Book Title: Kaumudimitranandrupakam
Author(s): Ramchandrasuri, 
Publisher: Parshwanath Shodhpith Varanasi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002080/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyApITha granthamAlA : 111 pradhAna sampAdaka DaoN0 sAgaramala jaina AcArya rAmacandrasUriviracitam kAmadAmatrAnandarUpakama anuvAdaka zyAmAnanda mizra sampAdaka DaoN0 azoka kumAra siMha pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI Jain Education Internat onal Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyApITha granthamAlA : 111 pradhAna sampAdaka pro0sAgaramala jaina zrIrAmacandrasUriviracitam chaumudImivAnandadevayAsa (hindI anuvAda sahita) anuvAdaka zyAmAnanda mizra sampAdaka DaoN0 azoka kumAra siMha pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI-5 1998 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyApITha granthamAlA : 111 pustaka prakAzaka : kaumudImitrAnandarUpakam : pArzvanAtha vidyApITha AI0TI0AI0 roDa, karauMdI, vArANasI-5 : 316521, 318046 dUrabhASa saMkhyA phaiksa prathama saMskaraNa 0542.318046 mUlya akSara sajjA : 1998 : rupaye 125.00 mAtra saritA kampyUTarsa, auraMgAbAda, vaaraannsii-10| (phona naM0 359521) : varddhamAna mudraNAlaya, vaaraannsii| . : 81-86715-34-7 mudraka I.S.B.N. Parsvanatha Vidyapeeth Series No.: 111 Title : Kaumudimitranandarupakam Publisher : Parsvanatha Vidyapitha I.T.I. Road, Karaundi, Varanasi-5. Telephone No. : Fax : First Edition : Price : Type Setting at : 316521, 318046 0542-318046 1998 Rs. 125.00 only Sarita Computers, Aurangabad, Varanasi-10. (Phone No. 359521) Vardhman Mudranalay, Varanasi. Printed at : Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya prastuta prakaraNa kaumudImitrAnanda ke racayitA rAmacandrasUri haiM jinakA samaya IsA kI 12vIM zatAbdI hai / ye kalikAlasarvajJa hemacandrAcArya ke paTTaziSya the| inhoMne aneka granthoM kI racanA kI thI jinameM se 39 grantha hI adyAvadhi upalabdha hue haiN| ye kevala kavi hI nahIM AcArya bhI the, guNacandra ke sAtha milakara inhoMne prasiddha nATyazAstrIya grantha 'nATyadarpaNa' kI racanA kI thii| isake pUrva hamane rAmacandrasUri ke do rUpakoM nirbhayabhImavyAyoga, anuvAdaka DaoN0 dhIrendra mizra, sampA0 DaoN0 azoka kumAra siMha, nalavilAsanATakam, anuvAdaka DaoN0 dhIrendra mizra, sampA0 pro0 surezacandra pANDeya, kA prakAzana kiyaa| hindI anuvAda tathA vistRta bhUmikA ke sAtha prakAzita yaha kaumudImitrAnanda nAmaka prakaraNa sudhIjanoM ke samakSa upasthita hai| isake guNa-doSoM kA ve hI vicAra kara sakate haiN| anuvAda aura bhUmikA lekhaka DaoN0 zyAmAnanda mizra, saMskRta vibhAga, kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI ke zodha chAtra rahe hai| saMskRta bhASA evaM sAhitya ke udIyamAna adhyetA zrI zyAmAnanda ne yaha kRti hameM prakAzanArtha dI isake lie hama unake prati hRdaya se kRtajJatA jJApita karate haiN| AzA hai unakI lekhanI se bhaviSya meM bhI isI prakAra ke aneka grantha prakAzita ho skeNge| grantha kA sampAdana, pArzvanAtha vidyApITha ke pravaktA DaoN0 azoka kumAra siMha ne kiyA hai| isake lie hama unake AbhArI haiN| unhoMne isa grantha kA prUpha-saMzodhana bhI kiyA hai| hama pro0 sAgaramala jaina ke bhI AbhArI haiM, jinhoMne isakA avalokana kara isa kRti ke anuvAda meM rahI huI kucha asaMgatiyoM ko dUra kiyA aura prAkkathana likhakara anugRhIta kiyaa| prakAzana vyavasthA meM sahAyaka rahe haiM - DaoN0 vijaya kumAra jaina (pravaktA, pArzvanAtha vidyApITha), etadartha ve bhI dhanyavAda ke pAtra haiN| utkRSTa akSara-saMyojana ke lie zrI ajaya kumAra cauhAna, saritA kampyUTarsa evaM surucipUrNa mudraNa ke lie varddhamAna mudraNAlaya, vArANasI ke bhI hama AbhArI haiN| bhUpendranAtha jaina mAnada saciva pArzvanAtha vidyApITha vArANasI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakIya Aja bhUmikA tathA pariziSToM se samanvita aura svopajJa hindIbhASAnuvAda se yukta kaumudImitrAnanda rUpaka kA, jo pAribhASika rUpa meM eka prakaraNa hai, yaha saMskaraNa vidvAn pAThakoM ke samakSa prastuta hai| yaha jaina-sampradAya ke atiprasiddha lekhaka aura prabandhazatakartA rAmacandrasUri kI eka mahanIya kRti hai| adyAvadhi isakI koI saMskRta TIkA athavA hindI anuvAda upalabdha na hone ke kAraNa maiMne jijJAsuoM kI sahAyatA ke liye isa rUpaka kA hindI meM anuvAda karane kA prayAsa kiyA hai| yaha hamArA prathama prayAsa hai| ata: isameM pUrNatA hone kA to koI prazna hI nahIM utthtaa| prastuta anuvAda-kArya jinake vAtsalyapUrNa mArgadarzana kA satpariNAma hai, una paramapUjya pitRcaraNoM meM maiM sAdara praNAmAJjali arpita karatA huuN| AdaraNIya gurujanoM ko bhI zraddhayA namana karatA hU~, jinake amogha AzIrvacana mujhe satata preraNA pradAna karate rhe| ___ isa kArya ke lie sarvaprathama preraNA milI vArANasIstha pArzvanAtha vidyApITha ke variSTha pravaktA AdaraNIya DaoN0 azoka kumAra siMha jI se| inhoMne Adyanta apane protsAhana aura mudraNa ke samaya samasta grantha kA dhyAnapUrvaka adhyayana tathA isameM apekSita saMzodhana kara jo anugraha hamAre Upara pradarzita kiyA hai, tadartha hama inake kRtajJa haiN| grantha ke utkRSTa kampojiMga ke lie saritA kampyUTarsa, vArANasI ke saJcAlaka zrI ajaya kumAra cauhAna bhI sAdhuvAdArha haiN| __AdaraNIya vidvajjana se hamArI yahI prArthanA hai ki isa prathama prayAsa meM huI hamArI truTiyoM kI sUcanA hameM dene kI kRpA kareM, jisase bhaviSya meM yadi isakA dvitIya saMskaraNa ho to usameM apekSita saMzodhana kiyA jA sake gacchataH skhalanaM kvApi bhavatyeva prmaadtH| hasanti durjanAstatra samAdadhati sjjnaaH|| anta meM vidvAn pAThakoM se apanI truTiyoM ke liye kSamA-prArthI tithi 15-8-1958 (kRSNa-janmASTamI) zyAmAnanda mizra Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana 'kaumudImitrAnanda' meM pratipAdita AcArya rAmacandrasUri kI jaina jIvanadRSTi kAlikAlasarvajJa AcArya hemacandra ke paTTaziSya rAmacandrasUri ne aneka saMskRta nATakoM kI racanA karake saMskRta sAhitya ke kSetra meM mahattvapUrNa avadAna diyA hai| 'kaumudImitrAnanda' bhI unhIM nATakoM meM se eka hai / yaha kRti zrI zyAmAnanda mizra ke hindI anuvAda ke sAtha pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI se prakAzita ho rahI hai| yadyapi prastuta grantha kI bhUmikA meM zrI zyAmAnanda mizra ne isa kRti ke sAhityika. pakSa para paryApta vistAra se prakAza DAlA hai, ataH yahA~ usa sambandha meM maiM vizeSa carcA na karake prastuta kRti meM AcArya rAmacandrasUri ne jainadRSTi kA nirvAha kisa kuzalatA se kiyA hai, isakA kiJcit nirdeza karanA cAhU~gA / AcArya rAmacandrasUri apanI isa kRti kA prArambha bhagavAn RSabhadeva kI stuti ke sAtha karate haiN| na kevala isake maGgalAcaraNa meM, apitu isa nATaka meM citrita anya saGkaTakAlIna paristhitiyoM meM bhI ve bhagavAn RSabhadeva kI zaraNa grahaNa karane kA nirdeza karate haiN| yathA (1) yaH prApa nivRtiM klezAnanubhUya bhavArNave / tasmai vizvakamitrAya tridhA nAbhibhuve namaH / / (2) paraM bhagavato nAbheyasya pAdAH zaraNam / pR0 (3) nAbheyasya tadA padAni zaraNaM devasya duHkhcchid| pR0 76 / mAtra itanA hI nahIM nATaka ke aSTama aGka meM to ve makaranda ke dvArA jainadharma ke prasiddha evaM paramapavitra paJcaparameSThI namaskAra mantra ke smaraNa kA bhI nirdeza karate haiM / usa namaskAra mantra ke smaraNa ke prabhAva se na kevala usake prANa baca jAte haiM, balki usakI bali dene vAlA kApAlika svayaM hI mRtyu ko prApta ho jAtA hai / 2 isase rAmacandrasUri kI jainadharma ke namaskAra mantra ke prati ananya niSThA bhI prakaTa 1. parameSThi nAma pavitraM mantraM smarAmi / 2. punaH puruSavapurmakarandAbhimukhaM gatvA pratinivRttya ca / karavAlena kApAlikamabhihanti / -- wwwwday * yahI, pR0 147 / - - yahI, pR0 148 / -- pR0 1 / 37 / ----- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam hotI hai| kRti ke antima dazama aMka meM bhI unhoMne nAbhiputra RSabhadeva ke smaraNa karane kA nirdeza kiyA hai| isase yaha suspaSTa ho jAtA hai ki AcArya ne kRti ke prArambha se lekara anta taka apanI jaina paramparA kA nirvAha kiyA hai| yahA~ svAbhAvika rUpa se yaha prazna upasthita hotA hai ki AcArya ne pArzva, mahAvIra Adi kisI anya tIrthaGkara kI apekSA prathama tIrthaGkara RSabhadeva kA hI cayana kyoM kiyA? vastuta: isake pIche AcArya kI eka gahana sUjha chipI huI hai| mAtra yahI nahIM, unhoMne RSabhadeva kA cayana karake bhI sampUrNa kRti meM kahIM bhI unake lie RSabha zabda kA prayoga na karake nAbheya, nAbhisUnu, nAbhisamudbhava jaise zabdoM kA prayoga kiyA hai| yahA~ svAbhAvika rUpa se yaha bhI jijJAsA ho sakatI hai ki unhoMne bhagavAn RSabhadeva kA cayana karake bhI unake lie RSabha kA prayoga na karake nAbheya yA nAbhisUnu jaise nAmoM kA prayoga kyoM kiyA? yaha to sunizcita hai ki jaina paramparA meM RSabhadeva ko nAbhinandana, nAbheya Adi nAmoM se jAnA jAtA hai, kintu isa viziSTa zabda ke cunAva meM bhI AcArya rAmacandrasUri kI eka dIrghadRSTi rahI huI hai| yaha suvidita hai ki brAhmaNa paramparA meM nAbheya kA artha brahmA bhI hotA hai, yadyapi usI paramparA ke grantha zrImadbhAgavata meM aSTama avatAra ke rUpa meM RSabha kA nirdeza bhI nAbhiputra ke rUpa meM huA hai| isa prakAra AcArya rAmacandrasUri isa viziSTa zabda kA prayoga karake apane isa nATaka ko donoM hI paramparAoM ke lie grAhya banA dete haiM, tAki darzaka aura maMcana karane vAle donoM hI apanI-apanI paramparA ke anurUpa usakA artha grahaNa kara skeN| phira bhI yaha suspaSTa hai ki nAbheya zabda se kRtikAra kA vAcya bhagavAn RSabhadeva hI rahe haiM brahmA nahIM, kyoMki kRtikAra ko jaba bhI unake sandarbha meM vizeSaNa dene kA prazna AyA, unhoMne unake nivRttipradhAna virakta svarUpa kA hI citraNa kiyA hai, jo brahmAjI kI apekSA RSabhadeva ke sAtha hI adhika saMgata siddha hotA hai| punaH prastuta kRti meM nAbheya aura nAbhisamudbhava ke sAtha-sAtha eka sthala para sakaladevatAdhi cakravartI nAbhisUnu' zabda kA prayoga bhI kiyA hai, jo pUrNata: RSabhadeva para hI lAgU hotA hai| nAbheya aura nAbhi-samudbhaba kA artha to kisI apekSA se brahmA ho sakatA hai, kintu nAbhisUnu zabda to mAtra RSabhadeva ke sandarbha meM hI 3. smarAmi niSThitaklezaM devaM nAbhisamudbhavam / - yahI, pR0 185 / 4. yaH prApa nivRti, klezAnanubhUya bhvaarnnve| - pR0 1 / ___smarAmi niSThita kleshN| - pR0 185 / / 5. sakaladevatAdhicakravartI naabhisuunu| yahI, pR0 137 / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana ghaTita hotA hai| jabaki RSabhadeva ke sandarbha meM to nAbhiputra hone se tInoM hI zabda sArthaka haiN| yahA~ nAbhisamudbhava kA artha nAbhikula samudbhava hI hai| phira bhI yaha satya hai ki unhoMne nAbheya nAma ke prayoga ke dvArA apanI usa udAradRSTi kA paricaya diyA hai, jo jainadharma ke anekAntavAda para sthita hai| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki prastuta kRti meM jahA~ brahmA kA nirdeza huA hai, vahA~ vidhAtA, svayambhU jaise zabda kA prayoga kiyA hai| ___mAtra yahI nahIM, AcArya rAmacandrasUri ne isa nATaka meM sarvatra jainadharma kI ahiMsaka dRSTi kA bhI pUrI niSThA se paripAlana kiyA hai| yadyapi prastuta nATaka meM aneka prasaGga aise haiM, jahA~ narabalI ke hetu samasta vyavasthAe~ citrita kI gaI haiN| kintu AcArya ne eka bhI prasaGga para narabalI, pazubalI ko sambhava nahIM hone diyaa| kevala itanA hI nahIM AcArya ne spaSTa zabdoM meM aise hiMsaka anuSThAnoM kI AlocanA bhI kI hai, ve likhate haiM akrUraM zreyase karma krUramazreyase punH| iti siddhe pathi krUraM zreyase smazatAM prmH|| dUsaroM ko kaSTa na denevAle satkarma kA phala zubha hotA hai, jabaki dUsaroM ko kaSTa denevAle asatkarma kA phala azubha hotA hai| isa taraha kI vyavasthA ke zAstrasiddha hone para bhI jo loga zubha phala kI prApti hetu asatkarma karate haiM, ve bhrAnta hI haiN| isake atirikta prastuta kRti meM tIna deva mandiroM kA citraNa kiyA gayA haieka bhagavAn RSabhadeva kA, dUsarA kAmadeva kA aura tIsarA kAtyAyanI devI kaa| AcArya ne bar3I hI kuzalatA ke sAtha kAtyAyanI devI ke mandira kI vIbhatsatA kA, kAmadeva ke mandira ke saundarya kA aura RSabhadeva ke mandira kI zAnti kA citraNa karake avyakta rUpa se apanI vareNyatA ko iGgita kara diyA hai| isa sandarbha meM unake dvArA kiye gaye vivaraNa prastuta haiM(a) kAtyAyanI ke mandira kA svarUpa ketustambhavilambimuNDamabhitaH sAndrAntramAlAJcita dvAraM zoNitapaGkilAGgaNamadanmArjAribhISmAntaram / 6. yahI pustaka, pR0 110, pR0 147, pR0 181 / 7. yahI, pR0 106 / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam gopucchotthitadIpamazmakuharakroDapraluptolvaNa vyAlaM darduradAhadhUmavidhuraM kAtyAyanImandiram / / (ba) kAtyAyanI devI kA svarUpa netra-zrotra-varauSTha-bAhu-caraNa-ghrANAdibhiH prANinAM, ___ mantraiH klptblirvsaarskRtsnaanaa'ntrmaalaarcitaa| kaNThasthoragalimAnabahalaplIhAGgarAgA gala draktA''nirendrakRttirasanottaMsA mRDAnI purH|| bhagavatI kAtyAyanI kA yaha mandira aisA hai jisake dhvaja-stambha ke cAroM tarapha (balipazu ke) muNDa laTakara rahe haiM, dvAra (bali diye gaye pazuoM kI khUna se sanI huI ataeva) cipacipI AMtaDiyoM kI mAlA se suzobhita hai aura Antarika bhAga khUna ke kIcar3a se paripUrNa AGgana meM mastI se ghUmane vAlI billiyoM ke kAraNa atyanta bhayaGkara hai| isa mandira ke dIpastambhoM para gopucchAkAra lau vAle dIpaka jala rahe haiM, pattharoM (se banI dIvAroM) ke chidroM meM bhayaGkara (viSaile) sA~pa chipe hue haiM aura nagAr3oM ko tapAne hetu jalAyI gayI Aga ke dhue~ se yaha malina (dhUmila) ho gayA hai| puna: bhagavatI kAtyAyanI ke svarUpa kA citraNa karate hue ve likhate haiM- bhagavatI kAtyAyanI sAmane dikhAI par3a rahI haiN| inheM pazuoM ke netra, zrotra, prazasta oSTha, bhujA, ghrANa Adi aGga mantroccArapUrvaka balirUpa meM samarpita haiM, ye carbI ke rasa se gIlI A~tar3iyoM kI mAlA se suzobhita haiM, inake zarIra para tilliyoM (plIhA) kA atyadhika aGgarAga (ubaTana), jinheM gale meM lipaTe hue sA~pa cATa rahe haiM, lagA huA hai aura ye TapakAte hue rakta se atyanta gIle gajacarma kI karadhanI rUpI AbhUSaNa se suzobhita haiN| kAmadeva ke mandira kA svarUpa sphUrjadyAvakapaGkasaGkramalasanmadhyaM japAsodarai duSyaiH kluptapatAkamAnakisalaistAmrIbhavattoraNam / kausumbhairghaTitAvacUlamabhito mattAlibhirdAmabhiH, sindUrAruNitAGgaNaM gRhamidaM devasya cetobhuvH|| yaha bhagavAn kAmadeva kA mandira hai, jisakA Antarika bhAga camakIle alaktaka (mahAvara) ke rasa ke prasAra se camakIlA ho gayA hai, jisake zikhara para 8. yahI pustaka, pR0 66-67 / 9. yahI pustaka, pR0 68 / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana japAkusuma ke samAna gAr3he lAla raMga kI patAkA laharA rahI hai, toraNadvAra AmrapallavoM se AcchAdita hone ke kAraNa tAmravarNa ke pratIta ho rahe haiM, saba tarapha (mandira ko sajAne ke lie) kesariyA patAkAe~ laTaka rahI haiM, jina para unmatta bhramarapaMkti ma~DarA rahI hai aura A~gana sindUra (ke girakara phailane) se lAla ho gayA hai| RSabhadeva kA citraNa kathamayaM sakaladevatAdhicakravartI nAbhisUnuzcaityAbhyantaramalaGkaroti? (sarve praNamanti) bhadrAmbhojamRNAlinI, tribhuvanAvadhacchidAjAhnavI, lakSmIyantraNazRGkhalA, gunnklaavlliisudhaasaarnniH| saMsArArNavanaurvipattilatikAnistriMzayaSTizciraM, dRSTi bhisutasya naH prathayatu zreyAMsi tejAMsi c|| ye devAdhideva sakala devoM ke cakravartI nAbhiputra bhagavAn RSabhadeva mandira ke madhya bhAga ko kisa prakAra suzobhita kara rahe haiM? nAbhiputra bhagavAn RSabhadeva ke darzana, jo kalyANasvarUpa kamaloM ke lie sarovaratulya, tInoM lokoM ke pApa ko naSTa karane ke lie gaGgAsadRza, lakSmI ko niyantrita rakhane ke lie ber3I ke samAna, guNa aura kalAoM ke prasArarUpI amRta ke lie pravAhasvarUpa, saMsArarUpI samudra ko pAra karane ke lie naukAsadRza aura vipattilatA ke lie khaDgasvarUpa haiM, hamAre lie maGgalakAraka aura baladAyaka hoN| 11 ___yadyapi prastuta kRti meM narabali, pazubali kI samarthaka tAntrika karmakANDoM kA citraNa aneka sthaloM para huA hai, phira bhI rAmacandrasUri ne eka bhI sthala para na to unakA anumodana kiyA hai aura na unake dvArA upalabdha siddhi kA citraNa hI kiyA hai, jisase janasAmAnya kI unake prati AsthA utpanna ho| apitu pratyeka prasaMga para unakI viphalatA kA hI citraNa kiyA hai| jaisA ki pUrva meM sUcita kiyA haieka sthala para to namaskAramantra ke acintya prabhAva ke Age na kevala una tAntrika sAdhanAoM kI viphalatA kA saGketa kiyA gayA hai, apitu usameM svayaM tAntrika kI mRtyu dikhAkara unake vIbhatsa duSpariNAmoM ko bhI ujAgara kara diyA gayA hai| puna: jaisA ki hamane nirdeza kiyA hai, rAmacandrasUri ne aisI tAntrika sAdhanAoM meM kI 10. yahI pustaka, pR0 177-178 / 11. yahI pusataka, pR0 137-38 / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam jAne vAlI narabalI Adi ko krUrakarma aura aise zAstra ko krUrazAstra kahakara apane ahiMsaka jaina dRSTikoNa kA poSaNa bhI kiyA hai| isI prakAra unhoMne bhogavAdI jIvanadRSTi kI bhI samAlocanA kI hai| eka prasaGga meM rAmacandrasari ne kAmadeva kI stuti ke byAja se bhagavAn viSNu, ziva, brahmA, indra, sUrya aura candra ko kAmadeva ke vazIbhUta hokara duryaza (akIrti) kA bhAgI honA dikhAyA haijanamahitamahimnAM viSNu-zambhu-svayambhU hari-haya-himadhAmnAM duryazonATyabIjam / he kAmadeva! Apa to lokavizruta mahimA vAle bhagavAn viSNu, ziva, brahmA, indra, sUrya aura candradeva ke duryaza ke prasAra ke kAraNabhUta haiN| kRti ke prArambha meM bhI brahmA jI kI kAmavRtti kA citraNa karate hue likhate haiMetAM nisargasubhagAM viracayya vedhAH ___ zaGke svayaM sa bhagavAnabhilASuko'bhUt / aisA pratIta hotA hai ki sRSTikartA brahmA isa nisargasundarI kI racanA karake svayaM isameM anurakta ho ge| ina saMketoM se yaha spaSTa hai ki AcArya gamacandrasUri nivRttimArgI brahmacaryamUlaka jaina jIvanadRSTi ko pradhAnatA dete haiN| yadyapi rAmacandrasUri ke kaumudImitrAnanda meM prasaGgAnukUla nArI ke zArIrika saundarya kA citraNa huA hai, usameM zRGgAra kI jhalaka bhI dikhAI detI hai| phira bhI, prastuta kRti meM unhoMne kahIM bhI maryAdA kA ullaGghana nahIM kiyA hai| zRGgAra ke unake sAre varNana saMyata aura jaina zramaNa kI maryAdA ke anukUla haiN| nAyikA kaumadI ke pati ke prati pUrNa niSThA evaM nAyaka mitrAnanda kI saccaritratA, dharmabhIrutA aura kartavyaniSThA Adi aise guNa haiM- jisase yaha siddha ho jAtA hai rAmacandrasUri ne prastuta kRti meM jaina jIvana-mUlyoM ke prati pUrNa niSThA abhivyakta kI hai| vijayAdazamI 1 aktUbara, 1998 pro0sAgaramala jaina nidezaka (imeriTasa) pArzvanAtha vidyApITha vArANasI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA kAvya ke mukhyata: do bheda svIkAra kiye gaye haiM- 'dRzyakAvya' evaM 'zravyakAvya'- 'dRzyazravyatvabhedena punaH kAvyaM dvidhA mtm'| dRzyakAvya vaha hai jo abhineya hotA hai| isameM loka kI sukhaduHkhAtmikA anubhUtiyoM ko abhinaya ke mAdhyama se maJca para pradarzita kiyA jAtA hai| dRzyakAvya kI racanA meM kavi kA mukhya uddezya hotA hai sAmAjika ko sAkSAt lokottara phala kI prApti kraanaa| abhijJAnazakuntala, uttararAmacarita Adi nATaka dRzyakAvya ke utkRSTa udAharaNa haiN| zravya kA artha hai zravaNayogya arthAt kAvya kI vaha vidhA jo anabhineya hotI hai aura jisakA zravaNa yA adhyayana karake sahRdaya AnandAnubhUti karate haiN| raghuvaMza, naiSadhIyacarita, kAdambarI Adi isI koTi meM Ate haiN| kAvya kI uparyukta donoM vidhAoM meM zravyakAvya kI apekSA dRzyakAvya utkRSTatara hotA hai| yaha anubhavasiddha tathya hai ki kisI vastu athavA ghaTanA ke pratyakSadarzana meM jitanA Ananda hai utanA usake zravaNamAtra meM nhiiN| isa dRSTi se dRzyakAvyanATya jaisI rasapezalatA zravyakAvya meM kadApi sambhava nhiiN| saMskRta kAvyazAstriyoM ne bhI 'kAvyeSu nATakaM ramyam' kaha kara dRzyakAvya kI utkRSTatA ko muktakaNTha se svIkAra kiyA hai| dRzyakAvya meM abhinetA meM rAmasItAdi anukAryoM ke rUpa kA Aropa hone ke kAraNa usako 'rUpaka' bhI kahate haiM- 'tadrUpAropAttu ruupkm'| bharata, dhanaJjayaprabhRti nATyAcAryoM ne rUpaka ke nATakAdi daza bheda svIkAra kiye haiN| rUpaka ke daza bheda svIkAra karane ke pIche dhArmika bhAvanA bhI nihita thii| dhanaJjaya ne apane iSTadeva viSNu ke daza avatAroM ko dRSTi meM rakha kara daza rUpakabhedoM kA pratipAdana kiyA jisakA saGketa unhoMne dazarUpaka ke maGgalAcaraNa meM diyA hai dazarUpAnukAreNa yasya mAdyanti bhaavkaaH| namaH sarvavide tasmai viSNave bharatAya ca / / dazarUpaka - 1/2 dhanaJjaya kA hI anukaraNa karate hue AcArya rAmacandrasUri ne jaina paramparA ke AcArAGga se lekara dRSTivAda paryanta dvAdaza aGgoM kA sambandha svokta dvAdaza Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam rUpakabhedoM ke sAtha sthApita karate hue maGgalAcaraNa prastuta kiyA caturvargaphalAM nityaM jainI vAcamupAsmahe / / rUpairvAdazabhirvizvaM yayA nyAyye dhRtaM pathi / / nATyadarpaNa - 1/1 rAmacandra-pratipAdita dvAdaza rUpakabhedoM meM se daza to dazarUpaka ke samAna hI haiM, do anya bheda haiM-nATikA evaM prkrnnii| rAmacandra kI isa mAnyatA kA AdhAra bharatamuni kA nATyazAstra hai| bharatamuni ne daza zuddha rUpakabhedoM ke atirikta do saGkIrNa bhedoM kA bhI nirUpaNa kiyA hai jinakI racanA nATaka aura prakaraNa ke mizraNa se hotI hai| saGkIrNabhedapratipAdikA kArikA hai anayozca bandhayogAdeko bhedaH pryoktbhirjeyH| prakhyAtastvitaro vA nATIsaMjJAzrite kAvye / / nATyazAstra-15/47 isa kArikA kI vyAkhyA do prakAra se kI jAtI hai| dazarUpakakAra dhanaJjaya ne 'eko bhedaH prayoktRbhijJeyaH' isa kArikAMza ke AdhAra para 'nATikA' nAmaka kevala eka saGkIrNa bheda svIkAra karate hue kula ekAdaza rUpakabhedoM kA nirUpaNa kiyA hai, tathApi unhoMne apane grantha kA nAma zuddha rUpakabhedoM ke AdhAra para 'dazarUpaka' hI rakhA hai| jabaki rAmacandra-guNacandra ne 'prakhyAtastvitaro vA' isa kArikAMza ke AdhAra para 'nATikA' evaM 'prakaraNI' nAmaka do saGkIrNa bheda mAne haiN| prakaraNI meM caturaGkatvAdi anya sabhI dharma to nATikAvat hI hote haiM, kintu nAyaka rAjAdi na hokara prakaraNa ke samAna vaNik Adi hote haiM aura prakaraNa se isI sAmya ke AdhAra para isakA nAma 'prakaraNI' rakhA gayA hai| vaNik Adi ke nAyaka hone ke kAraNa 'prakaraNI' meM 'phala' bhI rAjyaprAptyAdi na hokara nAyakasvabhAvAnukUla strI-prApti, dravyalAbhAdi hI hote haiM- "phalamapi mahIlAbhasya vaNigAderanucitatvAt strIprAptipurassaraM dravyalAbhAdikaM draSTavyam / ' rUpakoM ke saMkhyA-nirdhAraNa viSayaka uparyukta vivAda ko samApta karate hue vizvanAtha kavirAja ne rUpakoM kI daza saMkhyA sthira kara dii| unhoMne rAmacandrokta dvAdaza rUpakabhedoM meM se 'nATikA' evaM 'prakaraNI' nAmaka do bhedoM ko uparUpakoM meM parigaNita kara liyA aura zeSa daza bhedoM ko hI rUpaka kI mAnyatA dii| kavirAja kA yahI mata Aja sarvamAnya hai| 1. nATyadarpaNa (vRtti), pR0 217 (dillI vizvavidyAlaya prkaashn)| 2. sAhityadarpaNa, 6/3-5 / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA saMskRta nATyasAhitya kA vikAsa - saMskRta nATyasAhitya ke vikAsa kA mUla vedoM meM hI nihita hai| vaidika sAhitya se lekara adyAvadhi nATyasAhitya ke vikAsa kI ajasra dhArA satata pravahamAna hai| Rgveda ke purUravA-urvazI-saMvAda, indra-indrANI-saMvAda, saramA-paNI-saMvAda, yama-yamI-saMvAda ityAdi sthaloM meM nATya ke bIja spaSTata: vartamAna haiM, kintu isa kAla kI koI svatantra nATya-racanA upalabdha nahIM hai| laukika sAhitya ke Adi kAvyoM rAmAyaNa aura mahAbhArata meM anekatra ullikhita naTa, nartaka, nAyaka, gAyaka, zailUSa Adi zabda pratyakSata: nATya se sambaddha haiN| rAmAyaNa ke ullekhAnusAra nATakoM meM puruSa pAtroM ke sAtha striyA~ bhI abhinaya kiyA karatI thIM zailuSAzca tathA strIbhiryAnti ............ / rAmAyaNa, 2/83/15 mahAbhArata ke khilaparva harivaMzapurANa meM adhyAya 91 se 96 taka yaha ullekha hai ki vajranAbha nAmaka rAkSasa kI nagarI meM rAmAyaNa evaM kauberarambhAbhisAra nAmaka nATaka kA abhinaya kiyA gayA thaa| 'maharSi pANini' (500 I0pU0) kI aSTAdhyAyI ke do sUtroM'pArAzaryazilAlibhyAM bhikSunaTasUtrayoH' (4/3/110) evaM 'karmandakRzAzvAdiniH' (4/3/111) meM 'zilAli' evaM 'kRzAzva' nAmaka do naTasUtrakAroM kA spaSTa nirdeza hai| isake atirikta pANini ne 'jAmbavatIjaya' nAmaka eka nATaka kI bhI racanA kI thI jisakA ullekha nimnalikhita zloka meM kiyA gayA hai - svasti pANinaye tasmai yena rudrprsaadtH| Adau vyAkaraNaM proktaM tato jaambvtiijym|| aSTAdhyAyI para mahAbhASya ke racayitA 'maharSi pataJjali' (lagabhaga 180 I0pU0) ne bhI kaMsavadha aura balibandha nAmaka nATakoM ke abhinaya kA ullekha kiyA haiye tAvadete zobhanikA nAmaite pratyakSaM kaMsaM ghAtayanti pratyakSaM ca blirbdhnntiiti| mahAbhASya, 3/2/111 uparyukta vivaraNa se itanA to spaSTa hai ki vaidika kAla se lekara rAmAyaNa, mahAbhArata ke kAla taka nATyakalA kA pUrNa vikAsa ho cukA thA aura mahattvapUrNa avasaroM para nATakoM kA abhinaya bhI kiyA jAtA thA, parantu una nATakoM ko grantharUpa meM nibaddha kiyA gayA thA athavA nahIM, yaha nizcaya kara pAnA sambhava nahIM hai, Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam kyoMki abhI taka usa kAla kI koI bhI nATyaracanA upalabdha nahIM ho sakI hai| saMskRta ke upalabdha nATakoM meM sarvAdhika prAcIna nATaka mahAkavi 'bhAsa' ke haiN| mahAmahopAdhyAya TI0 gaNapati zAstrI ne san 1912 I0 meM trivendram ke samIpa bhAsa ke teraha nATakoM ko khoja nikaalaa| vibhinna sAkSya mahAkavi bhAsa kA sthitikAla IsA-pUrva caturtha zatAbdI pramANita karate haiN| isa prakAra bhAsa 'nATyazAstrakAra' AcArya bharata (100 I0pU0) se pUrvavartI haiN| bhAsa ke nATakoM meM svapnavAsavadatta, pratijJAyaugandharAyaNa aura daridracArudatta- ye tIna vizeSa prasiddha haiN| prathama do nATakoM meM nAyaka vatsarAja udayana hai jo apane saundarya aura guNoM ke kAraNa kaI zatAbdiyoM taka carcA kA viSaya rahA hai aura aneka kaviyoM kI racanAoM meM pramukha pAtra ke rUpa meM citrita hai| daridracArudatta meM daridra brAhmaNa cArudatta aura guNagrAhiNI vArAGganA vasantasenA ke Adarza prema kA varNana hai| pratimA aura abhiSeka nATakoM kI kathAvastu rAmAyaNa para AdhArita hai| paJcarAtra, madhyamavyAyoga, dUtaghaTotkaca, UrubhaGga, karNabhAra aura dUtavAkya - ina cha: rUpakoM kI kathAvastu kA AdhAra mahAbhArata hai| isake atirikta bAlacarita bhagavAn zrIkRSNa kI bAla lIlAoM se sambandhita hai aura avimAraka eka prAcIna AkhyAyikA kA nATakIya rUpa hai jisakA saGketa vAtsyAyana ke kAmasUtra meM kiyA gayA hai| isameM avimAraka aura rAjA kuntibhoja kI putrI kuraGgI ke prema kA atyanta sarasa aura mArmika citraNa kiyA gayA hai| bhAsa ke nATaka sarasa aura abhineya to avazya haiM, kintu inameM nATyatattvoM kA pUrNa samAveza nahIM ho pAyA hai aura sAtha hI bharata se pUrvavartI hone ke kAraNa inameM aneka sthaloM para nATyazAstrIya niyamoM ke anupAlana kA abhAva dRSTigata hotA hai| isa dRSTi se bhAsa ke nATakoM ko vikAsayuga kI racanAe~ kahA jA sakatA hai| ____ bhAsa ke pazcAt saMskRtajagat ke mUrdhanya mahAkavi 'kavikulaguru kAlidAsa' ne apane tIna atyutkRSTa rUpakoM mAlavikAgnimitra, vikramorvazIya aura abhijJAnazakuntala kI racanA kara nATyasAhitya ke vikAsa meM advitIya yogadAna diyaa| ina rUpakoM meM vikramorvazIya pA~ca aGkoM kA eka troTaka' hai jisameM puruvaMzIya rAjA purUravA aura apsarA urvazI kI praNayakathA varNita hai| isakA upajIvya Rgveda kA 'purUravA-urvazI-saMvAda' hai| mAlavikAgnimitra eka nATaka hai jisameM zuGgavaMzIya rAjakumAra agnimitra aura avanti deza kI rAjakumArI mAlavikA kI premakathA kA hRdayAhlAdaka citraNa hai| abhijJAnazakuntala bhI eka nATaka hai jisakA upajIvya mahAbhArata ke Adiparva kA zakuntalopAkhyAna hai jisameM puruvaMzIya rAjA duSyanta Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA aura zakuntalA kI praNayakathA varNita hai| kAlidAsa ne apanI kalpanAzakti se mUlakathA meM yathocita parivartana kara use atyanta sarasa nATakIya rUpa pradAna kiyA hai| AlocakoM ne muktakaNTha se ise nATyasAhitya kI sarvazreSTha racanA svIkAra kiyA hai 'kAvyeSu nATakaM ramyaM tatra ramyA shkuntlaa'| kAlidAsa ke pazcAt mahAkavi 'azvaghoSa' kA nAma AtA hai| ye kuSANa-samrAT kaniSka (78 I0) ke guru evaM rAjakavi the aura bauddhamatAvalambI the / 'lyUDarsa' ne 1910 I0 meM inake tIna rUpakoM kA patA lagAyA thA, kintu abhI taka ekamAtra zAriputraprakaraNa upalabdha ho pAyA hai| isameM 9 aGka haiM aura isakI racanA kA uddezya mUlataH bauddha dharma kA pracAra-prasAra karanA hai / azvaghoSa ke pazcAt mahAkavi 'zUdraka' kI racanA mRcchakaTika upalabdha hotI hai / zUdraka kA sthitikAla adhikAMza vidvAnoM ke anusAra IsA kI dUsarI zatAbdI hai / mRcchakaTika 10 aGkoM kA eka prakaraNa hai jisameM bhAsakRta daridracArudatta kI kathA