastArikA tapase namaH 12 12 12 25. padmottara tapa mAlA 20 padma arthAta kamala, uttara arthAta zreSTha / yahA~ zreSTha kamala kA abhiprAya lakSmI hai, kyoMki lakSmI kamala nivAsinI mAnI jAtI hai / prAyaH citroM meM lakSmI Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...125 kamala para baiThI huI dikhAI detI haiN| sAmAnya mAnyatAnusAra yaha tapa lakSmI prApti ke lie kiyA jAtA hai| yahA~ lakSmI se tAtparya ananta catuSTaya rUpI AtmalakSmI hai| yahA~ lakSmI kA vAsa sthala hone ke kAraNa hI padma ko padmottara (zreSTha kamala) kahA gayA hai| isa tapa meM ATha-ATha paMkhur3iyoM vAle nau padmoM kI kalpanA kI gayI hai| isa tapa ke mAdhyama se pratyeka kamala kI ATha paMkhur3iyoM kI gaNanAnusAra upavAsa Adi kiye jAte haiN| yaha tapa zramaNa evaM gRhastha donoM ke karane yogya AgAr3ha tapa hai| ___ AcAradinakara ke nirdezAnusAra padmottara tapa kI sAmAnya vidhi isa prakAra hai - vidhi pratyekaM nava poSvaSTASTa pratyeka sNkhyyaa| upavAsA mIlitAH syurvAsaptatiranuttarAH / / AcAradinakara, pR. 356 kisI bhI zubha dina meM isa tapa ko prArambha karake pratyeka padma kI AThaATha paMkhur3iyoM ke anusAra utane upavAsa ekAntara pAraNA se kreN| isa prakAra nau padyoM ke bahattara upavAsa hote haiM aura kula 143 dina meM yaha tapa pUrNa hotA hai| __ isa tapa kA yantra nyAsa isa prakAra hai Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126...sajjana tapa pravezikA udyApana - isa tapa ke bahumAnArtha bRhatsnAtra pUjA kareM, ATha paMkhur3I vAle svarNa ke nau kamala banavAkara prabhu ke samakSa rakheM, sAdharmIvAtsalya evaM saMghapUjA kreN| * pUrva paramparAnusAra isa tapa ke dinoM meM arihanta pada kI vizeSa ArAdhanA kareMjApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI padmottara tapase nama: 12 12 12 20 26. samavasaraNa tapa jahA~ pratyeka jIva ko samAna rUpa se Azraya prApta hotA hai use samavasaraNa kahate haiN| yaha eka adbhuta saMracanA hai jo devatAoM dvArA kI jAtI hai| jaina mAnyatA ke anusAra jaba kisI tIrthaGkara puruSa ko kevalajJAna hotA hai usa samaya devoM dvArA yaha nirmita kiyA jAtA hai| isa samavasaraNa meM rajata, svarNa evaM ratnoM ke tIna gar3ha hote haiN| tIsare gar3ha para cAroM dizAoM meM eka-eka svarNa siMhAsana hotA hai| ina cAroM ke bIco-bIca tIrthaGkara ke zarIra se bAraha guNA UMcA azoka vakSa hotA hai| pratyeka siMhAsana para motiyoM se alaMkRta tIna-tIna chatra hote haiN| pratyeka siMhAsana ke Age eka-eka ratnamaya pAda-pITha hotA hai usa para prabhu apane caraNa nyAsa karate haiN| siMhAsana ke Age cAroM dizAoM meM dharmacakra tathA choTIchoTI ghaNTiyoM se suzobhita mahAdhvajA hotI hai| pUrva dizA ke dhvaja ko dharmadhvaja, dakSiNa dhvaja ko mAnadhvaja, pazcima dhvaja ko gajadhvaja tathA uttara dhvaja ko siMhadhvaja kahate haiN| pUrva dizA kI ora nirmita siMhAsana para sAkSAta tIrthaGkara pUrvAbhimukha hokara baiThate haiM, zeSa tIna siMhAsanoM para usa paramAtmA ke pratibimboM ko sthApita karate haiN| yaha samavasaraNa mukhyata: dezanA ke lie racA jAtA hai| tIrthaGkara prabhu isa Asana para baiThakara hI upadeza dete haiN| ___ yaha tapa samavasaraNa kI ArAdhanA evaM tadpa sthiti samprApta karane ke uddezya se kiyA jAtA hai| isa tapa ke karane se tIrthaGkara bhagavAna ke sAkSAta darzana hote haiN| samavasaraNa meM caturmukha paramAtmA hone se yaha tapa cAra paripATiyoM dvArA kiyA jAtA hai| yaha tapa gRhastha evaM muni sarva prakAra ke sAdhakoM ke lie Avazyaka hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...127 vidhi granthoM meM isakI nimna do vidhiyA~ prApta hotI haiMprathama vidhi ___ tahA bhaddavae kiNhacautthIe egAsaNa-nivigaiya AyaMbilauvavAsehiM parivAr3I- caukkeNa jahasatikaehiM samavasaraNa-pUyA-juttaMcausu bhaddavaesu samavasaraNa-dubhAra-caukassArAhaNeNaM (bhAdrapada-kRSNa caturthImArabhya zukla caturthI yAvat yathAzakti tapo vidhIyate) samavasaraNa tavo causaTThi-diNa-mANo hoi| vidhimArgaprapA, pR. 27 ___vidhimArgaprapA ke anusAra yaha tapa bhAdrakRSNA caturthI se prArambha kara solaha dinoM taka yathAzakti ekAzana, nIvi, AyaMbila aura upavAsa- ina cAra paripATiyoM ke dvArA pUrNa kiyA jAtA hai| suspaSTa hai ki yaha tapa cAra varSoM meM catuH paripATiyoM dvArA kiyA jAtA hai| usameM prathama varSa solaha dina ekAsanA, dUsare varSa nIvi, tIsare varSa AyaMbila aura cauthe varSa upavAsa karanA caahie| isa taraha causaTha dinoM meM ise pUrNa karate haiN| vartamAna meM isa tapa kI cAroM paripATiyA~ ekAsanA tapa ke dvArA pUrNa kI jAtI haiN| dUsarI vidhi zrAvaNamatha bhAdrapadaM, kRSNa pratipadamihAditAM niitvaa| SoDazadinAni kAryaM varSa catuSkaM svshktitH|| __ AcAradinakara, pR. 356 AcArya vardhamAnasUri ke anusAra yaha tapa zrAvaNa kRSNA pratipadA athavA bhAdrakRSNA pratipadA ko prArambha kara isameM solaha dina taka yathAzakti biyAsana yA ekAzana kareM tathA nitya samavasaraNa kI pUjA kreN| prastuta vidhi ke anusAra bhI yaha tapa causaTha dinoM meM pUrNa kiyA jAtA hai| isa tapa kI pUrvokta donoM vidhiyoM meM tithi ko lekara mahattvapUrNa antara hai| yadyapi vartamAna sAmAcArI vidhimArgaprapA kA anugamana karatI hai| vidhimArgaprapA anumata isakA vidhi yantra nimna hai - Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128...sajjana tapa pravezikA varSa-4, tapa dina- 64 prathama bhA.kR.tithi | eun tapa eun jajaAn | | - | la | + - la | NPN+ N # N - la 1 - la 1 dvitIyA bhA.kR. tithi tapa tRtIyA bhA.kR. tithi tapa caturtha bhA.kR. tithi tapa eun 1151 1121314 A. A. A.A./A.A. A.A. A. A.A. A.A.A.A |4|5|6|7|8|9|10|11/12|13|14/15/1/2/3/4 u.| u. |u. | . u. | u. u.| u. u. | u. | u. u. | . u. u. u 4 udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para bRhatsnAtra vidhi se samavasaraNa kI pUjA kreN| chaha vikRtiyoM se yukta pakavAna ke thAla cddh'aayeN| samavasaraNa kI bRhad pUjA rcaayeN| sAdharmika vAtsalya evaM saMghapUjA kreN| * pracalita AmnAya ke anusAra isa tapa kI cAroM paripATiyoM meM kramaza: nimna jApAdi kareM| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA prathama zreNI | zrI bhAvajinAya namaH | 10 dvitIya zreNI | zrI samavasaraNajinAya namaH | 9 tIsarI zreNI | zrI manaHparyavaarhate namaH cauthI zreNI | zrI kevalIjinAya namaH krama | 12 27. ekAdaza gaNadhara tapa pratyeka tIrthaGkara ke pramukha ziSyoM ko gaNadhara kahate haiN| jaise bhagavAna RSabhadeva ke caurAsI gaNadhara the aura bhagavAna mahAvIra ke gyAraha gaNadhara hue| isa prakAra pratyeka tIrthaGkara ke bhinna-bhinna saMkhyA meM gaNadhara hote haiN| gaNa + dhara arthAta sAdhu-sAdhvI ke samudAya vizeSa kA saMcAlana karane vAle gaNadhara kahalAte haiN| ___ isa tapa ke mAdhyama se vardhamAna svAmI ke gyAraha gaNadharoM kA ArAdhana kiyA jAtA hai| prastuta tapa ke pratiphala se kevalajJAna kI prApti hotI hai| yaha tapa Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...129 sarva prakAra ke sAdhakoM ke lie karaNIya hai| isakI ullikhita vidhi isa prakAra hai - carama-jinasyaikAdaza ziSyA gaNadhAriNastadarthaM ca / pratyekamanazanAnyathA cAmlAnyathA vidadhyAcca / / ArAdhanArthaM pratyekamekAdazopavAsAnekAntarAn / AcAmlAni vA vidadhIta / AcAradinakara, pR. 357 yaha tapa vaizAkha zuklA ekAdazI ko prArambha karake isameM pratyeka gaNadhara ke Azrita gyAraha upavAsa yA gyAraha AyaMbila ekAntara pAraNe se kreN| __ matAntara se isa tapa kI ArAdhanA nimitta 11 upavAsa athavA 11 Ayambila kreN| isa prakAra yaha tapa 22 dinoM meM pUrNa hotA hai| vartamAna meM isa tapa kI ArAdhanA ubhaya rItiyoM se kI jAtI hai| udyApana- isa tapa ke udyApana meM gaNadhara mUrti kI pUjA kreN| sAdharmIvAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| * jItavyavahAra ke anusAra isa tapa kI samyaka ArAdhanA hetu una dinoM nimna kriyAe~ avazya kareMkrama jApa sAthiyA | khamA. logassa mAlA 1. zrI indrabhUti gaNadharAya namaH . 11 | 2.| zrI agnibhUti gaNadharAya namaH | 11 3. zrI vAyubhUti gaNadharAya namaH 4.| zrI vyakta gaNadharAya namaH | zrI sudharmAsvAmI gaNadharAya namaH 6. zrI maMDitaputra gaNadharAya namaH 7.| zrI mauryaputra gaNadharAya namaH 8. zrI akaMpita gaNadharAya namaH 9. zrI acala gaNadharAya namaH 10. zrI metArya gaNadharAya namaH 11. zrI prabhAsa gaNadharAya namaH Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130... sajjana tapa pravezikA 28. azokavRkSa tapa azoka kA artha hai zoka rahita / jisa vRkSa ke Alambana se bhaya evaM zoka naSTa ho jAte haiM, vaha azokavRkSa kahalAtA hai| azokavRkSa meM svayaM meM aisI zakti nihita hai ki usake prabhAva se saMsAra ke trividha tApoM se santapta prANiyoM ko bAhya aura Abhyantara zAnti prApta hotI hai| azokavRkSa kI isI viziSTatA ke kAraNa ise tIrthaGkara ke ATha prAtihAryoM meM pramukha sthAna prApta hai| jaba bhI devoM dvArA samavasaraNa kI racanA kI jAtI hai usa samaya prabhu ke zarIra se bAraha guNA UMce azokavRkSa kI bhI racanA hotI hai, jisake nIce baiThakara prabhu dezanA dete haiM / yaha tapa azokavRkSa kI taraha maMgalakArI hone se azokavRkSa tapa kahalAtA hai| jainAcAryoM kA kahanA hai ki isa tapa ke karane se sarva sukhoM kI prApti hotI hai| yaha AgAr3ha tapa samasta bhavya prANiyoM ke lie anukaraNIya hai| prathama vidhi Azvina zukla pratipadamArabhya, tithizca paMca nijazaktyA / kuryAttapasA sahitaH, paMca samA idamazoka tapaH / / AcAradinakara, pR. 357 yaha tapa Azvina zuklA pratipadA ke dina se zurU karake paMcamI paryanta svazakti ke anusAra vahana kreN| isa taraha pA~ca varSa karanA cAhie / isa vidhi meM kisI bhI tapa vizeSa kA ullekha na karate hue yathAzakti tapa kA nirdeza kiyA gayA hai jabaki dUsarI vidhi ke anusAra nimna svarUpa prApta hotA hai| dUsarI vidhi jaina prabodha evaM jaina sindhu ke anusAra yaha tapa Azvina mAsa meM pandraha upavAsa aura pandraha ekAsanA dvArA eka varSa ke lie kiyA jAtA hai| samprati isa tapa kA pracalana nahIMvata hone se kaunasI vidhi adhika mUlya rakhatI hai, kaha pAnA muzkila hai| udyApana isa tapa ke pUrNa hone para azokavRkSa sahita nayA jinabimba banavAkara usakI vidhi pUrvaka pratiSThA karavAyeM tathA SaT vikRtiyoM se yukta naivedya, supArI evaM phala Adi se pUjA kreN| sAtha hI zakti anusAra sAdharmIvAtsalya evaM saMghapUjA kreN| 1 * pUrvAcAryoM dvArA anumata vyavahAra kA paripAlana karate hue prastuta tapa ke dinoM meM arihanta pada kI ArAdhanA kareM Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa - vidhiyA~... 131 kAyo. 12 sAthiyA khamA. 12 12 jApa zrI azokavRkSa tapase namaH 29. eka sau sattara jina tapa mAlA 20 yaha tapa eka sau sattara tIrthaGkara paramAtmAoM kI upAsanA hetu kiyA jAtA hai| prazna hotA hai ki atItakAla meM ananta tIrthaGkara ho cuke haiM to phira yahA~ 170 tIrthaGkara kauna se aura kisa taraha hote haiM? isakA javAba hai ki isa vizva meM asaMkhyAta dvIpa-samudra haiM unameM ar3hAI dvIpa mAtra meM hI manuSya rahate haiN| usa ar3hAI dvIpa meM pandraha karmabhUmiyA~ haiM - 5 bharata, 5 airavata aura 5 mhaavideh| pratyeka mahAvideha kSetra meM 32-32 vijaya haiM aise kula (32 x 5) 160 vijaya hote haiN|. zAzvata niyama ke anusAra avasarpiNI kAlakhaNDa meM dUsare tIrthaGkara ke samaya tathA utsarpiNI kAlakhaNDa meM teIsaveM tIrthaGkara ke samaya utkRSTa kAla AtA hai| usa vakta pA~ca bharata kSetroM meM 5, pA~ca airavata kSetroM meM 5 tathA pA~ca mahAvideha kSetra ke pratyeka vijaya meM eka-eka tIrthaGkara eka sAtha hote haiN| isa taraha 170 tIrthaGkara isa pRthvItala para yugapad vicaraNa karate haiN| pratyeka kAlacakra meM yaha paramparA anavarata rUpa se pravartita rahatI hai| isa tapa ke dvArA vartamAna avasarpiNI kAlakhaNDa meM hone vAle 170 tIrthaGkaroM kI ArAdhanA kI jAtI hai| isa tapArAdhanA ke prabhAva se utkRSTa puNya kA upArjana evaM AryakSetra meM janma kI prApti hotI hai| yaha anAgAr3ha tapa sabhI ArAdhakoM ke lie anukaraNIya hai| isa tapa-vidhi ke nimna tIna prakArAntara haiM prathama vidhi sattara- saya jiNANaM, sattara sayaM uvavAsAiM tavo kIraDa jattha so sattarasaya- - jiNArAhaNa- tvo| vidhimArgaprapA, pR. 29 vidhimArgaprapA ke nirdezAnusAra isa tapa meM 170 tIrthaGkaroM kI ArAdhanA ke lie 170 upavAsa karanA cAhie / AcArya jinaprabhasUri ne 170 upavAsAdi nirantara karane cAhie yA ekAntara pAraNA pUrvaka? isa sandarbha meM koI nirdeza nahIM diyA hai, kintu vartamAna meM 170 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132...sajjana tapa pravezikA upavAsa ekAntara pAraNA pUrvaka nirantara bhI kiye jAte haiM aura zakti daurbalya ke kAraNa pRthak-pRthak bhI kiye jAte haiN| ukta mUla pATha meM Agata 'uvavAsAiM' meM 'Adi' zabda ekAsanA, nIvi, AyaMbila Adi tapa kA saMketa karatA hai| vartamAna meM yaha tapa prAyaH upavAsa yA ekAsanA ke dvArA kiyA jAtA hai| dUsarI vidhi saptatizataM jinAnAmaddizyaikaika meka bhaktaM ca / kurvANAnAmudyApanAttapaH pUryate samyak / / AcAradinakara, pR. 357 AcAradinakara ke ullekhAnusAra isa tapa meM 170 tIrthaGkaroM kI ArAdhanA nimitta pratyeka ke lie lagAtAra eka-eka ekAsanA kreN| tIsarI vidhi viMzatyekabhaktAni kRtvA paarnnkaani| AcAradinakara, pR. 357 AcAradinakara ke anusAra dvitIya vikalpa yaha hai ki isa tapa meM ATha bAra nirantara bIsa-bIsa ekAsanA karake pAraNA kreN| isa prakAra 8 x 20 = 160+10 = 170 ekAsanA aura 9 pAraNe hote haiN| udyApana - prastuta tapa kI pUrNAhuti para bRhatsnAtra vidhi pUrvaka pUjA kreN| eka sau sattara pakavAna, puSpa, phala Adi cddh'aayeN| sAdharmIvAtsalya evaM saMghapUjA kreN| * isa tapa ke daurAna agralikhita krama se 170 tIrthaMkaroM kI vidhiyukta ArAdhanA kareM sAthiyA khamA. kAyo. mAlA ___ 12 12 12 20 jApa ke nAma isa prakAra haiM - 1. jambUdvIpe mahAvideha ke tIrthaGkara 1. zrI jayadeva sarvajJAya namaH 2. zrI karNabhadra sarvajJAya namaH 3. zrI lakSmIpati sarvajJAya namaH 4. zrI anantavIrya sarvajJAya namaH 5. zrI gaMgAdhara sarvajJAya namaH 6. zrI vizAlacandra sarvajJAya namaH Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...133 7. zrI priyaMkara sarvajJAya namaH 8. zrI amarAditya sarvajJAya namaH 9. zrI kRSNanAtha sarvajJAya namaH 10. zrI guNagupta sarvajJAya namaH 11. zrI padmanAbha sarvajJAya namaH 12. zrI jaladhara sarvajJAya namaH 13. zrI yugAditya sarvajJAya namaH 14. zrI varadatta sarvajJAya namaH 15. zrI candraketu sarvajJAya namaH 16. zrI mahAkAya sarvajJAya namaH 17. zrI amaraketu sarvajJAya namaH 18. zrI araNyavAsa sarvajJAya namaH 19. zrI harihara sarvajJAya namaH 20. zrI rAmendranAtha sarvajJAya namaH 21. zrI zAntideva sarvajJAya namaH 22. zrI anantakRta sarvajJAya namaH 23. zrI gajendra sarvajJAya namaH 24. zrI sAgaracandra sarvajJAya namaH 25. zrI lakSmIcandra sarvajJAya namaH 26. zrI mahezvara sarvajJAya namaH 27. zrI RSabhadeva sarvajJAya namaH 28. zrI saumyakAnti sarvajJAya namaH 29. zrI nemiprabha sarvajJAya namaH 30. zrI ajitaprabha sarvajJAya namaH 31. zrI mahIdhara sarvajJAya namaH 32. zrI rAjezvara sarvajJAya namaH 2. dhAtakIkhaNDe prathama mahAvideha ke tIrthaGkara 1. zrI vIracandra sarvajJAya namaH 2. zrI vatsasena sarvajJAya namaH 3. zrI nIlakAnti sarvajJAya namaH 4. zrI muMjakezI sarvajJAya namaH 5. zrI rUkmI sarvajJAya namaH 6. zrI kSemaMkara sarvajJAya namaH 7. zrI mRgAMkanAtha sarvajJAya namaH 8. zrI munibhUrti sarvajJAya namaH 9. zrI vimalanAtha sarvajJAya namaH 10. zrI Agamika sarvajJAya namaH 11. zrI niSpApa sarvajJAya namaH 12. zrI vasundharAdhipa sarvajJAya namaH 13. zrI mallinAtha sarvajJAya namaH 14. zrI vanadeva sarvajJAya namaH 15. zrI balabhRta sarvajJAya namaH 16. zrI amRtavAhana sarvajJAya namaH 17. zrI pUrNabhadra sarvajJAya namaH 18. zrI rekhAMkita sarvajJAya nmH| 19. zrI kalpazAkha sarvajJAya namaH 20. zrI nalinIdatta sarvajJAya namaH 21. zrI vidyApati sarvajJAya namaH 22. zrI supArzvanAtha sarvajJAya namaH 23. zrI bhAnunAtha sarvajJAya namaH 24. zrI prabhaMjana sarvajJAya namaH 25. zrI viziSTanAtha sarvajJAya namaH 26. zrI jalaprabha sarvajJAya namaH 27. zrI municaMdra sarvajJAya namaH 28. zrI RSipAla sarvajJAya namaH 29. zrI kuDagadatta sarvajJAya namaH 30. zrI bhUtAnanda sarvajJAya namaH Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134...sajjana tapa pravezikA 31. zrI mahAvIra sarvajJAya namaH 32. zrI tIrthezvara sarvajJAya namaH 3. dhAtakIkhaNDe dvitIya mahAvideha ke tIrthaMkara 1. zrI dharmadatta sarvajJAya namaH 2. zrI bhUmipati sarvajJAya namaH 3. zrI merudatta sarvajJAya namaH 4. zrI sumitra sarvajJAya namaH 5. zrI zrISeNanAtha sarvajJAya namaH 6. prabhAnanda sarvajJAya namaH 7. zrI padmAkara sarvajJAya namaH 8. zrI mahAghoSa sarvajJAya namaH 9. zrI candraprabha sarvajJAya namaH 10. zrI bhUmipAla sarvajJAya namaH 11. zrI sumatiSeNa sarvajJAya namaH 12. zrI acyUta sarvajJAya namaH 13. zrI tIrthabhUti sarvajJAya namaH 14. zrI lalitAMga sarvajJAya namaH 15. zrI amaracandra sarvajJAya namaH 16. zrI samAdhinAtha sarvajJAya namaH 17. zrI municandra sarvajJAya namaH 18. zrI mahendranAtha sarvajJAya namaH 19. zrI zazAMka sarvajJAya namaH 20. zrI jagadIzvara sarvajJAya namaH 21. zrI devendranAtha sarvajJAya namaH 22. zrI guNanAtha sarvajJAya namaH 23. zrI udyotanAtha sarvajJAya namaH 24. zrI nArAyaNa sarvajJAya namaH 25. zrI kapilanAtha sarvajJAya namaH 26. zrI prabhAkara sarvajJAya namaH 27. zrI jinadIkSita sarvajJAya namaH 28. zrI sakalanAtha sarvajJAya namaH 29. zrI zIlAranAtha sarvajJAya namaH 30. zrI vajradhara sarvajJAya nama: 31. zrI sahasrAra sarvajJAya namaH 32. zrI azoka sarvajJAya namaH 4. puSkarAdhe prathama mahAvideha ke tIrthaMkara 1. zrI meghavAhana sarvajJAya namaH 2. zrI jIvarakSaka sarvajJAya namaH 3. zrI mahApuruSa sarvajJAya namaH 4. zrI pApahara sarvajJAya namaH 5. zrI mRgAMkanAtha sarvajJAya namaH 6. zrI zarasiMha sarvajJAya namaH 7. zrI jagatpUjya sarvajJAya namaH 8. zrI sumatinAtha sarvajJAya namaH 9. zrI mahAmahendra sarvajJAya namaH 10. zrI amarabhUti sarvajJAya namaH 11. zrI kumAracandra sarvajJAya nama: 12. zrI vAriSeNa sarvajJAya namaH 13. zrI ramaNanAtha sarvajJAya namaH 14. zrI svayambhU sarvajJAya namaH 15. zrI acalanAtha sarvajJAya namaH 16. zrI makaraketu sarvajJAya namaH 17. zrI siddhArthanAtha sarvajJAya namaH 18. zrI saphalanAtha sarvajJAya namaH Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...135 19. zrI vijayadeva sarvajJAya namaH 20. zrI narasiMha sarvajJAya namaH 21. zrI zatAnanda sarvajJAya namaH 22. zrI vRndAraka sarvajJAya namaH 23. zrI candrAtapa sarvajJAya namaH 24. zrI citragupta sarvajJAya namaH 25. zrI dRr3haratha sarvajJAya namaH 26. zrI mahAyazA sarvajJAya namaH 27. zrI USmAMka sarvajJAya namaH 28. zrI pradyumnanAtha sarvajJAya namaH 29. zrI mahAteja sarvajJAya namaH 30. zrI puSpaketu sarvajJAya namaH 31. zrI kAmadeva sarvajJAya namaH 32. zrI samaraketu sarvajJAya namaH 5. puSkarA dvitIya mahAvideha ke tIrthaMkara 1. zrI prasannacandra sarvajJAya namaH 2. zrI mahAsena sarvajJAya namaH 3. zrI vajranAtha sarvajJAya namaH 4. zrI suvarNabAha sarvajJAya namaH 5. zrI kurucandra sarvajJAya namaH 6. zrI vajravIrya sarvajJAya namaH 7. zrI vimalacandra sarvajJAya namaH 8. zrI yazodhara sarvajJAya namaH 9. zrI mahAbala sarvajJAya namaH 10. zrI vajrasena sarvajJAya namaH 11. zrI vimalanAtha sarvajJAya namaH 12. zrI bhImanAtha sarvajJAya namaH 13. zrI meruprabha sarvajJAya namaH 14. zrI bhadragupta sarvajJAya namaH 15. zrI sudRr3hasiMha sarvajJAya namaH 16. zrI suvrata sarvajJAya namaH 17. zrI haricanda sarvajJAya namaH 18. zrI pratimAdhara sarvajJAya namaH 19. zrI atizraya sarvajJAya namaH . 20. zrI kanakaketu sarvajJAya namaH 21. zrI ajitavIrya sarvajJAya namaH 22. zrI phalgumitra sarvajJAya namaH 23. zrI brahmabhUti sarvajJAya namaH 24. zrI hitakara sarvajJAya namaH 25. zrI varuNadatta sarvajJAya namaH 26. zrI yaza-kIrti sarvajJAya namaH 27. zrI nAgendra sarvajJAya namaH 28. zrI mahIdhara sarvajJAya namaH 29. zrI kRtabrahma sarvajJAya namaH 30. zrI mahendranAtha sarvajJAya namaH 31. zrI vardhamAna sarvajJAya namaH 32. zrI surendradatta sarvajJAya namaH pA~ca bharata kSetroM ke tIrthaMkara 1. jambUdvIpe bharata kSetre zrI ajitanAtha sarvajJAya namaH 2. dhAtakIkhaNDe prathama bharata kSetre zrI siddhAntanAtha sarvajJAya namaH 3. dhAtakIkhaNDe dvitIya bharata kSetre zrI karaNanAtha sarvajJAya namaH Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136...sajjana tapa pravezikA ___4. puSkarArdhe prathama bharata kSetre zrI prabhAsanAtha sarvajJAya namaH 5. puSkarArdhe dvitIya bharata kSetre zrI prabhAvakanAtha sarvajJAya namaH pA~ca airavata kSetroM ke tIrthaMkara 1. jambUdvIpe airavata kSetre zrI candranAtha sarvajJAya namaH 2. dhAtakIkhaNDe prathama airavata kSetre zrI jayanAtha sarvajJAya namaH 3. dhAtakIkhaNDe dvitIya airavata kSetre zrI puSpadanta sarvajJAya namaH 4. puSkarArdhe prathama airavata kSetre zrI agrAhika sarvajJAya namaH 5. puSkarArdhe dvitIya airavata kSetre zrI balibhadra sarvajJAya namaH 30. navakAra tapa jaina dharma kA mukhya mantra namaskAra-mantra hai| yaha anAdi nidhana evaM zAzvata mantra hai| isakI mahimA vacana aura lekhanI dvArA asambhava hai| kevalI bhagavAna bhI isakA sampUrNa varNana nahIM kara sakate, kyoMki bhASA sImita hai aura mahAmantra kA svarUpa sImAtIta hai| jaise kamala meM makaranda (sugandha) vyApta hai vaise hI sakala AgamoM meM namaskAra mantra parivyApta hai| namaskAra mantra ke smaraNa se aneka jIvoM ne mukti prApta kI hai aura aneka prANiyoM ne icchita siddhiyA~ prApta kI haiN| upadezataraMgiNI meM kahA gayA hai ki namaskAra mahAmantra ke smaraNa se yuddha, samudra, hAthI, sA~pa, siMha, vyAdhi, agni, duzmana, cora, graha, rAkSasa aura zAkinI ke upadrava naSTa ho jAte haiN| zrAddhadinakRtya ke anusAra jo manuSya eka lakSa navakAra-mantra kA akhaNDa jApa karatA hai tathA jinezvara paramAtmA aura caturvidha saMgha kI pUjA karatA hai vaha tIrthaGkara nAma karma bAMdhatA hai| "nava lAkha japatAM naraka nivAre" aura "nava lAkha japatAM thAye jinavara" Adi subhASitoM se spaSTa hai ki mahAmantra navakAra ke nau lAkha jApa karane se narakagati Tala jAtI hai| eka jagaha likhA gayA hai ki navakAra samo maMtraM, zatruJjayasamo giriH / vItarAga samo devo, na bhUto na bhaviSyati / / adbhuta zaktiyoM se yukta namaskAra mahAmantra kI ArAdhanA ke lie jo tapa kiyA jAtA hai vaha namaskAra tapa kahalAtA hai| isa tapa ke karane se bAhya va Abhyantara sarva sukhoM kI prApti hotI hai| yaha tapa janma-maraNa kI duHkhada evaM Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...137 bhayAvaha-paramparA kA samUlocchedana karane ke uddezya se kiyA jAtA hai| isa tapa kI ArAdhanA AbAla-vRddha sabhI ko karanI caahie| AcArya jinaprabhasUri ne kahA hai ki namaskAra mantra kA upadhAna karane meM asamartha vyakti ko bhI navakAra mantra kI ArAdhanA karavAnI caahie| vidhi granthoM meM isa tapa ke tIna prakArAntara pAye jAte haiN| prathama prakAra paMcanamokkAra-uvahANa-asamatthassa navakkAra-tavo vi-ArAhaNA kaarijji| sA ya imA paDhama-pae akkharANi satta, tao satta ikkaasnnaa| evaM paMcakkhare vIyapae paMca ikkaasnnaa| taiya-pae stt| cauttha-pae vi stt| paMcama pae nv| chaTTha pae cUlA pae duga-rUve solasa akkhare ikkAsaNA sattama-pae cUlA-aMtima paya duga rUve sattarassa akkhare sattarassa ikkaasnnaa| vidhimArgaprapA, pR. 29 * isa navakAramantra ke prathama pada "namo arihaMtANaM' meM sAta akSara haiM, usakI ArAdhanArtha sAta ekAsanA kreN| * dUsarA pada 'namo siddhANaM' meM pA~ca akSara haiM, usake nimitta pA~ca ekAsanA kreN| * tIsarA pada 'namo AyariyANaM' meM sAta akSara haiM, usake lie sAta ekAsanA kreN| * cauthA pada 'namo uvajjhAyANaM' meM bhI sAta akSara haiM, usake nimitta sAta ekAsanA kreN| * pA~cavAM pada 'namo loe savva sAhUNaM' meM nava akSara haiM, usake nimitta nau ekAsanA kreN| * chaThavIM cUlA 'eso paMca namukkAro' meM ATha akSara haiM, usake nimitta ATha ekAsanA kreN| * sAtavIM cUlA 'savvapAvappaNAsaNo' meM bhI ATha akSara haiM, usake lie ATha ekAsanA kreN| * AThavIM cUlA 'maMgalANaM ca savvesiM' meM bhI ATha akSara haiM, usake nimitta ATha ekAsanA kareM aura nauvIM cUlA 'paDhamaM havai maMgalaM' meM nava akSara haiM, usake Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138... sajjana tapa pravezikA nimitta nau ekAsanA kreN| yahA~ antima donoM cUlAoM ke eka sAtha solaha aura satraha ekAsanA kreN| isa prakAra 7+5+7+7+9+16+17 = 68 ekAsanoM ke dvArA yaha tapa kiyA jAtA hai| yadi sAmarthya ho to 68 ekAsane nirantara kareM, anyathA eka-eka pada ke pazcAta pAraNA karate hu kreN| dvitIya prakAra saMkhyaika bhaktakaiH / ca tatpAdasaMkhyAyAzca pramANataH / / tatra prathamapade varNa saMkhyA saptaka bhaktAni dvitIya pade paMca, tRtIye sapta, caturthe sapta, paMcame nava, SaSTe'STau, saptame'STau, aSTame'STau, aSTame'STau navame navavASTau vA gurvAmnAyavizeSeNa evaM namaskAra - tapazcASTaSaSTi vidhIyate ekabhaktAnyaSTaSaSTiH / AcAradinakara, pR. 357 AcAradinakara ke anusAra bhI yaha tapa akSara saMkhyA ke anurUpa 68 ekAsanoM dvArA kiyA jAtA hai jaise ki pahale pada kI akSara- saMkhyA sAta, dUsare kI pA~ca, tIsare kI sAta, cauthe kI sAta, pA~caveM kI nava, chaTheM kI ATha, sAtaveM kI ATha, AThaveM kI ATha aura nauveM pada kI ATha athavA nau / AcAradinakara meM nauveM pada ke ATha yA nau akSara jo kahe gaye haiM vaha pRthak-pRthak guru AmnAya gata pATha - bheda hai| 'paDhamaM havai maMgalaM' isa pada meM nau akSara haiN| 'paDhamaM hoi maMgalaM isa pada meM ATha akSara haiN| ye donoM pATha hastalikhita pratiyoM meM milate haiN| spaSTArtha hai ki navameM pada ke lie nau ekAsanA hI karanA cAhie, kintu paramparAgata AmnAya vizeSa se ATha ekAzanA kareM - isa prakAra isa tapa meM kula ar3asaTha ekAsana hote haiN| - tRtIya prakAra ratnasAgara (pR. 469) ke anusAra jisa pada ke jitane akSara haiM utane upavAsa kreN| isa prakAra prastuta vikalpa meM 68 upavAsa hote haiN| vartamAna meM yaha tapa upavAsa athavA ekAsanA ke dvArA kiyA jAtA hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udyApana jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa - vidhiyA~... 139 ujjamaNe rUpya - maya- paTTiyAe, kaNaya- lehaNIe mayanAhi / raseNa akkharANi lihittA aTTha- saTThIe moyagehiM pUyA / / vidhimArgaprapA, pR. 29 rUpyamaya-paTTikAyAM suvarNa-lekhinyA paMcaparameSThi- maMtraM likhitvA jJAnapUjAM viddhyaat| aSTaSaSTisaMkhyayA phala- puSpa mudrA pakvAnna DhaukanaM saMghavAtsalyaM saMgha pUjA ca / / AcAradinakara, pR. 358 isa tapa ke udyApana meM cA~dI ke patare para svarNa kI kalama se paMcaparameSThI mantra likhakara jJAna pUjA kreN| ar3asaTha - ar3asaTha phala, puSpa, mudrA evaM pakavAna rkheN| saMghavAtsalya evaM saMghapUjA kreN| * pracalita vidhi ke anusAra navakAra tapa ke dinoM meM nimna jApAdi kareM jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA 1. OM namo arihaMtANaM 2. OM namo siddhANaM 3. OM namo AyariyANaM 7 8 - 9 ~ LO 4. OM namo uvajjhAyANaM * 5. OM namo loe savvasAhUNaM 9 8 6. OM eso paMca namukkAro 7. OM savvapAvappaNAsaNo 8. OM maMgalANaM ca savveMsi 9. OM paDhamaM havai maMgalaM 31. paMcaparameSThI tapa arhata saMskRti meM arihanta, siddha, AcArya, paMcaparameSThI kahalAte haiN| 5 7 7 9 8 8 9 9 upAdhyAya aura 2220 2 2 2 2 2 2 2 20 20 20 20 20 20 20 sAdhu ye arihanta - mokSa mArga ke prathama pratiSThApaka aura upadeSTA hote haiN| ye garbha kAla se hI mati, zruta aura avadhi - ina tIna jJAna se yukta hote haiM aura dIkSA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140...sajjana tapa pravezikA ke bAda cauthA manaHparyavajJAna prApta karate haiN| pA~cavA~ kevalajJAna prApta kara mokSamArga batalAte haiN| siddha - arihanta paramAtmA hI siddha avasthA ko prApta karate haiN| aSTa karmoM kA kSaya karake loka ke agrabhAga para virAjamAna AtmA siddha kahalAtI hai| siddha janma-maraNa kI paramparA se hamezA ke lie mukta ho jAte haiN| AcArya - arihanta paramAtmA sabhI kSetroM meM hamezA vidyamAna nahIM rahate, ataH sadAkAla sarva kSetroM meM mukti mArga ke pracAra kA dAyitva AcAryoM para rahatA hai| AcArya caturvidha saMgha ke netA hote haiN| vartamAna meM AcArya kI AjJA tIrthaGkara tulya mAnI jAtI hai| upAdhyAya - AcArya ke nizrArata sAdhu-sAdhviyoM ko adhyayana-adhyApana karavAne kA pramukha kArya upAdhyAya karate haiN| svayaM AcAra zuddhi rakhate hue sAdhu evaM zrAvaka varga ko AcAra zuddhi ke lie sadA prerita karate rahanA bhI inakA kArya hai| sAdhu - paMca mahAvrata ke pAlaka, SaDjIvanikAya ke rakSaka, viSaya-kaSAya ke tyAgI, samatA ke yogI sAdhaka sAdhu kahalAte haiN| ina pA~coM parameSThiyoM ke 12+8+36+25+27 = 108 guNa hote haiN| japa mAlA meM 108 manake inhIM guNoM ke pratIka haiN| sampUrNa karmoM se rahita hone ke lie evaM svayaM kI zuddha dazA ko pAne ke lie paMca parameSThI ke sivAya anya koI samartha nahIM hai| isalie mokSAbhilASiyoM ko zraddhApUrvaka paMca iSTa kI upAsanA karanI caahie| yaha tapa paMca parameSThI kI ArAdhanA ke lie kiyA jAtA hai| isa tapa ke karane se sarvavighnoM kA kSaya hotA hai| __ AcAradinakara meM isakI nimna vidhi dI gayI haividhi upavAsaikasthAne AcAmlaikAzane ca nirvikRtiH| prati-parameSThi ca SaTakaM, pratyAkhyAnasya bhvtiidm|| __ AcAradinakara, pR. 359 isa tapa meM arihaMta parameSThI kI ArAdhanA ke lie prathama dina upavAsa, dUsare dina ekalaThANA, tIsare dina AyaMbila, cauthe dina ekAsanA, pA~caveM dina nIvi, chaThe dina purimaDDha aura sAtaveM dina AhAra meM ATha grAsa grahaNa kareM- zeSa Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / jApa mAlA jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...141 cAra parameSThiyoM kI ArAdhanA bhI isI prakAra kreN| isa taraha paiMtIsa dinoM meM yaha tapa pUrA hotA hai| ___yaha tapa AcAradinakara meM hI varNita hai| yadyapi navakAra tapa meM bhI paMca parameSThI kA smaraNa kiyA jAtA hai, kintu vahA~ mukhya rUpa se navakAra-mantra ke akSaroM kI ArAdhanA kI jAtI hai jabaki isameM pA~ca padoM kA smaraNa karate haiN| ___ udyApana - isa tapa ke udyApana meM jJAna paMcamI kI taraha pA~ca-pA~ca pustakeM Adi paramAtmA ke samakSa rkheN| pA~ca padoM kI AhAra Adi se bhakti kreN| pA~capA~ca modaka, phala Adi car3hAyeM evaM saMgha pUjA kreN| * gItArtha vihita paramparAnusAra isa tapa ke dinoM meM nimna guNanA Adi kreN| sAthiyA | khamA. | logassa OM namo arihaMtANaM OM namo siddhANaM OM namo AyariyANaM OM namo uvajjhAyANaM OM namo loe savva sAhUNaM | 32. dazavidha yatidharma tapa dasa prakAra ke yatidharma kI ArAdhanA ke lie jo tapa kiyA jAtA hai use dasavidha yatidharma-tapa kahate haiN| sAmAnya taura para isa tapa kA AcaraNa gRhastha evaM sAdhu donoM ke dvArA kiyA jAnA cAhie, phira bhI vizeSatayA sAdhuoM ke pAlana karane yogya hone se yaha 'dazavidha yatidharma tapa hotA hai aura AtmA krodhAdi vaibhAvika dazA se vimukha hokara svabhAva meM sthira hotI hai| dasa yatidharma kA sAmAnya svarUpa isa prakAra hai - ___ 1. khaMtI- kSamA rakhanA 2. mArdava - abhimAna nahIM karanA 3. Arjava - sarala hRdayI honA, mAyA-kapaTa nahIM karanA 4. mukti - lobha nahIM karanA 5. tapa- icchAoM kA nirodha karanA 6. saMyama - indriyoM ko Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142...sajjana tapa pravezikA anuzAsita rakhanA 7. satya - hitakara va parimita bolanA 8. zauca - vicAroM se pavitra rahanA 9. akiMcana - bAhya evaM Abhyantara sarva parigraha kA tyAga karanA 10. brahmacarya-viSaya-vAsanAoM kA tyAga krnaa| isa tapa ke phala se vizuddha dharma kI prApti hotI hai tathA yaha tapa Atmadharma kI ramaNatA hetu kiyA jAtA hai| isakI tapazcaraNa vidhi nimna prakAra hai - saMyamAdau dazavidhe dharme, ekAntarA api / kriyanta upavAsA yattattapaH pUryate hi taiH / / AcAradinakara, pR. 359 isa tapa meM dasa upavAsa ekAntara pAraNA se karane para kula 20 dina lagate haiN| udyApana - isa tapa kI pUrNAhati para sAmAnyata: bRhatsnAtra vidhi se paramAtmA kI pUjA kareM, jina pratimA ke Age dasa-dasa pakavAna, phala, puSpa Adi car3hAyeM tathA caturvidha saMgha kI sevA-bhakti kreN| * gItArtha AcaraNAnusAra isa tapa ke dinoM meM pratidina nimnalikhita jApAdi kareM - sAthiyA | khamA. | kAyo. mAlA 1. | zAnti guNadharAya namaH 2. | mArdava guNadharAya namaH 3. | Arjava guNadharAya namaH 4. | mukti guNadharAya namaH 5. | tapo guNadharAya namaH | 10 | 10 | 10 6. | saMyama guNadharAya namaH 7. | satya guNadharAya namaH 8. | zauca guNadharAya namaH | akiMcana guNadharAya namaH 10. | brahmacarya guNadharAya namaH krama jApa Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~... 143 33. merU tapa isa vizva meM asaMkhyAta dvIpa - samudra haiN| pahalA dvIpa jambUdvIpa hai| hama isI dvIpa meM rahate haiN| isa dvIpa ke madhya meM merU nAmaka parvata hai, vaha eka lAkha yojana U~cA evaM svarNamaya hai| yaha parvata 1000 yojana isa dharatI ke andara rahA huA hai tathA 99000 yojana dharatI ke bAhya bhAga meM Urdhvaloka kI ora phailA huA hai| dharatI kI samatala bhUmi para isakA vistAra 1000 yojana kA hai / Upara jAte hue kramazaH ghaTate ghaTate zikhara bhAga para yaha parvata eka hajAra yojana pramANa caur3A raha jAtA hai| yaha parvata U~cI kI huI gopuccha (gAya kI pUMcha) ke AkAra vAlA hai aura tInoM loka ko sparza kiyA huA hai| yaha parvata tIna bhAgoM meM vibhakta hai| sabase Upara ke bhAga meM cAroM dizAoM meM zveta svarNa kI cAra abhiSeka zilAe~ haiN| inameM pUrva aura pazcima dizAoM kI zilAoM para mahAvideha kSetra ke tIrthaGkaroM kA janmAbhiSeka kiyA jAtA hai, uttara dizA kI zilA para bharata kSetra ke aura dakSiNa dizA kI zilA para airavata kSetra meM janma lene vAle tIrthaGkaroM kA snAnAdi - abhiSeka hotA hai| isa taraha ar3hAI dvIpa (manuSyaloka) meM pA~ca merU parvata haiN| isa parvata ke kAraNa hI bharata, airavata va mahAvideha kSetra kA vibhAjana hotA hai aura pratyeka tIrthaGkara kA janmAbhiSeka sthala hone se pUjanIya hai| ye zAzvata parvata haiM inakA kabhI hrAsa nahIM hotA / isa tapa ke mAdhyama se pA~ca merU kI ArAdhanA kI jAtI hai| jisa prakAra tIrthaGkaroM ke snAtra-jala ke abhiSeka se merU parvata kRta-kRtya ho jAtA hai vaise hI isa tapa ko karane se bhavya jIva bhI dhanya-dhanya ho jAte haiN| yaha tapa uttama pada kI prApti hetu kiyA jAtA hai aura vaha sabhI ArAdhakoM ke lie sevanIya hai / AcAradinakara ke anusAra isakI vidhi nimnokta hai - pratyekaM paMcamerUNAmupoSaNaka ekAntaraM merUtapastena, saMjAyate paMcakam / zubham / / AcAradinakara, pR. 362 isameM pA~ca merU parvata ko lakSya meM rakhakara pratyeka merU ke lie pA~ca-pA~ca upavAsa ekAntara pAraNe se kareM / isa taraha paccIsa upavAsa aura paccIsa pAraNe milakara kula 50 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144... sajjana tapa pravezikA udyApana isa tapa kI viziSTa bhakti ke lie bRhatsnAtra pUjA racAyeM, svarNa ke pA~ca merU banavAkara paramAtmA ke Age rakheM, paccIsa-paccIsa kI saMkhyA meM pakavAna, phala Adi arpita kareM tathA sAdharmika vAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| jItavyavahAra ke anusAra isa tapa ke dinoM meM nimna jApa Adi kareM - krama - jApa 1. zrI sudarzanamerU jinAya namaH 2. zrI vijayamerU jinAya namaH 3. zrI acalamerU jinAya namaH 4. zrI maMdaramerU jinAya namaH 5. zrI vidyunmAlimerU jinAya namaH vidhi sAthiyA khamA. kAyo, mAlA LO LO LO 5 LO 5 5 LO 5 5 LO 5 LO 5 10 5 AcArya vardhamAnasUri ne isakI nimna vidhi darzAyI hai - - LO upavAsa trayaM kRtvA, dvAtriMzadupavAsakAH / eka- bhaktAMtarAstasmAdupavAsa trayaM vadet / / 5 LO 5 LO 5 LO 5 34. battIsa kalyANaka tapa jambUdvIpa ke mahAvideha kSetrIya battIsa vijayoM meM utkRSTakAla ke samaya battIsa tIrthaGkara eka sAtha vicaraNa karate haiN| yaha tapa una tIrthaGkaroM ke kevalajJAnakalyANaka ke uddezya se kiyA jAtA hai tathA isa tapa meM battIsa upavAsa kiye jAte haiM isalie ise battIsa kalyANaka - tapa kahate haiN| isa tapa ke karane se tIrthaGkara nAmakarma kA upArjana hotA hai tathA tIrthaGkaroM ke kevalajJAna kalyANaka kI ArAdhanA hone se usake phalasvarUpa jJAnAvaraNIya Adi ghAti karmoM kA kSaya hotA hai| yaha AgAr3ha tapa sAdhuoM evaM gRhasthoM ubhaya ke lie sevanIya hai| 20 22220 AcAradinakara, pR. 362 isameM sarvaprathama telA karake ekAsana se pAraNA kreN| tatpazcAta battIsa Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-1 -fafaret...145 upavAsa ekAntara ekAsana se pAraNA karate hue kareM aura phira anta meM telA karake ekAsana se pAraNA kreN| yaha tapa 38 upavAsa aura 34 pAraNA pUrvaka kula 72 dinoM meM pUrNa hotA hai / udyApana isa tapa ke sammAnArtha bRhatsnAtra kI vidhi pUrvaka paramAtmA kI pUjA kreN| battIsa-battIsa kI saMkhyA meM pakavAna, phala, puSpa Adi car3hAyeM / saMgha vAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| * pracalita paramparAnusAra isa tapa ke dinoM meM arihanta pada kI ArAdhanA hetu nimna jApa Adi kareM jApa OM namo arihaMtANaM 35. cyavana evaM janma tapa cyavana ko dRSTigata rakhakara jo tapa kiyA jAtA hai use cyavana-tapa kahate haiN| isameM caubIsa tIrthaGkaroM ko dhyAna meM rakhakara unake kalyANaka dinoM kA dhyAna rakhe binA zakti ke anusAra caubIsa upavAsa ekAntara pAraNe se kiye jAte haiN| isa tapa ke karane se sadgati kI prApti hotI hai / yaha tapa sAdhu evaM gRhastha donoM ke lie anAgAr3ha rUpa se paripAlanIya hai| kisI bhI zubha dina se isa tapa kA prArambha kara sakate haiN| AcAradinakara meM isa tapa sambandhI mUla pATha nimna prakAra se diyA gayA hai - - sAthiyA khamA. 12 12 caturviMzatitIrthezAnuddizya cyavanAtmakaM / vinA kalyANakadinaiH kAryAnazanapaddhatiH / / kAyo. 12 mAlA 20 AcAradinakara, pR. 362 udyApana - isa tapa ke udyApana meM vidhipUrvaka bRhatsnAtra pUjA racAyeM, mUlanAyaka paramAtmA kI pUjA kareM, jinezvara pratimA ke Age 24-24 pakavAna, phala Adi car3hAe~ tathA saMgha vAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| AcArya vardhamAnasUri dvArA ullikhita janma tapa bhI isI prakAra kiyA jAtA hai| ukta donoM tapoM kA yantra nyAsa isa prakAra hai Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146...sajjana tapa pravezikA cyavana tapa dina-24, pAraNA-24, kula dina = 48 isI bhA~ti janma tapa ke kula dina = 48 donoM yantroM kI AkRti samAna hI hai| u. | pA. u. | pA. u. | pA. u. pA. u. | pA.| u. pA. RSabha. | pA. ajita. | pA. sambhava. pA. abhinandana. pA. sumati. pA. | padmaprabhu pA. supArzva. pA. candraprabhu. pA. suvidhi. pA. zItala. pA. zreyAMsa. pA. vAsupUjya, pA. | vimala. | pA. ananta. pA. dharma. | pA. zAnti. pA. kuMthu. | pA.| ara. pA. malli. | pA.| munisu. | pA.| nami. | pA. nemi. pA.| pArzva. | pA. | vardhamAna pA. | * pracalita vidhi ke anusAra isa tapa ke daurAna kramaza: caubIsa tIrthaGkaroM kA jApa Adi karanA caahie| cyavana-tapa meM pratyeka tIrthaGkara ke nAma ke Age 'parameSThine nama:' yaha pada jor3eM tathA janma tapa meM 'arhate namaH' yaha pada jodd'eN| sAthiyA khamA. kAyo. mAlA ___12 12 12 20 36. sUryAyaNa tapa sUrya kI gati ke anusAra hAni aura vRddhi ke krama se jo tapa kiyA jAtA hai use sUryAyaNa tapa kahate haiN| yaha tapa cAndrAyaNa tapa kI bhA~ti dvividha rItiyoM se kiyA jAtA hai| isa tapa meM bhI yavamadhya aura vajramadhya do prakAra hote haiN| yaha tapa karane se mahArAjyalakSmI kI prApti hotI hai| isa tapa kA sevana karane vAlA bhautika evaM AdhyAtmika ubhaya zaktiyoM kA samrATa bana jAtA hai| AcAradinakara meM isakI nimna vidhi darzAyI hai - evaM mAsadvayena syA, pUrNaca yavavajrakam / cAMdrAyaNaM yatterdatteH, saMkhyA pAsasya gehinAm / / AcAradinakara, pR. 363 isa tapa ko kRSNa pratipadA se zurU karake amAvasyA taka pandraha dina kareM, Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...147 phira viparIta krama se pandraha dina (pUrNimA) taka kreN| isa taraha yavamadhya aura vajramadhya donoM paripATiyoM ko pUrNa kreN| yaha tapa kula do mahIne meM pUrNa hotA hai| isa tapa kA yantra nyAsa isa prakAra hai - / tapa dina-60, yavamadhya meM sUryAyaNa tapa, kRSNa pakSa meM hAni / kRSNatithi | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 10 11 12 13 14 |30 15 14 13 |12|11 10/987654 | 3 | 2 grAsa L15 yavamadhya meM sUryAyaNa tapa, zukla pakSa meM vRddhi zukla tithi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 | grAsa 123456789 10 11 12 13 14 15| __ vajramadhya meM sUryAyaNa tapa, kRSNa pakSa meM hAni kRSNa tithi 1 2 3 89 10 11 12 13 14/30 grAsa 5 11 9 V vajramadhya meM sUryAyaNa tapa, zukla pakSa meM vRddhi zuklatithi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 115 grAsa 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 jApa isa tapa kA udyApana cAndrAyaNa tapa kI bhA~ti hI kreN| * pracalita vidhi ke anusAra isa tapa meM siddha pada kA jApa kareM - sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo siddhANaM 8 88 20 37. lokanAlI tapa yaha vizva 14 rajjU parimANa hai| ise cAroM dizAoM se parivRtta karane vAlA Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148...sajjana tapa pravezikA alokAkAza ananta hai| caudaha rajjU ke madhyabhAga meM trasa jIvoM kI pradhAnatA vAlI caudaha rAjU pramANa lambI aura eka rAjU pramANa caur3I trasanAr3I hai| isa vasanAr3I ke bhItarI bhAga meM ekendriya se lekara paMcendriya taka trasa evaM sthAvara sabhI prakAra ke jIva rahate haiN| isake bAhara ke loka vibhAga meM kevala ekendriya (sthAvara) jIva hI nivAsa karate haiN| yaha trasanAr3I hI lokanAlI kahalAtI hai| lokanAlI ke krama se jo tapa kiyA jAtA hai use lokanAlI tapa kahate haiN| isa lokanAlI meM tInoM loka samA jAte haiM, ata: tInoM loka ko Azrita karake isa tapa kI ArAdhanA kI jAtI hai| isa tapa ke phalasvarUpa parama jJAna kI prApti hotI hai| vidhi saptapRthivyo madhyalokaH, kalpA aveyakA api / anuttarA mokSazilA, lokanAliritIryate / / ekabhaktAnyupavAsa, eka bhaktAninIrasAH / AcAmlAnyupavAsazcakrekramAtteSu tapaH smRtam / / AcArasaMhitA, pR. 363 isameM sarvaprathama adholoka ke krama se ratnaprabhAdi sAta naraka pRthvI ko lakSya meM rakhakara nirantara sAta ekAsana kreN| tatpazcAta madhyaloka ko lakSya meM rakhakara eka upavAsa kreN| usake bAda Urdhvaloka kI apekSA bAraha kalpa ko lakSya meM rakhakara nirantara bAraha ekAsanA kreN| phira nau graiveyaka ko lakSita karake nau nIvi kreN| phira pA~ca anuttara vimAna ko lakSya meM rakhakara pA~ca Ayambila kareM tathA siddhazilA ko lakSya meM rakhakara eka upavAsa kreN| isa taraha 19 ekAsanA, 9 nIvi, 5 Ayambila aura 2 upavAsa kula paiMtIsa dinoM meM yaha tapa pUrA hotA hai| isa tapa kA yantra isa prakAra hai - upa. 1 siddhazilA | A.1 vaijayanta sarvArthasiddha A. 1 (5 anuttara) vijaya aparAjita nI.1 sudarzana A. 1 nI.1 supratibaddha A.1 A.1 jayanta Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...149 e.1 manorama sarvatobhadra suvizAla saumyagre sumanasa e. 1 FFFFFFF brahma mAhendra sanatkumAra IzAna saudharma madhyaloka prItikara e. 1 e. (12 devaloka) upa. 1 e. 1 e. 1 nI.(9 graiveyaka) Aditya mahAttama e. 1 acyuta tamaHprabhA e. 1 AraNa prANata B e.1 . ANata e. 1 e. 1 e. 1 e. (sAta naraka) dhUmaprabhA paMkaprabhA bAlukA zarkarA ratnaprabhA E sahasrAra zukra lAMtaka B udyApana - isa tapa ke udyApana meM bRhadsnAtra pUjA kreN| cA~dI kI sAta pRthvI, svarNa kA madhyaloka, vividha maNiyoM se yukta bAraha kalpa, nau graiveyaka aura pA~ca anuttara vimAna tathA sphaTika ratna kI siddhazilA banavAkara una para svarNa evaM ratnoM kI sthApanA kreN| yaha saba sAmagrI jinapratimA ke Age puruSapramANa akSata kA Dhera karake usa para rkheN| nAnA prakAra ke pakavAna cddh'aaeN| sAdharmI vAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| * gItArtha paramparAnusAra lokanAlI tapa meM arihanta pada kI ArAdhanA karanI cAhiejApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo arihaMtANaM 12 12 12 20 38. kalyANaka aSTAhnikA tapa isa tapa nAma se sUcita hotA hai ki cyavana, janma, dIkSA, kevalajJAna aura nirvANa - ina pA~ca kalyANakoM se saMyukta hue ATha-ATha dina kA tapa karane se yaha kalyANaka aSTAhnikA tapa kahalAtA hai| isa tapa ke dvArA tIrthaGkara nAmakarma Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150...sajjana tapa pravezikA kA bandha hotA hai| yaha tapa paMcakalyANakoM kI viziSTa ArAdhanA ke uddezya se kiyA jAtA hai| vidhi eka bhaktASTakaM kAryamahatkalyANakaH paMcake / pratyekaM pUryate tacca, bRhadaSTAhnikA tapaH / / AcAradinakara, pR. 364 isameM vartamAna kAla ke bharata kSetrIya caubIsa tIrthaGkaroM ke kalyANakoM kI ArAdhanA hetu sarvaprathama bhagavAna RSabhadeva ke eka-eka kalyANaka ko lakSya meM rakhakara ATha-ATha ekAsanA kreN| isa prakAra 5x8 se guNA karane para eka tIrthaGkara ke nimitta cAlIsa ekAsanA hote haiN| isI bhA~ti zeSa teIsa tIrthaGkaroM ke pA~ca-pA~ca kalyANakoM ko lakSya meM rakhakara cAlIsa-cAlIsa ekAsanA kreN| yaha tapa kula 960 dina meM pUrA hotA hai| kadAcita eka tIrthaGkara se dUsare tIrthaGkara ke kalyANaka-tapa ke bIca meM vyavadhAna par3e to koI Apatti nahIM hai, parantu cAlIsa ekAsanA to eka sAtha hI kreN| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para bRhatsnAtrapUjA kareM, eka sau bIsa - eka sau bIsa sarva jAti ke pakavAna evaM phalAdi arpita kareM, sAdhuoM ko annapAna, vastra Adi kA dAna deveM tathA sAdharmIbhakti evaM saMghapUjA kreN| * pracalita paramparA ke anusAra isa tapa ke dinoM meM jisa tIrthaGkara ke, jisa kalyANaka kA tapa cala rahA ho usa dina usa tIrthaGkara ke usI kalyANaka kI 20 mAlA ginanI cAhie tathA sAthiyA Adi 12-12 karane caahie| udAharaNArtha RSabhadeva kA jApa nimnAnusAra kareM - 1. cyavana kalyANaka - zrI RSabhanAtha parameSThine namaH 2. janma kalyANaka - zrI RSabhanAtha arhate namaH 3. dIkSA kalyANaka - zrI RSabhanAtha nAthAya namaH 4. kevalajJAna kalyANaka - zrI RSabhanAtha sarvajJAya namaH 5. nirvANa kalyANaka - zrI RSabhanAtha pAraMgatAya namaH 39. mAghamAlA tapa yaha tapa mAgha mAsa meM mAlA rUpa meM kiyA jAtA hai, isalie isakA nAma mAghamAlA tapa hai| isa tapa ke karane se zAzvata sukha (mokSa sukha) kI prApti hotI Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...151 hai| yaha tapa sarva sAdhakoM ke lie AcaraNIya hai| isakI sAmAnya vidhi nimnokta hai Arabhya pauSadazamI paryante mAghazuklapUrNAyAH / snAtvA'rhantaM saMpUjya, caikabhaktaM vidadhyAcca / / AcAradinakara, pR. 364-65 yaha tapa pauSa vadi dazamI (kharataragaccha ke anusAra mAgha vadi dazamI) ke dina se Arambha karake mAgha sudi pUrNimA taka nirantara ekAsana karate hue kreN| isa tapa meM pratidina paramAtmA kI pUjA karane ke bAda ekAsanA kreN| isa prakAra yaha tapa cAra varSa taka kiyA jAtA hai| ___ udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para bRhatsnAtrapUjA pUrvaka svarNa aura maNigarbhita ghRta kA merU banAkara paramAtmA ke Age rkheN| saMghabhakti evaM sAdharmIbhakti kreN| * pracalita vidhi ke anusAra isa tapa ke dinoM meM arihanta pada kI ArAdhanA kareM - jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo arihaMtANaM 12 12 12 20 40. mahAvIra tapa bhagavAna mahAvIra ne chadmastha avasthA meM jo tapa kiyA, vaha mahAvIra-tapa kahalAtA hai| dina gaNanA ke anusAra bhagavAna ne 12 varSa, 6 mAsa, 15 dina kaThora tapazcaryA kI thii| usakA sAmAnya vivaraNa isa prakAra hai * eka - chahamAsI * do - chaha mAha meM pA~ca dina kama, * nau - caumAsI tapa * do - tIna mAsI tapa * bahattara - pAkSika tapa * eka-eka - bhadra, mahAbhadra, sarvatobhadra pratimAe~ * do - DhAI mAsI tapa * chaha - domAsI tapa . do - Der3ha mAsI tapa * bAraha - mAsakSamaNa * bAraha - aTThama (telA) * do sau unatIsa - cha? (belA) isa taraha 12% varSa ke chadmastha sAdhanA kAla meM kula 349 dina AhAra liyaa| zeSa dinoM meM upavAsa Adi kaThina tapasyAe~ kii| isa tapa ke phala se pragAr3ha karmoM kA kSaya hotA hai| AcArya vardhamAnasUri ne paMcama kAla ke ArAdhakoM ke lie mahAvIra tapa kI Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152...sajjana tapa pravezikA nimna vidhi kahI hai - mahAvIra-tapo jJeyaM, varSANi dvAdazaiva ca / trayodazaiva pakSAzca, paMcakalyANa-pAraNe / / AcAradinakara, pR. 365 isameM bAraha varSa aura teraha pakSa paryanta nirantara dasa-dasa upavAsa ke bAda pAraNA karate hue yaha tapa pUrNa kreN| isa tapa ke udyApana meM bRhatsnAtra pUjA kareM, mahAvIrasvAmI kI pratimA ke Age svarNamaya vaTavRkSa rakheM tathA sAdharmI vAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| - * pracalita gItArtha vihita paramparAnusAra isa tapa ke dinoM meM pratidina mahAvIra svAmI kA guNanA karate hue arihanta pada kA dhyAna kreN| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI mahAvIra svAmine nama: 12 12 12 20 41. lakSapratipada tapa ___ yaha tapa pratipadA (ekama) se prArambha hotA hai| isa tapa ke karane se anaginata akSaya lakSmI (AtmaguNoM kI sampadA) kI prApti hotI hai| isa kAraNa ise lakSapratipada-tapa kahate haiN| yaha AgAr3ha tapa gRhastha ArAdhakoM ke lie nirUpita kiyA gayA hai| AcAradinakara meM isakI nimna vidhi varNita hai zukla pratipadaH sUrya, saMkhyayA ekAzanAdibhiH / samarthanIyAstapasi, lakSapratipadAkhyake / / AcAradinakara, pR. 365 yaha tapa zukla pakSa kI pratipadA ke dina yathAzakti ekAsana Adi karate hue kreN| isa taraha bAraha pratipadA (eka varSa) paryanta karane se yaha tapa pUrNa hotA hai| udyApana udyApane pUjApUrvaM lakSadhAnyaM ddhaukniiyN| lakSasaMkhyAdhAnyAnAM nibanyo yathA- coSAmANA 5, pAilI 1, mugasei 1, pAilI 2, moThasei 1, pAilI 2, javasei 2, tilapAi 7, godhUmasei 8, caulAsei 3, caNAsei 1, Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...153 kAMgumANA 3, kodravamANA 3, uDadamANA 5, tUvarisei 4, juvArimANA 5 / AcAradinakara, pR. 365 AcAradinakara kI vidhi anusAra isa tapa ke udyApana meM paramAtmA kI pUjA kreN| tadanantara paramAtmA ke Age eka lAkha parimANa kA dhAnya nimna prakAra se car3hAyeM - . cAvala - pA~ca maNa eka pAilI, mUMga - eka saI do pAilI, moTha -eka sai do pAilI, java - do sai, tila - sAta pAilI, gehU~ - ATha sai, cavalA - tIna sai, canA - eka sai, kAMgu - (cAvala kI eka jAti) tIna maNa, kodrava - tIna maNa, ur3ada - pA~ca maNa, tuara - cAra sai, jvAra - pA~ca si| sai lagabhaga 4 kilo aura 500 grAma parimANa hotI hai tathA pAilI 900 grAma kI hotI hai| * pracalita paramparAnusAra isa tapa ke daurAna siddhapada kI ArAdhanA kreN| jApa sAthiyA khamA. kAyo.. mAlA OM namo siddhANaM 8 8 8 20 42. aSTApada pAvar3I tapa aSTApada + pAvar3I arthAta aSTApada parvata para ATha sIr3hiyA~ banI huI haiM jinheM sAdhAraNa vyakti pAra nahIM kara sktaa| tadbhava mokSagAmI jIva hI ina ATha sIr3hiyoM para car3hate hue aSTApada kI yAtrA kara sakatA hai| uttarAdhyayanasUtra TIkA meM kahA gayA hai ki 'caramasarIrI sAhU ArUhai nagavare na annati'- carama zarIrI sAdhu hI aSTApada parvata para ArohaNa kara sakatA hai, anya nhiiN| kalikAlasarvajJa hemacandrAcArya ne 'triSaSTizalAkApuruSacaritra' (10veM parva) meM likhA hai ki- 'yo'STApade jinAn natvA, vased rAtrim sa sidhyati' arthAta jo aSTApada para vidyamAna jina-bimboM ko vandana karake vahIM eka rAtri vizrAma karatA hai, vaha avazya hI mokSa prApta karatA hai| gaNadhara gautamasvAmI svayaM isI bhava meM mokSagAmI hone kA nizcaya karane hetu sUrya razmiyoM kA Alambana lekara isa parvata para car3he the| vahA~ se lauTate vakta unhoMne pandraha sau tIna tApasoM ko pratibodhita kara dIkSA dI aura una sabhI ne usI dina kevalajJAna prApta kiyaa| yaha tapazcaraNa aSTApada parvata para car3hane ke lie kiyA jAtA hai, isalie Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154...sajjana tapa pravezikA ise aSTApada pAvar3I-tapa kahate haiN| isa tapa ke phala se durlabha mokSapada kI prApti hotI hai| yaha parvatIya sthAna mokSa-prApti kA anantara kAraNa hai, kyoMki prathama tIrthaGkara bhagavAna RSabhadeva ne chaha upavAsa kA tapa karake eka hajAra muniyoM ke sAtha yahIM mokSa prApta kiyA thaa| tatpazcAta bhagavAna RSabhadeva ke jyeSTha putra bharata cakravartI ne vahA~ siMha niSadyA nAmaka bhavya jinamandira kA nirmANa karavAyA aura usa jinAlaya meM vartamAna ke caubIsa tIrthaGkaroM kI unake deha pramANa ke anusAra saMsthAna, raMga aura lAMchanayukta pratimAe~ pratiSThita kii| usameM bhI dakSiNa dizA meM 1 se 4 tIrthaGkaroM ke bimba, pazcima dizA meM 5 se 12 tIrthaGkaroM ke bimba, uttara dizA meM 13 se 22 tathA pUrva dizA meM 23 se 24 tIrthaGkaroM ke bimba pratiSThita kiye| siddhANaM buddhANaM sUtra meM "cattAri aTTha dasa doya' kA yaha pATha ukta sandarbha meM hI kahA gayA hai| isa parvata kA dUsarA nAma kailAza parvata hai| AcArya hemacandra ne 'abhidhAnacintAmaNikoza' ke cauthe bhUmikANDa meM aSTApada parvata ko kailAza parvata kahA hai| AcArya jinaprabhasUri ne 'vividhatIrthakalpa' ke antargata 'aSTApada-giri-kalpa' meM isI bAta kI puSTi kI hai| unhoMne likhA hai - "tIse a uttaradisAbhAe bArahajoyaNesu aTThAvao nAma kelAsaparAbhihANo rambho nagavaro atttthjoynnuccaa|" arthAta ayodhyA nagarI se uttara dizA kI tarapha bAraha yojana dUra aSTApada nAmaka ramya parvata hai jisakI u~cAI ATha yojana hai aura usakA dUsarA nAma kailAza parvata hai| ___ Adhunika bhUgola ke anusAra kailAza parvata himAlaya para tibbata deza meM mAnasarovara kI uttara dizA meM 25 mIla kI dUrI para sthita hai| vidvAnoM kI mAnyatAnusAra isa parvata kA zikhara prati samaya barpha se DhakA rahatA hai, ata: atyadhika ThaNDa ke kAraNa isa parvata para ArohaNa nahIM kiyA jA sktaa| yaha tapa gRhasthoM ke karane yogya hai| isakI upalabdha vidhi isa prakAra hai tahA Asoya-siyaTThamimAi aTTadiNe egAsaNAi tavotti / paDhamA paauddii| evaM aTThasu varisesu aTTha paauddio|| vidhimArgaprapA, pR. 29 azvinASTAhnikAsveva, yathAzakti tapaH kramai / vidheyamaSTavarSANi, tapaH aSTApadaH prN|| AcAradinakara, pR. 369 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...155 isa tapa meM Azvina zuklA aSTamI se pUrNimA taka ke ATha dinoM meM yathAzakti upavAsa-ekAsana Adi kreN| eka varSa meM eka paripATI (olI) pUrNa hotI hai| isa taraha ATha varSoM meM ATha olI karane para yaha tapa pUrNa hotA hai| isameM kula 64 dina lagate haiN| isa tapa meM prativarSa paramAtmA ke Age sone kI sIr3hI banavAkara rakheM tathA aSTaprakArI pUjA kreN| isa taraha ATha varSa taka ATha sIr3hiyA~ bnaaeN| udyApana ujjavaNe-kaNagamaya-aTThAvaya-pUyA kaNaga-nisseNI ya kAyavva pakkannAi phalAi cauvIsa-vatthUNi jattha so atttthaavy-tvo| vidhimArgaprapA, pR. 29 udyApane caturviMzati-saMkhyA, pakvAnna phala-jAtInAM / bRhatsnAtra vidhi-pUrvakaM DhaukanaM saMgha-vAtsalyaM-saMgha-pUjA ca / / AcAradinakara, pR. 369 isa tapa ke anumodanArtha udyApana meM svarNamaya aSTApada parvata kI pUjA kareM aura sone kI sIr3hI banavAkara caubIsa tIrthaGkaroM ke sAmane cddh'aayeN| bRhatsnAtra pUjA rcaayeN| caubIsa-caubIsa vibhinna jAti ke pakavAna evaM phala cddh'aaye| sAdharmika vAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| * suvihita paramparAnusAra isa tapa ke dinoM meM nimnalikhita kriyAe~ kareM - sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI aSTApada tIrthAya namaH 8 8 8 20 43. mokSadaNDa tapa yahA~ mokSadaNDa kA artha hai guru kA dnnddaa| yaha daNDA mokSamArga kI ora agrasara hone kA sUcaka hai, ata: mokSa upalabdhi meM puSTa nimitta banatA hai| isa daNDe ko AdhAra mAnakara jo tapa kiyA jAtA hai use mokSadaNDa-tapa kahate haiN| yaha tapa gRhastha ArAdhakoM ke lie karaNIya kahA gayA hai| isake phala se sarva prakAra kI vipattiyA~ dUra hotI haiN| isa sambandha meM tIna vidhiyA~ pracalita hai - jApa Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156...sajjana tapa pravezikA prathama vidhi yAvanmuSTipramANaM, syAdgurudaNDasya tAvataH / vidadhItaikAntarAzcopavAsAn susamAhitaH / / AcAradinakara, pR. 369 AcAradinakara ke anusAra isameM guru kA daNDA jitane muSTi pramANa kA ho utane ekAntara upavAsa kreN| isa tapa meM upavAsa kI ginatI sabhI ke lie samAna nahIM hotI, kyoMki sabhI ArAdhakoM kI muTThI kA AkAra bhinna-bhinna hotA hai| __udyApana - antima upavAsa ke dina guru ke daNDa kI candana se pUjA kareM tathA guru ko vastra pradAna kreN| daNDa ke samIpa akSata aura zrIphala rkheN| daNDa kI jitanI muSTiyA~ hoM, usa parimANa meM vividha jAti ke phala, mudrA, pakavAna evaM ratna Adi bhI rkheN| sAdharmIvAtsalya evaM saMghapUjA kreN| dUsarI vidhi - arvAcIna prati (tapasudhAnidhi, pR. 209) ke AdhAra para isameM guru ke daNDa ko aMgUThe ke parva se nApeM, jitanI muSTi kI saMkhyA ho utane ekAzana kreN| udyApana meM utanI hI saMkhyA meM modaka Adi cddh'aayeN| tIsarI vidhi - tapasudhAnidhi (pR. 210) ke anusAra isameM kramaza: upavAsa, AyaMbila, nIvi, ekAsana aura eka-eka purimaDDha karane para eka olI pUrNa hotI hai| isa taraha pA~ca olI karane para 25 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| * AcArya praNIta paramparAnusAra isa tapazcaraNa kAla meM sAdhupada ke guNoM kI ArAdhanA karanI cAhie, isase yaha tapa zreSTha phaladAyI hotA hai| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo loe savvasAhUNaM 27 27 27 20 44. aduHkhadarzI tapa jisa tapa ke karane se sarva duHkhoM kA nAza hotA hai, use aduHkhadarzI tapa kahate haiN| yaha tapa gRhastha upAsakoM ke lie karaNIya hai| isa tapa kI vidhi sarvaprathama AcAradinakara meM prApta hotI hai| arvAcIna pustakoM meM isake tIna rUpa nimna prakAra dekhe jAte haiM Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...157 prathama prakAra zuklapakSeSu karttavyAH, kramAtpaMcadazasvapi / upavAsastithiSvevaM, pUryate vidhinaiva tat / / AcAradinakara, pR. 369 isa tapa ko prArambha karane hetu kisI bhI zubha mAsa kI zuklA pratipadA ko upavAsa kareM, phira dUsare mAsa meM zukla pakSa kI dvitIyA ko upavAsa kareM- isa prakAra kramaza: pandrahaveM mAsa meM pUrNimA ko upavAsa kreN| isa taraha kula pandraha upavAsoM se yaha tapa pUrA hotA hai| yadi koI tithi bhUla jAyeM, to tapa ko phira se prArambha kreN| dvitIya prakAra - isameM pUrvavata tapa prArambha karake pratyeka pakSa kI eka-eka tithi Age-Age bar3hAte hue upavAsa kreN| aisA karane para pandraha pakSoM meM pandraha upavAsoM se yaha tapa pUrNa hotA hai| tRtIya prakAra - isameM tithi niyama kA vicAra kiye binA 15 upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| isa prakAra eka mAha meM yaha tapa pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa ke udyApana meM RSabhadeva prabhu kI pUjA kreN| cA~dI kA vRkSa banavAkara usakI zAkhA meM sone kA pAlanA bAMdhe, usa pAlane meM sUta kI gAdI rakheM, usa para svarNa kI putalI banavAkara sulaaeN| pandraha-pandraha pakavAna evaM phala cddh'aaeN| pandraha mAha taka tapa kI tithiyoM para naye-naye naivedya Adi paramAtmA ko arpita kreN| saMghavAtsalya evaM saMghapUjA kreN| * pUrva paramparA kA anusaraNa karate hue isameM prathama tIrthaGkara kA jApa Adi kreN| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI RSabhadevasvAmI arhate nama: 12 12 12 20 45. gautamapAtra (par3agaha) tapa gautama svAmI ke pAtra ko lakSya meM rakhakara jo tapa kiyA jAtA hai use gautamapAtra-tapa kahate haiN| AgamoM meM varNana AtA hai ki gautamasvAmI ne svalabdhi prayoga se kevala eka pAtra khIra dvArA 1503 tApasoM ko yatheSTa pAraNA karavAyA thA, jisase 501 tApasoM ne pAraNA karate-karate kevalajJAna prApta kara liyaa| usa labdhi vizeSa kI samprApti ke uddezya se yaha tapa karate haiN| isa tapa ke prabhAva se vividha labdhiyoM kI prApti hotI hai| yahA~ 'par3agaha' kA hindI rUpAntaraNa Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158...sajjana tapa pravezikA 'patadgraha' hai| yahA~ patadgraha kA abhiprAya pAtra hai| yaha zrAvaka-zrAvikAoM ke karane yogya AgAr3ha tapa hai| yaha tapa do prakAra ke kiyA jAtA hai| prathama prakAra ekAsu paMcadazasu, svazakteranusArataH / tapaH kAryaM gautamasya, pUjAkaraNapUrvakam / / AcAradinakara, pR. 370 isa tapa meM pratyeka pUrNimA ko yathAzakti upavAsa yA ekAsanA karake gautamasvAmI mUrti kI pUjA kreN| isa prakAra pandraha pUrNimAoM taka karane para yaha tapa pUrNa hotA hai| isameM pandraha mahIne lagate haiN| dvitIya prakAra - tapasudhAnidhi (pR. 107) ke anusAra yaha tapa kArtika zuklA pratipadA ke dina se prArambha kareM aura eka varSa paryanta pratyeka pratipadA ko upavAsa Adi kreN| isa taraha dUsare vikalpa meM 24 upavAsAdi hote haiN| udyApana - isa tapa ko prakhyAta evaM Atmastha karane hetu udyApana dina meM mahAvIrasvAmI evaM gautamasvAmI kI bRhadsnAtra pUjA kreN| cA~dI ke pAtra meM khIra bharakara jholI sahita mUrtiyoM ke samakSa rakheM tathA kASThamaya pAtra meM khIra bharakara jholI yukta guru ko pradAna kreN| usa dina vizeSa sAdharmIbhakti evaM saMghapUjA kreN| * pracalita sAmAcArI ke anusAra isa tapasyA meM sAdhu pada kI ArAdhanA karate hue nimna kAyotsarga Adi kareMjApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM hrI~ zrI gautamasvAmine namaH 27 27 27 20 46. nirvANadIpa (dIpAvalI) tapa - yaha tapa bhagavAna mahAvIra ke nirvANa-kalyANaka se sambandhita hai| jaba prabhu vIra ko nirvANa (mokSa) huA usa samaya amAvasyA kI ardharAtri hone se cAroM ora gahana andhakAra vyApta thA, lekina prabhu kI antima dezanA sunane ke lie Aye hue nava mallavI aura nava licchavI kula aThAraha gaNanAyaka rAjAoM ne prabhu ke kevalajJAna rUpI bhAva prakAza kA viraha hone ke kAraNa dravya prakAza kiyA arthAta anaginata dIpaka prgttaaye| isa rAtri meM devI-devatAoM ne bhI nirvANa Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...159 mahotsava ke avasara para dIpotsava manAyA jisase vaha rAtri prakAza pUrNa bana gayI isIlie isakA nAma nirvANadIpa hai tathA lokavyavahAra meM yaha dina dIpAvalI athavA dIvAlI ke nAma se prasiddha hai| __ dUsarA tathya hai ki yaha dina nirvANa mArga kA darzana karavAne hetu dIpaka ke samAna hone se bhI yaha tapa 'nirvANa dIpaka' ke nAma se vikhyAta hai| dUsare zabdoM meM nirvANa mArga dikhAne meM dIpaka ke sadRza hone se isa tapa ko nirvANa dIpa tapa kahate haiN| yaha zrAvakoM ke karane yogya AgAr3ha tapa hai| isa tapa ke karane se mokSamArga kI prApti hotI hai| AcAradinakara meM isakI nimna vidhi ullikhita hai - varSa trayaM dIpamAlA, pUrva mukhye din-dvye| upavAsadvayaM kArya, dIpa-prastAra puurvkm|| AcAradinakara, pR. 370 yaha tapa karane hetu kArtika vadi caturdazI aura amAvasyA meM nirantara do upavAsa (belA) kreN| ina donoM dina mahAvIrasvAmI kI pratimA ke Age akhaNDa akSata car3hAeM evaM rAtri meM akhaNDa ghI kA dIpaka rkheN| isa prakAra tIna varSa taka karane para yaha tapa pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa ke tIsare varSa ke anta meM bhagavAna mahAvIra kI bRhatsnAtra pUjA rcaayeN| unake samakSa eka hajAra ghI ke dIpaka rkheN| usa dina saMgha vAtsalya evaM sAdharmI bhakti kreN| * vartamAna sAmAcArI ke anusAra isa tapa ke dinoM meM nimna jApa Adi karane caahie| jApa 1. caturdazI kI rAtri meM - zrI mahAvIrasvAmI sarvajJAya namaH 2. amAvasyA kI ardharAtri meM - zrI mahAvIrasvAmI pAraMgatAya namaH 3. amAvasyA kI antima rAtri meM - zrI gautamasvAmI sarvajJAya namaH sAthiyA khamA. kAyo. 12 12 mAlA 12 20 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160...sajjana tapa pravezikA 47. akhaNDa dazamI tapa ____ isa tapa ke suprabhAva se akhaNDa sukha (mokSa sukha) kI prApti hotI hai| isalie ise akhaNDa dazamI tapa kahA gayA hai| yaha zrAvaka-zrAvikAoM ke karane yogya AgAr3ha tapa hai| AcArya vardhamAnasUri ne isakI nimna vidhi kahI hai zuklAsu dazasaMkhyAsu, nijazaktyA tpovidhim| vidadhIta tataH pUrtistasya saMpadyate krmaat|| AcAradinakara, pR. 370 isa tapa meM zakla pakSa kI daza dazamiyoM meM apanI zakti ke anasAra ekAsana Adi tapa kreN| yaha tapa 10 mahInoM meM pUrNa hotA hai| vartamAna meM yaha tapa prAya: ekAsanA dvArA kiyA jAtA hai| udyApana - isa tapa ko AtmasAta karane hetu udyApana meM paramAtmA ke Age dasa-dasa kI saMkhyA meM pakavAna, phala Adi rkheN| akhaNDa svastika banAkara usa para naivedya rkheN| akhaNDa vastra pahanakara caitya kI bhamatI meM ghI kI tIna akhaNDa dhArA deN| sAdharmIvAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| * pracalita vidhi ke anusAra isa tapazcaraNa meM prabhu pArzvanAtha kA smaraNa karate hue arihanta pada kI ArAdhanA kareM - jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM hrI~ pArzvanAthAya namaH 12 12 12 20 48. karmacUrNa tapa cAra ghAti karmoM kA kSaya karane ke uddezya se jo tapa kiyA jAtA hai use karmacUra-tapa kahate haiN| isa tapa ke karane se pragAr3ha karma zithila ho jAte haiM aura vipula mAtrA meM baMdhe hue karma nyUna ho jAte haiN| phira vaha AtmA zanaiH zanai: sabhI karmoM se sarvathA mukta ho jAtI hai| yaha tapa gRhastha evaM zramaNa donoM ke lie hitakArI hai| vidhi upavAsatrayaM kuryAdAdAvante nirantaram / madhye SaSThimitA kuryAdupavAsA~zca sAntarAn / / AcAradinakara, pR. 372 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...161 isa tapa meM sarvaprathama telA karake ekAsana se pAraNA kreN| tadanantara sATha upavAsa ekAntara ekAsana ke pAraNeM se kareM, phira anta meM tIna upavAsa kreN| isa prakAra isameM 66 upavAsa aura 62 pAraNA kula 138 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa ke anta meM bRhadsnAtra-pUjA kareM, phira cA~dI kA vRkSa evaM svarNa kI kulhAr3I banavAkara paramAtmA ke samakSa rkheN| usa dina sAdharmI vAtsalya evaM saMghapUjA kreN| yahA~ cA~dI kA vRkSa 158 karma prakRtiyoM kA evaM kulhAr3I unake vidhvaMsa kI sUcaka hai| * jIta vyavahAra ke anusAra isa tapa meM arihanta pada kI ArAdhanA kareMjApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo arihaMtANaM 12 12 12 20 49. laghunaMdyAvarta tapa jaina paramparA meM aSTamaMgala kA gauravapUrNa sthAna hai| tIrthaGkara paramAtmA jaba bhI vicaraNa karate haiM unakA pratyeka kadama maMgalakAraka evaM zubhatA kA utpAdaka hone se usake pratIka rUpa meM aSTamaMgala kI racanA kI jAtI hai| vaha devakRta racanA unake agrabhAga meM sthira rahatI huI kadamoM ke sAtha Age-Age bar3hatI rahatI hai| usa aSTamaMgala meM eka maMgala naMdyAvarta kahalAtA hai| yaha tapa naMdyAvarta kI ArAdhanA ke lie kiyA jAtA hai| jaina paramparA meM naMdyAvarta kA pUjana bhI hotA hai| usameM naMdyAvartta AkAra kA yantra nirmita kara pUjanIka devI-devatAoM kI sthApanA karate haiN| phira mantroccAra ke sAtha yathAyogya sAmagrI arpita karate hue pUjana vidhi kI jAtI hai| .. isa tapArAdhanA meM lagabhaga devI-devatAoM kI sthApanA ke anusAra hI tapazcaryA kI jAtI hai| yaha tapa karane se paraloka sambandhI tIrthaGkara nAmakarma kA baMdha tathA ihaloka meM sarva devoM kA sAnnidhya prApta hotA hai| vidhi laghozca naMdyAvarttasya, tapaH kArya vizeSataH / tadArAdhana saMkhyAbhirUdyApanamihAdivat / / AcAradinakara, pR. 373 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162...sajjana tapa pravezikA isa tapa meM sarvaprathama naMdyAvarta paTTa kI ArAdhanA hetu upavAsa kreN| tatpazcAta dharaNendra, ambikA, zruta devI evaM gautamasvAmI kI ArAdhanA ke lie cAra Ayambila kreN| phira paMcaparameSThI evaM ratnatraya kI ArAdhanA ke lie ATha Ayambila kreN| isI prakAra solaha vidyA deviyoM kI ArAdhanA ke lie solaha ekAsane caubIsa zAsana yakSaNiyoM kI ArAdhanA ke lie caubIsa ekAsane, dasa dikpAloM kI ArAdhanA ke lie dasa ekAsane, navagraha evaM kSetrapAla ina dasa kI ArAdhanA ke lie dasa ekAsane tathA cAra nikAya ke devoM kI ArAdhanA ke lie eka upavAsa kreN| isa taraha upavAsa 2, Ayambila 12, ekAsana 64 kula milAkara 78 dinoM meM yaha tapa pUrA hotA hai| isakA tapa yantra yaha hai - tapa dina-78 | nAma naMdyAvarta dharaNendra aMbikA zrutadevI gautama parameSThI | solaha caubIsa | dasa | navagraha | cAra | evaM | vidyA | zAsana dikpAla evaM | nikAya ratnatraya | deviyA| yakSa kSetrapAla ke deva | tapa | upa.1 A.1 | A.1 | A.1 | A.1 | A.8 | e.16 | e.24 | e.10 | e.10 / upa.1 udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para bRhatsnAtra pUjA kareM, upAzraya meM laghunaMdyAvartta kI pUjA karavAyeM tathA saMgha vAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| 50. bRhannaMdyAvarta tapa naMdyAvartta eka prakAra kI svastika racanA hai jisakA aSTamAMgalika meM samAveza hotA hai| jo sarva prANiyoM ke hita ke lie ho, vaha maMgala kahalAtA hai| naMdyAvarta racanA laukika evaM lokottara donoM prakAra kA maMgala karatI hai| isa tapa ke phalasvarUpa pAralaukika dRSTi se tIrthaGkara nAmakarma kA baMdha hotA hai aura isa loka meM sarva Rddhi evaM sarva samyaktvI devI-devatAoM kA Azraya prApta hotA hai| __ AcArya vardhamAnasUri ne ise gRhastha evaM sAdhu donoM ke lie karaNIya batalAyA hai jo kisI apekSA se sAdhuoM ke lie ucita nahIM hai| yaha tapa devI-devatAoM kI ArAdhanA hetu kiyA jAtA hai| zAstrAnusAra muniyoM kA guNasthAna chaThAM athavA sAtavA~ mAnA gayA hai aura devI-devatAoM kA cauthA guNasthAnaka kahA gayA hai| ata: Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...163 sAdhu apane se nIce ke guNasthAnakoM meM sthita devoM kI ArAdhanA kaise kara sakatA hai? yaha tapa zrAvakoM ke lie hI karaNIya honA caahie| vidhi bRhnnNdyaavrtt-vidhi-sNkhyyaikaashnaadibhiH| pUraNIyaM tapazcodyApane tatpUjanaM mht|| AcAradinakara, pR. 373 isa tapa meM sarvaprathama naMdyAvarta kI ArAdhanA ke lie eka upavAsa kreN| tatpazcAta saudharmendra, IzAnendra aura zrutadevatA kI ArAdhanA ke lie tIna Ayambila kreN| isake bAda (prathama valaya meM sthita) arihanta Adi ATha kI ArAdhanA ke lie ATha Ayambila kreN| ___ tatpazcAta dvitIya valaya meM sthita caubIsa jina mAtAoM kI ArAdhanA ke lie caubIsa ekAsane kreN| phira tRtIya valaya meM sthita solaha vidyAdeviyoM kI ArAdhanA ke lie solaha ekAsana kreN| tatpazcAta caubIsa lokAntika devoM kI ArAdhanA ke lie caubIsa ekAsana kreN| phira causaTha indra evaM indrANiyoM kI ArAdhanA ke lie causaTha-causaTha ekAsana kreN| tadanantara caubIsa zAsana-yakSa evaM yakSiNiyoM kI ArAdhanA ke lie caubIsa-caubIsa ekAsana kreN| phira dasa dikpAloM kI ArAdhanA ke lie dasa ekAsanA kreN| phira nau graha aura kSetrapAla ina dasa kI ArAdhanA ke lie dasa ekAsanA kreN| usake bAda ina sabakI sAmUhika ArAdhanA ke lie eka upavAsa kreN| isa prakAra prastuta tapa meM upavAsa 1, Ayambila 11 aura ekAsana 264 kiye jAte haiM tathA yaha tapa 277 dinoM meM pUrNa hotA hai| isakA yantra nyAsa isa prakAra hai - tapa dina-277 | naMdyA | saudha| IzA | zruta | prathama dvitIya ma | SaSTha saptama aSTama navama dazama F P - | valaya valaya valaya valaya valaya valaya valaya valaya valaya valaya Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164...sajjana tapa pravezikA udyApana - isa tapa kI pUrNAhuti para jinAlaya meM bRhatsnAtra pUjA kreN| upAzraya meM pratiSThA vidhi ke anusAra naMdyAvarta pUjA kreN| sAdharmI bhakti evaM saMghapUjA kreN| 51. bIsasthAnaka tapa jisa tapa meM arihanta Adi zreSTha bIsa padoM (sthAnoM) kI ArAdhanA kI jAtI hai use bIsasthAnaka-tapa kahate haiN| tIrthaGkaroM ke jIvana caritra se avagata hotA hai ki pratyeka tIrthaGkara yaha tapa avazya Acarate haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sabhI tIrthaGkara bIsa hI padoM kI upAsanA karate hoM, lekina isa tapa kA ArAdhana karate hue tIrthaGkara nAmakarma kA baMdha nizcitameva karate haiN| yaha tapa tIrthaGkara nAmakarma kA upArjana karane meM parama nimitta hai| yadi isakI ArAdhanA samyak vidhi se kI jAye to usI bhava meM isa tapa kA suphala prApta ho sakatA hai| isa sambandha meM gItArtha muniyoM ne kahA hai - "tIje bhava thAnaka tapa kri|" vartamAna meM yaha tapa khUba pracalita hai| Aja bhI yaha tapa zreSTha phala ke uddezya se hI kiyA jAtA hai| isakI ArAdhanA AbAla-vRddha sabhI koI kara sakate haiN| yaha tapa vidhimArgaprapA meM isa prakAra prApta hotA hai titthayaranAmakaraNAi bIsaM ThANAiM pAraNaMtariehiM vIsAe uvavAsehiM ArAhijjati tti cAlIsadiNamANo viistttthaanntvo|| vidhimArgaprapA, pR. 29 isa tapa meM arihaMta Adi bIsa sthAnoM kI ArAdhanA hetu bIsa upavAsa ekAntara pAraNA pUrvaka kreN| isa prakAra cAlIsa dina meM yaha tapa pUrNa hotA hai| vartamAna kI pracalita paramparA meM pratyeka pada kI ArAdhanA 20-20 upavAsa pUrvaka kI jAtI hai| lagabhaga 400 upavAsa pUrvaka yaha tapa pUrNa hotA hai| kucha virale sAdhaka bele-bele, tele-tele se bhI ina padoM kI ArAdhanA karate haiN| Ajakala ekAsanA dvArA bhI yaha tapa kiyA jA rahA hai| AcArya vardhamAnasUri ne bhI isa tapa kI carcA avazya kI hai lekina unhoMne isa ArAdhanA meM tapa karanA Avazyaka nahIM batalAyA hai| unakA mantavya hai ki mukti ke lie ina bIsa padoM kI ArAdhanA avazya kI jAnI cAhie, kintu vaha tapa dvArA hI kI jAye yaha jarUrI nahIM hai| isake atirikta anya granthoM meM Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...165 tatsambandhI prAmANika pATha dekhane ko nahIM mile haiN| ___1. vartamAna sAmAcArI ke anusAra eka pada kI ArAdhanA nimitta 20 upavAsa chaha mAha kI avadhi meM pUrNa ho jAne cAhie yAni eka olI chaha mAha ke bhItara pUrNa kara lenI cAhie, anyathA usa olI ko puna: se karane kA jItavyavahAra hai| isa taraha dasa varSoM meM bIsa olI kI ArAdhanA ho jAnI caahie| ___ 2. pratyeka upavAsa ke dina tInoM samaya devavandana, ubhaya sandhyAoM meM pratikramaNa, nirdhArita saMkhyA meM sAthiyA Adi yathAvata karane caahie| 3. janma-maraNa ke sUtaka, caitra-Asoja kI zAzvatI olI, kSaya-vRddhi tithi Adi dinoM meM yaha tapa nahIM karanA caahie| ____ udyApana - isa tapa kI eka-eka olI athavA yugapad bIsa olI pUrNa hone para bRhatsnAtra pUjA racAyeM tathA jJAna-darzana-cAritra ke bIsa-bIsa upakaraNa gRhastha evaM sAdhuoM ko yathAvazyakatA pradAna kreN| bIsa olI sampanna hone para sAdharmI vAtsalya evaM saMgha pUjA kreN| * AcArya vihita paramparAnusAra isa tapa ke pratyeka pada kI ArAdhanA karate samaya nimna kriyAe~ kareMjApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA / OM hrIM namo arihaMtANaM OM hIM namo siddhANaM | OM hrIM namo pavayaNassa OM hrIM namo AyariyANaM OM hrIM namo therANaM OM hrI~ namo uvajjhAyANaM 7.| OM hI namo loe savvasAhaNaM OM hIM namo nANassa OM hIM namo daMsaNassa OM hrI~ namo viNaya-saMpannassa OM hI namo cArittassa OM hau~ namo baMbhavvayadhAriNaM - ci laM o o o o o - Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166...sajjana tapa pravezikA OM hA~ namo kiriyANaM OM hrIM namo tavassa hau~ namo goyamassa hA~ namo jiNANaM hrau~ namo saMyamassa 18. | OM hI namo abhinava nANassa | OM hrI~ namo suyassa | 20. | OM hrIM namo titthassa 52. aSTakarmottara-prakRti tapa ___ yaha karmasUdana tapa kA hI bRhad prakAra hai| sAmAnyataH karmasUdana tapa ATha karmoM ko kSaya karane ke uddezya se kiyA jAtA hai jabaki prastuta tapa meM ATha karmoM kI 148 uttara prakRtiyoM ko Atma pradezoM se pRthaka karane kA bhAva nihita hai| svarUpatayA isa tapa kI ArAdhanA karma rUpI vRkSa kI zAkhA, prazAkhA evaM pattiyA~ Adi sarvAMza ko vinaSTa karane ke prayojana se kI jAtI hai| isa tapa ke phala se zAzvata sukha kA sAkSAtkAra hotA hai| yaha AgAr3ha tapa sAdhu evaM gRhastha donoM ke lie AcaraNIya hai| vidhimArgaprapAnusAra isakI nimna vidhi hai - ___ 1. nANAvaraNijjassa uttara payaDIo paMca 2. daMsaNAvaraNijjassa nava 3. veyaNIyassa do 4. mohaNIyassa aTThAvIsaM 5. Aussa cattAri 6. nAmassa teNauI 7. goyassa do 8. aMtarAyassa paMca evaM aDayAla-saeNa uvavAsANaM aTTha-kamma uttarapayaDI tvo|| vidhimArgaprapA, pR. 27 ATha karmoM kI uttara prakRtiyA~ isa prakAra haiM 1. jJAnAvaraNI karma kI pA~ca 2. darzanAvaraNIya karma kI nau 3. vedanIya karma kI do 4. mohanIya karma kI aTThAIsa 5. AyuSya karma kI cAra 6. nAmakarma kI tirAnabe 7. gotrakarma kI do aura 8. antarAya karma kI pA~ca - kula 148 uttara prakRtiyA~ haiN| isa tapa meM eka sau ar3atAlIsa upavAsa nirantara athavA ekAntara ekAzane ke pAraNe se kreN| isa prakAra yaha tapa lagabhaga pA~ca mahIne athavA dasa mahIne meM pUrNa hotA hai| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...167 udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para mUlanAyaka paramAtmA kI snAtra pUjA kareM, jJAna kI bhakti kareM, paramAtmA ke Age 148-148 saMkhyA meM modaka, phala Adi car3hAyeM, guru ko AhAra Adi baharAyeM tathA sAdharmI bhakti evaM saMgha pUjA kreN| * jItavyavahAra ke anusAra isa tapa meM upavAsa ke dina uttara prakRtiyoM ke krama se nimna jApa Adi kareMjApa |sA. |khamA. kAyo.