hI vistRta rUpa meM varNita hai| isameM kavi ne daridra brAhmaNa cArudatta aura gaNikA vasantasenA ke nizchala prema ko kendra meM rakha kara tatkAlIna sAmAjika dazA kA atyanta svAbhAvika aura yathArtha citraNa kiyA hai| V pA~cavIM zatAbdI meM 'vizAkhadatta' nAma ke suprasiddha nATakakAra hue| inakI tIna kRtiyA~ upalabdha huI haiM jinameM sarvAdhika khyAti mudrArAkSasa nATaka kI hai| isa nATaka meM maurya samrAT candragupta (322- 298 I0pU0 ) ke pradhAnamantrI cANakya aura nandanareza dhanananda ke mahAmAtya rAkSasa ke kUTanItika dA~va-pecoM kA bar3A hI rocaka aura sajIva varNana hai| dUsarI kRti devIcandragupta meM guptavaMzIya nareza rAmagupta kI durbalatA aura usake anuja candragupta dvitIya (380-414 I0) kI vIratA evaM donoM ke pArasparika saMgharSa kA atyanta rocaka nATakIya varNana hai| tIsarI kRti abhisArikAvaJcitaka meM lokavizruta vatsarAja udayana ke vRtta kA sarasa nATakIya varNana kiyA gayA hai| vizAkhadatta kI ukta sabhI racanAoM kA AdhAra aitihAsika itivRtta hai| sAtavIM zatAbdI meM kannaujanareza 'harSavardhana' (606-648 I0) ne tIna rUpakoM priyadarzikA, ratnAvalI aura nAgAnanda kI racanA kara vipula khyAti arjita kii| prathama do racanAe~ priyadarzikA aura ratnAvalI udayana ke praNayavRtta se sambaddha cAra-cAra aGkoM kI nATikAe~ haiM aura antima nAgAnanda bauddha avadAna para AdhRta pA~ca aDDoM kA zAntarasapradhAna nATaka hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam AThavIM zatAbdI ke pUrvArdha meM kannaujanareza 'yazovarmA' ke Azrita 'bhavabhUti' nAmaka prakhyAta nATakakAra hue| svayaM yazovarmA ne bhI rAmAbhyudaya nAmaka nATaka kI racanA kI jo durbhAgyavaza samprati anupalabdha hai| mahAkavi bhavabhUti kI pratiSThA nATyajagat meM kAlidAsa ke bAda sarvAdhika hai| inakI tIna kRtiyoM meM sarvotkRSTa uttararAmacarita nAmaka sAta aGkoM kA nATaka hai jisameM rAmakathA kA uttarArdha varNita hai| isameM bhavabhUti ne bar3e manoyoga se ekamAtra 'karuNa rasa' ko hI sabhI rasoM kA mUla siddha kiyA hai- 'eko rasaH karuNa eva . / ' dUsare nATaka mahAvIracarita meM rAmakathA kA pUrvArdha varNita hai / tIsarI kRti mAlatImAdhava daza aGkoM kA vizAla prakaraNa hai| isameM mAlatI aura mAdhava kI praNayakathA kA atyanta manohArI citraNa hai / bhavabhUti ke pazcAt 'bhaTTanArAyaNa ne mahAbhArata para AdhArita kathAvastu vAle prasiddha nATaka veNIsaMhAra kI racanA kii| yaha nATakIya saMvidhAna kI dRSTi se atyanta utkRSTa koTi kI racanA hai aura yahI kAraNa hai ki dhanaJjaya, vizvanAtha prabhRti granthakAroM ne isase aneka uddharaNa diye haiN| AThavIM zatAbdI ke hI eka anya prakhyAta nATakakAra 'mAyUrAja' (anaGgaharSa) ne udayana aura vAsavadattA kI kathA para Azrita eka utkRSTa nATaka tApasavatsarAja kI racanA kii| mAyUrAja ke hI eka anya nATaka udAttarAghava kA ullekha Anandavardhana, rAjazekhara, dhanikaprabhRti AcAryoM ne anekazaH kiyA hai, kintu rAmakathAzrita yaha nATaka durbhAgyavaza samprati upalabdha nahIM hai| VI nauvIM zatAbdI meM suvikhyAta nATakakAra 'murAri' ne rAmakathA para AdhRta sAta aGkoM vAle anargharAghava nAmaka utkRSTa nATaka kI racanA kI, kintu isa nATaka meM abhineyatA kI apekSA kAvyAtmaka camatkAra kA hI prAdhAnya hai| nauvIM zatAbdI ke hI uttarArdha meM kAvyamImAMsAkAra 'yAyAvarIya rAjazekhara' (880-920 I0) ne bAlarAmAyaNa, bAlabhArata, karpUramaJjarI aura viddhazAlabhaJjikA - ina cAra mahattvapUrNa rUpakoM kI racanA kii| bAlarAmAyaNa rAjazekhara kA sarvottama nATaka hai jisake daza aGkoM meM rAmakathA ko bhavya nATakIya rUpa diyA gayA hai / bAlabhArata mahAbhArata kI kathA kA vistRta nATakIya rUpa thA, kintu durbhAgya se abhI taka isake kevala do aGka upalabdha ho sake haiN| karpUramaJjarI cAra javanikAntaroM meM vibhakta prAkRta bhASA meM likhita 'saTTaka' (uparUpakabheda) hai aura viddhazAlabhaJjikA cAra aGkoM kI saMskRta meM nibaddha nATikA hai| rAjazekhara ke rUpakoM meM lambe-lambe saMvAdoM aura zArdUlavikrIDita jaise vizAla chandoM kA bAhulya hone se unameM abhinayapakSa gauNa aura kAvyAtmaka camatkAra pradhAna hai| rAjazekhara ke hI samakAlIna aura kannaujanareza Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VU bhUmikA mahIpAla ke sabhApaNDita kavi kSemIzvara' ne caNDakauzika aura naiSadhAnanda nAmaka do nATakoM kA praNayana kiyaa| inameM satyaharizcandra ke jIvanacarita para AdhArita nATaka caNDakauzika kI vizeSa prasiddhi hai| dazavIM zatAbdI meM keralavAsI kavi 'zaktibhadra' ne tIna nATakoM kI racanA kI jinameM se kevala eka AzcaryacUDAmaNi samprati pUrNa rUpa meM upalabdha hai| nATaka kI prastAvanA se jJAta hotA hai ki yaha dakSiNa deza meM racita sarvaprathama nATaka thaa| isake pUrva dakSiNa meM kisI nATaka kI racanA nahIM huI thii| isa prakAra zaktibhadra ko dakSiNa kA Adya nATakakAra hone kA gaurava prApta hai| inakA dUsarA nATaka vINAvAsavadattA apUrNa rUpa meM upalabdha hai, jabaki tIsarA nATaka unmAdavAsavadattA abhI taka upalabdha nahIM ho sakA hai| zaktibhadra se kucha paravartI kerala pradezastha TrAvanakora rAjya ke mahodaya nAmaka prAnta ke rAjA 'kulazekhara varmA ne tapatIsaMvaraNa aura subhadrAdhanaJjaya nAmaka do nATakoM kI racanA kii| tapatIsaMvaraNa meM cha: aGka haiM jinameM kuru ke pitA 'saMvaraNa' tathA mAtA 'tapatI' kA carita varNita hai| yaha kathA mahAbhArata ke Adiparva meM AyI hai| subhadrAdhanaJjaya ke pA~ca aGkoM meM dhanaJjaya (arjuna) dvArA bhagavAn zrIkRSNa kI bahana subhadrA ke haraNa kI kathA varNita hai| isakA bhI upajIvya mahAbhArata hI hai| gyArahavIM zatAbdI meM candelavaMzIya nareza kIrtivarmA ke sabhApaNDita kavi 'kRSNamizra ne prabodhacandrodaya' nAmaka 'pratIka nATaka' kI racanA kii| pratIka nATakoM evaM sAmAnya nATakoM ke lakSaNa meM koI bheda nahIM hai, apit inakI 'pratIka'- isa vizeSa saMjJA kA kAraNa yaha hai ki inake pAtra zraddhA,bhakti,jJAna,vairAgya,moha prabhRti amUrta padArthoM ke pratIka huA karate haiN| kucha pratIka nATakoM meM mUrta aura amUrta donoM kA mizraNa bhI hai| pratIka nATakoM kA lekhana kaba prArambha huA, yaha nirdhArita kara pAnA sambhava nhiiN| madhya eziyA se bauddha nATakoM ke jo truTita aMza prApta hue haiM unameM katipaya aMza pratIka nATaka ke bhI haiN| isase pratIta hotA hai ki pratIka nATakoM ke lekhana kI paramparA atyanta prAcIna hai| jisa hastalikhita prati meM azvaghoSa kA zAriputraprakaraNa upalabdha huA hai usI meM isa pratIka nATaka ke bhI aMza upalabdha hue haiM, ata: nizcayapUrvaka yaha to nahIM kahA jA sakatA ki yaha kRti azvaghoSa kI hai athavA nahIM, kintu itanA avazya spaSTa hai ki pratIka nATakoM ke lekhana kI paramparA atiprAcIna thI jo kAlAntara meM kisI kAraNavaza vicchinna ho gyii| puna: gyArahavIM 1. nirNayasAgara presa, mumbaI se do TIkAoM sahita prathamataH prkaashit| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VIII kaumudImitrAnandarUpakam zatAbdI meM kRSNamizra ne prabodhacandrodaya kI racanA kara isa paramparA ko punarujjIvita karane kA zlAghanIya kArya kiyaa| isa nATaka meM viveka,moha,dambha,ahaGkAra-prabhRti amUrta pAtroM ke sajIva saMvAdoM ke mAdhyama se 'advaitavedAnta' tathA 'viSNubhakti' kA sundara samanvaya kiyA gayA hai| gyArahavIM zatAbdI ke hI anta meM 1080 I0 ke Asa-pAsa vikramAGkadevacarita mahAkAvya ke racayitA mahAkavi 'vilhaNa' ne karNasundarI' nAmaka rocaka nATikA kI racanA kii| isameM 'aNahilavADa' ke rAjA karNadeva trailokyamalla (1064-1094 I0) ke vRddhAvasthA meM karNATanareza kI putrI ke sAtha vivAha kA nATakIya varNana hai| nATikA kA kathAnaka rAjazekhara kI viddhazAlabhaJjikA se aura zailI ratnAvalI se prabhAvita hai| bArahavIM zatAbdI ke madhyabhAga (lagabhaga 1130-1180 I0) meM kAvyAnuzAsanakAra AcArya hemacandra ke paTTaziSya aura nATyadarpaNa jaise mahattvapUrNa nATyazAstrIya grantha ke racayitA AcArya 'rAmacandra' ne kula daza rUpakoM kI racanA kii| ina rUpakoM meM nalavilAsa,satyaharizcandra, yAdavAbhyudaya,rAghavAbhyudaya aura raghuvilAsa- ye pA~ca nATaka; kaumudImitrAnanda, mallikAmakaranda aura rohiNImRgAGka - ye tIna prakaraNa-nirbhayabhIma vyAyoga aura vanamAlA cAra aGkoM kI nATikA haiN| nATyadarpaNa ke uddharaNa se pratIta hotA hai ki vanamAlA nATikA meM nala-damayantI kA carita varNita hai, jisakA upajIvya mahAbhArata kA nalopAkhyAna hai| rAmacandra ke AzrayadAtA cAlukyanareza kumArapAla ke paravartI gurjaranareza abhayadeva ke sabhAkavi 'yazaHpAla' ne moharAjaparAjaya' nAmaka suvikhyAta 'pratIka nATaka' kI racanA kii| yaha kRSNamizra ke prabodhacandrodaya se pUrNa prabhAvita zAntarasa-pradhAna nATaka hai| terahavIM zatAbdI ke prArambha meM 'vedAntadezika' (1268-1369 I0) ne daza aGkoM meM vibhakta saGkalpasUryodaya 3 nAmaka pratIka nATaka kI racanA kii| vedAntadezika viziSTAdvaitavAdI rAmAnujAcArya ke mata ko pratiSThita karane vAle AcArya 'veGkaTanAtha' kI hI upAdhi hai| saGkalpasUryodaya meM 'moha' ko parAjita kara 'jJAna' ke utkarSa kA sarasa nATakIya varNana kiyA gayA hai| terahavIM zatAbdI meM hI suprasiddha alaGkArazAstrIya grantha candrAloka ke praNetA 'pIyUSavarSa jayadeva' ne 1. kAvyamAlA se prakAzita (granthAGka 7) / 2. gAyakavAr3a oriyeNTala sIrIja, bar3audA se 1930 meM prakAzita (granthAGka 8) / 3. aDyAra lAibrerI, madrAsa se 1948 meM prkaashit| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA rAmakathAzrita sAta aGkoM ke utkRSTa nATaka prasannarAghava kI racanA kii| jayadeva sambhavata: mithilAvAsI the aura inake mAtA-pitA kA nAma sumitrA aura mahAdeva thaa| ye gItagovindakAra jayadeva se sarvathA bhinna haiM,kyoMki gItagovindakAra jayadeva bhojadeva aura rAmAdevI ke putra the aura bArahavIM zatAbdI ke uttarArdha meM vidyamAna baGganareza lakSmaNasena ke sabhAkavi the| terahavIM zatAbdI kI hI eka anya mahattvapUrNa racanA hai- vRSabhAnujA naattikaa|' isake racayitA 'mathurAdAsa' gaGgA ke tIrastha suvarNazekhara nAmaka sthAna ke kAyastha the| isa nATikA meM rAdhA-kRSNa ke prema kA manohArI citraNa kiyA gayA hai| caudahavIM zatAbdI meM sAhityadarpaNa ke praNetA 'vizvanAtha kavirAja' ne candrakalA evaM prabhAvatIpariNaya nAmaka do nATikAoM kI racanA kii| ina donoM racanAoM kA ullekha unhoMne sAhityadarpaNa meM kiyA hai| candrakalA harSa kI ratnAvalI ko Adarza mAnakara likhita manorama nATikA hai jisakI bhASA aura varNyaviSaya donoM sarala aura rocaka haiN| abhineyatA kI dRSTi se bhI yaha atyuttama racanA hai| mithilA ke karNATavaMzIya nareza harisiMha deva (1275-1324 I0) ke Azrita mahAkavi 'jyotirIzvara' ne sambhavata: caudahavIM zatAbdI ke prArambha meM dhUrtasamAgama nAmaka prakhyAta prahasana kI racanA kii| yaha racanA aitihAsika tathyoM kI upalabdhi ke kAraNa bhI ati mahattvapUrNa hai| pandrahavIM zatAbdI ke Arambha meM jainakavi nayacandra ne rambhAmaJjarI' nAmaka 'saTTaka' kI racanA kI jisameM kAzInareza jayacandra dvArA rambhA nAma kI sundarI se vivAha kI vicitra kathA varNita hai| isameM cAra ke sthAna para kevala tIna 'javanikAntara' (saTTaka ke aGkoM kA nAmavizeSa) haiM jo nATyazAstrIya niyama ke viruddha hai aura isameM kahIM-kahIM saMskRta ke bhI padya haiN| solahavIM zatAbdI meM suvikhyAta vaiSNava sAdhaka mahAprabhu caitanyadeva ke pArSada zivAnandasena ke putra paramAnandadAsa ne, jinheM caitanyadeva ne 'karNapUra' upAdhi pradAna kI thI, caitanyacandrodaya nAmaka pratIka nATaka kI racanA kii| jagannAtha-kSetra ke adhipati gajapati pratAparudra kI AjJA se 1579 I0 meM likhita isa nATaka meM 1. kAvyamAlA se prakAzita (granthAGka 26) / 2. kAzI saMskRta granthamAlA (saM0 177) meM caukhambhA kAryAlaya dvArA 1937 meM prkaashit| 3. nirNayasAgara presa, mumbaI se 1889 meM prkaashit| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam caitanyadeva ke jIvana kI manorama jhA~kI prastuta kI gayI hai / daza aGkoM meM vibhakta isa nATaka kI bhASA atyanta sarala aura sarasa hai tathA isameM Adi se anta taka prAsAdikatA vartamAna hai| caitanya ke siddhAntoM ke parijJAna ke lie yaha nATaka atyanta upayogI hai| X satrahavIM zatAbdI meM bhI aneka mahattvapUrNa rUpakoM kA praNayana huaa| isI zatAbdI ke madhya meM vartamAna kAlIkaTa ke rAjA ke sabhApaNDita 'uddaNDa' kavi ne mallikAmAruta' nAmaka prakaraNa kA praNayana kiyaa| isa prakaraNa kA kathAnaka mAlatImAdhava ke samAna hai| kAlIkaTa ke hI rAjA mAnaveda (1659-1662 I0 ) ke sabhApaNDita kavi 'rudradAsa' ne candralekhA' nAmaka 'saTTaka' kI racanA kI jisameM rAjA mAnaveda aura aGgadeza kI rAjakumArI candralekhA ke vivAha prasaGga kA atyanta rocaka varNana kiyA gayA hai| yaha eka sarasa aura sundara saTTaka hai jisameM aGgIrasa zRGgAra ke atirikta adbhuta Adi anya rasoM kA bhI sphuTa paripAka huA hai| mithilA ke kavi 'gokulanAtha' dvArA 1693 I0 meM viracita pratIka nATaka amRtodaya' bar3A hI pANDityapUrNa hai| zruti, AnvIkSikI, kathA, pataJjali, jAbAli Adi pAtroM ke kathopakathana ke mAdhyama se AtmajJAna kA udaya dikhalAnA hI isa nATaka kA mukhya uddezya hai| mithilA ke hI zaiva kavi 'harihara' dvArA racita bhartRharinirveda' atyanta zikSAprada pratIka nATaka hai| isameM rAjA bhartRhari ke vairAgya kI prasiddha kathA kA varNana hai / aThArahavIM zatAbdI ke prArambha meM taJjaura ke rAjA zAhajI (1684 - 1710 I0) aura zarabhojI (1711-1720I0) ke pradhAnamantrI 'AnandarAyamakhI' ne do pratIka nATakoM vidyApariNayana tathA jIvAnandana kI racanA kii| sAta aGkoM meM vibhakta vidyApariNayana meM advaita vedAnta aura zRGgAra rasa kA maJjula sAmaJjasya dikhalAyA gayA hai| zivabhakti dvArA muktilAbha ke pratipAdana meM hI nATaka kA mukhya prayojana nihita hai| jIvAnandana meM bhI sAta aGka haiN| isameM Ayurveda evaM adhyAtmaveda ke mAnya tattvoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| isI zatAbdI ke pUrvArdha meM saMskRta 1. jIvAnanda vidyAsAgara dvArA prakAzita | 2. bhAratIya vidyA granthAvalI, mumbaI se 1945 meM prakAzita (granthAGka 6 ) / 3. kAvyamAlA (granthAGka 59), 1897 meM prakAzita / 4. vahI (granthAGka 29) 1892 meM prakAzita / 5. aDyAra lAibrerI, cennaI se 1950 meM prakAzita / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XI bhUmikA AlocanAzAstra ke marmajJa vizvezvara paNDita ne navamAlikA nATikA tathA zRGgAramaJjarI saTTaka kA praNayana kiyaa| unnIsavIM zatAbdI meM deza meM rASTrIya cetanA kI jAgRti ne saMskRta lekhakoM ke cintana kI bhI dizA badala dI, pariNAmata: isa kAla kI nATya racanAoM meM mukhyata: rASTraprema kI bhAvanA hI mukharita huI hai| ina racanAoM meM pramukha haiM- paNDita ambikAdatta vyAsa (1850-1900 I0) kRta sAmavata; mUlazaGkara maNikalAla yAjJikakRta chatrapatisAmrAjya, pratApavijaya aura saMyogitAsvayaMvara tathA haridAsa siddhAntavAgIzakRta mevAr3apratApa, baGgIyapratApa, virAjarojijI, kaMsavadha, jAnakIzavikrama aura shivaajiicrit| uparinirdiSTa nATya-granthoM ke atirikta nATyasAhitya ke vikAsakrama meM aneka aprasiddha granthoM kA bhI praNayana huaa| unameM se aneka grantha anupalabdha haiM aura aneka aise haiM jinakA abhI taka prakAzana nahIM ho pAyA hai| aise rUpakoM kA vistarabhaya se paricaya prastuta nahIM kiyA jA rahA hai| kavi-paricaya ___ kaumudImitrAnanda prakaraNa ke racayitA mahAkavi rAmacandrasUri cAlukya narezoM jayasiMha siddharAja (1093-1143 I0) aura kumArapAla (1143-1172I0) ke zAsanakAla meM vartamAna the| saMskRta-sAhitya ke vikAsa meM gujarAta kA vizeSa yogadAna rahA hai aura gujarAta ke cAlukyavaMzIya narezoM ke 11vIM se 14vIM zatI taka ke samaya ko isa dRSTi se svarNayuga kahA jA sakatA hai| isa kAla meM cAlukya rAjadhAnI aNahilapaTTana samasta deza ke vidvAnoM kA atipriya kendra bana gayI thii| yadyapi aNahilapaTTana ke rAjA zaivamatAvalambI the aura svayaM ke lie 'umApatilabdhaprasAda' upAdhi kA prayoga karate the, tathApi unake rAjya meM paryApta dhArmika sahiSNutA thI aura unakI rAjasabhA ko jJAnadeva, somezvarapurohita, dAmodarapaNDita, mahAkavi vilhaNa Adi zaivAcAryoM ke sAtha-sAtha zAntasUri, ajayadevasUri, hemacandrasUri prabhRti jainAcAryoM ne bhI alaMkRta kiyaa| rAjA kumArapAla dvArA jainAcArya hemacandrasUri kA ziSyatva grahaNa karanA bhI unakI dhArmika sahiSNutA kA pramANa hai| 1. vizeSa adhyayana hetu itihAsa-grantha draSTavya haiN| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XII kaumudImitrAnandarUpakam mahAkavi rAmacandrasUri kAvyAnuzAsanakAra AcArya hemacandra ke paTTaziSya the| jainAcArya prabhAcandrasUripraNIta prabhAvakacarita (1266I0) se jJAta hotA hai ki AcArya hemacandra ne jayasiMha siddharAja ke kAla meM hI unheM apanA paTTaziSya ghoSita kara diyA thaa| svayaM rAmacandrasUri ne kaumudImitrAnanda, nalavilAsa, satyaharizcandra, nirbhayabhImavyAyoga Adi kRtiyoM meM AcArya hemacandra ko apanA guru batAyA hai zrImadAcAryahemacandrasya ziSyeNa ........... rAmacandreNAra zrImadAcAryahemacandrasya ziSyasya prabandhazatakarturmahAkaveH rAmacandrasya bhUyAMsaH prbndhaaH| mahAkavi rAmacandra ke janmakAla aura sthAna ke viSaya meM nirNaya kara pAnA sambhava nahIM hai, kyoMki svayaM unhoMne pUrvavartI AcAryoM kI hI bhA~ti apane janma, vaMza, mAtA-pitA Adi ke sambandha meM koI nirdeza nahIM kiyA hai aura na hI isa sambandha meM jAnakArI ke lie koI aitihAsika sAkSya upalabdha hai, tathApi cU~ki ye cAlukya zAsakoM jayasiMha siddharAja (1093-1143I0) aura kumArapAla (1143-1172 I0) ke kAla meM vartamAna the, ata: inakA AvirbhAva kAla 12vIM zatAbdI kA pUrvArddha mAna lene meM koI anaucitya nhiiN| mahAkavi rAmacandra navanavonmeSazAlinI pratibhA ke dhanI the| ve tatkAla padyaracanA meM pAraGgata (Azukavi) the| kahA jAtA hai ki eka bAra mahArAja jayasiMha siddharAja ne apane sabhAsadoM se prazna kiyA ki grISma Rtu meM dina bar3e kyoM ho jAte haiM? anya koI sabhAsada isa prazna kA santoSajanaka uttara na de skaa| usa samaya rAmacandra bhI sabhA meM upasthita the| unhoMne isa prazna kA stutiparaka padyamaya uttara isa prakAra diyA deva! zrIgiridurgamalla bhavato digjaitrayAtrotsave dhAvadvIraturaGganiSThurakhurakSuNNakSamAmaNDalAt / 1. prabhAvakacarita, 22/129-23 / 2. kaumudImitrAnanda, pR0 1 / 3. nirbhayabhImavyAyoga, pR0 1, (pArzvanAtha vidyApITha prakAzana, 1996) / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA vAtoddhUtarajomilatsurasaritsaJjAtapaGkasthalIdUrvA cumbanacaJcarA ravihayAstenAtivRddhaM dinam / / " arthAt, he mahArAja! ApakI digvijaya yAtrA ke samaya sainikoM ke zaktizAlI azvoM ke kaThora khuroM se ur3AI gayI dhUli ke AkAza para pahu~cane se vahA~ bane kIcar3a meM dUba (ghAsa) nikala AyI hai jise khAne ke lie sUrya ke ratha meM jute ghor3e ruka jAte haiM aura unheM gantavya taka pahu~cane meM vilamba ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki grISma Rtu meM dina bar3e ho jAte haiN| mahArAja isa uttara se atyanta prasanna hue| isI prakAra eka anya avasara para rAjA se aNahilapaTTana nagara ke tatkSaNa varNana kA Adeza prAptakara mahAkavi ne atyalpa kAla meM hI nagara kA utkRSTa padyabaddha varNana kara DAlA etasyAsya purasya pauravanitAcAturyatAnirjitA manye hanta ! sarasvatI jaDatayA nIraM vahantI sthitA / kIrtistambhamiSoccadaNDarucirAmutsRjya bAhorbalAtantrIkAgurusiddha bhUpatisarastumbI nijAM kacchapIm / / he mahArAja! aisA pratIta hotA hai mAno aNahilapaTTana kI nagaravadhuoM ke cAturya se parAjita huI sarasvatI mUrkha sI banakara unake sammukha pAnI bharane lagI hai / isI kAraNa vaha apanI vINA kI tumbI ko Apake sarovara kI kacchapI ke rUpa meM nIce chor3akara kevala vINAdaNDa ko apane kIrtistambha ke rUpa meM hAtha meM lekara aura meghAvalI ko tantrI banAye hue ghUma rahI hai| ukta donoM padya mahAkavi rAmacandra ne sadyaH race the jo unakI utkRSTa kavitvazakti ke paricAyaka haiN| unakI isI pratibhA se prasanna hokara mahArAja jayasiMha ne unheM 'kavikaTAramalla' kI upAdhi se vibhUSita kiyA thaa| XIII rAmacandra samasyApUrti ke lie bhI vikhyAta the| unake sammukha yadi koI zabda samasyApUrti hetu rakhA jAtA to ve tatkSaNa usa zabdavizeSa ke AdhAra para padyaracanA kara samasyApUrti karane meM dakSa the| aisI hI eka ghaTanA kA ullekha caritrasundaragaNi ne apane mahAkAvya kumArapAlacarita meM kiyA hai| isake anusAra eka bAra vizvezvara kavi jaba aNahilapaTTana pahu~ce to rAjA kumArapAla unakA Adara-satkAra karake unheM AcArya hemacandra kI pAThazAlA meM le gye| vahA~ AcArya ke ziSyoM kI parIkSA lene 1. prabandhacintAmaNi, pR0 102 / 2. vahIM, pR0 102 / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XIV kaumudImitrAnandarUpakam hetu vizvezvara kavi ne unake samakSa do samasyAe~ pUrti hetu rakhIM- prathama vyAsiddhA aura dvitIya shRnggaagrenn| prathama samasyA vyAsiddhA kI pUrti mahAmAtya kapardI ne kI jisakA ullekha prabandhacintAmaNi meM bhI kiyA gayA hai| dUsarI samasyA kI pUrti rAmacandra ne isa prakAra kI tvaM no gotragurustavenduradhipastasyAmRtaM tatkare tena vyAdhazarAturAM mama priyAmenAM smujjiivy| ityukte mRgalAJchanasya hariNe kAruNyamAjalpataH zRGgAgreNa mRgasya pazya patitaM netrAmbu bhuumnnddle||' arthAt, "tuma hamAre kulaguru ho, candramA tumhArA svAmI hai, ata: tuma usake amRtamaya hAthoM (kiraNoM) se zikArI ke bANaprahAra se mRtaprAya merI priyA ko jIvita karavA do| isa prakAra candramA meM baiThe hue mRga se apanI priyA mRgI ke prANadAna hetu kAruNika prArthanA karane vAle mRga kI AkhoM se azrudhArA pravAhita hone lgii|" rAmacandra dvArA tatkSaNa hI isa samasyApUrti ko sunakara vizvezvara kavi atyanta prasanna hue| mahAkavi rAmacandra na kevala sAhityazAstra meM apitu vyAkaraNa aura nyAyazAstra meM bhI pAraGgata the| apane nATaka raghuvilAsa kI prastAvanA meM unhoMne svayaM ke lie 'trayIvidyAcaNam' upAdhi kA prayoga kiyA hai- "vidyAtrayIcaNamacumbitakAvyatandraM kastaM na veda sukRtI kila raamcndrm|" yahA~ vidyAtrayI se veda kA grahaNa na hokara vyAkaraNa, nyAya aura sAhityavidyA kA grahaNa hotA hai, kyoMki jaina AcArya hone ke kAraNa rAmacandra kA veda se koI sambandha nahIM thaa| nATyadarpaNa kI vivRtti ke anta meM bhI ve likhate haiM zabdalakSmapramAlakSmakAvyalakSmakRtazramaH / vAgvilAsastrimArgo nau pravAha iva jaahRjH||2 . mahAkavi rAmacandra kI sAhityazAstrajJatA kA pramANa to nATyadarpaNa, kaumudImitrAnanda Adi racanAe~ haiM hI, sAtha hI dravyAlaGkAra aura siddhahemazabdAnuzAsana ke Upara likhita TIkA 'nyAsa' unake kramaza: nyAya aura vyAkaraNazAstraviSayaka naipuNya ko pramANita karate haiN| 1. pra0ci0, 4/19 / 2. nATyadarpaNa, pR0 409 / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA XV mahAkavi rAmacandra rasavAdI kavi haiN| apanI racanAoM meM unhoMne rasa ke prati vizeSa AgrahabhAva pradarzita kiyA hai| nATyadarpaNa meM rasakaviyoM kI prazaMsA karate hue ve likhate haiM- vahI kavi vastutaH kavi hai jisake kAvya ko par3hakara manuSya bhI kAvyarasarUpI amRta kA pAna karane vAle bana jAte haiM aura jisakI vANI nATya kI rasalahariyoM meM cakarAtI huI sI nRtya karatI hai-- sa kavistasya kAvyena martyA api sudhAndhasaH / rasormighUrNitA nATye yasya nRtyati bhAratI / / 1 rasa nATya kA prANa hai-- 'rasaprANo nATyavidhi:', ataH isakI yojanA kavi ko yatnapUrvaka karanI cAhie / isa viSaya meM mahAkavi kI garvokti hai ki naye-naye zabdoM ke dakSatApUrvaka vinyAsa se madhura kAvyoM kI racanA karane vAle murAriprabhRti na jAne kitane hI kavi hue haiM, kintu nATya ke prANasvarUpa rasa kI caramAnubhUti karAne meM rAmacandra se itara koI nipuNa nahIM hai aura yahI kAraNa hai ki anya kaviyoM kI kRtiyoM kI rasavattA to ikSu ke samAna kramazaH kSINatara hotI jAtI hai, kintu rAmacandra kI sabhI kRtiyoM kI rasavattA uttarottara bar3hatI hI jAtI hai navabhaNitivaidagdhyamadhurAn prabandhAnAdhAtuM kavIndrA nistandrAH kati nahi murAriprabhRtayaH / Rte rAmAnnAnyaH kimuta parakoTau ghaTayituM rasAn nATyaprANAn paTuriti vitarko manasi naH / / prabandhA ikSuvat prAyo hIyamAnarasAH kramAt / kRtistu rAmacandrasya sarvA svAduH puraH puraH / / rAmacandra kI kRtiyA~ 2 sAhitya jagat meM mahAkavi rAmacandra prabandhazatakartA ke rUpa meM vikhyAta haiN| 1 apanI aneka kRtiyoM meM unhoMne svayaM ko 100 prabandhoM kA racayitA batAyA hai| isa viSaya meM unhoMne kaumudImitrAnanda kI prastAvanA meM 'prabandhazatavidhAnaniSNAtabuddhinA .......' ityAdi dvArA spaSTa nirdeza kiyA hai| nirbhayabhImavyAyoga kI prastAvanA meM bhI unhoMne 'prabandhazatakarturmahAkaveH rAmacandrasya' kathana dvArA svayaM ko 100 prabandhoM kA karttA ghoSita kiyA hai, kintu isa sambandha meM muni jinavijayajI kA mata 1. nA0 da0, pR0 4 / 2. kau0mi0, 1/3-4 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XVI kaumudImitrAnandarUpakam kucha bhitra hai| unake anusAra prabandhazatakartA kA Azaya 100 prabandhoM kI racanA karane vAlA nahIM, apitu prabandhazata nAmaka granthavizeSa kI racanA karane vAlA hai| isa prabandhazata meM 5000 padya the| astu, prAyazaH vidvAn unheM 100 prabandhoM kA kartA hI svIkAra karate haiM, kintu unakI sabhI kRtiyA~ adyAvadhi upalabdha nahIM ho sakI haiN| unakI jo jo kRtiyA~ samprati upalabdha haiM unake zIrSaka nimnalikhita haiM1. nATyadarpaNa - sahapAThI guNacandra ke sahayoga se viracita nATyazAstrIya maulika kRti| 2. nalavilAsa nATaka (pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI se prkaashit)| 3. satyaharizcandra nATakA 4. yAdavAbhyudaya - nATaka (nATyadarpaNa meM uddhRt)| 5. raghuvilAsa nATaka (nATyadarpaNa meM uddhRt)| 6. rAdhAvAbhyudaya nATaka (nATyadarpaNa meM uddhRt)| 7. vanamAlA nATikA (nATyadarpaNa meM uddhRt)| 8. kaumudImitrAnanda - prakaraNa (AtmAnanda sabhA, bhAvanagara se prkaashit)| 9. mallikAmakaranda - prakaraNa (nATyadarpaNa meM uddhRt)| 10. rohiNImRgAGka prakaraNa (nATyadarpaNa meM uddhRt)| 11. nirbhayabhImavyAyoga - (yazo jaina granthamAlA aura pArzvanAtha vidyApITha, se prkaashit)| 12. sudhAkalaza (nATyadarpaNa meM uddhRta kosh-grnth)| 13. yaduvilAsa - (raghuvilAsanATaka kI prastAvanA meM uddhRt)| 14. kumAravihArazataka - (bhAratIya Arya sabhA se prkaashit)| 15. drakSyAlaGkAravRtti - (raghuvilAsanATaka kI prastAvanA meM uddhRta aura guNacandra ke sahayoga se viracita nyAyazAstrIya grnth)| 16. haimabRhadvattinyAsa - AcArya hemacandrapraNIta vyAkaraNaviSayaka grantha 'siddhahemazabdAnuzAsana' kI ttiikaa| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA uparyukta granthoM ke atirikta choTe-choTe stavasvarUpa katipaya anya grantha bhI upalabdha haiM jinake zIrSaka haiM - 17. yugAdidevadvAtriMzikA 18. vyatirekadvAtriMzikA 19. prasAdadvAtriMzikA 20. Adidevastava 21. munisuvratadevastava 22. nemastava 23. jinastotrANi 24-39. solaha sAdhAraNa jinastava / kaumudImitrAnanda kaumudImitrAnanda 10 aGkoM kA 'prakaraNa' hai / daza rUpakabhedoM meM nATaka ke bAda sarvAdhika mahattvapUrNa sthiti prakaraNa kI hI hai| prastuta prakaraNa kavi rAmacandra ke nATyakauzala kA sundara nidarzana hai| XVII kaumudImitrAnanda kI saMkSipta kathAvastu prathama aGka - mitrAnanda apane mitroM maitreya evaM makaranda ke sAtha vyApAra karane ke uddezya se samudrI yAtrA para nikalatA hai, kintu naukA ke bIca samudra meM DUba jAne para maitreya ke sAtha eka phalaka para savAra hokara kisI prakAra sAta dina pazcAt eka dvIpa meM pahu~catA hai| usa nirjana dvIpa meM eka vRkSa kI zAkhA para jhUlatI aura vilApa karatI huI eka anupama sundarI yuvatI ko dekhakara donoM AzcaryapUrvaka usake viSaya meM vicAra karane lagate haiM / usI bIca vaha yuvatI uThakara kahIM calI jAtI hai| donoM usako khojane nikalate haiM to rAste meM unakI bheMTa eka saMnyAsI - veSadhArI vyakti se hotI hai jo unheM batalAtA hai ki yaha jalapati pAzapANi kA krIr3AdvIpa hai| isa dvIpa meM prazAntavirodha nAmaka eka Azrama bhI hai jisake kulapati kA nAma ghoraghoNa hai| vaha saMnyAsI una donoM ko kulapati se milavAtA hai| vahIM para ve pUrvadRSTa yuvatI ko bhI dekhate haiM jo kulapati kI hI putrI kaumudI hai| una donoM ko atyadhika dhanavAn samajhakara dhUrta lobhI kulapati dhana prApti kI icchA se unakA paryApta Adara-satkAra Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XVIII kaumudImitrAnandarUpakam karatA hai aura putrI kaumudI kA vivAha mitrAnanda se karane kI ghoSaNA karatA hai| anta meM pAzapANi ke Agamana kI sUcanA pAkara kulapati apane anucaroM ko donoM atithiyoM kI sevA kA Adeza dekara calA jAtA hai| dvitIya aGka- usa dvIpa meM bhramaNa karate samaya mitrAnanda aura maitreya ko kisI ke karAhane kI dhvani sunAyI detI hai| mandira ke pIche jAkara ve dekhate haiM ki vahA~ eka siddha (devayonivizeSa) pIr3A se chaTapaTA rahA hai, jisako pAzapANi ne pakar3a kara vRkSa meM kIla se Thoka diyA thaa| donoM dayAcitta hokara siddha ko bandhanamukta kara dete haiN| siddha donoM ke prati kRtajJatA prakaTa kara aura bhaviSya meM pratyupakAra kA vacana dekara atizIghra