| mAlA 1. | jJAnAvaraNI karma kI uttara prakRtiyoM meM 5 dina | zrI anantajJAna saMyutAya siddhAya namaH 5 | 5 | 5 | 20 | darzanAvaraNI karma meM 9 dina zrI anantadarzana saMyutAya siddhAya namaH vedanIya karma meM 2 dina zrI avyAbAdhaguNasaMyutAya siddhAya namaH 2 | 2 mohanIya karma meM 28 dina zrI anantacAritraguNa saMyutAya siddhAya namaH AyuSya karma meM 4 dina zrI akSayasthitiguNa saMyutAya siddhAya namaH | 4 | nAmakarma meM 93 dina zrI arUpI niraMjanaguNa saMyutAya siddhAya namaH 93 | 93 | 93 gotrakarma meM 2 dina zrI agurulaghuguNa saMyutAya siddhAya namaH | 2 antarAya karma meM 5 dina zrI anantavIryaguNa saMyutAya siddhAya namaH | 5 5 | 5 | phala kI AkAMkSA se kiye jAne vAle tapa AcArya haribhadrasUri (paMcAzaka prakaraNa 19/25) kahate haiM ki jisase kaSAya kA nirodha ho, brahmacarya kA pAlana ho, jinendra deva kI pUjA-stuti ho aura Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168... sajjana tapa pravezikA bhojana kA tyAga ho ve sabhI tapa kahalAte haiN| isake atirikta zeSa tapa mugdha loka meM vizeSa rUpa se pracalita hone para bhI kalyANakAraka nahIM hai| mugdha prANI zurU se hI mokSArtha tapa meM pravRtti nahIM karate haiM, apitu laukika upalabdhiyoM hetu tapa karate haiM jabaki buddhimAna AtmAe~ mokSa prApti ke lie Agamokta vidhi se hI tapa karatI haiN| yahA~ prazna hotA hai ki mokSa prApti ke lakSya se kiyA gayA tapazcaraNa hI Atmavizuddhi kA hetu banatA hai, zeSa laukika phala ke janaka hote haiM taba usa prakAra ke tapa kyoM kiye jAeM ? bhautika sukha kI upalabdhi se saMsAra - cakra kA anta nahIM hotA, jabaki tapa sAdhanA saMsAra cakra ko vikhaNDita karane ke lie kI jAtI hai, ataH loka samRddhi ke nimitta tapa nahIM kiye jAne cAhie? isakA samAdhAna dete hue batAyA gayA hai ki sarvAGga sundara, nirujazikhA, Ayatijanaka Adi bhinna-bhinna prakAra ke tapa bhale hI daihika phala kI apekSA se kiye jAte hoM, kintu ye tapa jinazAsana meM nava praviSTa jIvoM kI yogyatA ke anusAra mokSamArga svIkAra ke kAraNa haiM, kyoMki kaI jIva aise bhI ho sakate haiM jo prArambha meM saMsAra - sukha kI icchA se jina dharma meM pravRtta hote hoM; kintu bAda meM laukika AkAMkSAoM se rahita mokSamArga kI abhiruci vAle bana jAte haiN| isalie mugdha prANiyoM ke lie phalAkAMkSA tapa mokSa prApti meM pAramparika hetubhUta hone se nirarthaka nahIM hai| kuzala anuSThAnoM meM vighna na Aye, tadhetu sAdharmika devatAoM kI bhI tapa rUpa ArAdhanA kI jAtI hai| kucha tapa kaSAyAdi ke nirodha hetu kiye jAte haiM jisase tapasvI sAdhaka mokSa mArga ke anukUla bhAva pAkara Apta upadiSTa cAritra prApta kara lete haiN| kahane kA bhAvArtha yaha hai ki adhyAtma jagata meM sarva prakAra ke tapoM kA bhinna-bhinna dRSTiyoM se eka viziSTa mahattva hai| kucha tapazcaryAe~ mokSa kI anantara kAraNa hotI haiM to kucha paramparA se mokSa dilavAtI haiN| 1. sarvAGgasundara tapa isa tapa ke nAma se hI jJAta hotA hai ki yaha tapa sarvAGgasundara zarIra kI prApti ke lie kiyA jAtA hai, kyoMki zarIra ke sarvAGga pUrNa hone para hI dharma kI prApti sulabha hotI hai| zrAvaka ko mArgAnusArI ke 35 guNoM se yukta honA cAhie, unameM zrAvaka kA 'sarvAGgasundara honA' bhI eka guNa batalAyA gayA hai| isa tapa ko Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...169 vidhivata karane se sarvAGga sundaratA kI prApti hotI hai| jainAcAryoM ne yaha AgAr3ha tapa muni evaM gRhastha ubhaya vargIya ArAdhakoM ke lie Avazyaka batalAyA hai| Aja isa tapa kA pracalana nahIM ke barAbara hai| isakI prAmANika vidhi nimna prakAra hai - aTThavavAsA egaMtareNa, vihipAraNaM ca aayaamN| savvaMgasuMdaro so hoi, tavo sukka pkkhmmi|| paMcAzaka, 19/30 tahA sukkapakkhe aTThovavAsA egaMtaraAyaMbilapAraNeNa / savvaMgasuMdaro khamAbhiggahajiNapUyAmuNidANapareNa viheo / / vidhimArgaprapA, pR. 25 zuklapakSe'STopavAsA, AcAmlAntaritAH kramAt / vidhIyante tena tapo, bhavetsarvAMgasundaram / / AcAradinakara, pR. 365 paMcAzaka prakaraNa Adi granthoM ke anusAra isameM zukla pakSa kI pratipadA ke dina se ATha upavAsa ekAntara Ayambila ke pAraNe se kareM arthAta zukla pakSa kI ekama ke dina upavAsa karake pAraNe meM Ayambila kareM- isa prakAra ATha upavAsa aura sAta Ayambila dvArA pandraha dina meM yaha tapa pUrNa kreN| isa tapasyA meM zakti ke anusAra kSamA, saMyama Adi dasa prakAra ke dharmoM kA pAlana karate hue kaSAyAdi kA tyAga kreN| isakA yantra nyAsa yaha hai - tapa dina- 15, zukla pratipadA se pUrNimA taka | dvi. tR. | ca. | paM. | Sa. | sa. | a. | na. | da. | e. | dvA. | . | tapa | u. | A. u. | A. u. A. | u. |A. | u. | A. u. A. | u. |A. | u udyApana - isa tapa ke anumodanArtha pUrNimA ke dina bRhatsnAtra pUjA kareM, phira paramAtmA ke Age ratnajar3ita svarNamaya puruSa rakheM tathA saMgha vAtsalya evaM saMghapUjA kreN| * gItArtha AcAra kA anusaraNa karate hue tapasyA kAla meM arihanta pada Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170... sajjana tapa pravezikA kI ArAdhanA kreN| jApa sAthiyA OM namo arihaMtANaM 12 2. nirujazikhA tapa nirujazikhA kA artha hai roga rahita zikhA / jisa tapa ke dvArA mastaka paryanta sampUrNa zarIra nirogI banatA hai, use nirujazikhA tapa kahate haiN| isameM sarvAGga niroga avasthA ko prApta karate haiM, isalie yaha tapa sarvAGgasundara tapa kI bhA~ti kRSNapakSa meM kiyA jAtA hai| isa tapa ke karane se bAhya evaM Abhyantara Arogya kI prApti hotI hai / mUlataH bhava roga ke uccheda ke lie yaha tapa kiyA jAtA hai| yaha anAgAr3ha tapa gRhastha sAdhakoM hetu prasthApita hai| isakI AcaraNa vidhi isa prakAra hai - " evaM ciya kiNha pakkhe gilANapaDijAgaraNAbhiggahasAro nirujasiMho / " khamA. 12 tapo nIrujazikhAkhyaM hi, vidheyaM navaraM kRSNa pakSe tu karaNaM vidhimArgaprapA, pR. 25 tadvadeva hi / zasyate / / AcAradinakara, pR. 366 yaha tapa sarvAGgasundara tapa kI taraha hI kiyA jAtA hai| vizeSa itanA hai ki isameM kRSNapakSa kI pratipadA ke dina se ATha upavAsa ekAntara AyaMbila ke pAraNA pUrvaka kreN| isa taraha ATha upavAsa aura sAta AyaMbila dvArA 15 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| isa tapa ke dinoM meM rogI kI sevA karane kA niyama rakhanA caahie| isakA yantra nyAsa draSTavya hai. 1 udyApana kAyo. 12 -- tasya tapa dina- 15, kRSNa pratipadA se amAvasyA taka mAlA 20 kRSNa pra. dvi. tR. ca. paM. Sa. sa. a. na. tithi tapa u. A. u. A. u. A. u. A. u. A. u. A. u. A. u da. e. dvA. tra. ca. pU. isa tapa kI udyApana-vidhi pUrva tapa kI bhA~ti samajhanI caahie| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...171 * pracalita vidhi ke anugamanArtha isa tapa kAla meM pratidina arihanta pada kA guNanA Adi kreN| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo arihaMtANaM 12 12 12 20 3. saubhAgyakalpavRkSa tapa ___jisa vRkSa ke sAmane cintana karane mAtra se manavAMchita vastuoM kI prApti ho jAtI hai, use kalpavRkSa kahA gayA hai| yugalika kAla meM janma lene vAle mAnavoM kA nirvAha kalpavRkSa se hI hotA hai| unheM asi-masi-kRSi Adi kisI taraha kI vyApArika yA khAdya pravRtti nahIM karanI par3atI hai| isa duSamakAla meM kalpavRkSoM kA prabhAva samApta ho cukA hai| taduparAnta yaha tapa saubhAgya dene meM kalpavRkSa ke samAna hai ata: ise saubhAgyakalpavRkSa tapa kahate haiN| ___ isa tapa ke phala se zAzvata saubhAgya kI prApti hotI hai| saubhAgya sarva janoM ko priya hai| vyAvahArika vivAha Adi prasaMgoM para bhI saubhAgya kI vAMchA kI jAtI hai| ___AcAradinakara ke anusAra yaha tapa sAdhuoM ke lie bhI AcaraNIya hai jo bhautika dRSTi se ucita nahIM hai| cU~ki sAdhu prAya: kabhI bhI koI tapa phala kI AkAMkSA se nahIM karate haiM, ataH yaha tapa zrAvakoM ke lie hI karaNIya honA caahie| vidhimArgaprapA Adi meM isakI nimna vidhi ullikhita hai - citte egaMtarao savvarasaM pAraNaM ca vihipuvvaM sohaggakapparUkkho, esa tavo hoi nnaayvyo|| paMcAzaka prakaraNa, 19/35 tahA sohakaggapparUkkho citte egNtraavaasaa| gurudANa vihipuvvaM savvarasaM pAraNagaM c|| vidhimArgaprapA, pR.25 saubhAgya-kalpavRkSastu, caitre'nshn-sNcyaiH| ekAntaraiH paraM kArya, tithau candrAdike shubhe|| AcAradinakara, pR. 366 yaha tapa caitra mAsa kI kRSNa pratipadA se prArambha karake sampUrNa mAsa meM caitrena Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172...sajjana tapa pravezikA ekAntara upavAsa dvArA kiyA jAtA hai| isa tapa meM 15 upavAsa aura 15 pAraNA kula eka mahInA lagatA hai| ___ isa tapasyA ke daurAna pAraNe ke dina muniyoM ko sarasa bhojana dekara phira svayaM ko grahaNa karanA caahie| isakA yantra nyAsa yaha hai tapa dina- 15, pAraNA dina- 15 |pra. | dvi. tR. | ca. | paM. | Sa. | sa. a. | na. | da. | e. dvA. |. |ca. amA. kRSNA m r tithi 0 | pA. | u. | pA./u. | pra. | dvi. tR. | ca. | paM. | Sa. | sa. a. | na. | da. | e. | dvA. | tra. |ca. | pU. tapa | pA. | u. | pA. | u. pA. u. | pA. u. | pA.| u. pA. | u. pA. | u. | pA. udyApana- isa tapa ke pUrNa hone para yathAzakti dAna kareM, vividha phaloM ke bhAra se jhukI huI vividha zAkhAoM se yukta kalpavRkSa kI sunahare cAvaloM Adi se racanA kreN| jina-pratimA ke Age nAnAvidha phaloM ke bhAra se avanata svarNa kA athavA cA~dI kA kalpavRkSa cddh'aayeN| cAritraniSTha muniyoM ko dAna deM tathA saMgha pUjA evaM sAdharmI bhakti kreN| * pracalita paramparA ke anugamanArtha isa tapazcaryA meM arihanta pada kI ArAdhanA kreN| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo arihaMtANaM 12 12 12 20 4. damayantI tapa upalabdha kRtiyoM ke anusAra yaha tapa nala rAjA ke viyogAvasthA meM damayantI dvArA kiyA gayA thA, isalie ise damayantI-tapa kahate haiN| isa tapa ke karane se damayantI ke deha va mana rUpI gagana maNDala para chAye vipattiyoM ke bAdala khaNDa-khaNDa hokara naSTa ho gaye, vaise hI isa tapa ke prabhAva se samasta vipattiyA~ dUra ho jAtI haiN| yaha tapa bAhya jagata ke sAtha-sAtha Abhyantara jagata meM chAyI Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...173 ApattiyoM evaM vipattiyoM se bhI rakSA karatA hai| yaha zrAvakoM ke karane yogya anAgAr3ha tapa hai| vidhimArgaprapA Adi meM varNita isakI vidhi isa prakAra hai tahA egega-titthayara-maNusariya vIsa-vIsa-AyaMbilANi / pAraNaya rhiyaanni| egaM ca AyaMbilaM sAsaNa-devayAe / / vidhimArgaprapA, pR. 27 damayantA prati jinamAcAmlAnyeka viMzatiH / kRtAni saMtatAnyeva, damayantItapo hi tat / / AcAradinakara, pR. 366 isa tapa meM pratyeka tIrthaGkara ko lakSya meM rakhakara bIsa-bIsa tathA zAsana devatA ko lakSya meM rakhakara eka-eka isa taraha nirantara ikkIsa-ikkIsa AyaMbila se eka-eka tIrthaGkara kI upAsanA kreN| pratyeka tIrthaGkara ke nimitta 21-21 AyaMbila karane para kula 504 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| vartamAnakAla kI apekSA AcArya vardhamAnasUri yaha bhI kahate haiM ki zakti na hone para pratyeka tIrthaGkara ke 21 AyaMbila karane ke bAda pAraNA bhI kara sakate haiN| isa vidhi se pAraNe ke 24 dina milAne para 528 dinoM meM yaha tapa pUrA kiyA jAtA hai| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para Ayambila kI saMkhyA anusAra 504504 vividha jAti ke phala, pakavAna evaM mudrAe~ paramAtmA ke samakSa rkheN| caubIsa tIrthaGkaroM ke 24 tilaka car3hAyeM tathA sAdharmI bhakti evaM saMgha pUjA kreN| * damayantI tapa kI samyak ArAdhanA hetu ina dinoM meM jisa tIrthaGkara kA tapa cala rahA ho, usa tIrthaGkara nAma ke Age 'sarvajJAya namaH' jor3a deN| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI RSabhadeva sarvajJAya namaH 12 12 12 20 athavA zrI zAsanadevyai namaH 5. Ayatijanaka tapa 'Ayati' zabda kA artha hai paravartIkAla aura 'janaka' zabda kA artha hai utpanna karane vaalaa| yaha bhaviSyakAla (kAlAntara) meM zubhatva ko pradAna karane vAlA hone se ise Ayatijanaka tapa kahate haiN| isa tapa ke karane se uttarakAla meM Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174...sajjana tapa pravezikA sarva taraha ke zubhatva kI prApti hotI hai / yaha AgAr3ha tapa zrAvakoM ke lie batAyA gayA hai| isake nimnalikhita tIna prakArAntara dekhe jAte haiM prathama prakAra AyaijaNago vi evaM (egAsaNapAraNeNaM battIsaM AyaMbilANi) ciya navaraM vaMdaNaga- paDikkamaNa- sajjhAyakaraNa - sAhusAhuNi- veyAvaccAi - savvakajje aNigUhiya-bala vIriyassa acchaMta parisuddho havai / vidhimArgaprapA, pR. 25 prathama vikalpa ke anusAra isa tapa meM battIsa Ayambila ekAntara ekAzana ke pAraNe se kreN| isa taraha yaha tapa 64 dinoM meM pUrNa hotA hai| isa tapazcaraNa kAla meM devavandana, pratikramaNa, svAdhyAya, sAdhu-sAdhvI vaiyAvRtya Adi zubha kArya antaraMga zakti ko chipAye binA atyanta zuddhi pUrvaka karane caahie| dvitIya prakAra egaM puNa evamAhaMsu aNigUhiya-bala-vIriyassa niraMtara - battIsAyaMbila- pamANo egAsaNaM tariya battIsovavAyappamANe vA Ayai-jaNagotti / vidhimArgaprapA, pR. 25 dUsarI vidhi ke anusAra isa tapa meM svazakti ko chipAye binA lagAtAra battIsa Ayambila kareM athavA ekAsana ke antara se battIsa upavAsa parimANa tapa kreN| isa vikalpa meM 32 yA 64 dina lagate haiN| tRtIya prakAra - niraMtaraiH / kAryaM dvAtriMzadAcAmalaiH svasatvena evaM syAdAyatizubhaM, tapa udyApanAnvitam / / AcAradinakara, pR. 366-67 tIsarI vidhi ke anusAra yaha tapa nirantara battIsa AyaMbila karane se pUrNa hotA hai| udyApana isa tapa ke pUrNa hone para bRhad snAtra pUjA kareM, 24-24 kI saMkhyA meM pakavAna, phala Adi car3hAyeM tathA sAdharmIbhakti evaM saMghapUjA kreN| - Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...175 * jIta paramparAnusAra isa tapa ke dinoM meM pratidina arihanta pada kA guNanA Adi kreN| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo arihaMtANaM 12 12 12 20 6. akSayanidhi tapa __jisakA kabhI kSaya na ho aisI nidhi ko akSayanidhi kahate haiN| yaha tapa dravyata: bhautika nidhi evaM AdhyAtmika nidhi prApta karane ke prayojana se kiyA jAtA hai| isa tapa ke prabhAva se manavAMchita nidhi kI prApti hotI hI hai isalie ise akSayanidhi-tapa kahate haiN| ___ yaha AgAr3ha tapa zrAvakoM ke lie karaNIya batalAyA gayA hai| vartamAna meM yaha tapa atyadhika pracalita hai| isake do prakArAntara nimna haiMprathama prakAra ____ tahA jiNa-purao kalaso paiTThiyo muTThIhiM pai-diNa-khippa-mANataMDulehiM jAvaiya-diNehiM pUrijjai, tAvaiya-diNANi egAsaNagAI akkhy-nihi-tvo| vidhimArgaprapA, pR. 27 _ vidhimArgaprapA ke nirdezAnusAra bhAdra kRSNA caturthI ke dina se yaha tapa prArambha kreN| usa dina tIrthaGkara pratimA ke Age eka kalaza kI sthApanA kareM, phira usameM pratidina pramANopeta eka muTThI cAvala DAlate jAyeM, jitane dinoM meM vaha kalaza bhare utane dinoM taka ekAsanA Adi tapa kareM, vaha akSayanidhi-tapa kahalAtA hai| isa vidhi meM dinoM kI ginatI nahIM hotii| jitane dinoM meM kalaza bhare utane dina tapa kiyA jAtA hai| dUsarA prakAra ghaTaM saMsthApya devAne, gndh-pusspaadi-puujitm| ___tapo vidhIyate pakSaM, tadakSayanidhiH sphuttm|| AcAradinakara, pR. 367 AcAradinakara ke matAnusAra yaha tapa bhAdavA vadi caturthI ko prArambha kreN| usa dina jinezvara paramAtmA ke Age kI bhUmi ko gAya ke gobara se zuddha karake Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176...sajjana tapa pravezikA tathA usa para gahu~lI karake svarNa, maNi, muktAphala, supArI Adi se bhare hue ghaTa kI sthApanA kreN| tatpazcAta eka pakSa (15 dina) taka usakI nitya pUjA kreN| pratidina paramAtmA kI tIna pradakSiNA karake kumbha meM aMjali bhara akSata ddaaleN| pratidina svazakti ke anusAra biyAsanA, ekAsanA Adi kA pratyAkhyAna kareM evaM nRtya gItotsava Adi karate hue paryuSaNa paryanta yaha tapa kreN| isa tapa kI cAra paripATI cAra varSa meM pUrNa hotI hai| vartamAna meM yaha tapa bhAdra kRSNA caturthI se saMvatsarI paryanta solaha dina ekAsana dvArA kiyA jAtA hai| udyApana - isa tapa ke bahumAnArtha cauthI paripATI ke anta meM bRhad snAtra pUjA racAyeM, paramAtmA ke Age vividha jAti ke pakavAna Adi rakheM tathA sAdharmI bhakti evaM saMghapUjA kreN| * gItArtha muniyoM ke anusAra isa tapoyoga meM jJAna pada kI ArAdhanA karanI caahie| ina dinoM jJAna pada sambandhI viziSTa kriyA bhI hotI hai| vistAra bhaya se usakA varNana 'tapasudhAnidhi' Adi saMkalita pustakoM se jaaneN| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM hrIM klIM namo nANassa 51 51 51 20 7. mukuTasaptamI tapa __yaha tapa sAta mahInoM taka saptamI tithi ke dina kiyA jAtA hai tathA udyApana meM mukuTa banavAkara car3hAte haiN| isalie ise mukuTasaptamI tapa kahate haiN| isa tapa ke puNya yoga se vAMchita vastuoM kI prApti hotI hai| yaha AgAr3ha tapa gRhasthoM ke lie nirdiSTa kiyA gayA hai| isakI prApta vidhi nimna prakAra hai - ASAr3hAdi ca pauSAntaM, saptamAsAn zitISvapi / saptamISUpavAsAzca, vidheyAH saptasaMkhyakA / / AcAradinakara, pR. 367 isa tapa meM ASAr3ha, zrAvaNa, bhAdrapada, Azvina, kArtika, mArgazIrSa evaM pauSa mahInoM kI kRSNapakSa kI saptamI ke dina upavAsa kreN| __ isameM anukrama se 1. vimalanAtha 2. anantanAtha 3. candraprabhu yA zAntinAtha 4. neminAtha 5. RSabhadeva 6. mahAvIrasvAmI aura 7. pArzvanAtha - ina sAta Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jApa jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...177 tIrthaGkaroM kI vizeSa ArAdhanA kreN| upavAsa ke dina usa tIrthaGkara kI snAtra pUjA racAyeM tathA aSTaprakArI pUjA sAmagrI cddh'aayeN| udyApana - isa tapa kI mahimA vardhanArtha pUrNAhuti avasara para bRhadsnAtra pUjA kareM, cA~dI kI lokanAlI banavAkara usake Upara svarNamaya evaM ratnamaya mukuTa nirmita kara rkheN| upavAsa saMkhyA ke anusAra sAta-sAta pakavAna evaM phala Adi sarva sAmagrI paramAtmA ke samakSa rkheN| sAdharmIbhakti evaM saMghapUjA kreN| AcAradinakara, pR. 367 * pracalita paramparAnusAra isa tapa ke dinoM meM jisa tIrthaGkara kA tapa pravartita ho usake nAma kA jApa Adi kreN| sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI vimalanAthAya namaH 12 12 12 20 zeSa guNanA isI bhA~ti smjheN| 8. ambA tapa bAIsaveM tIrthaGkara bhagavAna neminAtha kI zAsana rakSikA ambikA devI mAnI jAtI hai| yaha tapa usI ambikA devI ke ArAdhanArtha kiyA jAtA hai, isalie isakA nAma ambA tapa hai| isa tapa ke phalasvarUpa ambA devI se varadAna prApta hotA hai| vartamAna meM isa devI ke nAma kA prabhutva atyadhika hai| yaha tapa gRhasthoM ke lie karaNIya hai| ___ yaha tapa do rItiyoM se kiyA jAtA hai - prathama rIti tahA aMbA-tavo paMcasu kiNha paMcamIsu egAsaNAi-neminAha aMbapUyA-puvvaM kijji|| vidhimArgaprapA, pR. 26 vidhimArgaprapA ke matAnusAra yaha tapa kisI bhI zubha mAsa kI kRSNa paMcamI se prArambha kara lagAtAra pA~ca mahInoM taka pA~ca kRSNa paMcamiyoM meM ekAsanA Adi ke dvArA kreN| usa dina neminAtha bhagavAna aura ambA devI kI pUjA bhI avazya kreN| isa prakAra prathama vidhi ke anusAra yaha tapa pA~ca mAha kI kRSNa paMcamiyoM meM ekAsana Adi ke dvArA kiyA jAtA hai| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178...sajjana tapa pravezikA dUsarI rIti zuklAdi-paMcamISveva, paMcamAseSu vai tapaH / ekabhaktAdinA vai kAryamambApUjana pUrvakam / / AcAradinakara, pR. 367 AcAradinakara ke nirdezAnusAra yaha tapa zuklapakSa kI pA~ca paMcamiyoM meM ekAsanA Adi tapa karate hue kreN| . isa vidhi ke anusAra bhI bhagavAna neminAtha aura ambAdevI kI pUjA avazya karanI caahie| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para uttama dhAtuoM se ambAdevI kI mUrti banavAkara usakI sthApanA kareM aura zAstrokta vidhi se hamezA usakI pUjA kreN| usa dina sAdharmI vAtsalya evaM saMghapUjA bhI kreN| * pracalita paripATI meM isa tapa kI ArAdhanA nimna vidhi se kareMjApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI ambikA devyai namaH 12 12 12 20 ___ yaha tapa bhagavAna neminAtha kI zAsana devI se sambandhita hai tathA isameM mukhya ArAdhya athavA sarvocca sthAnIya arihanta paramAtmA hI hai| isalie sAthiyA Adi 12-12 kiye jAte haiN| 9. rohiNI tapa yaha tapa rohiNI nakSatra meM kiyA jAtA hai, isalie ise rohiNI-tapa kahate haiN| isa tapa kI ArAdhanA se striyoM ko avidhavApana aura saubhAgyasukha kI prApti hotI hai| isa tapazcaryA ke dvArA rohiNI nAmaka rAjakanyA ne akhaNDa saubhAgya ko prApta kiyA thA, isa viSayaka vRttAnta saMkalita pratiyoM se jAnanA caahie| Aja striyoM meM rohiNI tapa khUba pracalita hai| yaha gRhastha sAdhakoM kA AgAr3ha tapa hai| vidhimArgaprapAdi meM ullikhita vidhi isa prakAra hai - tahA rohiNI-tavo rohiNI-nakkhatte vAsupujja jiNa-visesa-pUyA purassara muvavAso sattamAsAhi ya, sttvrisaanni| vidhimArgaprapA, pR. 26 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...179 rohiNyAM ca tapaH kArya, vaasupuujyaarcnaa-yutN| saptavarSaM saptamAsaM, upavAsAdibhiH prm|| AcAradinakara, pR. 368 vidhimArgaprapA ke anusAra yaha tapa akSaya tRtIyA ke dina athavA usake Age-pIche jaba rohiNI nakSatra ho usa dina vAsupUjya bhagavAna kI pUjA pUrvaka prArambha kreN| tatpazcAta sAta varSa aura sAta mahIne taka (prati mAha) rohiNI nakSatra ke dina upavAsa tapa kreN| AcAradinakara ke matAnusAra isa tapa meM yathAzakti upavAsa, AyaMbila, nIvi yA ekAsana kucha bhI kiyA jA sakatA hai| udyApana- isa tapa ke sampUrNa hone para vidhimArgaprapA ke anusAra vAsupUjya bhagavAna kI pratimA banavAkara usakI pratiSThA karavAnI caahie| AcAradinakara ke nirdezAnusAra vAsupUjya bhagavAna kI bar3I pUjA karavAyeM, prabhu pUjA meM sone kA azoka vRkSa car3hAyeM tathA saMghapUjA kreN| * gItArtha vyavahAra kA anupAlana karate hue isa tapasyA kAla meM mukhya rUpa se arihanta pada kI ArAdhanA kareMjApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI vAsupUjyasarvajJAya namaH 12 12 12 20 10. zrutadevatA tapa jainAgamoM meM dharma do prakAra kA kahA gayA hai - 1. cAritradharma aura 2. shrutdhrm| zrutadharma ko zrutajJAna aura samyagjJAna bhI kahate haiN| zrutajJAna kI adhiSThAtrI devI ko zrutadevatA kahA jAtA hai| yaha tapa zrutadevatA kI ArAdhanA nimitta kiyA jAtA hai, ata: ise zrutadevatA-tapa kahate haiN| isa tapa ke karane se agama-agocara zruta kI prApti hotI hai| yaha AgAr3ha tapa gRhastha sAdhakoM ke lakSya se dikhAyA gayA hai| vidhi tahA egArasasu sukka, egArasasu suyadevayA-pUyA moNopavAsa jutto suyadevayA tvo| vidhimArgaprapA, pR. 26 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180...sajjana tapa pravezikA ekAdazeSu zukleSu, pakSeSvekAdazeSu c| yathAzakti tapaH kArya, vAgdevyarcanapUrvakaM / / AcAradinakara, pR. 368 vidhimArgaprapA ke mata se isameM gyAraha zukla ekAdaziyoM ke dina mauna pUrvaka upavAsa kreN| AcAradinakara ke anusAra isameM yathAzakti koI bhI tapa kiyA jA sakatA hai| isa prakAra yaha tapa gyAraha mahInoM meM pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa kI zreSThatA prasArita karane hetu tapa ke antima dina meM uttama dhAtu se zrutadevatA kI mUrti banavAkara usakI pratiSThA karavAyeM tathA vidhi pUrvaka usakI pUjA kreN| usa dina yathAsAmarthya sAdharmI bhakti evaM saMghapUjA bhI jApa * prAcIna paramparAnusAra isa tapa ke dinoM meM agralikhita jApAdi kareM - sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI zrutadevatAyai namaH 14 14 14 20 11. zrI tIrthaGkaramAtR tapa tIrthaGkara paramAtmA kI mAtAoM ke nimitta jo tapa kiyA jAtA hai, use mAtR tapa kahate haiN| yaha tapa vartamAna avasarpiNI kAlakhaNDa ke caubIsa tIrthaGkara kI mAtAoM se sambandhita hai| tIrthaGkara kI mAtAe~ puNyazAlI hotI haiM, kyoMki jaba prabhu garbha meM Ate haiM taba zreSTha phaladAyI caudaha svapna dekhatI haiM, garbha prabhAva se mAtA kA zarIra svaccha evaM sugandhamaya ho jAtA hai, anya mAtAoM ke samAna unakA garbha-sthAna beDaula nahIM dikhatA, ve gUDhagarbhA hotI haiN| tIrthaGkara ke janma ke bAda unakI mAtA garbha dhAraNa nahIM karatIM, parantu isa viSaya meM neminAtha bhagavAna kI mAtA zivAdevI apavAda rUpa haiM, kyoMki usane neminAtha ke bAda rathanemi ko janma diyA thA, aisA kadAca hI hotA hai| saptatizatasthAna prakaraNa meM kahA gayA hai ki vartamAna bharata kSetrIya caubIsa tIrthaGkaroM kI mAtAoM meM se RSabha Adi ATha tIrthaGkaroM kI mAtAe~ mokSa gayI haiM, savidhinAtha Adi ATha tIrthaGkaroM kI mAtAe~ tIsare sanatkumAra devaloka meM gayI haiM aura kunthunAtha Adi ATha tIrthaGkaroM kI mAtAe~ cauthe mAhendra devaloka meM gayI haiN| matAntara se trizalA mAtA kA bArahaveM devaloka meM jAne kA bhI ullekha milatA hai| isa varNana kA bhAvArtha yaha hai ki tIrthaGkara kI mAtAe~ pUjanIya haiN| yaha Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...181 tapa karane se zreSTha putra kI prApti hotI hai| isa tapa kA nirdeza gRhastha ArAdhakoM ke lie kiyA gayA hai| vidhimArgaprapA Adi granthoM meM isakI prAmANika vidhiyA~ kahI gayI haiN| vidhi tahA sattasu bhaddavaesu paidiNaM nava-nava-nevajja-DhovaNeNa jiNajaNaNi-pUyA-puvvaM sukka-sattamIe Arabbha terAsi-pajjataM egAsaNa-sattagaM kIrai, jattha se mAyAra tvo| bhaddavayasuddha-cauddasIe paivarisaM ujjavaNaM kaayvv| vali-duddha-dahi-ghiya, khIra-karaMbaya-lappasiyA-gheura-pUrIo causIsaM khIccaDI pUA pui dADimAi- phalANi ya suputta-sAviyANaM daayvvaaiN| pIyavattha-aMgarAyanayA taMbolAiM daauunn|| vidhimArgaprapA, pR. 27 bhAdasya zuklapakSe tu, prArambha saptamI tithiM / trayodazyantamAdheyaM tapo hi mAtRsaMjJakam / / AcAradinakara, pR. 368 yaha tapa bhAdra zuklA saptamI se prArambha kara bhAdra zuklA trayodazI taka sAta dina ekAsana ke dvArA kiyA jAtA hai| mUla vidhi ke anusAra yaha sAta varSoM meM pUrNa hotA hai| isameM sAta varSa ke 7-7 dina jor3ane para kula 49 dina lagate haiN| AcArya jinaprabhasUri ke mata se isa tapa meM pratidina mAtAoM ke citrita paTTa ke Age naye-naye pakavAna cddh'aayeN| sAtha hI saptamI ko dUdha, aSTamI ko dahI, navamI ko ghI, dazamI ko khIra, ekAdazI ko karaMbaka (dahI bhAta), dvAdazI ko lApasI aura trayodazI ko ghevara cddh'aayeN| udyApana - vidhimArgaprapAkAra ke anusAra isa tapa ke daramyAna prativarSa bhAdra zuklA caturdazI ko udyApana karanA caahie| usa dina caubIsa-caubIsa mAlapue, anAra Adi vividha jAti ke phala, khicar3I kA pAtra tIrthaMkara paramAtmA kI mAtAoM ke samakSa rkheN| caubIsa suhAgina mAtAoM ko vastra, tAmbUla Adi pradAna kreN| AcAradinakara ke anusAra yaha udyApana hara do-do varSa ke antarAla meM pUrvokta rIti se hI karanA caahie| isa prakAra sAta varSoM ke madhya tIna udyApana kareM tathA cauthA udyApana sAtaveM varSa meM tapa pUrNAhuti ke prasaMga para kreN| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182...sajjana tapa pravezikA sAtaveM varSa ke udyApana meM tIrthaMkara mAtAoM ke Age saptamI ke dina tela, aSTamI ko ghI, navamI ko pakavAna, dazamI ko gAya kA dUdha, ekAdazI ko dahI, dvAdazI ko gur3a, trayodazI ko khicar3I, bar3I, kanika (ATA), harar3a, dhaniyA, methI, goMda, netrAJjana, salAI, sAta-sAta pAna, supArI Adi rkheN| putravatI zrAvikA ko zrIphala pradAna kreN| sAdharmI vAtsalya evaM saMghapUjA kreN| * gItArtha AjJAnusAra isa tapa ke dinoM meM pratidina nimnokta saMkhyA meM kAyotsarga Adi kareMjApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI jinamAtre namaH 24 24 24 20 12. sarvasukhasampatti tapa samasta prakAra ke sukhoM evaM sampattiyoM ko upalabdha karAne meM nimitta bhUta hone se yaha tapa sarvasukhasampatti tapa kahalAtA hai| isa tapa kA uddezya sarva prakAra ke sukhoM ko anubhUti ke stara para rekhAMkita karanA hai| yaha tapa gRhastha varga ke lie hI ArAdhya hai| matAntara se isa tapa kI tIna vidhiyA~ prApta hotI haiN| prathama prakAra tahA egA paDivayA, dunni duijjAo, tinni tijjAo, evaM jAva paMcadasIo uvavAsA bhavaMti jattha so| vidhimArgaprapA, pR. 26 vidhimArgaprapA ke anusAra kRSNa athavA zukla pakSIya kisI bhI zubha pratipadA ko yaha tapa prArambha kreN| phira usa pratipadA (ekama) ke dina eka upavAsa kreN| phira dUsare pakSa kI dUja tithi se do upavAsa, tIsare pakSa kI tIja se telA, cauthe pakSa kI caturthI se caulA, pA~caveM pakSa kI paMcamI se paMcolA- isa taraha tithi mutAbika upavAsa saMkhyA bar3hAte hue pandrahaveM pakSa meM pUrNimA se athavA amAvasyA se pandraha upavAsa kreN| isa prakAra isa tapa meM 11 mahInA aura 22 pakSa, kula 120 dina lagate haiN| dvitIya prakAra ekAdivRddhayA tithiSu, tapa ekAsanAdikam / vidheyaM sarvasaMpatti sukhe, tapasi nizcitaM / / AcAradinakara, pR. 368-69 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...183 AcArya vardhamAnasUri ne prastuta tapa kI pUrvokta vidhi hI batalAyI hai, kevala upavAsa ke sthAna para ekAsana kA ullekha kiyA hai| spaSTIkaraNa ke lie isa tapa meM pratipadA ko eka ekAsanA kre| dUsare pakSa meM dvitIyA se do ekAsanA kareM, tIsare pakSa meM tRtIyA se tIna ekAsanA kreN| yadi kAraNavaza koI tithi bhUla jAe~, to punaH tapa kA prArambha kreN| isa taraha yaha dvitIya vikalpa bhI 120 dina meM pUrA hotA hai| tRtIya prakAra tIsare vikalpa ke anusAra isa tapa meM prathama pakSa kI pratipadA ko eka upavAsa, phira do pakSoM kI do dUjoM ke do upavAsa, phira tIna pakSa kI tIna tIjoM ke tIna upavAsa- isa prakAra amAvasyA tathA pUrNimA ke pandraha upavAsa kreN| abhI vartamAna meM yahI vikalpa adhika pracalita hai| ise Ama taura para 'pakhavAsA tapa' kahate haiM, kyoMki isameM pakSa kI pratyeka tithi kI ArAdhanA kI jAtI hai| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para bRhadsnAtra pUjA kareM, jina pratimA ke Age 120-120 vividha phala evaM pakavAna car3hAe~ tathA sAdharmIbhakti evaM saMghapUjA kreN| * pracalita paramparA meM isa tapa ke dinoM meM nimna kriyAe~ karanI cAhiejApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI RSabhasvAmI arhate nama: 12 12 12 20 13. laghu pakhavAsA tapa yaha sarvasukhasampatti tapa kA laghu prakAra hai| saMghayaNa hIna evaM durbala mana vAle ArAdhakoM kI apekSA yaha tapa nirdiSTa kiyA gayA hai| isa tapa sambandhI mUla pATha to dekhane ko nahIM milA hai, lekina vartamAna meM yaha tapa loka pracalita hai, ata: arvAcIna pratiyoM (tapasudhAnidhi pR. 145) ke AdhAra para isakI vidhi darzAyI jA rahI hai| isa tapa ke viSaya meM bhI dvividha vikalpa haiN| vidhi prathama vikalpa ke anusAra zukla pratipadA se pUrNimA paryanta lagAtAra pandraha upavAsa kreN| yadi vaisA sAmarthya na ho to dUsare vikalpa se prathama pakSa kI zukla pratipadA ko upavAsa, dUsare pakSa kI zukla dUja ko eka upavAsa, tIsare zukla Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184...sajjana tapa pravezikA pakSa kI tIja ko eka upavAsa- isa prakAra pandraha zukla pakSoM meM pandraha tithiyoM ke pandraha upavAsa pUrNa kreN| isameM do sau cAlIsa dina lagate haiN| * pracalita vidhi ke anusAra isa tapa meM munisuvrata bhagavAna kA jApa karate hai| sAthiyA Adi 12-12 karanA caahie| kyoMki isameM arihanta vizeSa kI hI ArAdhanA kI jAtI hai| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI munisuvratasvAmI sarvajJAya namaH 12 12 12 20 14. amRtASTamI tapa ___yaha aSTamI amRta-abhiSeka ke dvArA pahacAnI jAtI hai| isa dina amRta jala ke dvArA abhiSeka kiye jAne ke kAraNa isa tapa ko amRtASTamI-tapa kahate haiN| isa tapa ke phala se Arogya kI prApti hotI hai| svarUpata: amRta tattva apanI prakRti se hI roga nivAraka hotA hai, isalie yaha tapa Arogya lAbha kA sUcaka mAnA gayA hai| isa tapa kA adhikArI gRhastha mAnA kahA gayA hai| isakI do vidhiyA~ nimnokta haiMprathama rIti zuklASTamISu cASTAsu, AcAmlAdi tapAMsi c| vidadhIta svazaktayA ca, tatastatpUraNaM bhvet|| AcAradinakara, pR. 370 isa tapa meM zukla pakSa kI ATha aSTamiyoM ko yathAzakti AyaMbila Adi tapa kreN| isa prakAra yaha tapa ATha mahInoM meM pUrNa hotA hai| dvitIya rIti tapasudhAnidhi (pR. 210) ke anusAra isameM 13 ekAsanA, 24 nIvi evaM 15 AyaMbila karane se yaha tapa pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para bRhadsnAtra pUjA racAyeM, phira ghRta tathA dUdha se bhare hue do kalaza tathA eka maNa kA modaka paramAtmA ke Age rkheN| saMgha vAtsalya evaM saMghapUjA kreN| * pracalita sAmAcArI ke anusAra isa tapa meM siddha pada kI ArAdhanA kreN| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo siddhANaM 888 20 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~... 185 15. paratrapAlI tapa paraloka ke lie yaha tapa pAla ke samAna hone se ise paratrapAlI - tapa kahate haiN| yaha tapa pAralaukika sukha kI kAmanA se kiyA jAtA hai| ataH isa tapa ke phala se paraloka meM sadgati prApta hotI hai| isa tapa kA adhikArI gRhastha mAnA gayA hai| isakI yaha vidhi batAyI gayI hai| - paMca varSANi vIrasya, kalyANakasamAptitaH / upavAsatrayaM kRtvAH, dvAtriMzadarasAMzcaret / / AcAradinakara, pR. 371 isa tapa ko dIpAvalI ke dina se prArambha karake prathama telA ( nirantara tIna upavAsa) kreN| tatpazcAta nirantara battIsa nIvi kreN| isa prakAra pA~ca varSa taka karane para yaha tapa pUrNa hotA hai| kucha AcAryoM ke anusAra isameM nIvi ke sthAna para ekAntara upavAsa karane caahie| jaina prabodha meM isa tapa ke anta meM punaH telA karane kA bhI nirdeza kiyA hai| isa tapa yantra kA nyAsa isa prakAra hai varSa 1. 2. 3. 4. 5. varSa - 5, tapa dina - 35, kula dina 175 dina kArtika vadi amAvasyA kArtika vadi amAvasyA kArtika vadi amAvasyA kArtika vadi amAvasyA kArtika vadi amAvasyA - tapa telA, phira 32 nIvi telA, phira 32 nIvi telA, phira 32 nIvi telA, phira 32 nIvi telA, phira 32 nIvi udyApana isa tapa ke udyApana meM hara varSa thAla meM eka sera lApasI kI pAla banAkara evaM bIca meM sugandhita ghI se use pUrNakara paramAtmA ke Age rkheN| pA~caveM varSa ke udyApana meM paramAtmA kI bRhatsnAtra pUjA rcaayeN| sAdharmIbhakti evaM saMghapUjA kreN| * gItArtha AjJAnusAra isa tapa ke dinoM meM bhagavAna mahAvIra ke nirvANa Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186...sajjana tapa pravezikA kalyANaka kA jApa kareM tathA zeSa kriyAe~ arihanta pada kI ArAdhanAnusAra kareM - jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI mahAvIrasvAmI pAraMgatAya nama: 12 12 12 20 16. namaskAraphala tapa yaha pUrva darzita navakAra-tapa kA laghu rUpa hai| jo zaktihIna 68 ekAsanA karane meM asamartha haiM, unake lie isa tapa kA prAvadhAna kiyA gayA hai| navakAra mantra jaina dharma kA zAzvata maMtra hai| ata: isakI ArAdhanA avazya karanI caahie| yadi navakAra mantra ke pratyeka akSara kI ArAdhanA nahIM kara sakate haiM to unake nau padoM ko nizcita sAdhanA caahie| yaha tapa nau pada kI apekSA se kahA gayA hai| isakI sAmAnya vidhi yaha hai - kRtvA navaikabhaktAni, tadudhApanameva c| zaktihInairnidheyaM ca, pUrvavattatsamApanam / / AcAradinakara, pR. 373 isa tapa meM namaskAra mantra ke kramaza: nau padoM ke nava ekAsanA kreN| isa prakAra yaha tapa nau dina meM pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa kA ujamaNA navakAra tapa kI bhA~ti kareM tathA sAthiyA Adi Avazyaka kriyAe~ bhI usI taraha kreN| 17. avidhavAdazamI tapa yaha tapa striyoM ke dvArA vaidhavya se rahita hone ke lie dazamI ke dina kiyA jAtA hai, isalie ise avidhavAdazamI tapa kahate haiN| isa tapa ke karane se akhaNDa saubhAgya kI prApti hotI hai, aisA AcAryoM kA abhimata hai| AcAradinakara meM isakI yaha vidhi nirdiSTa hai - bhAdrapada zukla-dazamI-dine ekAzanamatho nizAyAM ca / aMbA-pUjana-jAgaraNa-karmaNi suvidhinA kuryAt / / AcAradinakara, pR. 373 isa tapa meM bhAdra zuklA dazamI ke dina ekAsanA kreN| usa rAtri meM ambAdevI kI pratimA ke samakSa jAgaraNa karate hue usakI pUjA kreN| usake samakSa zrIphala Adi dravya sAmagrI 10-10 kI saMkhyA meM cddh'aayeN| isa prakAra dasa varSa taka Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlA 201 jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...187 bhAdra zuklA dazamI ke dina ekAsanA kreN| isa tapa udyApana meM indrANI kI pUjA kreN| saMgha vAtsalya evaM saMghapUjA kreN| * prAcIna paramparAnusAra isa tapa ke daurAna arihanta pada kI ArAdhanA kareM jApa sAthiyA khamA. kAyo. OM namo arihaMtANaM 12 12 12 arvAcIna paramparA meM pracalita (laukika) tapa 1. azubha nivAraNa tapa kisI prakAra kI azubhatA kA nivAraNa karane ke lie isa tapa kA nirdeza kiyA gayA hai| AcAryoM kI mAnyatAnusAra yaha tapa karane se kAlAntara ke sabhI azubha samApta ho jAte haiN| yaha gRhastha ArAdhakoM ke lie AgAr3ha-tapa hai| tapasudhAnidhi (pR. 162) ke anusAra isa tapa kI nimna vidhi hai - isameM prathama eka upavAsa kareM, phira do nIvi, phira tIna AyaMbila, phira cAra ekAsanA, phira eka lukhA cupaDAM, phira pA~ca eka siktha, phira cAra ekalaThANA, phira eka ekaladharA, phira eka alavAr3A, phira eka kavala kA tapa kreN| isa prakAra yaha tapa 25 dinoM meM pUrNa hotA hai| isakA yantra isa prakAra hai - tapa dina-25 tapa | upa.] nI. | A. e. lu.