vahA~ se calA jAtA hai| pAzapANi ko jaba jJAta hotA hai ki siddha ko mitrAnanda aura maitreya ne mukta kara diyA hai to vaha atyanta kruddha hokara donoM ko mArane hetu udyata hotA hai, kintu kulapati ke anuja gajapAda dvArA batalAe jAne para ki mitrAnanda kulapati kA jAmAtA hai, pAzapANi una donoM ko mukta kara detA hai| tadanantara gajapAda dvArA kaumudI-mitrAnanda kA vivAha svayaM karAne kI prArthanA sunakara pAzapANi mitrAnanda ko kalpalatA nAma kI jAduI mAlA dekara usako vivAhArtha parNazAlA meM le jAne kA Adeza detA hai| tRtIya aGka- udyAna meM kaumudI ke prati premAsakta mitrAnanda aura usakA mitra maitreya kaumudI ke saundarya kI carcA karate hue usakA anveSaNa karate haiN| kaumudI bhI latAkuJja meM sakhI kundalatA ke sAtha mitrAnanda ke viSaya meM hI carcA kara rahI hotI hai| mitrAnanda aura maitreya chipakara donoM kI bAteM sunate haiN| anantara sammukha hone para kaumadI unheM batalAtI hai ki isa Azrama ke kulapati sahita sabhI tapasvI kapaTI haiM jo chadmaveSa dhAraNa kara yahA~ Ane vAle sabhI vyApAriyoM ko kapaTajAla meM phaMsAkara pahale unakA vivAha usase (kaumudI se) karavA dete haiM aura bAda meM dhokhe se unakI hatyA karake unakA sampUrNa dhana har3apa lete haiN| yaha sunakara donoM ke mana meM kaumudI ke prati avizvAsa utpanna hone kI AzaGkA se kundalatA unheM kaumudI ke niSkapaTa hone kA vizvAsa dilAtI hai| usake bAda kaumudI aura mitrAnanda vivAha ke pazcAt rAtri meM cupacApa siMhaladvIpa bhAgane kA nizcaya kara lete haiN| sAyaMkAla kulapati dvArA vivAha sampanna karavAne ke pazcAt mitrAnanda kaumudI ke nirdezAnusAra kulapati se yautaka (daheja) rUpa meM viSApaharaNamantra kI zikSA dene kA anurodha karatA hai| kulapati viSavaidya jAGgulIdevI kA AhvAna kara mitrAnanda ko mantra kI zikSA dilavAte haiN| anta meM vRddhA tApasI gandhamUSikA kaumudI ko Adeza detI hai ki mitrAnanda ko parNazAlA meM le jaaye| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA caturtha aGka - kaumudI aura mitrAnanda yojanAnusAra rAtri meM hI Azrama se bhAgakara siMhaladvIpa kI rAjadhAnI raGgazAlApurI pahu~ca jAte haiN| vahA~ cora kA pIchA karane vAle sainikoM ke bhaya se logoM kI bhagadar3a dekhakara donoM samIpastha kAtyAyanI mandira meM praviSTa ho jAte haiM / nagararakSaka kAlapAza aura usake anucara cora ko khojate hue mandira meM Ate haiM aura donoM ko cora samajhakara pakar3a lete haiN| kAlapAza apane anucaroM ko unheM prAtaH kAla rAjasabhA meM prastuta karane kA Adeza dekara calA jAtA hai| paJcama aGka -- raGgazAlApurI meM yuvarAja lakSmIpati ke nagarAgamana ke upalakSya meM utsava kI taiyArI cala rahI hai| usI dina kaumudI evaM mitrAnanda ko rAjA vikramabAhu ke samakSa prastuta kiyA jAtA hai| donoM kI saumya AkRti dekhakara aura prApta pramANoM ke AdhAra para rAjA unheM cora mAnakara daNDa dene hetu taiyAra nahIM hotA hai, kintu kaumudI ke prati kAmAsakta amAtya kAmarati jisa kisI prakAra rAjA ko phusalAkara mitrAnanda ko mRtyudaNDa kA Adeza dilavA detA hai| tabhI ceTI Akara sUcanA detI hai ki yuvarAja ko sA~pa ne kATa liyA hai aura ve mUrcchita ho gaye haiN| suavasara dekhakara mitrAnanda rAjA kI AjJA pAkara viSApaharaNa mantra kA prayoga kara yuvarAja ko jIvita kara detA hai jisase prasanna hokara rAjA mitrAnanda ko daNDamukta kara detA hai aura amAtya ko usakA samucita satkAra karane kA Adeza dekara calA jAtA hai| XIX SaSTha aGka - maitreya bhaTakatA huA ratnAkararAjya kI sImA meM praviSTa ho jAtA hai jahA~ ke sainika usako zatru kA guptacara samajhakara pakar3a lete haiM aura sAmanta vijayavarmA ke sammukha le jAte haiN| vijayavarmA zatru rAjA cakrasena ke sAtha yuddha meM atyadhika ghAyala hokara par3A huA hai, ataH vaha krodhAveza meM vinA vicAra kiye hI usa tathAkathita zatru ke guptacara ke vadha kA Adeza de detA hai, parantu maitreya dvArA mahAn upakAra kI pratijJA karane para usako mukta kara detA hai / pazcAt maitreya varuNadvIpa meM siddha se prApta auSadha ke lepana se tatkSaNa vijayavarmA ke sampUrNa vraNa ko ThIka kara detA hai| isase prasanna hokara vijayavarmA kSamAyAcanApUrvaka usako apanA mitra banA letA hai| udhara siMhaladvIpa kA amAtya kAmarati, jo kaumudI para Asakta hai, mitrAnanda kI hatyA karavAne hetu use guptarIti se vijayavarmA ke samIpa bheja detA hai| vijayavarmA yakSarAja ko mitrAnanda kI bali pradAna karate hetu maitreya se anurodha karatA hai, kintu maitreya mitrAnanda ko parivartita veSa meM bhI pahacAna letA hai aura gale lagAkara rone lagatA hai| una donoM kA sampUrNa vRttAnta jJAta hone para vijayavarmA mitrAnanda se kSamAyAcanA karatA hai aura yuddhabandI banAkara lAyI gayI sumitrA se vivAha karane kI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xx kaumudImitrAnandarUpakam prArthanA karatA hai, kintu mitrAnanda svayaM vivAhita hone ke kAraNa apane mitra makaranda se usakA vivAha karavAne kA vacana detA hai| saptama aGka- siMhaladvIpa meM amAtya kAmarati kI patnI sapatnI kI AzaGkA se kaumudI ko ghara se nikAla detI hai| bhaTakatI huI kaumudI ko mArga meM sumitrA bhI mila jAtI hai jo yuddha meM ratnAkaradeza ke naSTa ho jAne ke kAraNa mitrAnanda aura maitreya se bichur3a gayI thii| mArga meM eka sthAna para donoM ko kucha cora ghera lete haiN| coroM kI ekacakrA nAma kI bastI kA mukhiyA pallIpati vajravarmA una donoM kI sampatti ke apaharaNa kA prayAsa karatA hai| tabhI pallIpati ke anucara eka anya vyApArI ko, jo vastuta: makaranda hai, pakar3akara usake sammukha lAte haiN| pallIpati dvArA pUche jAne para usake mukha se makaranda nAma sunakara kaumudI aura sumitrA samajha jAtI haiM ki yaha mitrAnanda kA mitra vahI makaranda hai jo samudra meM naukA DUba jAne ke bAda bichur3a gayA thaa| usI samaya siMhaladvIpa ke yuvarAja lakSmIpati dUta ke mAdhyama se pallIpati ko kaumadI evaM mitrAnanda ke anveSaNa kA Adeza dete haiN| mana meM zaGkA hone para pallIpati una sabase nAma pUchatA hai aura kaumudI ko vahA~ upasthita jAnakara apane duSkRtya para atyanta du:khI hotA hai| puna: kaumudI se sumitrA evaM makaranda ke viSaya meM jAnakara svayaM unakA vivAha karavAne kA nizcaya karatA hai aura sandezavAhaka ko kaumudI Adi ko prAta:kAla yuvarAja ke sammukha prastuta karane kA sandeza dekara vApasa bheja detA hai| ___aSTama aGka- kaumudI evaM sumitrA ko ekacakrA nagarI ghumAne nikalA makaranda ghUmate-ghUmate eka dhUrta kApAlika kI mAyAnagarI meM pahu~ca jAtA hai| yaha kApAlika vastuta: vahI siddha hai jise mitrAnanda aura maitreya ne varuNadvIpa meM pAzapANi ke caGgala se mukta karAyA thaa| komadI aura sumitrA meM kAmAsakta vaha dhUrta kApAlika chala se makaranda ko mArane kA prayAsa karatA hai| makaranda to kisI prakAra prANarakSA meM saphala ho jAtA hai, kintu kApAlika kaumudI aura sumitrA ko lekara adRzya ho jAtA hai| navama aGka- makaranda bhaTakatA huA raGgazAlApurI meM pahu~ca jAtA hai| vahA~ naradatta nAmaka eka kapaTI vyApArI usakI ratnAdi samasta sampatti har3apane kA prayAsa karatA hai| isa vivAda ko sulajhAne hetu donoM yuvarAja ke samakSa jAte haiN| vahA~ bhI naradatta chalapUrvaka makaranda kI sampatti ko apanA siddha karane kA prayAsa karatA hai aura usake kapaTajAla meM pha~sakara yuvarAja makaranda ko mRtyudaNDa dene kA Adeza de detA hai| usI samaya pallIpati vajravarmA mitrAnanda ko khojakara aura sAtha lekara vahA~ AtA hai| mitrAnanda yuvarAja ko batAtA hai ki makaranda usakA bhAI hai, to yuvarAja Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA ko bahuta pazcAttApa hotA hai aura vaha makaranda ko daNDamukta kara naradatta ko zUlI para laTakAne kA Adeza de detA hai, kintu dayAlu mitrAnanda usako kSamA kara detA hai / tadanantara zrAnta hone ke kAraNa prAtaHkAla bAtacIta karane kA vicAra kara sabhI vizrAma karane cale jAte haiM / ---- dazama aGka - siddhAdhinAtha, jisane kApAlika ke veSa meM kaumudI aura sumitrA kA apaharaNa kara liyA thA, una donoM ke nAma aura veSa badalakara unheM anucarI lambastanI ke bhavana meM chupAkara rakhatA hai / maitreya bhI ratnAkaradeza meM mitrAnanda se bichur3ane ke bAda vahIM para kundalatA ke bhavana meM mAntrika ke rUpa meM rahatA hai / siddhAdhinAtha ke anucara kahIM se mitrAnanda ko pakar3akara usake samakSa lAte haiM / siddhAdhinAtha mitrAnanda ko vicitra vezabhUSA dhAraNa kiye hone ke kAraNa pahacAna nahIM pAtA aura usako chala se kaumudI ke hI hAthoM maravAnA cAhatA hai, kintu bAda meM jaba use jJAta hotA hai ki yaha mitrAnanda hai, to vaha bahuta lajjita hotA hai aura apane duSkRtya ke lie mitrAnanda se kSamAyAcanA karatA hai| usake bAda vaha chupAkara rakhI gaI kaumudI aura sumitrA ko mitrAnanda ko samarpita kara detA hai / punaH makaranda aura mAntrika veSadhArI maitreya ko bhI vahA~ lAyA jAtA hai| sabhI eka dUsare se milakara atyanta Anandita hote haiM / anta meM siddhAdhinAtha una sabako cirakAla taka svatantra rahane kA AzIrvAda detA hai| XXI pramukha pAtroM kA caritra citraNa mitrAnanda - yaha prakaraNa kA vaNig-jAtIya dhIraprazAnta koTi kA nAyaka hai / isameM dayAlutA, vinayazIlatA, naitikatA Adi sabhI guNa vidyamAna haiM jo dhIraprazAnta nAyaka ke lie apekSita hote haiN| mitrAnanda atyanta dayAlu hai / svayaM sadaiva saGkaTagrasta rahane para bhI use apanI cintA nahIM, apitu vaha sarvadA dUsaroM ke duHkha ke viSaya meM hI socA karatA hai-- 'manastu me sadA'pyanyaduHkhasaGkrAntidarpaNa:' / siddha ko duHkhI dekhakara usakA hRdaya dravita ho uThatA hai aura vaha svayaM saGkaTa meM par3akara bhI usako pAzapANi ke caGgula se mukta karAtA hai| usakI dRSTi meM paropakAra se bar3hakara koI dharma nahIM, cAhe use sampAdita karane meM apanA ahita hI kyoM na ho jAyakriyate svasya kalyANahetave / paropakAraH tato'pi yadyakalyANaM kalyANAttat padaM param / / 2/13 - mitrAnanda atyanta kSamAvAn bhI hai| punaH punaH apakAra kI ceSTA karane vAle siddhAdhinAtha ko bhI vaha sahaja hI meM kSamA kara detA hai| makaranda ko pratAr3ita karane Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXII kaumudImitrAnandarUpakam vAle dhUrta naradatta ko prANadaNDa se mukta karavA denA bhI usakI kSamAzIlatA kA pramANa hai| vaha mitravatsala bhI hai, mitratA kA nirvAha karanA use bhalIbhA~ti AtA hai| kaumudI ke prati usakI nimnalikhita ukti usakI mitravatsalatA ko dyotita karatI hai sukhAkaroti saMyogastathA na tava kaumudii| maitreyasya parityAgo yathA duHkhAkaroti maam|| 4/7 apane priyamilana ko vaha mitra maitreya ke abhAva meM vyartha samajhatA hai'priyasamparko vRthA me maitreyaM vinaa|' mitrAnanda nItimArgAnusArI hai aura vipattigrasta hone para bhI naitikatA kA sAtha nahIM chodd'taa| Azrama meM apane svAgata meM kulapati dvArA pazubali kI bAta sunakara vaha atyanta khinna ho jAtA hai, kyoMki vaha yajJAdi anuSThAnoM meM pazubali ko atyanta garhita aura anaitika karma mAnatA hai| usakI dRSTi meM ve sabhI zAstrakAra, RSigaNa aura sAmAnya jana pAkhaNDI haiM jo isakA vidhAna, samarthana aura pAlana karate haiN| mitrAnanda atyanta dhairyavAn bhI hai| use yaha parijJAna hai ki adhIra hokara viSAda aura zoka karane se bhAgya ko nahIM badalA jA sakatA- 'satyaM viSAdazokAbhyAM na daivaM privrttte|' isIlie vaha sabhI saGkaToM kA atyanta dhairyapUrvaka sAmanA karatA hai| uparyukta vivaraNa se spaSTa hai ki mitrAnanda eka utkRSTa aura guNavAn nAyaka hai| kaumudI- madhyamakulotpannA kaumudI isa prakaraNa kI mandagotrotpanna kintu ukRSTa AcaraNa vAlI nAyikA hai| vaha varuNadvIpastha prazAntavirodha nAmaka Azrama ke kulapati ghoraghoNa kI putrI hai| dhUrta pitA kI putrI hote hue bhI usameM strIsulabha sabhI guNa nihita haiN| vaha atyanta saralahRdayA bholI-bhAlI yuvatI hai| chala-prapaJca se to vaha sarvathA rahita hai-- 'vananivAsaprasAdena mugdhA khalvahaM na vicitrabhaNitI: jaanaami'| isIlie Azrama ke dUSita vAtAvaraNa meM usakA dama ghuTatA hai| kaumudI ananya sundarI bhI hai| usakA aGga-aGga lAvaNya se paripUrNa ataeva indriyoM ko AhlAdita karane vAlA hai gAtraM sannatagAtri! netrasukhadaM niHzvAsapUrAMhatinasA''hlAdakarI radacchadasudhA jihvaa'tisauhitykRt| nAdaH kinnarakaNThi! karNasukhado vakSojalakSmIriyaM vakSaH prINayate mRgAkSi! vada te kiM nendriyANAM mude||3/7 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA XXIII usake sahaja svAbhAvika saundarya ko prasphuTita karane hetu kisI kRtrima alaGkaraNa kI AvazyakatA nhiiN| usake zarIra para to koI bhI vastra svata: AbhUSaNasvarUpa ho jAtA hai tadapi ca vapurlakSmIrasyAH sphuratyapadaM girAM prakRtisubhage pAtre veSo yadeva tadeva vaa|| 1/18 kaumudI ekaniSTha premikA---pativratA strI hai| pati mitrAnanda ko vaha apanA sarvasva samarpita kara detI hai- 'AtmA mayA tubhyaM samarpitaH ataH paraM yat te pratibhAsate tat kriytaam'| vaha ghora saGkaTa kI sthiti meM bhI pati kA sAtha nahIM chor3atI aura usake lie apane mAtA-pitA aura bandhujanoM taka kA parityAga kara detI hai| apane pAtivratya dharma kA vaha sadaiva dRr3hatApUrvaka nirvAha karatI hai| siddhAdhinAtha dvArA apaharaNa kara apane bhavana meM rakhe jAne para bhI usakA mana tanika bhI vicalita nahIM hotA aura vaha sadaiva pativiSayaka cintana hI karatI rahatI hai- 'navaraM kRtatapovidhAnanizcayA tisstthti|' kaumudI ko eka kulavadhU kI maryAdA kA pUrNa jJAna hai| kaThina se kaThina paristhiti meM bhI vaha isa maryAdA kA atikramaNa nahIM krtii| yAtrA se zrAnta hone ke kAraNa jaba mitrAnanda usake aGgasaMvAhana kA prastAva rakhatA hai to vaha usako isa kArya ke lie manA karatI hai, kyoMki usakI dRSTi meM aisA karanA kulavadhuoM ke lie sarvathA anucita hai- 'Aryaputra! alametena vinyprbhrNshen| na eSa kulavadhUnAM prazaMsanIyo maargH|' uparyukta vivaraNa se spaSTa hai ki kaumudI kA caritra eka Adarza bhAratIya nArI kA caritra hai| usameM prakaraNa kI nAyikA hetu apekSita sabhI guNa vidyamAna haiN| prakRta rUpaka kA nATyazAstrIya vizleSaNa 'kaumudImitrAnanda' eka rUpaka hai aura vizeSa rUpa se yaha eka 'prakaraNa' hai| yaha svayaM rUpakakAra ne apane nATyadarpaNa kI vRtti meM kahA hai "yathA vA'smadupajJe kaumudImitrANa(na)ndanAmni prakaraNe....'' prakaraNa ke rAmacandrokta lakSaNa kA samanvaya hone se bhI yaha prakaraNa siddha hotA hai| nATyadarpaNokta prakaraNa-lakSaNa nimnalikhita hai1. nA0da0 (vRtti), pR0 125 / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXIV kaumudImitrAnandarUpakam prakaraNaM vnnigviprscivsvaamysngkraat| mandagotrAGganaM divyAnAzritaM mdhycessttitm|| dAsazreSThiviTairyuktaM klezADhyam ........ / / isakA tAtparya yaha hai ki prakaraNa meM vaNik, vipra athavA saciva meM se kisI eka ko nAyaka honA caahie| lakSaNokta 'mandagotrAGgana' zabda ke svayaM granthakAra ne do artha kiye haiM- (ka) nAyikA ko manda kala meM utpanna honA cAhie aura (kha) nAyikA ko kulIna, kintu AcaraNa se manda arthAt madhyama honA caahie| isa prakaraNa kI nAyikA kaumudI hai jisakA pitA eka dhUrta-kapaTI kulapati hai| usake mUlagotra, jAti Adi kA koI patA nahIM hai| ataeva prathama artha meM hI 'mandagotrAGgana' zabda kA isa prakaraNa meM samanvaya mAnA jA sakatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki mitrAnanda ke sAtha kaumudI kA AcaraNa bhI utkRSTa hai, manda-madhyama nhiiN| jahA~ isase pUrva apane pitA kI icchA ke anusAra aneka sampanna yuvakoM ke sAtha vivAha kA nATaka kara kaumudI unake vadha meM nimitta ho cukI hai vahIM mitrAnanda ke sAtha vaisA AcaraNa na karane kI usane pratijJA kara lI hai jaisA ki usake nimnalikhita kathana se suvyakta hai- "saphalametasya darzanena mnussyjnm| IdRzo'pi tAtasya snehena mayA vyApAdayitavyaH? dhig dhig bhuvanaratnavinAzanaM me jIvitanirmANam!!'' 2 yaha pazcAttApa jahA~ eka ora kaumudI ke vivazatAhetuka pApakarma kA eka prAyazcitta hai vahIM dUsarI ora mitrAnanda ke sAtha vaisA krUra karma na karane kI pratijJA kA bhI saGketa detA hai| aba yaha bhI vicAraNIya hai ki rAmacandra ne netA, kathAvastu aura phala meM yathAsambhava eka, do aura tInoM ke kalpita hone para prakaraNa ke sAta bheda kiye haiN| unameM yaha kaumudImitrAnanda aise bheda ke antargata AtA hai jisameM tInoM hI kalpita haiM, kisI eka meM bhI kisI aitihAsikatA kA koI pramANa nahIM miltaa| ___isa prakAra vaNik mitrAnanda ke nAyaka hone aura kaumudI ke nAyikA hone se 'mandagotrAGganam' paryanta lakSaNa kA isameM samanvaya to spaSTa hai| isake bAda 'divya pAtra se rahita' yaha aMza AyA hai| divya pAtra bhI isa prakaraNa meM anupalabdha hai| yadyapi eka 'siddha' divya pratIta hotA hai, tathApi vastuta: vaha divya nahIM apitu eka 1. nA0da0 (vRtti), pR0 202 / 2. kau0mi0, pR0 18 / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA XXV dhUrta hai| ata: use divya nahIM kahA jA sktaa| 'madhyamastara kA AcaraNa' yaha aMza vivAdagrasta hai, kyoMki yahA~ mitrAnanda aura kaumudI ke AcaraNa ko uttama na kahanA unake sAtha anyAya hogaa| yaha svAbhAvika hai ki lakSaNa-nirmANa karate samaya jo Adarza rahatA hai usakA pUrNataH pAlana lakSya-nirmANa ke samaya prAya: ho nahIM paataa| sambhavata: yahI kAraNa hai ki isa prakaraNa meM kavi rAmacandra usa Adarza ke pUrNata: pAlana meM samartha na ho sake hoN| 'dAsazreSThiviTairyuktam' yaha aMza bhI isa prakaraNa meM upalabdha hai hii| isakI vRtti meM 'amAtyasthAne zreSThI'' jo kahA gayA hai usakA tAtparya yaha hai ki nATaka meM varNita kaJcakI, amAtya evaM vidUSaka ke sthAna para prakaraNa meM kramaza: dAsa, zreSThI evaM viTa (dhUrta) kI yojanA karanI caahie| isake atirikta vaNik Adi nAyakoM ke aucityAnusAra anya caTukArAdi sahAyakoM kI bhI yojanA kI jA sakatI hai| prakRta prakaraNa meM isa niyama kA pUrNa to nahIM, kintu kulapati-prabhRti dhUrta (viTa) pAtroM kI yojanA kara AMzika anupAlana avazya huA hai| 'klezADhyam' yaha antima aMza to isa prakaraNa meM sulabha hai hii| pota ke DUbane se lekara sarvatra mitrAnanda, kaumudI, maitreya Adi kaSTa kA hI anubhava karate hue citrita kiye gaye haiN| yatra-tatra kucha sukhada avasara avazya Aye haye haiM, kintu ve nagaNya haiN| hA~, anta meM saba kA milana sukhada hai, kintu yaha to nirvahaNa sandhi meM apekSita hI hai| isa prakAra svokta prakaraNa-lakSaNa kA samanvaya hone se rUpakoM meM isa kaumudImitrAnanda ko prakaraNa kahanA sarvathA ucita hai| paJcasandhiyoM kA vizleSaNa mukha, pratimukha, garbha, vimarza aura nirvahaNa- ye pA~ca sandhiyA~ nATakAdi kucha rUpakoM meM Avazyaka haiN| rAmacandra ke anusAra nATaka, nATikA, prakaraNI ke sAtha-sAtha prakaraNa meM bhI ukta pA~coM sandhiyA~ Avazyaka haiM- 'avasthAnAM ca dhruvabhAvitvAt sandhayo'pi nATaka-prakaraNa-nATikA-prakaraNISu paJca avshymbhaavinH|"2 . aba hama dekheMge ki isa prakaraNa meM ye sandhiyA~ kisa rUpa meM nibaddha haiN| vizeSa dhyAna yogya yaha hai ki isa krama meM hama nATyadarpaNokta lakSaNa ke AdhAra para hI vivecana kareMge, kyoMki nATyadarpaNa rAmacandra kI (guNacandra ke sAtha milakara likhI gaI) 1. nA0da0 (vRtti), pR0 208 / 2. vahIM, pR0 94 / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam apanI kRti hai / yadyapi isameM pUrvAcAryamata se kucha bhinnatA hai tathApi ina saba ke yuktAyuktatva kA cintana yahA~ ucita nahIM hai| 1 XXVI sandhiyoM kA vizleSaNa karane se pUrva pA~ca kramika avasthAoM kA bhI saMkSipta nirUpaNa Avazyaka hai, kyoMki inhIM ke anusAra sandhiyoM kI vyavasthA mAnya hai| ye pA~ca avasthAyeM haiM- Arambha, prayatna, prAptyAzA, niyatApti aura phalAgama / rAmacandra ne mukhya phalaprApti ke pA~ca 'upAya' mAne haiM- bIja, patAkA, prakarI, bindu aura kaary| inameM bIja aura kArya acetana haiM jabaki anya tIna cetana / yaha cetanAcetana-vibhAga isa para nirbhara hai ki bindu, patAkA aura prakarI ko rAmacandra ne pAtrArthaka mAnA hai| ho sakatA hai ki jo anya AcAryoM ke mata meM 'arthaprakRti' ke svarUpa bindu, patAkA aura prakarI haiM unheM aupacArika rUpa meM nATyadarpaNakAra ne unake sAtha pAtroM ke artha meM prayukta mAnA ho! acetana upAyoM meM bIja mukhya hai| aura kArya phalaprApti meM bIja kA sahakArI amukhya / isI prakAra cetana upAyoM meM bindu mukhya hai aura anya do upakaraNabhUta arthAt amukhya haiM / " mukhyatA aura amukhyatA ke kramazaH kAraNa haiM- phala prApti meM vizeSa upakAraka tathA sAmAnya upakAraka honA / ataeva patAkA, prakarI Adi kI bhI rUpaka -1 ka- vizeSa meM ukta kAraNa se mukhyatA ho sakatI hai aura ukta kAraNa ke abhAva meM amukhyatA, kintu bIja aura bindu kI mukhyatA to sarvatra hotI hI hai - " tatra bIjabindvostAvanmukhyatvameva, srvvyaapitvaat| patAkA-prakarI - kAryANAM tu mukhyaphalaM pratyupayogApekSayA ekasya dvayostrayANAM vA mukhyatvamanyeSAM caamukhytvm|' aba bIja, jo phalaprApti kA mUla upAya hai, ke viSaya meM bhI saMkSipta carcA Avazyaka hai| bIja mukhya phala kI prApti kA mukhya upAya hai jo nAyakamAtra ke prayatna se athavA usake sahayogiyoM kI sahAyatA se kramaza: vikasita hotA huA anta meM mukhya phala ko prApta karAtA hai| vikAsa kI dRSTi se bIja tulya hone ke kAraNa isa Arambhika sUkSma upAya ko bhI bIja kahA gayA hai 12 " stokoddiSTaH phalaprAnto heturbIjaM prarohaNAt / / Adau gambhIratvAdalpanikSipto mukhyaphalAvasAnazca yo heturmukhyasAdhyopAyaH sa dhAnyabIjavad bIjam / 'prarohaNAt' uttaratra shaakhopshaakhaadibhirvistrnnaat|'3 1. nA0 da0 (vRtti), pR0 62-63 / 2. vahIM, pR0 81 / 3. vahIM, pR0 . 63 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA isa bIja kA upanibandha rUpaka meM 'prastAvanA' 'Amukha' ke bAda hI karanA cAhie, kyoMki 'Amukha' rUpaka kA aGga nahIM hai| yaha to sabhyoM ko sAvadhAna karane hetu naTa kA karttavya hai, nAyaka kA isase sAkSAt koI sambandha nahIM hotA / ataeva yadi kisI rUpaka ke 'Amukha' meM bIja kA kathaJcit upanyAsa huA bhI ho to bhI 'Amukha' ke pazcAt rUpaka ke prArambha meM usakA nirdeza karanA hI cAhie-- - "idaM ca AmukhAnantaraM nibadhyate / bIjaM hi nATakAdInAm itivRttArthasyopAyaH / AmukhaM tu rUpakaprastAvanArthaM naTasyaiva vRttm|. / / ... ata eva AmukhoktA api bIjoktaya: praviSTanATakapAtreNa punarucyante / " XXVII yaha bIja, rAmacandra ke anusAra, cAra prakAra kA hotA hai-- (ka) kisI pAtra kA vyApAra - vizeSa, (kha) vipatti kA saGketa athavA nirdeza, (ga) nirAkaraNIya vipatti aura abhISTasiddhi -- ina donoM kA nirdeza tathA (gha) vipatti Ane para usake nirAkaraNa ke upAya kA nirdesh| yaha bhI dhyAtavya hai ki tRtIya prakAra meM vipattimAtra ke bIja ke nirdeza ke atirikta vipatti aura usake nirAkaraNa ina donoM kA bhI nirdeza ho sakatA hai, yadyapi rAmacandra ne spaSTataH aisA kahA nahIM hai / inameM se jisa rUpaka kA mukhya phala iSTaprAptimAtra ho usameM prathama, jisakA mukhya phala vipattinivRttimAtra ho usameM dvitIya athavA caturtha aura jisa rUpaka ke mukhya phala abhISTasiddhi aura aniSTanivRtti donoM hI hoM usameM tRtIya prakAra ke bIja kA nirdeza honA cAhie / kaumudImitrAnanda prakaraNa meM abhISTa sundarI kaumudI kI prApti ke sAtha-sAtha pota- nimajjana Adi se janya aniSTa kI nivRtti bhI nAyaka ko phala ke rUpa meM abhipreta hai| ata: isameM tRtIya prakAra ke bIja kA nirdeza ucita hai aura isa prakaraNa ke adhyayana se yaha suspaSTa hai ki isameM aniSTanivRttipUrvaka iSTaphalaprApti varNita hai / ata: donoM ko svatantra rUpa meM mukhya phala to nahIM kahA jA sakatA, parantu viziSTa aniSTanivRttipUrvaka iSTaprApti ke eka hone se tAtparyataH donoM ko viziSTa rUpa meM mukhya phala kahanA to sambhava hai hI aura prakaraNakAra ne vaisA hI kiyA bhI hai| prakaraNa ke Arambha meM mitrAnanda kI ukti- "akRtAkhaNDadharmANAm (1/7)" Adi dvArA vipatti aura maitreya kI ukti - " astamayati punarudayati" (1/8)" ityAdi dvArA vipatti - nirAkaraNa kA bhI upanibandha bIjarUpa meM kiyA gayA hai, sAtha hI "anurUpaM patimanAsAdayantyA kutaH punariyamasmAbhirupalabhyA" taka kI mitrAnanda kI ukti meM abhISTa phala prApti ke liye apekSita upAya kA bhI bIjarUpa 1. nA0 da0 ( vRtti), pR0 63 / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam meM nirdeza kiyA gayA hai| yahI bIja kramazaH vikasita hotA huA antima phala kI prApti kA sAdhana banA hai| XXVIII sandhi-nirUpaNa ke liye bhUmikA ke rUpa meM uparyukta vicAra ke bAda aba pUrvokta pA~ca avasthAoM kA saMkSipta vivecana nimnalikhita hai (ka) Arambha phala-prApti ke liye autsukya kA pradarzana hI Arambha hai| 'kuta: punariyamasmAbhirupalabhyA' dvArA isakA pratipAdana prakRta prakaraNa meM kiyA gayA hai| yaha mukhasandhi ke antargata nibandhanIya hai| I (kha) prayatna phalopalabdhi ke liye apekSita vyApAra meM adhika autsukya - zIghratA ko prayatna kahate haiN| isa prakaraNa meM tRtIya aGka ke Adi se isakA nibandhana kavi ne kiyA hai| isakA samAveza usa aMza meM karaNIya hai jo pratimukha sandhi ke antargata hotA hai / prarUr3ha autsukya ko prayatna kahA jAtA hai jabaki autsukya prarUr3ha hone se pUrva apanI mUla avasthA meM ArambhapadavAcya hai| yahI ina donoM avasthAoM meM antara hai 1 (ga) prAptyAzA phala - prApti meM kisI nizcita vighna kI upasthiti na dikhAI par3ane ke kAraNa phala- prApti kI jo AzA - sambhAvanA hotI hai use hI prAptyAzA kahA gayA hai| phalaprApti kA nizcaya to isa avasthA meM nahIM hotA, kyoMki kisI anizcita vighna kI AzaGkA kucha mAtrA meM banI hI rahatI hai| ataH isa avasthA meM isakA nirUpaNa isa rUpa meM kiyA gayA hai-- "phalAntarAsambandhAt anizcitabAdhakAbhAvAccopAyAdISat pradhAnaphalasya yA sambhAvanA, na tu nizcayaH sA prApteH pradhAnaphalalAbhasya AzA / "" isa vAkya meM 'anizcitabAdhakAbhAvAt' 'upAyAt' kA vizeSaNa hai| isakA artha hai - aisA upAya jisakI saphalatA meM koI pratibandhaka Ane vAlA hai yA nahIM isakA nizcaya to nAyaka ko nahIM huA hai, kintu ApAtataH kisI pratibandha ke na dikhAI par3ane se phalaprApti kI AzA utpanna ho jAtI hai| isIliye isa avasthA meM phalaprApti kA nizcaya ho nahIM pAtA / 1. nA0 da0 (vRtti), pR0 88 / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXIX bhUmikA (gha) niyatApti phalaprApti ke viSaya meM nizcaya ko niyatApti nAmaka avasthA kahate haiN| yadyapi ise vimarzasandhi ke antargata athavA vimarzasandhi se sambaddha mAnA gayA hai jisameM vighna aura saphalatA kA samAnabala honA pAyA jAtA hai tathApi dRr3ha saGkalpa ke kAraNa phalaprApti kA nizcaya ho jAtA hai| ataeva isameM vighnoM kA nirdeza rUpaka ke antargata rUpakakAra ko karanA hI caahie| (Ga) phalAgama laukika iSTa phala kI utpatti kA Arambha-phala kI utpatti kA hone laga jAnA- phalAgama hai| phalaprApti-nAyaka dvArA phala kI anubhUti to bAda meM hotI hai| ataeva nAyaka ko phalAnubhUti ke liye ina pA~ca kramika avasthAoM se gujaranA par3atA hai| isake pazcAt hI use phala kA anubhava hotA hai|' uparyukta kramAgata pA~ca avasthAoM se kramazaH sambaddha pA~ca sandhiyA~ hotI haiN| inakA vivecana aura isa prakaraNa meM sImA-nirdhAraNa isa prakAra hai(ka) mukhasandhi pradhAna kathAvastu ke mukha jaise mahattvapUrNa aMza ko, arthAt 'bIja' kI ArambhasvarUpa avasthA ke liye sAkSAt yA paramparayA upayogI viSayoM kA rUpaka ke jisa bhAga meM varNana kiyA jAtA hai use mukhasandhi kahA gayA hai| isameM bIja ke upanyAsa ke sAtha-sAtha aGgI evaM yathAsambhava aGgabhUta rasoM kA samAveza bhI honA cAhie mukhaM pradhAnavRttAMzo biijotpttirsaashryH|| kaumudImitrAnanda prakaraNa kA prathama aGka ke Adi se lekara dvitIya aGka ke anta taka kA bhAga mukhasandhi hai| isameM mukhya phala ke bIja kA samAveza jahA~ huA hai usakA nirdeza bIjasvarUpanirUpaNa ke prasaGga meM kiyA jA cukA hai| pradhAna rasa saMyoga zRGgAra kI abhivyaJjanA bhI prathama aGka ke 11 se 14 taka ke padyoM meM aura 18veM padya meM tathA bIca-bIca ke gadyAMzoM meM bhI huI hai| 1. ina sabakA vistRta vivaraNa nATyadarpaNa tathA usakI vRtti meM (pR0 85-93) draSTavya hai| 2. nA0da0, pR0 95 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXX kaumudImitrAnandarUpakam (kha) pratimukhasandhi mukhasandhi ke antargata sUkSma rUpa meM vinyasta phalaprApti ke bIjasvarUpa mukhya upAya kA pratimukhasandhi meM kucha adhika vikAsa honA caahie| isIliye nATyadarpaNa meM kahA gayA hai- "pratimukhaM kiyllkssybiijodghaattsmnvitH||"1 isa prakaraNa meM tRtIya aGka ke Adi se lekara caturtha aGka ke 14veM padya taka pratimukhasandhi hai| tRtIyAGka ke prArambha se hI zRGgAra ke sthAyIbhAva parasparAnurAga (rati) kA pUrNa vikasita rUpa kisI adhyetA se chipa nahIM sktaa| vastuta: isa prakaraNa meM kaumudI-milanasvarUpa mukhya phala kA bIja bhI to vahI parasparAnurAga hai| (ga) garbhasandhi jisa sandhi meM pUrvavikasita bIja meM kucha phalonmukhatA pratIta hotI ho- phalaprApti kI kucha sambhAvanA ho parantu vighnAtizaya ke kAraNa phalaprApti kA nizcaya na ho arthAt phalaprApti kI apekSA phala kI aprApti adhika pratyAzita ho vaha garbhasandhi hai| isameM phalaprApti garbhagata-atyanta aspaSTa dazA meM rahatI hai| ataeva yaha sandhi prAptyAzA nAmaka tRtIya upAya se sambaddha hotI hai| prakRta prakaraNa meM caturtha aGka ke 14veM padya ke bAda se lekara paJcama aGka taka garbhasandhi kA kSetra hai, kyoMki isa bhAga meM mitrAnanda ko cora mAnakara pakar3A jAtA hai aura amAtya kAmarati kaumudI ke prati atyanta Asakta hone ke kAraNa use (mitrAnanda ko) rAjA ke samakSa kisI bhI prakAra cora siddha karake maravAnA cAhatA hai| ataeva bIja ke phalonmukha hone para bhI vighnAtizaya ke kAraNa phalaprApti kI AzA kI gauNatA aura usakI aprApti kI pradhAnatA spaSTa rUpa meM parilakSita hotI hai| (gha) vimarzasandhi vimarza kA artha saMzaya hai| isa sandhi meM phalaprApti kI prAya: nizcitatA hone para bhI tulyabala vighna kI upasthiti ke kAraNa nAyaka ke mana meM kucha saMzaya phalaprApti ke viSaya meM hotA hI hai| vastuta: phalaprApti ke nizcita hone kA tAtparya nAyaka kI dRr3ha icchAzakti ke kAraNa nizcitaprAya honA hI hai| yahI bAta isa sandhi se sambaddha upAya niyatApti ke viSaya meM bhI samajhanI cAhie- vahA~ bhI niyata kA artha niyataprAya hI hai, pUrNata: niyata nhiiN| jaba nizcaya saMzaya kA virodhI hai to phira phalaprApti kA pUrNata: nizcaya ho jAne para upasthita vighnoM ke prAptyupAya kA 1. nA0da0, pR0 96 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXXI bhUmikA samAnabalatva aura tanmUlaka saMzaya kaise ho sakatA hai? ata: isa prasaGga meM nATyadarpaNa tathA usakI vRtti meM bhI jo nizcaya kI ukti hai usakA pUrvokta tAtparya hI ucita hai| prakRta prakaraNa-rUpaka meM SaSTha aGka ke prArambha se navama aGka ke - (nepathye) aho! abrahmaNyam abrahmaNyam, ahaha! pApakAritvam!! 