| ekasiktha ekalaThANA ekaladharA alavAr3A | kavala saM. | 1 | 2 | 3|4|1| 5 | 4 TippaNI 1. lUkhA cupar3A kI rIti yaha hai ki ghI aura pAnI kI eka-eka kaTorI bharakara use __DhaMka kara rakha deN| phira ajJAta vyakti se eka kaTorI khulvaayeN| yadi ghI kI khule to ekAsanA kareM tathA pAnI kI khule to AyaMbila kreN| 2. eka bAra bhojana kA jitanA hissA thAlI meM par3a jAye yA rakha diyA jAye utanA hI khaanaa| 3. ekAsanA karate samaya dAhinA hAtha aura mukha ke sivAya kisI aMga ko nahIM hilaanaa| 4. ekaladharA kI rIti yaha hai ki pAnI kA loTA lekara kisI sambandhI ke ghara jaayeN| usa samaya sambandhI varga meM se koI kahe - "Ao, padhAro" to ekAsanA krnaa| yadi yaha pUcha baiThe ki kaise Aye? to upavAsa krnaa| 5. alepa pdaarth| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188...sajjana tapa pravezikA udyApana - isa tapa kA yathAzakti udyApana karanA caahie| isa tapasyA meM arihanta pada kI ArAdhanA karanI caahie| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo arihaMtANaM 12 12 12 20 2. dAridryanivAraNa tapa yaha tapa daridratA nivAraNa ke uddezya se kiyA jAtA hai| jo prANI bAhya daridratA-garIbIpana Adi abhAvagrasta paristhitiyoM ke kAraNa dharmAbhimukha nahIM ho pAte haiM, dharma kriyAoM se jur3ane meM ruci nahIM rakhate haiM unheM dharmonmukha karane ke lie isa tapa kA vidhAna kiyA gayA hai| . ___ arvAcIna pratiyoM meM isakI yaha vidhi varNita hai yaha tapa pUrNimA ke dina prArambha karake, usameM prathama dina upavAsa, dUsare dina ekAsanA, tIsare dina nIvi, cauthe dina AyaMbila, pA~caveM dina biyAsanA, chaThe dina upavAsa, sAtaveM dina ekAsanA, AThaveM dina nIvi, nauveM dina AyaMbila aura dasaveM dina biyAsanA kreN| isa prakAra yaha tapa dasa dinoM meM pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para sAdhu-sAdhvI ko dAna deveM, sAdharmIbhakti kareM tathA jJAna pUjA kreN| * vartamAna paramparAnusAra isa tapazcaryA meM nimna ArAdhanA kareM jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM hrIM zrIM klIM namo nANassa 51 51 51 20 3. kalaMkanivAraNa tapa isa tapa kA dUsarA nAma sItA tapa hai, kyoMki prApta ullekhAnusAra yaha tapa sItA satI ne kalaMka nivAraNa ke lie kiyA thaa| jo prANI zuddha bhAvoM se isa tapa kI ArAdhanA karatA hai vaha kalaMka se kabhI dUSita nahIM hotA tathA kisI taraha kA jhUThA kalaMka laga gayA ho to vaha saMkaTa zIghra Tala jAtA hai| yaha tapa nimna vidhi se kareM - isa tapa meM kramaza: eka upavAsa, phira eka biyAsanA, phira eka AyaMbila aura puna: eka upavAsa kreN| kucha AcArya isameM nau dina tapa karane kA nirdeza Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...189 karate haiN| isa prakAra yaha tapa cAra athavA nau dinoM meM pUrNa hotA hai| * isa tapa ke udyApana meM paramAtmA kI snAtra pUjA racAyeM, jJAna-pUjA kareM tathA modaka Adi dravya sAmagrI cddh'aayeN| * isa tapa ke daurAna nimna rUpa se arihanta pada kI ArAdhanA karanI caahie| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo arihaMtANaM 12 12 12 20 4. svarNakaraNDaka tapa yaha tapa svarga prApti ke lie kiyA jAtA hai| svarga arthAta Urdhvaloka meM bAraha kalpopanna devaloka, nau graiveyaka deva aura pA~ca anuttara vimAnavAsI deva haiN| isa taraha isameM kula 26 jAti ke devI-devatA nimitta ArAdhanA karate haiN| usakI vidhi isa prakAra hai - isase sarvaprathama bAraha devalokoM ke lie 12 ekAsanA kareM, phira nava graiveyakoM ke lie 9 nIvi kareM, pazcAta phira pA~ca anuttaravAsI devoM ke lie 5 AyaMbila kareM tathA anta meM eka upavAsa kreN| isa prakAra 27 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| * isa tapasyA meM pratidina arihanta pada kI ArAdhanA karanI caahie| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo arihaMtANaM 12 12 12 20 5. aSTamahAsiddhi tapa yaha tapa apane nAma ke abhirUpa aSTa siddhiyoM ko pAne ke lie kiyA jAtA hai| samyak tapa ke prabhAva se labdhiyA~-siddhiyA~-nidhiyA~ saba kucha pratyakSa ho sakatI haiM ata: isa tapa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vidhi - isa tapa kI ArAdhanA ke lie lagAtAra ATha ekAsanA kareM athavA ATha upavAsa ekAntara pAraNe se kreN| isa prakAra isa tapa meM 8 athavA 16 dina lagate haiN| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para yathAzakti jJAna pUjA Adi kreN| * paramparAgata sAmAcArI ke anusAra isa tapa kAla meM kramaza: adholikhita jApa kareM - Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190...sajjana tapa pravezikA khamA. mAlA >> >> >> >> >> 0 | >> 0 0 0 0 0 0 0 0 >> >> >> >> >> >> >> jApa sAthiyA kAyo. 1. OM aNimA siddhaye namaH 2. OM mahimA siddhaye namaH 3. OM laghimA siddhaye namaH 4. OM garimA siddhaye namaH 5. OM vazitA siddhaye namaH 6. OM prAkAmya siddhaye namaH 7. OM prApti siddhaye namaH 8. OM IzitA siddhaye namaH arvAcIna paramparA meM pracalita (lokottara) tapa 1. merUtrayodazI tapa jaina AmnAya meM mAgha kRSNA trayodazI kA dina merUtrayodazI ke nAma se prasiddha hai| isa dina prathama tIrthaGkara RSabhadeva bhagavAna ne aSTApada parvata para nirvANa (mokSa) prApta kiyA thA arthAta sarva karmoM para vijaya prApta karake merUparvata kI bhA~ti AtmA kI sarvocca sthiti kA sAkSAtkAra kiyA thA, isalie isa dina ko merUtrayodazI kahA jAtA hai| yaha tapa isI upalakSya meM kiyA jAtA hai| isa tapa ke karane se pUrvabaddha karmoM kI vajra samAna zrRMkhalAe~ TUTa jAtI haiM aura naye karmoM kA Azrava ruka jAtA hai| isa tapa mAhAtmya ke sambandha meM rAjA piMgala kA dRSTAnta prasiddha hai| vartamAna meM yaha tapArAdhanA bahatAyata meM dekhI jAtI hai| isa dina tapa na karane vAle ArAdhaka bhI jinAlaya meM pA~ca merU car3hAte haiN| yaha arpaNa sAmUhika saMgha ke sAtha bhI hotA hai aura vaiyaktika bhii| pUrvakAla meM ratnoM ke merU car3hAte the| phira kAla krama meM sone aura cA~dI ke merU car3hane lage aura vartamAna meM ghI ke merU car3hAne kI pravRtti hai| kahIM pA~ca modaka bhI car3hAte haiN| yahA~ pA~ca saMkhyA, pA~ca jJAna ke paripUrNatA kI sUcaka hai| __tapAsudhAnidhi (pR. 163) ke anusAra vartamAna pracalita mestrayodazI tapa kI vidhi isa prakAra hai - yaha tapa mAgha kRSNA trayodazI ke dina zurU karake teraha mAsa athavA teraha varSa paryanta (trayodazI ke dina) upavAsa karate hue pUrNa kreN| isa prakAra isameM teraha Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...191 mahInA yA teraha varSa lagate haiN| __udyApana - isa tapa meM pAraNe ke dina suvihita muniyoM ko AhAra deM, atithi saMvibhAga kareM aura yathAzakti sAdharmIvAtsalya kreN| * pracalita sAmAcArI ke anusAra isa tapa ke dinoM meM prabhu RSabhadeva ke nirvANa kalyANaka kA jApa kareM tathA zeSa kriyAe~ arihanta pada ke samAna kreN| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI RSabhadeva pAraMgatAya namaH 12 12 12 20 2. pauSadazamI tapa yaha tapa bhagavAna pArzvanAtha ke janma kalyANaka kI ArAdhanA nimitta kiyA jAtA hai| isa samaya sabhI tIrthaGkaroM kI apekSA prabhu pArzva ke upAsaka varga adhika haiN| inake nAma sumiraNa kA sAkSAta prabhAva dekhA jAtA hai| isI kAraNa jaina samAja meM jaise caitra zuklA trayodazI (bha. mahAvIra kA janma kalyANaka) ke dina kA mahattva hai vaise hI pauSa kRSNA dazamI dina kA bhI mAhAtmya hai| jainAcAryoM ke mantavyAnusAra isa tapa ke karane se manokAmanA siddha hotI hai| isa loka meM apUrva sampadA kI prApti hotI hai, paraloka meM indrAdi pada prApta hotA hai aura antata: mokSa pada kA adhikArI bana jAtA hai| vartamAna meM pauSa dazamI kA tapa karane vAle ArAdhaka varga kI saMkhyA bar3hatI jA rahI hai| tapasudhAnidhi (bhA. 2, pR. 173) ke anusAra isa tapa meM pauSa vadi navamI ke dina mizrI (sAkara) ke pAnI se ekAsanA kareM aura ThAma cauvihAra kreN| phira dazamI ke dina ThAma cauvihAra pUrvaka ekAsanA kreN| phira ekAdazI ke dina tivihAra ekAsanA kareM, isa prakAra tIna dina kI ArAdhanA karate haiN| yaha tapa tIna rUpoM meM kiyA jAtA hai - - 1. madhyama se dasa varSa aura dasa mahInA, pauSa kRSNA 9, 10, 11 ina tIna dinoM kI ArAdhanA kI apekssaa| 2. utkRSTa se yAvajjIvana, pauSa vadi dasamI kI ArAdhanA kI apekssaa| 3. jaghanya se dasa varSa paryanta, pauSa vadi dasamI kI ArAdhanA kI apekssaa| __ isa tapoyoga meM tInoM dina brahmacarya kA pAlana kareM, ubhaya sandhyAoM meM pratikramaNa kareM, jinAlaya meM snAtrapUjA-aSTaprakArI pUjA kareM aura guru upadeza suneN| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192...sajjana tapa pravezikA udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para 10 puDhe, 10 rumAla (pustaka bAMdhane ke), 10 jApamAlA, 10 candrovA, ratnatraya ke 10-10 upakaraNa, prabhu pArzvanAtha kI 10-10 pratimAe~ Adi arpita kreN| * ina dinoM arihanta pada kI kriyA karate hue prabhu pArzvanAtha ke janma kalyANaka kA jApa kareM - jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI pArzvanAtha arhate namaH 12 12 12 20 3. mauna ekAdazI tapa __jaina evaM jainetara ubhaya paramparAoM meM isa tithi dina kA atyadhika mahattva hai| jaina paramparAnusAra pratyeka avasarpiNI evaM utsarpiNI kAlakhaNDa meM pA~ca bharata evaM pA~ca airavata kSetra aise kula dasa kSetroM kI 10 caubIsiyoM meM se 150 kalyANaka zAzvata rUpa se usa dina hote haiN| isalie isa dina kI tulanA kisI anya dina se nahIM kI jA sktii| vartamAna avasarpiNI kAlakhaNDa kI apekSA kaheM to isa caubIsI ke aThArahaveM tIrthaGkara zrI aranAtha bhagavAna kI dIkSA, unnIsaveM tIrthaGkara zrI mallinAtha bhagavAna kA janma, dIkSA aura kevalajJAna tathA ikkIsaveM tIrthaGkara naminAtha bhagavAna kA kevalajJAna- ye pA~ca kalyANaka isa dina hue haiN| isI prakAra pA~ca bharata aura pA~ca airavata ina dasa kSetroM meM isI dina pA~ca-pA~ca kalyANaka hote haiN| isa taraha 5 x 10 = 50 kalyANaka hue| inhIM ko bhUta, vartamAna va bhaviSyakAla kI apekSA ginane para 50 x 3 = 150 kalyANaka hote haiN| isalie isa dina kA mAhAtmya apUrva hai| mauna ekAdazI ArAdhanA ke suphala ke sambandha meM suvrata seTha kA kathAnaka prasiddha hai| yaha tapa Atmika sukha kI prApti ke lie kiyA jAtA hai| isakI suvihita vidhi isa prakAra hai - yaha tapa migasara zuklA ekAdazI se upavAsa pUrvaka zurU kreN| isameM caturvidha prakAroM meM se yathAzakti koI bhI rIti apanA sakate haiM 1. gyAraha varSa taka migasara zuklA ekAdazI ko upavAsa krnaa| 2. gyAraha varSa taka pratyeka mAsa kI zuklA ekAdazI ke dina upavAsa krnaa| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...193 3. yAvajjIvana pratyeka varSa kI mauna ekAdazI ko upavAsa krnaa| 4. gyAraha mahInA taka pratyeka mAsa kI kRSNA evaM zuklA ekAdazI ko upavAsa krnaa| uparyukta cAroM meM pahalA prakAra adhika pracalita hai| udyApana - isa tapa kI anumodanArtha bRhatsnAtra pUjA kareM, zrutabhakti ke Ayojana karavAyeM, Agama grantha Adi likhavAyeM, gyAraha-gyAraha kI saMkhyA meM naivedya, phala, puSpAdi dravya sAmagrI cddh'aayeN| yathAzakti sAdharmI vAtsalya evaM saMghapUjA kreN| * suvihita paramparA kA anupAlana karate hue pratyeka mAha kI zuklA ekAdazI ke dina nimna guNanA Adi kareMjApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI mallinAtha sarvajJAya namaH 12 12 12 20 ____ mauna ekAdazI ke dina Der3ha sau kalyANakoM kI eka-eka mAlA nimnalikhita krama se phereMjambUdvIpe bharata kSetre atIta caubIsI ke pA~ca klyaannk|1| 4. zrI mahAyaza sarvajJAya namaH 6. zrI sarvAnubhUti arhate namaH 6. zrI sarvAnubhUti nAthAya namaH 6. zrI sarvAnubhUti sarvajJAya namaH 7. zrI zrIdhara nAthAya namaH jambUdvIpe bharata kSetre vartamAna caubIsI ke pA~ca klyaannk|2| 21. zrI naminAtha sarvajJAya namaH 19. zrI mallinAthArhate namaH 19. zrI mallinAtha nAthAya namaH 19. zrI mallinAtha sarvajJAya namaH 18. zrI aranAtha nAthAya namaH jambUdvIpe bharata kSetre anAgata caubIsI ke pA~ca klyaannk|| 4. zrI svayaMprabha sarvajJAya namaH 6. zrI devazruta arhate namaH 6. zrI devazruta nAthAya namaH 6. zrI devazruta sarvajJAya namaH 7. zrI udayaprabha nAthAya namaH dhAtakIkhaNDe pUrva bharate atIta caubIsI ke pA~ca klyaannk|4| 4. zrI akalaMka sarvajJAya namaH 6. zrI zubhaMkara arhate namaH 6. zrI zubhaMkara nAthAya namaH 6. zrI zubhaMkara sarvajJAya namaH Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194...sajjana tapa pravezikA 7. zrI sapta nAthAya namaH ghAtakI khaNDe pUrva bharata vartamAna caubIsI ke pA~ca klyaannk|5| 21. zrI brahmendra sarvajJAya namaH 19. zrI guNanAtha arhate namaH 19. zrI guNanAtha nAthAya namaH 19. zrI guNanAtha sarvajJAya namaH 18. zrI gAMgila nAthAya nmH| ghAtakI khaNDe pUrva bharata anAgata caubIsI ke pA~ca klyaannk|6| 4. zrI sAmprati sarvajJAya namaH 6. zrI muninAtha arhate namaH 6. zrI muninAtha nAthAya namaH 6. zrI muninAtha sarvajJAya namaH 7. zrI viziSTa nAthAya namaH puSkarAddhe pUrva bharate atIta caubIsI ke pA~ca klyaannk|7| 4. zrI mRdu sarvajJAya namaH 6. zrI vyakta arhate namaH 6. zrI vyakta nAthAya namaH 6. zrI vyakta sarvajJAya namaH 7. zrI kalAzata nAthAya namaH zrI puSkarAddhe pUrva bharate vartamAna caubIsI ke pA~ca klyaannk|8| 21. zrI araNyavAsa sarvajJAya namaH 19. zrI yoganAtha arhate namaH 19. zrI yoganAtha nAthAya namaH 19. zrI yoganAtha sarvajJAya namaH 18. zrI ayoganAtha nAthAya namaH zrI puSkarA. pUrva bharate anAgata caubIsI ke pA~ca klyaannk|| 4. zrI parama sarvajJAya namaH 6. zrI zuddhAti arhate namaH 6. zrI zuddhAti nAthAya namaH 6. zrI zuddhAta sarvajJAya namaH 7. zrI niSkeza nAthAya namaH ghAtakI khaNDe pazcima bharate atIta caubIsI ke pA~ca klyaannk|10| 4. zrI sarvArtha sarvajJAya namaH 6. zrI haribhadra arhate namaH 6. zrI haribhadra nAthAya namaH 6. zrI haribhadra sarvajJAya namaH 7. zrI magadhAdhi nAthAya namaH ghAtakI khaNDe pazcima bharate vartamAna caubIsI ke pA~ca klyaannk|11 21. zrI pratyakSa sarvajJAya namaH 19. zrI akSobha arhate namaH 19. zrI akSobha nAthAya namaH 19. zrI akSobha sarvajJAya namaH 18. zrI mallisiMha nAthAya namaH Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...195 dhAtakI khaNDe pazcima bharate anAgata caubIsI ke pA~ca klyaannk|12| 4. zrI Adikara sarvajJAya namaH 6. zrI dhanada arhate namaH 6. zrI dhanada nAthAya namaH 6. zrI dhanada sarvajJAya namaH 7. zrI pauSa nAthAya namaH puSkarAddhe pazcima bharate atIta caubIsI ke pA~ca klyaannk|13| 4. zrI pralaMba sarvajJAya namaH . 6. zrI cAritranidhi arhate namaH 6. zrI cAritranidhi nAthAya namaH 6. zrI cAritranidhi sarvajJAya namaH 5. zrI prazamajita nAthAya namaH puSkarAddhe pazcima bharate vartamAna caubIsa ke pA~ca klyaannk|14| 21. zrI svAmi sarvajJAya namaH 19. zrI viparIta arhate namaH 19. zrI viparIta nAthAya namaH 10. zrI viparIta sarvajJAya namaH 18. zrI prAsAdanAtha nAthAya namaH puSkarAddhe pazcima bharate anAgata caubIsI ke pA~ca klyaannk|15| 4. zrI aghaTita sarvajJAya namaH 6. zrI bhramaNendra arhate namaH 6. zrI bhramaNendra nAthAya namaH . 6. zrI bhramaNendra sarvajJAya namaH 7. zrI RSabhacandra nAthAya namaH jambUdvIpa airavata kSetre atIta caubIsI ke pA~ca klyaannk|16| 4. zrI dayAMta sarvajJAya namaH 6. zrI abhinandana arhate namaH . 6. zrI abhinandana nAthAya namaH 6. zrI abhinandana sarvajJAya namaH 7. zrI ratneza nAthAya namaH jambUdvIpe airavata kSetre vartamAna caubIsI ke pA~ca klyaannk|17| 21. zrI zAmakASTha sarvajJAya namaH 19. zrI marudeva arhate namaH 19. zrI marudeva nAthAya namaH 19. zrI marudeva sarvajJAya namaH 18. zrI atipArzva nAthAya namaH Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196...sajjana tapa pravezikA jambUdvIpe airavata kSetre anAgata caubIsI ke pA~ca klyaannk|18| 4. zrI naMdiSeNa sarvajJAya namaH 6. zrI vratadhara arhate namaH 6. zrI vratadhara nAthAya namaH 6. zrI vratadhara sarvajJAya namaH 7. zrI nirvANa nAthAya namaH dhAtakI khaNDe pUrva airavate atIta caubIsI ke pA~ca klyaannk|19| 4. zrI saudaya sarvajJAya namaH 6. zrI trivikrama arhate nama: 6. zrI trivikrama nAthAya namaH 6. zrI trivikrama sarvajJAya namaH 7. zrI nArasiMha nAthAya namaH dhAtakI khaNDe pUrva airavate vartamAna caubIsI ke pA~ca klyaannk|20| 21. zrI khemaMta sarvajJAya namaH 19. zrI saMtoSita arhate namaH 19. zrI saMtoSita nAthAya namaH 19. zrI saMtoSita sarvajJAya namaH 18. zrI kAma nAthAya namaH dhAtakI khaNDe pUrva airavate anAgata caubIsI ke pA~ca klyaannk|21| 4. zrI muninAtha sarvajJAya namaH 6. zrI candradAha nAthAya namaH 6. zrI candradAha arhate namaH 6. zrI candradAha sarvajJAya namaH 7. zrI dilAditya nAthAya namaH puSkarAddhe pUrva airavate atIta caubIsI ke pA~ca klyaannk| 22 / 4. zrI aSTAhika sarvajJAya namaH 6. zrI vaNika arhate namaH 6. zrI vaNika nAthAya namaH 6. zrI vaNika sarvajJAya namaH 7. zrI udayajJAna nAthAya namaH puSkarA. pUrva airavate vartamAna caubIsI ke pA~ca klyaannk|23| 21. zrI tapokandana sarvajJAya namaH 19. zrI sAyakAkSa arhate namaH 19. zrI sAyakAkSa nAthAya namaH 19. zrI sAyakAkSa sarvajJAya namaH 18. zrI khemanta nAthAya namaH zrI puSkarAddhe pUrva airavate anAgata caubIsI ke pA~ca klyaannk|24| 4. zrI nirvANa sarvajJAya namaH 6. zrI ravirAja arhate namaH 6. zrI ravirAja nAthAya namaH 6. zrI ravirAja sarvajJAya namaH Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...197 7. zrI prathamanAtha nAthAya namaH dhAtakI khaNDe pazcima airavate atIta caubIsI ke pA~ca klyaannk|25| 4. zrI purukha sarvajJAya namaH 6. zrI avabodha arhate namaH 6. zrI avabodha nAthAya namaH 6. zrI avabodha sarvajJAya namaH 7. zrI vikramendra nAthAya namaH dhAtakI khaNDe pazcima airavate vartamAna caubIsI ke pA~ca klyaannk|26| 21. zrI suzAnta sarvajJAya namaH 19. zrIhara arhate namaH 19. zrIhara nAthAya namaH 19. zrIhara sarvajJAya namaH 18. zrI nandakeza nAthAya namaH zrI dhAtakI khaNDe pazcima airavate anAgata caubIsI ke pA~ca klyaannk|27| 4. zrI mahAmRgendra sarvajJAya namaH 6. zrI asaucita arhate namaH 6. zrI asaucita nAthAya namaH 6. zrI asaucita sarvajJAya namaH 7. zrI dharmendra nAthAya namaH puSkarAddhe pazcima airavate atIta caubIsI pA~ca klyaannk|28| 4. zrI azvavRnda sarvajJAya namaH 6. zrI kuTila arhate namaH 6. zrI kuTila nAthAya namaH 6. zrI kuTila sarvajJAya namaH 7. zrI vardhamAna nAthAya namaH puSkarAH pazcima airavate vartamAna caubIsI ke pA~ca klyaannk|291 21. zrI nandrika sarvajJAya nama: 19. zrI dharmacandra arhate namaH 19. zrI dharmacandra nAthAya namaH 19. zrI dharmacandra sarvajJAya namaH 18. zrI viveka nAthAya namaH / puSkarAddhe pazcima airavate anAgata caubIsI ke pA~ca klyaannk|30| 4. zrI kalApa sarvajJAya namaH 6. zrI visopa arhate namaH 6. zrI visopa nAthAya namaH 6. zrI visopa sarvajJAya namaH 7. zrI AraNa nAthAya namaH Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198...sajjana tapa pravezikA 4. dasa pratyAkhyAna tapa pratyAkhyAna zabda ke do artha dhvanita hote haiN| pahalA niSedhavAcaka aura dUsarA prtijnyaavaack| jaise 'Aja upavAsa kA pratyAkhyAna hai' isa vAkya se bodha hotA hai ki Aja cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga hai| jaise 'tumheM rAtribhojana tyAga kA pratyAkhyAna le lenA cAhie' isa vAkya meM pratyAkhyAna kA artha pratijJA hai| yahA~ pratyAkhyAna zabda niSedha evaM tyAga artha meM prayukta hai| jaina granthoM meM kAla sambandhI dasavidha pratyAkhyAna kI carcA kI gayI hai unake nAma ye haiM - 1. navakArasI 2. pauruSI 3. purimaDDa 4. ekAsana 5. ekalaThANA 6. Ayambila 7. upavAsa 8. carima 9. abhigraha aura 10. niivi| yaha tapa inhIM dasa prakAra ke pratyAkhyAna se sambandhita hai| arvAcIna pratiyoM meM isakI nimnokta do vidhiyA~ prApta hotI haiM - prathama vidhi - isa tapa meM kramaza: prathama dina upavAsa kareM, dUsare dina ekAsanA kareM, tIsare dina Ayambila-ThAma cauvihAra pUrvaka kareM, cauthe dina nIvi kareM, pA~caveM dina eka kavala kA ekAsanA-ThAma cauvihAra pUrvaka kareM, chaThe dina ekalaThANA kareM, sAtaveM dina eka datti kA Ayambila-ThAma cauvihAra pUrvaka kareM, AThaveM dina Ayambila kareM, nauveM dina ekAsanA mAtra ThAma cauvihAra se kareM tathA dasaveM dina khAkharA khAkara Ayambila kreN| isa prakAra yaha tapa nirantara dasa dina taka kiyA jAtA hai| ise 'bar3A dasa pratyAkhyAna tapa' bhI kahate haiN| ___ dvitIya vidhi - dUsarI vidhi ke anusAra prathama dina upavAsa, dUsare dina ekAsanA, tIsare dina Ayambila, cauthe dina ekAsanA, pA~caveM dina nIvi, chaThe dina eka kavala, sAtaveM dina khIra kA ekAsanA, AThaveM dina nAriyala (giri) kA ekAsanA, nauveM dina pAtra bharakara ekAsanA aura dasaveM dina upavAsa kreN| ise 'choTA dasa pratyAkhyAna tapa' kahate haiN| ukta donoM prakAroM meM mukhya antara yaha hai ki prathama meM dasoM dina ke pratyAkhyAna prAyaH ThAma cauvihAra pUrvaka hote haiM jabaki dUsare vikalpa meM vaisA nahIM hotaa| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para prabhu kI aSTaprakArI pUjA kreN| prabhu ke sAmane modaka, phala Adi dasa-dasa kI saMkhyA meM car3hAyeM tathA jJAnapUjA kreN| . gItArtha paramparAnusAra dasa pratyAkhyAna-sambandhI donoM prakAroM meM nimna jApAdi kareM Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...199 jApa sAthiyA khamA. kAyo. | mAlA | 17 1. zrI samakita pAraMgatAya namaH 2. zrI akSaya samakitAya namaH 3. zrI samakita nidhinAthAya namaH 4. zrI kevalajJAnI nAthAya namaH 5. zrI ekatva gatAya namaH 6. zrI svarganidhi nAthAya namaH 7. zrI gautamalabdhi nAthAya namaH 8. zrI akSayanidhi nAthAya namaH 9. zrI pravrajAya namaH 10. zrI munisuvratAya namaH 5. aTThAIsalabdhi tapa __ AtmA kI zakti vizeSa ko labdhi kahate haiM athavA viziSTa prakAra se ekatrita huI zakti bhI labdhi kahalAtI hai| yaha labdhi tapazcaraNa se prApta hotI hai| yadi jinazAsana kI mahatI prabhAvanA karane hetu athavA dharma saMgha para Aye saMkaTa kA nivAraNa karane hetu to labdhidhArI muni svalabdhi kA prayoga karate haiN| cetanA ananta zaktiyoM kA puJja hai isalie labdhiyA~ bhI aneka ho sakatI haiN| taduparAnta mukhya rUpa se 28 labdhiyoM kA ullekha kiyA gayA hai| unakA sAmAnya vivaraNa isa prakAra hai___1. AmauSadhi labdhi- hAtha, paira Adi kisI bhI avayavoM ke sparza mAtra se sarva prakAra kI vyAdhiyoM kA naSTa ho jAnA, AmarSoMSadhi labdhi hai| 2. viguDauSadhi labdhi- mala-mUtra kA sparza karane yA lagAne mAtra se kisI bhI prakAra ke roga ko naSTa kara denA, vipuDauSadhi labdhi hai| 3. khelauSadhi labdhi- thUka, maila Adi ke sparza mAtra se saba vyAdhiyA~ zAnta kara denA, khelauSadhi labdhi hai| 4. jallauSadhi labdhi- zarIra ke pasIne se saba prakAra kI vyAdhiyA~ zAnta kara denA, jallauSadhi labdhi hai| 5. sauSadhi labdhi- zarIra ke pratyeka aMga-upAMga jaise keza, nakha, roma Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200...sajjana tapa pravezikA Adi ke sparza se saba rogoM ko naSTa karane kI zakti prApta honA, sarvauSadhi labdhi hai| ___6. saMbhinnazroto labdhi- sarva indriyoM dvArA zrotrendriya ke viSaya ko jAnanA, saMbhinnazroto labdhi hai| 7. avadhijJAna labdhi- indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA rUpI dravyoM ko dekhanA yA jAnanA, avadhijJAna labdhi hai| 8. Rjumati manaHparyava labdhi- ar3hAI dvIpa meM vidyamAna saMjJI paMcendriya jIvoM ke manogata vicAroM ko indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA jAnanA Rjumati mana:paryava labdhi hai| 9. vipulamati manaHparyava labdhi. - ar3hAI dvIpa meM vidyamAna saMjJI paMcendriya jIvoM ke manogata bhAvoM ko indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA vizeSa rUpa se jAnanA vipulamati manaHparyava labdhi hai| ___ 10. cAraNa labdhi - AkAza meM gamana karane kI zakti prApta honA, cAraNa labdhi hai| 11. AzIviSa labdhi - dAMtoM meM viSa jaisI zakti utpanna ho jAnA, AzIvidha labdhi hai| 12. kevalajJAna labdhi - loka-aloka ke padArthoM ke samasta bhAvaparyAyoM ko jAnanA, kevalajJAna labdhi hai| 13. gaNadhara labdhi - gaNadhara pada prApta karanA, gaNadhara labdhi hai| 14. pUrvadhara labdhi - caudahapUrva taka kA zruta prApta karanA, pUrvadhara labdhi hai| 15. tIrthaGkara labdhi - tIrthaGkara pada prApta karanA tIrthaMkara labdhi hai| 16. cakravartI labdhi - cakravartI pada prApta karanA cakravartI labdhi hai| 17. baladeva labdhi - baladeva pada prApta karanA baladeva labdhi hai| 18. vAsudeva labdhi - tIna khaNDa ke adhipati vAsudeva pada prApta karanA vAsudeva labdhi hai| ___19. amRtAva labdhi - amRta jaise vacanoM ko prApta karanA, amRtAzrava labdhi hai| 20. koSThakabuddhi labdhi - koThAra meM surakSita dhAnya kI bhA~ti Agama pAThoM ko dIrghakAla taka sthira rakhanA, koSThakabuddhi labdhi hai| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...201 21. padAnusArI labdhi - kisI bhI grantha kA pahalA, madhya yA antima pada sunakara usakA anusaraNa karane vAle sarva zruta kA jJAna prApta kara lenA padAnusArI labdhi hai| 22. bIja labdhi - bIjabhUta eka pada ko sunakara dUsarA sarva zruta yathArtha jAnanA, bIja labdhi hai| ___23. tejolezyA labdhi - agni ke samAna ati uSNa pudgala pheMkanA, tejolezyA labdhi hai| 24. AhAraka labdhi - AhAraka zarIra banAnA, AhAraka labdhi hai| 25. zItalezyA labdhi - jalate padArthoM ko jala chir3akAva ke samAna zAnta kara denA zItalezyA labdhi hai| 26. vaikriya labdhi - vividha prakAra kI kriyAe~ karanA vaikriya labdhi hai| 27. akSINamahAnasa labdhi - laghu pAtra ke AhAra se agaNita ko bhara peTa bhojana karavAnA, akSINamahAnasa labdhi hai| 28. pulAka-labdhi - cakravartI kI senA ko bhI cakanAcUra karanA, pulAka labdhi hai| vidhi - tapasudhAnidhi (pR. 225) ke anusAra isa tapa meM eka-eka labdhi ke nimitta 28 upavAsa ekAntara pAraNe se kareM athavA lagAtAra 28 ekAsanA kreN| udyApana - isa tapa ke madhya yA anta meM snAtra pUjA karavAyeM, phalapakavAna Adi 28-28 kI saMkhyA meM car3hAyeM aura yathAzakti sAdharmIbhakti kreN| * gItArtha sAmAcArI ke anusAra isa tapa meM upavAsa yA ekAsanA ke dina kramaza: eka-eka labdhipada kA jApa kareMjApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA 1. OM AmakhaiSadhi labdhaye namaH 50 50 50 20 2. OM vipraDauSadhi labdhaye namaH 50 50 50 20 3. OM khelauSadhi labdhaye namaH 50 50 50 20 4. OM jallauSadhi labdhaye namaH 50 50 50 20 5. OM sarvauSadhi labdhaye namaH 50 50 50 20 6. OM saMbhinnazroto labdhaye namaH Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202...sajjana tapa pravezikA 7. OM avadhi labdhaye namaH 50 50 50 20 8. OM Rjumati manaHparyava labdhaye nama: 50 50 9. OM vipulamati manaHparyava labdhaye nama:50 50 10. OM cAraNa labdhaye namaH 50 50 50 11. OM AzIviSa labdhaye namaH 50 50 50 12. OM kevala labdhaye namaH 13. OM gaNadhara labdhaye namaH 14. OM pUrvadhara labdhaye namaH 15. OM tIrthaGkara labdhaye namaH ____50 50 50 16. OM cakravartI labdhaye namaH ___ '50 50 50 17. OM baladeva labdhaye namaH 50 50 50 18. OM vAsudeva labdhaye namaH 50 50 50 19. OM amRtAzrava labdhaye namaH 50 20. OM koSThakabuddhi labdhaye namaH 21. OM padAnusArI labdhaye namaH OM bIjabuddhi labdhaye namaH 23. OM tejolezyA labdhaye namaH 50 50 50 20 24. OM AhAraka labdhaye namaH 50 50 50 20 25. OM zItalezyA labdhaye namaH 50 50 50 20 26. OM vaikriya labdhaye namaH 50 50 50 20 27. OM akSINamahAnasa labdhaye namaH 50 50 50 20 28. OM pulAka labdhaye namaH 50 50 50 20 6. aSTapravacanamAtR tapa jisa prakAra mAtA apanI santAna kA yatna pUrvaka pAlana-poSaNa evaM rakSaNa karatI hai, usI prakAra pA~ca samitiyoM aura tIna guptiyoM ke rUpa meM aSTa pravacana mAtA saMyama mAtA samAna cAritra kI rakSA karatI hai| isIlie ise aSTapravacana mAtA kahate haiN| Avazyaka kriyAoM ko ekAgra citta pUrvaka karanA samiti hai tathA zubha kriyAoM (zubha yogoM) ko anuzAsita rakhanA gupti hai| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...203 1. IryA samiti- kisI jIva ko kaSTa na ho isa taraha sAvadhAnI pUrvaka calanA, baiThanA, leTanA, aMgoM ke saMkoca-prasAraNa kI kriyAe~ karanA IryAsamiti hai| 2. bhASA samiti - kisI ke lie ahitakara na ho aise satya, niravadya evaM viveka pUrNa vacana bolanA bhASA samiti hai| 3. eSaNA samiti - bayAlIsa doSoM se rahita AhAra-pAnI grahaNa karanA eSaNA samiti hai| 4. AdAna-nikSepaNA samiti - vastra, pAtra, upakaraNa Adi ko sAvadhAnI se uThAnA aura rakhanA AdAna-nikSepaNA samiti hai| 5. pariSThApanikA samiti - mala-mUtra, zleSma Adi azaci padArthoM ko jIva-jantu rahita sthAna para DAlanA pariSThApanikA samiti hai|| ____6. manogupti - mana ke duSTa vicAroM ko rokanA mano gupti hai| ___7. vacanagupti - atyAvazyaka sthiti meM bolanA anyathA mauna rakhanA vacanagupti hai| 8. kAyagupti - kAyA kI duSTa pravRttiyoM ko rokanA kAyagupti hai| isa tapa ke karane se vizuddha cAritra kI upalabdhi hotI hai ata: yaha tapa utkRSTa cAritra dharma kI prApti ke lie kiyA jAtA hai| isakI vartamAna pracalita vidhi nimna prakAra hai - 1. isameM pratyeka mAtAoM kI ArAdhanA ke lie tIna-tIna dina ekAsanA kreN| jaise IryAsamiti kI ArAdhanA ke lie tInoM dina eka-eka kavala AhAra leN| 2. phira bhASA samiti kI ArAdhanA hetu pahale dina do kavala, dUsare dina eka kavala, tIsare dina do kavala grahaNa kreN| 3. eSaNA samiti kI ArAdhanA hetu tIna dina anukrama se 3-1-3 kavala grahaNa kreN| 4. AdAna-nikSepaNA samiti kI ArAdhanA hetu tIna dina kramaza: 4-1-4 kavala grahaNa kreN| 5. pariSThApanikA samiti kI ArAdhanA hetu tIna dina kramaza: 5-1-5 kavala grahaNa kreN| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204...sajjana tapa pravezikA 0 6. manogupti kI ArAdhanA ke lie kramaza: 6-1-6 kavala grahaNa kreN| 7. vacanagupti kI ArAdhanA ke lie kramaza: 7-1-7 kavala grahaNa kreN| 8. kAyagupti kI ArAdhanA ke lie kramaza: 8-1-8 kavala grahaNa kreN| isa prakAra 24 ekAsanA meM 80 kavala grahaNa karate hue 8 pAraNA pUrvaka yaha tapa 32 dinoM meM pUrNa kiyA jAtA hai| udyApana- isa tapa kI mahimA ko abhivardhita karane hetu snAtra pUjA racAyeM, ratnatraya ke ATha-ATha upakaraNoM kA dAna kareM tathA saMghapUjA Adi bhakti kreN| * suvihita paramparAnusAra pratyeka samiti-gupti kI ArAdhanA ke dinoM meM kramaza: nimna jApa Adi kareMkrama| jApa sA. khamA. kAyo. mAlA 1. OM IryAsamiti dharAya namaH 3 - 3 2. OM bhASAsamiti dharAya namaH | 5 | 5 3. OM eSaNAsamiti dharAya namaH 4. | OM AdAna-bhaMDa-nikSepaNA samiti | dharAya namaH 5. OM uccAra-prasravaNakhela pariSThApanikA / samiti dharAya namaH 6. OM manogupti dharAya namaH 7. OM vacanagupti dharAya namaH | 8. OM kAyagupti dharAya namaH 7. cattAriaTThadasadoya tapa yaha tapa aSTApada tIrtha kI ArAdhanA ke lie kiyA jAtA hai| prathama tIrthaGkara RSabhadeva prabhu ne isI parvata para nirvANa pada prApta kiyA thaa| unake prathama putra bharata cakravartI ne yahA~ siMha niSadyA-prAsAda kA nirmANa karavAyA, jisameM cAroM dizAoM meM vartamAna caubIsa tIrthaGkaroM kI pratimAe~ unake deha parimANa ke anusAra isa krama se sthApita kI haiM 1. dakSiNa dizA meM - pahale se cauthe tIrthaGkara taka kula cAra prtimaaeN| 0 = ++ Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...205 2. pazcima dizA meM - pA~caveM se bArahaveM tIrthaGkara taka kula ATha prtimaaeN| 3. uttara dizA meM - terahaveM se bAIsaveM tIrthaGkara taka, kula dasa prtimaaeN| 4. pUrva dizA meM - teIsaveM aura caubIsaveM tIrthaGkara kI kula do prtimaaeN| yaha tapazcaraNa pUrvokta pratimAoM kI saMkhyA krama ke anusAra kiyA jAtA hai| vidhi tapasudhAnidhi (pR. 230) ke nirdezAnusAra isameM sarvaprathama nirantara cAra upavAsa karake pAraNA kareM, phira nirantara ATha upavAsa karake pAraNA kareM, phira lagAtAra dasa upavAsa karake pAraNA kareM, phira do upavAsa karake pAraNA kreN| isa prakAra isa tapa meM 24 upavAsa aura 4 pAraNA kula 28 dina lagate haiN| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para 24-24 kI saMkhyA meM jJAna-darzanacAritra ke upakaraNa car3hAyeM aura yathAzakti prabhu bhakti, guru bhakti evaM sAdharmI bhakti kreN| * AcArya sammata paramparA se isa tapa meM aSTApadatIrtha kI ArAdhanA nimna rIti pUrvaka karanI cAhiejApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI aSTApadatIrthAya namaH 24 24 24 20 8. kaNThAbharaNa tapa isakA dUsarA nAma siddhivadhU kaNThAbharaNa-tapa hai| jaise navavivAhita vadhU ke kaNTha meM AbhUSaNa zobhita hotA hai vaise hI makti rUpI nArI ke kaNTha meM AtmaguNoM kA AbhUSaNa zobhAyamAna ho, etadartha yaha tapa kiyA jAtA hai| sAmAnyatayA isa tapa kI pravRtti bahuta se prAntoM meM dekhI jAtI hai| yaha tapa do prakAra se kiyA jAtA hai| usakI vidhiyA~ nimna haiM - prathama prakAra - tapasudhAnidhi (pR. 231) ke matAnusAra isa tapa meM prathama belA karake pAraNA kreN| phira upavAsa kara pAraNA kareM, phira aTThama karake pAraNA kreN| phira upavAsa aura anta meM belA karake pAraNA kreN| isa prakAra isameM 9 upavAsa aura 5 pAraNA kula 14 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| dvitIya prakAra - dUsare vikalpa ke anusAra isa tapa meM prathama chaTTha karake pAraNA kareM, phira sAta upavAsa ekAntara pAraNe se kareM, phira aTThama (telA) karake Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206...sajjana tapa pravezikA pAraNA kareM, phira sAta upavAsa ekAntara pAraNe se kareM aura anta meM chaTTha karake pAraNA kreN| isameM 21 upavAsa aura 16 pAraNA kula 37 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para jJAna dravya meM nau motI car3hAkara jJAna bhakti kreN| * isa tapasyA kAla meM siddhi prApti hetu siddha pada kI ArAdhanA karanI cAhiejApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo siddhANaM 888 20 9. kSIrasamudra tapa ___hama madhyaloka meM rahate haiN| isa loka meM asaMkhyAta dvIpa samudra haiN| unameM pA~cavAM kSIravara samudra hai| isakA pAnI dUdha jaisA zveta aura usakA svAda zakkara mizrita dUdha jaisA mIThA hai| tIrthaGkaroM ke janma kalyANaka ke samaya unakA abhiSeka isI kSIrasAgara ke jala dvArA kiyA jAtA hai| hamArA AcAra, vicAra aura jIvana kSIrasAgara ke pAnI jaisI miThAsa se yukta ho, etadartha yaha kSIrasamudratapa karate haiN| striyoM meM yaha tapa vizeSa pracalita hai aura yaha prAya: paryuSaNoM ke dinoM meM kiyA jAtA hai| isakI do vidhiyA~ isa prakAra varNita haiM - prathama vidhi - isa tapa meM lagAtAra sAta upavAsa karake AThaveM dina guru bhagavanta ko khIra baharAne ke bAda svayaM bhI ThAma cauvihAra khIra se ekAsanA kreN| dvitIya vidhi - dUsarI rIti ke anusAra yaha tapa zrAvaNa mAsa meM nirantara ATha ekAsanA usake Upara eka upavAsa karake kiyA jAtA hai| udyApana - isa tapa ke pUrNAhuti prasaMga para jinAlaya meM khIra-khAMDa evaM ghRta se bharA huA eka thAla rakheM, guru ko annAdi baharAyeM, jJAna-bhakti kareM tathA sAdharmI-bhakti kA upakrama rceN| * pracalita vidhi ke anusAra isameM nimna jApa Adi kareM - jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA kSIravarasama samyagadarzana dharAya namaH 7 7 7 20 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...207 10. paiMtAlIsa Agama tapa . jisa prakAra sUrya ke asta hone para dIpaka ke prakAza se kAma liyA jAtA hai vaise hI kevalajJAna rUpI sarya ke asta hone para Agama rUpI dIpaka se svapara kA upakAra kiyA jAtA hai| Agama Apta puruSoM kI sAkSAta vANI kA saMkalana hai| Apta puruSa (tIrthaGkara) artha rUpa meM upadeza dete haiM, use gaNadhara sUtra rUpa meM gumphita karate haiN| Agama granthoM meM sUtrabaddha vANI kA saMgraha hotA hai| isa avasarpiNI kAla ke antima tIrthaGkara bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM 11 gaNadhara hue, unameM pA~caveM gaNadhara sudharmAsvAmI ne dvAdazAMgI racI hai, jo isa samaya bAraha aMga Adi Agama ke rUpa meM vikhyAta hai| zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA meM 45 Agama mAne gaye haiM unakI gaNanA isa prakAra hai - 11 aMga sUtra, 12 upAMga sUtra, 10 prakIrNaka sUtra, 6 cheda sUtra, 4 mUla sUtra, 1 nandIsUtra aura 1 anuyogadvAra suutr| vartamAna meM yaha tapa sAmUhika rUpa meM adhika pracalita hai| vidhi - pracalita sAmAcArI ke anusAra isameM 45 upavAsa ekAntara pAraNA athavA sAmarthya anurUpa pUrNa kreN| dUsarI rIti ke anusAra isameM lagAtAra 45 ekAsanA kreN| isa tapa ke daurAna pratyeka Agama kI pUjA karate hue bhakti avazya karanI caahie| udyApana - yaha tapa pUrNa hone para Agama granthoM kI zobhA yAtrA nikaaleN| nandIsUtra evaM bhagavatIsUtra kI svarNa mohara se pUjA kreN| pratyeka Agama kI cA~dI ke sikke evaM vAsakSepa se pUjA kreN| jinapratimA ke samakSa 45-45 jJAna ke upakaraNa cddh'aayeN| 45 Agama kI bar3I pUjA karavAyeM aura guru pUjA kreN| * suvihita paramparAnusAra isa tapa meM nIce likhe anusAra pratyeka dina pRthak-pRthak jApa Adi kareM sAthiyA khamA. kAyo. mAlA 1. OM nandI sUtrAya namaH 51 51 51 20 2. OM anuyogadvAra sUtrAya namaH 62 62 3. OM dazavaikAlika sUtrAya namaH 4. OM uttarAdhyayana sUtrAya namaH 36 36 36 20 5. OM oghaniyukti sUtrAya namaH jApa 14 14 10 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208...sajjana tapa pravezikA 32 16 20 19 32 16 20 19 20 20 20 20 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. . 35 42 10 35 42 10 20 20 20 20 20 20 20 20 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. OM Avazyaka sUtrAya namaH 32 OM nizItha cheda sUtrAya namaH 16 OM vyavahAra kalpa sUtrAya namaH 20 OM dazAzrutaskandha sUtrAya namaH 19 OM paMcakalpa cheda sUtrAya namaH OM jItakalpa cheda sUtrAya namaH 35 OM mahAnizItha cheda sUtrAya namaH 42 OM catuHzaraNa prakIrNaka sUtrAya nama: 10 OM AturapratyAkhyAna sUtrAya namaH 10 OM bhaktaparijJA sUtrAya namaH 10 OM saMstArakaprakIrNaka sUtrAya namaH 10 OM tandula vaitAlika sUtrAya namaH 10 OM candravaidyaka prakIrNaka sUtrAya nama: 10 OM devendrastava prakIrNaka sUtrAya namaH 10 OM maraNasamAdhi sUtrAya namaH 10 OM mahApratyAkhyAna sUtrAya namaH 10 OM gaNividyA prakIrNaka sUtrAya namaH 10 OM AcArAMga sUtrAya namaH OM sUtrakRtAMga sUtrAya namaH OM sthAnAMga sUtrAya namaH 10 OM samavAyAMga sUtrAya namaH 104 OM bhagavatI sUtrAya namaH OM jJAtAdharmakathAMga sUtrAya namaH 19 OM upAsakadazAMga sUtrAya namaH 10 OM aMtakRddazAMga sUtrAya namaH 19 OM anuttaropapAtika sUtrAya nama: 23 OM praznavyAkaraNa sUtrAya namaH 10 OM vipAkAMga sUtrAya namaH 20 OM aupapAtika sUtrAya namaH 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 20 20 20 20 20 201 10 10 104 104 20 20 26. ON 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 19 10 19 23 10 20 19 10 19 23 10 20 20 20 20 20 20 20 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa - vidhiyA~... 209 OM rAjapraznIya sUtrAya namaH OM jIvAjIvAbhigama sUtrAya namaH OM prajJApanopAMga sUtrAya namaH OM sUryaprajJapti sUtrAya namaH OM jambUdvIpaprajJapti sUtrAya namaH OM candraprajJapti sUtrAya namaH OM kalpAvataMsa sUtrAya namaH OM nirayAvali sUtrAya namaH OM puSpacUlikA sUtrAya namaH OM vahnidazopAMga sUtrAya namaH OM puSpikopAMga sUtrAya namaH 42 10 36 57 50 50 10 10 10 10 10 - 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 11. terahakAThiyA tapa sukRta kAryoM meM rukAvaTa DAlane vAlI pravRttiyoM evaM sthitiyoM ko kAThiyA zabda se sambodhita kiyA gayA hai| jaina granthoM meM aise avarodhaka tattva teraha batalAye gaye haiM 1. Alasya, 2. moha, 3. avajJA, 4. mAna, 5. krodha, pramAda, 7. kRpaNatA, 8. bhaya, 9. zoka, 10. ajJAna, 11 vyAkSepa, 12. kutUhala aura 13. viSaya | 6. 42 10 36 57 50 50 10 10 10 10 10 22222222222 42 20 10 20 36 20 57 20 50 20 50 20 10 20 10 20 20 20 10 20 10 20 - yaha tapa ina teraha kAThiyoM ke nivAraNa ke lie kiyA jAtA hai| isa tapa kA dUsarA nAma 'chUTA aTThama' hai, kyoMki isameM yazAzakti 13 aTThama kiye jAte haiN| vartamAna meM isakI nimna vidhi prApta hotI hai pAraNA isameM sarvaprathama aTThama kara ekAsanA se pAraNA kreN| usameM sirpha lApasI hI grahaNa kareM tathA ThAma cauvihAra ke pratyAkhyAna kreN| phira punaH eka aTThama kareM aura meM ekAsanA karate hue sirpha gehU~ kI roTI grahaNa kreN| isI taraha teraha kAThiyoM kA vighAta karane ke lie pratyeka ke nimitta eka - eka aTThama kareM aura pAraNe ke dina ekAsanA kreN| yahA~ ekAsanA ke sambandha meM khAsa yaha hai ki jaise pahale aTThama ke pAraNe meM mAtra lApasI grahaNa kI jAtI hai, dUsare aTThama ke pAraNe meM gehU~ kI roTI grahaNa kI jAtI hai vaise hI tIsare aTThama ke pAraNe meM cAvala mizrita dUdha kI khIra grahaNa kreN| cauthe aTThama kA pAraNA apane kisI sage Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210...sajjana tapa pravezikA sambandhI ke ghara para jAkara kreN| pA~caveM aTThama kA pAraNA puna: apane svajanasambandhI ke ghara para kreN| vahA~ jAne para yadi vaha bhojana ke lie Agraha kare to hI vahA~ ekAsanA kareM, anyathA apane ghara para bace hue bhojana se ekAsanA kreN| chaThaveM aTThama ke pAraNe ke dina do kaToriyA~ eka ghI aura dUsarI pAnI se bharakara use DhaMka deN| phira kisI aparicita vyakti se eka kaTorI kA Dhakkana khulvaayeN| usa samaya ghI kI kaTorI khule to ekAsanA kareM tathA pAnI kI khule to Ayambila kreN| sAtaveM aTThama ke pAraNe meM eka ghara apanA aura chaha ghara dUsare isa taraha sAta gharoM meM se kisI eka ke yahA~ ekAsanA kreN| AThaveM aTThama ke pAraNe meM candana bAlA kI bhA~ti muni ko ur3ada bAkulA kA AhAra pradAna kara svayaM bhI ur3ada se hI ekAsanA kreN| nauveM aTThama ke pAraNe meM sUkhI roTI athavA pUrI se pAraNA kreN| dasaveM aTThama ke pAraNe meM sUkhar3I dvArA ekAsanA kreN| gyArahaveM aTThama ke pAraNe meM drAkSa athavA chuhAre Adi meve se ekAsanA kreN| bArahaveM aTThama ke pAraNe meM dhoyI huI zakkara Adi ke pAnI se ekAsanA kreN| terahaveM aTThama ke pAraNe meM punaH zakkara se ekAsanA kreN| __isa prakAra 13 aTThama aura 13 ekAsanA kula 52 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa ke udyApana meM snAtra pUjA athavA mohanIya karma nivAraNa kI pUjA karavAyeM, jina pratimA ke sammukha 13-13 kI saMkhyA meM phala, naivedya Adi car3hAyeM aura yathAzakti sAdharmIvAtsalya kreN| * isa tapa ke dinoM meM nimna rIti se jApa-sAthiyA-kAyotsarga Adi nimna rIti se kreN| sA. | khamA.kAyo.| mAlA 1. Alasa kAThiyA nivArakAya namaH / 2. moha kAThiyA nivArakAya namaH 3. avajJA kAThiyA nivArakAya namaH 4. mAna kAThiyA nivArakAya namaH 5. krodha kAThiyA nivArakAya namaH 6. pramAda kAThiyA nivArakAya namaH jApa 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...211 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 7. kRpaNa kAThiyA nivArakAya namaH 8. bhaya kAThiyA nivArakAya namaH 9. zoka kAThiyA nivArakAya namaH 10. ajJAna kAThiyA nivArakAya namaH 11. vyAkSepa kAThiyA nivArakAya namaH 12. kutUhala kAThiyA nivArakAya namaH |13. viSaya kAThiyA nivArakAya namaH athavA 0 0 0 0 0 0 0 0 | jApa kAyo. mAlA Elo 0 0 0 0 0 0 0 0 IEO 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1. OM hrIM dhammojjamiyANaM namaH 2. OM hrIM vijayarAgANaM namaH 3. OM hIM vinayadhAriNaM namaH 4. OM hIM maddavaguNa saMpannANaM namaH 5. OM hIM khaMti-guNa saMpannANaM namaH 6. OM hIM appamattacAriNaM namaH 7. OM hIM dAnaladdhI saMpannANaM namaH 8. OM hrIM vavagayabhayANaM namaH 9. OM hIM vIyasoyANaM namaH . 10. OM hrIM sumai nANadharANaM namaH 11. OM hIM laddhI juttANaM namaH 12. OM hIM appakammasaMvaradhAriNaM namaH |13. OM hIM aTThapavayaNajaNaNo dhAriNaM namaH 8 12. devala iMr3A tapa devala yAnI jinAlaya, iMDA yAnI klsh| jinAlaya kA kalaza devala iMr3A kahalAtA hai| yaha tapa caitya kalaza kI ArAdhanA hetu kiyA jAtA hai| isa tapa ke karane se mithyAtva mohanIya karma kA nAza hotA hai| isakI pracalita vidhi yaha hai - isa tapa meM sarvaprathama lagAtAra pA~ca biyAsanA kareM, phira nirantara sAta ekAsanA kareM, phira nirantara nau nIvi kareM, phira nirantara pA~ca Ayambila kareM, 0 0 0 0 0 0 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212...sajjana tapa pravezikA phira anta meM eka upavAsa kreN| isa prakAra 27 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para yathAzakti ratnatraya ke upakaraNoM kA dAna kareM aura devatraya kI bhakti kreN| * pracalita vidhi ke anusAra isameM arihanta pada kI ArAdhanA kareM - jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA . OM namo arihaMtANaM 12 12 12 20 13. navanidhi-tapa saMsArI prANiyoM ke lie nava nidhi, aSTa siddhi Adi labdhiyoM kA vizeSa mahattva hotA hai| cakravartI jaise puNyazAliyoM ko bhI navanidhi kI sAdhanA karanI par3atI hai| jaba utkRSTa puNyarAzi ekatra hotI hai taba nava nidhAna sahajataH prApta hote haiN| kaI sAdhaka bhI ATha siddhiyoM aura nava nidhiyoM kI vAMchA karate haiM, etadartha yaha tapa prasthApita kiyA gayA hai| ina nava nidhiyoM kA kabhI bhI kSaya nahIM hotaa| inakA sAmAnya svarUpa isa prakAra hai - 1. naisarga nidhi - isa nidhi se chAvanI, nagara, gA~va, maNDapa aura pattana Adi kA nirmANa hotA hai| 2. pANDuka nidhi - isase mAna, unmAna, pramANa, gaNita tathA dhAnyoM aura bIjoM kA jJAna hotA hai| 3. piMgala nidhi- isase nara, nArI, hAthI aura ghor3oM ke yogya sarva prakAra ke AbhUSaNoM kI vidhi jAnI jAtI hai| 4. mahAkAla nidhi - isase vartamAna, bhUta aura bhaviSyata ina tInoM kAloM kA jJAna hotA hai tathA kRSi Adi karma evaM anya zilpAdi kalAoM kA jJAna hotA hai| 5. kAla nidhi - isase cA~dI, sonA, motI, lohA tathA anya dhAtuoM kI khAneM utpanna hotI hai| 6. mAnava nidhi - isameM yoddhA, Ayudha aura kavaca ke vividha prakAra tathA sarva prakAra kI yuddha nIti aura daNDa nIti prakaTa hotI hai| 7. sarvaratna nidhi - isase sAta ekendriya aura sAta paMcendriya kula 14 ratna utpanna hote haiN| ___8. mahApadma nidhi - isase saba prakAra ke zuddha aura raMgIna vastra niSpanna hote haiN| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...213 0 0 0 0 9. zaMkha nidhi - isase cAra prakAra ke kAvya kI siddhi, nATya evaM nRtya vidhi aura saba prakAra ke vAjiMtra utpanna hote haiN| ukta nava nidhiyoM ke nAma vAle nAgakumAra jAti ke deva inake adhiSThAyaka hote haiN| isakI pracalita vidhi yaha hai - isa tapa meM pratyeka nidhi ke lie zukla pakSa kI navamI ke dina upavAsa kareM, aise nau upavAsa karane para yaha tapa pUrNa hotA hai| udyApana - mUlanAyaka pratimA ke nava aMgoM para tilaka cddh'aayeN| * isa tapazcaraNa kAla meM jApAdi nimna prakAra kareMjApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA 1. zrI naisarga nidhAnAya namaH 2. zrI pANDuka nidhAnAya namaH 3. zrI piMgala nidhAnAya namaH 4. zrI kAla nidhAnAya namaH zrI mahAkAla nidhAnAya namaH 6. zrI mAnava nidhAnAya namaH 7. zrI sarvaratna nidhAnAya namaH 8. zrI mahApadma nidhAnAya namaH 9. zrI zaMkha nidhAnAya namaH 14. nava brahmacaryagupti tapa ___ jaise kheta kI rakSA ke lie bAr3a lagAyI jAtI hai vaise hI brahmacarya kI rakSA ke lie zAstrakAroM ne nava prakAra kI vAr3a batalAyI hai| usakA sAmAnya svarUpa isa prakAra hai - 1. vivikta vasati sevA - strI, pazu, napuMsaka se rahita sthAna meM rhnaa| 2. strI kathA parihAra - strI-sambandhI vArtAe~ nahIM krnaa| 3. niSadyA'nupavezana - jisa sthAna yA kursI, caukI Adi para strI baiThI huI ho, vahA~ 48 minaTa taka nahIM baitthnaa| ____4. indriya adarzana - striyoM ke aMgopAMga dekhane kA vicAra bhI nahIM 5. 