1 isa aMza taka vimarzasandhi kI sImA hai| isake antargata maitreya dvArA vijayavarmA (jisake dvArA amAtya kAmarati ne mitrAnanda ko maravAne kI kutsita yojanA banAI thI) ke vraNoM kA auSadha-dravya ke lepa se svastha karA dene meM saphalatA- vijayavarmA kI anukUlatA arjita kara lene ke kAraNa mitrAnanda ke vadha ko rokane kI sambhAvanA ho jAne se phalaprApti nizcitaprAya ho jAtI hai| kintu dUsarI ora amAtya kAmarati kI duSpreraNA se pratIhAra dvArA upasthApita aura veSabhUSA Adi ke badala jAne ke kAraNa apariceya mitrAnanda kI vijayavarmA dvArA yakSarAja ko bali dene ke lie nizcaya kara liye jAne aura naradatta ke kapaTa ke kAraNa makaranda ko bhI corI ke abhiyoga meM yuvarAja dvArA vadha karane kA Adeza de diye jAne ke kAraNa phalaprApti meM prabala bAdhA upasthita ho jAtI hai| ata: isa aMza ko rAmacandrokta lakSaNa "udbhinnasAdhyavighnAtmA vimoM vyasanAdibhiH''2 ke anusAra vimarzasandhi kA kSetra mAnanA pramANita hai| (Ga) nirvahaNasandhi bIja Adi upAyoM aura prArambha Adi avasthAoM kA jahA~ antatogatvA mukhya phala ke sAtha yoga arthAt mukhya phala kA Agama (prApti) varNita ho rUpaka kA vaha aMza nirvahaNasandhi kA kSetra mAnA jAtA hai sabIjavikRtAvasthA nAnAbhAvA mukhaadyH| phalasaMyogino yasmin asau nirvahaNo dhruvm|| 3 isa rUpaka ke isI aMza-vimarzasandhi ke kSetra se pazcAdvartI aMza meM uparyukta sthiti varNita hai| ata: yahI aMza nirvahaNasandhi ke kSetra meM AtA hai| yaha viSaya 1. yaha aMza prakRta saMskaraNa ke pR0166 para mudrita hai| 2 nA0da0, pR0 99 / 3. vahIM, pR0 102 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXXII kaumudImitrAnandarUpakam sAdhAraNata: pratyeka rUpaka ke bharatavAkya meM upasaMhata hotA hai jise rUpakakAra ne yahA~ siddhAdhinAtha ke vacana meM prastuta kiyA hai upanatamitrakalatraH santaptArAmacandrakaravizadAm / AsAdya yazolakSmI parAM svatantrazciraM bhuuyaaH|| sandhyaGga-viveka ukta kramika pA~ca sandhiyoM ke kramazaH 12, 13, 13, 13 aura 14 aGga mAne gaye haiN| inameM mukhasandhi ke 12 aGgoM ke nAma haiM- upakSepa, parikara, parinyAsa, samAhiti, udbheda, karaNa, vilobhana, bhedana, prApaNa, yukti, vidhAna aura pribhaavnaa|2 aba isa rUpaka kI mukhasandhi ke arntagata ina 12 aGgoM kA paricaya denA hai| kintu usase pUrva ina aGgoM ke krama ke viSaya meM prakaraNakAra rAmacandra kA nATyadarpaNa meM diyA gayA vaktavya dhyAna dene yogya hai upakSepa-parikara-parinyAsAnAM yathoddezakramamAdAveva, samAdhAnasya tu racanAvazAnmadhyaikadeza eva, udredakaraNayostu upAntye nibndhH|3 inameM bhI upakSepa, parikara, parinyAsa, samAdhAna (athavA samAhiti), udbheda aura yukti- ye cha: aGga to mukhasandhi meM avazya hone cAhie, anya aGgoM kA samAveza yathAsambhava sabhI anya sandhiyoM meM bhI sambhava hai| aisI sthiti meM sandhyaGgoM kI pUrvokta saMkhyA meM hrAsa-vRddhi bhI sambhava hai| ____ isa sandarbha meM nATyadarpaNa meM vistRta vivecana hai, kintu una sabakA isameM vivecana karanA sambhava nahIM hai| aba ina sandhyaGgoM kA sodAharaNa vivaraNa prastuta hai(1) upakSepa rAmacandra ne isakA lakSaNa isa prakAra kiyA hai- biijsyoptirupkssepH|5 1. kau0mi0, 10/18 / 2 nA0da0, pR0 105 / 3. vahIM, pR0 106 / 4. nA0da0, pR0 106 / 5. vahIM, pR0 108 / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA XXXIII isakA tAtparya yaha hai ki phalaprApti ke bIja kA vapana 'upakSepa' hai| isa rUpaka ke astamayati punarudayati punarastamupaiti punrudetyrkH| vipado'pi sampado'pi ca satataM na sthAsnavaH praayH|| isa padya meM bIja kA upakSepa kiyA gayA hai, kyoMki samudra meM naukA ke DUba jAne se vipanna mitrAnanda Adi kI saphalatA kI AzA isa ukti meM parilakSita hotI hai| (2) parikara parikara kA lakSaNa hai- 'svalpavyAsaH prikriyaa|'2 pUrva meM upakSipta bIja kA vizeSa vacana dvArA svalpa vistAra 'parikriyA'- 'parikara' hai| isa rUpaka meM mitrAnanda se kulapati kA 'saJjAtapANigrahaNo'si na vA'3 yaha prazna aura maitreya dvArA 'asaJjAtapANigrahaNa evAyaM sArthavAhasUnuH' yaha uttara tathA isake bAda 'drutataramAhvaya kaumudIm'' kulapati ke isa kathana meM kaumudI-samprAptisvarUpa mukhya phala ke bIjakaumudIprAptyabhilASa kA kucha vistAra huA hai| (3) parinyAsa phala-prApti kA vinizcaya 'parinyAsa' kahalAtA hai-- 'vinizcayaH prinyaasH|'6 isa prakaraNa meM mitrAnanda kI isa ukti- 'saphalatAM prayAtu me prArthanAleza:' aura kaumudI kI isa ukti- 'saphalametasya darzanena manuSyajanma' se parasparAnurAga kI spaSTa abhivyakti se phala-prApti kA vinizcaya pramANita hai| ata: ise 'parinyAsa' kahA jAnA caahiye| 1. kau0mi0, 18 // 2. nA0da0, pR0 109 / 3. kau0 mi0, pR0 15 / 4. vahIM, pR0 16 / 5. vahIM, pR0 16 / 6. nA0da0, pR0 109 / 7. kau0mi0, pR0 17 / 8. vahIM, pR0 18 / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXXIV kaumudImitrAnandarUpakam (4) samAdhAna pUrva meM saMkSipta rUpa meM upakSipta bIja kA, spaSTatA ke liye, punaH bhaGgibheda se prakaTana 'samAdhAna' hai- 'punAsa: smaahitiH| saMkSipyopakSiptasya bIjasya spaSTatApratipAdanArthaM punAso bhaNitivaicitryaM samyagAsamantAddhAnaM poSaNaM smaahitiH| prakRta prakaraNa meM mitrAnanda ke darzana se kaumudI meM huI sAttvika bhAvoM kI abhivyakti dekhakara kulapati ke isa kathana- 'ayaM khalu te prANitasyApi svAmI, kimaGga punaraparAsAM kriyaannaam|'2 aura tadanantara mitrAnanda kI isa svagata ukti- 'sumedhA nizcitaM vedhAH' (1/19) meM mukhasandhi ke samAdhAna nAmaka aGga kA upanibandha huA hai| (5) vilobhana prAptavya padArtha kI guNavattA ke kAraNa prApti kI dRr3ha icchA ko vilobhana kahate haiN| isa prakaraNa meM kulapati ke isa kathana- iyaM ca prarUDhayauvanA.....tadasyAH pANigrahaNena saphalayitumarhasi martyalokAvatAram' ke pazcAt mitrAnanda ke kathana'bhagavan! ko'yamasmAsvajJAtakulazIleSu prasAdAtirekaH'5 ke dvArA vilobhana nAmaka aGga ko prakaTa kiyA gayA hai| (6) prApaNa phala-prApti kI sambhAvanA se sukha ke sAdhana kI prApti tathA tadanusAra sukhAnubhava ko prApaNa kahate haiM- 'prApaNaM sukhsmpraaptiH|'6 kaumudImitrAnanda prakaraNa meM kundalatA se mitrAnanda ko jo maNi milA aura zItala jala ko usa maNi se sampRkta karAkara usa jala dvArA siddhAdhinAtha (puruSa) ke kIlitavraNa kI mitrAnanda ne jo saphala cikitsA kI usake varNana meM prApaNa upanibaddha hai| 1. nA0da0, pR0 111 / 2. kau0mi0, pR0 19 / 3. nA0da0, pR0 115 / 4. kau0mi0, pR0 21 / 5. vahIM, pR0 21 / 6. nA0da0, pR0 117 / 7. kau0mi0, pR0 30-32 / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA (9) yukti guNa-doSa kA nirUpaNa kara karttavya ke viSaya meM nirNaya karanA 'yukti' hai'yuktiH kRtyavicAraNA / ' ' ete vayamAgatA eva rahaH kimapi bhagavatyA saha paryAlocayitum'' mitrAnanda kI isa ukti meM yaha aGga sannivezita hai| kaumudImitrAnanda meM yaha aGga pUrvokta prApaNa nAmaka sandhyaGga ke antargata nibaddha hai, kyoMki isa sandarbha ke prArambha meM jaisA kahA jA cukA hai tadanusAra kucha aGga vizeSoM ke krama kI to mAnyatA hai kintu anya aGgoM kA yathAsambhava krama ho bhI sakatA hai, nahIM bhI / svayaM nATyadarpaNa meM prakaraNakAra ne isI 'yukti' ke viSaya meM kahA hai ki tApasavatsarAja meM yaha yukti upakSepa aura parikara ke madhya hI upanibaddha hai (8) vidhAna I XXXV eka yA aneka pAtroM meM sukha aura duHkha kI (pAtra ke bhinna-bhinna hone para eka kAla meM bhI aura pAtra ke eka hone para paurvAparya se bhinna-bhinna kAla meM bhI ) prApti ko vidhAna kahA jAtA hai - 'vidhAnaM sukhaduHkhAptiH / 4 yaha jJAtavya hai ki sukha aura duHkha kI prAptiyoM meM viparIta krama bhI ho sakatA hai| yaha pUrNata: nirbhara hai kathA aura rUpakakAra dvArA usake citraNa para / isakA jo udAharaNa nATyadarpaNa meM diyA gayA hai usameM sukha prApti pahale aura duHkha - prApti pazcAt hai / yadvismayastimitamastamitAnyabhAvam AnandamandamamRtaplavanAdivAbhUt / tatsannidhau tadadhunA hRdayaM madIyam aGgAracumbitamiva vythmaanmaaste|| 5 bhavabhUti ke ukta padya meM sukha prApti pahale aura duHkha - prApti pazcAd varNita hai| / parantu kAlidAsa ke vikramorvazIya ke nimnollikhita padya meM pahale duHkha aura pazcAt sukha kI prApti varNita hai mAlatImAdhava, 1/20 1. nA0 da0, pR0 119 / 2. kau0mi0, pR0 30 / 3. nA050, pR0 119; anyatra bhI kahA hai nATyadarpaNa meM-- 'upakSepaparikaraparinyAsemyo'parANyaGgAni vRttAnuguNyAduddezakramAtikrameNApi nibadhyante / 4. vahIM, pR0 106 / 5. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXXVI kaumudImitrAnandarUpakam pAdAsta eva zazinaH sukhayanti gAtraM bANAsta eva madanasya mmaanukuulaaH| saMrambharUkSamiva sundari yad yadAsIt tvatsaGgamena mama tat tdihaanuniitm||| nATyadarpaNa meM isa aGga ke tApasavatsarAja se diye gaye dvitIya udAharaNa meM bhI yahI sthiti hai| (9) paribhAvanA nATyadarpaNa meM paribhAvanA kA svarUpa yaha diyA hai- 'jijJAsAtizayena kimetaditi kautukAnubandho vismayaH pribhaavnaa|'2 ___ isa prakaraNa meM maNisampRkta zItala jala ke lepamAtra se siddha ke kIlita vraNoM kI saphala cikitsA se cakita mitrAnanda kI yaha kautakapUrNa ukti isakA udAharaNa hai- 'kathaM kSaNAdeva gAtramazeSamapyalakSitavraNasanivezamajAyata!'3 (10) udbheda prArambha meM upakSipta bIja kA svalpa vikAsa arthAt puSpita honA udbheda hai| pUrva meM kahA jA cukA hai ki udbheda aura karaNa kA sandhi ke anta se kucha pUrva (upAntya meM) upanibandha honA caahie| kaumudImitrAnanda meM bhI nepathya meM uccarita yaha padya'zreyAMsi prabhavantu te pratidizaM tejAMsi vardhiSNuitAm' (2/11)- isa aGga kA udAharaNa hai| (11) karaNa avasarocita kArya kA sampAdana (bIja ke vikAsa hetu) karaNa kahA jAtA hai'karaNaM prstutkriyaa| kaumudImitrAnanda kA vaha sandarbha isakA udAharaNa hai jisameM pAzapANi dvArA jaba mitrAnanda aura maitreya para siddha ke kIloM ke nikAlane kA abhiyoga lagAkara 1. vikramorvazIya, 3/20 / 2. nA0da0, pR0 112 / 3. kau0mi0, pR0 33 / 4. nA0da0, pR0 114 / 5. vahIM, pR0 115 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA XXXVII una donoM ko daNDita karane kA prayatna kiyA jAtA hai to mitrAnanda Adi dvArA apanI surakSA ke lie antataH bhagavAn brahmA kI zaraNa meM jAnA Adi varNita hai / " (12) bhedana sabhI pAtroM ke raGgamaJca se cale jAne ko bhedana kahA jAtA -- 'bhedanaM pAtranirgamaH / '2 yaha aGga aGka ke anta meM tathA viSkambhaka aura pravezaka ke anta meM avazya upanibandhanIya hai-- 'bhedastu sarvasandhiSvaGkAnte pravezakaviSkambhakAnte ca avazyaM nibandhanIyaH / 3 isI prakAra anya sandhiyoM ke aGgoM kA bhI, rUpaka meM yathAsambhava krama athavA AvazyakatAnusAra vyutkrama se, nibandhana rUpakakAra ko karanA cAhie, kyoMki isase rUpakoM meM camatkAra AtA hai| yahA~ kevala mukhasandhi ke sabhI aGgoM kA sodAharaNa nirUpaNa kiyA gayA hai| isI rIti se pratimukhAdi sandhiyoM ke aGgoM kA bhI udAharaNa dekhanA caahie| saba kA nirUpaNa to yahA~ sambhava nahIM hai / sandhyaGgoM ke viSaya meM nimnalikhita tathyoM para dhyAna avazya denA cAhie (ka) jaise sandhi (mukhasandhi ) kA Arambha Amukha ke bAda hI karanA cAhie vaise isake aGgoM kA bhI Amukha ke bAda hI, kyoMki aGgI se bahirbhUta aGgoM kA samAveza anucita hai| kahA bhI hai nATyadarpaNa meM-- 'Amukhasya ca naTavRttatvena itivRttAnaGgatvAttadanantaramaGgAnAM nibandha: / '4 (kha) kucha aGga aise haiM jinakA eka sandhi meM bhI AvazyakatAnusAra aneka bAra samAveza sambhava hai aura bhinna sandhiyoM meM bhI -- 'vilobhanAdIni tu sarvasandhiSvapi bhavanti, saMvidhAnakavazAttadarthasyAnyatrApi sambhavAt / " (ga) kahIM-kahIM eka sandhi ke sabhI aGgoM meM se kucha kA samAveza dUsarI sandhiyoM se bhI kiyA jA sakatA hai yadi aisA karane para kathA meM adhika camatkAra A jAya / aisI sthiti meM sandhyaGgoM kI Arambha meM jo 12, 13 Adi saMkhyA batalAI gaI hai vaha sAmAnya vyavasthA ke anusAra hai, vizeSa vyavasthA meM yaha saMkhyA bhinna bhI 1. kau0mi0, pR0 36 / 2. nA0 da0, pR0 116 / 3. vahIM, pR0 106 / 4.. vahIM, pR0 106 / 5. nA0 da0, pR0 106 / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXXVIII kaumudImitrAnandarUpakam ho sakatI hai, kintu kula milAkara sandhyaGgoM kI saMkhyA 65 hai| hA~, yadi kisI rUpaka meM kisI aGga yA aGgoM kA aneka bAra upanibandha kiyA gayA ho aura unako alaga-alaga svatantra rUpa meM liyA jAya taba to rUpaka-bheda se pUrvasaGkalita saMkhyA-65 meM vRddhi bhI ho sakatI hai| (gha) sandhyAdi kI saMkhyA, vizeSataH sandhyaGgoM kI saMkhyA meM hrAsa bhI ho sakatA hai, yadi kisI sandhi yA sandhyaGga kI rasAbhivyakti meM koI upayogitA na ho athavA usameM vaha sandhi yA sandhyaGga bAdhaka ho| ata eva AcArya Anandavardhana ne spaSTa kahA hai sandhisandhyaGgaghaTanaM rsaabhivyktypekssyaa| na tu kevalayA shaastrsthitismpaadnecchyaa||' nATyadarpaNa ke nimnalikhita vaktavya se bhI yahI dhvanita hotA hai- 'avasthAnAM ca dhruvabhAvitvAt sandhayo'pi nATaka-prakaraNa-nATikA-prakaraNISu pnycaavshymbhaavinH| samavakArAdau tu vizeSopAdAnAdUnatve'pi na dossH||2 __ isa prakAra suspaSTa hai ki kaumudImitrAnanda eka utkRSTa prakaraNa hai jisameM prakaraNa ke prAya: sabhI vaiziSTya upalabdha haiN| 1. dhvanyAloka, 3/12 / 2. nA0da0, pR0 94 / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtra-paricaya sUtradhAra puruSa pAtra = prakaraNAbhinaya kA nirdezaka pradhAna naTa = sUtradhAra kA sahAyaka - pAripArzvika = prakaraNa kA nAyaka naTa mitrAnanda maitreya / makaranda / kulapati = mitrAnanda ke mitra = prazAntavirodhaM nAmaka Azrama kA ghoraghoNa nAmaka chadmaveSadhArI pradhAna tapasvI = kulapati kA anuja pAda gajapAda tundila kharvazAkha gRdhAkSa = kulapati ke anucara puruSa = dvitIya aGka meM kAmI siddha aura SaSTha evaM dazama aGka meM mitraannd| = varuNadvIpa para kAmakeli karane vAle jalapati varuNadeva pAzapANi kundaprabha / markaTavarNa / = pAzapANi ke anucara baTu purodhA = bAlatapasvI = kulapati kA purohita = viSavaidyA jAGgulIdevI devatA dvija sthavira vRddhA = raGgazAlApurI ke nAgarika kAlapAza = raGgazAlApurI kA surakSAdhikArI Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = kAlapAza ke sahAyaka sainika dIrghadaMSTra / varAhatuNDa vajrAGkara zvapAka kAmarati vinayandhara zikhaNDa / = cANDAla = siMhaladvIpa kA mahAmantrI = kAmarati ke anucara rAjA = siMhalanareza vikramabAhu kumAra / yuvarAja / = siMhaladvIpa kA yuvarAja lakSmIpati pratIhAra = siMhalanareza kA dvArapAla vijayavarmA = ratnAkara nagara kA sAmanta madanaka maGgalaka mAdhavya = vijayavarmA ke anucara sunanda kapiJjala pallIpati / - sanAtI kA makhiyA vajravarmA / sarpakarNa yamadaNDa * = pallIpati ke anucara piGgalaka kApAlika / | = chadmaveSadhArI kapaTI siddha siddhAdhinAtha mAyAmaya = kApAlika kA anucara cArAyaNa = siMhaladvIpa kA mantrI naradatta = dhUrta vyApArI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devazarmA = cArAyaNa kA anucara kaJcukI = antaHpura kA vRddha sevaka barbara = naradatta kA sahAyaka paJcabhairava sughaNTa nandighoSa 2 = siddhAdhinAtha ke anucara brahmalaya sArthavAha %= makaranda pathika / mAntrika = maitreya pratIhAra _ = siddhAdhinAtha kA dvArapAla strI pAtra kaumudI = kulapati kI putrI aura prakaraNa kI nAyikA kundalatA = Azrama kI tApasI aura kaumudI kI sakhI gandhamUSikA = chadmaveSadhAriNI vRddhA tApasI aura kaumudI kI buA patralekhA = siMhaladvIpa kI mahArAnI ceTI = mahArAnI patralekhA kI dAsI sumitrA = makaranda kI patnI kSemaGkarI / 1 = siddhAdhinAtha kI anucariyA~ lambastanI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabandhazatakartR-mahAkavi-zrIrAmacandrasUri-viracitaM kaumudImitrAnandarUpakam ||prthmo'ngkH|| yaH prApa nivRti klezAnanubhUya bhvaarnnve| tasmai vizvaikamitrAya tridhA nAbhibhuve nmH||1|| (nAndyante) sUtradhAra:-(sAkSepam) bho bhoH sabhAsadaH! sAvadhAnAH zRNuta vijJApanAmekAmvyAmohapratirohapItamanasaH prajJAprasAdAJcitA stasmAd yadyapajAnate kimapi tairbAdhyAmahe kiM vym?| prathama akka jisane saMsArarUpI sAgara meM (anekavidha AdhyAtmika, Adhibhautika evaM Adhidaivika) kaSToM ko sahakara mokSa prApta kara liyA hai, vizva ke ekamAtra mitrasvarUpa usa bhagavAn RSabhadeva ko tIna bAra namaskAra hai||1|| (nAndI ke pazcAt) sUtradhAra-(krodhapUrvaka) he he sabhAsado! Apa loga sAvadhAna hokara eka sUcanA suneM moha (ajJAna) ke AvaraNa se mandabuddhi vAle loga yadi hamArI kucha nindA karate haiM to kyA usase jJAnI (nATyakarma meM dakSa)hama ajJAnI siddha ho jAyeMge? 1. TippaNI : prakRta zloka nAndI ke rUpa meM paThita hai| rUpakabhedoM meM unake nirvighna pradarzana ke uddezya se sampAdita hone vAle pUrvaraGga ke antargata nATakAdi ke pradarzana se ThIka pahale sUtradhAra nAndIpATha karatA hai| isameM apane iSTadeva, brAhmaNa athavA rAjAoM kI AzIrvacanayukta stuti kI jAtI hai, jaisA ki isakA sAhityadarpaNokta lakSaNa hai - AzIrvacanasaMyuktA stutiryasmAtprayujyate / devadvijanRpAdInAM tasmAnAndIti saMjJitA / / -sA.da., 6/24 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam sUryA-candramasAvapi dyutimayau nistejasI locane jAnItaH sphuritAJjanaikavapuSau, tat kiM na tau bhaasvrau?||2|| (AkAze) kimAdizata? ye durAtmAno bhavantamapyapajAnate na te nATyavedAmbhodhipAradRzvAnaH, tataH kRtaM vaimnsyen| prabhUtakautukAnubandhaM (prabandha) kamapyabhinIya vyapetavyAmohatamAMsi prasAdaya prabalabhAgyaprAgalbhyalabhyAnAM samyAnAM mnaaNsi| (vimRzya) yathAvasthitamAdizanti sbhyaaH| durjanopanItaklezakoTikaNTakilA khalviyaM sNsaaraattvii| garIyase ca phalAyopanibaddhakakSeNa prekSApUrvakAriNA locane nimIlya soDhavyA eva prtyuuhvyupnipttyH| tadahaM gRhaM gatvA prabandhavizeSaM kamapi pryaalocyaami| (nepathye) kRtaM pryaalocnen| asti khalu zrIsiddhahemacandrAbhidhAnazabdAnuzAsanavidhAnavedhasaH zrImadAcAryahamacandrasya ziSyeNa prabandhazatavidhAnaniSNAtabuddhinA dIptimAn sUrya aura candramA ko bhI nisteja (prakAzahIna) A~kheM aJjana kA Dhera mAtra samajhatI haiM, to kyA ve dIptimAn nahIM haiM? arthAt avazya haiN||2|| (AkAza meM) kyA kaha rahe haiM? jo durAtmA (mUrkha) ApakI bhI nindA kara rahe haiM, ve nATyaveda ke marma ko nahIM smjhte| ataH (unakI nindA se) duHkhI honA vyartha hai| Apa kisI atyadhika kautUhalapUrNa prabandha (rUpaka) kA abhinaya kara hamAre prabala bhAgya kI pragalbhatAvaza (sabhA meM) Aye hue sAmAjikoM ke mohAndhakAra se lipta mana ko AhlAdita kreN| (socakara) prekSakagaNa kisI samasAmayika (vartamAna) sAmAjika sthiti ko citrita karane vAle rUpaka ke pradarzana kA Adeza de rahe haiN| yaha saMsArarUpI jaGgala durjanoM dvArA upasthApita bhA~ti-bhA~ti ke klezoM se ka~TIlA ho gayA hai, ata: utkRSTa phala kI prApti hetu kamara kasakara aura soca-samajhakara kArya karate hue hamako ina vighnoM ko sahana karanA hI hogaa| ata: aba maiM ghara jAkara kisI prabandhavizeSa ke bAre meM vicAra karatA huuN| (nepathya meM) vicAra karane kI koI AvazyakatA nhiiN| 'siddhahemazabdAnuzAsana' nAmaka vyAkaraNa kI racanA karane vAle vidvAn zrImadAcArya hemacandra ke ziSya, eka sau prabandhoM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH nATyalakSaNanirmANApAtAvagADhasAhityAmbhodhinA vizIrNakAvyanirmANanistandreNa zrImatA rAmacandreNa viracitaM kutUhalasahasranidhAnaM kaumudImitrAnandAbhidhAnaM niHzeSarasabhAvapradIpakaM dvitIyaM ruupkm| sUtradhAra:- kathamayaM vatsastANDakaH prabandhavizeSaM nirNayati? (pravizya) naTa:- bhAva ! prnnmaami| sUtradhAraH-- mAI! kaumudImitrAnandanAmaH prakaraNasyAbhinaye kRtanizcayo'si? naTa:- santi nAmAtra bhUyAMsi sAmAjikajanamanaHkautukAnubandhIni kthaavstuuni| rasanivezabhAvA'bhAvayoH punarbhAvaH prmaannm| sUtradhAra:- (vihasya) prakaraNasyAsya sarasatAyAM kimucyate? yataH - kI racanA karane se niSNAta buddhi vAle, nATyalakSaNa (nATyadarpaNa) kI racanA kara sAhityasAgara meM DubakI lagAne vAle aura satata kAvyaracanA meM tatpara zrImAn rAmacandra dvArA racita sahasroM kutUhaloM kA nidhAna aura samasta rasa-bhAvoM ko uddIpta karane vAlA 'kaumudImitrAnanda' nAmaka eka rUpaka (prakaraNa) to hai hii| sUtradhAra-kyA yaha vatsa tANDaka (kisI) prabandhavizeSa (ke abhinaya) kA nirNaya kara rahA hai? (praveza kara) naTa-bhAva ! praNAma karatA huuN| sUtradhAra- mArSa! kyA 'kaumudImitrAnanda' nAmaka prakaraNa ke abhinaya kA nizcaya kara cuke ho? naTa-(hA~ bhAva, kyoMki) isameM prekSakoM ke mana meM kutUhala utpanna karane vAlI atyadhika kathA-sAmagrI hai| isameM rasayojanA ke bhAva yA abhAva ke viSaya meM to Apa hI pramANa haiN| sUtradhAra-(ha~sa kara) isa prakaraNa kI sarasatA ke viSaya meM kyA kahanA? kyoMki Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam prabandhAnAdhAtuM navabhaNitivaidagdhyamadhurAn kavIndrA nistandrAH kati nahi murAriprabhRtayaH? Rte rAmAnAnyaH kimuta parakoTau ghaTayituM - rasAn nATyaprANAn paTuriti vitakoM manasi naH / / 3 / / api ca - prabanyA ikSuvat prAyo hIyamAnarasAH kramAt / kRtistu rAmacandrasya sarvA svAduH puraH purH||4|| naTa:- (sAvahelam) bhAva! paropanItazabdArthAH svanAmnA kRtkiirtyH| nibaddhAro'dhunA tena vizrambhasteSu kaH staam?||5|| sUtradhAra:- mASa! nAsya paryanuyogasya vayaM paatrm| atrArthe prabanyavidhAnasamAnakAlAH sumedhasa eva prmaannm| naTa:-(saviSAdam) bhAva! nirviNNo'smi tenAmunA'pade klezAvezadurbhagena naye-naye zabdoM ke dakSatApUrNa vinyAsa se madhura prabandhoM kI racanA karane vAle marAri prabhRti kitane hI mananazIla kavizreSTha hue haiM, kintu nATya ke prANasvarUpa rasa kI carama anubhUti karavAne meM rAmacandra se adhika paTu anya koI nahIM haiaisA merA vicAra hai||3|| aura bhI prAyazaH anya prabandhoM kI rasavattA (svAdutva) ikSu ke samAna kramazaH kSINa hotI jAtI hai, kintu rAmacandra kI kRtiyoM kI rasavattA uttarottara bar3hatI hI jAtI hai||4|| naTa-(tiraskArapUrvaka) bhAva ! isa yuga meM jo kavigaNa dUsaroM ke zabdArthayugala (kAvya) ko apane nAma se karake yaza prApta karane vAle haiM, aise kaviyoM meM sajjanoM kA vizvAsa (zraddhA) kaise ho? / / 5 / / sUtradhAra-mArSa! isa kavikarma kI bhartsanA karane kI yogyatA hama logoM meM nhiiN| isa (prabandha kI utkRSTatA athavA anutkRSTatA ke) viSaya meM to prabandharacanA ke samakAlika sudhIjana hI pramANa haiN| naTa-(viSAdapUrvaka) bhAva! asamaya meM (anucita sthAna para) isa klezAdhikya Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH shailuussvidyaavaibhvopbhogen| tatastAM kAmapi kriyAmanutiSTha zreSThAM yathA vizrAntAzeSavipadaM zrAyasI sampadamAsAdya satatasannihitamitra-kalatra-svApateyaH sucirmmndmaanndmudvhaami| sUtradhAraH- (sAkSepam) mArSa ! saMsArasvarUpaparijJAnavaidagdhIbanthya iva vyaahrsi| nanu - akRtAkhaNDadharmANAM pUrve janmani jnminaam| sApadaH paripacyante garIyasyo'pi smpdH||6|| (nepathye) vivekopnissdmbhihitvaansi| sUtradhAra:- kathamayaM mitrAnandabhUmikAvAhI nartakaH zabdAyate? tadehi mArSa ! krnniiyaantrmnutisstthaamH| (iti nisskraantau|) ||aamukhm|| ke kAraNa azobhanIya (duHkhada) naTavidyA ke vaibhava ke upabhoga se vyathita ho gayA huuN| ata: kisI aisI zreSTha kriyA (rUpaka) kA anuSThAna (pradarzana) kIjie jisase maiM sakala-vighnahAriNI mokSarUpiNI sampatti ko prAptakara tathA satata mitra, bhAryA evaM svajanoM ke sAtha raha kara cirakAla taka pracura Ananda kA upabhoga kara skuuN| sUtradhAra-(krodhapUrvaka) mArSa! saMsAra ke vAstavika svarUpa ke parijJAna meM asamartha ajJAniyoM jaisI bAteM kara rahe ho| suno pUrvajanma meM akhaNDa dharmAcaraNa na karane vAle prANiyoM kI prabhUta sampatti bhI atizIghra vinaSTa ho jAyA karatI hai||6|| (nepathya meM) tumane bar3e jJAna kI bAta kahI hai| sUtradhAra-kyA yaha mitrAnanda kI bhUmikA kA nirvAha karane vAlA naTa bola rahA hai? to Ao mArSa! anya avaziSTa kAryoM ko sampanna kreN| (donoM nikala jAte haiN|) aamukh|| 1. TippaNI : nATakAdi ke prArambha meM naTI, vidUSaka athavA pAripArzvika prastuta Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam (tataH pravizati mitrAnando maitreyazca) mitrAnandaH- paramArtho'yam - akRtAkhaNDadharmANAM pUrve janmani jnminaam| sApadaH paripacyante garIyasyo'pi smpdH||7|| (vimRzya maitreyaM prati) prayANaprArambhanirUpitasya zubhodarkasaMsUcinastasya tvadIyasya zakunasya tadidaM yAnapAtrabhaGgAveditaM shubhmbhuut| maitreya:- sArthavAhaputra! mA sma viSIda, (tatpazcAt mitrAnanda aura maitreya praveza karate haiN|) mitrAnanda-yaha paramasatya hai - pUrvajanma meM akhaNDa dharmAcaraNa na karane vAle prANiyoM kI prabhUta sampatti bhI atizIghra vinaSTa ho jAyA karatI hai||7|| (socakara maitreya se) yAtrA ke prArambha meM tumhAre dvArA vivecita usa zubhasUcaka zakuna ke zubha phala kI sUcanA naukA naSTa hone se hI mila gayI ?? maitreya-sArthavAhaputra! duHkhI mata ho, kathAnaka kI sUcanA dene vAle vicitra vAkyoM dvArA satradhAra ke sAtha vArtAlApa karate haiN| nATakAdi kA yaha bhAga 'Amukha' athavA 'prastAvanA' kahalAtA hai naTI vidUSako vA'pi pAripArzvika eva vaa| sUtradhAreNa sahitAH saMlApaM yatra kurvate / / citrairvAkyaiH svakAryotthaiH prastutAkSepibhirmithaH AmukhaM tattu vijJeyaM nAmnA prastAvanA'pi saa|| - sAhityadarpaNa, 6/31,32 isa Amukha ke udghAtyaka, kathodghAta, prayogAtizaya, pravartaka aura avalagita- ye pA~ca bheda haiM - udghAtyakaH kathorAtaH pryogaatishystthaa| pravartakAvalagite paJca prastAvanAbhidA: / / - sA0da0, 6/33 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH astamayati punarudayati punarastamupaiti punrudetyrkH| vipado'pi sampado'pi ca satataM na sthAsnavaH praayH||8|| tadehi jAnImaH ko'yaM dvIpaH? (iti prikraamtH|) mitrAnanda:- (vilokya) kathamidaM puro devatAyatanam? tadasya jagatyAM sthitvA mAnuSaM kimapi vilokyaamH| maitreyaH- yathedaM sarvataH kAJcanamayaM tathA jAne devatAvinirmitam, madhye ca bhagavataH pAzapANeH prtinidhirdshyte| (nepathye) navakaMtimaMDaNANa vi muttANaM suttisNpuddtthiaannN| guNasaMgamamalahaMtINa niSphalo jmmsNrNbho||9|| (navakAntimaNDanAnAmapi muktAnAM zuktisampuTasthitAnAm / guNasaGgamamalabhamAnAnAM niSphalo janmasaMrambhaH / / ) mitrAnanda:- anurUpaMpatimanAsAdayantyAH kasyA apilAvaNyapuNyavapuSaH pakSamalAkSyAH pridevitmidm| sUrya asta hotA hai, udita hotA hai, punaH asta hotA hai aura puna: udita hotA hai| isI prakAra vipattiyA~ aura sampattiyA~ bhI prAyaH satata sthAyI nahIM rahatIM, apitu AtI-jAtI rahatI haiN||8|| to Ao jJAta kareM ki yaha kauna sA dvIpa hai? (yaha kahakara donoM ghUmate haiN|) mitrAnanda-(dekhakara) kyA yaha sAmane mandira hai? to isake prAGgaNa meM khar3e hokara kisI manuSya ko dekhate haiN| maitreya-jisa prakAra yaha mandira pUrNa rUpa se svarNamaya hai, usase pratIta hotA hai ki yaha devatA dvArA nirmita hai aura isake madhya bhAga meM bhagavAn pAzapANi (varuNa) kI pratimA dikhalAI par3a rahI hai| (nepathya meM) navIna kAnti se maNDita hone para bhI zuktisampuTa meM banda, ataeva guNa (sUtra) kA samparka prApta na kara pAne vAle motiyoM kA janmagrahaNa niSphala hI hai||9|| . mitrAnanda- yaha svaguNAnurUpa pati ko na prApta kara pAne vAlI lAvaNya se vibhUSita zarIra vAlI kisI sunetrI (taruNI) kA vilApa hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam (nepathye) karasaMbaMdhaM kAUNa aMgapariraMbhaNaM aditehi| na viDaMbijjai mittehi kittiehiM sroruhinnii?||10|| (karasambandhaM kRtvA anggprirmbhnnmddaanaiH| na viDambyate mitraiH kiyadbhiH sroruhinnii?||) mitrAnandaH- idamaparamasyA varAkyAH kimapi vaishsm| yat kila pANigrahaNe'pi ptynggprirmbhaalaabhH| (maitreyaM prati) kSaNaM nikSipa dikSu ckssussii| jAnIhi kutastyo'yaM paridevitadhvaniH? maitreya:- (vilokya) vayasya! pazya nikaSA sahakArakhaNDadolAdhirUDhAM prarUDhaprauDhayauvanAJcitAM vnitaam| mitrAnanda:- (savitarkam) lakSmIH kiM piturambudheH pratikalaM kUleSu sakrIDate ? kanyA kA'pi kimasya khelati muhurdevasya yAdaHpateH? ___ (nepathya meM) pahale apanI kiraNoM ke samparka se kamala ko vikasita karake bhI sAyaMkAla meM usako apanI kiraNoM se AliGgita na karane vAle sUrya dvArA kyA vaha kamalinI ThagI nahIM jAtI? nAyikApakSa meM- pANigrahaNa karake bhI zarIra se AliGgana na karane vAle kucha (dhUrta) mitroM (premiyoM) dvArA navayauvanA vanitAe~ kyA chalI nahIM jAtI? / / 10 / / mitrAnanda- isa becArI kA yaha kucha alaga prakAra kA hI duHkha hai ki vivAha ho jAne para bhI isako pati ke AliGgana kA sukha nahIM mila skaa| (maitreya se) kSaNabhara ke lie cAroM tarapha dRSTi DAlo aura patA lagAo ki yaha rodanadhvani kahA~ se A rahI hai? maitreya- (dekhakara) mitra ! samIpa meM hI AmravRkSa ke DAlarUpI jhUle para baiThI huI yauvana se paripUrNa taruNI ko dekho| mitrAnanda- (vitarka karate hue) kyA yaha lakSmI hai jo apane pitA samudra ke taTa para madhura-madhura krIr3A kara rahI hai? athavA yaha varuNadeva kI koI putrI hai jo vAramvAra khela (jhUla) rahI hai? Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH dvIpasyAsya payodhirodhasi kRtasthAnasya velocchala nAnAratnanidheH kimatrabhavatI lIlAyate devatA.? / / 11 / / maitreya: - kA'pyeSA saruSaH prabhAvavazato devasya daityasya vA __loke zokamalImase'tra manujIbhAvaM dadhau devtaa| teneyaM suralokavaibhavaparIrambhAkuloccastarAM dolotsAlamiSeNa khecrgtipraaglbhymbhysyti||12|| mitrAnanda:etAM nisargasubhagAM viracayya vedhAH zaGke svayaM sa bhagavAnabhilASuko'bhUt / tenAparagrahabhayAd viyadaGkadolA dolAyitairamanujagrahaNAM cakAra / / 13 / / (vimRzya) yatheyaM niruddhadolAkeliH pratimuhurasmAn kaTAkSayati tathA vyaktamanayA'pi vayaM dRSTAH / taduttIrya nedIyAMso bhvaamH| athavA yaha bahuvidha ratnoM ke bhaNDAra, U~cI-U~cI laharoM vAle samudra ke taTa para sthita isa dvIpa kI vandanIyA devI lIlA kara rahI hai? / / 11 / / maitreya- yaha sambhavata: koI devI hai jisane kisI deva athavA daitya ke zApavaza isa duHkha se kaluSita (martya) loka meM manuSyarUpa dhAraNa kiyA hai, isIlie suraloka ke vaibhava ke upabhoga ke lie vyAkula yaha taruNI kAphI U~cAI para jhUlA jhUlane ke bahAne se AkAza meM vicaraNa hetu nipuNatA-prApti kA abhyAsa kara rahI hai|12|| mitrAnanda- majhe aisA pratIta hotA hai ki sRSTikartA brahmA isa nisargasundarI kI racanA karake svayaM isameM anurakta ho gye| isIlie dUsare isakA grahaNa na kara leM isa bhaya se AkAza ke godarUpI jhUle meM jhulAkara isako manuSyoM ke lie aprApya banA diyaa||13|| (socakara) jisa prakAra yaha jhUlanA banda kara bAra-bAra hama donoM para kaTAkSa kara rahI hai, usase spaSTa hai ki isane hamako dekha liyA hai| to (aba hama) utara kara isake pAsa cleN| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kaumudImitrAnandarUpakam maitreya:- kathamiyamuttIrNA dolAtaH? mitrAnanda:- na kevalamuttIrNA, tarubhistirodhAya kvacidapi gatA c| hA! hatAH smH| akANDakrodhasaMruddhacetasA vedhasA kanyAratnamidamupadarya tvaritataraM tirodhAya satyamasmAkamadya yAnapAtrabhaGgaH kRtH| kutaH punariyamasmAbhirupalabhyA ? (nepathye) svAgatamatithibhyAm / maitreya:- kathamayaM tApasaH zabdAyate? (tataH pravizati tundilH|) (ubhau prnnmtH|) tundila:- svasti yajamAnAbhyAm / mitrAnandaH- mune ! dezAntariNo vayamanabhijJA atratyavRttAntasya / tat kathaya ko'yaM dvIpaH? kathaM ca nirmAnuSapracAraH? maitreya- kyA yaha jhUle para se utara gayI ? mitrAnanda- na kevala utara gayI, apitu vRkSoM kI Ar3a meM chipakara kahIM calI bhI gyii| hAya! mAre gye| akAraNa hI krodha karane se niruddha citta vAle vidhAtA ne isa kanyAratna ko dikhA kara aura phira zIghra hI gAyaba kara Aja vastutaH hamArI naukA Dubo dii| aba phira yaha (yuvatI) hamako kahA~ milegI? (nepathya meM) donoM atithiyoM kA svAgata hai| maitreya- kyA yaha koI tapasvI bola rahA hai? (tatpazcAt tundila praveza karatA hai|) (donoM praNAma karate haiN|) tundila- donoM yajamAnoM kA kalyANa ho| mitrAnanda- he muni! paradezavAsI hama donoM yahA~ ke vRttAnta se anabhijJa haiN| ata: Apa hameM batalAiye ki yaha kauna sA dvIpa hai ? aura yahA~ koI manuSya kyoM nahIM dikhalAyI par3a rahA hai ? Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH 11 tundila:- mahAbhAga ! bhagavataH pAzapANervaruNAbhidhAno'yaM krIDAdvIpaH / satataM ca sAntaH puraH pAzapANiratra krIDatIti brahmacAriNastapodhanA eva prativasanti, na gRhamedhinaH / idaM ca prazAntavirodhAbhidhAnamAzramapadam / ghoraghoNo nAma kulapatiH satatamadhivasati / tadAgacchata yUyam / pazyata brahmANDabhANDodarasaJcariSNuyazasaH kulapaterniH zeSakalmaSacchidAlaGkarmINAM kramAmbhojayugalIm / (sarve AzramAbhimukhamupasarpanti / ) (sAzcaryam) jIryatkarkaTapacyamAnacaravaH saMrakSyamANoTajadvArAstarNakapaGktabhiH zukakulairadhyApyamAnadvijAH / ete te sthagayanti homasurabhIhambhAparIrambhaNasphArodgAribhiradhvarastavaravairdiGmaNDalImAzramAH / / 14 / / mitrAnanda: tundila: nAsAntasthitalocano gurujaTAjUTATavImekhalA nIDAntaH kalaviGkakelikalahairvyAlolamantrAkSaraH / tundila - mahAbhAga ! yaha bhagavAn pAzapANi kA 'varuNa' nAmaka krIr3AdvIpa hai aura pAzapANi yahA~ ramaNiyoM ke sAtha satata kAmakrIr3A karate rahate haiM / yahA~ kevala brahmacArI tapasvI hI rahate haiM, gRhastha nahIM aura yaha 'prazAntavirodha' nAmaka Azrama hai| yahA~ ghoraghoNa nAmaka kulapati sadaiva nivAsa karate haiN| ataH Apa loga AveM aura mahAyazasvI kulapati ke samasta pApoM ke dhula jAne se zobhita caraNakamaloM ko dekheM / (sabhI Azrama kI tarapha bar3hate haiM / ) mitrAnanda - (AzcaryapUrvaka) yaha Azrama aisA hai jahA~ vRddha-asamartha pakSiyoM ke lie caru (jaGgalI cAvala) pakAye jA rahe haiM, kuTiyoM ke dvAroM para bachar3oM kA samUha mAno paharA de rahA hai, totoM kA samUha dvija bAlakoM ko par3hA rahA hai aura homArtha pAlita gAyoM ke ra~bhAne ke samparka se parivardhita aura isIlie tAra svara meM uccArita vaidika mantroM kI dhvani se sabhI dizAe~ guJjita ho rahI haiM / / 14 / / tundila- jinake netra nAsikA ke anta bhAga taka phaile hue haiM, jinake dvArA uccArita mantra vizAla jaTArUpI jaGgala ke mekhalAsvarUpa ghoMsale ke bhItara Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 vizrambhabhramadeNazAvakakulavyAlehanirlepita skandhora:- karapAda - bhAlatilakaH so'yaM purastAnmuniH / / 15 / / kaumudImitrAnandarUpakam vAmatazcAyaM kulapatereva bhrAtA gajapAdaH (tataH pravizanti kulapatirgajapAdaprabhRtayazca tApasAH / ) tundila:- (apavArya) prabhUtapradhAnadhanAvivaitau lakSyete / kulapatiH - tarhi sutarAM naH sambhramamarhataH / (ubhau praNamataH / ) (sAdaramiva) idamAsanamAsyatAm / gajapAdaH-- kulapatiH - ( saprasAdamiva mitrAnandaM prati ) astu svasti zubhodayAya bhavate sandRSTayUyaM vayaM jAtAH sAmpratamadbhutAmRtarasavyAsekadRpyadRzaH / rahane vAle caTaka pakSiyoM (gauraiyoM) ke kalarava se mizrita haiM aura jinake kandhe, hRdaya, bhujA aura lalATa kA tilaka Azvasta hokara (Azrama meM) vicaraNa karane vAle mRgazAvakoM ke Tapakate hue lAra se lipta ho gaye haiM- aise ye munivara sAmane dikhalAI par3a rahe haiM / / 15 / / aura ye bAyIM tarapha kulapati ke hI bhAI gajapAda haiN| (tatpazcAt kulapati, gajapAda Adi tapasvigaNa praveza karate haiM / ) tundila - (dUsarI tarapha mu~ha ghumAkara) ye atyadhika dhanavAn pratIta hote haiN| kulapati -- taba to hameM atyanta zIghratApUrvaka inako vizvAsa meM le lenA caahie| (donoM praNAma karate haiN| ) gajapAda - (Adara sA prakaTa karate hue) Apa isa Asana para baittheN| kulapati - ( prasanna se hokara mitrAnanda se) he maGgalakArI (mitrAnanda) ! ApakA kalyANa ho, Apako dekhakara hamArI A~kheM isa samaya adbhuta amRtarasa kI bU~doM se madonmatta ho gayI haiM / ( ata: Apa Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH kutratyo'si? kimarthamadya sa bhavAnasmAkamatrAzrame samprAptaH? prathayAmi sAmasubhagAMkAmAtitheyIM tvayi / / 16 / / mitrAnandaH- (savinayam) bhagavan! kautukamaGgalanagarAdhivAsinaH kramAgatAddhatavaibhavasya jinadAsanAmnaH paramadhArmikaprakANDasya vaNijo mitrAnandanAmA sUnuraham / ayaM cAsmatpurohitatanayaH zakunamantrakuzalo maitreyH| unmIlitayauvanacAhaM prabhUtadraviNopArjanAzraddhAluratandrAlunA samAnakula-zIla-vibhavena makarandanAmnA bAlavayasyena samaM yAnapAtramadhirUDhaH .... / kulapati:- supanthAH samAzritastatrabhavatA bhvtaa| nijabhujadaNDAmyAM hi vaNijAM draviNopArjanaM maNDanam, na tu khnnddnm| mitrAnanda:- avagAhya ca madhyamudanvato bhagavataH pravahaNe avizarArutAmadhigatavati gRhItasvApateyasAraH kallolAndolitaM maitreyeNa sAdhU phalakamekamadhirUDhaH saptabhirahobhirahaM paarmdhigtvaan| makarandasya tu kimapi vRttamiti na jaaniimH| batAyeM ki) Apa kahA~ ke rahane vAle haiM? Aja hamAre Azrama meM kisa hetu padhAre haiM? aura mai Apake prati kaisA sAttvika Atithya pradarzita karU~ ? / / 16 / / mitrAnanda- (vinayapUrvaka) bhagavan ! kautukamaGgala nAmaka nagara ke nivAsI kulakramaprApta adbhuta samRddhizAlI jinadAsa nAmaka paramadhArmika vyApArI kA maiM mitrAnanda nAmaka putra hU~ aura yaha hamAre purohita kA putra evaM zubhAzubha-sUcaka mantroM ke prayoga meM kazala maitreya haiN| navayauvanasampanna maiM prabhUta dhanopArjana meM tatpara evaM parizramI, samAna kula, zIla evaM vaibhavazAlI makaranda nAmaka bAlasakhA ke sAtha naukA para savAra huaa.....| kulapati- AdaraNIya Apa logoM ne sanmArga kA hI avalambana kiyaa| kyoMki, vyApAriyoM dvArA apane bAhubala (sAmarthya) se dhanopArjana karanA zobhanIya hI hai, azobhanIya nhiiN| mitrAnanda- aura usake bAda samudra ke madhya meM pahu~ca kara naukA ke DUba jAne para apanA avaziSTa dhana lekara maitreya ke sAtha laharoM se Andolita eka phalaka (takhta) para savAra hokara sAta dinoM meM pAra phuNcaa| makaranda kA to koI samAcAra nahIM jAnatA huuN| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kaumudImitrAnandarUpakam kulapati:- mahAbhAga! prazastalakSaNo bhavAn nA''spadaM vipadAm, ataH samupArjitaprabhUtadraviNo dhruvaM saGghaTiSyate te paramapremapAtraM mitraM mkrndH| maitreyaH- yadAdizati kulptistdstu| (nepathye) haMho baTavaH! pravartayata varNAzramajuSAmatithInAM saparyArthaM yathaucityaM pshuvishsnaani| mitrAnanda:- (apavArya sodvegam) maitreya ! ko'yamubhayalokapratipanthI pApavyAhAraH? dhik tAnamuSya suhRdo narakaikamArgAn yaiH zAstRbhiH pshuvdho'ymihopdissttH| tAnapyamUn munimiSazvapacAn vicArabandhyAn dhigeva khalu yairymaadRtshc||17|| kulapati- mahAbhAga! Apa atyanta bhAgyazAlI hone ke kAraNa isa vipatti se baca gaye, ata: ApakA paramapriya mitra makaranda prabhUta dhana arjita karake Apase avazya milegaa| maitreya- kulapati mahodaya jaisA kaha rahe haiM, vaisA hI ho| (nepathya meM) are are bAlako! Azrama meM upasthita atithiyoM ke yathocita pUjana (satkAra) hetu pazubali kI vyavasthA kro| mitrAnanda-(dUsarI tarapha mu~ha ghumAkara udvignatApUrvaka) maitreya! yaha donoM lokoM (ihaloka evaM paraloka) ke lie pratikUla kaisA pApavacana hai? dhikkAra hai isa kalapati ke ina narakamAtragAmI sahacaroM ko aura una zAstrakAroM ko bhI, jinhoMne isa loka meM (athavA aise avasaroM para) pazuvadha kA upadeza diyA hai| sAtha hI una vicArazUnya muniveSadhArI cANDAloM ko bhI dhikkAra hai jo ukta zAstravacanoM kA Adara karate (hue pazuvadha kiyA karate) haiN||17|| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 prathamo'GkaH (punaH kulapatiM prati) azeSamapi kalyANamasmAkaM kulapatimizrAH smpaadyissynti| sAmprataM punridmevaatitheymrthyaamhe| kulapati:- (sasambhramam) kiM tat? mitrAnandaH- asti naH kiyAnapi draviNasAraH, taM tAvadAtmasAt kurvatAM kulapatipAdAH yAvad vayaM svanagaraM prati prtisstthaamhe| gajapAdaH ko'tra bhoH? (pravizya) kharvazAkha:- bhagavan ! esso'smi| (gajapAdaH kharvazAkhasya krnne-evmev|) (kharvazAkho nisskraantH|) kulapati:- mahAbhAga! nirviNNA vayaM bhinnayAnapAtrANAM vaNijAM nikSepasaMrakSaNena, tadiyamAstAM kthaa| saJjAtapANigrahaNo'si na vA? yena taducitAM kaampyaatitheyiimaacraamH| (puna: kulapati se) Apa hamArA pUrNa kalyANa kareMge, kintu isa samaya to hama kevala itanA hI Atithya cAhate haiM ki .... kulapati- (ghabar3AhaTa sahita) vaha kyA ? mitrAnanda- hamAre pAsa kucha dhana hai, usako taba taka Apa apane pAsa rakheM, jaba taka ki hama apane ghara nahIM lauTa jaate| gajapAda- are! yahA~ kauna hai? (praveza kara) kharvazAkha- bhagavan! maiM huuN| (gajapAda kharvazAkha ke kAna meM aisA hI kro|) (kharvazAkha nikala jAtA hai|) kulapati- mahAbhAga! bhagna naukA vAle vyApAriyoM kI sampatti kA saMrakSaNa karate-karate hama khinna ho gaye haiM, ata: aba yaha kathA yahIM samApta ho| (Apa hamako yaha batAveM ki) Apa vivAhita haiM yA nahIM, jisase hama tadanurUpa ucita Atithya kA sampAdana kara skeN| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 . kaumudImitrAnandarUpakam maitreya:- bhagavan ! asaJjAtapANigrahaNa evAyaM sArthavAhasUnuH / kulapati:- (vimRzya) kA'tra bhoH tApasISu? (pravizya tApasI prnnmti|) kulapati:- vatse kundalatike! drutataramAlaya kaumudiim| (tApasI niSkrAntA / ) (pravizya kRtoSNISaH) vaNig- bhagavan ! prAptA dezAntarAdapare sahAyAH, tadupanaya nyAsIkRtaM vittm| gajapAda:- (sAvahelam) yathaiva tvayA muktaM tathaivoTajAbhyantare gatvA gRhaann| (vaNig madhyato vittamAdAya kulapati prnnmti|) kulapati:- vatsa! yathAbaddhameva prAptaM tvayA draviNam? vaNig- kimidamanAtmocitamucyate? dustapatapaHparikalitasvargA'pavargamaitreya- bhagavan ! yaha sArthavAhaputra avivAhita hI hai| kulapati- (socakara) are! yahA~ koI tApasI hai? (tApasI praveza karake praNAma karatI hai|) kulapati- putri kundalatike! kaumudI ko atizIghra bulaao| (tApasI nikala jAtI hai|) (pagar3IdhArI praveza karake) vyApArI- bhagavan! mere anya sahAyaka (vyApArIgaNa) dUsare deza meM mila gaye, ata: dharoharasvarUpa rakhA huA (hamArA) dhana (Apa) le aayeN| gajapAda- (avahelanApUrvaka) tumane jaise (jisa avasthA meM) rakhA thA vaise hI kuTI ke bhItara jAkara le lo| (vyApArI bhItara se dhana lekara kulapati ko praNAma karatA hai|) kulapati-vatsa! kyA tumane dhana ko jisa avasthA meM rakhA thA, usI avasthA meM prApta kara liyA? vyApArI- kyoM isa prakAra apane guNoM ke viparIta bola rahe haiM? kaThina Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH 17 zarmaNo bhagavataH pAMzuprAyeSu martyakITAnAM vibhaveSu ko nAma kAmaH sambhavati? tad vrajAmi yuSmatprabhAvapratyastapratyUhavyUhaH svpuriim| kulapatiH- (saprazrayamiva) zivAste pnthaanH| (vaNig nisskraantH|) mitrAnanda:- bhagavan! saphalatAM prayAtu me praarthnaaleshH| (pravizya) kundalatA- [bhagavan!] kaumudI prnnmti| mitrAnandaH- (maitreyaM prati) saiveyaM vanitA yaaNdolaadhiruuddhaampshyaam| (punaH sAzcaryam) keyamanabhrA netrotpalAnAM sudhAvRSTiH? kulapati:- vatse kaumudi ! samAnavayaHzIlA''kAradhAriNaH sArthavAhatanayasyAsya svayaM prathaya mhtiimaatitheyiim| tapasyA se svarga aura mokSa ko prApta kara lene vAle AdaraNIya ApakI martyaloka ke kIr3oM (manuSyoM) ke malina (tuccha) dhana ke prati lipsA kaise sambhava hai? ata: aba Apake prabhAva (prasAda) se naSTa hue vighnasamUha vAlA maiM apane nagara ko jA rahA huuN| __kulapati- (sneha-sA prakaTa karate hue) tumhArA mArga kalyANamaya ho (yAtrA zubha ho|)| (vyApArI nikala jAtA hai|) mitrAnanda- bhagavan ! merI choTI sI prArthanA saphala (svIkAra) ho| (praveza kara) kundalatA- bhagavan! kaumudI praNAma kara rahI hai| mitrAnanda- (maitreya se) yaha vahI yuvatI hai, jisako hamane jhUle para baiThI huI dekhA thaa| (puna: AzcaryapUrvaka) vinA bAdaloM ke hI nayanakamaloM meM amRtavarSA karane vAlI yaha kauna hai? kulapati- putri kaumudi! samAna Ayu, svabhAva aura AkAra vAle isa sArthavAhaputra kA mahAn Atithya (svAgata) tuma svayaM kro| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam kaumudI - ( tiryagavalokya svagatam) kaTari ! aMgacaMgimA, aho! vilAsaviaDDimA, ariri ! suhavattaNaM / (punaH sAzcaryam) [ sahaloe] dassa daMsaNeNa maNussajammo | (punaH saduHkham ) Idiso vi tAdassa siNeheNa mae vAvAe avvo?, ghI dhI! bhuvaNarayaNaviNAsaNaM me jIvidanimmANaM / 18 ( kaTari! aGgacaGgimA, aho! vilAsavaidagdhyam, are're ! subhagatvam / [ saphalame] tasya darzanena manuSyajanma / IdRzo'pi tAtasya snehena mayA vyApAdayitavyaH ?, dhig dhig! bhuvanaratnavinAzanaM me jIvitanirmANam / ) mitrAnandaH - (apavArya sAbhilASaM maitreyaM prati ) adhikucataTaM pauSpaM dAma zrutI kisalArcite bisavalayitau pANI zroNIlatA rasanAJcitA / tadapi ca vapurlakSmIrasyAH sphuratyapadaM girAM prakRtisubhage pAtre veSo yadeva tadeva vA / / 18 / / ardho'rghaH / kulapatiH - ko'tra bhoH ? pAdyaM pAdyam, kaumudI - (tirachI dRSTi DAlakara mana hI mana ) hAya re ! (isakA) aGgasauSThava, vAha re! (isakA) sundara hAvabhAva aura are re ! (isakA ) caarutv| (punaH AzcaryapUrvaka) isake darzana se merA manuSyajanma saphala ho gyaa| aisA (guNavAn navayuvaka ) bhI pitAjI ke ( prati mere) snehabhAva (AdarabhAva) ke kAraNa mere dvArA mArA jAyegA ? dhikkAra hai! dhikkAra hai! jagat ke ratnabhUta (prANiyoM) kA vinAza karane vAle mere jIvana ko / mitrAnanda - ( dUsarI tarapha mu~ha ghumAkara AsaktipUrvaka maitreya se ) isa kaumudI ke stanataTa para puSpamAlA laTaka rahI hai, isake kAna pallava ( svarUpa AbhUSaNa) se suzobhita ho rahe haiM, kalAiyA~ kamalanAla ke kaGgana se yukta haiM aura vizAla nitambasthala karadhanI se alaGkRta hai, phira bhI isake zarIra kI zobhA aisI jhalaka rahI hai jisakA varNana nahIM kiyA jA sktaa| nisargasundara zarIra para koI bhI veza-bhUSA ho, sabake saba usa saundarya kA sampoSaNa hI karate haiM / / 18 / / kulapati - are ! yahA~ kauna hai? pAdodaka lAo, pAdodaka, argha lAo, argha / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 prathamo'GkaH (pravizya tundilaH srvmupnyti|) kundalatikA- ayye! edassa niadaiassa, nahi nahi adidhiNo vidhehi aadidheiN| (AyeM! etasya nijadayitasya, nahi nahi atithervidhehi AtitheyIm / ) (kaumudI kRtakasAttvikabhAvAn nATayantI AtithyaM prthyti|) kulapatiH- vatse! ko'yamapUrvo'tithidarzanena pratibhayaprathitaH svedakampopaplavaH? tataH svasthIbhUya srvmpyaacr| ayaM khalu te prANitasyApi svAmI, kimaGga! punaraparAsaM kriyANAm? mitrAnanda:- (sAnandaM maitreyaM prati) sumedhA nizcitaM vedhAH saadhuunaamaanukuulikH| jAne yAnasya bhaGgo'yamasmAkaM zreyasI kriyaa||19|| (nepathye) bho bho AzramakarmapaTavo baTavaH! pramArjayata homagRhAGgaNAni, prajvAlayata jAtavedasaH, sannidhApayata samidhaH, nanu idAnIM kulapateH prdosssndhyaasvnsmyH| (tundila praveza karake saba kucha lAtA hai|) kundalatikA- AyeM! apane isa priya atithi kA Atithya mata kro| (kaumudI banAvaTI sAttvika bhAvoM kA abhinaya karatI huI, Atithya sampanna karatI hai|) kulapati- putri! viziSTa atithi ke darzana se bhaya ke kAraNa utpanna hone vAlA yaha atyadhika pasInA aura kampana kisa hetu? ata: svastha (prasana) hokara saba kArya sampanna kro| yaha to tumhAre prANoM kA bhI svAmI hai, tumhAre dUsare kAryoM ke viSaya meM to kahanA hI kyA? mitrAnanda- (AnandapUrvaka maitreya se) jJAnI vidhAtA avazya hI sajjanoM ke lie anukUla (hitakara) haiN| (isIlie) mujhe aisA pratIta hotA hai ki naukA kA DUbanA hamAre lie zreyaskara hI huaa||19|| (nepathya meM) are are Azramakarma meM dakSa bAlako! homasthala ko sApha karo, yajJAgni prajvalita karo aura samidhAe~ ekatrita karo, (kyoMki) aba kulapati ke sandhyAkAlika homa kA samaya ho gayA hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kaumudImitrAnandarUpakam ___maitreya:- (sabhayamAtmagatam) kathamutthAnasamayaH kulapate:? (prakAzam) bhagavan! etAvatyapi sArthavAhaprayojane kiMnimitto'yaM kAlavilambaH? gajapAda:- (kulapatiM prati sakaitavam) yadabhidhatte saarthvaahstdstu| kulapatiH- (mitrAnandaM prati saviSAdamiva) bhavatpremAcetaso vayaM kiM nAnutiSThAmaH? taduttiSTha, svayameva vimuJcoTajAbhyantare svamudrAmudritaM drvinnjaatm| vatse kaumudi ! darzaya sArthavAhasyoTajAbhyantaram / kaumudI- ido ido satthavAhe ! (ita itaH sArthavAhI !) (ubhau madhyapravezaM naattytH|) kaumudI- (sakapaTam) ajjautta! (puna: salajjam) satyavAha ! asthi bahu maMtidavvaM, paraM dANi naavsro| edaM khu saMkheveNa maMtemi-appA mae tuha samappido, ao varaM jaM te paDihAsai taM krijjaasu| (Aryaputra!, sArthavAha ! asti bahu mantrayitavyam, paramidAnIM naavsrH| etat khalu saGkepeNa mantrayAmi-AtmA mayA tubhyaM samarpitaH, ataH paraM yat te pratibhAsate tat kriyatAm / ) maitreya- (bhayapUrvaka mana hI mana) kyA yaha kulapati ke yajJamaNDapa meM jAne kA samaya hai? (prakaTarUpa se) bhagavan! sArthavAha ke itane choTe se kArya meM itanA adhika vilamba kyoM? gajapAda- (kulapati se dhUrtatApUrvaka) sArthavAha jo kahatA hai, vahI ho| kulapati- (mitrAnanda se viSAdapUrvaka) Apake prema se Ardra citta vAle hama kyA nahIM kara sakate? to Apa uThie aura apane mudrAGkita dhana ko kuTiyA ke bhItara rakha aaiye| putri kaumudi ! sArthavAha ko kuTiyA kA bhItarI bhAga dikhaavo| kaumudI- idhara se idhara se sArthavAha! - (donoM bhItara praveza kA abhinaya karate haiN|) kaumudI- (kapaTapUrvaka) Aryaputra! (punaH lajjita hokara) sArthavAha! Apa se bahuta bAta karanI hai, kintu abhI samaya nhiiN| saMkSepa meM itanA hI kahatI hU~ ki maine svayaM ko Apako samarpita kara diyaa| aba Apa jo ucita samajheM vaha kreN| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH (saromAJcam) Arye! mayA'pi dhanaM jIvitaM ca tavopanItam, mitrAnanda:atastvamapi yadabhirucitaM tad vidadhyAH / kaumudI - tA'vassaM ahippAyANuroheNa ahaM pi savvaM karissAmi / doNi uNa lahu millehiM (ha) daviNajAyaM, jeNa bAhiM nIharAmo / 21 (tadavazyamabhiprAyAnurodhenAhamapi sarvaM kariSyAmi / dvau punaH laghu muJcataM draviNajAtam, yena bahirniH sarAmaH / ) (tathA kRtvobhau nirgacchataH / ) kulapati:- vatsa mitrAnanda ! pariNatavayaso vayaM kRtaprAyopavezananizcayAH / iyaM ca prarUDhaprauDhayauvanA svAnurUpaM patimanAsAdayantI tAmyati varAkI putrI me kaumudI / tadasyAH pANigrahaNena saphalayitumarhasi martyalokAvatAram / mitrAnandaH-- (saromAJcam ) bhagavan! ko'yamasmAsvajJAtakula- zIleSu prasAdAtirekaH ? kaumudI - (svagatam) pabhAe appemi edassa kiM pi sappahAvaM rayaNaM jeNa vIsaMbhaM karedi / (prabhAte'rpayAmi etasya kimapi saprabhAvaM ratnaM yena vizrambhaM karoti / ) mitrAnanda -- (romAJcita hokara ) Arye! maine bhI apanA dhana aura jIvana tumako arpita kara diyA, ata: tuma bhI jaisA ucita samajho vaisA karo / kaumudI - taba to mai avazya hI Apake abhiprAyAnusAra saba kArya karU~gI / Apa dono zIghra dhana rakha deM, jisase hama bAhara nikala skeN| (vaisA karake donoM bAhara nikala jAte haiM / ) kulapati -- putra mitrAnanda ! atyanta vRddha hama aba maraNaparyanta annajala tyAgane kA nizcaya kara cuke haiM aura merI navayauvanA putrI svaguNAnurUpa pati ko prApta na kara pAne ke kAraNa khinna rahA karatI hai, ataH isakA pANigrahaNa kara tuma mere pRthvI para janmagrahaNa ko saphala karo / mitrAnanda -- (romAJcasahita ) bhagavan! ajJAta kula-zIla vAle hamAre Upara itanI kRpA kyoM ? kaumudI - ( mana hI mana ) prAtaH kAla isako koI prabhAvazAlI ratna pradAna karU~gI, jisase isako mujha para vizvAsa ho jAye / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam gajapAda:- sArthavAha! nArhasi kulapateH prsaadbhnggmaadhaatum| kulapatiH- vatsa ! zreyasi muhUrte te vivaahmngglvidhiH| idAnIM tAvada- dhvazramApagamAya prnnshaalaamnusr| bho bhostapodhanAH! abhyaGkta iGgudIsnehena pyodhipaathHsnyjaatlaavnnybhnggaanytithiinaamnggaani| pAyayadhvamadhvazramApagama- paTIyAMsi naalikeriiphlaambhaaNsi| vatse kaumudi ! tvamapi kriiddaantrmnutisstth| (nepathye) Adhatta tvaritaM taTeSu jaladheH svarlokadhAtrIruhaH puSyANAM prakaraM paraM, sthagayata svacchai rjaaNsymbubhiH| puMsaH karmakRto'pi rakSata bata ! svecchApracAraM ciraM, ___ zuddhAntena samaM sameSyati yato devaH prtiiciiptiH||20|| kulapati:-(AkarNya) kathamayaM pracetAH saMkrIDitumAtmano dvIpamadhitiSThati? (vimRzya) vayamapi tapobhRtAM pracAraM nivArayituM prakramAmahe, sAndhyaM ca vidhimnutisstthaamH|| (iti niSkrAntA: srve|) / prathamo'GkaH smaaptH|| gajapAda- sArthavAha! Apa kulapati ko nirAza na kreN| kulapati- putra! uttama muhUrta meM tumhArA zubhavivAha sampanna hogaa| isa samaya tuma mArga (yAtrA) kI klAnti dUra karane ke lie (vizrAmArtha) parNazAlA meM jaavo| he he tapasviyo! samudrI yAtrA ke zrama se atithiyoM ke naSTa hae lAvaNya vAle aGgoM kI hiGgoTa ke tela se mAliza karo aura yAtrA kI klAnti miTAne meM lAbhakArI nAriyala kA pAnI pilaao| putri kaumudi! taba taka tuma bhI dUsarA kapaTa-jAla rco| (nepathya meM) samudrataTa para yathAzIghra kalpavRkSa ke puSpoM kA samUha rakha diyA jAya, svaccha jala chir3akakara dhUli ko zAnta kiyA jAya aura dIrghakAla se kArya karane vAle loga bhI aba svecchayA bhramaNa banda kareM, kyoMki bhagavAn pAzapANi apanI kAntAoM ke sAtha (dvIpa para) A rahe haiN||20|| __ kulapati- (sunakara) kyA ye pAzapANi kAmakeli hetu apane dvIpa para A rahe haiM? (socakara) mai bhI tapasviyoM kA bhramaNa rokane hetu jAtA hU~ aura sandhyAvandana sampanna karatA huuN|| (sabhI nikala jAte haiN|) / prathama aGka smaapt|| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / atha dvitiiyo'ngkH|| (tataH pravizati gRdhraakssH|) gRdhrAkSa:- (uccaiHsvaram) bho bho AzramavAsinaH ! svayaM vaH kulapatiH samAdizati-adya khalu sAntaHpuraH pAzapANiH saGkrIDitumiha samAyAtavAn, tataH sarvairapi kuza-prasUna-samidhaH samAdAya puruSairahorAtramekamuTajAbhyantara eva sthAtavyam / (nepathye) yadAdizati kulapatiH tdnutisstthaamH| gRdhrAkSa:- (vicintya) makarandasyApi draviNamapaharttavyameva, tatastAvapyajJAtavaruNadvIpavyavahArAvatithI vizeSato nivArayAmi / (uccaiHsvaram) bho bhoH tapodhanA:! tAvatithI kvacidapi tiSThata iti jAnIta / (nepathye) etau tau devatAyatanajagatyAM tisstthtH| dvitIya aGka (tatpazcAt gRdhrAkSa praveza karatA hai|) gRdhrAkSa- (ucca svara meM) he he AzramavAsiyo! Apake kulapati svayaM Adeza de rahe haiM ki Aja pAzapANi varuNa deva anta:pura-sahita keli karane hetu Aye haiM, ataH sabhI puruSa kuza, puSpa evaM samidhAe~ lekara eka dina-rAta kuTI ke bhItara hI rheN| (nepathya meM) kulapati jo Adeza de rahe haiM, vahI karate haiN| gRdhrAkSa- (socakara) makaranda ke bhI dhana kA apaharaNa karanA hI hai, ata: varuNadvIpa ke vyavahAra se anabhijJa una donoM atithiyoM ko bhI vizeSarUpa se rokatA huuN| (ucca svara meM) are are tapasviyo! patA lagAo ki ve donoM atithi kahA~ haiM? (nepathya meM) ye donoM atithi mandira ke prAGgaNa meM haiN| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 kaumudImitrAnandarUpakam (tataH pravizati mitrAnando maitreyazca / ) mitrAnandaH - ( maitreyaM prati) pazya pazya, glAsnudhvAntatatirmukheSu kakubhAM, sthAsnuH pratApoccayo, mIlatyutpalinIvanaM, kamalinIkhaNDaM samunmIlati / dikcakramunmajjati, majjatyambaravAridhAvuDugaNo, prAcIM cumbati caNDarociSi jagad vaicitryamAlambate / / 1 / / gRdhrAkSa :- 'bho bho atithI! bhavadbhyAM tvaritataramAgantavyam' iti kulapatirvA samAdizati / mitrAnandaH - ete vayamAgatA eveti gatvA nivedaya kulapatipAdebhyaH / (gRdhrAkSo niSkrAntaH / ) (nepathye) bhAbhiH kuGkumasodarAbhirabhito deve prabhANAM prabhau dhAtrIM limpati zIrNamudranayanaiH kiM kiM na dRSTaM janaiH / (tatpazcAt mitrAnanda aura maitreya praveza karate haiM / ) mitrAnanda - (maitreya se) dekho dekho, dizAoM meM vyApta andhakAra kSINa ho rahA hai, sarvatra prakAzapuJja prasArita ho rahA hai, kumudinI - samUha murajhA rahA hai, kamaladala prasphuTita ho rahA hai, nakSatragaNa AkAzarUpa samudra meM DUba rahe haiM aura sabhI dizAe~ prakAzita ho rahI haiM, isa prakAra pracaNDa kiraNasamUha vAle bhagavAn sUrya ke udita hone para yaha saMsAra vaicitrya kA Alambana kara rahA hai, arthAt atyanta manohArI pratIta ho rahA hai / / 1 // gRdhrAkSa - he he atithiyo ! Apa zIghra AyeM- aisA kulapati Apako Adeza de rahe haiN| mitrAnanda -- kulapati mahodaya se jAkara kaho ki hama A hI rahe haiN| ( gRdhrAkSa nikala jAtA hai | ) (nepathya meM) prakAza ke svAmI sUryadeva dvArA pRthvI ko sarvataH kuGkumasadRza AbhA se i karate samaya (prabhAta kAla meM ) thakI aura adhamu~dI A~khoM se maiMne kyA-kyA nahIM Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 dvitIyo'GkaH pUrvopArjitakarmavarmapaTalaprabhraSTadRSTikriyo nAtmAnaM na paraM ca pazyati kRpApAtraM punaH kaushikH||2|| mitrAnanda:- (AkarNya sabhayam) kasyApi mahaujaso duHsthAvasthopanipAtapratiruddhAzeSazubhA'zubhavyApArasyAyaM vyaahaarH| tadehi maitreya ! devatAyatanasya paashcaatybhaagmvlokyaamH| ___maitreyaH- (vilokya sabhayam) kathamayaM puruSaH sahakArataruNA saha vakIlaiH kIlito'sti? (tataH pravizati yathAnirdiSTaH purussH|) puruSaH- kaSTaM bhoH! kaSTam, kva sA siddhazreNipraNatisubhagA khecaradazA? * kva cAyaM snnttngktribhuvnmnHshokrsikH?