0 0 0 0 0 krnaa| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214...sajjana tapa pravezikA 5. kuDyAntara - varjana - bhIta, dvAra Adi kI oTa meM gRhastha hoM to vahA~ nahIM rahanA / 6. pUrvakrIr3A asmaraNa smaraNa nahIM krnaa| vikAravarddhaka gariSTha bhojana kA tyAga karanA / 7. praNItAbhojana 8. atimAtrA'bhoga pramANa se adhika AhAra nahIM karanA / 9. vibhUSA parivarjana - zarIra kI sajAvaTa Adi nahIM karanA / yahA~ nava brahmacarya guptiyoM kA svarUpa puruSa ko lakSya meM rakhakara batalAyA gayA hai| jahA~ puruSa ke lie strI kA ullekha AyA hai vahA~ brahmacArI strI ke lie puruSa samajhanA caahie| - - - - ke makAna pUrva kAla meM bhogI huI kAma krIr3AoM kA isa tapa ke karane se utkRSTa cAritra kI prApti hotI hai aura bhAvoM kI nirmalatA meM abhivRddhi hotI hai / yaha AgAr3ha tapa gRhastha evaM zramaNa donoM ke lie karaNIya batalAyA gayA hai| isakI pracalita vidhi yaha hai - isa tapa meM eka-eka gupti kI ArAdhanA ke lie nau-nau kavala ke nau ekAsanA kreN| isa prakAra nau ekAsanA 81 kavala pUrvaka nau dinoM meM pUrNa hotA hai| isa tapa udyApana meM sAdhu, sAdhvI evaM brahmacArI zrAvakazrAvikAoM ko vastra Adi kA dAna deveM / udyApana * vartamAna paripATI ke anusAra isa tapa ke dinoM meM nimnalikhita kAyotsarga Adi kareM sAthiyA khamA, kAyo. mAlA 9 9 9 20 jApa OM namo navabaMbhacera guttidharANaM 15. nigodaAyukSaya tapa jaina zabdAvalI meM sAdhAraNa vanaspati kAya ko nigoda tathA sUkSma sAdhAraNa vanaspatikAya ko sUkSma nigoda kahate haiM / isa vizva meM nigoda ke asaMkhya gole haiN| eka-eka gole meM asaMkhyAta nigoda haiM aura eka-eka nigoda meM ananta jIva hote haiN| isa pRthvI para bahuta se aise jIva haiM jo anAdikAla se sUkSma nigoda meM hI rahe hue haiM, unheM 'avyavahAra rAzi' ke jIva kahA jAtA hai| nigoda ke jIvoM kI Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...215 Ayu antarmuhUrta kI hotI hai| antarmuhUrta arthAt do samaya se do ghar3I (48 miniTa) ke bhItara kA kAla ina do ghar3I ke antarAla meM nigoda ke jIva aneka bAra janma-maraNa kara lete haiM tathA anantakAla taka isa sthiti ko bhogate rahate haiN| AgamakAroM ne janma aura mRtyu kI vedanA asahya batalAyI hai| yaha tapa nigoda (tiryaJca gati) kI Ayu kA baMdha na ho, usa nimitta kiyA jAtA hai| isa tapa ke phala se nigoda sthiti kA kSaya athavA nigoda gati kA dvAra banda ho jAtA hai| vartamAna meM yaha tapa vizeSa rUpa se pracalita hai| isakI adya pracalita vidhiyA~ isa prakAra hai - prathama vidhi - isa tapa meM sarvaprathama eka upavAsa karake ekAsanA se pAraNA kreN| phira belA karake ekAsanA kreN| phira nirantara tIna upavAsa (telA) karake ekAsanA kreN| tatpazcAta puna: belA karake ekAsanA kreN| phira punaH upavAsa karake ekAsanA kreN| isa prakAra 14 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| dvitIya vidhi - dUsare prakAra ke anusAra prathama eka upavAsa karake ekAsanA kreN| phira nirantara do upavAsa (belA) karake ekAsanA kreN| phira nirantara tIna upavAsa (telA) karake ekAsanA kreN| phira nirantara cAra upavAsa (caulA) karake ekAsanA kreN| phira nirantara pA~ca upavAsa (paMcolA) karake ekAsanA kreN| tatpazcAta ghaTate krama se cAra upavAsa karake ekAsanA kareM, tIna upavAsa karake ekAsanA kareM, do upavAsa karake ekAsanA kareM aura eka upavAsa karake ekAsanA kreN| isa prakAra yaha tapa 25 upavAsa aura 9 pAraNe kula 34 dinoM meM pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para jinapratimA ke sAmane 14 yA 34 kI saMkhyA meM modaka Adi dravya cddh'aayeN| * suvihita paramparAnusAra isa tapa ke dinoM meM arihanta pada kA jApa kareMjApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo arihaMtANaM 12 12 12 20 16. paMcamahAvrata tapa vrata arthAta prtijnyaa| pA~ca kaThora pratijJAe~ svIkAra karanA mahAvrata kahalAtA hai| ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha - ye pA~ca niyama gRhastha ke Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216... sajjana tapa pravezikA lie aNuvrata ke rUpa meM hote haiM aura muniyoM ke lie mahAvrata kahe jAte haiN| gRhastha ahiMsAdi vratoM kA AMzika anupAlana karatA hai, kintu muni yAvajjIvana sarvAMzataH paripAlana karate haiN| - isa tapa ke prabhAva se sarvavirati cAritra dharma kI prApti hotI hai / yaha tapa utkRSTa dharma kI prApti hetu kiyA jAtA hai| isakI nimna vidhi kahI gayI hai vidhi isa tapa meM pratyeka mahAvrata ke lie eka-eka upavAsa kareM tathA pratyeka upavAsa ke pAraNe meM biyAsanA kreN| isa prakAra dasa dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| - udyApana isa tapa ke antima dina meM samyak cAritra kI viziSTa ArAdhanA kareM, cAritra ke upakaraNa banavAyeM aura sAdhu-sAdhviyoM kI bhakti kreN| suvihita paramparAnusAra isa tapa meM sAdhu pada kI ArAdhanA karanI cAhie * jApa OM namo loe savvasAhUNaM 17. zrI pArzvagaNadhara tapa vartamAna meM bhagavAna pArzvanAtha kA nAma suprasiddha hai, ata: unakI ArAdhanA ke sAtha-sAtha unake gaNadharoM ke nimitta bhI tapa kiyA jAtA hai| prabhu pArzvanAtha ke dasa gaNadhara the| yaha tapa unheM lakSya meM rakhakara kiyA jAtA hai| dina tapa dina 16-17 tapa vidhi - isa tapa meM dasa chaTTha (bele) ekAntara biyAsanA ke pAraNe se kreN| isa prakAra 20 upavAsa aura 10 pAraNA kula 30 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| isakA yantra nyAsa isa prakAra hai : tapa dina- 20, kula dina - 30 1-2 - belA belA 3 F pA. sAthiyA khamA. kAyo. mAlA 27 27 27 20 18 19-20 21 belA pA. pA. 4-5 6 7-8 9 10-11 belA pA. belA pA. 22-23 24 25-26 belA pA. belA 12 13-14 15 belA pA. belA pA. 27 28-29 30 pA. belA pA. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jApa jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...217 udyApana - gaNadhara mUrti kI pUjA kreN| yadi gaNadhara pratimA na ho to mUlanAyaka pratimA kI snAtra pUjA rcaayeN| 10-10 kI saMkhyA meM naivedya, phala Adi cddh'aayeN| pratyeka dina A~gI racanA kreN| * isa tapoyoga meM nimnAMkita jApAdi kareM sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM pArzvanAtha gaNadharAya namaH 14 14 14 20 18. dUja tithi tapa kisI bhI zreSTha kArya hetu zukla pakSa zreSTha mAnA gayA hai ata: yaha tapa zukla pakSIya dvitIyA ke dina kiyA jAtA hai| yaha tithi jJAna tithi mAnI gayI hai| isalie isa tapa meM jJAna pradhAna pA~ca sUtroM kA jApa karate haiN| isa tapa ke karane se apUrva zruta evaM samyak jJAna kI prApti hotI hai| vidhi - yaha tapa kArtika zuklA dvitIyA se zurU karake jaghanya se 22 mAsa tathA utkRSTa se 22 varSa paryanta pratyeka mAsa meM zukla dUja ke dina cauvihAra upavAsa kreN| isa prakAra yaha tapa 22 mahInA yA 22 varSoM meM pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa kA udyApana yathAzakti paMcamI tapa kI taraha karanA caahie| * pracalita sAmAcArI ke anusAra isa tapa meM nimna jApAdi kareM sAthiyA khamA. kAyo. mAlA 1. OM nandIsUtrAya namaH 51 51 51 20 2. OM anuyogadvArasUtrAya namaH 62 6 262 20 19. ratnarohaNa tapa mokSa rUpI ratna ke mArga para ArohaNa karane ke uddezya se yaha tapa kiyA jAtA hai| tapasudhAnidhi meM isakI nimna vidhi dI gayI hai - yaha tapa Azvina zuklA paMcamI se zurU karake isameM cAra-cAra dina kI pA~ca olI kareM prathama olI meM - pahale dina ekAsanA, dUsare dina nIvi, tIsare dina AyaMbila evaM cauthe dina upavAsa kreN| jApa Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218...sajjana tapa pravezikA dvitIya olI meM - anukrama se nIvi, AyaMbila, upavAsa aura ekAsanA kreN| tRtIya olI meM - anukrama se AyaMbila, upavAsa, ekAsanA aura nIvi kreN| caturtha olI meM - anukrama se upavAsa, ekAsanA, nIvi aura . AyaMbila kreN| paMcama olI meM - anukrama se upavAsa, ekAsanA, nIvi aura AyaMbila kreN| isa prakAra yaha tapa bIsa dinoM meM pUrNa hotA hai aura tIna varSa taka kiyA jAtA hai| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para pA~ca japa mAlA, pA~ca sthApanAcArya, pA~ca ratnamaya jinabimba, aSTaprakArI pUjA sAmagrI Adi cddh'aayeN| ratnatraya kI viziSTa ArAdhanA kreN| * pracalita sAmAcArI ke anusAra isa tapoyoga meM arihanta pada kI ArAdhanA kareM - jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo arihaMtANaM 12 12 12 20 20. bRhat saMsAratAraNa tapa | saMsAra rUpI mahAsAgara se tirane ke lie jo tapa kiyA jAtA hai, use bRhata saMsAratAraNa-tapa kahate haiN| jainAcAryoM ne isa tapa kA nirUpaNa pUrvokta prayojana ko hI dhyeya meM rakhakara kiyA hai| isakI pracalita vidhi yaha hai - ... isa tapa meM kramaza: tIna aTThama AyaMbila ke pAraNe pUrvaka kreN| isa prakAra yaha tapa 9 upavAsa aura 3 AyaMbila kula bAraha dinoM meM pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa ke antima dina meM caur3e bartana meM dUdha bharakara usameM cA~dI kI naukA tiraayeN| nAva meM cA~dI ke sikke, motI, pravAla Adi ddaaleN| paramAtmA kI pUjA par3hAyeM aura jJAna pUjA kreN| * pracalita mAnyatAnusAra isa tapa sAdhanA meM nimnalikhita jApa-kAyotsarga Adi kreN| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...219 jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo arihaMtANaM 12 12 1230 21. laghu saMsAratAraNa tapa caramAvartta avasthA ko prApta karane vAle bhavya jIvoM kA saMsAra atyalpa raha jAtA hai, usI lakSya se isa tapa kA nAma "laghusaMsAratAraNa-tapa" rakhA gayA hai| yaha tapa karane se ati alpa saMsAra kA paribhramaNa bhI zIghra samApta ho jAtA hai| isakI pracalita vidhi nimna prakAra hai - isa tapa meM sarvaprathama tIna AyaMbila karake upavAsa kreN| phira puna: tIna AyaMbila aura upavAsa kreN| phira puna: tIna AyaMbila aura upavAsa kreN| isa prakAra 9 AyaMbila aura 3 upavAsa kula bAraha dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai| udyApana aura sAthiyA Adi bRhata saMsAratAraNa tapa ke samAna jAnanA caahie| 22. SaTkAya tapa jaina vijJAna meM pRthvIkAya, apakAya, teukAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya- ina cha: prakAra ke jIvoM ko 'SaTkAya' kI saMjJA dI gayI hai| ahiMsaka ko ina SaTkAya jIvoM kA sadaiva rakSaNa karanA caahie| yaha tapa SaTkAya jIvoM kI rakSA karane evaM AtmatulA siddhAnta ko AtmasAta karane ke uddezya se kiyA jAtA hai| vidhi - pracalita vidhi ke anusAra isa tapa meM lagAtAra chaha upavAsa kreN| isa taraha chaha dinoM meM yaha tapa pUrNa ho jAtA hai| * gItArtha sAmAcArI kA anupAlana karate hue isameM chahoM dina arihanta pada kI kriyAe~ kareMjApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo arihaMtANaM 12 12 12 20 23. cintAmaNi tapa jaise gAyoM meM kAmadhenu, vRkSoM meM kalpavRkSa zreSTha hotA hai, vaise hI maNiyoM meM cintAmaNi ratna uttama mAnA gayA hai| yahA~ cintAmaNi kA abhiprAya AtmA kI nijI sampadA ananta jJAnAdi catuSTaya se hai| yaha tapa cetanA kA zAzvata khajAnA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220...sajjana tapa pravezikA jo cintAmaNi ratna kI tulanA se bhI anupamita hai, use pAne ke lie kiyA jAtA hai| jainAcAryoM ne ukta bhAva kI apekSA se hI isa tapa kA nAma 'cintAmaNi tapa' diyA hai| vidhi - isa tapa meM pahale dina upavAsa, dUsare dina ekAsanA, tIsare dina nIvi, cauthe dina upavAsa, pA~caveM dina ekAsanA aura chaThe dina upavAsa kiyA jAtA hai| yaha AgAr3ha tapa chaha dinoM meM pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa ke samApti dina meM rAtri jAgaraNa kreN| jJAna pUjA kreN| pA~ca striyoM ko jJAna ke upakaraNa deveM tathA sAdharmIbhakti kreN| * isa tapa ke dinoM meM bhI pUrvavata arihanta pada kI hI ArAdhanA kreN| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM namo arihaMtANaM 12 12 12 20 24. zatrujaya modaka tapa Atma zatruoM para vijaya prApta karake mokSa rUpI phala ko pAne ke lie yaha tapa kiyA jAtA hai| isa tapa meM zatrujaya tIrtha kA nAma Adarza rUpa meM isIlie hai ki vahA~ para ananta AtmAoM ne rAga-dveSa rUpI zatruoM ko vinaSTa kiyA, hama bhI isI lakSya ko siddha kareM aura hamArI puruSArtha yAtrA agaNita vega se Age bar3ha skeN| isa tapa ke karane se vipula karmoM kI nirjarA hotI hai aura rAga-dveSAdi pariNAma manda hote haiN| yaha AgAr3ha tapa gRhastha evaM zramaNa donoM ke lie karaNIya hai| isakI tapa vidhi isa prakAra hai - isa tapa meM pahale dina purimaDr3ha, dUsare dina ekAsanA, tIsare dina nIvi, cauthe dina AyaMbila aura pA~caveM dina upavAsa kreN| isa prakAra yaha tapa pA~ca dinoM meM pUrNa hotA hai| udyApana - isa tapa ke antima dina paramAtmA kI bRhad snAtra pUjA kareM, pA~ca modaka car3hAyeM, usa para pA~ca rupayA rkheN| cA~dI ke sikke se jJAna pUjA kreN| * paramparA mAnya sAmAcArI ke anusAra ina dinoM nimna vidhi se guNanA Adi kareM - jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI zatrujaya tIrthAya namaH 21 21 21 20 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa - vidhiyA~... 221 25. zatruMjaya chaTTa - aTThama tapa isa tapa meM chaTTha-aTThama kisa hetu se kiye jAte haiM isakI prAmANika jAnakArI kA abhAva hai| yadyapi vartamAna meM yaha tapa khUba pracalita hai| yaha tapa gRhastha evaM sAdhu ubhaya ke lie kahA gayA hai| prAyaH isa tapa kI ArAdhanA sAmUhika rUpa se hotI hai| isakI paramparA mAnya vidhi yaha hai isa tapa meM sarvaprathama aTThama (telA) karake pAraNA kreN| tadanantara sAta chaTTha ekAntara pAraNA se kreN| phira punaH eka aTThama karake pAraNA kreN| isa prakAra isameM do aTThama, sAta chaTTha aura nau pAraNA kula 29 dina lagate haiN| isa tapa kI pUrNAhuti prasaMga para tIrtha yAtrA kA saMkalpa kareM, jinAlaya kI AzAtanAoM ko dUra kareM aura yathAzakti prabhubhakti evaM saMghabhakti kreN| udyApana * isa tapa ke daurAna nimnokta guNanA Adi karanA cAhiesAthiyA khamA. kAyo. jApa zrI zatruMjaya tIrthAya namaH 21 21 21 26. siddhi tapa mAlA 20 yaha tapa apane nAma ke anurUpa siddha pada prApti ke lie kiyA jAtA hai / AThaveM guNasthAna se siddha pada pAne kI zreNI kA prArambha ho jAtA hai isalie isameM ATha upavAsa taka car3hate haiN| vartamAna meM yaha tapoyoga khUba pracalita hai| isakI sAmAnya vidhi yaha hai - isa tapa meM prathama eka upavAsa karake pAraNA kareM, phira do upavAsa karake pAraNA kareM, phira tIna upavAsa karake pAraNA kareM, phira cAra upavAsa karake pAraNA kareM, phira pA~ca upavAsa karake pAraNA kareM, phira chaha upavAsa karake pAraNA kareM, phira sAta upavAsa karake pAraNA kareM, phira ATha upavAsa karake pAraNA kreN| isa prakAra isameM 36 upavAsa aura 8 pAraNA kula 44 dinoM (Der3ha mAsa) meM yaha tapa pUrNa hotA hai| udyApana paramAtmA kI bRhad snAtra pUjA kareM, sAdharmIbhakti evaM saMghapUjA kareM, suvihita muniyoM ko vastra Adi kA dAna deveN| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222...sajjana tapa pravezikA * isa tapazcaraNa kAla meM kramazaH nimna jApa Adi kareM sAthiyA khamA. kAyo. 8 8 jApa OM namo siddhANaM 27. paradezI rAjA tapa rAjA pradezI eka krUra zAsaka thA aura jaina siddhAntoM ke viparIta mata ko svIkAratA thaa| eka bAra kezI gaNadhara ke samAgama se vaha parama Astika bana gayA aura AyuSya pUrNakara sUryAbha nAma kA deva huaa| usa deva ne bhagavAna mahAvIra ke sammukha apUrva nRtya kiye| rAjapraznIya nAmaka upAMgasUtra meM paradezI rAjA ke jIvana caritra kA vistRta varNana hai / yaha tapa karane se mithyAgrasita buddhi nirmala ho jAtI hai yAni isa AtmA kA kSayopazama usa taraha kA ho jAtA hai jisase vaha satya ko satya aura asatya ko asatya rUpa meM svIkAratA hai| vidhi - isa tapa meM 13 chaTTha biyAsanA ke pAraNe se karate haiN| isa prakAra 39 dinoM meM yaha tapa pUrNa hotA hai / isameM 13 chaTTha teraha prakAra ke samyak darzana kI ArAdhanA hetu kiye jAte haiN| udyApana isa tapa ke bahumAnArtha samyak darzana ko puSTa karane vAle sAdhanoM kA sammAna kareM, darzana ke upakaraNa car3hAyeM tathA sAdharmIbhakti kareM / * pracalita vidhi ke anusAra pratyeka chaTTha meM kramaza: nimnalikhita guNanA Adi kareM - jApa 1. namo kAraka daMsaNadharANaM 2. namo rocaka daMsaNadharANaM 3. namo dIpaka daMsaNadharANaM 4. namo nisagga ruidharANaM 5. namo upaesa ruidharANaM 6. namo sutta - ruidharANaM 7. namo ANA - ruidharANaM 8. namo vIya ruidharANaM sAthiyA khamA. 13 13 13 13 13 13 13 3 3 13 13 13 13 13 3 13 kAyo. 13 3 mAlA 12 13 13 13 mAlA 20 20 20 20 22222222 20 20 20 20 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...223 9. namo abhigama ruidharANaM 10. namo vitthAra ruidharANaM 11. namo kiriyA ruidharANaM 12. namo saMkheva ruidharANaM 13. namo dhamma ruidharANaM 28. bAvana jinAlaya tapa yaha tapa nandIzvara dvIpa ke bAvana jinAlayoM kI ArAdhanA ke nimitta kiyA jAtA hai| isa tapa-sambandhI vistRta varNana 'nandIzvara tapa' meM kara cuke haiN| isa tapa ke dvArA zAzvata caityoM evaM zAzvata pratimAoM kI upAsanA hotI hai, samyagdarzana vizuddha hotA hai, darzanAcAra kA paripAlana hotA hai aura darzana mohanIya karma kA kSaya hotA hai| vidhi - isa tapa meM mahIne kI donoM aSTamiyoM aura donoM caturdaziyoM meM upavAsa kreN| isa prakAra 13 mahInoM meM 52 upavAsoM ke dvArA yaha tapa pUrNa hotA hai| ___ yaha tapa karate hue yadi koI tithi bhUla jAyeM to phira se zurU karanA caahie| udyApana - nandIzvara dvIpa kI pUjA rcaayeN| darzana-jJAna-cAritra kI bhakti kreN| saMghavAtsalya evaM saMghapUjA kreN| . * paramparAgata mAnyatAnusAra isa tapa meM upavAsa ke dina nimna jApAdi kareMjApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI candrAnana svAmI sarvajJAya nama: 12 12 12 20 29. tIrtha tapa tIrtha-yAtrA ke lie prasthAna karane ke dina athavA kisI tIrtha ke prathama darzana ke dina upavAsa karanA caahie| isase utkRSTa puNya kA upArjana hotA hai aura samyagdarzana nirmala banatA hai| tIrtha darzana ke dina upavAsa karane se ise tIrtha-tapa kahA gayA hai| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224...sajjana tapa pravezikA tapa ke dina nimna guNanA kareM - jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI tIrthAdhirAjAya namaH 20 20 20 20 30. paMcaraMgI tapa isa tapa meM kramaza: eka upavAsa se lekara pA~ca upavAsa kA tapa kiyA jAtA hai tathA pratyeka dina pA~ca-pA~ca ArAdhaka isameM sammilita hote rahate haiN| isa taraha pA~coM dina ArAdhakoM ke rUpa meM eka nayA raMga (dRzya) upasthita hotA hai, isalie ise paMcaraMgI tapa kahate haiN| arvAcIna pratiyoM meM isakI vidhi nimna prakAra hai prathama dina pA~ca ArAdhaka pacolA (lagAtAra pA~ca upavAsa karane) kA pratyAkhyAna kreN| phira dUsare dina anya pA~ca vyakti caule (cAra upavAsa) kA pratyAkhyAna kreN| phira tIsare dina pA~ca vyakti telA kA pratyAkhyAna kreN| phira cauthe dina pA~ca ArAdhaka bele kA pratyAkhyAna kreN| phira pA~caveM dina anya pA~ca ArAdhaka upavAsa kA pratyAkhyAna kreN| isa prakAra isa tapa meM 25 vyaktiyoM dvArA upavAsa kiye jAte haiM tathA yaha tapa pA~ca dina meM pUrNa hotA hai| isI taraha navaraMgI tapa samajhanA caahie| udyApana - isa tapa ke pUrNa hone para rathayAtrA (sAmUhika baraghor3A) nikaaleN| 25-25 kI saMkhyA meM naivedya Adi cddh'aayeN| snAtra pUjA rcaayeN| sAdharmI bhakti kre| * isa tapoyoga meM jJAna kI sthApanA karanI caahie| phira tadanusAra sAthiyA Adi kareM jApa sAthiyA khamA. kAyo. OM namo nANassa 51 51 51 20 31. candanabAlA tapa bhagavAna mahAvIra ne chadmastha kAla meM caudaha abhigraha eka sAtha dhAraNa kiye the| pA~ca mAsa paccIsa dinoM ke pazcAta yaha abhigraha kauzAmbI nagarI meM campAnagarI ke dadhivAhana rAjA kI putrI candanabAlA ke dvArA pUrNa huaa| usa samaya candanA tIna dina kI upavAsI thI evaM usane ur3ada bAkulA baharAkara prabhu ke saMkalpa ko pUrNatA dii| candanabAlA tapa meM yahI vidhi kI jAtI hai| vartamAna meM mAlA Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...225 yaha tapa khUba pracalita hai| vidhi- tapasudhAnidhi (pR. 310) ke anusAra yaha tapa kArtika kRSNA dazamI se vaizAkha zuklA dazamI taka kiyA jAtA hai athavA paryuSaNa parva ke dinoM meM yA kisI bhI dina kiyA jA sakatA hai| isa tapa meM eka aTThama (telA) kreN| cauthe dina muni ko ur3ada bAkule kA dAna dekara svayaM bhI usI dravya se pAraNA kreN| pAraNe ke dina AyaMbila kA pratyAkhyAna ThAma cauvihAra pUrvaka karanA Avazyaka hai| * isa tapa meM tInoM dina bhagavAna mahAvIra kA jApa Adi kreN| jApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA zrI mahAvIra svAmI nAthAya namaH 12 12 12 20 32. navapadaolI tapa jaina paramparA meM navapada olI kA viziSTa sthAna hai| yaha siddhacakra olI ke nAma se bhI prasiddha hai| isa tapa ke dvArA deva, guru va dharma kI ArAdhanA svayameva ho jAtI hai kyoMki navapada ke prArambhika do padoM meM devatattva, agrima tIna padoM meM gurutattva tathA antima cAra padoM meM dharmatattva samAviSTa hai| isa tapa kA mahattva isalie bhI hai ki bIsa sthAnakoM evaM tIrthaMkara nAmakarma upArjana ke 16 kAraNoM meM bhI navapada samAhita hai| navapada kI ArAdhanA se mokSa pada to upalabdha hotA hI hai kintu Rddhi-samRddhi-yaza- prasiddhi- zArIrika nirogatA Adi kI bhI prApti hotI hai| isa sambandha meM zrIpAla rAjA aura mayaNAsundarI kA kathAnaka jaina samAja meM prAya: saba jAnate haiN| vidhi- yaha tapa Azvina zuklA 7 ke dina se prArambha kara Azvina zuklA pUrNimA taka nau dina tathA caitra zuklA 7 ke dina se prArambha kara caitra pUrNimA taka nau dina AyaMbila karake kiyA jAtA hai| ___ isameM prathama dina cAvala kI vastue~, dUsare dina gehU~ kI vastue~, tIsare dina cane kI vastue~, cauthe dina mUMga kI vastue~, pA~caveM dina kevala ur3ada kI vastue~ tathA chaThe, sAtaveM, AThaveM aura nauveM dina kevala cAvala kI vastue~ khAkara AyaMbila karanA caahie| isameM varNa ke anusAra khAdya vastuoM kA sevana kiyA jAtA hai, isalie ise varNa kI olI bhI kahate haiN| yadi aisA karane kI zakti na ho to sAmAnya rIti se AyaMbila kreN| isa prakAra sAr3he cAra varSoM meM nau olI Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226...sajjana tapa pravezikA F G o = 81 AyaMbila karane para yaha tapa pUrNa hotA hai| niyama - isa tapa meM pratidina 1. brahmacarya kA pAlana kareM 2. ubhaya sandhyAoM meM pratikramaNa kareM 3. trikAla saMdhyAoM meM devavandana kareM 4. pratidina kramaza: eka-eka pada kI kriyA kareM 5. jisa pada ke jitane guNa hoM utane sAthiyA, khamAsamaNa, kAyotsarga Adi kareM 6. pratidina snAtrapUjA-aSTaprakArI pUjA kareM tathA 7. navapada ke guNoM kA kIrtana kreN| . gItArtha paramparAnusAra navapada tapa meM kramaza: nimnalikhita jApAdi kareM - jApa sAthiyA | khamA. | kAyo. mAlA | 1. OM hI namo arihaMtANaM | 12 | 12 | 12 | 20 2. OM hI namo siddhANaM 3. OM hI namo AyariyANaM OM hrI~ namo uvajjhAyANaM OM hrauM namo loe savvasAhUrNa 6. OM hI namo daMsaNassa | 7. OM hIM namo nANassa 8. OM hrIM namo cArittassa |9. OM hrIM namo tvss| 50 | 50 33. eka sau ATha pArzvanAtha tapa yaha tapa 23veM tIrthaMkara prabhu pArzvanAtha ke 108 nAmoM kI apekSA AtmakalyANa ke uddezya se kiyA jAtA hai| isa tapa meM bhagavAna pArzvanAtha ke vibhinna atizayoM kI ArAdhanA kI jAtI hai| vartamAna meM yaha tapa khUba pracalita hai| vidhi- pracalita paramparAnusAra isa tapArAdhanA meM yathAzakti 108 upavAsa, Ayambila, nIvi yA ekAsanA kreN| yaha tapa nirantara bhI kiyA jA sakatA hai aura pRthak-pRthak dinoM meM bhii| udyApana- tapa ke Adi, madhya yA anta meM snAtra pUjA racAyeM tathA 108108 aSTaprakArI sAmagrI cddh'aayeN| * isa tapa meM arihaMta pada kI ArAdhanA karate hue nimna jApa Adi kreN| sAthiyA khamA. kAyo. mAlA 12 12 12 20 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...227 jApa 1. OM hrIM zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH 2. OM hrIM aMtarikSa pArzvanAthAya namaH OM hrIM amIjharA pArzvanAthAya namaH 4. OM hrIM AzApUraNa pArzvanAthAya namaH OM hrI azoka pArzvanAthAya namaH 6. OM hIM ajAharA pArzvanAthAya namaH 7. OM hIM avaMti pArzvanAthAya namaH 8. OM hrIM alaukika pArzvanAthAya namaH 9. OM hIM kalikuMDa pArzvanAthAya namaH 10. OM hrIM kalpadruma pArzvanAthAya namaH 11. OM hrIM kareDA pArzvanAthAya namaH OM hrI~ kacchulikA pArzvanAthAya namaH 13. OM hrIM kalyANa pArzvanAthAya namaH 14. OM hrIM kalhArA pArzvanAthAya namaH OM hrI kAbhikA pArzvanAthAya namaH 16. OM hrIM kesarIyA pArzvanAthAya namaH 17. OM hIM kokA pArzvanAthAya nmH| OM hrI~ kaMkaNa pArzvanAthAya namaH 19. OM hrIM kaMboiyA pArzvanAthAya nmH| 20. OM hrIM kukar3ezvara pArzvanAthAya namaH 21. OM hI kuMkumarola pArzvanAthAya namaH OM hrI~ kAmitapUraNa pArzvanAthAya namaH 23. OM hrIM khAmaNA pArzvanAthAya namaH OM hauM khoyA pArzvanAthAya namaH OM hI gADaliyA pArzvanAthAya namaH 26. OM hIM gIrUA pArzvanAthAya namaH 27. OM hIM goDI pArzvanAthAya namaH 28. OM hI gaMbhIrA pArzvanAthAya namaH gA~va zaMkhezvara zirapura bar3AlI nUnagAma campA ajAharA ujjaina hAsAmapurA dholakA mathurA bhopAlasAgara kAcholI visanagara bharUca khaMbhAta bhadrAvatI pATaNa pATaNa kaMboI kukar3ezvara jAlora unhaila bhopAvara khoyAgAma mAMDala paMjAba Ahora gAMbhu Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228...sajjana tapa pravezikA OM hrI~ ghRtakallola pArzvanAthAya namaH OM hrI~ ghoyA pArzvanAthAya namaH 29. 30. 31. 32. 33. 34. OM hrI~ caMpA pArzvanAthAya namaH 35. OM hrI~ bhadra pArzvanAthAya namaH OM hrI~ cellaNa pArzvanAthAya namaH OM hrI~ cArUpa pArzvanAthAya namaH OM hrI~ coravADI pArzvanAthAya namaH OM hrI~ ciMtAmaNI pArzvanAthAya namaH 36. 37. OM hrI~ chAyA pArzvanAthAya namaH 38. OM hrI~ jagavallabha pArzvanAthAya namaH 39. OM hrI~ jayavarddhana pArzvanAthAya namaH 40. OM hrI~ jIrAvalA pArzvanAthAya namaH 41. OM hrI~ joTAvA pArzvanAthAya namaH 42. OM hrI~ TAMkalA pArzvanAthAya namaH 43. OM hrI~ DorAlA pArzvanAthAya namaH 44. OM hrI~ DokarIyA pArzvanAthAya namaH 45. OM hrI~ dvArA pArzvanAthAya namaH 46. OM hrI~ dAdA pArzvanAthAya namaH 47. OM hrI~ dolatI pArzvanAthAya namaH 48. 49. 50. 51. OM hrI~ navapallava pArzvanAthAya namaH 52. OM hrI~ navaphaNA pArzvanAthAya namaH OM hrIM tribhuvanabhAnu pArzvanAthAya namaH OM hrI~ navalakhA pArzvanAthAya namaH OM hrI~ navakhaMDA pArzvanAthAya namaH 53. OM hrIM nAgaphaNA pArzvanAthAya namaH 54. OM hrI~ naror3A padmAvatI pArzvanAthAya namaH 55. OM hrI~ nAkor3A pArzvanAthAya namaH 56. OM hrI~ nAgezvara pArzvanAthAya namaH 57. OM hrI~ pallavIyA pArzvanAthAya namaH sutharI pATaNa mevAr3a cArUpa coravAr3a pATaNa rApara bambaI mahendra parvata kumbhojagirI jayapura jIrAvalA dhINoja pATaNa pAlanapura prabhAsapATaNa mUlI gAMva ber3A pATaNa ahichatrA pAlI ghoghA mAMgarola Aja cittaur3a ror3A nAkor3AjI nAgezvara pAlanapura Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...229 ___OM hrIM posInA pArzvanAthAya namaH posInA OM hrI~ bhelUpura pArzvanAthAya namaH vArANasI OM hrIM paMcAsarA pArzvanAthAya namaH pATaNa 61. OM hI puruSAdAnIya pArzvanAthAya namaH ahamadAbAda OM hrI~ posAlAyA pArzvanAthAya namaH airaNapura OM hrIM pAtAla cakravartI pArzvanAthAya namaH mahAkAla 64. OM hrIM phalavRddhi pArzvanAthAya namaH mer3atAror3a 65. OM hI barejA pArzvanAthAya namaH barejA OM hrIM bahi pArzvanAthAya namaH mandasaura OM hrIM bhaTevA pArzvanAthAya namaH cANasmA OM hrI~ bhAbhA pArzvanAthAya namaH jAmanagara 69. OM hIM bhIlar3iyA pArzvanAthAya namaH bhilar3I OM hrIM bhIr3abhaMjana pArzvanAthAya namaH cANasmA OM hrI~ bhavabhayahara pArzvanAthAya namaH khaMbhAta OM hrI manamohana pArzvanAthAya namaH kaMboI OM hrIM makSI pArzvanAthAya namaH makSIjI OM hrIM manoratha pArzvanAthAya namaH OM hrIM manoraMjana pArzvanAthAya namaH mehasANA OM hrI~ manavAMchita pArzvanAthAya namaH 77. OM hIM bhUlevA pArzvanAthAya namaH ahamadAbAda 78. OM hIM moDherA pArzvanAthAya namaH moDherA OM hrIM muharI pArzvanAthAya namaH TiToI OM hrIM sphuliMga pArzvanAthAya namaH 81. OM hrIM mulatAna pArzvanAthAya namaH mulatAna OM hrauM rAvaNa pArzvanAthAya namaH alavara 83. OM hI saMkaTaharaNa pArzvanAthAya namaH jaisalamera 84. OM hI lor3haNa pArzvanAthAya namaH DabhoI 85. OM hI lodravA pArzvanAthAya namaH lodravA 86. OM hrI~ lohANA pArzvanAthAya namaH cittaur3a bIjApura lohANA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230...sajjana tapa pravezikA 87. OM hI varakANA pArzvanAthAya namaH varakANA 88. OM hrIM vighnaharA pArzvanAthAya namaH aMtarikSajI 89. OM hrIM vizvaciMtAmaNI pArzvanAthAya namaH khaMbhAta 90. OM hrIM vahI pArzvanAthAya namaH jIrNa mAlavA 91. OM hI sahasraphaNA pArzvanAthAya namaH pATaNa 92. OM hIM saptaphaNA pArzvanAthAya namaH bhaNasAla 93. OM hrIM sesalI pArzvanAthAya namaH sesalI 94. OM hI zAmalA pArzvanAthAya namaH pATaNa 95. OM hIM sogaDIyA pArzvanAthAya namaH nADalAI 96. OM hrIM zerIsA pArzvanAthAya namaH zerIsA 97. OM hrIM soraThA pArzvanAthAya namaH vallabhIpura 98. OM hI svayaMbhU pArzvanAthAya namaH kAparaDA 99. OM hI sthaMbhaNa pArzvanAthAya namaH khaMbhAta 100. OM hIM soraDIyA pArzvanAthAya namaH sirohI 101. OM hrI~ sesaphaNA pArzvanAthAya namaH saNavA 102. OM hIM rAmaciMtAmaNi pArzvanAthAya namaH khaMbhAta OM hrI~ sulatAna pArzvanAthAya namaH siddhapura 104. OM hrIM sUrajamaMDana pArzvanAthAya namaH sUrata 105. OM hI zaMkhalapurA pArzvanAthAya namaH zaMkhalapura 106. OM hIM hamIrapurA pArzvanAthAya namaH mIrapura 107. OM hrIM uvasaggaharaM pArzvanAthAya namaH nagapurA 108. OM hIM hIMkAra pArzvanAthAya namaH ahamadAbAda 34. bIsa viharamAna tapa isa tapa ke dvArA mahAvideha kSetra meM vicaraNa kara rahe bIsa tIrthaMkaroM kI ArAdhanA kI jAtI hai| yaha tapa mahAvideha kI zreSTha bhUmi para janma lene evaM vicAroM ko prazasta karane ke uddezya se karate haiN| vidhi- isa tapa meM 20 upavAsa nirantara athavA ekAntara pAraNe pUrvaka kreN| udyApana- yaha tapa pUrNa hone para mUlanAyaka bhagavAna kI pUjA karavAyeM tathA yathAzakti devadravya, gurudravya evaM sAdhAraNadravya meM vRddhi kreN| 103 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 20 jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...231 * jIta paramparA ke anusAra isa tapakAla meM nimna kriyAe~ kareMsAthiyA khamA. kAyo. mAlA 12 12 jApa 1. zrI sImandhara jinezvarAya namaH 2. zrI yugamandhara jinezvarAya namaH 3. zrI bAhu jinezvarAya namaH 4. zrI subAhu jinezvarAya namaH 5. zrI sujAta jinezvarAya namaH 6. zrI svayaMprabha jinezvarAya namaH 7. zrI RSabhAnana jinezvarAya namaH 8. zrI anaMtavIrya jinezvarAya namaH 9. zrI sUraprabha jinezvarAya namaH 10. zrI vizAla jinezvarAya namaH 11. zrI vajraMdhara jinezvarAya namaH 12. zrI candrAnana jinezvarAya namaH 13. zrI candrabAha jinezvarAya namaH 14. zrI bhujaMga svAmI jinezvarAya namaH 15. zrI Izvara svAmI jinezvarAya nama: 16. zrI namiprabha jinezvarAya namaH 17. zrI vIrasena jinezvarAya namaH 18. zrI mahAsena jinezvarAya namaH 19. zrI devasena jinezvarAya namaH 20. zrI ajitavIrya jinezvarAya namaH 35. aSTamI tapa jaina mata meM aSTamI evaM caturdazI ko cAritra tithi ke rUpa meM mAnA gayA hai| yaha tapa samyak cAritra kI ArAdhanA evaM mohanIya karma kA kSaya karane ke uddezya se kiyA jAtA hai| isa dina tapa karane se zarIra aura mana bhI svastha rahate haiN| vidhi-yaha tapa zubha dina meM zukla pakSa kI aSTamI se prArambha karake ATha varSa-ATha mAsa paryanta donoM aSTamiyoM meM upavAsa pUrvaka kiyA jAtA hai| udyApana- isa tapa ke pUrNa hone para snAtra pUjA karavAyeM tathA vratIdhara gRhastha evaM sAdhuoM kI vastra-pAtra-AhArAdi se bhakti kreN| * isa tapa meM saMyama pada prApti kI abhilASA se nimna jApAdi kareMjApa sAthiyA khamA. kAyo. mAlA OM hrIM namo carittassa 17 17 17 20 36. sahasrakUTa tapa yaha tapa 1024 tIrthaMkaroM kI ArAdhanA ke uddezya se kiyA jAtA hai| sahasrakUTa meM 1024 tIrthaMkaroM kI gaNanA isa prakAra hotI hai Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232...sajjana tapa pravezikA * 720 tIrthaMkara = pA~ca bharata evaM pA~ca airavata ina dasa kSetroM kI atItavartamAna-anAgata aise tIna-tIna caubIsI ke 5 + 5 = 10, 10 x 3 = 30, 24 x 30 = 720 tIrthaMkara hote haiN| * 160 tIrthaMkara = avasarpiNI ke cauthe Are meM aura utsarpiNI ke tIsare Are meM jaba manuSya kI saMkhyA savizeSa hotI hai, vaha utkRSTa kAla kahalAtA hai| usa samaya pA~ca bharata va pA~ca airavata kSetra meM eka-eka tIrthaMkara vicaraNa karate haiM tathA mahAvideha kSetra ke 160 vijaya meM pratyeka meM eka-eka tIrthaMkara vicaraNa karate haiN| isa prakAra 160 tIrthaMkara hote haiN| * 20 tIrthaMkara = vartamAna meM mahAvideha kSetra meM vicaraNa kara rahe 20 tiirthNkr| * 120 tIrthaMkara = bharata kSetra kI vartamAna caubIzI ke pA~ca-pA~ca kalyANaka aise 24 x 5= 120 hote haiN| .4 tIrthaMkara = 1. RSabhAnana 2. candrAnana 3. vAriSeNa 4. vardhamAna ye cAra zAzvata nAma haiN| yahA~ zAzvata se tAtparya yaha hai ki bharata evaM airavata kSetra kI dasa caubIziyoM aura bIsa viharamAnoM meM ukta nAmavAle tIrthaMkara kahIM na kahIM hote hI hai| isa taraha 1024 tIrthaMkara hote haiN| vidhi- yaha tapa kisI bhI zubha dina meM prArambha kara isameM 1024 tIrthaMkara kI ArAdhanA ke nimitta 1024 upavAsa yA ekAzanA Adi kreN| isameM upavAsa Adi tapa lagAtAra karanA jarUrI nahIM hai, alaga-alaga bhI kara sakate haiN| udyApana- yadi sAmarthya ho to upavAsa kI saMkhyAnusAra jJAna-darzana-cAritra ke upakaraNoM kA dAna deveM, paMca kalyANaka pUjA karavAeM tathA sAdharmI vAtsalya kreN| * pracalita vidhi ke anusAra guNanA Adi nimna prakAra kareMsAthiyA khamA. kAyo. 12 jApa- upavAsa ke dina jisa tIrthaMkara kI ArAdhanA karanI ho unake nAma ke sAtha 'sarvajJAya nama:' pada jor3a deveN| 1024 tIrthaMkaroM ke nAma isa prakAra hai mAlA 12 12 20 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 + jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...233 ___ jaMbudvIpe bharatakSetre atIta caubIzI 1. kevalajJAnI 9. dAmodara 17. anila 2. nirvANI 10. suteja 18. yazodhara 3. sAgara 11. svAminAtha 19. kRtArtha 4. mahAzaya 12. munisuvrata jinezvara 5. vimalanAtha 13. sumatinAtha 21. zuddhamati 6. sarvAnubhUti 14. zivagati 22. zivaMkara 7. zrIdhara 15. astyAga 23. syaMdana 8. zrIdatta 16. namIzvara 24. saMprati . jaMbudvIpe bharatakSetre vartamAna cobIzI 1. RSabhadeva 9. suvidhinAtha 17. kuMthunAtha 2. ajitanAtha 10. zItalanAtha 18. aranAtha 3. saMbhavanAtha 11. zreyAMsanAtha mallinAtha 4. abhinaMdanasvAmI 12. vAsupUjyasvAmI munisuvratasvAmI 5. sumatinAtha 13. vimalanAtha 21. naminAtha 6. padmaprabhu 14. anaMtanAtha 22. neminAtha 7. supArzvanAtha 15. 'dharmanAtha 23. pArzvanAtha 8. caMdraprabhu 16. zAMtinAtha 24. mahAvIrasvAmI jaMbudvIpe bharatakSetre anAgata cobIzI 1. padmanAbha 9. poTTila 17. samAdhi 2. suradeva 10. zatakIrti 18. saMvara 3. supArzva 11. suvrata 19. yazodhara 4. svayaMprabha 12. amama vijaya 5. sarvAnubhUti ___13. niSkaSAya ___ 21. malli 6. devazruta 14. niSpulAka 7. udaya 15. nirmama 23. anaMtavIrya 8. peDhAla 16. citragupta bhadraMkara 22. deva Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234...sajjana tapa pravezikA ghAtakIkhaMDe pUrva bharate atIta cobIzI 1. ratnaprabha 9. puraMdanAtha 17. siddhArthanAtha 2. amita 10. svAminAtha 18. saMyamanAtha 3. asaMbhava 11. devadatta 19. amalanAtha 4. akalaMka 12. vAsavadatta 20. devendranAtha 5. caMdrasvAmI 13. zreyAMsa 21. pravaranAtha 6. zubhaMkara 14. vizvarupa 22. vizvasena 7. satyanAtha 15. tapasteja 23. meghanaMdana 8. suMdaranAtha 16. pratibodha 24. sarvajJanAtha ghAtakIkhaMDe pUrva bharate vartamAna cobIzI 1. yugAdinAtha 9. abhaya 17. paMcamuSTi 2. siddhAMtanAtha 10. aprakaMpa 18. trimuSTika 3. maheza 11. padmanAtha 19. gAMgika 4. paramArtha 12. padmAnaMda 20. praNava 5. samudvara 13. priyaMkara 21. sarvAMga 6. bhUdhara 14. sukRtanAtha 22. brahmendra 7. udyota 15. bhadrezvara 23. iMdradatta 8. Arthava 16. municaMdra ___ 24. jinapati ghAtakIkhaMDe pUrva bharate anAgata cobIzI 1. siddhanAtha 9. brahmazAMti ___17. ravicaMdra 2. samyag nAtha 10. parvatanAtha 18. prabhavanAtha 3. jinendra 11. kArmuka 19. sannidhinAtha 4. saMprati 12. dhyAnavara 20. sukarNa 5. sarvanAtha 13. kalpa 21. sukarmA 6. muninAtha 14. saMvaranAtha 22. amama 7. viziSTanAtha 15. svasthanAtha 23. pArzvanAtha 8. aparanAtha 16. AnaMdajina 24. zAzvatanAtha Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...235 ghAtakIkhaMDe pazcima bharate atIta cobIzI 1. vRSabhanAtha 9. prabuddha 17. pramukhajina 2. priyamitra 10. pravrajita 18. palyopama 3. zAMtanu 11. saudharma 19. arkopama 4. sumRdu 12. tamodIpa 20. niSThita 5. atIta 13. vajrasena 21. mRganAbhi 6. avyakta 14. budhanAtha 22. devendra 7. kalAzata 15. prabaMdhanAtha . 23. prayacchanAtha 8. sarvaji 16. ajitasvAmI 24. zivanAtha dhAtakIkhaMDe pazcima bharate vartamAna cobIzI 1. vizvaMdu 9. maMjukezI 17. palli 2. kapilanAtha 10. pItavAsa 18. ayoga 3. vRSabhanAtha 11. suraripu 19. yoganAtha 4. priyateja dayAnAtha 20. kAmaripu 5. vimarzajina __13. sahastradhvaja 21. araNyabAhu 6. prazamajina 14. jinasiMha 22. namikanAtha 7. cAritranAtha 15. repaka 23. garbhajJAnI 8. prabhAditya 16. bAhujina 24. ajita ghAtakIkhaMDe pazcima bharate anAgata cobIzI 1. ratnakeza 9. nArAhAra 17. naranAtha 2. cakrahasta 10. amUrti 18. pratikRta 3. kRtajJa 11. dvijanAtha 19. mRgendranAtha 4. paramezvara 12. zvetAMga 20. taponidhi 5. sumUrti 13. cArunAtha 21. acalanAtha 6. muhurtika 14. devanAtha araNyaka 7. ni:keza 15. dayAdhika 23. dazAnana 8. prazasta 16. puSpanAtha sAtvikanAtha 22. 