| na yo vAcaH pAtraM bhavati na dRzo nApi manasa stamapyarthaM kruddho hatavidhirakANDe ghttyti||3|| dekhA? pUrva saJcita karmarUpI kavaca ke AvaraNa se dekhane (vicAra kara pAne) meM asamartha yaha kauzika (pAzapANi) na to apanoM para kRpA karatA hai aura na hI dUsaroM pr||2|| mitrAnanda-(sunakara bhayapUrvaka) yaha duravasthA meM par3a jAne se avaruddha hue samasta zubhAzubha kriyAkalApa vAle kisI mahAn tejasvI vyakti ke zabda haiN| to Ao maitreya! mandira ke pIche dekhate haiN| maitreya- (dekhakara bhayapUrvaka) yaha puruSa vajrakIla se Ama ke vRkSa meM gar3A huA kyoM hai? (usake bAda yathAnirdiSTa puruSa praveza karatA hai|) puruSa- kaSTa hai are! mahAn kaSTa hai ? kahA~ to vaha siddhagaNa dvArA arpita praNAma se sukhada (vaibhavapUrNa) AkAza meM vicaraNa karane vAlI AnandAtmikA avasthA aura kahA~ yaha tInoM lokoM ko manastApa kA anubhava karAne vAlA vajrakIla kA bndhn| vidhAtA bhI aghaTitaghaTanApaTu haiM jo vANI, cakSu aura mana ke lie sarvathA agocara (kalpanAtIta) ghaTanAoM ko ghaTita kara dete haiN||3|| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 kaumudImitrAnandarUpakam mitrAnandaH - kimidamazraddheyam ? bhavatu, samIpIbhUya jAnImaH / puruSa :- ( vedanAmabhinIya) ahaha ! - mitrAnandaH - AkAraH smarasodarastanulatAlakSmANi vizvatrayIsAmrAjyaM prathayanti zaMsati bhujA nirvIravarjaM jagat / yadvA vAGmanasAM dRzAM ca na padaM kiJcinnu tad varttate yUyaM satpuruSA vayaM ca pathikAH praSTuM tataH kaH kramaH ? / / 4 / / puruSaH- ( mandasvaram) mahAbhAga ! cintayantyupakurvantaH saMstavaM hRdi saspRhAH / nispRhANAM ca ko nAma kAmaH saMstavacintane ? / / 5 / / tatastamenamidAnIM madvRttAntamasaMstuto'pi paropakAraikarasikaH sa bhagavAn * mitrAnanda -- yaha kaisA nindanIya karma hai? acchA, samIpa jAkara jJAta karate haiN| puruSa - ( pIr3A kA abhinaya karake) Aha ! mitrAnanda- ApakA AkAra kAmadeva sadRza manohara hai, Apake zarIra meM dikhAI par3ane vAle cihna tInoM lokoM ke Adhipatya ke sUcaka haiM aura ApakI bhujAe~ zeSa saMsAra ke vIrazUnyatva ko dyotita kara rahIM haiN| yadyapi ApakI yaha duravasthA vANI meM vyakta, mana se kalpanA aura A~khoM se darzana karane yogya nahIM hai, tathApi Apa eka mahApuruSa haiM aura hama eka (tuccha) pathika, to aisI dazA meM hamAre dvArA (isakA nidAna sambhava na hone se ) isa viSaya meM kucha pUchane kA kyA aucitya hai? / / 4 / / puruSa - (manda svara meM ) mahAnubhAva ! svArthasiddhi kI bhAvanA se paropakAra karane vAle vyakti to upakRta vyakti dvArA apanI prazaMsA sunane kI icchA apane mana meM rakhate haiM, parantu niHsvArthabhAva se paropakAra karane vAloM ko apanI prazaMsA ke viSaya meM socane se bhalA kyA prayojana ? / / 5 / / ataH mere vRttAnta se anabhijJa aura paropakAramAtra meM tatpara Apako maiM avazya Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'GkaH bhavAnarhatyeva vijJAtum / kimuta mahattameyaM kathA zrUyamANA'pi kAtaracetasAM mhaantmaatngkmaavhti| na cAnayA prathitayA'pi kuto'pi kimapi pritraannm| mitrAnandaH - vidhAtuM sampado hartumApadazca na nizcayaH / manastu me sadA'pyanyaduHkhasaGkrAntidarpaNaH / / 6 / / tadAvedayata -- ke yUyam ? kathaM ca duHsthAvasthApAtinaH ? puruSaH- mahAbhAga ! ratnakUTaparvatanivAsI siddhazreNImaNimukuTaviTaGkamasRNIkRtapAdapITho'hamanaGgadAsAbhidhAno yonisiddhaH / mitrAnanda:- tatastata: ? puruSaH- trailokyakAminIjanamanaH kSobhaikatAnayA ca kalpalatAbhidhAnayA btlaauuNgaa| atimahattvapUrNa yaha kathA sunane mAtra se hI bhIru vyakti ke mana ko atyadhika AtaGkita kara detI hai aura isako sunA dene para bhI kahIM se koI chuTakArA milane vAlA nahIM / 27 mitrAnanda- hama kisI ko sampanna banAne yA kisI kI vipatti ko dUra karane meM saphala ho sakeMge yA nahIM, yaha to nizcita nahIM hai, parantu hamAre manorUpI darpaNa meM dUsaroM kA duHkha sarvadA pratibimbita ho uThatA hai / / 6 / / ataH batalAyeM ki Apa kauna haiM? aura isa saGkaTa meM kaise par3a gaye ? puruSa - mahAbhAga! maiM ratnakUTaparvata kA nivAsI siddhasamUha ke maNimaya mukuTa ke zIrSabhAga se (unake dvArA jhukakara caraNasparza karate rahane ke kAraNa) ghisa kara cikane caraNoM vAlA anaGgadAsa nAmaka 'siddha' " hU~ / hue mitrAnanda- phira usake bAda ? 1 puruSa - triloka kI kAminiyoM meM manaHkSobha kI ekamAtra utpAdikA siddha, yakSAvidyAdharAdi kI hI bhA~ti divyazaktisampanna puruSa hai| ATha devayoniyoM meM isakI bhI gaNanA kI gayI hai vidyAdharA'psaroyakSarakSogandharvakinnarAH / pizAco guhyakaH siddho bhUto'mI devayonayaH / / amarakoza, 1/1/11 / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam divyakaNThikayA prasAdhitakaNThapIThaH kenApi vyasanena prakAzayitumanucitena satatopaplutAntaHkaraNacUrNavizeSaprabhAvavihitarUpAntaraH pratinizamasmin varuNadvIpe paribhramAmi / maitreya:- aho! samRddhakutUhalAnubandhaH prbndhH| puruSa:- adya punarnizIthe sAntaHpureNa krIDArthamitastataH svairaM viharatA krUracetasA pracetasA samupalabhya 'satatamasUryampazyamasmadantaHpurakAminIjanamabhilASukaH paribhrAmyasi' ityabhidadhAnena kaNThapIThataH kaNThikAmAcchidya babvA ca sphuTaM doHkandharam ... / maitreya:- (sakampam) tataH kiM kRtam ? puruSa:- (sadainyam) purandareNApyaviSahyapIDAbhirnizAtakoTibhirbahukIlakoTibhiH svayamihA''nIya pratyaGgaM kiilito'smi| mitrAnanda:-- idAnIM pracetAH kva vartate? puruSa:- kvacidapi kUle sngkriiddte| pratinivRttaH punaH kimapyataH kalpalatA nAmaka divya mAlA se suzobhita kaNTha vAlA, kisI kAraNavaza, jo batalAnA ucita nahIM hai, satata udvigna anta:karaNa vAlA aura cUrNavizeSa ke prabhAva se rUpa badala lene vAlA maiM pratyeka rAtri meM isa varuNadvIpa para bhramaNa karatA huuN| maitreya- aho! atyanta kautUhalapUrNa kathA hai| puruSa- Aja puna: rAtrikAla meM ramaNa karane hetu ramaNiyoM ke sAtha idhara-udhara bhramaNa karate hue krUrahRdayI pracetA (pAzapANi) ne mujhe pakar3a kara 'kabhI sUrya ko bhI na dekhane vAlI mere anta:pura kI sundariyoM kI abhilASA karate hue ghUma rahe ho' yaha kahate hue mere kaNTha se mAlA chInakara aura mujhe bA~dhakara merA kandhA pITa-pITa kara phor3a diyaa| maitreya- (kA~pate hue) usake bAda kyA kiyA? puruSa-(dInatApUrvaka) pAzapANi ne hI svayaM yahA~ lAkara asahya pIr3AdAyaka atyadhika nukIle asaMkhya kIla mere aGga-aGga meM ThoMka diye haiN| mitrAnanda- isa samaya pAzapANi kahA~ hai? puruSa- kahIM kisI sarovara-taTa para ramaNa kara rahA hai| na jAne vApasa lauTa Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'GkaH paramapi vidhAsyatIti naavgcchaami| maitreyaH- azrotavyam ! azrotavyam ! (punarapavArya) tenAmunA mahAtmano'sya prabanyenAhamapyantaHzokazaGganA kiilito'smi| tad vicintaya kimapi shlysmuddhrnnopyikm| mitrAnanda:- asti naH kulakramAgataH zalyasamuddharaNaprathitamahimA nAma pavitro mntrH| paraM kadAcidapyanirUpitapratyayaH, ato me manAgamanaH sndegdhi| (nepathye) satyavAha! aJjA komuI sNdisedi| (sArthavAha! AryA kaumudI sNdishti|) mitrAnanda:- (vilokya) kathamiyaM kundalatA? (maitreyaH sasambhramamutthAya puruSaM bRhatikayA prcchaadyti|) (pravizya) kundalatA- satyavAha! ajjA komuI sNdisedi| kara puna: isase bhI adhika kucha kre| maitreya- yaha sunane yogya nahIM hai, sunane yogya nahIM hai| (puna: mu~ha ghumA kara) isa mahApuruSa kI isa du:khada kathA ko sunakara maiM bhI antaHzokarUpI zaGka se kIlita (pIr3ita) ho gayA huuN| ata: zalyakriyA kA koI upAya soco| mitrAnanda- mere pAsa vaMzaparamparA se prApta 'zalyasamuddharaNaprathitamahimA' nAmaka pavitra mantra hai, parantu kabhI prayoga na hone ke kAraNa isakI saphalatA ke viSaya meM mere mana meM thor3A sandeha hai| (nepathya meM) sArthavAha! AryA kaumudI kucha kaha rahI haiN| mitrAnanda- (dekhakara) kyA yaha kundalatA hai? (maitreya ghabar3AhaTapUrvaka uThakara puruSa ko uttarIya se DhaMka detA hai|) (praveza kara) kundalatA- sArthavAha! AryA kaumudI kucha kaha rahI haiN| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 kaumudImitrAnandarUpakam mitrAnanda:- kimAdizati bhagavatI ? kundalatA- paDicchedu evaM mahappabhAvaM maNiM styvaaho| kayAvi esa mahaMtaM uvayAraM karissadi / (pratIcchatu etaM mahAprabhAvaM maNiM saarthvaahH| kadApi eSa mahAntamupakAraM krissyti|) mitrAnanda:- kundalatike! kIdRzamasya prabhAvamupavarNayati kaumudI? ___ (kundalatA karNe-- evmev|) mitrAnanda:- (saharSam) sAdhu ! samayocitamanugRhIto'smi bhgvtyaa| ete vayamAgatA eva rahaH kimapi bhagavatyA saha pryaalocyitum| ___ (kundalatA nisskraantaa|) mitrAnanda:- mahAsattva! padArthaH ko'pyano'pi sthitaH puMsi lghiiysi| mahattvakSIbacitteSu mahatsu khalu naati||7|| mitrAnanda- kyA kaha rahI haiM devI kaumudI? kundalatA- isa mahAn prabhAvazAlI maNi ko sArthavAha grahaNa kreN| yaha maNi kabhI mahAn upakAra kregaa| . mitrAnanda-kundalatike! kaumudI isa maNi kA kaisA prabhAva batA rahI hai? (kundalatA kAna meM aisA hii|) mitrAnanda- (prasannatApUrvaka) ati uttama! devI ne ucita samaya para mujhako anugRhIta kiyA hai| hama devI kaumudI ke sAtha ekAnta meM kucha vicAra-virmaza karane A hI rahe haiN| (kundalatA nikala jAtI hai|) mitrAnanda- he mahAtmA! kisI kSudra puruSa meM bhI koI bahumUlya padArtha (guNa) vartamAna ho sakatA hai aura apanI mahattA ke mada se unmatta (tathAkathita) mahApuruSoM meM bhI vaha bahumUlya padArtha nahIM raha sakatA hai||7|| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'GkaH puruSa:- (sAkSepam) laghIyasIti vizeSaNaM vizvopakArakaraNakacchurAbhyAmAtmano vyavasAyA'dhyavasAyAbhyAM pratihatamupAttavAnasi / mahattvakSIbatAM punarasmAkamayamakANDopasthitaH pracetaH prabhavaH pratibhayADambaraH samUlakASaM kaSitavAn / api ca- apAre'pyasmin tribhuvanapArAvAre paramArthatastvameva mahattvavAn, yasyA'yaM vAGmanasayoruttIrNaH svabhAvazIrNapratyupakAraspRhAkaulInavRttirnirargalaH paropakArarasAvezaH / / mitrAnanda: sampat parasya rohantI bhAgyAnAM mukhamIkSate / svazaktitolanaM nAma mAhAtmyaM tu mahAtmanAm / / 8 / / puruSaH- ko nAmAtra trilokIvizrute rAjavartmani bhrAntimAvahati ? sphurantyupAyAH zAntyarthamanukUle vidhAtari / pratikUle punaryAnti te'pyupAyA apAyatAm / / 9 // tataH kRtaM kAlavilambena / AkrAmanti prANAH kaNThapITham / ataH paraM 31 puruSa - (krodhapUrvaka) Apane vizva kA upakAra karane ko udyata apane prayAsa aura saGkalpa ke lie 'laghIyasi' (tuccha vyakti meM)- isa sarvathA viparIta vizeSaNa kA prayoga kiyA hai| asamaya meM upasthita pAzapANi ke bhaya ne mahattvAbhimAnI mujhako pUrNarUpa se khinna kara diyA hai| aura bhI - isa apAra trilokarUpI mahAsAgara meM vastutaH Apa hI ekamAtra mahattvazAlI haiM jinameM mana aura vANI (ke varNana) se pare aura pratyupakAra kI spRhA se sarvathA rahita aisI niHsvArtha paropakAraparAyaNatA hai| -- mitrAnanda -- dUsare (tuccha vyaktiyoM) kI sampatti kA udaya to bhAgya ke adhIna hotA hai, kintu mahApuruSoM kA mAhAtmya yahI hai ki ve (bhAgya ke Azrita na rahakara ) apane puruSArtha para bharosA rakhate haiM / / 8 / / puruSa - kauna hai jo isa trilokaprasiddha vidhAna ke viSaya meM bhI bhrAnta dhAraNA rakhatA hai? vidhAtA (bhAgya) ke anukUla hone para zAnti hetu tatkAla aneka upAya sUjha jAte haiM, kintu vidhAtA ke pratikUla hone para ve hI upAya apAya bana jAte haiM / / 9 ataH vilamba karanA vyartha hai| mere prANa nikala rahe haiN| itanA hI nahIM, || sabhI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam sarvAGgINaprarohiNA vakIlapIDAsambhAreNa pratihatAzeSendriyasthAno niriikssitumprbhvissnnuH| kimaparaM mandamapi vaktumanalambhUSNurasmi / tat tvaritataraM prakaTaya kasyApyanaryyasya mantrasya vA tantrasya vA ratnasya vA prabhAvAtizayam / mitrAnandaH- (vimRzya) maitreya! kuto'pi zItamambhaH smaany| maitreyaH- (niSkramya pravizya ca) tdidmmbhH|| (mitrAnandaH maNisamparkeNAmbhaH pavitrayitvA sarvAGgINaM purussmbhissinycti|) maitreya:- kathamapasRtAH sarvato'pi gAtrato vajrakIlakoTayaH? aho! manaso'pyabhUmiH prabhAvAtizayo ratnasya ! puruSa:- (kSaNaM locane nimIlya sukhmaaste| punarmandasvaram) nitAntazizireNAmbhasA sarvAGgINamabhiSicya suciramabhivIjayata maam| (ubhau tathA kurutH|) puruSa:- (kSaNamAzvasya) maitreya ! amuSya kalAcInivezitasyauSadhervalayasya aGgoM meM gar3e hue vajrakIla kI atyadhika pIr3A se Ahata huI samasta indriyoM vAlA maiM dekha pAne meM bhI samartha nahIM huuN| aura kyA kahU~ dhIre se bolane meM bhI asamartha huuN| ata: atizIghra kisI prabhAvazAlI mantra yA tantra yA ratna kA prabhAva dikhlaao| mitrAnanda- (socakara) maitreya! kahIM se zItala jala le aao| maitreya- (nikalakara aura praveza kara) yaha hai zItala jl| (mitrAnanda maNi ke samparka se jala ko pavitra karake usase puruSa ke pUre zarIra ko abhiSikta karatA hai|) maitreya- kyA sampUrNa zarIra se karor3oM vajrakIla nikala gaye? aho! ratna kA prabhAva to kalpanA se bhI pare hai| puruSa- (kSaNa bhara ke lie A~kha mUMda kara sukha kA anubhava karatA hai| puna: manda svara meM) atyanta zItala jala se mere samasta aGgoM ko abhiSikta kara mujhako dera taka paGkhA jhlo| (donoM vaisA hI karate haiN|) puruSa- (kSaNa bhara zvAsa lekara) maitreya! apanI kalAI meM pahane hue isa Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 dvitIyo'GkaH draveNa mAmabhilimpa yena vraNAni saMrohanti / (maitreystthaakroti|) mitrAnandaH- (sakautukam) kathaM kSaNAdeva gAtramazeSamapyalakSitavraNasannivezamajAyata? (punaH sAzcaryam) so'yamaparo bhUrbhuvaHsvazcetazcamatkArakArI prbhaavaatishyH| puruSa:- (sahasA praNamya) kAruNyaikanidhAna! vizvajanatAsantApanirvApanA pAthoda! trijgtpriyngkrgunngraamaabhiraamody!| stotuM yatra na te caritravibhavaM vaktraizcaturbhiH prabhubrahmA so'pi nisargadurgajaDimA ko nAmata (traasmyhm)?||10| (mitrAnando lajjayA dikSu dRSTiM nikssipti|) puruSa:- (punaraJjaliM bavA) iyantaM kaalmhmnnggdaasH| sAmprataM punaH prANadAnavetanAkrItaH kalpasahasrAvadhi mitraannddaasH| auSadhi-valaya ke drava se mere ghAva para lepa lagAo, isase ghAva zIghra bhara jAte haiN| (maitreya vaisA karatA hai|) mitrAnanda- (kutUhalapUrvaka) kaise kSaNamAtra meM hI sampUrNa zarIra kA ghAva gAyaba ho gayA? (puna: AzcaryapUrvaka) yaha to pRthvI, antarikSa evaM svarga-tInoM lokoM ke citta ko camatkRta karane vAlA mahAprabhAva hai| puruSa- (sahasA praNAma kara) he karuNA ke ekamAtra sAgara! he jagat ke prANiyoM kA santApa harane vAle meghasvarUpa (mitrAnanda) ! he tInoM lokoM ko Anandita karane vAle utkRSTa guNoM ke nidhAna! tumhAre caritra ke vaibhava kA to brahmA apane cAroM mukhoM se bhI stavana karane meM asamartha haiM, to phira svabhAva se hI vakra aura jar3a buddhi vAlA maiM kauna hU~? / / 10 / / (mitrAnanda lajjA se dUsarI tarapha dRSTi ghumA letA hai|) puruSa- (punaH hAtha jor3akara) aba taka to maiM anaGgadAsa thA, kintu aba prANadAnarUpa vetana se kharIdA gayA maiM sahasroM yugoM taka ke lie mitrAnandadAsa ho gayA huuN| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 kaumudImitrAnandarUpakam mitrAnanda:- (karNI pidhAya) siddhAdhinAtha! mAmevamaucityAtikrameNa mA dviithaaH| vasudhAspRhaNIyavaibhavaiH khecaracakravartibhirbhavAdRzaiH prabodhitasya zravaNodarasadaHsudhAvarSiNazcATukarmaNaH purandarArhasya tasyAsyAnarhAH khalu jaTharapiTharIbharaNamAtronmadiSNucetaso nistejaso vnnijH| (nepathye) zreyAMsi prabhavantu te, pratidizaM tejAMsi vardhiSNutAM tAM puSNantu, bhavantu vItavipadaste pAthasAM smpdH| AzAH santu bhavadyazobhiranizaM vyAkozakundatviSo, vizveSAM zaminAM tapobhiranadhaiH kalpAntajIvI bhv||11|| puruSaH- (samAkarNya sakampam) yathA'mI ghoraghoNaprabhRtayastapodhanAH pramodaprabodhitabASpoSNamUmlakaNThakuharasadaso madhuragambhIraghoSamAziSamudghoSayanti tathA jAne devatAyatanamupasarpati pAzapANiH, tad visarjayata mAm / aparathA punarapyayaM durAtmA mayi kAmapi yAtanAmAdhAsyati / ahaM ca sAmprataM vigatazokaparicchadaH pratyupakAravid Samapi prthyitumnlmbhuussnnuH| tato yadi mitrAnanda- (kAna banda kara) he siddharAja! isa prakAra aucitya kA atikramaNa karake mujhako da:khI na kreN| udararUpI ghaTa kI pUrtimAtra meM saMlagna aura tejohIna (hamAre jaise) vaNik pRthvIloka ke vAsiyoM ke lie spRhaNIya vaibhava se sampanna Apa jaise siddharAjoM dvArA kahe gaye karNakuhararUpI sadana meM amRtavarSA karane vAle isa purandarocita cATukarma (prazaMsAvacana) ke pAtra nahIM haiN| (nepathya meM) ApakA kalyANa ho, sabhI dizAoM meM ApakA suyaza phaile, ApakI jalasampadA athavA pratiSThA meM kabhI kisI prakAra kI bAdhA na ho, Apake suyaza se sabhI dizAe~ vikasita kumudinI kI kAnti jaisI kAnti se yukta hoM aura sabhI tapasviyoM ke puNyamaya tapobala se Apa kalpAntaparyanta jIvita rheN||11|| puruSa-(sunakara kA~pate hue) jisa prakAra prasannatA ke kAraNa pravAhita uSNa azrudhArA se avaruddha (rUMdhe hue) kaNThakuhara vAle ye ghoraghoNaprabhRti tapasvIjana madhura evaM gambhIra AzIrvAdAtmaka udghoSa (stuti) kara rahe haiM, usase pratIta ho rahA hai ki pAzapANi mandira kI tarapha A rahA hai, ata: aba mujhe jAne deM, anyathA yaha durAtmA mujhako puna: koI yAtanA de degaa| isa samaya to zokamukta hokara bhI maiM ApakA pratyupakAra kara pAne meM asamartha hU~, ata: yadi isa nIca aura mUrkha (pAzapANi) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'GkaH 35 tatrabhavatAM bhavatAM hatakasya durmedhaso vilasitena kimapi vyasanamupajAyeta tadA mAM padAtireNuM smreyuH| (ityabhidhAya praNamya tvaritataraM nisskraantH|) maitreya:- kathamayaM pAzapANipratibhayenauSadhervalayaM vismRtya gatavAn ? (nepathye sAkSepam) kaH kAlena kaTAkSitaH? sphuTaruSA dRSTaH phaNIndreNa kaH? sphUrjadvahnikaNaH kariSyati ziraH kasyAzanirbhasmasAt / jhampAM kalpavizRGkhale jalanidhau ko dAtumutkaNThitaH? krIDAvezmani naH ka eSa manujaH svairaM pribhraamyti?||12|| (ubhau straasmaakaashmaalokytH|) (tataH pravizati gaganAdavataraNaM nATayan pAzapANiH kundaprabhaprabhRtikazca privaarH|) pAzapANi:- are matyau! maraNonmukhau kutastyau yuvAm? kimarthaM ca devatAyatanasya jagatIM purandareNApi namaskaraNIyAM vasudhAsamparkapAMzurAbhyAM (pAdAbhyAM) kazmalayataH? ke duzcakra ke kAraNa Apa para koI saGkaTa A jAya to tatkAla merA smaraNa kara liijiegaa| (yaha kahatA huA praNAma kara zIghra calA jAtA hai|) maitreya- kyA yaha pAzapANi ke bhaya se auSadhivalaya ko bhUlakara calA gayA? (nepathya meM krodhapUrvaka) kisa para kAla kI kudRSTi par3a gayI hai? kauna kruddha viSaile sA~pa kI A~khoM ke sAmane par3a gayA hai? dahakatI cinagAriyoM vAlA vajra kisake zira ko bhasmasAt karegA? kauna hai jo pralayakArI laharoM vAle samudra meM chalA~ga lagAne ko utkaNThita hai? yaha kauna manuSya hamAre krIr3Abhavana (dvIpa) meM svecchayA vihAra kara rahA hai? / / 12 / / (donoM Dara kara AkAza kI tarapha dekhate haiN|) (tatpazcAt AkAza se utarane kA abhinaya karate hue pAzapANi tathA usake kundaprabha Adi anucaragaNa praveza karate haiN|) pAzapANi- are manuSyo ! maraNonmukha tuma donoM kahA~ se Aye ho? aura kyoM indra ke dvArA bhI vandanIya mandira ke prAGgaNa ko bhUmi ke samparka se dhUla-dhUsarita pairoM se malina kara rahe ho? Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam (ubhau pratibhayena prakampete / ) mitrAnanda:- paramezvara! AvAmavijJAtadvIpasvarUpau bhagnayAnapAtrau vaNijau devatAyatanarAmaNIyakamavalokayituM jagatImadhirUDhau / 36 - kundaprabhaH - paramezvara ! abuddhipUrvako'yamanayormartyayoraparAdhaH / pAzapANi: - (sahakAramavalokya kundaprabhaM prati ) paradAraviplavakArI durAtmA khecarApasadaH kathaM kvacidapi gatavAn? are matyau! jAnItaM tasya durAtmanaH pravRttim ? ubhau- (sabhayam) kimapi na jAnIvaH / pAzapANi: - (vimRzya) yatheyaM vajrakIlasaGkulA vilokyate bhUmistathA vyaktamanayormartyayoH zalyasamuddhAraprayogaH / ( puna: sATopaM vajrakIlAnAdAya mitrAnandaM kezairgRhNAti / ) (maitreya: pratibhayena mUrcchati / ) mitrAnandaH - (dhairyamavalambyA''tmagatam) (donoM bhaya se kA~pate haiM / ) mitrAnanda -- he paramezvara ! isa dvIpa ke svarUpa se anabhijJa, naSTa huI naukA vAle hama donoM vyApArI isa mandira kI sundaratA ke avalokana hetu isa kSetra meM A gye| kundaprabha - paramezvara ! ina donoM manuSyoM se yaha aparAdha ajJAnavaza huA hai| pAzapANi - (AmravRkSa ko dekhakara kundaprabha se) parastrI ko satAne vAlA duSTa aura nIca AkAzacArI kyA kahIM bhAga gayA? are manuSyo ! kyA usa duSTa kA samAcAra jAnate ho? dono - ( bhayapUrvaka) hama kucha bhI nahIM jAnate / pAzapANi- ( socakara ) jisa prakAra yaha bhUmi vajrakIla se vyApta dikhAI de rahI hai, usase spaSTa hai ki ina donoM manuSyoM ne zalyakriyA karake usa duSTa ko mukta karAyA hai| (punaH krodhapUrvaka vajrakIloM ko lekara mitrAnanda kA keza pakar3a letA hai | ) (maitreya bhaya se mUrcchita ho jAtA hai / ) mitrAnanda - (mana meM dhairya dhAraNa kara socatA hai ) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'GkaH paropakAraH kriyate svasya kalyANahetave / tato'pi yadyakalyANaM kalyANAt tat padaM prm|| 13 / / tadataH paraM bhagavato nAbheyasya pAdAH zaraNam / pAzapANiH - are martyApasada ! nijasya durvilasitasya phalamanubhava | (ityabhidhAya sahakArAbhyarNamupanayati / ) (nepathye) prasIda payasAMpate! zlathaya kaumudIbhartari triloka bhayakArmaNIM hRdaya- netra - vaagvikriyaam| amI nanu tapodhanA janavihArabandhye bhava prabhAvamathitApadaH prativasanti ghore vane / / 14 / / pAzapANi: - kathamayaM kulapateranujo gajapAdaH ? (pravizya) 37 gajapAda: yadyapi paropakAra apane kalyANa ke lie hI kiyA jAtA hai, tathApi yadi usase akalyANa hI ho jAya to bhI vaha kalyANa se zreyaskara hI hai / / 13 / / yAdasAMnAtha ! ko'yaM nije jAmAtari krodhodbodhaviplavaH ? aba to bhagavAn RSabhadeva ke caraNakamala hI zaraNa haiN| ------ pAzapANi - are nIca manuSya! apane duSkRtya kA phala bhog| (yaha kaha kara AmravRkSa ke samIpa le jAtA hai / ) (nepathya meM) he jalapati pAzapANi! prasanna hoveM aura kaumudI ke pati para pradarzita tInoM lokoM ko bhayabhIta karane vAlI hRdaya, netra aura vANI kI vikriyA ( pracaNDa krodha) ko zAnta kreN| Apake satprabhAva se naSTa hue vighna vAle ye tapasvigaNa mAnavavihAra se zUnya isa ghora vana meM (nizcintatApUrvaka) raha rahe haiM / / 14 / / pAzapANi- kyA yaha kulapati kA anuja gajapAda (bola rahA) hai? (praveza karake) gajapAda -- pAzapANi! apane jAmAtA para yaha vinAzakArI krodha kA pradarzana kisa hetu ? Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam pAzapANi:- (salajjaM mitrAnandaM vimucya) mune! kathamayaM kulapaterjAmAtA? gajapAda:-- dattA'smai kulapatinA yuSmatputrI kaumudii| vivAhamaGgalamapyadhaprAtInaM tadapi yuSmAbhiranuSTheyam / kundaprabha:- jaladhiparamezvara! aparo'pi manuSyona pAtraM bhavatkrodhaprabodhasya, kiM punarayaM kulapaterjAmAtA ?, tadayaM vizeSato yAdasAMnAthasya prasAdAtireka kamapyarhati / pAzapANi:- etasmai prayaccha tarhi tAM kalpalatAM kaNThikAM yenAyaM kaumudInetrayormahotsavamupanayati / . (kundaprabhaH knntthikaamupnyti|) pAzapANi:- gajapAda! jAmAtaramAdAya prayAhi prnnshaalaayaam| vayamapi krnniiyaantrmnutisstthaamH|| (iti niSkrAntA: srve|) / / dvitIyo'GkaH smaaptH|| __pAzapANi- (lajjApUrvaka mitrAnanda ko chor3akara) munivara! kyA yaha kulapati kA jAmAtA hai? gajapAda- hamAre kulapati ne apanI putrI ise pradAna kara dii| zubha vivAha bhI Aja hI honA hai aura vaha bhI Apako hI sampanna karAnA hai| kundaprabha- samudrapati! anya manuSya bhI Apake krodha ke pAtra nahIM haiM, to yaha kulapati kA jAmAtA kyoM? yaha to ApakA vizeSa kRpApAtra hai| pAzapANi- taba isako vaha kalpalatA kI mAlA de do jisase yaha kaumudI ke netroM ko Anandita karegA (atisundara dikhAI degaa)| (kundaprabha mAlA le AtA hai|) pAzapANi- gajapAda! jAmAtA ko lekara parNazAlA meM jaao| hama bhI anya kAryoM ko sampanna karate haiN|| (sabhI nikala jAte haiN|) / / dvitIya aGka smaapt|| (kundA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || atha tRtIyo'GkaH / / (tataH pravizati mitrAnando maitreyshc|) mitrAnandaH- (smRtvA) maitreya! satyAM yauvanabhAji tApasapateH putryAM pulomAtmajA dae~ vizvapurandhirUpajayini vyarthaM vhtyaatmni| do vA'stu dRzA nimeSakaluSapratyAsaniSpaGkayA jAtaM tarhi mRgekSaNAsu niyataM paanycaalikaashcaarvH||1|| (puna: sAnandam) amRtajaladheH puNyaistaistairnimajjitamUrmibhiH mRdubhirabhito devsyendomriicibhirnycitm| nijavapuridaM manye tasyAH kuraGgakacakSuSo virativimukhaiH snigdhairdigdhaM kttaakssniriikssitaiH||2|| tRtIya aGka (tatpazcAt mitrAnanda aura maitreya praveza karate haiN|) mitrAnanda- (smaraNa karake) maitreya! kulapati kI navayauvanA putrI (kaumudI) ke hote hue puloma kI putrI (indrANI) sampUrNa vizva kI ramaNiyoM ke saundarya ko jIta lene vAle apane saundarya para vyartha hI abhimAna kara rahI hai aura yadi usa indrANI ko apanI una A~khoM para garva hai jo nimeSarUpI kIcar3a kA samparka na hone se atyanta svaccha haiM, to isa mRganayanI kI A~khoM meM bhI to susajjita pakSmAvalI aura manohara putaliyA~ haiM hI / / 1 / / (punaH AnandapUrvaka) usa mRganayanI ke Asaktiyukta snigdha kaTAkSa se lipta merA zarIra mAno amRtajaladhi (kSIrasAgara) kI pavitra-zItala laharoM se nahAyA huA aura candradeva kI zItala kiraNoM se sarvata: suzobhita ho gayA hai||2|| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 kaumudImitrAnandarUpakam (vimRzya) yataH prabhRti bhagavataH pAzapANestAM kalpalatAM kaNThikAmadhigatavAnasmi tataH prabhRtyeva kaumudIsamparkaparvaNi kathaGkAramatitarAmutkaNThate cetaH? tadavagaccha kimatra nidAnam? maitreya:- strIpuMsayormanmathonmAdaikakArmaNaM kaNThikAyAH prabhAvAtizaya evAtra nidaanm| tadehi paryAlocayituM tAM kaumudImupavanAbhyantare kvacidapi mRgyaamhe| (nepathye) khaNadiTThajaNaNimittaM baMdhuaNaM pariciaM hiakaraM ca / millaMtINaM mahilANa muNai jai mANasaM baMbho / / 3 / / (kSaNadRSTajananimittaM banyujanaM paricitaM hitakaraM c| muJcantInAM mahilAnAM jAnAti yadi mAnasaM brhmaa||) mitrAnanda:- (AkarNya) kathamayaM latAgRhAbhyantare kaumudIdhvaniH? (vilokya) maitreya! kaumudI kundalatA cAtraiva tisstthtH| tat tAvat tirohitA eva kSaNaM zRNumo vayamanayoH sngkthaam| (socakara) jaba se maiMne bhagavAn pAzapANi kI usa kalpalatA nAma kI mAlA ko dhAraNa kiyA hai, tabhI se kaumudI se milana kisa prakAra ho- yaha socakara citta utkaNThita ho rahA hai| to soco ki isakA kyA kAraNa hai? maitreya- strI-puruSa meM kAmonmAda kI ekamAtra utpAdikA kaNThikA kA prabhAvAtizaya hI isakA kAraNa hai| to Ao usa kaumudI ko dekhane ke lie upavana ke andara kahIM khojate haiN| (nepathya meM) kSaNamAtra dekhe gaye premIjanoM ke lie apane ciraparicita aura hitakara bandhujanoM kA bhI parityAga kara dene vAlI mahilAoM ke mana ko yadi koI samajha sakatA hai, to vaha brahmA hI hai (anya koI nhiiN)||3|| mitrAnanda- (sunakara) kyA latAgRha ke bhItara yaha kaumudI kI dhvani hai? (dekhakara) maitreya! kaumudI aura kandalatA yahIM baiThI haiN| ata: hama donoM chipakara hI kSaNabhara inakA vArtAlApa sunate haiN| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 tRtIyo'GkaH (tataH pravizati kaumudI kundalatA c|) kaumudI- (sakaitavam) ahavA nisaggacaMgaMgasannivesAhiM vicittabhUsaNAhiM nagaravilAsiNIhiM viluttahiayassa tassa ko nAma amhArisIsu dariddakannagAsu aNurAo? tA niSphalo ccea me esa bandhuaNapariccAe paarNbho| __ (athavA nisargacaGgAGgasannivezAbhirvicitrabhUSaNAbhirnagaravilAsinIbhirviluptahRdayasya tasya ko nAmAsmAdRzISu daridrakanyakAsu anurAgaH? tanniSphala eva mamaiSa banyujanaparityAge praarmbhH|) kundalatA- sahi! kIsa attANayaM visAyapisAeNa saMtAvesi? (sakhi ! kasmAdAtmAnaM viSAdapizAcena santApayasi ?) aMgANa sanniveso haliasuANaM pi tattio cce| veseNaM ciya lAyaNNavimhao dhaNavaisuANaM / / 4 / / (aGgAnAM sannivezaH hAlikasutAnAmapi taavaanev| vezenaiva lAvaNyavismayaH dhnptisutaanaam||) maitreyaH- pazya kautukam, (tatpazcAt kaumudI aura kundalatA praveza karatI haiN|) kaumudI- (caturAI se) prakRti se hI sundara aGgasanniveza vAlI aura AkarSaka AbhUSaNoM ko dhAraNa karane vAlI nagaravadhuoM dvArA mugdha hRdaya vAle usa (mitrAnanda) kI hamAre jaisI daridra kanyAoM meM anurAga kI kyA sambhAvanA? ataH merA yaha bandhujanoM ke parityAga kA prayAsa niSphala hI hai| ___kundalatA- sakhi! kisa kAraNa svayaM ko viSAdarUpI pizAca se santapta kara rahI ho? aGgasaniveza to kRSakakanyAoM kA bhI una nagaravadhuoM ke samAna hI hotA hai| dhanapati-kanyAoM kA lAvaNyavismaya to unakI vezabhUSA se hI hotA hai (zArIrika saundarya ke kAraNa nhiiN)||4|| maitreya-dekho kaisA adbhuta saundarya hai! Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 kaumudImitrAnandarUpakam prakRticapalaM cakSurvAcaH sthirA hariNIdRzaH, saralimapadaM nAsAnyAso, bhuvau kuttilsthitii| navadhavalimA gaNDAbhogo'dharaH kisalAruNaH, kimapi gupilA nAbhirvakSaH prkaashpyodhrm||5|| kundalatA- avi yakANaM pi aMgalaTThI bhUsijjai bhUsaNehiM trunniinnN| bhUsijjai uNa kANaM pi bhUsaNaM aMgalaTThIe / / 6 / / api ca - (kAsAmapi aGgayaSTiH bhUSyate bhUSaNaiH taruNInAm / bhUSyate punaH kAsAmapi bhuussnnmnggyssttinaa||) mitrAnandaH- (upasRtya) priya! lAvaNyapuNyapuNyeSvapi kimAtmano'GgeSu vathA vairAgyamuvahasi? gAtraM sannatagAtri! netrasukhadaM, niHzvAsapUrAMhati nAsA''hlAdakarI, radacchadasudhA jihvaa'tisauhitykRt| isa kaumudI kI A~khoM meM svAbhAvika caJcalatA hai, vANI hariNI ke samAna gambhIra hai, nAsikA kA vinyAsa bilkula sIdhA hai, bhauheM kuTila haiM, gaNDasthala navadhavalimAyukta hai, oSTha navapallava ke samAna lAlimAyukta hai, nAbhi kiJcit gaharI aura vakSaHsthala unnata stanayugala vAlA hai||5|| kundalatA-aura bhI kinhIM taruNiyoM kI aGgayaSTi (zarIra) to AbhUSaNoM se suzobhita hotI hai aura kinhIM taruNiyoM kI aGgayaSTi se hI AbhUSaNoM kI zobhAvRddhi hotI hai||6|| mitrAnanda-(samIpa Akara) priye! lAvaNyarUpI puNya se pavitra (zobhita) aGgoM (vAle zarIra) se vairAgya kA kaSTa kyoM sahana kara rahI ho? sannatAGgi! tumhArA zarIra dRSTi-sukhada, arthAt sundara hai, niHzvAsavAyu se pUrNa ataeva phar3akatI huI nAsikA AhlAdakAriNI hai, adhara amRtarasa TapakAne vAlA hai aura jihvA (vANI) atyanta madhura hai| he kinnaroM ke samAna surIle kaNTha vAlI! tumhArA nAda (svara) karNasukhada hai aura unnata payodharoM se suzobhita vakSaHsthala Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'GkaH nAdaH kinnarakaNThi ! karNasukhado, vakSojalakSmIriyaM vakSaH prINayate, mRgAkSi! vada te kiM nendriyANAM mude ? / / 7 / / kaumudI - (kaNThikAM vilokya sAttvikabhAvAn nATayati / punaH svagatam) itikAlaM tAdassa aNuroheNa mae appA viddNbido| iANiM puNa edaM cea nayaNamaNamahUsavaM satyavAhaM aNusarissaM / (iyatkAlaM tAtasyAnurodhena mayA''tmA viDambitaH / idAnIM punaretameva nayana - manomahotsavaM sArthavAhamanusariSyAmi / ) kundalatA -- satyavAha! teNa maNiNA kiM pi tumhANaM uvakidaM ? (sArthavAha ! tena maNinA kimapi yuSmAkamupakRtam ? ) maitreyaH - kaumudIhRdayakArmaNaM kimapi vastu tadAnImevopanayatA tena ratnena mhdupkRtm| 43 mitrAnanda:- -kundalatike! asmanmanaHsaGgrahaNasatyaGkArastvayA samupanItastadAnImasau maNivizeSaH / maitreya:- kundalatike! ayamapi tasya tvadupanItasya maNeH satprasAdo - AhlAdita kara rahA hai| isalie he mRgAkSi! tuma batalAo ki tumhArA kyA hai jo indriyoM ko Anandita nahIM karatA ? / / 7 / / kaumudI - ( mAlA ko dekhakara svedaromAJcAdi sAttvika bhAvoM kA abhinaya karatI hai / punaH mana hI mana ) itane samaya taka pitA kA kahanA mAnakara maiMne svayaM ko hI dhokhA diyA hai, kintu aba to maiM dRSTi aura mana ko Anandita karane vAle sArthavAha (mitrAnanda) kA hI anusaraNa karU~gI / kundalatA - sArthavAha ! kyA usa maNi ne ApakA kucha upakAra kiyA ? maitreya - tumhAre dvArA lAyI gayI usa maNi ne usI samaya kaumudI ko hamAre hRdaya meM basA dene vAlA mahAn upakAra kiyaa| mitrAnanda - kundalatike! tumhAre dvArA usa samaya lAyA gayA yaha maNivizeSa hamArI kAmanA ko pUrNa karane vAlA hai| maitreya - yaha bhI tumhAre dvArA lAyI gayI usa maNi kI hI kRpA hai ki merI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam yadayaM mahauSadhivalayasubhagambhaviSNumitaro me baahuH| mitrAnanda:- (sotkaNThaM kaumudIvadanamavalokya) maitreya! rAtrindivaM vijayino hariNekSaNAnAM, vaktrasya maitryamanurudhya vilaanychnsy| nIlotpalAni yadi hAsamupAzrayeyu rjAyeta kiM vada tadA jddjprvaadH?||8|| kaumudI- (apavArya) sahi! ajja keNAvi kAraNeNa satyavAhakumAro amayaghaDio vva sohaggamaio vva muttimao vva bhayavaM paMcabANo me loaNANaM pddihaasdi| tA kiM eso apuravo ko vi? ___ (sakhi! adya kenApi kAraNena sArthavAhakumAraH amRtaghaTita iva saubhAgyamaya iva mUrtimaya iva bhagavAn paJcabANaH mama locanayoH prtibhaaste| tatkimeSo' pUrvaH ko'pi|) kundalatA eso so ccia daiesu ghaDai sohggcNgimgunnaaii| caMdo cciajaNai vANIsu kaThiNabaMdhesu slilaaiN(?)||9|| dAhinI kalAI mahauSadhi ke valaya se zobhita ho rahI hai| mitrAnanda-(utkaNThApUrvaka kaumudI ke mukha ko dekhakara) maitreya! mRganayanI aGganAoM ke aharniza khile hue niSkalaGka (sundara) mukha ke sAtha maitrI kA dhyAna rakhakara yadi nIlakamala vikasita ho rahe haiM,to phira kaho ki unheM jar3a kahane kA athavA jar3a = jala se utpanna hone kA pravAda kyoM? / / 8 / / kaumudI-(mu~ha dUsarI tarapha ghumAkara) sakhi! Aja na jAne kisa kAraNa se sArthavAhakumAra mujhe amRtaghaTita, saubhAgyayukta aura mUrttimAn bhagavAn kAmadeva hI pratIta ho rahe haiN| to kyA yaha koI adbhuta (guNasampanna) vyakti hai? kundalatA-yahI hai jo (kaThora hRdaya vAlI) ramaNiyoM meM bhI saubhAgya aura sundara guNoM kA AdhAna karatA, arthAt premAGkara utpanna karatA hai| indra hI kaThina saGghaTanA vAlI (avibhakta) vANI meM saralatA kA AdhAna kara sakatA hai (taittirIyasaMhitA meM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'GkaH (eSa sa khalu dayiteSu ghaTayati saubhAgyacaGgimaguNAn / candraH eva janayati vANISu kaThinabandheSu salilAni (?) / / ) mitrAnandaH- priye! vaktraM zItarucirvacAMsi ca sudhA, dRSTizca kAdambarI, bimboSThaH punareSa kaustubhamaNirmUrtizca lkssmiistv| zraddhAluyugapad vilokitumayaM svApatyajAtaM cirA dekasthaM viracayya kundaradane! tvAmarNavaH suutvaan||10|| api catvaM kaumudI sudati! gAtramidaM ca puSpa caapaabhitaapprivaapnipiitsausthym| kahA gayA hai ki avibhakta hone ke kAraNa atyanta durbodha vANI ko devatAoM kI prArthanA svIkAra kara indra aura vAyu ne padAdisvarUpa meM vibhakta kara sarala-subodha bnaayaa)||9|| mitrAnanda- priye! tumhArA mukha candrasvarUpa, vANI amRtasvarUpA, A~kheM madirArUpiNI, bimba (phalasadRza raktima) oSTha kaustubhamaNisvarUpa aura tumhArI mUrti (zarIra) sAkSAt lakSmIsvarUpA hai| he motI ke samAna camakatI dantapaMkti vAlI kaumadi ! (aisA pratIta hotA hai ki) apane santatisamUha ko cirakAla se hI ekastha dekhane ke abhilASI samudradeva ne ukta sabhI kA tumhAre zarIra meM eka sAtha samAveza karake tumako utpanna kiyA hai||10|| aura bhI he AkarSaka dantapaGkti vAlI kaumudi! tuma vastuta: kaumudI (candrikA) hI ho, phira bhI merA zarIra kAmAgni ke paritApa ke samparka se pUrNata: asvastha ho gayA 1. isa padya kA pATha skhalita hai| zuddha pATha aisA pratIta hotA hai eSa sa khalu dayitAsu ghaTayati saubhAgyacaGgimaguNAn / indra eva janayati vANISu kaThinabandheSu saralatvam / / - anuvAda isI pATha ke AdhAra para kiyA gayA hai| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 kaumudImitrAnandarUpakam aGgena te sukhayatastadidaM vidhAtuH, ___ sargakramo bhagavato jagatAM prtiipH||11|| kaumudI- (svagatam) jaM bhodi taM bhodu| ahaM edeNa saha gmissN| (prakAzam) vaNanivAsapasAeNa muddhA khu ahaM na vicittabhaNidIo jaannaami| evaM uNa kiM pi saMkheveNa maMtemi- avarasatthavAhapaDivattivivarIdAe paDivattIe tumaM pikkhissN| ao varaM jaM te paDihAi taM krijjaasu| ___ (yad bhavati tad bhvtu| ahametena saha gmissyaami| vananivAsaprasAdena mugdhA khalu ahaM na vicitrabhaNitI: jaanaami| etatpunaH kimapi sakSepeNa mantrayAmi-aparasArthavAhapratipatti- viparItayA pratipattyA tvAM prekssissye| ataH paraM yat te pratibhAti tat kriyatAm / ) mitrAnandaH-priye kuDamalApradati! aparasArthavAhAnAMpratipattiM bodhayitvA kimpyprmaadish| kaumudI- edaM khu amhANaM kvddtaavspeddyN| (etat khalu asmAkaM kapaTatApasapeTakam / ) maitreya:- tatastataH? - hai| tumhAre sundara zarIra dvArA Anandita karane vAle aizvaryasampanna vidhAtA kA yaha jagatsRSTikrama paraspara-virodhI pratIta hotA hai||11|| kaumudI-(mana hI mana) jo hotA hai vaha ho, maiM to isake sAtha jaauuNgii| vana meM nivAsa ke kAraNa bholI-bhAlI maiM vAkpaTu nahIM huuN| ata: isase saMkSepa meM kucha mantraNA karatI hU~-(sArthavAha!) Apake sAtha anya sArthavAhoM jaisA durvyavahAra (chala) nahIM kruuNgii| isake Age Apa jo ucita samajheM, vaha kreN| mitrAnanda- he kalI ke agrabhAga ke samAna nukIlI dantapaMkti vAlI (zikharidazanA) priye kaumudi! dUsare sArthavAhoM kI upalabdhi ke viSaya meM kucha aura bhI btlaao| kaumudI-yaha to hamAre kapaTI saMnyAsiyoM kA mAyAjAla hai| maitreya-phira usake bAda? Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'GkaH 47 kaumudI- tado jo ko vi pabhUdadaviNo satyavAho bhodi tassa ahaM pariNeduM dijjaami| (tato yaH ko'pi prabhUtadraviNaH sArthavAho bhavati tasmai ahaM pariNetuM diiye|) mitrAnandaH- (sautsukyam) tatastataH? kaumudI- tado mae saha kIliduM paNNasAlambhantare uvavisaMtu ccia pallaMkatirohidakUviAe nivdddi| (tato mayA saha krIDituM parNazAlAbhyantare upavizanneva palyaGkatirohitakUpikAyAM niptti|) kundalatA- (vihasya) esA sA avarasatthavAhANaM pddivttii| (eSA sA'parasArthavAhAnAM pratipattiH / ) kaumudI- ahaM uNapuvvasaMciaMpi daviNaMsaMgahia paNNasAlabbhaMtaraduvAreNa tumhehiM saha smaagmissN| (ahaM punaH pUrvasaJcitamapi draviNaM saMgRhya parNazAlAbhyantaradvAreNa yuSmAbhiH saha smaagmissyaami|) mitrAnandaH- (sarabhasam) tataH paraM kva gantavyam? kaumudI-taba jo koI bhI prabhUta dhanavAn vyApArI hotA hai, use maiM vivAha karane hetu pradAna kara dI jAtI huuN| mitrAnanda-(utsukatApUrvaka) phira usake bAda? kaumudI-tadanantara mere sAtha keli karane hetu parNazAlA meM baiThate hI palaGga se DhaMke hue kueM meM gira jAtA hai| kundalatA-(ha~sa kara) yahI hai dUsare sArthavAhoM kI uplbdhi| kaumudI-maiM pUrvasaJcita dhana ko bhI sAtha lekara parNazAlA ke bhItarI dvAra se Apa logoM ke sAtha A jaauuNgii| mitrAnanda-(zIghratApUrvaka) usake bAda kahA~ jAnA hai? Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 kaumudImitrAnandarUpakam kaumudI- siMhaladIve gNtvvN| (siMhaladvIpe gantavyam / ) mitrAnandaH- mitramapyAvayostatraiva sngghttissyte| kundalatA- (mitrAnandaM prati) taha kaha vi jaNo vesAhiM atthaloheNa atthi velvio| jaha pimmabhiMbhalAsu vi na tAsu viisaasmoari||12|| (tathA kathamapi jano vezyAbhirarthalobhenAsti viddmbitH| yathA premavihvalAsvapi na tAsu vizvAsamavatarati / / ) tado mA khu tumhe avarasasthavAhapaDivattisavaNataralidahidayA nisaggaNiggaesu vi komuIvayaNesu vIsaMbhaM na krissdh| (tato mA khalu yUyam aparasArthavAhapratipattizravaNataralitahRdayA nisarganirgateSvapi kaumudIvacaneSu vizrambhaM na karaSyithA) maitreyaH-- kundalatike! kimevaM sArthavAhasya cAturIvaimukhyamudbhAvayasi? snuhIgavA'rkadugdhAnAM dRzyaM yadapi naantrm| tathApyAsvAdapArthakyaM jihvA''khyAti pttiiysii||13|| kaumudI-siMhaladvIpa meM jAnA hai| mitrAnanda- hamArA mitra bhI vahIM mila jaayegaa| kundalatA-(mitrAnanda se) kucha loga vezyAoM dvArA dhanalolupatAvaza isa prakAra Thage gaye haiM ki kucha vezyAoM ke premavihvalA hone para bhI unake prati unakA vizvAsa nahIM hotaa||12|| __ ata: Apa loga anya sArthavAhoM kI durdazA ke zravaNa se dravita-hRdaya hokara kaumudI kI svAbhAvikarUpa se kahI gaI bAtoM para avizvAsa na kreN| maitreya-kundalatike! kyoM aisA kahakara sArthavAha kI kauzalahInatA kA pratipAdana kara rahI ho? yadyapi snuhI (seMhur3a), gAya aura mandAra ke dUdhoM ke raGga meM spaSTa antara nahIM hotA, tathApi svAdapaTu jihvA unake svAda ke antara ko batA detI hai||13|| - Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 tRtIyo'GkaH kundalatA- satyavAha! tumbhehiM ahaM sumridvyaa| ahaM khurayaNakUDapavyayAhiMto komuIneheNa itha samAgadA vttttaami| (sArthavAha! yuSmAbhirahaM smrtvyaa| ahaM khalu ratnakUTaparvatAt kaumudIsnehenAtra samAgatA vtteN)| maitreyaH- (vihasya) bhadre! ahamapi tvayA kdaaciduplkssnniiyH| kaumudI- (mitrAnandaM prati) atthi tAdassa aNubhUdapabhAvo visaavhaarmNto| (asti tAtasyAnubhUtaprabhAvo vissaaphaarmntrH)| mitrAnanda:- tataH kim? kaumudI- so pANimoaNApavvaNi atthidavyo / (sa pANimocanAparvaNi arthyitvyH|) maitreya:- Arya! srlaa'si| yo'smA jighAMsati sakiM mantramupanayati? kaumudI- perantamAraNanicchao savvaM pi tAdo annuhissdi| (paryantamAraNanizcayaH sarvamapi taato'nusstthaasyti|) kundalatA-sArthavAha! Apa loga mujhe avazya yAda rkhiyegaa| maiM to kaumudI se sneha ke kAraNa ratnakUTa parvata se yahA~ taka A gayI huuN| maitreya-(ha~sa kara) bhadre! tuma kabhI mujhe bhI dekha liyA kro| kaumudI-(mitrAnanda se) pitAjI viSa dUra karane vAlA prabhAvazAlI mantra jAnate haiN| mitrAnanda-usase kyA? kaumudI-use Apa vidAI ke avasara para mA~ga liijiegaa| maitreya-AyeM! tuma bholI ho| jo hamako mAranA cAhatA hai, vaha mantra kI zikSA bhalA kyA degA? kaumudI-vadha kA nizcaya karane se pahale taka pitAjI saba kucha kreNge| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GO kaumudImitrAnandarUpakam (nepathye) haMho baTavaH! praguNitaH sarvo'pi vivaahmngglvidhiH| samarthitakautukakRtyaM ca vivAhavedImadhirUDhaM vadhUvaram? kaumudI- kathamesa tAdo jaMpedi? (kathameSa tAtaH jalpati?) kundalatA- ajje! vacca tumaM kouamNglmnnubhvituN|(punrmitraanndN prati) tumhe vi gcchdh| (Arye! vraja tvaM kautukmngglmnubhvitum| yUyamapi gccht|) (kaumudI-mitrAnanda-maitreyA: nisskraantaaH|) (tataH pravizati kulptirgjpaadshc|) kulapati:- (sanirvedam) prapAtya dantAnupanIya jADyaM, nihatya sandhisthalasauSThavaM c| jarA punaH zaizavamAtatAna, tthaapypaayspRhyaalucetaaH||14|| (nepathya meM) are bAlako! vivAhasambandhI sabhI mAGgalika anuSThAnoM ke sampAdana kI taiyArI ho gayI? aura varavadhU kautukakrIr3A sampanna karake vivAha-vedI para baiTha gaye? kaumudI- kyA ye pitAjI bola rahe haiM? . kundalatA-AyeM! tuma kautukavidhi (haldI-candana-lepanAdi kArya) sampanna karavAne hetu jaavo| (punaH mitrAnanda se) Apa bhI jaayeN| (kaumudI, mitrAnanda aura maitreya nikala jAte haiN|) (tatpazcAt kulapati aura gajapAda praveza karate haiN|) kulapati- (vairAgyapUrvaka) vRddhAvasthA ne dA~toM ko girAkara, jar3atA lAkara aura sandhisthaloM ke sauSThava ko naSTa kara mAno zarIra meM puna: zizutva kA saJcAra kara diyA hai, phira bhI manuSya duSkarmoM meM hI pravRtta rahatA hai||14|| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'GkaH (nepathye) idAnIM sarvasyApi karmaNaH paryantaH saJjAtaH / gajapAdaH - (sabhayamAtmagatam) keyamupazrutiH kulapateraniSTaM sUcayati ? (upasRtya kundalatA praNamati / ) kulapatiH - vatse! gatvA brUhi AryAM gandhamUSikAm / yathA- vivAhavedikA - mAgatya vadhUvarocitAni karmANi kAraya / (kundalatikA niSkrAntA / ) (pravizya) markaTavarNaH - bhagavan! idAnIM sarvasyApi karmaNaH paryantaH saJjAtaH / tadAgacchata yUyaM yena pANigrahaNamAdhIyate / ( iti puro nidhAya vijJapayati / ) (sarve parikrAmanti / ) markaTavarNaH - bhagavan! idaM vadhUvaram, ayaM purodhAH, iyaM bhagavatI gandhamUSikA kundalatA c| (nepathya meM ) aba samasta taiyAriyA~ pUrI ho gayIM / gajapAda - (bhayapUrvaka mana meM) yaha kauna sI dhvani hai jo kulapati ke aniSTa ko sUcita kara rahI hai? varavadhU 51 (samIpa jAkara kundalatA praNAma karatI hai | ) kulapati -putri ! jAkara gandhamUSikA se kaho ki vivAhamaNDapa meM Akara ke abhISTa kAryoM ko sampAdita kare / (kundalatikA nikala jAtI hai / ) ( praveza karake) markaTavarNa - bhagavan! sabhI taiyAriyA~ pUrNa ho gayIM, ataH aba Apa AyeM jisase pANigrahaNa-saMskAra sampanna ho jaae| (yaha kaha kara kulapati ko Age karake mArga dikhAtA hai | ) evaM kundalatA haiN| (sabhI parikramA karate haiM / ) markaTavarNa - bhagavan! ye vara-vadhU, yaha purohita aura ye devI gandhamUSikA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 kaumudImitrAnandarUpakam (tataH pravizanti yathAnirdiSTAH srve|) kulapatiH- (gandhamUSikAM prati) AyeM! savarAM vivAhavedImadhirUDhAM kaumudIM vatsAM vilokya prAptamasmAbhirjanmanastapaHkarmaNazca phlm| gandhamUSikA- (sAsram) madIyena tapasA satItvena ca ciramavidhavA bhavatu vatsA / gajapAda:- vatse! pratigRhANa zirasA pitRssvsuraashissm| (kaumudI ziro nmyti|) purodhA:- (kulapatiM prati) arghadAnapUrvakaM prayaccha putrI jaamaatre| kulapati:- ko'tra bhoH? pAdyaM pAdyam, artho'rghH| ___ (pravizya tundilaH srvmupnyti|) kulapati:- (sAtraM pAdau prkssaalyaarghmupnyti| puna: sagadgadam) vatsa mitrAnanda! pratigRhANAsmatkuTumbadRSTicakorIkaumudIM putrI kaumudiim| (tatpazcAt yathAnirdiSTa sabhI praveza karate haiN|) kulapati-(gandhamUSikA se) Arye! vara ke sAtha vivAhavedI para ArUr3ha putrI kaumudI ko dekhakara hamAre janma aura tapa:karma saphala ho gye| gandhamUSikA-(A~sU bahAtI huI) merI tapasyA evaM satItva ke prabhAva se tumako cirakAla taka pati kA sAtha prApta ho arthAt tuma saubhAgyavatI rho| gajapAda-putri! zira jhukAkara buA kA AzIrvAda grahaNa kro| (kaumudI zira jhukAtI hai|) purohita-(kulapati se) argha pradAna karake putrI ko jAmAtA ko pradAna kreN| kulapati-are! yahA~ kauna hai? pAdodaka lAo, pAdodaka, argha lAo, argh| (tundila praveza karake saba sAmagrI lAtA hai|) kulapati-(A~sU bahAte hue caraNa dhokara argha pradAna karatA hai| puna: gadgada svara meM) putra mitrAnanda! hamAre kuTumbajanoM kI dRSTirUpiNI cakorI ke lie candrikA ke samAna (atipriyA) putrI kaumudI kA grahaNa kro| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 tRtIyo'GkaH (pravizya) baTuH- (purodhasaMprati) lagnasamaya idAnIm, tataH samApyatAM kautukavidhiH, pratirudhyatAM kolAhalaH, avadhIyatAM jhllriijhaatkaare| (purodhAH sarabhasamutthAya hastasaMjJayA kolAhalaM prtirunnddhi|) (nepathye jhllriijhaatkaarH|) purodhA:- puNyAham puNyAham (ityuccArayan vadhUvarasya pANI yojyti|) (nepathye tApasyo maGgalAni gaaynti|) (sarve sAnandaM vadhUvarasya zirasi dUrvA'kSatAdIni prkssipnti|) purodhAH- (vadhUvaraM prati) pradakSiNIkurutAM bhagavantaM prinnynsaakssinnmaashshukssnnim| (ubhau tathA kurutaH) kundalatikA- (mitrAnandaM prati) (praveza kara) baTu-(purohita se) lagna-samaya ho gayA hai, ata: kautukavidhi samApta kareM, kolAhala zAnta karavAyeM aura jhallarI kI jhaGkAra para dhyAna deN| (purohita zIghratA se uThakara hAtha ke izAre se kolAhala rokatA hai|) . (nepathya meM jhallarI kI jhaGkAra gUMjatI hai|) purohita-maiM pavitra ho gayA, pavitra ho gayA (yaha kahatA huA vara aura vadhU kA hAtha milAtA hai|) (nepathya meM tApasiyA~ maGgalagIta gAtI haiN|) (sabhI Ananda se vara-vadhU ke zira para dUrvAkSata Adi pheMkate haiN|) - purohita-(vadhU evaM vara se) Apa donoM apane vivAha ke sAkSI agnideva kI pradakSiNA kreN| (donoM vaisA karate haiN|) kundalatA-(mitrAnanda se) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 kaumudImitrAnandarUpakam daiehiM cea parammuhehiM mynnggibhiNbhlmnnaao| kArijjate kulabAliAu gahilAI kjjaaiN||15|| (dayitaiH eva praangmukhairmdnaagnivihvlmnsH| kAryante kulabAlikAH prathilAni kaaryaanni||) gandhamUSikA- tatastathAkathaJcidasyA abhimukho bhUyAH yatheyaM kaulInaM kimapi naa''crti| (mitrAnandaH salajjamadhomukho bhvti|) kulapati: jAmAtaH! pratipAditA zubhazataprAgalbhyalabhyA svayaM, ___ tubhyaM svarganitambinIpratinidhiH putrI mayA kaumudii| pitronetramahotsave karatalavyAmocanAparvaNi, svairaM vastu yadiSTamasti bhvtsttkinyciduccairvRnnu||16|| mitrAnandaH- (aJjaliM baddhvA) viSApahAramantropadezena prsiid| kAmAgni se vihvala citta vAlI kulabAlikAoM se jaba priyatama vimukha ho jAte haiM, tabhI ve anucita kArya karane laga jAtI haiN||15|| ganyamUSikA-ata: kisI prakAra isake abhimukha ho jAo, jisase yaha koI lokaviruddha AcaraNa na kre| (mitrAnanda lajjA se mukha jhukA letA hai|) kulapati he jamAtA! saikar3oM puNyoM ke prabhAva se prApta evaM svarga kI apsarAoM kI pratinidhisvarUpA (atIva sundarI) putrI kaumudI maiMne svayaM Apako pradAna kara dii| mAtA-pitA ke netroM ke lie mahotsava ke samAna atyAnandadAyaka isa pANigrahaNasaMskAra ke avasara para yadi ApakI koI manovAJchita vastu ho, to spaSTa khie||16|| mitrAnanda-(hAtha jor3akara) viSApaharaNa mantra kA upadeza dene kI kRpA kreN| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'GkaH kulapatiH - (sAvahelam ) priyAM prANebhyo'pi tvayi visRjato vatsa! tanayAmadeyaM kiM nAma svamapi vijihAsoH kulapate: ? / kimetaistaiH pallIjanasamucitairakSaralavai rasAdhyaM vizvAnAmapi kimapi vastu smara tataH / / 17 / / gajapAdaH alpatvaM ca mahattvaM ca vastuno'rthitvamIkSate / kravye tarakSuH zraddhAlurna kavye tridazAMpatiH / / 18 / / gandhamUSikA -- bhagavan! yadabhirucitaM jAmAtre tadastu / - 55 purodhA :- munIndra ! nArhasi pavitre'smin pANimocanAparvaNi jAmAturvaimanasyamAdhAtum / kulapati - ( upekSAbhAva se ) he putra ! prANoM se bhI adhika priya putrI ko tumhAre lie tyAga dene vAle evaM svayaM ko bhI arpaNa kara dene meM samartha kulapati ke lie adeya kyA hai ? arthAt kucha bhI nahIM, kintu grAmINa (tuccha) janoM ke yogya ina do-cAra akSara (ke mantra) se kyA (lAbha) ? ata: tuma devatAoM ke lie bhI asAdhya kisI vastu kA smaraNa ( yAcanA ) karo / / 17 / / gajapAda - kisI bhI vastu kI laghutA yA mahattA usakI AvazyakatA (icchA) para nirbhara hai| siMha kravya (kacce mAMsa) ko bahuta cAhatA hai (ata: usake lie kacce mAMsa kI mahattA hai), kintu devarAja indra kavya ( pitaroM ko samarpita hone vAle bhakSya ) ke icchuka nahIM hai (ataH pitaroM ke lie vaha kavya mahattvapUrNa hote hue bhI indra ke lie tuccha hI hai) / / 18 / / gandhamUSikA - bhagavan ! jAmAtA ko jo priya hai, vahI ho / purohita - he munivara ! isa pavitra vivAhotsava meM jAmAtA ko duHkhI karanA ucita nahIM / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam kulapati:- (vimRzya saviSAdam) markaTavarNa! pavitraya puSpopahAreNa dhyaanvediim| (markaTavarNastathA kroti|) (kulapati: rasanAbandhamAdhAya dhyAnaM naattyti|) gajapAda:- (karNaM datvA) maJjIrANi yathA raNanti, bahalaH kolAhalaH khecarI__vAtasyaiSa yathA, yathA ca viyati jyotiH smujjRmbhte| divyaH ko'pi nirargalaH parimalaH kASThAH stRNIte yathA, vyaktaM hanta ! tathopasarpati mahIM shriijaangguliidevtaa||19|| kulapati:- (saprazrayam) svasti devtaayai| devatA- (savinayam) zrImanmunIzvara! zivapratibhUH samAdhe cApalyaviplavamapAsthata kcciduccaiH?| kulapati-(socakara khedapUrvaka) markaTavarNa! dhyAnavedI ko puSpopahAra se pavitra kro| (markaTavarNa vaisA hI karatA hai|) (kulapati mekhalA kasakara dhyAna karane kA abhinaya karate haiN|) gajapAda-(kAna lagAkara) jisa prakAra cAroM tarapha maJjIradhvani ga~ja rahI hai, pakSisamUha atyadhika kalarava kara rahA hai, AkAza meM sarvatra prakAza phaila rahA hai aura koI divya evaM abAdha sugandhi dizAoM meM vyApta ho rahI hai, usase spaSTa hai ki jAGgulI devatA (viSa devatA) pRthvI para avatarita ho rahI haiN||19|| kulapati-(AdarapUrvaka) devatA kA abhivAdana ho| devatA-(vinayapUrvaka) he (pRthvI para) ziva ke pratinidhisvarUpa munivara! yadi ApakI samAdhi meM kisI prakAra kA vighna upasthita ho gayA ho to spaSTa svaroM meM kheN| kyA Apake Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 tRtIyo'GkaH sarve'pi kiM vratabhRtaH sukhamAsate te? kiJcAdya mAM kimasi sNsmRtvaanksmaat?||20|| kulapati:- (sAdaram) hAlAhalaharI vidyAM vandyAM devaiH sdaanvaiH| etasmai devi! jAmAtre prasIda prtipaady||21|| (devatA mitrAnandasya zirasi dakSiNabhujaM nidhAya krnne-evmev|) mitrAnandaH- mahAprasAdaH (ityabhidhAya prnnmti|) devatA- munIndra! vrajAmo vym| kulapatiH- niSpratyUhAstridazasampado bhuuyaasuH| (devatA tirodhtte|) (nepathye) Azrama ke sabhI tapasvijana sukhapUrvaka raha rahe haiM? aura Aja Apane akasmAt kisa kAraNa merA smaraNa kiyA hai? / / 20 / / kulapati-(AdarapUrvaka) he devi! jAmAtA ko devoM aura dAnavoM dvArA vandanIyA viSahAriNI vidyA kA upadeza dene kI kRpA kreN||21|| (devatA mitrAnanda ke sira para dAhinA hAtha rakhakara kAna meM mantropadeza detI haiN|) mitrAnanda- yaha to mahAn prasAda hai (yaha kahakara devatA ko praNAma karatA hai)| devatA- munivara! aba maiM prasthAna karatI huuN| kulapati-devatAoM kA nirvighna abhyudaya ho| (devatA antarhite ho jAtI haiN|) (nepathya meM) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam astAdrimAzrayantaM prdosssNhRtsmstvsusaarm| voDhAraM kulavaniteva mitramanusarati dinlkssmiiH|| 22 / / gajapAda:- (sAzaGkamAtmagatam) kathamayaMbaTuH sandhyAsamayavyAvarNanAvyAjena prakRSTadoSaghoraghoNApahRtadraviNasAreNa sArthavAhakumAreNa saha vatsAyA gamanaM sUcayati? gandhamUSikA- (purodhasaM prati) rajaniridAnIm, parNazAlAbhyantaramupaitu vatsA, pazyatu aparasArthavAhapratipattyA jaamaatrm| kulapati:- vayamapi tarhi prAdoSikI sandhyAmanuSThAtuM prtisstthaamhe| (iti niSkrAntAH srve|) / / tRtIyo'GkaH smaaptH|| dinalakSmI pradoSa se pratibandhita kiraNasamUha vAle evaM astAcala kA AzrayaNa karate (DUbate) hue sUrya kA kulavadhU kI bhA~ti anusaraNa kara rahI hai||22|| gajapAda- (zaGkita hokara mana meM) kyA yaha bAlaka (brahmacArI) sandhyAkAla ke varNana ke bahAne daSTa ghoraghoNa dvArA apahata sampatti vAle sArthavAhakumAra ke sAtha putrI kaumudI ke prasthAna kI sUcanA de rahA hai? gandhamUSikA-(purohita se) aba rAta ho gayI hai, Apa putrI va jAmAtA ko parNazAlA ke andara le jAie aura jAmAtA ko anya sArthavAhoM jaisI dRSTi se dekhie, arthAt jAmAtA ke sAtha bhI vaisA hI vyavahAra kIjie jo anya sArthavAhoM ke sAtha kiyA jAtA hai| kulapati-hama bhI aba pradoSakAlIna sandhyAvrata kA anuSThAna karane hetu jA rahe haiN| (sabhI maJca se nikala jAte haiN|) tRtIya aGka smaapt|| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||atha cturtho'ngkH|| (tataH pravizati mitrAnando mUrdhakRtakaraNDA kaumudI c|) mitrAnandaH- (samantato'valokya) prAcInamaJcati viyat pRthuzokakoka kAntAkapolapulakaupayikaM dineshH| zrAntA ivAstataTakuTTimamAzrayanti, rAjIvajIvitahRto hrinnaangkpaadaaH||1|| kaumudI- ajjautta! kittiaM ajja vi gaMtavvaM? (Aryaputra! kiyadadyApi gantavyam?) mitrAnandaH- priye! mahatyapi prAptapAre mArgodanvati mA sma viSAdaniSAdaM spRshH| prAptA eva siNhldviipraajdhaaniiprisrbhuvm| yadi ca rajanIcaraNacakramaNenAticiraM parizrAntA'si tadAnImavatArya zirasaH karaNDamanekastabakakadambakakharvazAkhasya kramukakhaNDasyAsya nirapAyAsucchAyAsu vinodaya kSaNaM prarUDhagADhasvedaM maargkhedm| caturtha aGka (tatpazcAt mitrAnanda aura sira para TokarI rakhI huI kaumudI praveza karate haiN|) mitrAnanda-(cAroM tarapha dekhakara) atyadhika zokAkulA cakravAkI (athavA atyadhika zoka se gulAbI gAloM vAlI taruNI) ke kapoloM ko romAJcita karane vAle sUryadeva pUrvadizA ko suzobhita kara rahe haiM aura kamala ke jIvana kA haraNa karane vAle zrAnta hue se candradeva astAcalarUpI kuTiyA kA AzrayaNa kara rahe (asta ho rahe) haiN||1|| kaumudI-Aryaputra! aba aura kitanI dUra jAnA hai? mitrAnanda-priye! vizAla mahAsAgarIya mArga ko pAra kara aba vizeSa duHkhI mata ho| hama siMhaladvIpa kI rAjadhAnI kI sImA meM praveza karane hI vAle haiN| yadi tuma rAta meM paidala calane se atyadhika thaka gayI ho, to sira se TokarI utAra kara aneka stabaka (guccha) samUha vAle supArI ke vRkSoM kI pragAr3ha chAyA meM kSaNabhara vizrAma kara yAtrA kI pasInA bahA dene vAlI klAnti dUra kara lo| - Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 60 kaumudImitrAnandarUpakam (kaumudI tathA kroti|) mitrAnanda:- priye!nAnAdezodbhavairbhagnayAnapAtrairvaNigbhiAsIkRtasya vicitrasya kanakaratnAbharaNasya samudvahanena suciramAyAsitAni bAlamRNAlakomalAni tavAGgAni / tadahaM saMvAhayAmi / __ kaumudI- (salajjam) ajjautta ! alAhi ediNA vinnypnbhNsenn| na esa kulavahUANaM pasaMsaNiJjo mggo| tumaM pi pAyavihArakileseNa parisaMto'si, tA ahaM te aMgasaMvAhaNaM karissaM / (Aryaputra! alametena vinyprbhrNshen| na eSa kulavadhUnAM prazaMsanIyo maargH| tvamapi pAdavihAraklezena parizrAnto'si, tadahaM te'GgasaMvAhanaM krissyaami|) mitrAnandaH- (sAzcaryamAtmagatam) na me gotraM veda prakRtimapi (naivApyabhijana), svabhAvasthaM kiJcopakRtamapi nAsyAM kimapi me| tathApyeSA bandhUnamucadasitAkSI mama kRte, purandhrINAM premagrahilamavicAraM khalu mnH|| 2 / / (kaumudI vaisA hI karatI hai|) mitrAnanda- priye! vibhinna dezoM meM utpanna hue aura naSTa huI naukA vAle vyApAriyoM dvArA dharohara ke rUpa meM rakhe gaye vicitra svarNa evaM ratna ke AbhUSaNoM ko lambe samaya taka