24 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236...sajjana tapa pravezikA puSkaravara dvIpArthe pUrva bharate atIta cobIzI 1. madagana 9. budheza 17. prabhunAtha 2. mUrtisvAmi 10. vaitAlika 18. anAdi 3. nirAgasvAmI 11. trimuSTika 19. sarvatIrtha 4. pralaMbita 12. munibodha 20. nirupama 5. pRthvIpati 13. tIrthasvAmI 21. kumAraka 6. cAritranidhi 14. dharmAdhika 22. vihArAgra 7. aparAjita 15. grAmeza 23. dharaNezvara 8. subodhaka 16. samAdhika 24. vikAsa puSkaravara dvIpArthe pUrva bharate vartamAna cobIzI 1. jagannAtha 9. taponAtha 17. amalendra 2. prabhAsanAtha 10. pAThaka 18. dhvajAMzika 3. saMvara 11. trikara 19. prasAda 4. bharateza 12. sAgara 20. viparIta 5. dharmAnana 13. zrIvAsa 21. mRgAMka 6. vikhyAta 14. zrIsvAmI 22. kapATika 7. avasAnaka 15. sukarmeza 23. gajendra 8. prabodhaka 16. karmAtika 24. dhyAnajJa puSkaravara dvIpArSe pUrva bharate anAgata cobIzI 1. vasaMtadhvaja 9. siddhAMta 17. dardurika 2. trimAtUla 10. prathaga 18. prabodhanAtha 3. aghaTita 11. bhadreza 19. abhayAMka 4. trikhaMbha 12. gosvAmI 20. pramoda 5. acela ___13. pravAsika 21. daphArika 6. pravAdika 14. maMDalauka 22. vratasvAmI 7. bhUmAnaMda 15. mahAvasu 23. nidhAna 8. trinayana 16. udIyaMtu 24. trikarmaka Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...237 puSkaravara dvIpArdhe pazcima bharate atIta cobIzI 1. padmacaMda 9. brahma 17. jaya 2. raktAMga 10. munIMdra 18. mokSa 3. ayogika __11. dIpaka / agnibhAnu 4. sarvArtha 12. rAjarSi dhanuSkAMga 5. RSi 13. vizAkha / romAMcita 6. haribhadra 14. aciMtita 22. muktinAtha 7. gaNAdhipa 15. ravisvAmI 23. prasiddha 8. pAratrika 16. somadatta 24. jineza puSkaravara dvIpArthe pazcima bharate vartamAna cobIzI 1. padmapada 9. brahmanAtha 17. susaMyama 2. prabhAvakanAtha 10. niSedhaka 18. malayasiMha 3. yogezvara 11. pApahara __ akSobha 4. bala 12. susvAmI 20. devadhara 5. suSamAMga 13. mukticaMda prayaccha 6. balAtIta 14. aprAptika 22. Agamika 7. mRgAMka 15. nadItaTa 23. vinIta 8. kalaMbaka 16. maladhArI 24. ratAnaMda puSkaravara dvIpArthe pazcima bharate anAgata cobIzI 1. prabhAvaka 9. pArzvanAtha 17. dRSTAMzu 2. vinayeMdra 10. munisiMha 18. bhavabhIruka 3. subhAvasvAmI 11. Astika naMdananAtha 4. dinakara 12. bhavAnaMda 20. bhArgavanAtha 5. agasteya 13. nRpanAtha 21. parAvasyu 6. dhanada 14. nArAyaNa kilviSAda 7. paukhanAtha 15. prathamAMka navanAzika 8. jinadatta 16. bhUpati 24. bharateza Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238... sajjana tapa pravezikA 1. paMcarUpa 2. jinahara 3. saMpuTika 4. ujjayaMtika 5. adhiSThAyaka 6. abhinaMdana 7. ratneza 8. rAmezvara 1. caMdrAnana 2. sucaMdra 3. agniSeNa 4. naMdiSeNa 5. RSidatta jaMbUdvIpe airAvatakSetre atIta cobIzI 6. vratadhara 7. somacaMdra 8. arthasena 1. siddhArtha 2. vimala 3. vijayaghoSa 4. naMdiSeNa 5. sumaMgala 6. vajradhara 7. nirvANa 8. dharmadhvaja 9. aMguSTika 10. vinyAsaka 11. AroSa 12. suvidhAna 13. pradata 14. kumAra 15. sarvazaila 16. prabhaMjana jaMbUdvIpe airAvatakSetre vartamAna cobIzI 9. zatAyuSa 10. zivasuta 11. zreyAMsa 12. svayaMjala 13. siMhasena 14. upazAMta 15. guptasena 16. mahAvIrya 17. saubhAgya 18. dinakara 19. vratAdhi 20. siddhikara 21. zArIrika 22. kalpadrupa 23. tIrthA 24. phaleza 9. siddhasena 10. mahasena 11. vIramitra 12. satyasena 13. caMdravibhu 14. mahendra 15. svayaMjala 16. devasena 17. pArzvasvAmI 18. abhidhAna 19. marudeva 20. zrIdhara 21. sAmakaMbu 22. agniprabha 23. agnidatta 24. vIrasena jaMbUdvIpe airAvatakSetre Agata cobIzI 17. suvrata 18. jinendra 19. supArzva 20. sukozala 21. anaMta 22. vimala 23. ajitasena 24. agnidatta Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~... 239 dhAtakIkhaMDe pUrva airAvate atIta cobIzI 9. harIMdra 10. praterIka 1. vajrasvAmI 2. iMdradatta 3. sUryakasvAmI 11. nirvANa 12. dharmahetu 13. caturmukha 14. jinakRteMdu 15. svayaM 16. vimalAditya dhAtakIkhaMDe pUrva airAvate vartamAna cobIzI 4. pururava 5. svAminAtha avabodha 6. 7. vikramasena 8. nirghaTika 1. apazcima 2. puSpadaMta 3. arhata 4. sucaritra 5. siddhAnaMda 6. naMdaka 7. prakRpa 8. udayanAtha 9. rukameMdra 10. kRpAla 11. peDhAla 1. vijayaprabha 2. nArAyaNa 3. satyaprabha 4. mahAmRgendra 5. ciMtAmaNi 6. azocita 7. dharmendra 8. upavAsita 17. devabhadra 18. dharaNeMdra 19. tIrthanAtha 20. udayAnaMda 21. zivanAtha 9. padmacaMda 10. bodhakeMdra 11. ciMtAhika 12. utarAhika 13. apAzita 14. devajala 15. tAraka 16. amogha 22. dhArmika 23. kSetrasvAmI 24. harizcaMdra 12. siddhezvara 13. amRtateja 14. jitendrasvAmI 15. bhogalI 16. sarvArtha dhAtakIkhaMDe pUrva airAvate anAgata cobIzI 17. meghAnaMda 18. naMdikeza 19. haranAtha 20. adhiSThAyaka 21. zAMtika 22. naMdika 23. kuMDapArzva 24. virocana 17. nAgendra 18. nIlotpala 19. aprakaMpa 20. purohita 21. ubhayeMdra 22. pArzvanAtha 23. nirvacasa 24. viyoSita Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240...sajjana tapa pravezikA 10. dhAtakIkhaMDe pazcima airAvate atIta cobIzI 1. sumeruka 9 . zaMkhAnaMda 17. brahmacArI 2. jinakRta 10. kalyANavrata 18. asaMkhyagati 3. RSikalpa 11. harinAtha 19. cAritreza 4. svaMvRndra 12. bAhusvAmI 20. pAriNAmika 5. nirmama 13. bhArgava 21. kaMboja 6. kuTalika 14. subhadra 22. nidhinAtha 7. vardhamAna 15. paMcapAda 23. kauzika 8. amRteMdra 16. vizeSita 24. dharmeza dhAtakIkhaMDe pazcima airAvate vartamAna cobIzI 1. upAhita 9. hastIndra 17. priyamitra 2. jinasvAmI 10. caMdrapAla 18. dharmadeva 3. rAma 11. azvabodha 19. dharmacaMdra 4. iMdrajita 12. janakAdi 20. pravAhita 5. puSpaka 13. vibhUtika 21. naMdinAtha 6. maMDika 14. kumAracandra 22. azvAmika 7. prabhAnaMda 15. sauvarNa 23. apUrvanAtha 8. madanasiMha 16. hariprabha 24. citraka ghAtakIkhaMDe pazcima airAvate anAgata cobIzI 1. ravIMdu 9. svarbhAnu 17. tamoripu 2. sukumAla 10. sudRSTa 18. devatAmitra 3. pRthvIvaMta 11. mauSTika 19. kRtapArzva 4. kulaparodhA 12. suvarNaketu 20. bahunaMda 5. dharmanAtha 13. somacaMdra 21. adhorika 6. priyasoma 14. kSetrAdhipa 22. vikuMcika 7. varuNa 15. jinendra 23. dRSTi 8. abhinaMdana 16. kUrmeSaka 24. vatseza Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...241 puSkarArtha dvIpe pUrva airAvate atIta cobIzI 1. kRtAMta __9. vajrAMga 17. vatsala 2. aMbarika 10. tirohita 18. jinendra 3. devAditya 11. apApaka 19. tuSAra 4. aSTanidhi 12. lokottira 20. bhuvanasvAmI 5. caMdranAtha 13. jaladhi 21. sukAlika 6. veNuka 14. vidyotana 22. devAdhideva 7. tribhAnu 15. sumeru 23. AkAzika 8. brahmAdi 16. subhASita 24. aMbika .. puSkarA dvIpe pUrva airAvate vartamAna cobIzI 1. nizAmita 9. karmika 17. dAmika 2. akSapAsa 10. caMdraketu 18. zilAditya 3. aciMtakakara 11. prahArita 19. svastika 4. nayAdi 12. vItarAga . vizvanAtha 5. parNapaMDu 13. udyota 21. zataka 6. svarNanAtha 14. tapodhika 22. sahastAdi 7. taponAtha 15. atIta 23. tamoMkita 8. puSpaketu 16. deva 24. brahmAMka ___ puSkarArdha dvIpe pUrva airAvate anAgata cobIzI 1. yazodhara 9. tapazcaMdra 17. sarvazIla 2. suvrata 10. zArIrika 18. pratijAta 3. abhayaghoSa 11. mahAsena 19. jiteMdriya 4. nirvANika 12. suzrAva 20. tapAdi 5. vratavasu 13. drar3haprahAra 21. ratnakara 6. atirAja 14. aMbarika 22. deveza 7. airAvatanAtha 15. vRSAtIta . lAMchita 8. arjuna 16. tuMbarU . praveza Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242...sajjana tapa pravezikA __puSkarArdha dvIpe pazcima airAvate atIta cobIzI 1. susaMbhava 9. somezvara 17. sulocana 2. pacchAbha 10. subhAnu 18. mAnanidhi 3. pUrvAza 11. vimala 19. puMDarIka 4. sauMdarya 12. vibodha 20. citrAMgaNa 5. gairika 13. saMgamaka 21. mANibhadra 6. trivikrama 14. samAdhi 22. sarvAMkAla 7. narasiMha 15. azvatejA 23. bhUrizravA 8. mRgavasu 16. vidyAdhara 24. puNyAMga puSkarArdha dvIpe pazcima airAvate vartamAna cobIzI 1. gAMgeya 9. rupavIrya 17. akopaka 2. jalabhadra 10. vajranAbha 18. akAma 3. ajita 11. saMtoSa saMtoSita 4. dhvajAdhika 12. sudharmA 20. zatrusena 5. subhadra 13. phaNAdi 21. kSemavAna 6. svAminAtha 14. vIracaMdra 22. dayAnAtha 7. hitaka 15. amogha 23. kIrtinAtha 8. naMdighoSa 16. svaccha 24. zubhanAtha puSkarArdha dvIpe pazcima airAvate Agata cobIzI 1. adoSita 9. vasukIrti 17. prabodha 2. vRSabhasvAmI 10. dharmabodha 18. zatAnika 3. vinayAnaMda 11. devAMga 19. cAritra 4. muninAtha 12. marIcika 20. zatAnaMda 5. iMdraka 13. sujIva 21. vedArthanAtha 6. caMdraketu 14. yazodhara 22. sudhAnAtha 7. dhvajAditya 15. gautama 23. jyotirmukha 8. vasubodha 16. munizuddha sUryAMkanAtha Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ooo jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...243 vIza viharamAna ke nAma __ jaMbudvIpa ke mahAvideha meM 1. sImaMdhara 2. yugamaMdhara 3. bAhu 4. subAhu ghAtakIkhaMDa ke pUrvArdha mahAvideha meM 5. sujAta 6. svayaMprabha 7. RSAbhAna 8. anaMtavIrya ghAtakIkhaMDa ke pazcimArtha mahAvideha meM 9. suraprabha 10. vizAla 11. vajradhara 12. caMdAnana puSkaravara dvIpake pUrvArdha mahAvideha meM 13. caMdrabAhu 14. bhujaMgadeva 15. izvara 16. nemiprabha puSkaravara dvIpake pAzcimArtha mahAvideha meM / 17. vIrasena 18. mahAbhadra 19. caMdrayazA 20. ajitavIrya utkRSTa kAla meM hue tIrthaMkaroM ke nAma jaMbudvIpa ke mahAvideha meM 1. jayadeva 12. jaladhara 22. anaMtakRta 2. karNabhadra 13. yugAditya 23. gajeMdra 3. lakSmIpati 14. varadatta sAgaracaMdra 4. anaMtavIrya 15. caMdraketu lakSmIcaMdra 5. gaMgAdhara 16. mahAkAya 6. vizAlacaMdra 17. amaraketu RSabhadeva 7. priyaMkara 18. araNyavAsa 28. saumyakAMti 8. amarAditya 19. harihara nemiprabha 9. kRSNanAtha 20. rAmeMdra 30. ajitaprabha 10. guNagupta 21. zAMtideva 31. mahIdhara 11. padmanAbha 32. rAjezvara dhAtakIkhaMDe pUrvArdha mahAvidehe 1. vIracaMdra 4. muMjakezI 7. mRgAMkara nAtha 2. vatsasena 5. rUkmI 8. munimUrti 3. nIlakAMti 6. kSemaMkara 9. vimalanAtha 26. mahezvara Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244...sajjana tapa pravezikA 10. Agamika 18. revAMkita 26. jalaprabha 11. niSpApanAtha 19. kalpazAkha 27. municaMdra 12. vasuMdharAdhika 20. nalinIdatta 28. RSipAla 13. mallinAtha 21. vidyApati / 29. kuDagadatta 14. vanadeva 22. supArzvanAtha 30. bhUtAnaMda 15. balabhRta 23. bhAnunAtha 31. mahAvIra 16. amRtavAhana 24. prabhaMjana 32. tIrthezvara 17. pUrNabhadra 25. viziSTanAtha dhAtakIkhaMDe pazcima mahAvidehe 1. dharmadatta ___ 12. acyuta 23. udyotanAtha 2. bhUmipati 13. tIrthabhUti 24. nArAyaNa 3. merudatta 14. lalitAMga 25. kapilanAtha 4. sumitra 15. amaracaMdra prabhAkara 5. zrISeNanAtha 16. samAdhinAtha 27. jinadIkSita 6. prabhAnaMda 17. municaMdra 28. sakalanAtha 7. pradmAkara 18. mahendranAtha ____ 29. zIlAranAtha 8. mahAghoSa 19. zazAMka 30. vajradhara 9. caMdraprabha 20. jagadIzvara 31. sahasrAra 10. bhUmipAla 21. devendranAtha 32. azoka 11. sumatiSaNa 22. guNanAtha puSkarAbai pUrvArdha mahAvidehe 1. meghavAhana 8. sumatinAtha ___15. acalanAtha 2. jIvarakSaka 9. mahAmahendra 16. makaraketu 3. mahApuruSa 10. amarabhUti 17. siddhArthanAtha 4. pApahara 11. kumAracaMdra 18. saphalanAtha 5. mRgAMkanAtha 12. vAriSeNa 19. vijayadeva 6. zUrasiMha 13. ramaNanAtha 20. narasiMha 7. jagatpUjya 14. svayaMbhU 21. zatAnaMda Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI zvetAmbara paramparA meM pracalita tapa-vidhiyA~...245 n dhM n 22. vRMdAraka 26. mahAyazA 30. puSpaketu 23. caMdrAtapa 27. uSmAMka 31. kAmadeva 24. citragupta ___28. pradyumnanAtha 32. samaraketu 25. dRr3haratha 29. mahAteja puSkarA] pazcimArtha mahAvidehe 1. prasannacaMdra 12. bhImanAtha 23. brahmabhUti 2. mahAsena 13. meruprabhu . hitakara 3. vajranAtha 14. bhadragupta 25. varuNadatta 4. suvarNabAhu 15. suTTaDhasiMha 26. yaza:kIrti 5. kurucaMdra 16. suvratanAtha 27. nAgeMdra 6. vajravIrya 17. harizcaMdra 28. mahIdhara 7. vimalacaMdra 18. pratimAdhara 29. kRtabahma 8. yazodhara 19. atizraya 30. mahendra 9. mahAbala 20. kanakaketu 31. vardhamAna 10. vajrasena 21. ajitavIrya 32. sureMdradatta 11. vimalanAtha 22. phalgumitra jaina dharma kI zvetAmbara mUrtipUjaka kharataragaccha, tapAgaccha, pAyachaMdagaccha, tristutikagaccha Adi paramparAoM meM uparyukta sabhI tapoM ko prAyaH svIkAra kiyA gayA hai, yadyapi sabhI tapa vartamAna meM pracalita nahIM hai| saMghayaNa bala ke hrAsa hone ke kAraNa Agamokta kanakAvalI, ratnAvalI, bhikSu pratimA, bhadrottara Adi dIrgha avadhi vAle tapa zanaiH zanaiH vyucchinna ho gaye haiN| icchuka sAdhaka dehabala kSINa hone se ina tapoM ko cAhakara bhI nahIM kara skte| zeSa madhyama aura jaghanya tapa nyUnAdhika rUpa se sarvatra pracalita hai| ___sAmAnyata: jaina zAstroM meM bAhya tapa kA vistRta varNana prApta hotA hai| kAla-sApekSa aneka tapa bhinna-bhinna samaya meM pracalana meM aae| kucha kA uddezya laukika rahA to kucha kA lokottr| tapa karma nirjarA kA pramukha sAdhana hone se ise Acarita karane ke anekaza: mArga batAe gae tAki kisI na kisI mArga se vyakti lakSya taka pahu~ca ske| AdyoparAnta jainAcAryoM dvArA zatAdhika tapoM kA Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5... sajjana tapa pravezikA 246.. guMphana kiyA gayA hai| zvetAmbara paramparA meM bAhya tapa kA pracalana evaM rUjhAna sarvAdhika dekhA jAtA hai| ArAdhaka varga kI isI ruci ko dhyAna meM rakhakara tapa vidhiyoM ko pRthaka bhAga ke rUpa meM prastuta kiyA hai| isase tapa ArAdhakoM ko tapa cayana meM suvidhA hogii| bar3e AkAra kI pustaka ko hara samaya sAtha rakhanA muzkila hotA hai| ata: tapa ArAdhakoM kI Easy Carrying ke lie isakA choTA rUpa jarUrI hai| inhIM saba bAtoM ko dhyAna meM rakhakara bAhya evaM AbhyaMtara tapa sambandhI vistRta Theoritical vivecana khaNDa -9 meM kiyA gayA hai| tapa ArAdhanA varga usake mAdhyama se tapa sambandhI sUkSma pahaluoM se rUbarU ho paaegaa| prastuta khaNDa meM isI zAstrokta jJAna ko Practically Acarita karane kA Procedure batAyA haiN| sthAnakavAsI evaM terApanthI paramparA meM adhikAMzataH Agamokta tapa hI kiye jAte haiM, zeSa tapoM kA unameM nahIMvata pracalana hai / sAmAnyatayA laghu tapa ke rUpa meM aSTamI, caturdazI, paryUSaNa Adi ke dina upavAsa, AyaMbila Adi tathA bRhad tapa ke rUpa meM aTThAI, mAsakSamaNa Adi kiye jAte haiN| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - I zrI devavandana vidhi caityavaMdana * 'icchAmi khamAsamaNo vaMdiuM jAvaNijjAe nisIhiAe matthaeNa vaMdAmi' isa sUtra ke dvArA tIna bAra khamAsamaNa dekara 'icchAkAreNa saMdisaha bhagavana caityavandana karU~? icchaM' kahakara bAyA~ ghuTanA U~cA kareM aura hAtha jor3akara caityavaMdana kreN| siddha buddha caubIsa jina, RSabha ajita bhagavAna / saMbhava abhinandana sumati, padma supArzva mahAna / / 1 / / candraprabha suvidhi zItala, zrI zreyAMsa jineza / vAsupUjyaprabhu vimala jina, ananta dharma vizeSa / / 2 / / zAnti kuMthu ara malli vibhu, munisuvrata nami nema / pArzva vIra hari pUjya e, nita vaMdU, dhara prema / / 3 / / jaM kiMci jaM kiMci nAma titthaM, sagge pAyAli mANuse loe / jAI jiNa biMbAI, tAI savvAiM vNdaami|| NamutthuNaM NamutthuNaM arihaMtANaM bhagavaMtANaM / / 1 / / AigarANaM, titthayarANaM sayaM saMbuddhANaM / / 2 / / purisuttamANaM, purisasIhANaM, purisavara puMDariyANaM, purisavara gaMdha hatthINaM / / 3 / / loguttamANaM, loganAhANaM, logahiyANaM, logapar3avANaM, logapajjo agarANaM / / 4 / / abhayadayANaM cakkhudayANaM, maggadayANaM, saraNadayANaM, bohidayANaM / 1511 dhammadayANaM, dhammadesiyANaM, dhammanAyagANaM, dhammasArahINaM, dhammavara cAuraMta cakkavaTTINaM / 16 / / appasihaya vara nANa- daMsaNa-dharANaM, viaTTachaumANaM / / 7 / / jiNANaM Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248...sajjana tapa pravezikA jAvayANaM, tinnANaM-tArayANaM, buddhANaM-bohayANaM, muttaannN-moagaannN||8|| savvannUNaM, savvadarisINaM, siva-mayala-marua-maNaMta-makkhaya-mavvAbAhamapuNarAvitti, siddhigai-nAma gheyaM, ThANaM saMpattANaM, namo jiNANaM jiabhyaannN||9|| je a aIA siddhA, je a bhavissaMti NAgae kaale| saMpaIa vaTTamANA, savve tiviheNa vNdaami||10|| * aba khar3e hokara 'iriyAvahiyaM Adi sUtra' boleM / iriyAvahiyaM icchAkAreNa saMdisaha bhagavan! iriyAvahiyaM paDikkamAmi! icchaM icchAmi pddikkmiddN||1|| iriyAvahiyAe viraahnnaae||2|| gamaNAgamaNe, pANakkamaNe, bIyakkamaNe, hriykkmnne||3|| osA uttiMga, paNaga, daga, maTTI makkar3A saMtANA, sNkmnne||4|| je me jIvA viraahiyaa||5|| egidiyA, beindiyA, teindiyA, cauriMdiyA, pNciNdiyaa||6|| abhihayA, vattiyA, lesiyA, saMghAiyA, saMghaTTiyA, pariyAviyA, kilAmiyA, uddaviyA, ThANAo, ThANaM saMkAmiyA, jIviyAo, vavaroviyA, tassa micchAmi dukkddN||7|| tassa uttarI tassa uttarI karaNeNaM, pAyacchita karaNeNaM, visohi karaNeNaM, visallI karaNeNaM, pAvANaM, kammANaM nigghAyaNaTThAe ThAmi kaaussggN|| . annattha annattha UsasieNaM, nIsasieNaM, khAsieNaM, chIeNaM, jaMbhAieNaM, uDDueNaM, vAyanisaggeNaM, bhamalie pittmucchaae||1|| suhumehiM aMgasaMcAlehi, suhumehiM khelasaMcAlehi, suhumehiM diTTi sNcaalehi||2|| evamAiehiM, AgArehiM, abhaggo, avirAhio, hujja me kaaussggo||3|| jAva arihaMtANaM, bhagavaMtANaM, NamukkAreNaM na paaremi||4|| tAva kAyaM ThANeNaM moNeNaM jhANeNaM appANaM vosiraami||5|| * eka logassa athavA cAra navakAra kA kAussagga kreN| kAussagga pArakara 'Namo arihaMtANaM' kahate hue prakaTa logassa kheN| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-I...249 logassa logassa ujjoagare, dhammatitthayare jinne| arihaMte kittaissaM, cauvIsaMpi kevlii||1|| usabha majiaMca vande, saMbhava mabhiNaMdaNaMca, sumaI c| paumapyahaM supAsaM, jiNaMca caMdappahaM vNde||2|| suvihiM ca puSpadaMtaM, sIala sijjaMsa vAsupujjaM c| vimala maNaMtaM ca jiNaM, dhamma saMtiM ca vNdaami||3|| kuMthu araM ca malli vaMde, muNisuvvayaM nami jiNaM c| vaMdAmi riTThanemi, pAsaM taha vaddhamANaM ca / / 4 / / evaM mae abhithuA, vihuya rayamalA pahINa jrmrnnaa| cauvIsaMpi jiNavarA, titthayarA me psiiyNtu||5|| kittiya vaMdiya mahiyA, je a logassa uttamA siddhaa| Arugga bohilAbha, samAhi vara muttamaM ditu||6|| caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM payAsayarA, sAgaravara gaMbhIrA, siddhA siddhiM mama disNtu||7|| * aba nIce baiThakara punaH 'icchAmi khamAsamaNo vaMdiuM jAvaNijjAe nisIhiAe matthaeNa vaMdAmi' kahakara khamAsamaNA deN| phira bAyA~ ghuTanA U~cA karake 'icchAkAreNa saMdisaha bhagavan, caityavandana karUM? icchaM' aisA kahakara caityavaMdana kreN| caityavaMdana Adi deva arihaMta namu~, samarUM tArUM nAma / jyAM-jyAM pratimA jinataNI, tyAM tyAM karUM praNAma / / 1 / / zatruje zrI Adideva, nema namuM giranAra / tAraMge zrI ajitanAtha, Abu RSabha juhAra / / 2 / / aSTApada girI upare, jina cauvize joya / maNimaya mUrati mAnazuM, bharata bharAvI soya / / 3 / / sameta zikhara tIratha bar3o, jihAM vize jina rAya / vaibhAra girivara Upare, zrI vIra jinezvara rAya / / 4 / / mAMDavagar3ha no rAjiyo, nAme deva supAsa / RSabha kahe jina samaratAM, pahote mananI Aza / / 5 / / jaM kiMci jaM kiMci nAma titthaM, sagge pAyAli mANuse loe| jAiM jiNa biMbAiM, tAiM savvAiM vaMdAmi Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250...sajjana tapa pravezikA NamutthuNaM NamutthuNaM arihaMtANaM bhgvNtaannN||1|| AigarANaM, titthayarANaM, sayaM sNbuddhaannN||2|| purisuttamANaM, purisasIhANaM, purisavara puMDariANaM, purisavara gNdhhtthiinnN|||| loguttamANaM, loganAhANaM,logahiyANaM, logapaivANaM, logpjjoagraannN||4|| abhayadayANaM, cakkhudayANaM, maggadayANaM, saraNadayANaM, bohidyaannN||5|| dhammadayANaM, dhammadesayANaM, dhammanAyagANaM, dhammasArahINaM, dhmmvr-caaurt-ckkvttttiinnN||6|| apaDihayavara-nANa saNa gharANaM viattttchumaannN||7|| jiNANaM-jAvayANaM, tinnANaM-tArayANaM, buddhANaM-bohayANaM, muttaannN-moagaannN||8|| savvannUNaM, savvadarisINaM, siva-mayala-marua-maNaMta-makkhaya-mavvAbAha, mapuNarAvitti, siddhigaI, nAmadheyaM, ThANaM saMpattANaM, namo jiNANaM jiabhyaannN|| / / je a aIA siddhA, je a bhavissaMti NAgae kaale| saMpaIa vaTTamANA, savve tiviheNa vNdaami||10|| * aba khar3e hokara 'arihaMta ceiyANaM' boleN| arihaMta ceiyANaM karemi kaaussggN||1|| vaMdaNa vattiAe, pUaNa vattiAe, sakkAra vattiAe, sammANa vattiAe, bohilAbha vattiAe, niruvasagga vttiaae||2|| saddhAe, mehAe, dhIIe, dhAraNAe, aNuppehAe, vaDDamANIe ThAmi kaaussggN||3|| annatya UsasieNaM nIsasIeNaM, khAsieNaM, chIeNaM, jaMbhAieNaM, uDDaeNaM, vAyanisaggeNaM, bhamalie pittmucchaae||1|| suhumehiM aMgasaMcAlehi, suhumehiM khelasaMcAlehi, suhumehiM ditttthisNcaalhiN||2|| evamAiehiM AgArehiM, abhaggo avirAhio, hujja me kaaussggo||3|| jAva arihaMtANaM, bhagavaMtANaM, namukkAreNaM, na paaremi||4|| tAva kAyaM ThANeNaM moNeNaM jhANeNaM appANaM vosiraami||5|| (eka navakAra kA kAyotsarga karake "namo'rhatsiddhAcAryopAdhyAya sarva sAdhubhyaH' kahakara pahalI stuti kheN)| bIsa sthAnaka meM, guNi guNa bhedA bheda dhyAtA jo dhyAve, nirbhaya bhAva akhed| tIrthaMkara padavI, pAve puNya pradhAna vaMdU vidhiyoge, trikaraNa zuddhi vidhaan||1|| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-I...251 logassa logassa ujjoagare, dhammatitthayare jinne| arihaMte kittaissaM, cauvIsaMpi kevlii||1|| usabha majiaM ca vaMde, saMbhava mabhinaMdaNaM ca sumaiM c| paumappahaM supAsaM, jiNaM ca caMdappahaM vnde||2|| suvihiM ca puSkadaMtaM, sIala sijjaMsa vAsupujjaM c| vimala maNaMtaM ca jiNaM, dhamma saMtiM ca vNdaami||3|| kuMthu araM ca malli vaMde, muNisuvvayaM nami jiNaM cN| vaMdAmi riTThanemiM, pAsaM taha vaddhamANaM c||4|| evaM mae abhithuA, vihuya rayamalA phiinnjrmrnnaa| cauvIsaMpi jiNavarA, titthayarA me psiiyNtu||5|| kittiya vaMdiya mahiyA, je a logassa uttamA siddhA, Arugga bohilAbha, samAhivara muttamaM ditu||6|| caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM pyaasyraa| sAgaravara gaMbhIrA, siddhA siddhiM mama disNtu||7|| savvaloe arihaMta ceiyANaM karemi kaaussgg||1|| vaMdaNa vattiAe, pUaNa vattiAe, sakkAra vattiAe, sammANa vattiAe, bohilAbha vattiAe, niruvagga vttiaae||1|| saddhAe, mehAe, dhIIe, dhAraNAe, aNuppehAe, vaDDamANIe khAmi kaaussggN||3|| annattha UsasieNaM, nIsasieNaM, khAsieNaM, chIeNaM, jaMbhAieNaM, uDDaeNaM, vAyanisaggeNaM, bhamalIe pittmucchaae||1|| suhumehiM aMga saMcAlehiM, suhumehiM khelasaMcAlahiM, suhumehiM ditttthsNcaalehi||2|| evamAiehiM AgArehiM, abhaggo avirAhio, hujja me kaaussggo||3|| jAva arihaMtANaM, bhagavaMtANaM, NamukkAreNaM na paaremi||4|| tAva kAyaM ThANeNaM, moNeNaM, jhANeNaM, appANaM vosiraami||5|| (eka navakAra kA kAyotsarga kreN| phira 'Namo arihaMtANaM' kahakara dUsarI stuti kaheM) traikAlika bhAve, tIrthaMkara bhagavAna bhavasAgara tAraNa, kAraNa rUpa mhaan| hote haiM hoMge aura huye pada bIsa sevA se mevA, vaMdUM jina jgdiish||2|| __pukkharavaradIvaDDe pukkhara varadI vaDDe, dhAyai saMDe a jaMbUdIve / bharahe ravaya videhe, Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252...sajjana tapa pravezikA dhammAigare nmsaami||1|| tama timira paDala viddhaM, saNassa suragaNa nariMda mhiass| sImadharassa vaMde, paphphoDia mohjaalss||2|| jAI jarA maraNa soga paNAsaNassa, kallANa pukkhala visAla suhaavhss| ko deva dAvaNa nariMda gaNacciassa, dhammassa sAra muvalabbha kare pmaayN||3|| siddhe bho! payao Namo jiNamae, naMdi sayA saMjame, devanAgasuvanna kinnara gaNassanbhUa bhaavccie| logo jattha paiTTio jagamiNaM telukka maccAsuraM dhammo vaDau sAsao vijayao dhammuttaraM vddddng||4|| suassa bhagavao karemi kaaussggN||1|| vaMdaNa vattiAe, pUaNa vattiAe, sakkAra vattiAe, sammANa vattiAe, bohilAbha vattiAe, niruvasagga vttiaae||2|| saddhAe, mehAe, dhIIe, dhAraNAe, aNuppehAe, vaDDamANIe ThAmi kaaussggN||3|| annattha UsasieNaM, nIsasieNaM, khAsieNaM, chIeNaM, jaMbhAieNaM, uDDueNaM, vAyanisaggeNaM bhamalie pittmucchaae||1|| suhumehi aMgasaMcAlehi, suhumehiM khelasaMcAlehiM, suhumehiM ditttthisNcaalehi||2|| evamAiehiM, AgArehiM, abhaggo, avirAhio, hujja me kaaussggo||3|| jAva arihaMtANaM, bhagavaMtANaM, namukkAreNaM, na paaremi||4|| tAva kAyaM ThANeNaM moNeNaM, jhANeNaM appANaM vosiraami||5|| (eka navakAra kA kAyotsarga kreN| phira 'Namo arihaMtANaM' kahakara tIsarI stuti kheN|) bIsa sthAnaka tapa, sAdhana sukhada vidhAna jJAtAdika Agama, pAve gurugama jnyaan| ArAdhe bhavijana, pAve pada kalyANa suvihita jina Agama, vaMdU jIvana praann||3|| siddhANaM buddhANaM siddhANaM buddhANaM, pAragayANaM, paraMpara gyaannN| loagga muvagayANaM, namo sayA savva siddhaannN||1|| jo devANa vi devo, jaM devA paMjali nmsNti| taM deva-deva mahiaM, sirasA vaMde mhaaviirN||2|| ikkovi namukkAro, jiNavara vasahassa vddhmaannss| saMsAra sAgarAo tArei naraM va nAriM vaa||3|| ujjita sela sihare, dikkhAnANaM nisIhiA jss| taM dhamma cakkavaDiM, Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-I...253 ariTThanemiM nmsaami||4|| cattAri aTTha dasa doya, vaMdiA jiNavarA cuviisN| paramaTTha niTThiaTThA, siddhA siddhiM mama disNtu||5|| veyAvaccagarANaM, saMtigarANaM, sammadiTThi smaahigraannN| karemi kaaussggN| annattha UsasieNaM, nIsasieNaM, khAsieNaM, chIeNaM, jaMbhAieNaM, uDDaeNaM, vAyanisaggeNaM, bhamalie pittmucchaae||1|| suhumehiM aMgasaMcAlehiM, suhumehiM khelasaMcAlehiM, suhumehiM ditttthisNcaalehi||2|| evamAiehiM, AgArehiM, abhaggo, avirAhio, hujja me kaausggo||3|| jAva arihaMtANaM, bhagavaMtANaM, namukkAreNaM, na paaremi||4|| tAva kAyaM, ThANeNaM, moNeNaM, jhANeNaM, appANaM vosiraami||5||| __(eka navakAra kA kAyotsarga karake 'namo'rhatsiddhAcAryo pAdhyAyasarvasAdhubhyaH' kahakara cauthI stuti kaheM) hari pUjita zrI jina, zAsana vAsita bhAva bhavi bIsasthAnaka, sAdhana puNya prmaav| sura asura unhIM ke, hoya sahAyaka Apa phaile tribhuvana meM, sAdhaka puNya prtaap||4|| * aba nIce baiThakara bAyA~ ghuTanA U~cA karake 'NamutthuNaM' kheN| NamutthuNaM NamutyuNaM arihaMtANaM bhgvNtaannN||1|| AigarANaM, titthayarANaM, sayaM sNbuddhaannN||2|| purisuttamANaM, purisasIhANaM, purivasara puMDariANaM, purisvrgNdhhtthiinnN||3|| loguttamANaM, loganAhANaM, logahiANaM, logapaivANaM, logpjjo-agraannN||4|| abhayadayANaM, cakkhudayANaM, maggadayANaM, saraNadayANaM, bohidyaannN||5|| dhammadayANaM, dhammadesiyANaM, dhammanAyagANaM, dhammasArahINaM, dhammavara-cAuraMta ckkvttttiinnN||6|| appaDihayavara-nANa desaNa gharANaM, viattttcchumaannN||7|| jiNANaMjAvayANaM, tinnANaM-tArayANaM, buddhANaM-bohayANaM, muttaannN-moagaannN||8|| savvanUNaM-savvadarisINaM, siva-mayala-marua-maNaMta-makkhaya-mavvAbAhamapuNarAvitti siddhigai nAmadheyaM ThANaM saMpattANaM namo jiNANaM jiabhyaannN|||| je a aIA siddhA, je a bhavissaMti NAgae kaale| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254...sajjana tapa pravezikA saMpaia vaTTamANA, savve tiviheNa vNdaami||10|| * aba khar3e hokara 'arihaMta ceiyANaM' boleN| arihaMta ceiyANaM karemi kaaussggN||1|| vaMdaNa vattiAe, pUaNa vattiAe, sakkAra vattiAe, sammANa vattiAe, bohilAbha vattiAe, niruvasagga vattiAe, sammANa vattiAe / / 2 / / saddhAe, mehAe, dhIIe, dhAraNAe, aNuppehAe, vaDDhamANIe ThAmi kaaussggN||3|| annattha UsasieNaM, nIsasieNaM, khAsieNaM, chIeNaM, jaMbhAieNaM, uDDueNaM, vAyanisaggeNaM, bhamalie, pittmucchaae||1|| suhumehiM aMgasaMcAlahiM, suhumehiM khelasaMcAlahiM, suhumehiM ditttthisNcaalhiN||2|| evamAiehiM AgArehi, abhaggo, avirAhio, hujja me kaaussggo||3|| jAva arihaMtANaM bhagavaMtANaM, namukkAreNaM, na paaremi||4|| tAva kAyaM, ThANeNaM, moNeNaM, jhANeNaM, appANaM vosiraami||5|| (eka navakAra kA kAyotsarga karake "namo'rhatsiddhAcAryopAdhyAya sarva sAdhubhyaH" kahakara pahalI stuti kheN|) mUrati mana mohana, kaMcana komala kAya siddhAratha naMdana, trizalAdevI sumaay| mRganAyaka laMchana, sAta hAtha tanumAna dina-dina sukhadAyaka, svAmI zrI vrddhmaan||1|| logassa logassa ujjoagare, dhammatitthayare jinne| arihaMte kittaissaM, cauvIsaMpi kevlii||1|| usabha majiaM ca vaMde, saMbhava mabhiNaMdaNaM ca sumaI c| paumappahaM supAsaM, jiNaM ca caMdappahaM vnde||2|| suvihiM ca puSpaMdaMtaM sIala sijjaMsa vAsupujjaM c| vimala maNaMtaM ca jiNaM, dhamma saMtiM ca vNdaami||3|| kuMthu araM ca malli vaMde, muNisuvvayaM nami jiNaM c| vaMdAmi riTTanemi, pAsaM taha vaddhamANaM c||4|| evaM mae abhithuA, vihuya rayamalA pahINa jrmrnnaa| cauvIsaMpi jiNavarA, titthayarA me psiiyNtu||5|| kittiya vaMdiya mahiyA, je a logassa uttamA siddhaa| Arugga bohilAbha, samAhivara muttamaM ditu||6|| caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM pyaasyraa| sAgara vara gaMbhIrA, siddhA siddhiM mama disNtu||7|| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-I...255 savvaloe arihaMta ceiyANaM karemi kaaussggN||1|| vaMdaNa vattiAe, pUaNa vattiAe, sakkAra vattiAe, sammANa vattiAe, bohilAbha vattiAe, niruvasagga vttiaae||2|| saddhAe, mehAe, dhIIe, dhAraNAe, aNuppehAe, vaDamANIe ThAmi kaaussggN||3|| __ annattha UsasieNaM, nIsasieNaM, khAsieNaM, chIeNaM, jaMbhAieNaM, uDDueNaM, vAyanisaggeNaM, bhamalie pittmucchaae||1|| suhumehiM aMgasaMcAlehi, suhumehiM khelasaMcAlehi, suhumehiM didvisNcaalehi||2|| evamAiehiM AgArehiM, abhaggo, avirAhio, hujja me kaausggo||3|| jAva arihaMtANaM, bhagavaMtANaM, NamukkAreNaM na paaremi||4|| tAva kAyaM, ThANeNaM, moNeNaM, jhANeNaM, appANaM vosiraami||5|| _ (eka navakAra kA kAyotsarga kreN| phira 'Namo arihaMtANaM' bolakara dUsarI stuti kaheM) sura naravara kinnara, vaMdita pada araviMda kAmita bhara pUraNa abhinava surataru knd| bhaviyaNa ne tAre, pravahaNa sama nizadIsa cobIse jinavara, praNamuM vizavA biis||2|| pukkharavaradIvaDDe pukkhara varadI vaDDe dhAyai saMr3e a jaMbUdIve a| bharahe ravaya videhe, dhammAigare nmsaami||1|| tama timira paDala viddhaM, saNassa suragaNa nariMda mhiass| sImAdharassa vaMde, paphphoDia mohjaalss||2|| jAi-jarAmaraNa soga paNAsaNassa, kallANa pukkhala visAla suhaavhss| ko devadAvaNa nariMda gaNacciassa, dhammassa sAra muvalajma kare pmaayN||3|| siddhe bho! payao Namo jiNamae, naMdi sayA saMjame, devanAga suvanna kinnara gaNassanbhUa bhaavccie| logo jattha paiTThio jagamiNaM, telukka maccAsuraM, dhammo vaDau sAsao vijayao dhammuttaraM vddddng||4|| suassa bhagavao karemi kaaussggN||1|| vaMdaNa vattiAe, pUaNa vattiAe, sakkAravattiAe, sammANa vattiAe, bohilAbha vattiAe, niruvasagga vttiaae||2|| saddhAe, mehAe, dhIie, dhAraNAe, aNuppehAe, vaDDamANIe ThAmi kaaussggN||3|| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256...sajjana tapa pravezikA annattha UsasieNaM, nIsasieNaM, khAsieNaM, chIeNaM, jaMbhAieNaM, uDDaeNaM, vAyanisaggeNaM, bhamalie, pittmucchaae||1|| suhumehi aMgasaMcAlehiM, suhumehiM khelasaMcAlehiM, suhumehiM ditttthisNcaalehi||2|| evamAiehiM, AgArehiM, abhaggo, avirAhio, hujja me kaausggo||3|| jAva arihaMtANaM, bhagavaMtANaM, NamukkAreNaM na paaremi||4|| tAva kAyaM, ThANeNaM, moNeNaM, jhANeNaM, appANaM vosiraami||5|| (eka navakAra kA kAyotsarga kreN| phira 'Namo arihaMtANaM' bolakara tIsarI stuti kaheM) arathe karI Agama, bhAkhyAM zrI bhagavaMta gaNadhara te guthyAM, guNanidhi jJAna anNt| suraguru paNa mahimA, kahI na zake ekaMta samarUM sukhasAyara, mana zuddha sUtra siddhaant||3|| siddhANaM buddhANaM siddhANaM buddhANaM, pAragayANaM, paraMpara gyaannN| loagga muvagayANaM, namo sayA savva siddhaannN||1|| jo devANa vi devo, jaM devA paMjali nmsNti| taM deva-deva mahiaM, sirasA vaMde mhaaviirN||2|| ikkovi namukkAro, jiNavara-vasahassa vddhmaannss| saMsAra sAgarAo, tArei naraM va nAri vaa||3|| ujjita sela sihare, dikkhAnANaM nisiihiaa| jassa taM dhamma cakkavaTTi, ariTTanemi nmsaami||4|| cattAri aTTha dasa doya, vaMdiA jiNavarA cuviisN| paramaTTha niTiaTTA, siddhA siddhiM mama disNtu||5|| veyAvaccagarANaM, saMtigarANaM, sammadiTThi smaahigraannN| karemi kaaussggN| annattha UsasieNaM, nIsasieNaM, khAsieNaM, chIeNaM, jaMbhAieNaM, uDDaeNaM, vAyanisaggeNaM, bhamalie pittmucchaae||1|| suhumehiM aMgasaMcAlahiM, suhumehiM khelasaMcAlehi, suhumehiM ditttthisNcaalehi||2|| evamAiehiM AgArehiM, abhaggo, avirAhio, hujja me kaausggo||3|| jAva arihaMtANaM, bhagavaMtANaM, NamukkAreNaM na paaremi||4|| tAva kAyaM, ThANeNaM, moNeNaM, jhANeNaM, appANaM vosiraami||5|| (eka navakAra kA kAyotsarga karake 'namo'rhatsiddhAcAryopAdhyAya Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-I...257 sarvasAdhubhyaH' kahakara cauthI stuti kaheM) siddhAyikA devI, vAre vighana vizeSa sahu saMkaTa cUre, pUre Aza ashess| ahoniza kara jor3I, seve sura nara inda jaMpe guNa gaNa ima, jinlaabhsuuriiNd||4|| . * aba nIce baiThakara bAyA~ ghuTanA U~cA karake 'NamutthuNaM' boleM... NamutthuNaM NamutthuNaM arihaMtANaM bhgvNtaannN||1|| AigarANaM, titthayarANaM sayaM sNbuddhaannN||2|| purisuttamANaM, purisasIhANaM, purisavara puMDariyANaM, purisavara gNdhhtthiinnN||3|| loguttamANaM, loganAhANaM, logahiyANaM, logapaivANaM, logapajjo agraannN||4|| abhayadayANaM, cakkhudayANaM, maggadayANaM, saraNadayANaM, bohidyaannN||5|| dhammadayANaM, dhammadesiyANaM, dhammanAyagANaM, dhammasArahINaM, dhammavara cAuraMta ckkvttttiinnN||6|| appaDihaya vara nANa daMsaNa gharANaM, viattttcchumaannN||7|| jiNANaMjAvayANaM, tinnANaM-tArayANaM, buddhANaM-bohayANaM, muttaannN-moagaannN||8|| savvanUNaM, savvadarisINaM, siva-mayala-marua-maNaMta-makkhaya-mavvAbAhamapuNarAvitti siddhigai nAmadheyaM ThANaM saMpattANaM, namo jiNANaM jiabhyaannN||9|| je a aIA siddhA, je a bhavissaMti NAgae kaale| saMpai a vaTTamANA, savve tiviheNa vNdaami||10|| jAvaMti ceiyAI, uDDhe a ahe a tiria loe / savvAI tAI vaMde, iha saMto tattha sNtaaii||1|| 'icchAmi khamAsamaNo vaMdiuM jAvaNijjAe nisIhiAe matthaeNa vaMdAmi' kahakara eka 'khamAsamaNA' lgaaeN| tatpazcAta jAvaMta kevi sAhU, bharahe ravaya mahAvidehe / savvesiM tesiM paNao, tiviheNa tidaMDa viryaannN||2|| 'namo'rhatsiddhAcAryopAdhyAya sarvasAdhubhyaH' itanA kahakara stavana boleM.. Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258... sajjana tapa pravezikA stavana (tarja : nayanoM meM Akara basanA pArasa bekarAra hai) merA eka dhyAna hai, zrI caubIsoM bhagavAnoMkA hI eka dhyAna hai / / Tera / / zrI RSabha ajita jina nAmI, saMbhava abhinaMdana svAmI / sumati padma supAsa hai, candA prabhu vaMdo bhAve, merA / / 1 / / suvidhi zItala zreyAMsa, vAsupUjya vimala avataMsA / ananta dharma nAtha hai, zAnti OM zAnti zAnti, merA / / 2 / / kunthu ara mallinAthA, munisuvrata zivapura sAthA / nami ariSTa nema hai, pArasa pAvana rasadhArI, merA / 13 / / zAsanapati guNa gaMbhIrA, zrI varddhamAna mahAvIrA / prANAdhAra sAra hai, tIrthaMkara tAraNahAra, vRSa gaja ghor3A kapi jAno, hai kroMca kamala svastika svastikAra hai, Agama ke anusAra, merA 11511 hai candra makara zrI vatsA, khaDga mahiSa prazastA / varAha syena vajra hai, mRga chAga nandyAvarta, merA |16|| ghaTa kUrma nIla kaja zaMkhA, phaNisiMha sulAMchana caMgA / inase bhAna hota hai, guru gama se yaha saba jAnA, merA / / 7 / / arihaMta siddha padadhArI, gama Agama rUpa avatArI / mUrta amUrta bhAva hai, prabhu ke pAvana caraNoM meM, merA / 18 / / do zveta rakta hai donoM, do nIla hai kAle donoM / kaMcama varNa solaha hai, vIza sthAnaka tapa se hote, merA / / 9 / / he 'sukhasAgara' bhagavAnA, 'hari' pUjita guNa paradhAnA / guNabAra ATha hai, guNa aura anante unameM, merA / / 10 / / sukavIndra 'kIrti' 'kIrti' gAve, Atama paramAtama jaya jayakAra sAra hai, haiM bhavasAgara se dUra, merA / / 11 / / * aba muktAzukti mudrA (sIpa ke samAna polI mudrA) meM hAtha jor3akara 'jayavIyarAyasUtra boleN| bhAve / ART 11411 paramANo / jayavIyarAya jayavIyarAya, jagagurU, hou mamaM, tuha pabhAvao, bhayavaM! bhava nivvao, maggANusAriA iTThaphala siddhi logaviruddhaccAo, gurujaNapUA, Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 paratthakaraNaM ca, suha guru jogo tavvayaNa sevaNA AbhavamakhaMDA / / * aba punaH 'NamutthuNasUtra' boleM NamutthuNaM -I...259 mutthuNaM arihaMtANaM bhagavaMtANaM / / 1 / / AigarANaM, titthayarANaM sayaM saMbuddhANaM / / 2 / / purisuttamANaM, purisasIhANaM, purisavara puMDariyANaM, purisavara gaMdhahatthINaM / / 3 / / loguttamANaM, loganAhANaM, logahiyANaM, logapaivANaM, logapajjo agarANaM / / 4 / / abhayadayANaM cakkhudayANaM, maggadayANaM, saraNadayANaM, bohidayANaM / / 5 / / dhammadayANaM, dhammadesiyANaM, dhammanAyagANaM, dhammasArahINaM, dhammavara cAuraMta cakkavaTTINaM / 16 / / appasihaya vara nANa- daMsaNa-dharANaM, viaTTachaumANaM / / 7 / / jiNANaMjAvayANaM, tinnANaM tArayANaM, buddhANaM-bohayANaM, muttANaM- moagANaM / 18 / / savvannUNaM savvadarisINaM, siva-mayala- marua- maNaMta- makkhaya- mavvAbAha mapuNarAvitti siddhigar3a-nAmadheyaM ThANaM saMpattANaM, namo jiNANaM jiabhayANaM / / 9 / / je a aIA siddhA, je a bhavissaMti NAgae kAle / saMpai a vaTTamANA, savve tiviheNa vaMdAmi / / 10 / / - / / iti devavaMdana vidhi / / devavaMdana karate hue koI avidhi azAtanA huI ho to mana-vacana-kAyA se micchAmi dukkddN| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-II pradakSiNA - khamAsamaNa sAraNI pUrvAcAryoM ne pratyeka tapa meM khamAsamaNa (paMcAMga praNipAta) dene kA vidhAna kiyA hai aura jahA~ khamAsamaNa kA nirdeza ho vahA~ pradakSiNA kA antarbhAva svataH samajha lenA cAhie, kyoMki tapazcaryA meM pradakSiNApUrvaka hI khamAsamaNa dene kI vidhi hai| pratyeka tapa kI ArAdhanA kisI na kisI zreSTha uddezya se kI jAtI hai| jo sAdhya ho usameM nihita guNoM ko prApta karanA yahI tapa kA mukhya dhyeya hotA hai| aMtima lakSya (mokSa) ko pAne se pUrva vyakti ke sAmane kaI Adarza ho sakate haiM jinheM samAcarita kara iSTa tattva ko sahaja upalabdha kiyA jA sakatA hai / isIlie khamAsamaNa Adi kI saMkhyA meM bhinnatA hai / jaise ki arihaMta paramAtmA 12 guNoM se yukta haiM ataH unakI ArAdhanA hetu sAthiyA Adi bAraha-bAraha hote haiN| isI bhA~ti samyakjJAna ke 51 prakAra mAne gaye haiM ataH tadguNoM kI prApti hetu sAthiyA Adi 51-51 karane cAhie / AcArya 36 guNoM ke dhAraka hote haiM tadanusAra unakI ArAdhanA karate samaya sAthiyA Adi 36-36 kie jAte haiN| yahI niyama sabhI tapoM ke sambandha meM bhI samajhanA caahie| jisa tapa meM jitanI saMkhyA kA nirdeza ho vahA~ utane khamAsamaNa nimnAnusAra dene cAhie 12 khamAsamaNa - arihanta pada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA bhagavAna / parama paMca parameSThi meM, paramezvara cAra nikSepe dhyAIye, namo namo jinabhANa / / khamAsamaNa ke pada 1. azoka vRkSa prAtihArya saMyutAya zrI arhate namaH Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 -II...261 2. sura puSpavRSTi prAtihArya saMyutAya zrI arhate namaH 3. divya dhvani prAtihArya saMyutAya zrI arhate namaH 4. cAmara yugala prAtihArya saMyutAya zrI arhate namaH 5. svarNa siMhAsana prAtihArya saMyutAya zrI arhate namaH 6. bhAmaMDala prAtihArya saMyutAya zrI arhate namaH 7. deva duMdubhi prAtihArya saMyutAya zrI arhate namaH 8. chatratraya prAtihArya saMyutAya zrI arhate namaH 9. jJAnAtizaya saMyutAya zrI arhate namaH 10. pUjAtizaya saMyutAya zrI arhate namaH 11. vacanAtizaya saMyutAya zrI arhate namaH 12. apAyApagamAtizaya saMyutAya zrI arhate namaH 31 khamAsamaNa - siddhapada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA guNa ananta niramala thayA, sahaja svarUpa ujAsa / aSTa karama mala kSaya karI, bhaye siddha namo tAsa / / khamAsamaNa ke pada 1. mati jJAnAvaraNIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 2. zruta jJAnAvaraNIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 3. avadhi jJAnAvaraNIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 4. manaH paryava jJAnAvaraNIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 5. kevala jJAnAvaraNIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 6. nidrA darzanAvaraNIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 7. nidrA nidrA darzanAvaraNIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 8. pracalA darzanAvaraNIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 9. pracalApracalA darzanAvaraNIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 10. styAnarddhi darzanAvaraNIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 11. cakSu darzanAvaraNIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 12. acakSu darzanAvaraNIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262... sajjana tapa pravezikA 13. avadhi darzanAvaraNIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 14. kevala darzanAvaraNIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 15. sAtA vedanIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 16. asAtAvedanIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 17. darzana mohanIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 18. cAritra mohanIya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 19. narakAyu karma rahitAya zrI siddhAya namaH 20. tiryagAyu karma rahitAya zrI siddhAya namaH 21. manuSyAyu karma rahitAya zrI siddhAya namaH 22. devAyu karma rahitAya zrI siddhAya namaH 23. zubha nAma karma rahitAya zrI siddhAya namaH 24. azubha nAma karma rahitAya zrI siddhAya namaH 25. ucca gotra karma rahitAya zrI siddhAya namaH 26. nIca gotra karma rahitAya zrI siddhAya namaH 27. dAnAntarAya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 28. lAbhAntarAya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 29. bhogAntarAya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 30. upabhogAntarAya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 31. vIryAntarAya karma rahitAya zrI siddhAya namaH 36 khamAsamaNa-AcArya pada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA chattIsa chattIsI guNe, yugapradhAna jinamata paramata jANatAM, namo namo te khamAsamaNa ke pada 1. pratirUpa guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 2. tejasvI guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 3. yuga pradhAna guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 4. madhura vAkya guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH muNInda / surIndra / / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. gambhIra guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 6. dhairya guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 7. upadeza guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 8. aparizrAvi guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 9. saumya guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 10. abhigraha guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 11. avikathaka guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 12. acapala guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 13. saMyama zIla guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 14. prazAnta hRdaya dhArakAya zrI AcAryAya namaH 15. kSamA guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 16. mArdava guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 17. Arjava guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 18. nirlobha guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 19. tapo guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 20. saMyama guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 21. satya dharma guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 22. zauca guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 23. akiMcana guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 24. brahmacarya guNa dhArakAya zrI AcAryAya namaH 25. anitya bhAvanA bhAvitAya zrI AcAryAya namaH 26. azaraNa bhAvanA bhAvitAya zrI AcAryAya namaH 27. saMsAra bhAvanA bhAvitAya zrI AcAryAya namaH 28. ekatva bhAvanA bhAvitAya zrI AcAryAya namaH 29. anyatva bhAvanA bhAvitAya zrI AcAryAya namaH 30. azuci bhAvanA bhAvitAya zrI AcAryAya namaH 31. Azrava bhAvanA bhAvitAya zrI AcAryAya namaH 32. saMvara bhAvanA bhAvitAya zrI AcAryAya namaH 33. nirjarA bhAvanA bhAvitAya zrI AcAryAya namaH pariziSTa - II ... 263 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264...sajjana tapa pravezikA 34. loka svarUpa bhAvanA bhAvitAya zrI AcAryAya namaH 35. bodhi durlabha bhAvanA bhAvitAya zrI AcAryAya namaH 36. durlabha dharma sAdhaka bhAvanA bhAvitAya zrI AcAryAya namaH 10 khamAsamaNa- sthavira pada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA dohA taji para pariNati ramaNatAM, lahe nija bhAva svarUpa / sthira karatA bhavi loka ne, jaya jaya sthavira anUpa / / khamAsamaNa ke pada 1. laukika sthavira dezakAya lokottara sthavirAya namaH 2. deza sthavira lokottara sthavirAya namaH 3. grAma sthavira dezakAya lokottara sthavirAya namaH 4. kula sthavira dezakAya lokottara sthavirAya namaH 5. laukika kula sthavira dezakAya lokottara sthavirAya namaH 6. laukika guru sthavira dezakAya lokottara sthavirAya namaH 7. lokottara zrI saMgha sthavirAya namaH 8. lokottara paryAya sthavirAya namaH 9. lokottara zruta sthavirAya namaH 10. lokottara vayaH sthavirAya namaH 25 khamAsamaNa-upAdhyAya pada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA tattva bodha viNu jIva ne, na hoya tattva pratIta / bhaNe bhaNAve sUtra ne, jaya jaya pAThaka gIta / / khamAsamaNa ke pada 1. AcArAMga sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 2. suyagaDAMga sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 3. samavAyAMga sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 4. ThANAMga sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-II...265 5. bhagavatI sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 6. jJAtAdharmakathA sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 7. upAsakadazA sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 8. aMtagar3adazA sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 9. anuttarovavAI sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 10. praznavyAkaraNa sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 11. vipAka sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 12. uvavAi upAMga sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 13. rAyapaseNI sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 14. jIvAbhigama sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 15. pannavaNA sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 16. jambUdvIpapannatti sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 17. candrapannatti sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 18. sUrapannatti sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 19. nirayAvaliyA sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 20. kappiyA sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 21. pupphaculiyA sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 22. pupphiyA sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 23. vahmidazA sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 24. dvAdazAMgI sUtra pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 25. dvAdazAMgI sUtrArtha pAThakAya zrI upAdhyAya namaH 27 khamAsamaNa-sAdhupada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA syAdvAda guNa pariNamyo, ramatAM samatA saMga / sAdhe zuddhAnandatA, namo sAdhu zubha raMga / / khamAsamaNa ke pada 1. pRthvIkAya rakSakebhya: sarva sAdhubhyo namaH 2. apkAya rakSakebhya: sarva sAdhubhyo namaH Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266...sajjana tapa pravezikA 3. teukAya rakSakebhya: sarva sAdhubhyo namaH 4. vAukAya rakSakebhyaH sarva sAdhubhyo namaH 5. vanaspatikAya rakSakebhya: sarva sAdhubhyo namaH 6. trasakAya rakSakebhya: sarva sAdhubhyo namaH / 7. sarvataH prANAtipAta viratebhyaH rakSakebhya: sarva sAdhubhyo namaH 8. sarvataH mRSAvAda viratebhya: rakSakebhyaH sarva sAdhubhyo namaH 9. sarvataH adattAdAna viratebhyaH rakSakebhya: sarva sAdhubhyo namaH 10. sarvata: maithuna viratebhyaH rakSakebhyaH sarva sAdhubhyo namaH 11. sarvataH parigraha viratebhyaH rakSakebhyaH sarva sAdhubhyo namaH 12. sarvataH rAtribhojana viratebhyaH rakSakebhyaH sarva sAdhubhyo namaH 13. kaSAya vArakebhya: sarva sAdhubhyo namaH 14. zrotendriya viSaya vArakebhyaH sarva sAdhubhyo nama: 15. cakSurindriya viSaya vArakebhya: sarva sAdhubhyo namaH 16. ghrANendriya viSaya vArakebhyaH sarva sAdhubhyo namaH 17. rasanendriya viSaya vArakebhya: sarva sAdhubhyo namaH 18. sparzanendriya viSaya vArakebhya: sarva sAdhubhyo namaH 19. zItAdi parISaha sahana vArakebhya: sarva sAdhubhyo namaH 20. kSamAdi guNa dhArakebhya: sarva sAdhubhyo namaH 21. bhAva vizuddhebhya: sarva sAdhubhyo namaH 22. manoyoga vizuddhebhya: sarva sAdhubhyo namaH 23. vacana yoga vizuddhebhya: sarva sAdhubhyo namaH 24. kAya yoga vizuddhebhyaH sarva sAdhubhyo namaH 25. maraNAnta upasarga dhArakebhya: sarva sAdhubhyo namaH 26. aMgopAMga saMkocana zIlebhyaH sarva sAdhubhyo namaH 27. nirdoSa saMyama yoga yuktebhya: sarva sAdhubhyo namaH ___51 khamAsamaNa-jJAna pada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA adhyAtma jJAne karI, vighaTe bhava bhrama bhIti / satya dharma te jJAna che, namo namo jJAnanI rIti / / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-I...267 khamAsamaNa ke pada 1. sparzanendriya vyaMjanAvagraha matijJAnAya namaH 2. rasanendriya vyaMjanAvagraha matijJAnAya namaH 3. ghrANendriya vyaMjanAvagraha matijJAnAya namaH 4. zrotendriya vyaMjanAvagraha matijJAnAya namaH 5. sparzanendriya arthAvagraha matijJAnAya namaH 6. rasanendriya arthAvagraha matijJAnAya namaH 7. ghrANendriya arthAvagraha matijJAnAya namaH 8. cakSurindriya arthAvagraha matijJAnAya namaH 9. zrotendriya arthAvagraha matijJAnAya namaH 10. mano'thAvagraha arthAvagraha matijJAnAya namaH 11. sparzanendriya IhA matijJAnAya namaH 12. rasanendriya IhA matijJAnAya namaH 13. ghrANendriya IhA matijJAnAya namaH 14. cakSarindriya IhA matijJAnAya namaH 15. zrotendriya IhA matijJAnAya namaH 16. mana IhA matijJAnAya namaH 17. sparzanendriya apAya matijJAnAya namaH 18. rasanendriya apAya matijJAnAya namaH 19. ghrANendriya apAya matijJAnAya namaH 20. cakSurindriya apAya matijJAnAya namaH 21. zrotendriya apAya matijJAnAya namaH 22. mano'pAya matijJAnAya namaH 23. sparzanendriya dhAraNA matijJAnAya namaH 24. rasanendriya dhAraNA matijJAnAya namaH 25. ghrANendriya dhAraNA matijJAnAya namaH 26. cakSurindriya dhAraNA matijJAnAya namaH 27. zrotendriya dhAraNA matijJAnAya namaH 28. mano dhAraNA matijJAnAya namaH Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268...sajjana tapa pravezikA 29. akSara zruta jJAnAya namaH 30. anakSara zruta jJAnAya namaH 31. saMjJi zruta jJAnAya namaH 32. asaMjJi zruta jJAnAya namaH 33. samyak zruta jJAnAya namaH 34. mithyA zruta jJAnAya namaH 35. sAdi zruta jJAnAya namaH 36. anAdi zruta jJAnAya namaH 37. saparyavasita zruta jJAnAya namaH 38. aparyavasita zruta jJAnAya namaH 39. gamika zruta jJAnAya namaH 40. agamika zruta jJAnAya namaH 41. aMga praviSTa zrRta jJAnAya namaH 42. anaMga praviSTa zruta jJAnAya namaH 43. anugAmI avadhi jJAnAya namaH 44. ananugAmI avadhi jJAnAya namaH 45. vardhamAna avadhi jJAnAya namaH 46. hIyamAna avadhi jJAnAya namaH 47. pratipAti avadhi jJAnAya namaH 48. apratipAti avadhi jJAnAya namaH 49. Rjumati manaH paryava jJAnAya namaH 50. vipulamati manaH paryava jJAnAya namaH 51. lokAloka prakAzaka zrI kevala jJAnAya namaH 67 khamAsamaNa-darzanapada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA lokAlokanA bhAva je, kevalI bhASita jeha / satya karI avadhAratA, namo namo darzana teha / / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-II...269 khamAsamaNa ke pada 1. paramArtha saMstava rUpa samyagdarzanAya namaH 2. paramArtha jJAtR sevana rUpa samyagdarzanAya namaH 3. kuliMga darzana varjana rUpa samyagdarzanAya namaH 4. kudarzana varjana rUpa samyagdarzanAya namaH 5. zuzrUSA rUpa samyagdarzanAya namaH 6. dharmAnurAga rUpa samyagdarzanAya namaH 7. vaiyAvRtya rUpa samyagdarzanAya namaH 8. zrI arhad bhakti vinaya rUpa samyagdarzanAya namaH 9. zrI siddha vinaya rUpa samyagdarzanAya namaH 10. caitya vinaya rUpa samyagdarzanAya namaH 11. zruta vinaya rUpa samyagdarzanAya namaH 12. dharma vinaya rUpa samyagdarzanAya namaH 13. sAdhu vinaya rUpa samyagdarzanAya namaH 14. zrI AcArya vinaya rUpa samyagdarzanAya namaH 15. zrI upAdhyAya vinaya rUpa samyagdarzanAya namaH 16. pravacana vinaya rUpa samyagdarzanAya namaH 17. darzana vinaya rUpa samyagdarzanAya namaH 18. saMsAre jina sAramiti ciMtana rUpa samyagdarzanAya namaH 19. saMsAre jina mata sAramiti ciMtana rUpa samyagdarzanAya namaH 20. saMsAre jinamatasthita sAdhvAdi sAramiti rUpa samyagdarzanAya namaH 21. zaMkA dUSaNa rahitAya rUpa samyagdarzanAya namaH 22. kAMkSA dUSaNa rahitAya rUpa samyagdarzanAya namaH 23. vicikitsA dUSaNa rahitAya rUpa samyagdarzanAya namaH 24. kudRSTi prazaMsA dUSaNa rahitAya rUpa samyagdarzanAya namaH 25. tatparicaya prabhAvaka rUpa samyagdarzanAya namaH 26. pravacana prabhAvaka rUpa samyagdarzanAya namaH 27. dharma kathA prabhAvaka rUpa samyagdarzanAya namaH 28. vAdI prabhAvaka rUpa samyagdarzanAya namaH Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270...sajjana tapa pravezikA 29. naimittikI prabhAvaka rUpa samyagdarzanAya namaH 30. tapasvI prabhAvaka rUpa samyagdarzanAya namaH 31. prajJaptyAdi vidyAbhRtprabhAvaka rUpa samyagdarzanAya namaH 32. cUrNAJjanAdi siddhi prabhAvaka rUpa samyagdarzanAya namaH 33. kavi prabhAvaka rUpa samyagdarzanAya namaH 34. jinazAsana kauzala bhUSaNa rUpa samyagdarzanAya namaH 35. prabhAvanA bhUSaNa rUpa samyagdarzanAya namaH 36. tIrtha sevA bhUSaNa rUpa samyagdarzanAya namaH 37. dhairya bhUSaNa rUpa samyagdarzanAya namaH 38. jinazAsana bhakti bhUSaNa rUpa samyagdarzanAya namaH 39. upazama guNa rUpa samyagdarzanAya namaH 40. saMvega guNa rUpa samyagdarzanAya namaH 41. nirveda guNa rUpa samyagdarzanAya namaH 42. anukaMpA guNa rUpa samyagdarzanAya namaH 43. AstikatA guNa rUpa samyagdarzanAya namaH 44. paratIrthikAdi vaMdana varjana rUpa samyagdarzanAya namaH 45. paratIrthikAdinamaskAra varjana rUpa samyagdarzanAya namaH 46. paratIrthikAdi AlApa varjana rUpa samyagdarzanAya namaH 47. paratIrthikAdi saMlApa varjana rUpa samyagdarzanAya namaH 48. paratIrthikAdi azanAdidAna varjana rUpa samyagdarzanAya namaH 49. paratIrthikAdi gaMdha puSpAdidAna varjana rUpa samyagdarzanAya namaH 50. rAjAbhiyoga yuktAya rUpa samyagdarzanAya namaH 51. gaNAbhiyogAkAra yuktAya rUpa samyagdarzanAya namaH 52. balAbhiyogAkAra yuktAya rUpa samyagdarzanAya namaH 53. surAbhiyogAkAra yuktAya rUpa samyagdarzanAya namaH 54. kAntAra vRtyAkAra yuktAya rUpa samyagdarzanAya namaH 55. guru nigrahaka yuktAya rUpa samyagdarzanAya namaH 56. samyaktva dharmasya mUlamiti ciMtana rUpa samyagdarzanAya namaH 57. samyaktva dharmapura dvAramiti ciMtana rUpa samyagdarzanAya namaH Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-II...271 58. dharmasya pratiSThAna miti ciMtana rUpa samyagdarzanAya namaH 59. dharmasyAdhAra miti ciMtana rUpa samyagdarzanAya namaH 60. dharmasya bhAjana miti ciMtana rUpa samyagdarzanAya namaH 61. dharmasya nidhi sannibhamiti ciMtana rUpa samyagdarzanAya namaH 62. asti jIva iti zraddhAna iti rUpa samyagdarzanAya namaH 63. sa ca jIvo nitya iti rUpa samyagdarzanAya nmH| 64. jIva: karmANi karoti iti rUpa samyagdarzanAya namaH 65. jIvaH kRta karmANi vedayatI iti rUpa samyagdarzanAya namaH 66. jIvasyAsti nirvANamiti iti rUpa samyagdarzanAya namaH 67. asti punarmokSopAya iti rUpa samyagdarzanAya namaH 52. khamAsamaNa- vinaya pada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA zauca mUlathI mahAguNI, sarva dharmano sAra / guNa anantano kaMda e, namo vinaya AcAra / / khamAsamaNa ke pada 1. zrI arihaMta AsAtanA varjana rUpa vinaya guNAya namaH 2. zrI arihaMta bhakti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 3. zrI arihaMta bahamAna karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 4. zrI arihaMta vacana zraddhAna rUpa vinaya guNAya namaH 5. zrI siddha AsAtanA varjana rUpa vinaya guNAya namaH 6. zrI siddha bhakti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 7. zrI siddha bahumAna rUpa vinaya guNAya namaH 8. zrI siddha stuti karaNa tatpararUpa vinaya guNAya namaH 9. suvihita candrAdi kulAsAtanA varjana rUpa vinaya guNAya namaH 10. suvihita candrAdi kula bhakti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 11. suvihita kula bahumAna rUpa vinaya guNAya namaH 12. suvihita kula saMstuti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 13. suvihita kauTikAdi gaNa bhakti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272...sajjana tapa pravezikA 14. suvihita kauTikAdi gaNa bahumAna karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 15. suvihita kauTikAdi gaNa saMstuti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 16. suvihita gaNa anAsAtanA rUpa vinaya guNAya namaH 17. zrI saMgha AsAtanA varjana rUpa vinaya guNAya namaH 18. zrI saMgha bhakti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 19. zrI saMgha bahumAna karaNa rUpa vinaya guNAya nama: 20. zrI stuti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 21. Agamokta kriyA anAsAtanA rUpa vinaya guNAya nama: 22. Agamokta kriyA bhakti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 23. zuddha kriyA bahumAna karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 24. zuddha kriyA stuti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 25. jaina dharma anAsAtanA rUpa vinaya guNAya namaH 26. jaina dharma bhakti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 27. jaina dharma bahumAna karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 28. jaina dharma stuti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 29. jJAna guNa anAsAtanA karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 30. jJAna guNa bhakti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 31. jJAna guNa bahumAna karaNa rUpa vinaya guNAya nama: 32. jJAna guNa stuti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 33. jJAnI jana anAsAtanA rUpa vinaya guNAya namaH 34. jJAnI jana bhakti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 35. jJAnI jana bahumAna karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 36. jJAnI jana stuti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 37. AcArya AsAtanA varjana rUpa vinaya guNAya namaH 38. AcArya bhakti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 39. AcArya bahumAna karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 40. AcArya stuti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 41. sthavira mani anAsAtanA rUpa vinaya guNAya namaH 42. sthavira muni bhakti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-II...273 43. sthavira muni bahumAna karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 44. sthavira muni stuti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 45. upAdhyAya anAsAta rUpa vinaya guNAya namaH 46. upAdhyAya bhakti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 47. upAdhyAya bahumAna karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 48. upAdhyAya stuti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 49. gaNAvacchedaka anAsAtanA rUpa vinaya guNAya namaH 50. gaNAvacchedaka bhakti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 51. gaNAvacchedaka bahumAna karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 52. gaNAvacchedaka stuti karaNa rUpa vinaya guNAya namaH 70. khamAsamaNa-cAritra pada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA ratnatraya vinu sAdhanA, niSphala kahI sadIna / bhAva rayaNa nuM nidhAna che, jaya jaya saMjama jIva / / khamAsamaNa ke pada 1. sarvata: prANAtipAta viramaNa rUpa cAritrAya namaH 2. sarvata: mRSAvAda viramaNa rUpa cAritrAya namaH 3. sarvata: adattAdAna viramaNa rUpa cAritrAya namaH 4. sarvata: maithuna viramaNa rUpa cAritrAya namaH 5. sarvata: parigraha viramaNa rUpa cAritrAya namaH 6. kSamA dharma rUpa cAritrAya namaH 7. Arjava dharma rUpa cAritrAya namaH 8. mRdutA dharma rUpa cAritrAya namaH 9. mukti dharma rUpa cAritrAya namaH 10. tapo dharma rUpa cAritrAya namaH 11. saMyama dharma rUpa cAritrAya namaH 12. satya dharma rUpa cAritrAya namaH 13. zauca dharma rUpa cAritrAya namaH Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274...sajjana tapa pravezikA 14. akiMcana dharma rUpa cAritrAya namaH 15. brahmacarya dharma rUpa cAritrAya namaH 16. pRthvIkAya rakSA saMyama rUpa cAritrAya namaH 17. apkAya rakSA saMyama rUpa cAritrAya namaH 18. teukAya rakSA saMyama rUpa cAritrAya namaH 19. vAukAya rakSA saMyama rUpa cAritrAya namaH 20. vanaspatikAya rakSA saMyama rUpa cAritrAya namaH 21. beindriya rakSA saMyama rUpa cAritrAya namaH 22. teindriya rakSA saMyama rUpa cAritrAya namaH 23. caurindriya rakSA saMyama rUpa cAritrAya namaH 24. paMcindriya rakSA saMyama rUpa cAritrAya namaH 25. ajIva rakSA saMyama rUpa cAritrAya namaH 26. prekSA saMyama rUpa cAritrAya namaH 27. anuprekSA saMyama rUpa cAritrAya namaH 28. adhika vastra bhaktAdi tyAga rUpa cAritrAya namaH 29. pramArjana saMyama rUpa cAritrAya namaH 30. mana: saMyama cAritrAya namaH 31. vacana saMyama cAritrAya namaH 32. kAyA saMyama cAritrAya namaH 33. zrI AcArya vaiyAvacca rUpa cAritrAya nama: 34. zrI upAdhyAya vaiyAvacca rUpa cAritrAya namaH 35. tapasvI vaiyAvacca rUpa cAritrAya namaH 36. laghuziSya vaiyAvacca rUpa cAritrAya namaH 37. glAna sAdhu vaiyAvacca rUpa cAritrAya namaH 38. sAdhu vaiyAvacca rUpa cAritrAya namaH 39. zramaNopAsaka vaiyAvacca rUpa cAritrAya namaH 40. saMgha vaiyAvacca rUpa cAritrAya namaH 41. kula vaiyAvacca rUpa cAritrAya namaH 42. gaNa vaiyAvacca rUpa cAritrAya namaH Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-II...275 43. pazu paMDagAdi sahita vasati varjana rUpa cAritrAya namaH 44. strI hAsyAdi kathA varjana rUpa cAritrAya namaH 45. strI Asana varjana rUpa cAritrAya namaH 46. strI aMgopAMga nirIkSaNa varjana rUpa cAritrAya namaH 47. kuDyaMtara sthita strI hAva bhAva zravaNa varjana rUpa cAritrAya namaH 48. pUrva saMbhoga ciMtana varjana rUpa cAritrAya namaH 49. ati sarasa AhAra varjana rUpa cAritrAya namaH 50. ati AhAra varjana rUpa cAritrAya namaH 51. aMga vibhUSA varjana rUpa cAritrAya namaH 52. anazana tapo rUpa cAritrAya nama: 53. UnodarI tapo rUpa cAritrAya namaH 54. vRtti saMkSepa tapo rUpa cAritrAya namaH 55. rasa tyAga tapo rUpa cAritrAya namaH 56. kAya kleza tapo rUpa cAritrAya namaH 57. saMlekhana tapo rUpa cAritrAya namaH 58. prAyazcitta tapo rUpa cAritrAya namaH 59. vinaya tapo rUpa cAritrAya namaH 60. vaiyAvacca tapo rUpa cAritrAya namaH 61. sajjhAya tapo rUpa cAritrAya namaH 62. dhyAna tapo rUpa cAritrAya namaH 63. kAyotsarga tapo rUpa cAritrAya namaH 64. anaMta jJAna yukta rUpa cAritrAya namaH 65. anaMta darzana yukta rUpa cAritrAya namaH 66. anaMta guNa ramaNa rUpa cAritrAya namaH 67. krodha nigraha karaNa rUpa cAritrAya namaH 68. mAna nigraha karaNa rUpa cAritrAya namaH 69. mAyA nigraha karaNa rUpa cAritrAya namaH 70. lobha nigraha karaNa rUpa cAritrAya namaH Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276...sajjana tapa pravezikA 18 khamAsamaNa-brahmacarya pada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA jina pratimA jina mandirA, kaMcana nA kare jeha / brahmavrata thI bahu phala kahe, namo namo zIyala sudeha / / khamAsamaNa ke pada 1. manasA audArika viSaya akaraNa rUpa brahmacaryAya namaH 2. manasA audArika viSaya akarAvaNa rUpa brahmacaryAya namaH 3. manasA audArika viSaya anumodanA varjana rUpa brahmacaryAya namaH 4. vacasA audArika viSaya akaraNa rUpa brahmacaryAya namaH 5. vacasA audArika viSaya akarAvaNa rUpa brahmacaryAya namaH 6. vacasA audArika viSaya anumodana varjana rUpa brahmacaryAya namaH 7. kAyena audArika viSaya akaraNa rUpa brahmacaryAya namaH 8. kAyena audArika viSaya akarAvaNa rUpa brahmacaryAya namaH 9. kAyena audArika viSaya anumodana varjana rUpa brahmacaryAya namaH 10. manasA vaikriya viSaya akaraNa rUpa brahmacaryAya namaH 11. manasA vaikriya viSaya akarAvaNa rUpa brahmacaryAya namaH 12. manasA vaikriya viSaya anumodana varjana rUpa brahmacaryAya namaH 13. vacasA vaikriya viSaya akaraNa brahmacaryAya namaH 14. vacasA vaikriya viSaya akarAvaNa brahmacaryAya namaH 15. vacasA vaikriya viSaya anumodana varjana brahmacaryAya namaH 16. kAyena vaikriya viSaya akaraNa brahmacaryAya namaH 17. kAyena vaikriya viSaya akarAvaNa brahmacaryAya namaH 18. kAyena vaikriya viSaya anumodana varjana brahmacaryAya namaH 25 khamAsamaNa-kriyA pada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA Atmabodha vinuje kriyA, te to bAlaka caal| tattvAratha thI dhArIye, namo kriyA suvizAla / / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-II...277 khamAsamaNa ke pada 1. kAyikI kriyA pravartana rahitAya namaH 2. adhikaraNikI kriyA pravartana rahitAya namaH 3. pAritApanikI kriyA pravartana rahitAya namaH 4. prANAtipAtikI kriyA pravartana rahitAya namaH 5. ArambhikI kriyA pravartana rahitAya namaH 6. parigraha kriyA pravartana rahitAya namaH 7. mAyA pratyayikI kriyA pravartana rahitAya namaH 8. mithyAdarzana pratyayikI kriyA pravartana rahitAya namaH 9. apaccakkhANI kriyA pravartana rahitAya namaH 10. dRSTi kriyA pravartana rahitAya namaH 11. sparzana kriyA pravartana rahitAya namaH 12. prAtityakI kriyA pravartana rahitAya namaH 13. sAmaMtopanipAtakI kriyA pravartana rahitAya namaH 14. naizastrakI kriyA pravartana rahitAya namaH 15. svahastikI kriyA pravartana rahitAya namaH 16. ANavaNI kriyA pravartana rahitAya namaH 17. vidAraNikI kriyA pravartana rahitAya namaH 18. anAbhoga pratyayikI kriyA pravartana rahitAya namaH 19. anavakaMkha pratyayikI kriyA pravartana rahitAya namaH 20. AjJApana pratyayikI kriyA pravartana rahitAya namaH 21. prayoga kriyA pravartana rahitAya namaH 22. samudAna kriyA pravartana rahitAya namaH 23. dveSa kriyA pravartana rahitAya namaH 24. prema kriyA pravartana rahitAya namaH 25. iriyAvahiyA kriyA pravartana rahitAya namaH ____12. khamAsamaNa-tapa pada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA karma khapAne cIkaNA, bhAva maMgala tapa jANa / paccAsa labdhi Upaje, jaya jaya tapa guNa khANa / / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278...sajjana tapa pravezikA khamAsamaNa ke pada 1. anazana tapo yuktAya namaH 2. UnodarI tapo yuktAya namaH 3. vRttisaMpekSa tapo yuktAya namaH 4. rasatyAga tapo yuktAya namaH 5. kAyakleza tapo yuktAya namaH 6. saMlInatA tapo yuktAya namaH 7. prAyazcita tapo yuktAya namaH 8. vinaya tapo yuktAya namaH 9. vaiyAvRtya tapo yuktAya namaH 10. sajjhAya tapo yuktAya namaH 11. dhyAna tapo yuktAya namaH 12. vyutsarga tapo yuktAya namaH 12 khamAsamaNa- gautama pada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA chaTTha chaTTha tapa kare pAraNe, caunANI guNadhAma / ye sama zubha pAtra ko nahIM, namo namo goyama svAma / / khamAsamaNa ke pada 1. zrI gautama gaNadharAya namaH 2. zrI agnibhUti gaNadharAya namaH 3. zrI vAyubhUti gaNadharAya namaH 4. zrI vyakta svAmI gaNadharAya namaH 5. zrI sudharmA svAmI gaNadharAya namaH 6. zrI maNDita svAmI gaNadharAya namaH 7. zrI mauryaputra svAmI gaNadharAya namaH 8. zrI akampita svAmI gaNadharAya namaH 9. zrI acala bhrAtA gaNadharAya namaH 10. zrI metArya svAmI gaNadharAya namaH Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. zrI prabhAsa svAmI gaNadharAya namaH 12. caubIsa tIrthaMkaroM ke 1452 gaNadharebhyo namaH pariziSTa - II ... 279 20 khamAsamaNa - viharamAna tIrthaMkara kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA doSa aDhAre kSaya thayA, upajyA guNa jasa aMga / vaiyAvacca kariye muhu, namo namo jina pada saMga / / khamAsamaNa ke pada 1. zrI sImandhara jinezvarAya namaH 2. zrI yugamandhara jinezvarAya namaH 3. zrI bAhu jinezvarAya namaH 4. zrI subAhu jinezvarAya namaH 5. zrI sujAta jinezvarAya namaH 6. zrI svayaMprabha jinezvarAya namaH 7. zrI RSabhAnana jinezvarAya namaH 8. zrI anaMtavIrya jinezvarAya namaH 9. zrI sUraprabha jinezvarAya namaH 10. zrI vizAla jinezvarAya namaH 11. zrI vajraMdhara jinezvarAya namaH 12. zrI candrAnana jinezvarAya namaH 13. zrI candrabAhu jinezvarAya namaH 14. zrI bhujaMga svAmI jinezvarAya namaH 15. zrI Izvara svAmI jinezvarAya namaH 16. zrI namiprabha jinezvarAya namaH 17. zrI vIrasena prabha jinezvarAya namaH 18. zrI mahAsena prabha jinezvarAya namaH 19. zrI devasena prabha jinezvarAya namaH 20. zrI ajitavIrya jinezvarAya namaH Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280...sajjana tapa pravezikA ___17 khamAsamaNa-saMyama pada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA zuddhAtmA guNa meM rame, taji indriya AzaMsa / thira samAdhi saMtoSamAM, jaya jaya saMjama vaMza / / khamAsamaNa ke pada 1. sarvata: prANAtipAta viratAya saMyamadharAya namaH 2. sarvata: mRSAvAda viratAya saMyamadharAya namaH 3. sarvata: adattAdAna viratAya saMyamadharAya namaH 4. sarvata: maithuna viratAya saMyamadharAya namaH 5. sarvataH parigraha viratAya saMyamadharAya namaH 6. sarvataH rAtri bhojana viratAya saMyamadharAya namaH 7. IyA samiti yuktAya saMyamadharAya namaH 8. bhASA samiti yuktAya saMyamadharAya namaH 9. eSaNA samiti yuktAya saMyamadharAya namaH 10. AdAna bhaNDamatta nikSepaNA samiti yuktAya saMyamadharAya namaH 11. pariSThApanikA samiti yuktAya saMyamadharAya namaH 12. mano gupti yuktAya saMyamadharAya namaH 13. vacana gupti yuktAya saMyamadharAya namaH 14. kAya gupti yuktAya saMyamadharAya namaH 15. mano daNDa rahitAya saMyamadharAya namaH 16. vacana daNDa rahitAya saMyamadharAya namaH 17. kAya daNDa rahitAya saMyamadharAya namaH 52. khamAsamaNa-Agama jJAna kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA jJAna vRkSa sevo bhavika, cAritra samakita mUla / ajara amara pada laho, jinavara padavI phUla / / khamAsamaNa ke pada 1. zrI AcArAMga sUtrAya namaH 2. zrI sUyagaDAMga sUtrAya namaH Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-II...281 laM 3. zrI ThANAMga sUtrAya namaH 4. zrI samavAyAMga sUtrAya namaH 5. zrI bhagavatI sUtrAya namaH 6. zrI jJAtAdharmakathA sUtrAya namaH 7. zrI upAsakadazA sUtrAya namaH 8. zrI antagar3adazA sUtrAya namaH 9. zrI anuttarovavAI sUtrAya namaH 10. zrI praznavyAkaraNa sUtrAya namaH 11. zrI vipAka sUtrAya namaH 12. zrI uvavAI sUtrAya namaH zrI. rAyapaseNIya sUtrAya namaH 14. zrI jIvAbhigama sUtrAya namaH 15. zrI panavaNA sUtrAya namaH 16. zrI jaMbUdvIpa pannatI sUtrAya namaH 17. zrI canda pannatI sUtrAya namaH zrI sUra pannatI sUtrAya namaH 19. zrI nirayAvaliyA sUtrAya namaH 20. zrI puSpikA sUtrAya namaH 21. zrI puSpa cUlikA sUtrAya namaH zrI kappikA sUtrAya namaH zrI vahnidazA sUtrAya namaH 24. zrI causaraNapayannA sUtrAya namaH 25. zrI saMthAraga payannA sUtrAya namaH zrI bhatta payannA sUtrAya namaH 27. zrI candA vijjaya sUtrAya namaH 28. zrI maraNa vibhatti sUtrAya namaH 29. zrI gaNivijjA sUtrAya namaH 30. zrI taMdulaveyAliya sUtrAya namaH 31. zrI devendrastava sUtrAya namaH Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282... sajjana tapa pravezikA 32. zrI AurapaccakkhANa sUtrAya namaH 33. zrI mahApaccakkhANa sUtrAya namaH 34. zrI dazavaikAlika sUtrAya namaH 35. zrI uttarAdhyayana sUtrAya namaH 36. zrI Avazyaka mUla sUtrAya namaH 37. zrI piMDaniryukti sUtrAya namaH 38. zrI vyavahAraccheda sUtrAya namaH 39. zrI nizItha sUtrAya namaH 40. zrI mahAnizIya sUtrAya namaH 41. zrI dazAzrutaskaMdha sUtrAya namaH 42. zrI jItakalpa sUtrAya namaH 43. zrI paMcakalpa sUtrAya namaH 44. zrI nandI cUlikA sUtrAya namaH 45. zrI anuyogadvAra sUtrAya namaH 46. zrI syAdastibhaMga prarUpakAya sUtrAya namaH 47. zrI syAnnastibhaMga prarUpakAya sUtrAya namaH 48. zrI syAdasti nAsti bhaMga sUtrAya namaH 49. zrI syAdavaktavya bhaMga sUtrAya namaH 50. zrI syAdasti avaktavya bhaMga sUtrAya namaH 51. zrI syAnnAsti avaktavya bhaMga sUtrAya namaH 52. zrI syAdasti nAsti avaktavya bhaMga sUtrAya namaH 20 khamAsamaNa - zrutajJAna kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA vaktA zrotA yogazrI, zruta anubhava rasa pIna / dhyAtA dhyeyanI ekatA, jaya jaya zruta sukhalIna / / khamAsamaNa ke pada 1. paryAya zrutajJAnAya namaH 2. paryAya samAsa zrutajJAnAya namaH Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. akSara zrutajJAnAya namaH 4. akSara samAsa zrutajJAnAya namaH 5. pada zrutajJAnAya namaH 6. pada samAsa zrutajJAnAya namaH 7. saMghAta zrutajJAnAya namaH 8. saMghAta samAsa zrutajJAnAya namaH 9. pratipatti zrutajJAnAya namaH 10. pratipatti samAsa zrutajJAnAya namaH 11. anuyoga zrutajJAnAya namaH 12. anuyoga samAsa zrutajJAnAya namaH 13. zrutajJAnAya namaH 14. zruta samAsa zrutajJAnAya namaH 15. bahu zrutajJAnAya namaH 16. bahu samAsa zrutajJAnAya namaH 17. pAhur3a zrutajJAnAya namaH 18. pAhur3a samAsa zrutajJAnAya namaH 19. pUrva zrutajJAnAya namaH 20. pUrva samAsa zrutajJAnAya namaH 38 khamAsamaNa - tIrtha pada kI ArAdhanA hetu pradakSiNA kA dohA pariziSTa - II ... 283 kAja / tIrthayAtrA prabhAva che, zAsana unnati paramAnanda vilAsatAM, jaya jaya tIrtha jahAja / / khamAsamaNa ke pada 1. sarvataH prANAtipAta viratAya zrI tIrthAya namaH 2. sarvataH mRSAvAda viratAya zrI tIrthAya namaH 3. sarvataH adattAdAna viratAya zrI tIrthAya namaH 4. sarvata: maithuna viratAya zrI tIrthAya namaH 5. sarvataH parigraha viratAya zrI tIrthAya namaH Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284... ... sajjana tapa pravezikA 6. pRthvIkAya rakSakAya zrI tIrthAya namaH 7. apkAya rakSakAya zrI tIrthAya namaH 8. teUkAya rakSakAya zrI tIrthAya namaH 9. vAyukAya rakSakAya zrI tIrthAya namaH 10. vanaspatikAya rakSakAya zrI tIrthAya namaH 11. sakAya rakSakAya zrI tIrthAya namaH 12. krodha rahitAya zrI tIrthAya namaH 13. mAna rahitAya zrI tIrthAya namaH 14. mAyA rahitAya zrI tIrthAya namaH 15. lobha rahitAya zrI tIrthAya namaH 16. rAgAMza rahitAya zrI tIrthAya namaH 17. dveSAMza rahitAya zrI tIrthAya namaH 18. lajjA guNa yuktAya zrI tIrthAya namaH 19. dayA guNa yuktAya zrI tIrthAya namaH 20. mAdhyastha guNa yuktAya zrI tIrthAya namaH 21. saumya guNa yuktAya zrI tIrthAya namaH 22. guNAnurAga guNa yuktAya zrI tIrthAya namaH 23. akSudra guNa yuktAya zrI tIrthAya namaH 24. saMgha prabhAvanA guNa yuktAya zrI tIrthAya namaH 25. upAstha guNa yuktAya zrI tIrthAya namaH 26. loka viruddha varjana guNa yuktAya zrI tIrthAya namaH 27. akrUra guNa yuktAya zrI tIrthAya namaH 28. pApa bhIrU guNa yuktAya zrI tIrthAya namaH 29. parAvaMcaka-vizvasanIya guNa yuktAya zrI tIrthAya namaH 30. dAkSiNya guNa yuktAya zrI tIrthAya namaH 31. azubha kathA varjana guNa yuktAya zrI tIrthAya namaH 32. anukUla dhArmika parivArayuktAya zrI tIrthAya namaH 33. dIrghadarzI guNa zrI tIrthAya namaH 34. satsaMgati guNa zrI tIrthAya namaH Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35. vRddhAnuga guNa zrI tIrthAya namaH 36. ratnatrayI zuddhAya zrI tIrthAya namaH 37. parahita kAraNa guNa zrI tIrthAya namaH 38. labdha lakSyaguNa yuktAya zrI tIrthAya namaH pariziSTa - II ... 285 sUcanA * ukta sAraNI meM jisa tapa vidhi ke khamAsamaNa nahIM ho unameM usa tapa kI mAlA pherane kA jo pada ho, use bolate hue khamAsamaNa deN| jaise ki teraha kAThiyA tapa, kSIrasamudra tapa, zrutadevatA tapa, paiMtAlIsa Agama tapa, navanidhi tapa, navakAra tapa, nava brahmacarya tapa, caturvidha saMgha tapa, tIrthaMkara mAtR tapa, dasa pratyAkhyAna tapa, paiMtAlIsa Agama tapa Adi meM jisa pada kI mAlA pherI jAtI hai usakA nAmoccAraNa karate hue khamAsamaNa dene caahie| * caitrI pUrNimA evaM kArtika pUrNimA kI tapa vidhi vistRta hai| isalie ina tapoM kA ullekha nahIM kiyA hai| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa dina 56/28 1. 3. | pariziSTa-III tapa sAraNI krama tapa nAma tapa prArambha dina | sA. |khamA. | kAyo. mAlA karane yogya tapa | 1. | aTThAIsa labdhi sAmAnya zubha dina | 50 | 50 | 50 | 20 | ekAnta upavAsa athavA lagAtAra ekAsanA ambA ___ koI bhI kRSNa paMcamI | 12 [ 12 ] 12 | 20 | ekAsanA | aSTakarmasUdana navapada olI, payUSaNa parva | ATha dina kramazaH athavA cAturmAsa ke dina 20 | upavAsa, ekAsanA, eka 20 dAne kA Ayambila, | ekalaThANA, eka datti kA 20 | ekalaThANA, nIvi, Ayambila, 20 | evaM ATha grAsa kA ekAsanA 20 | kreN| 2 | 2 | 20 | isa prakAra 8-8 dina kI | 5 | | 20 | ATha olI hotI hai| 4. | aSTakarmottara prakRti | sAmAnya zubha dina aSTakarmasUdana tapa ke samAna hI nirantara yA ekAntara upavAsa pratyeka karma kI uttara prakRtiyoM meM| sAthiyA Adi kreN| 5. | aSTaaSTamikA bhikSu zubha dina 12 | 12 | 12 | 20 datti pratimA 148/296 tapa-vidhi...286 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramA tapa nAma tapa dina 6. aSTamAsika | tapa prArambha dina zubha dina zuklA aSTamI | sA. | khamA. | kAyo.| mAlA | karane yogya tapa | 12 | 12 | 12 | 20 upavAsa | 17 | 17 | 17 | 20 upavAsa aSTamI 240/480 8 varSa evaM 8 mAsa 9. 10. | 11.| 12. 8. azoka vRkSa Asoja zuklA ekama se paMcamI 12 | 12 | 12 | 20 |upavAsa athavA ekAsanA | 5 varSa meM 25 dina akSayanidhi bhAdra vadi cautha | 51 | 51 | 51 | 20 |ekAsanA / 14 varSa meM 64 dina aSTApada pAvar3I Asoja zuklA aSTamI | 8 | 8 | 8 | 20 ekAsanA athavA upavAsa | 8 varSa meM 64 dina akhaNDa dazamI __zuklA dazamI 12 ] 12 | 12 | 20 ekAsanA 10 amRta aSTamI zuklA aSTamI 18 8 | 8 | 20 |Ayambila | 13. | aSTapravacanamAtR zubha dina 1. IryA samiti 20 tIna dina kramaza: 1-1-1 kavala 2. bhASA samiti 5 | 5 | 5 tIna dina kramaza: 2-1-2 kavala 3. eSaNA samiti 20 tIna dina kramaza: 3-1-3 kavala 4. AdAna bhaMDamattani 20 tIna dina kramaza: 4-1-4 kavala | kSepaNAsamiti 5.pariSThApanikA samiti dina kramaza: 5-1-5 kavala 6. manogupti tIna dina kramaza: 6-1-6 kavala 7. vacana gupti 20 tIna dina kramaza: 7-1-7 kavala | 8. kAya gupti 17 | 17 | 20 tIna dina kramaza: 8-1-8 kavala 14. adu:khadarzI zuklA pratipadA | 12 1 12 1 12 1 20 upavAsa (ekAsanA) 15 15. | avidhavA dazamI | bhAdrazuklA dazamI | 12 | 12 | 12 | 20 |ekAsanA pariziSTa-III...287 10 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288...sajjana tapa pravezikA | 12 - 20 25 krama| tapa nAma tapa prArambha dina sA. | khamA. | kAyo.| mAlA | karane yogya tapa tapa dina azubha nivAraNa zubha dina 12 | 12 | 12 | 20 | upavAsa Adi ATha prakAra ke 25 bhinna-bhinna tapa aSTamahAsiddhi zubha dina 8 | 8 | 8 | 20 |upavAsa athavA ekAsanA 8/16 8. | Ayambila vardhamAna zubha dina 12 | 12 | 20 | Ayambila 14 varSa, 3 mAsa, 20 dina Ayatijanaka __zubha dina |upavAsa athavA Ayambila 32/64 indriyajaya __zubha dina 20 | pA~ca dina kramazaH purimaDDa, 5 | 5 | 20 | ekAsanA, nIvi, Ayambila, 2 | 2 | 20 | upavAsa kreN| isa taraha 5 | 5 | 20 |5 olI karate haiN| 3 | 3 | 20 21. I upAsaka pratimA zubha dina sAmAyika, pauSadha, bAraha vrata Adi| 5 varSa, 6 mahInA kI utkRSTa ArAdhanA UnodarikA zubha dina | 12 | 12 | 12 | 20 | jaghanya Adi kI apekSA bhinna-bhinna 5 dina saMkhyA meM kavala grahaNa karate hue ekAsanA krnaa| __ekAvalI zubha dina upavAsa 4 varSa, 8 mAsa, 8 dina 24. ekAdaza gaNadhara | vaizAkha zuklA ekAdazI | 11 | 11 | 11 | 20 | upavAsa yA Ayambila 25. | eka sau sattara jina | 12 | 12 | 12 | 20 |upavAsa yA ekAsanA 170/340/179 22 zubha dina Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / tapa dina krama | tapa nAma | tapa prArambha dina 26. |eka sau ATha pArzvanAtha | zubha dina 27.] kaNThAbharaNa zubha dina 28. kanakAvalI zubha dina sA. | khamA. | kAyo. mAlA | karane yogya tapa 12 | 12 | 12 | 20 | yathAzakti upavAsa Adi 16 | 16 | 16 | 20 | upavAsa-chaTTha-aTThama 12 7 12 | 12 | 20 | upavAsa 108 14/37 5 varSa, 2 mAsa, 28dina 29. kaSAya jaya zubha dina 16 | 12 | 12 | 12 | 20 | kramaza: ekAsanA, nIvi, Ayambila, upavAsa- isa taraha cAra kaSAya ke nimitta cAra oliyA~ karanA 33.1 | 30. | kalyANaka | migasara zuklA ekAdazI | 12 | 12 | 12 | 20 | upavAsa, Ayambila, nIvi| 7 varSa Adi 31. kalyANaka aSTAhnikA zubha dina 12 | 12 | 12 | 20 |ekAsanA 32 mahInA 32. | karmacUrNa zubha dina 11 | 11 | 11 | 20 | upavAsa-aTThama 4 mahinA, 18 dina kalaMka nivAraNa zubha dina | 12 12 | 12 | 20 | upavAsa-Ayambila-biyAsanA 4/9 34. gyAraha aMga __ zuklA ekAdazI | 27 | 27 | 27 | 20 | upavAsa yA ekAsanA Adi ___ 11 35. | guNaratna saMvatsara zubha dina | 12 | 12 | 12 | 20 | upavAsa 16 mahInA 36. | gautama pAtra pUrNimA yA kArtika zuklA | 12 | 12 | 12 | 20 | upavAsa yA ekAsanA 15/24 pratipadA ghana zubha dina | 24 | 24 | 24 | 20 | upavAsa 352/20 38. caMdanabAlA | zubha dina yA parva dina | 12 | 12 | 12 | 20 | aTThama (telA) |39. cattAri aTTha-dasa-doya| zubha dina | 12 | 12 | 12 | 20 | upavAsa 37. pariziSTa-III...289 28 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramA tapa nAma | tapa dina / | tapa prArambha dina zubha dina 40. | cintAmaNI | sA. | khamA. | kAyo.| mAlA | karane yogya tapa | 12 | 12 | 12 | 20 | chaha dina kramazaH upavAsa, ekAsanA, nIvi, upavAsa, | ekAsanA, upavAsa karanA 8 | 8 | 8 | 20 | bar3hatI va ghaTatI saMkhyA meM kavala (ekAsanA) upavAsa yA ekAsanA 290...sajjana tapa pravezikA cAndrAyaNa zukla pratipadA 2 mahInA zuklA caturdazI 14/28 42. | caturdazapUrva 1.zrI utpAda pUrva 2.zrI AgrAyaNI pUrva 3.zrI vIrya pravAda pUrva 4.zrI asti pravAda pUrva 5.zrI jJAna pravAda pUrva 6.zrI satya pravAda pUrva 7.zrI Atma pravAda pUrva 8.zrI karma pravAda pUrva 9.zrI pratyAkhyAna pravAda pUrva 10.zrI vidyA pravAda pUrva 11.zrI kalyANa pravAda pUrva 12.zrI praNAyAma pravAda pUrva 13.zrI kriyA pravAda pUrva 14.zrI lokabindusAra pUrva Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama | tapa nAma 43. 44. | tapa prArambha dina ___ zubha dina zubha dina zubha dina zubha dina zubha dina sA. | khamA. kAyo. mAlA | karane yogya tapa tapa dina 162/25 | 62/25 | 62/25 | 20 | upavAsa 122 | 12 | 12 | 12 | 20 | upavAsa 180/360 | 12 | 12 | 12 | 20 | upavAsa-chaTTha-aTThama 71/95 | 12 - 12 - 12 ] 20 upavAsa-chaTTha-aTThama 74/101 | 12 | 12 | 12 | 20 | upavAsa-chaTTha-aTThama-mAsakSamaNa | 692/1320 45. 46. 47 maNa bhAdra zuklA saptamI 48. caturvidha saMgha 49. chahamAsika 50. tIrthaMkara dIkSA tIrthaMkara kevalajJAna 51. | tIrthaMkara nirvANa | 24 | 24 | 24 | 20 | ekAsanA / 12 | 12 | 12 | 20 | Ayambila / | 12 | 12 | 12 | 20 | kramaza: eka se dasa dattiyA~ / 7 varSa meM 49 dina 504/528 100 zubha dina zubha dina 10 tIrthaMkara mAtR damayantI dazadazamikA bhikSu pratimA dasa pratyAkhyAna 20 | dasa dina kramaza: upavAsa, ekAsanA, 20 | ThAma cauvihAra yukta AyaMbila, | nIvi, eka kavala kA ekAsanA, ekalaThANA, eka datti kA AyaMbila, AyaMbila, ThAma cauvihAra yukta ekAsanA evaM AyaMbila krnaa| n n n n n pariziSTa-III...291 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama tapa nAma tapa dina 52. tapa prArambha dina zubha dina zuklA dvAdazI pUrNimA 20 53. 12 ___10 54. | sA. | khamA. | kAyo. mAlA| karane yogya tapa | 10 | 10 | 10 | 20 upavAsa 12 | 12 | 12 | 20 upavAsa | 51 | 51 | 51 | 20 |dasa dina kramaza: upavAsa Adi bhinna-bhinna tapa 151/5151/5 | 51/5 upavAsa 12 | 12 | 12 | 20 20 upavAsa, ekAsanA, AyaMbila, nIvi biyAsanA | 12 | 12 | 12 | 20 |upavA upavAsa yA Ayambila upavAsa yA ekAsanA 292...sajjana tapa pravezikA 55. 56. 57.| dazavidha yatidharma / 58. dvAdazAMga (bAraha aMga) dAridrya nivAraNa zuklA dvitIyA zubha dina zubha dina zubha dina 2varSa, 2mAsa 27 25/81/132 68/136 dUja tithi tapa devala iMDA dharmacakra navakAra 59. | namaskAra phala zubha dina ekAsanA Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama tapa nAma 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 8889 68. navanavamikA bhikSu pratimA nava nidhi nava brahmacarya nandIzvara navapada (siddhacakra) 1. arihaMta pada 2. siddha pada 3. AcArya pada 4. upAdhyAya pada 5. sAdhu pada 6. jJAna pada 7. darzana pada 8. cAritra pada 9. tapa pada nigoda AyukSaya niruja zikhA nirvANa dIpa parama bhUSaNa tapa prArambha dina zubha dina zuklA navamI zubha dina amAvasyA Asoja zuklA saptamI zubha dina kRSNa pratipadA kArtika vadi caturdazI zubha dina sA. 122 962 12 OLEN ~ 8 36 25 27 67 70 50 khamA. kAyo mAlA 12 9 9 12 12 12 9 9 12 2 8 8 8 7 12 25 20 222 222 222 222 20 36 36 25 27 27 20 67 67 20 51 51 20 70 70 20 50 50 20 12 12 20 20 20 20 222 20 20 20 karane yogya tapa kramazaH eka se nau dattiyA~ upavAsa nau kavala kA ekAsanA upavAsa yA Ayambila Ayambila (nau olI) kramaza: upavAsa, chaTTha, aTThama, chaTTha, upavAsa karanA / upavAsa aura Ayambila belA Ayambila tapa dina 64 9 9 7 varSa meM 52 dina 41/2 varSa meM 81 dina 14/34 15 6 64/32 pariziSTa - III... 293 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa dina 175 39 sA. | khamA. | kAyo. mAlA| karane yogya tapa 12 | 12 | 12 | 20 aTThama-nIvi yA upavAsa | 13 | 13 | 13 | 20 |belA | 12 | 12 | 12 | 20 |upavAsa 14 | 14 | 14 150 | 150 | 159 upavAsa yA AyaMbila Adi upavAsa yA ekAsanA | 143 30 12/84 45/90 294...sajjana tapa pravezikA ghaTTha 73. krama | tapa nAma | tapa prArambha dina 69. paratra pAlI dIpAvalI dina 70. paradezI rAjA zubha dina 71. padmottara sAmAnya zreSTha dina 72.| pArzva gaNadhara ___ zubha dina puNDarIka ____ caitrI pUrNimA 74. | paiMtAlIsa Agama zubha dina 1. zrI AcArAMga sUtra 2. zrI sUyagaDAMga sUtra 3. zrI ThANAMga sUtra 4. zrI samavAyAMga sUtra zrI bhagavatI sUtra zrI jJAtAMga sUtra zrI upAsakadazAMga sUtra zrI aMtagar3adazAMga sUtra 9. zrI aNuttarovavAI sUtra 10. zrI prazna vyAkaraNAMga sUtra 11. zrI vipAka sUtra 12. zrI uvavAI sUtra | 13. zrI rAyapaseNI sUtra 14. zrI jIvAbhigama sUtra Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama| tapa nAma tapa prArambha sA. khimA.kAyo. mAlA | mAlA | karane yogya tapa / tapa dina 15. zrI patravaNA sUtra 16. zrI jambUdvIpa panati sUtra 17. zrI candrapannati sUtra 18. zrI sUrapannati sUtra 19. zrI kappiyA sUtra 20. zrI kappavaDiMsiyA sUtra 21. zrI pupphiyA sUtra / 22. zrI puficUliyA sUtra 23. zrI vahnidazA sUtra 24. zrI vyavahAra sUtra 25. zrI bRhatkalpa sUtra 26. zrI dazAzrutaskaMdha sUtra 27. zrI nizItha sUtra | 28. zrI mahAnizItha sUtra | 29. zrI jItakalpa sUtra 30. zrI causaraNa payannA sUtra 31. zrI saMthArApayannA sUtra 32. zrI tandulapayannA sUtra 33. zrI candAvijjhA sUtra 34. zrI gaNivijjA sUtra pariziSTa-III...295 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramA tapa nAma | tapa prArambha dina sA. khamA.kAyo.] mAlA | karane yogya tapa tapa dina / 35. zrI deviMdatthuo sUtra 36. zrI vIrathuo sUtra 37. zrI gacchAcArapayannanA sUtra 38. zrI jotisakaraMDaka sUtra 39. zrI mahApaccakkhANa sUtra 40. zrI Avazyaka sUtra zrI uttarAdhyayana sUtra 42. zrI oghaniyukti sUtra 43. zrI dazavaikAlika sUtra 44. zrI anuyogadvAra sUtra 45. zrI naMdI sUtra 75.] paMcaraMgI 76.| paMca parameSThI 296...sajjana tapa pravezikA __ zreSTha dina zreSTha dina 20 | 51 | 51 | 51 1 20 | upavAsa sAta dina kramaza: upavAsa, 20 | ekalaThANA, Ayambila, | ekAsanA, nIvi, purimaDDa, 20 | evaM ATha grAsa grahaNa kareM27 | | aisA pA~ca bAra karanA caahie| 27 | 27 | 27 | 20. upavAsa 12 | 12 | 12 | 20 |ekAsanA 20 77.| 78. I paMca mahAvrata pauSadazamI zubha dina pauSa vadi 9-10-11 10 varSa/10varSa-10mAha athavA yAvajjIvana Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama tapa nAma 79. 80. 81. 82. 83. 84. pratara prakIrNa battIsa kalyANaka bArahamAsika bAvana jinAlaya bIsasthAnaka 1. arihaMta pada 2. siddha pada 3. pravacana pada 4. AcArya pada 5. sthavira pada 6. upAdhyAya pada 7. sAdhu pada 8. jJAna pada 9. darzana pada 10. vinaya pada 11. cAritra pada 12. brahmacarya pada 13. kriyA pada tapa prArambha dina zubha dina zubha dina zubha dina zubha dina aSTamI yA caturdazI zreSTha dina sA. 12 khamA, kAyo, mAlA MAUREENE 122 222 222 222 51 67 52 70 18 25 12 ELLEREN 825 20 222 20 20 upavAsa 20 upavAsa upavAsa 12 31 27 27 27 36 36 10 10 25 25 27 27 27 51 67 67 52 52 70 70 18 18 20 25 25 20 22222222 12 12 20 31 31 20 20 36 20 10 20 25 20 20 51 20 20 20 20 karane yogya tapa upavAsa- belA-telA - colA navakArasI - pauruSI Adi 10 prakAra ke pratyAkhyAna | upavAsa-aTThama 2222 tapa dina 56 eka dina 72 360/720 13 mAsa meM 52 dina 40/400 pariziSTa - III... 297 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramA tapa nAma tapa prArambha dina sA. / khamA.kAyo. mAlA karane yogya tapa tapa dina / 14. tapa pada 15. gautama pada 16. jina pada 17. saMyama pada 18. abhinava jJAna 19. zrutajJAna pada 20. tIrtha pada 85. | bRhat naMdyAvarta 86. | bRhat saMsAratAraNa 87. __bhadra pratimA bhikSu pratimA 89. bhadrottara pratimA 298...sajjana tapa pravezikA 12 zubha dina zubha dina zubha dina ____ zubha dina ___zubha dina 88. 90. | mahAghana zubha dina 12 | 12 | 12 | 20 | upavAsa-AyaMbila-ekAsanA 277 12 | 12 | 12 | 20 |aTThama-Ayambila . 12 | 12 | 8 | 20 |1 se 4 upavAsa taka car3hanA 3 mAsa, 10 dina | datti, belA, telA Adi vividha tapa 28 mAsa, 26 dina 12 | 12 | 12 | 20 |5 se 9 taka car3hanA-utaranA 2 varSa, 2 mAsa, 20 dina 181/224/1varSa, 4 mAsa | 12 | 12 | 12 | 20 | 1 se 3, 1 se 4, 1 se 5, | 20dina/2varSa, 8 mAsa, 1 se 6 upavAsa taka car3hanA 12 dina 12 | 12 | 12 | 20 |1 se 5 upavAsa taka car3hanA | 4varSa, 5 mAsa, 10 dina 12 | 12 | 12 | 20 |1 se 15 upavAsa taka car3hanA-16 varSa, 2 mAsa, 12 utaranA dina | 12 | 12 | 12 | 20 |vividha tapazcaryAe~ 12.5 varSa 1. mahAbhadra pratimA zubha dina 92. | mahAsiMha niSkrIDita zubha dina 93. mahAvIra zreSTha dina Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA . 20 97. 99. krama tapa nAma tapa prArama | sA. | khamA. kAyo. mAlA | karane yogya tapa dina 94. mAghamAlA / pauSa vadi dazamI | 12 | 12 | 12 | 20 | ekAsanA / |95. | mANikya prastArikA | Asoja zuklA ekAdazI | 12 | 12 | 12 | 20 |upavAsa, ekAsanA, nIvi, AyaMbila, biyAsanA =4varSa 96. | muktAvalI zubha dina | 12 | 12 | 12 | 20 |1 se 16 upavAsa taka car3hanA-utaranA 3 varSa, 10 mAsa mukuTa saptamI ASAr3ha kRSNA saptamI 12 | 12 | 12 | 20 |upavAsa 7 98. mokSadaNDa ___zubha dina 27 | 27 | 27 | 20 |upavAsa anizcita meru 5 | 5 | 5 | 20 | upavAsa 50 100. meru trayodazI | mAgha kRSNA trayodazI | 12 | 12 | 12 | 20 |upavAsa |13 varSa meM 13 dina 101. mauna ekAdazI | migasara zuklA ekAdazI | 12 | 12 | 12 | 20 | upavAsa 11/132/yA yAvajjIvana 102. yogazuddhi zubha dina | 3 | 3 | 3 | 20 |kramaza: nIvi, AyaMbila, upavAsa | aisA tIna bAra krnaa| 103. ratnAvalI zubha dina | 12 | 12 | 12 | 20 |1 se 16 taka vividha rItiyoM se | 4 varSa, 2 mAsa, upvaas| 28 dina 104. ratnarohaNa __| Azvina zuklA paMcamI | 12 | 12 | 12 | 20 | e.nI.A.u. isa krama se 5 olii| | 20 105. rohiNI akSaya tRtIyA athavA rohiNI 12 | 12 | 12 | 20 |upavAsa yA ekAsanA aadi| 7 varSa 7 mAsa meM nakSatra 98 dina 106.] laghu aSTAhnikA | Azvina/caitra mAsa kI | 12 | 12 | 12 | 20 | upavAsa/ekAsanAdi 7 varSa meM 112 zuklA aSTamI dina 107.| laghu naMdyAvarta zubha dina | 12 | 12 | 12 | 20 |upavAsa Adi pariziSTa-III...299 74 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama tapa nAma 108. laghu pakhavAsA laghu saMsAratAraNa 109. 110. laghusiMha niSkrIDita 111. 112. 113. 114. 115. 116. lakSapratipada lokanAlI varga tapa varga-varga vardhamAna samavazaraNa 117. saptasaptamikA bhikSu pratimA 118. sarvasaMkhyA zrI mahAvIra 119. sarvasukha sampatti tapa prArambha dina zukla pratipadA zubha dina zreSTha dina zukla pratipadA zubha dina zubha dina zubha dina zubha dina bhAdrakRSNA caturthI/ zrAvaNa kRSNA pratipadA / bhAdrakRSNA pratipadA zubha dina zreSTha dina kRSNa / zukla pratipadA sA. 12 222 222 2228 2222 2222 2222 12 12 12 12 12 12 prathama varSa 10 dvi. varSa 9 khamA kAyo. mAlA 12 8 10 tR. varSa 12 12 ca. varSa 8 12 9282 0282 12 8 12 10 9 12 12 12 20 20 20 20 20 20 220 29 222 20 upavAsa 20 karane yogya tapa upavAsa-Ayambila 1 se 8 upavAsa taka car3hanA-utaranA yathAzakti ekAsanA Adi ekAsana, nIvi, Ayambila 20 upavAsa - isa krama se cAra paripATI pUrNa karanA / upa.,A.,e.,nI. upavAsa-belA upavAsa A./nI./e. kramaza: 1 se 7 paryanta datti grahaNa vividha tapa upavAsa / ekAsanA Adi tapa dina 15/240 12 2 varSa, 28 dina 12 35 160 1 varSa, 9 mAsa, 17 dina / 600/1 varSa, 8 mAsa, 25 dina 64 49 122 varSa, 15 dina 120 300... sajjana tapa pravezikA Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126. krama | tapa nAma tapa prArambha dina | sA. | khamA. | kAyo.| mAlA | karane yogya tapa tapa dina 120. | sarvatobhadra pratimA zubha dina | 12 | 12 | 12 | 20 |5 se 11 upavAsa taka car3hanA- 1 varSa, 2 mAsa, utaranA 21 dina 121. sarvAMgasundara zukla pratipadA | 12 | 12 | 12 20 | upavAsa-Ayambila | 15 122. sahasrakUTa ____ zubha dina | 12 | 12 | 12 | 20 | yathAzakti upavAsa Adi | 1024 123. siddhi tapa zubha dina 8 | 8 | 8 | 20 |1 se 8 upavAsa taka car3hanA / Der3ha mAsa 124. sUryAyaNa kRSNa pratipadA | 8 | 8 | 8 | 20 | bar3hate-ghaTate krama se kavala| do mAsa | grahaNa krnaa| 125.] saubhAgyakalpavRkSa | caitra kRSNa kI pratipadA | 12 | 12 | 12 | 20 | upavAsa eka mAsa saMllekhanA zubha dina 12 12 | 12 | 20 | vividha tapa 12 varSa [127.1 saMvatsara (varSItapa) caitra kRSNA aSTamI | 12 | 12 | 12 | 20 | upavAsa 13.5 mahInA 128. saMvatsara __caturdazI | 12 | 12 | 12 | 20 | upavAsa 129.] svarNakaraNDaka __zubha dina | 12 | 12 | 12 | 20 | u.,A.,e.,nI... | 130.| zatrujaya modaka zubha dina | 21 | 12 | 12 | 20 | kramaza: pu., e.,nI.,A., u. / 131. zatrujaya chaTTa-aTThama | zubha dina | 21 | 12 | 12 | 20 | chaTTha-aTThama 132. SaTakAya zubha dina | 12 . 12 | 12 | 20 | upavAsa 133. kSIrasamudra zubha dina/zrAvaNa mAsa | 7 | 12 | 12 | 20 | upavAsa/ekAsanA 8/9 134. zrutadevatA zukla ekAdazI 14 | 14 | 14 | 20 | upavAsa/ekAsanAdi 135. zreNI zubha dina 12 | 12 | 12 | 20 |1 se 7 taka car3hanA-utaranA 110 136. jJAna paMcamI migasara Adi kI zukla |51/5 | 51/5 | 51/5 | 20 | yathAzakti upavAsa Adi 5 varSa-5 mAsa/5mAsa paMcamI athavA yAvajjIvana 33 27 29 11 pariziSTa-III...301 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama | tapa kA nAma tapa prArambha dina | tapa prArambha dina 137.| jJAna-darzana-cAritra 20 | sA. |khamA. | kAyo.| mAlA kAyo.| mAlA | karane yogya tapa / tapa dina | tIna aTThama athavA ekAntara 9/12/18 upavAsa sUcanA 1. tapa sAraNI meM ullikhita adhikAMza tapa AgAr3ha rUpa se kie jAte haiN| yahA~ AgAr3ha kA artha hai- jisa tapa ko bIca meM chor3A na jA sake tathA bIca meM ghUTane para punaH prArambha karanA pdd'e| kucha tapa anAgAr3ha hai| yahA~ anAgAr3ha zabda kA artha hai- jisa tapa ko nirantara na karate hue madhya meM chor3A bhI jA sakatA hai| prAya: rIti, zreNI, olI yA paripATI ke dvArA kiye jAne vAle tapa ko AgAr3ha tapa meM ginA gayA hai kyoMki eka olI yA paripATI kA tapa nirantaratA (continuation) meM hotA hai| use bIca meM chor3A nahIM jA sktaa| 2. jisa tapa meM mahIne ke eka yA do upavAsa kie jAte ho unameM upavAsa Adi ke hisAba se tapa dina kI saMkhyA mAnI gaI hai| jaise aSTamI tapa meM 8 varSa, 8 mahInA lagate haiM kintu kula upavAsa 200 dina hote haiM ata: 200 dina kI ginatI kI gaI hai| * jo tapa ekAntara upavAsa athavA pAraNA karate hue lagAtAra kiye jAte haiM unameM tapa dinoM kI ginatI pAraNA pUrvaka kI gaI hai| jaise paiMtAlIsa Agama tapa ekAntara upavAsa pUrvaka 90 dinoM meM pUrNa hotA haiM, ata: isameM tapa ke 90 dina mAne gaye haiN| * kucha tapa autsargika evaM vaikalpika donoM vidhiyoM se kiye jAte haiM, unameM donoM saMkhyA dI gaI hai| isa prakAra tapa dinoM kA nirdhAraNa pRthaka-pRthaka rUpoM meM kiyA gayA hai| 3. vartamAna meM kucha AgAr3ha tapa anAgAr3ha ke rUpa meM kiye jA rahe haiM jaise- aTThAIsalabdhi tapa ekAntara yA nirantara kiyA jAnA cAhie kintu kaI jana 28 upavAsa apane hisAba se pUrNa karate haiM jo ki anucita hai| prastuta sAraNI se tatsambandhI spaSTa bodha kiyA jA sakatA hai| tapa-vidhi...302 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-IV pratyeka tapa meM karane kI sAmAnya vidhi 1. ubhaya saMdhyAoM meM (donoM vakta) pratikramaNa karanA caahie| 2. adhikAMza tapasyAoM meM eka samaya tathA navapada, bIsasthAnaka Adi kucha tapoM meM tIna samaya devavaMdana karanA caahie| 3. arihanta paramAtmA kI pUjA karanI caahie| 4. yadi anukUlatA ho to vItarAga paramAtmA ke tIna bAra darzana karanA caahie| 5. samyak jJAna kI pUjA bhakti karanI caahie| 6. upavAsa Adi kA pratyAkhyAna vidhi pUrvaka grahaNa karake use pUrNa karane caahie| 7. yadi nagara meM guru bhagavanta virAjamAna ho to unake mukha se pratyAkhyAna lenA caahie| 8. pratyeka tapa meM batalAe anusAra 20 mAlA ginanI caahie| 9. pratyeka tapa meM nirdhArita saMkhyA ke anusAra khamAsamaNa aura pradakSiNA denI caahie| 10. pratyeka tapa meM nizcita saMkhyA ke anusAra logassa sUtra kA kAyotsarga karanA caahie| 11. tapasyA ke dina vizeSa rUpa se dhyAna-svAdhyAya Adi karanA caahie| 12. ina dinoM brahmacarya kA pAlana evaM bhUmi zayana karanA caahie| 13. sAdhu-sAdhvI kI vaiyAvRtya karanI caahie| 14. tapa ke pAraNe para yathAzakti sAdharmIvAtsalya athavA adhika na bana sake to samAna tapa karane vAle eka-do zrAvaka yA zrAvikA ko yathAzakti bhojana karavAnA caahie| 15. pratyeka tapa meM tIna ukAle vAlA garma pAnI hI upayoga meM lenA caahie| 16. pratyeka tapa kI rAtri meM caturvidha AhAra kA tyAga (cauvvihAra kA pratyAkhyAna) karanA caahie| 17. dIrgha avadhi vAle yA dustara tapa ke anta yA madhya meM usakA mahotsava pUrvaka udyApana karanA caahie| tapa vidhiyoM meM batAe anusAra udyApana karanA caahie| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304...sajjana tapa pravezikA 18. koI bhI tapa sAMsArika kAmanA yA icchA pUrti se nahIM karanA caahie| 19. tapasyA zuru karane ke muhUrta, vidhi-vidhAna, tithi-miti Adi ke sambandha meM sAdhu-sAdhvI se samajhakara karanA adhika lAbhadAyaka hai| 20. tapasyA meM kSamA bhAva rakhanA atyAvazyaka hai, kyoMki kSamA yukta kiyA gayA tapa hI karma nirjarA kA kAraNa banatA hai| 21. tapa dina meM akSata se svastika banAkara usa para yathAzakti phala, naivedya evaM rupayA car3hAnA caahie| sarva tapa grahaNa karane kI vidhi tapa karane kA icchuka vyakti zubha dina meM pavitra vastra dhAraNa kara guru ke samIpa jaaeN| phira guru mahArAja ko vidhivata vandana kara jJAna pUjA kreN| tadanantara jisa tapa kA nizcaya kiyA ho use guru ke mukhAravinda se nimna prakAra grahaNa kareM * sarvaprathama caukI yA paTTe para svastika, ratnatraya kI tIna DherI evaM siddhazilA ke pratIka rUpa meM ardhacandra banAeM, siddhazilA ke sthAna para phala evaM svastika ke Upara miThAI car3hAeM tathA bIca meM nAriyala evaM savA rupayA cddh'aaeN| . usake bAda Asana bichAkara caravalA evaM mukhavastrikA ko hAtha meM grahaNa kreN| * phira iriyAvahila tassauttarI0 annattha sUtra bolakara eka logassa athavA cAra navakAra maMtra kA smaraNa kreN| kAyotsarga pUrNakara puna: pragaTa meM logassa sUtra kheN| * phira tapa prArambha karane hetu utkaTAsana mudrA meM nIce baiThakara mukhavastrikA kI pratilekhanA karake dvAdazAvarttavandana kreN| phira sthApanAcAryajI ke samakSa eka khamAsamaNa (paMcAMga praNipAta) pUrvaka kaheM "icchAkAreNa saMdisaha bhagavan! (jo tapa nizcita kiyA ho usake nAma pUrvaka bole) gahaNatthaM ceiyaM vNdaaveh|" phira 'icchaM' kheN| * usake pazcAta caityavandana bolakara eka-eka namaskAra mantra kA cAra bAra kAyotsarga karate hue cAra stutiyA~ kheN| yahA~ sUtrAdi bolane kI jAnakArI guru yA anubhavI vyakti se jJAta karanI caahie| * tatpazcAta caityavandana mudrA meM NamutthuNaM sUtra boleN| phira khar3e hokara 'zAntinAtha svAmI ArAdhanArthaM karemi kAussaggaM' annattha sUtra bolakara eka namaskAra maMtra kA kAyotsarga kreN| phira nimna stuti boleM zrImate zAntinAthAya, namaH shaantividhaayine| trailokyasyAmarAdhIza, mukuttaabhyrcitaaNghrye|| phira 'zAnti devatA ArAdhanArthaM karemi kAussaggaM' annattha sUtra bolakara eka namaskAra maMtra kA kAyotsarga kreN| phira nimna stuti boleM Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-IV...305 zAntiH zAntikaraH zrImAn, zAMtirdizatu me guruH| zAntireva sadA teSAM, yeSAM zAntigRha gRhe|| tadanantara 'zrutadevatA ArAdhanArthaM karemi kAussaggaM' annattha sUtra bolakara eka namaskAra maMtra kA kAyotsarga kreN| phira nimna stuti boleM suvarNa zAlinI deyAd, dvAdazAMgI jinodbhavA / zrutadevI sadA mahya, mazeSazruta saMpadam / / tatpazcAta 'bhuvana devatA ArAdhanArthaM karemi kAussaggaM' annattha sUtra bolakara eka namaskAra maMtra kA kAyotsarga kreN| phira nimna stuti boleM jJAnAdiguNa yuktAnAM, svAdhyAya dhyAna saMyama rtaanaam| vidadhAtu bhuvanadevI, zivaM sadA sarva saadhunaam|| tatpazcAta kSetra devatA ArAdhanArthaM karemi kAussaggaM' annattha sUtra bolakara eka namaskAra maMtra kA kAyotsarga kreN| phira nimna stuti bole yAsAM kSetra gatAH santi, sAdhavaH shraavkaadyH| jinAjJAM sAdhayantastA, rakSantu kssetrdevtaa|| usake bAda 'zAsana devatA ArAdhanArthaM karemi kAussaggaM' annattha sUtra bolakara eka namaskAra maMtra kA kAyotsarga kreN| phira nimna stuti boleM yA pAtizAsanaM jaine, sadyaH pratyUha naashinii| sAbhipreta samRddhayarthaM, bhUyAcchAsana devtaa|| tadanantara 'samasta vaiyAvRtyakara devatA ArAdhanArthaM karemi kAussaggaM' annattha sUtra bolakara eka namaskAra maMtra kA kAyotsarga kreN| phira nimna stuti boleM zrI zakrapramukhA yakSAH, jina zAsana sNsthitaaH| devAna devyastadanye'pi, saMghaM rakSatva paaptH|| tatpazcAta caityavandana mudrA meM baiThakara NamutthuNaM0, jAvaMti ceiyAiM0 jAvaMta kevi sAhu0, uvasaggaharaM0, jayavIyarAya Adi sUtra bolakara caityavandana kreN| * phira sthApanAcArya ke sammukha eka khamAsamaNa dekara 'bhagavan! amuka tava gahaNatthaM karemi kAussaggaM' itanA kahakara eka logassa sUtra kA kAyotsarga kreN| phira eka khamAsamaNa dekara ardhAvanata mudrA meM tIna namaskAra maMtra kA smaraNa kreN| * puna: eka khamAsamaNa dekara ardhAvanata mudrA meM sthita ho boleM 'icchakAra bhagavan! amuka tapa daMDaka uccraavojii|' guru kaheM- 'uccraavemo|' phira jisa tapa kA avadhAraNa kiyA ho usa tapa kA nAma lekara guru mukha Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306...sajjana tapa pravezikA se tIna bAra nimnalikhita pATha suneM "ahaNNaM bhaMte! tumhANaM samIve, amuka tavaM uvasaMpajjANaM vihraami| taM jahA-davvao, khittao, kAlao, bhaavo| davvaoNaM (amuka tavaM), khittaoNaM itya vA aNattha vA, kAlaoNaM jAva parimANaM, bhAvaoNaM jAva gaheNaM Na gahijjAmi, chaleNaM Na chalijjAmi jAva sannivAeNaMNa bhavijjAmi jAva aNNeNa vA keNai rogAyaMkeNa vA prinnaamvsenn| eso me pariNAmo Na pddivjji| tAva me esa tavo rAyAbhiyogeNaM, gaNAbhiyogeNaM, balAbhiyogeNaM, devAbhiyogeNaM, guruniggaheNaM, vittikaMtAreNaM, aNatyaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosire|" ziSya kaheM - vosiraami| . * tatpazcAt guru AzIrvacana ke rUpa meM kaheM "hatyeNaM suttheNaM atyeNaM tadubhaeNaM sammaM dhAraNIyaM ciraM pAlaNIyaM guruguNehiM vuDDAhi nitthAra pAragA hoh|" * tatpazcAta tapa icchuka eka khamAsamaNa dekara guru mukha se upavAsa, AyaMbila yA ekAsanA Adi kA pratyAkhyAna kreN| sarva tapa grahaNa kI yaha vidhi jIta vyavahAra ke anusAra kahI gaI hai| tapa pArane kI vidhi * upAzraya meM jAkara jJAna pUjA kreN| * phira iriyAvahi pratikramaNa kreN| phira 'amuka tapa pAravA muMhapatti paDilehu~' kahakara muMhapatti paDilehaNa karake do vAMdaNA deveN| phira 'icchA. saMdi. bhagavan! amuka tapa pArAvaNatthaM kAussaggaM kraaveh'| guru kaheM "kraavemo'| phira eka khamAsamaNa dekara "icchAkAreNa tumhe amhaM amuka tapa pArAvaNatyaM ceiyaM vaMdAveha, vAsanikkhevaM kareha" aisA kheN| taba guru "vaMdAvemo karemo" kahate hue ziSya ke sira para vAsakSepa ddaaleN| * phira tIna khamAsamaNa dekara bAyA~ ghuTanA U~cA karake 'NamRtyUNaM se jayavIyarAya' paryanta caityavandana kreN| * phira 'amuka tapa pArAvaNatyaM karemi kAusaggaM' annatthasUtra kaha kara eka navakAra kA kAyotsarga kreN| phira koI sI bhI stuti kheN| phira baiThakara 'NamutthuNaM' kheN| * anta meM nIce hAtha rakhakara 'icchA0 saMdi0 bhaga)! amuka tapa karate hue jo bhI koI avinaya AzAtanA huI ho vaha saba mana-vacana-kAyA se micchAmi dukkaDaM aisA boleN| guru kahe- 'nitthAra pAragA hoha' phira yathAzakti paccakkhANa kreN| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-IV...307 * 'amuka tapa AloyaNa nimittaM karemi kAusaggaM' annattha sUtra kahakara cAra logassa kA kAyotsarga kreN| pUrNakara prakaTa meM logassa kheN| atithi satkAra kreN| yathAzakti udyApana kreN| paccakkhANa pArane kI vidhi sthApanAcArya ke samakSa eka khamAsamaNa pUrvaka iriyAvahi., tassa uttarI. , annattha. kahakara eka logassa kA pUrvaka kAyotsarga kreN| pArakara prakaTa logassa kheN| phira eka khamA. dekara 'icchA. saMdi. bhagavan! caityavandana karUM?' icchaM kaha bAyAM ghuTanA U~cA karake caityavandana kareM jayau sAmaya jayau sAmiya risaha sattuMji, ujjiti pahu nemijiNa, jayau vIra saccaurimaMDaNa, bharUacchahiM muNisuvvaya muhari paas| duha-duriakhaMDaNa avara videhiM titthayarA, cihuM disi vidisi jaM ke vi, tIANAgaya sapaia, vaMdaM jiNa savvevi / / 1 / / kammabhUmihiM kammabhUmihiM paDhamasaMghayaNi, ukkosaya sattarisaya jiNavarANa viharaMta lagbhai, saMi jiNavara vIsa, muNi bihu~ koDihiM varanANa, samaNaha koDisahassa dua, thuNijjai nijja vihANi / / 2 / / sattANavai sahassA, lakkhA, chappaNa atttthkoddiio| causaya chAyAsIyA, tialoe ceie vaMde / / 3 / / phira jaM kiMci., namutthuNaM., jAvaMti ceiyAiM., jAvaMta kevi sAhU., namo'rhat., uvasaggaharaM., jayavIyarAya- ina sUtroM ko vidhipUrvaka boleN| vaMde navakoDisayaM, paNavIsaM koDi lakkha tevnaa| aTThAvIsa sahassA, causaya aTTAsiyA paDimA / / 4 / / tadanantara eka khamAsamaNa dekara 'icchA. saMdi. bhagavan! paccakkhANa pAravAM . mu~hapatti paDilehuM icchaM' kaha mu~hapatti kA paDilehaNa kreN| phira eka khamA. dekara 'paccakkhANa parAveha yathAzakti, phira eka khamA. dekara icchA. saMdi. bhagavana! paccakkhANa pAremi?' tahatti kahakara evaM muTThI bAMdhakara tIna navakAra gineN| tatpazcAta porisI, sADha porisI, purimaDDa yA avaDDa jo bhI tapa kiyA ho usakA nAma lete hue paccakkhANa paareN| jaise- cauvihAra, Ayambila, ekAsaNA kiyA tivihAra kA paccakkhANa paaruuN| phAsiyaM pAliyaM sohiyaM tiriyaM kiTTiyaM jaM ArAhiyaM, jaM ca na ArAhiyaM tassa micchAmi dukkddN| phira tIna navakAra gineN| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308...sajjana tapa pravezikA paccakkhANa sUtrANi 1. navakArasI paccakkhANa (caudaha niyama smaraNa karane vAloM ke lie) uggae sUre namukkArasahiyaM muTThisahiyaM paccakkhAI (paccakkhAmi) cauvvihaMpi, AhAraM-asaNaM, pANaM, khAima, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vigaio paccakkhAi, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, levAleveNaM, gihatthasaMsiTeNaM, ukkhittavivegeNaM, paDDaccamakkhieNaM, pAriTThAvaNiyAgAreNaM, mhttraa-gaarennN| desAvagAsiyaM bhogoparibhogaM paccakkhAi, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosirai (vosiraami)| 2. navakArasahiaM paccakkhANa- uggae sUre namukkArasahiaM muTThisahiaM paccakkhAi (paccakkhAmi) cauvvihaMpi AhAraM-asaNaM, pANaM, khAimaM, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM mahattarAgAreNaM, savvasamAhi vattiyAgAreNaM vosirai (vosiraami)| 3. porasI-sADhaporasI paccakkhANa- porasI-sADhaporasI muTThisahiyaM paccakkhAi (paccakkhAmi) uggae sUre, cauvvihaMpi AhAraM-asaNaM, pANaM, khAimaM, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, pacchannakAleNaM, disAmoheNaM, sAhuvayaNeNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosirai (vosiraami)| 4.purimaDDa-avaDDa paccakkhANa- uggae sUre purimaDhaM-avaDhaM paccakkhAi cauvvihaMpi, AhAraM-asaNaM, pANaM, khAimaM, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, pacchannkAleNaM, disAmoheNaM, sAhuvayaNeNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosirai (vosiraami)| 5. ekAsaNA-biAsaNA paccakkhANa- porasI-sADDaporasI vA muTThisahiaM paccakkhAi (paccakkhAmi) uggae sUre cauvvihaMpi AhAraM-asaNaM, pANaM, khAimaM, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, pacchannakAleNaM, disAmoheNaM, sAhavayaNeNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM ekAsaNaM biAsaNaM vA paccakkhAi, tivihaMpi, AhAraM asaNaM, khAimaM, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, sAgAriAgAreNaM, AuMTaNapasAreNaM, guruabbhuTThANeNaM, pAriTThAvaNiyAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosirai (vosiraami)| 6. egalaThANA paccakkhANa- porasI-sADDaporasI vA muTThisahiyaM paccakkhAi (paccakkhAmi) uggae sUre cauvvihaMpi AhAraM-asaNaM, pANaM, khAimaM, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, pacchannakAleNaM, disAmoheNaM, Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-IV...309 sAhuvayaNeNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM ekAsaNaM, egalaTThANaM paccakkhAi tivihaMpi AhAraM-asaNaM, khAimaM, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM sAgAriAgAreNaM, guruabbhuTThANeNaM, pAriThThAvaNiyAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosirai (vosiraami)| ___7. AyaMbila paccakkhANa- porasI-sADDaporasI muTThisahiyaM paccakkhAi uggae sUre cauvvihaMpi AhAraM-asaNaM, pANaM, khAima, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, pacchannakAleNaM, disAmoheNaM, sAhuvayaNeNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM, AyaMbilaM, paccakkhAi annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, levAleveNaM, gihatthasaMsiTeNaM, ukkhittavivegeNaM, pAriTThAvaNiyAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM, ekAsaNaM paccakkhAi, tivihaMpi AhAraM-asaNaM, khAimaM, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, sAgAriAgAreNaM AuMTaNapasAreNaM, guruabbhuTThANeNaM, pAriTThAvaNiyAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosirai (vosiraami)| 8. nivvigaiya paccakkhANa- porasI-sADDaporasI muTThisahiyaM paccakkhAi uggae sUre cauvvihaMpi AhAraM-asaNaM, pANaM, khAima, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, pacchannakAleNaM, disAmoheNaM, sAhuvayaNeNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM, nivvigaiyaM paccakkhAi, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, levAleveNaM, gihatthasaMsiTeNaM, ukkhittavivegeNaM, paDuccamakkhieNaM, pAriTThAvaNiyAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM, ekAsaNaM paccakkhAi tivihaMpi AhAraM-asaNaM, khAimaM, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, sAgAriAgAreNaM, AuMTaNapasAreNaM guruabbhuTThANeNaM, pAriThThAvaNiyAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosirai (vosiraami)| 9. cauvihAra upavAsa paccakkhANa- sUre uggae abbhattaTuM paccakkhAi, cauvvihaMpi AhAraM-asaNaM, pANaM, khAimaM, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosirai (vosiraami)| 10. tivihAra upavAsa paccakkhANa- sUre uggae abbhattaTuM paccakkhAi tivihaMpi AhAraM-asaNaM, khAima, sAimaM, annatthaNabhogeNaM, sahasAgAreNaM, pANahAra porasI, purima4-avaTuM vA paccakkhAi annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, pacchannakAleNaM, disAmoheNaM, sAhuvayaNeNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosirai (vosiraami)| 11. vigai paccakkhANa- vigaio paccakkhAi, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, levAleveNaM, gihatthasaMsiTTeNaM, ukkhittavivegeNaM, paDuccamakkhieNaM, Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310...sajjana tapa pravezikA pAriTThAvaNi-yAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosirai (vosiraami)| ___ 12. desAvagAsika paccakkhANa- desAvagAsiyaM bhoga-paribhogaM paccakkhAi, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosirai (vosiraami)| 13. dattiyaM-paccakkhANa- porasI-sADDaporisI purimaTuM vA paccakkhAi, uggae sUre cauvvihaMpi AhAraM-asaNaM, khAimaM, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, pacchannakAleNaM, disAmoheNaM, sAhuvayaNeNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM, ekAsaNaM egaTThANaM daMttiyaM paccakkhAi, tivihaMpi cauvvihaMpi AhAraM-asaNaM, pANaM, khAimaM, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, sAgAriAgAreNaM, guruabbhuTThANeNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosiri| 14. AyaMbila-nIvi-ekAsaNA-biAsaNA pArane kA pATha-uggae sUre namukkArasahiaM-porasI muTThisayaM-paccakkhANa kiyA cauvihAra, AyaMbilanIvi-ekAsaNA-biAsaNA paccakkhANa kiyA phAsiyaM, pAliyaM, sohiyaM, tIriyaM, kiTTiaM, ArAhiyaM jaM caM na ArAhiaM tassa micchAmi dukkddN| sAyaMkAlIna paccakkhANa 15. divasacarimaM cauvihAra paccakkhANa- divasacarimaM paccakkhAi cauvvihaMpi, AhAra-asaNaM, pANaM, khAimaM, sAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosirai (vosiraami)| 16. divasacarimaM duvihAra paccakkhANa- divasacarimaM paccakkhAi davihaMpi AhAraM-asaNaM, khAimaM, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosirai (vosiraami)| 17. pANAhAra paccakkhANa- pANAhAra divasacarimaM paccakkhAi, annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivattiyAgAreNaM vosirai (vosiraami)| 18. bhavacarima paccakkhANa- bhavacarimaM paccakkhAi tivihaMpi cauvvihaMpi AhAraM-asaNaM, pANaM, khAimaM, sAimaM, annatthANAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, mahattarAgAreNaM, savvasamAhivatiyAgAreNaM vosiri| 19. abhigraha kA paccakkhANa- gaMThisahiaM muTThisahi vA paccakkhAi annatthaNAbhogeNaM, sahasAgAreNaM, mahattarAgAreNaM savvasamAhivattiyAgAreNaM vosiri| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjanamaNi granthamAlA dvArA prakAzita sAhitya kA saMkSipta sUcI patra kra. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. nAma sajjana jina vandana vidhi sajjana sadjJAna pravezikA sajjana pUjAmRta (pUjA saMgraha ) sajjana vaMdanAmRta (navapada ArAdhanA vidhi) sajjana arcanAmRta (bIsasthAnaka tapa vidhi) sajjana ArAdhanAmRta (navvANu yAtrA vidhi) sajjana jJAna vidhi paMca pratikramaNa sUtra tapa se sajjana bane vicakSaNa sajjana sadjJAna sudhA caubIsa tIrthaMkara caritra (aprApya ) sAdhvI maNiprabhAzrI (cAturmAsika parva evaM tapa ArAdhanA vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI maNimaMthana sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sajjana gIta guMjana (aprApya) darpaNa vizeSAMka vidhimArgaprapA (sAnuvAda) jaina vidhi-vidhAnoM ke tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana kA zodha prabandha sAra jaina vidhi vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa jaina gRhastha ke solaha saMskAroM kA tulanAtmaka adhyayana jaina gRhastha ke vratAropaNa sambandhI le./saMpA./anu. sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI priyadarzanAzrI saMskAroM kA prAsaMgika anuzIlana jaina muni ke vratAropaNa sambandhI vidhi-vidhAnoM kI traikAlika upayogitA, navyayuga ke saMdarbha meM jaina muni kI AcAra saMhitA kA sarvAGgINa adhyayana sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI mUlya sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga 50.00 200.00 100.00 150.00 100.00 150.00 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312...sajjana tapa pravezikA 100.00 100.00 150.00 100.00 100.00 150.00 28. 100.00 150.00 22. jaina muni kI AhAra saMhitA kA / sAdhvI saumyaguNAzrI samIkSAtmaka adhyayana padArohaNa sambandhI vidhiyoM kI sAdhvI saumyaguNAzrI maulikatA, Adhunika pariprekSya meM Agama adhyayana kI maulika vidhi sAdhvI saumyaguNAzrI kA zAstrIya anuzIlana tapa sAdhanA vidhi kA prAsaMgika sAdhvI saumyaguNAzrI anuzIlana, AgamoM se aba taka prAyazcitta vidhi kA zAstrIya paryavekSaNa sAdhvI saumyaguNAzrI vyAvahArika evaM AdhyAtmika mUlyoM ke saMdarbha meM SaDAvazyaka kI upAdeyatA, bhautika evaM sAdhvI saumyaguNAzrI AdhyAtmika saMdarbha meM pratikramaNa, eka rahasyamayI yoga sAdhanA sAdhvI saumyaguNAzrI pUjA vidhi ke rahasyoM kI mUlyavattA, sAdhvI saumyaguNAzrI manovijJAna evaM adhyAtma ke saMdarbha meM 30. pratiSThA vidhi kA maulika vivecana sAdhvI saumyaguNAzrI Adhunika saMdarbha meM mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke sAdhvI saumyaguNAzrI Aloka meM nATya mudrAoM kA manovaijJAnika sAdhvI saumyaguNAzrI anuzIlana jaina mudrA yoga kI vaijJAnika evaM sAdhvI saumyaguNAzrI Adhunika samIkSA 34. hindU mudrAoM kI upayogitA, cikitsA sAdhvI saumyaguNAzrI evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 35. bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM kA sAdhvI saumyaguNAzrI rahasyAtmaka parizIlana yaugika mudrAe~, mAnasika zAnti kA eka sAdhvI saumyaguNAzrI saphala prayoga Adhunika cikitsA meM mudrA prayoga kyoM, sAdhvI saumyaguNAzrI kaba aura kaise? 38. sajjana .pa pravezikA sAdhvI saumyaguNAzrI 39. zaMkA navi citta dharie sAdhvI saumyaguNAzrI 200.00 50.00 100.00 100.00 100.00 150.00 50.00 50.00 100.00 50.00 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RESPEEDERE vidhi saMzodhikA kA aNu paricaya ORDEO20202RRORRB DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrIjI (D.Lit.) nAma : nAraMgI urpha nizA mAtA-pitA : vimalAdevI kesarIcaMda chAjeDa : zrAvaNa vadi aSTamI, san 1971 gar3ha sivAnA dIkSA : vaizAkha sudI chaTTa, san 1983, gar3ha sivAnA dIkSA nAma : saumyaguNA zrI dIkSA guru : pravartinI mahodayA pa. pU. sajjanamaNi zrIjI ma. sA. zikSA guru : saMgharatnA pa. pU. zaziprabhA zrIjI ma. sA. adhyayana : jaina darzana meM AcArya, vidhimArgaprapA grantha para Ph.D. kalpasUtra, uttarAdhyayana sUtra, naMdIsUtra Adi Agama kaMThastha, hindI, saMskRta, prAkRta, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAoM kA samyak jJAna / racita, anuvAdita : tIrthaMkara caritra, sadjJAnasudhA, maNimaMthana, anuvAda-vidhimArgaprapA, paryuSaNa evaM sampAdita pravacana, tatvajJAna pravezikA, sajjana gIta guMjana (bhAga : 1-2) sAhitya vicaraNa rAjasthAna, gujarAta, baMgAla, bihAra, madhyapradeza, uttara pradeza, karnATaka, tamilanADu, thalIpradeza, AMdhrapradeza, chattIsagar3ha, jhArakhaNDa, mahArASTra, mAlavA, mevaadd'| viziSTatA saumya svabhAvI, mitabhASI, kokila kaMThI, sarasvatI kI kRpApAtrI, svAdhyAya nimagnA, guru nishraart| tapArAdhanA zreNItapa, mAsakSamaNa, cattAri aTTha dasa doya, gyAraha, aTThAI bIsasthAnaka, navapada olI, vardhamAna olI, pakhavAsA, Der3ha mAsI, do mAsI Adi aneka tp| EJBRRORRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRAMBAPURBIRPERSORRRRRRRRRRRENEUROPERTERRI KEEOILESSURE E DEOMR) BREEDERARRRRRRRRRRRRRRRRRRRBPOROREO2020302ROER29202ORREOBURRRRRRRRRRRRRRRRRRROPROBORORRORRRRRRRRRROTO Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana mana kI sphUrNA * tapa karane kA adhikArI kauna? * AgamoM meM kina tapoM kA ullekha milatA hai? * kaunasA tapa kisa vidhi se kare? * bIsa sthAnaka tapa kA sarvaprathama ullekha kahA~ milatA hai? vartamAna pracalita tapa kA hetu kyA haiM? * tapa ke sAtha kriyA mahattvapUrNa kyoM? * kitane tapa ke barAvara kitane kalyANaka? ISBN 978-81-910801-6-2 (XXII) SAJJANMANI GRANTHMALA Website : www.jainsajjanmani.com, E-mail : vidhiprabha@gmail.com