zira para vahana karane ke kAraNa tumhAre bAlamRNAla ke samAna komala aGga thaka gaye haiM, ata: maiM inakI mAliza kara detA huuN| kaumudI-(lajjApUrvaka) Aryaputra! isa prakAra ziSTatA kA ullaGghana ucita nhiiN| aisA karanA kulavadhuoM ke lie nindanIya hai| Apa bhI paidala calane se thaka gaye haiM, ata: maiM Apake aGgoM kI mAliza kruuNgii| mitrAnanda-(AzcaryapUrvaka mana hI mana) na merA gotra (vaMza) jAnA, na svabhAva jAnA, na hI mere pUrvajoM aura kuTumbajanoM ke viSaya meM kucha jAnA aura isa para merA koI svAbhAvika upakAra bhI nahIM hai, phira bhI isa kRSNAkSI (kaumudI) ne mere lie apane bandhujanoM kA parityAga kara diyaa| mahilAoM kA premAsakta mana vastuta: avicAraNIya (samajha se pare) hai||2|| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 caturtho'GkaH (prakAzam) priye kaumudi! davIyaso dezAntarAdupagatavataH sarvathA'pyavijJAtakulazIla-sampadaH parokSapremagranthermama vaNijo nimittaM ciraprarUDhasauhArdamudropadrutAnAM banyUnAmupahAsajanakaM svadezaparihAra-pAdavihAra-zItavAtAtapaprasahanaprAyaM klezAvezamatucchamupagacchantI nimIlitanetrapatrA zailendramadhirohasi, avidyamAnayAnapAtrA mahArNavamavagAhase, anAsAditajAGgulIprasAdA pannagAdhinAthamutkopayasi / kaumudI- ajjautta ! kIsa ittiyaM pi sayalamahelAjaNasamANaM mama caridaM nirUvia vimhayamuvagado'si? (Aryaputra! kasmAdiyadapi sakalamahilAjanasamAnaM mama caritaM nirUpya vismayamupagato'si? ) khaNamittadipiayaNapimmabharubhibhalAo mhilaao| ciraparicie vi millaMti baMdhave esa kira pgidii||3|| (kSaNamAtradRpriyajanapremabharodvitalA mhilaaH| ciraparicitAnapi muJcanti bAndhavAneSA kila prkRtiH||) mitrAnandaH- (svagatam) (prakaTa rUpa se) priye kaumudi! dUra deza se Aye hue sarvathA ajJAta kula, zIla aura sampatti vAle tathA parokSa premagranthi vAle mujha vyApArI ke lie tuma ciraprarUr3ha snehabhAva se paripUrNa bandhujanoM ke lie upahAsAspada (nindanIya) svadeza-tyAga, paidala calanA, zIta-vAyu-garmI Adi ko sahana karanA jaise kaSToM ko tuccha samajhatI huI adhamuMdI A~khoM se pahAr3a para car3ha rahI ho, vinA naukA ke hI mahAsamudra meM praviSTa ho rahI ho aura jAGgulI devatA kA AzIrvAda na prApta kara sarparAja ko kupita kara rahI ho| kaumudI-Aryaputra! Apa kyoM mere AcaraNa ko anya samasta nAriyoM ke samAna dekhakara bhI vismita ho rahe haiM? mahilAoM kA to yaha svabhAva hI hai ki ve kSaNamAtra bhI dekhe gaye premIjanoM ke prati atipremabhAva se vihvala citta vAlI hokara apane ciraparicita bandhujanoM kA bhI parityAga kara detI haiN||3|| mitrAnanda-(mana hI mana) Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 kaumudImitrAnandarUpakam vIreSu gaNanAM pUrvaM paramarhanti yossitH| yAstRNAyAbhimanyante prANAn premaandhcetsH||4|| kaumudI- kiJca desaM vayaMti visamaM sahati NivvaM bhamaMti duhiaao| taha vi mahilANa pimmaM daiyammi na synnvggmmi||5|| tA avaraM me bhattiM nirUvedu anyjutto| (dezaM vrajanti viSamaM sahante kaSTaM bhrAmyanti duHkhitaaH| tathApi mahilAnAM prema dayite na svjnvrge|| tadaparAM me bhaktiM niruupytvaaryputrH|) mitrAnandaH- (savinayam) priye kaumudi! pitRbhyAmAbAlyAdajani yadanantaM kimapi te priyaM vA zreyo vA tadupanayane ko'smi kRpaNaH? / idaM satyAsatyaM punarabhidadhe prItimukharaH ___ paraM kAlAdasmAd bhRtakanirapekSastava jnH||6|| striyA~, jo premAndhacitta hokara apane prANoM ko tRNa ke samAna tuccha samajhane lagatI haiM, vastuta: vIroM meM sarvaprathama gaNanA ke yogya haiN||4|| kaumudI-itanA hI nahIM ve apanA deza (ghara-parivAra) tyAga detI haiM, viSama kaSToM ko sahana karatI haiM aura duHkhI hokara yatra-tatra bhaTakatI rahatI haiM, tathApi una mahilAoM kA prema apane pati ke prati hI hotA hai, svajanoM ke prati nhiiN||5|| ata: Apa merI kisI anya sevA ko dekheN| / mitrAnanda-(vinayapUrvaka) priye kaumudi! jo ananta prema athavA maGgala bAlyAvasthA se hI mAtA-pitA dvArA mujhameM utpAdita hai use tumhArI sevA meM arpita karane meM maiM kRpaNa kaise ho sakatA hU~? tumhAre prati merA jo premabhAva hai usI se mukharita (vAcAla) hokara maiMne kucha satya-asatya kahA hai, kintu itanA nizcita hai ki Aja se yaha vyakti (mitrAnanda) tumhArI sevA kA koI pArizramika nahIM legaa||6|| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'GkaH (kaumudI salajjamadhomukhI bhavati / ) (vicintya sakhedam) mitrAnanda: sukhAkaroti saMyogastathA na tava kaumudi ! | maitreyasya parityAgo yathA duHkhAkaroti mAm / / 7 / / kaumudI - ajjautta! alAhi visAeNa / jadhAmaMtidaM karissadi mitteo / saMghaDissadi siMhaladIvaciTThANaM amhANaM / (Aryaputra! alaM viSAdena / yathAmantritaM kariSyati maitreyaH / saGghaTiSyate siMhaladvIpasthitAnAmasmAkam / ) mitrAnandaH - priye! yadyapetazramA'si tadA nagarAbhyantare gamanAya prakramasva / (kaumudI karaNDakamAdAya utthAnaM nATayati / ) (ubhau nagarAbhimukhamupasarpataH / ) mitrAnandaH-- (sAnandam) priye! pazya pazya, vizrAmyatpathikAH kvacit kvacidapi krIDAcalopatyakAkrIDatpaurapurandhrayo, girisarijjhaGkAratArAH kvacit / (kaumudI lajjA se mukha nIce jhukA letI hai | ) mitrAnanda - ( socakara khinnatApUrvaka) kaumudi ! mujhako tumhArA saMyoga (milana) utanA sukhI nahIM kara rahA hai, jitanA ki ( apane priya mitra) maitreya kA viyoga duHkhI kara rahA hai / / 7 / / 63 kaumudI - Aryaputra ! Apa duHkhI na hoN| maitreya (hamAre bIca huI) mantraNA ke anusAra hI kArya kregaa| vaha hamase siMhaladvIpa meM avazya milegA / mitrAnanda - priye ! tumhArI thakAna miTa cukI ho to nagara meM praveza karane kI taiyArI kro| (kaumudI TokarI lekara uThane kA abhinaya karatI hai | ) ( donoM nagara kI tarapha bar3hate haiM / ) mitrAnanda - (AnandapUrvaka) priye! dekho dekho, kahIM para vizrAma karate hue pathikajana ( dikhalAI par3a rahe haiM ), kahIM krIr3A-parvatoM (Amoda hetu nirmita banAvaTI parvatoM) kI upatyakAoM (talahaTI) meM nagaravadhue~ krIr3A karatI huI ( dikhalAI par3a rahI haiM), kahIM pahAr3I nadiyoM kI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 kaumudImitrAnandarUpakam ete te ramayanti kokilakulavyAhAravAcAlitodyAna kSoNiruhaH purIparisarAH zrotrANi netrANi ca / / 8 / / (puro'valokya) dhAvaM dhAvamayaM puraH purajanaH kiM kAndizIko bhramatyeSo'pi zrutidurbhagaH pratidizaM hakkAninAdaH katham ? / rudhyante'dhvani kiM padAtipaTalairAgantavo jantavaH ?, kasmAt kAvacikA nikuJjakuharANyAvRNvate vAjibhiH ? / / 9 / / bhavatu tAvat, etaM sammukhInamApatantaM pravayasaM dvijanmAnamupasRtya pRcchAmi / (tataH pravizati dvija: / ) (mitrAnandaH praNamati / ) dvija:- svasti yajamAnAya / mitrAnandaH-- (savinayam) Arya! idAnImeva dezAntarataH samupAgato'ham, ato na viduraH kasyApyatratyavRttAntasya / tat kathaya keyaM purI?, ko'syAM kalakaladhvani (sunAyI par3a rahI hai) aura kahIM upavana meM vRkSa koyaloM kI kUka se zabdAyamAna ho rahe haiM-- isa prakAra yaha nagara parisara A~khoM evaM kAnoM ko Anandita kara rahA hai / 8 / / ( sAmane dekhakara) sAmane yaha bhayabhIta nagaravAsI daur3ate-daur3ate kyoM bhAga rahA hai ? sabhI dizAoM meM yaha zrutikaTu hAhAkAra dhvani kyoM ho rahI hai? mArga para Ane-jAne vAle loga sainikoM dvArA kyoM kucale jA rahe haiM? aura kavacadhArI (sainikagaNa) kisa kAraNa ghor3oM dvArA latAmaNDapoM ko ujAr3a rahe haiM ? / / 9 / acchA to sAmane gire hue isa vRddha brAhmaNa ke samIpa jAkara pUchatA hU~ / (tatpazcAt brAhmaNa praveza karatA hai | ) (mitrAnanda use praNAma karatA hai | ) dvija- yajamAna kA kalyANa ho / mitrAnanda - (vinayapUrvaka) Arya! maiM abhI-abhI paradeza se AyA hU~, ataH yahA~ kA kucha bhI vRttAnta mujhe jJAta nhiiN| ataH mujhe batAiye ki yaha kauna sI nagarI hai ? Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'GkaH 65 svAmI?, kimarthaM ca pratirathyamAbaddhakavacakacakaiH kaizcidAkaSTakarAlakaravAlaiH kaizcidAropitacApaiH kaizcit parighapANibhiH pattibhiH pratirudhyate svecchApracArI pratibhayacakitekSaNa: prANigaNaH? dvijaH- mahAbhAga! iyaM sA siNhldviipbhuutdhaatriillaattikaa| zrInaTIraGgazAleva raGgazAlAbhidhA purii||10|| mitrAnandaH- tatastataH? dvijaHdviSAM yshHshiitmyuukhraahurmhiiptirvikrmbaahuretaam| pratApapItadyutipItavizvavasundharAdausthyakathaH prshaasti||11|| kaumudI- tado tado? (tatastataH?) isakA rAjA kauna hai? tathA kisa kAraNa svecchAcArI (kintu) bhaya se cakita dRSTi vAle prANigaNa rathArUr3ha kavacakaJcuka dhAraNa kiye hue, bhayaGkara talavAra tAne hue, dhanuSa para tIra car3hAe hue tathA vizAla bhujAoM vAle sainikoM dvArA kucale jA rahe haiM? dvija-mahAbhAga ! yaha siMhaladvIpa nAmaka pradeza ke mastaka kI zobhA (mukuTasvarUpA) naTI kI sundara raGgazAlA ke samAna 'raGgazAlA' nAma kI nagarI hai||10|| mitrAnanda-phira usake bAda? dvija-isa raGgazAlA nagarI (nAmaka rAjadhAnI vAle siMhaladvIpa) para apane zatruoM ke yaza:svarUpa candramA ke lie rAhutulya aura apane pratApAnala dvArA sampUrNa bhUmaNDala kI asvasthatA kI carcA (duHkhada sthiti) ko dhvasta kara dene vAle mahArAja vikramabAhu zAsana kara rahe haiN||11|| kaumudI-phira usake bAda? Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 kaumudImitrAnandarUpakam ___ dvijaH- adya punazciraprarUDhacauryopadrutapaurajanottejitena rAjJA niSThuraM nirbhartsataH kAlapAzanAmA purIrakSakastaskarapracAraM kuto'pi vijJAya sarvato gaveSayitumArabdhavAn / (ityabhidhAya dvijo nisskraantH|) mitrAnandaH- (vAmAkSisphuraNamabhinIya sabhayam) sAmpratamapAyapizunaM naH kimapyazakunam / tat tAvad bahireva kvacidapyAsmahe yAvadayaM taskaropaplavaH kvacidapi vizrAmyati / tadehi kRtapurIparisaranivezaM jIrNapASANasaJcayaM kaatyaayniinilymnusraamH| ___(ubhau prikraamtH|) mitrAnandaH- priye! tadidaM pazya, ketustambhavilambimuNDamabhitaH sAndrAntramAlAJcita dvAraM shonnitpngkilaanggnnmdmaarjaaribhiissmaantrm| dvija- Aja puna: bahuta samaya se (rAjya meM) bar3hI huI corI se nagaravAsiyoM ke atyanta pIr3ita hone ke kAraNa uttejita rAjA dvArA kaThoratApUrvaka phaTakAre gaye kAlapAza nAmaka nagararakSaka ne kahIM se coroM ke ghUmane kA samAcAra prApta kara saba tarapha unheM khojanA prArambha kara diyA hai| (yaha kahakara dvija nikala jAtA hai|) . mitrAnanda- (bAyIM A~kha ke phar3akane kA abhinaya kara bhayapUrvaka) yaha apazakuna isa samaya hamAre kisI aniSTa kI sUcanA de rahA hai| ata: coroM kA upadrava kucha zAnta hone taka hama kahIM bAhara hI Thaharate haiN| to Ao hama nagara-sImA para bane TUTe-phUTe prastarakhaNDoM vAle (khaNDaharasvarUpa) kAtyAyanI-mandira meM cleN| __ (donoM ghUmate haiN|) mitrAnanda-priye! dekho isako, bhagavatI kAtyAyanI kA yaha mandira aisA hai jisake dhvaja-stambha ke cAroM tarapha (balipazu ke) muNDa laTaka rahe haiM, dvAra (bali diye gaye pazuoM kI khUna se sanI huI ataeva) cipacipI aMtar3iyoM kI mAlA se suzobhita hai aura Antarika bhAga khUna ke kIcar3a se paripUrNa AGgana meM mastI se ghUmane vAlI billiyoM ke kAraNa atyanta Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 caturtho'GkaH gopucchotthitadIpamazmakuharakroDapraluptolvaNavyAlaM darduradAhadhUmavidhuraM kaatyaayniimndirm||12|| (kaumudI vilokya vepte|) mitrAnanda:- priye! andhakAraprAgbhAradurlakSyaviSamA caNDikAyatanapradezapadavI, tato matpRSThalanA praviza / (ubhau madhyapravezaM naattytH|) mitrAnanda:- (katicit padAni gatvA vilokya ca) kathamayamabhyantare kara-kalitAsidhenuH pratibhayataralekSaNaH ko'pi puruSaH? (kaumudI plaayitumicchti|) __mitrAnandaH--(uccaiHsvaram)bho mahApuruSa! mA bhaiSIH / idAnImeva dezAntarataH samAyAto vaNigaham, na punastaskaro vA ghAtako vA, tadAssva ythaasukhm| (punarvilokya) kathamayaM pASANasandhivivareNa niHsRtya bhirgtvaan?| bhavatu, tarhi garbhagRhAvasthitAM bhaTTArikAM vilokyaamH| (vilokya) priye! pazya pazya, bhayaGkara hai| isa mandira ke dIpastambhoM para gopucchAkAra lau vAle dIpaka jala rahe haiM, pattharoM (se banI dIvAroM) ke chidroM meM bhayaGkara (viSaile) sA~pa chipe hue haiM aura nagAr3oM ko tapAne hetu jalAyI gayI Aga ke dhue~ se yaha malina (dhUmila) ho gayA hai||12|| (kaumudI dekhakara kA~patI hai|) mitrAnanda-priye! isa kAtyAyanI-mandira kA pravezamArga andhakArAdhikya ke calate kaThinatA se dikhAI par3ane ke kAraNa viSama hai, ata: merI pITha se saTakara (pIche-pIche) praveza kro| (donoM madhyabhAga meM praveza kA abhinaya karate haiN|) mitrAnanda-(kucha kadama calakara aura dekhakara) kyA yaha andara hAtha meM churI lie bhaya se caJcala dRSTi vAlA koI vyakti (cora) hai? __(kaumudI bhAganA cAhatI hai|) mitrAnanda-(u~ce svara meM) he mahApuruSa! Daro nahIM, maiM to isI samaya videza se AyA huA vyApArI hU~, na ki cora athavA hatyArA, ata: nizcinta rho| (puna: dekhakara) kyA yaha prastaroM ke jor3a ke chidra se nikalakara bAhara calA gayA? acchA, to aba hama garbhagRha meM sthita bhagavatI ko dekhate haiN| (dekhakara) priye! dekho dekho, Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam (punarvilokya) kathamayaM pASANasandhivivareNa niHsRtya bhirgtvaan?| bhavatu, tarhi garbhagRhAvasthitAM bhaTTArikAM vilokyaamH| (vilokya) priye! pazya pazya, netra-zrotra-varauSTha-bAhu-caraNa-ghrANAdibhiH prANinAM, mantraiH klptblirvsaarskRtsnaanaa'ntrmaalaarcitaa| kaNThasthoragalihyamAnabahalaplIhAGgarAgA gala draktA''narendrakRttirasanottaMsA mRDAnI purH||13|| (kaumudI uttarIyAJcalena nAsAM pidhAya sajugupsaM nidhyaayti|) mitrAnanda:- priye! kvacidapi pradeze vimuzca draviNakaraNDakam / kaumudI- (karaNDakaM vimucya) ajjautta ! iANiM keNAvi kAraNeNa maha sarIrammi mahaMto uvvego| (Aryaputra! idAnIM kenApi kAraNena mama zarIre mhaanudvegH|) mitrAnandaH- priye! mArgaparilaGghanenApi tAvadatitarAM parizrAntA'si, bhagavatI kAtyAyanI sAmane dikhAI par3a rahI haiN| inheM pazuoM ke netra, zrotra, prazasta oSTha, bhujA, ghrANa Adi aGga mantroccArapUrvaka balirUpa meM samarpita haiM, ye carbI ke rasa se gIlI aMtar3iyoM kI mAlA se suzobhita haiM, inake zarIra para atyadhika tilliyoM (plIhA) kA aGgarAga (ubaTana), jinheM gale meM lipaTe hue sA~pa cATa rahe haiM, lagA huA hai aura ye Tapakate hue rakta se atyanta gIle gajacarma kI karadhanIrUpI AbhUSaNa se suzobhita haiN||13| (kaumudI sAr3I ke A~cala se nAka banda karake ghRNApUrvaka dekhatI hai|) mitrAnanda-priye! dhana kI TokarI ko kisI sthAna para rakha do| kaumudI-(TokarI rakhakara) Aryaputra! isa samaya kisI kAraNavaza merA zarIra atyadhika kA~pa rahA hai| mitrAnanda-priye! lambI yAtrA karane ke kAraNa bhI atyadhika thakI huI ho aura aba puna: kAtyAyanI-mandira meM bhaya bhI utpanna ho gayA, isIlie tumhAre zarIra meM atyadhika kampana hai| ata: kisI aniSTa kI AzaGkA mata kro| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 caturtho'GkaH sAmprataM punaH kAtyAyanIpratibhayamapyabhUt, tataste vapuSi samudvegaH, tanmA sma kimapi viruupmaashngkisstthaaH| (nepathye) esA colapadapaddhaI kaccAyaNIbhavaNaM pvitttthaa| ao valaM lAyaputte pamANaM / (eSA caurapadapaddhatiH kAtyAyanIbhavanaM prvissttaa| ataH paraM rAjaputraH pramANam / ) mitrAnanda:- (AkarNya sabhayam) yathA'yamAnupadikasya vyAhAraH tathA jAne yo'yaM karakalitAsidhenuniHsRtya gataH vyaktamasau caurH| tadidAnIM taskarasthAnopalabdhairasmAbhiH kimanuSTheyam? (kaumudI kmpte|) (nepathye) ihaiva padapaddhatirvizati pArvatImandire, tadatra bahirAsyatAM nibhRtavRttibhiH pttibhiH| (nepathya meM) yaha cora kA padacihna kAtyAyanI-mandira meM praviSTa huA hai aura isake bAda to rAjakumAra hI pramANa haiN| mitrAnanda-(sunakara bhayapUrvaka) jaisA ki (padacihna kI pahacAna karane vAle) isa Anupadika kA kathana hai, usase mujhe lagatA hai ki hAtha meM churI liyA huA jo vyakti nikalakara bhAga gayA, vaha nizcaya hI cora thaa| to isa samaya cora ke sthAna para upasthita hamako kyA karanA cAhie? (kaumudI kA~patI hai|) (nepathya meM) padacihna yahIM se mandira meM praviSTa ho rahA hai, ata: sainikagaNa chupakara cupacApa yahA~ bAhara hI ruke rheN| yahI hai jIvita pakar3A gayA, dUsaroM ke gharoM evaM mahaloM ko lUTane vAlA aura dhana har3apane vAlA cor| ata: Apa loga isako kasakara pakar3a leN||14|| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 kaumudImitrAnandarUpakam (kaumudI muurchaambhinyti|) (nepathye) bho bhoH padAtayaH! kRtAvadhAnairmadhye praveSTavyam, api nAma dasyuH prahAramAdadhIta / mitrAnanda:- (vilokya) saparikaraH prAptaH puriirksskH| (tataH pravizati kAlapAza: dIrghadaMSTra-varAhatuNDaprabhRtikazca privaarH|) kAlapAza:- dIrghadaMSTra ! madhyamavalokaya / dIrghadaMSTraH- (vilokya) rAjaputra! asti kimapi maanussmbhyntre| kAlapAza:- (sakrodhamuccaiHsvaram) muSitvA paurANAM navakanaka-mANikyaghaTitAM ciraM kaanycii-cuuddaamnni-mukutt-taaddngk-kttkaan| kva re yAsi kSudra!, drutataramagArAd bhava bahiH, svayaM kruddhastubhyaM pitRpatiridAnIM na bhvsi||15|| (kaumudI mUrchA kA abhinaya karatI hai|) (nepathya meM) are are sainiko! sAvadhAnIpUrvaka andara praveza karo, ho sakatA hai ki yaha luTerA tuma para prahAra kara de| mitrAnanda-(dekhakara) nagararakSaka apane anucaroM ke sAtha pahuMca gayA hai| (tatpazcAt dIrghadaMSTra, varAhatuNDa prabhRti anucaroM ke sAtha kAlapAza praveza karatA hai|) kAlapAza-dIrghadaMSTra! bhItara dekho| dIrghadaMSTra-(dekhakara) rAjaputra! bhItara koI mAnuSI AkRti hai| kAlapAza-(krodhapUrvaka U~cI AvAja meM) re kSudra! nagaravAsiyoM ke svarNa, mANikya Adi se nirmita naye-naye karadhanI, cUr3AmaNi, mukuTa, kuNDala, kaGgana Adi AbhUSaNoM ko curAkara jaldI-jaldI kahA~ bhAga rahe ho? zIghra mandira se bAhara niklo| svayaM yamarAjarUpI kAlapAza ke kruddha hone para tuma baca nahIM skte||15|| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 caturtho'GkaH mitrAnanda:- priye! uttiSThottiSTha, prAptA raajpdaatyH| (ubhau bhirbhvtH|) (kaumudI paridhAnapaTena karaNDakaM piddhaati|) kAlapAza:- (sAkSepam) are! kastvamasi? mitrAnandaH- (sakampam) rAjaputra! pthiko'hm| kAlapAza:- iyaM vanitA kA? mitrAnandaH- mama sdhrminniiym| kAlapAza:- bAle! karaNDikAyAM kimasti? kaumudI- (sakampam) saMbalayaM kiM pi atyi| (zambalakaM kimpysti|) varAhatuNDa:- (karaNDikAmutpATya vimucya ca kAlapAzaM prati) prabhUtadraviNasArabhareNa na zakyate smutpaattyitum| mitrAnanda-priye! uTho uTho, rAjasainika A gaye haiN| ___ (donoM bAhara nikalate haiN|) (kaumudI sAr3I ke A~cala se TokarI ko chupA letI hai|) kAlapAza-(krodhapUrvaka) are! tuma kauna ho? mitrAnanda-(kA~pate hue) rAjaputra! maiM pazika huuN| kAlapAza- yaha strI kauna hai? mitrAnanda-yaha merI patnI hai| kAlapAza-bAlike! isa TokarI meM kyA hai? kaumudI-(kA~patI huI) kucha pAtheya (mArgavyaya) hai| varAhatuNDa-(TokarI ko uThAkara aura chor3akara kAlapAza se) atyadhika kImatI dhana (AbhUSaNAdi) ke bhAra se yaha TokarI saralatA se nahIM uTha rahI hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 kaumudImitrAnandarUpakam (zambalakaM kimpysti|) varAhatuNDa:- (karaNDikAmutpATya vimucya ca kAlapAzaMprati) prabhUtadraviNasArabhareNa na zakyate smutpaattyitum| kAlapAza:- (sopahAsam) bAle! zambalasya kimiyAn bhAraH? madhyasthitA cauryaM kArayasi? kaumudI- tAda! ahaM coriaM siviNe vi na picchAmi / (tAta ! ahaM cauryaM svapre'pi na pshyaami|) kAlapAza:- pratyakSamapi pazyantI svapne na kiM kariSyasi? (punaH sAvahittham) dIrghadaMSTra ! vidhehi kimapyasya samayocitamAtithyam / (dIrghadaMSTro yaSTinA prnnihntumaarbhte|) (kaumudI sapUtkAramantarA niptti|) kAlapAza:- vanitAyAM prahAraH prayatnato rkssnniiyH| pyaami|) kAlapAza-(upahAsapUrvaka) bAlike! pAtheya kA kyA itanA adhika bhAra hotA hai? madhyastha hokara corI karavAtI ho? kaumudI-tAta! maiM to sapane meM bhI corI nahIM karatI huuN| kAlapAza-pratyakSa hI (coranI) dIkha rahI ho to svapna meM kaise nahIM karogI? (puna: krUratApUrvaka) dIrghadaMSTra! isakA kucha samayocita satkAra kro| (dIrghadaMSTra char3I se mAranA prArambha kara detA hai|) (kaumudI cIkhatI huI bIca meM gira par3atI hai|) kAlapAza-striyoM para hone vAle prahAra ko yatnapUrvaka rokanA cAhie (arthAt striyoM para prahAra nahIM karanA caahie)| mitrAnanda-rAjaputra! naSTa huI naukA vAlA maiM vyApArI kucha avaziSTa dhana ko lekara apane nagara kI tarapha jA rahA hU~ to vRthA hI taskara hone kA kalaGka (Aropa) lagAkara mujhe apazabda kyoM kaha rahe ho? corI kA koI cihna (yadi ho, to usako) batalAkara athavA kisI sAkSI ko prastuta kara tuma cAho to pakar3a lo, mAra DAlo athavA kaida kara lo| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'GkaH 73 kAlapAza:- AbharaNakaraNDakAdapyaparaM kiM nAma cauryacihnam? mitrAnandaH- rAjaputra ! mamaiva draviNamatra krnnddke| kAlapAza:-- sarvamapi rAjJaH purato vaktavyam / mitrAnandaH- (saduHkhamAtmagatam) yat potasya suvarNa-mauktikanidherbhaGgo viyogo nijai nmAtApitRbhirvidezavasatiryeyaM na tad baadhte| mithyA yaH punarinduzaprayazaso gotrasya lakSmaikabhU raikAgArikaviplavaH pratimuhurduHkhAkarotyeSa maam||16|| kaumudI- (sadainyaM pAdau saMspRzya) tAda ! milhehi me niravarAha bhttaarN| dehi pibhikkhN| (tAta! muzca me niraparAdhaM bhartAram / dehi ptibhikssaam|) kAlapAza:- (sAkSepam) AH pApe ! taskarapati! dUrasthitA bruuhi| maa'smaanupspRsh| kAlapAza-AbhUSaNa kI TokarI se bar3hakara corI kA dUsarA pramANa kyA ho sakatA hai? mitrAnanda-rAjaputra! isa TokarI meM merA hI dhana hai| kAlapAza-saba bAteM rAjA ke sammukha btlaanaa| mitrAnanda-(duHkhapUrvaka mana hI mana) svarNa aura motiyoM se bhare jahAja kA samudra meM DUba jAnA aura videza meM rahate hue apane mAtA-pitA (Adi bandhujanoM) se viyoga mujhe vyathita nahIM kara rahA hai, kintu apane candramAsadRza dhavala yaza vAle gotra (vaMza) ke lie kalaGkamAtrasvarUpa cora hone kA mithyA Aropa mujhe atyadhika vyathita kara rahA hai||16|| kaumudI-(dInatApUrvaka caraNa chUkara) tAta! mere niraparAdha pati ko chor3a diijie| mujhe patibhikSA de diijie| kAlapAza-(krodhapUrvaka) are pApinI! taskaroM kI sAmrAjJI! dUra rahakara bAta kr| mujhe mata chuu| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 kaumudImitrAnandarUpakam (kaumudI sabASpamadhomukhI bhvti|) kAlapAza:--- (vimRzya) ko'tra bhoH? (pravizya) vajrAGkuraH- eso mhi, ANavedu lAyautto / (eSo'smi, AjJApayatu raajputrH|) kAlapAza:- are vajrAGgura ! vAdaya vadhyapaTaham, upanaya sarAsabhaM shvpaakm| jaM ANavedi shaamii| (ityabhidhAya vajrAGkuro nisskraantH|) (yadAjJApayati svaamii|) (nepathye duHzravo vdhyptthdhvniH|) kAlapAza:- varAhatuNDa! pralambaya taskarasya keshaan| sandAnaya bhujau| (vraahtunnddstthaakroti|) (kaumudI tArasvaraM prlpti|) (kaumudI rotI huI mukha nIce jhukA letI hai|) kAlapAza-(socakara) are! yahA~ kauna hai? (praveza kara) vabrAkura-maiM upasthita huuN| Apa AjJA deM rAjaputra? kAlapAza-are vajrAGkara! vadhyapaTaha bajAo aura cANDAla ko gardabhasahita bulaao| vanAkhara- svAmI kI jaisI aajnyaa| (yaha kahakara vajrAGkura nikala jAtA hai|) (nepathya meM vadhyapaTaha kI tIkSNa dhvani hotI hai|) kAlapAza- varAhatuNDa! cora kA keza bA~dhakara laTakA do aura donoM bhujAoM ko bA~dha do| (varAhatuNDa vaisA hI karatA hai|) (kaumudI U~ce svara meM vilApa karatI hai|) Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'GkaH mitrAnandaH- priye ! mA viSIda kRtaM bASpaiH phalaM marSaya krmnnaam| satyaM viSAda-zokAbhyAM na daivaM privrtte||17|| (pravizya sarAsabhaH) zvapAkaH- eze mhi, ANaveda shaamii| (eSo'smi, AjJApayatu svaamii|) kAlapAza:- are khaDgila! prasAdhaya raktacandanena taskarasya shriirm| nikSipa zarAvamAlAM knntthe| mitrAnanda:- rAjaputra ! kimasya zvapAkasya saMsparzanena mAmapavitrayasi? kAlapAza:- halA duSTe ! tarhi tvameva samAcara zvapAkakaraNIyaM nije bhrtri| (kaumudI raktacandanenopalipya zarAvamAlAM kaNThe nikssipti|) mitrAnanda-priye! duHkhI mata ho, A~sU bahAnA vyartha hai, apane karmoM kA phala bhogo| kyoMki satya yahI hai ki viSAda athavA zoka karane se bhAgya nahIM badala jAyA karatA hai||17|| (gardabha ke sAtha praveza kara) zvapAka-maiM (A gayA) hU~, svAmI Adeza deN| kAlapAza-are khaDgila! cora ke zarIra ko lAlacandana se sjaao| kaNTha meM zarAva (miTTI ke choTe pAtra) kI mAlA ddaalo| mitrAnanda-rAjaputra! kyoM isa cANDAla ke sparza se mujhako apavitra kara rahe ho? ____ kAlapAza-arI duSTe! kaumudI! to tumhIM apane pati ke prati cANDAla dvArA karaNIya kArya ko sampanna kro| (kaumudI raktacandana kA lepa lagAkara kaNTha meM zarAvamAlA DAla detI hai|) Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 kaumudImitrAnandarUpakam kAlapAza:-- dIrghadaMSTra! rAsabhamadhiropaya taskaram, imAM ca yoSitaM mUrdhakRtakaraNDikAM rAsabhasyAgre kuru| (dIrghadaMSTraH srvmaacrti|) mitrAnanda:- (svagatam) asmin karmaNi bhinnazarmaNi na me cittasya vAcAM bhuvo dRSTeH pANipuTasya (cApyaNu)rapi vyaapaarbhaarodyH| bhUyAMsyevamapi (zruti)jvarakarANyAyAntyabhadrANi cenAbheyasya tadA padAni zaraNaM devasya duHkhcchidH||18|| (nepathye) vidhinA vidhIyamAnaM kamalAnAM bandhanaM tvdossaannaam| draSTumanalambhaviSNurbhAnudvIpAntaraM shryti||19|| kAlapAza-dIrghadaMSTra! cora ko gadhe para baiThAo aura sira para TokarI rakhI huI isa strI ko gadhe ke Age kara do| (dIrghadaMSTra saba kArya sampanna karatA hai|) mitrAnanda-(mana hI mana) isa azubha karma ko karane ke lie mere mana, vacana, bhauMha, A~khoM evaM hAthoM meM thor3I bhI pravRtti utpanna nahIM ho rahI hai| aise karmoM ke sampAdana se to anekAneka amaGgala hote haiM, jinake zravaNamAtra se logoM ko santApa hotA hai (anubhava karane vAloM kA to kahanA hI kyaa?)| aisI sthiti meM duHkha kA vinAza karane vAle bhagavAn RSabhadeva ke caraNa-kamala hI zaraNa ho sakate haiN||18|| (nepathya meM) dina meM kamaloM ke vidhi dvArA vidhIyamAna saGkoca (pakSa meM- nirduSTa mitrAnanda ke bandhana) ko dekha pAne meM asamartha sUrya dUsare dvIpa kA AzrayaNa kara rahA (asta ho rahA) hai||19|| (napathya Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'GkaH 77 kAlapAza:- varAhatuNDa ! prAtarayaM rAjakulAya drshniiyH| sAmprataM punardhamayatvenaM sarvAsu nagararathyAsu / vayamapi taskarAnveSaNakhedaM vinodayituM vrjaamH|| (iti niSkrAntAH srve|) ||cturtho'ngkH smaaptH|| kAlapAza-varAhatuNDa! isako kala prAta:kAla rAjadarabAra meM prastuta karanA hai| isa samaya isako nagara ke sabhI mArgoM para ghumaao| maiM bhI cora ke anveSaNa se utpanna thakAna ko miTAne jA rahA huuN|| (isake bAda sabhI nikala jAte haiN|) ||cturth aGka smaapt|| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||atha pnycmo'ngkH|| (tataH pravizati amAtya: kaamrtiH|) kAmarati:- ko'tra bhoH asmatparijaneSu? (pravizya) vinayandharaH- esso'smi| kAmarati: lkssmiipyodhrotsnggsubhgngkrnnaaNsbhuuH| kumAro raGgazAlAyA madhyamadya prvekssyti||1|| tataH samAdiza saGgItakAya gndhrvlokaan| alaGkAraya vicitramaNimauktikapAlambaizcInAMzukAvacUlaizca purgopurtornnaani| vidhApaya mandiradvArAlindakeSu msuunnghusnngomukhaani| nirmApaya prativezma bahalaparimalAkRSTamadhukarImadhurajhaGkAramukharANi mRgmddrvcchttaacchottnaani| paJcama aGka (tatpazcAt amAtya kAmarati praveza karatA hai|) kAmarati-are! yahA~ hamAre sevakoM meM se koI hai? (praveza kara) vinayandhara-maiM huuN| kAmarati-lakSmI ke payodhararUpI goda ko suzobhita karane vAle (bhagavAn viSNu) ke aMza se utpanna rAjakumAra lakSmIpati Aja raGgazAlApurI meM praveza karane vAle haiN||1|| ataH gandharvo ko saGgItasabhA ke Ayojana kA Adeza do, nagara ke dvAra ke toraNoM ko vicitra maNi evaM motI se jar3ita rezamI vastrakhaNDoM se sajAo, mandira ke dvAra ke cabUtaroM para cikane kesara kA lepa lagAo (raGgolI sajAo) aura pratyeka bhavana para tIvra sugandhi se AkRSTa bhramarasamUha kI madhura jhaGkAra se mukharita aura kastUrIdrava kI chaTA bikherane vAle sundara citra bnvaao| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'GkaH vinayandharaH - srvmciraadaacraami| (ityabhidhAya nisskraantH|) kAmarati:- (punarvimRzya) ko'tra bhoH? (pravizya) zikhaNDa:- Adizatu mntrii| kAmarati:- adya kila nagarodhAnamadhivasataH kumArasya lakSmIpaterabhimukhaM muSitAnyabhUpa lkssmiisvynggrhmhaahilaikbaahuH| mArgaM kiyantamapi sainyavRto yiyAsuH shriisiNhlaavnivdhuuprmeshvro'ym||2|| tato gatvA brUhi gajasainyAdhipatiM puNDarIkam-yathA karaTighaTAMpraguNaya, vizeSatazca jayamaGgalAbhidhAnaM gajarAjam, hariSeNaM ca vAjisainyAdhipatiM vAjisenAsannahanAya smaadish| (zikhaNDa: praNamya nisskraantH|) vinayandhara- sabhI kArya zIghra sampanna karatA huuN| (yaha kahakara vaha calA jAtA hai|) kAmarati-(punaH socakara) are! yahA~ kauna hai? (praveza kara) zikhaNDa-mantrivara! Adeza deN| kAmarati-Aja nagara ke udyAna meM sthita rAjakumAra lakSmIpati ke sammukha anya zatru rAjAoM se apahRta lakSmI ko svayaM grahaNa karane meM samartha bhujA vAle aura mArga meM kucha dUra taka vinA sainikoM ke hI calane kI icchA vAle siMhaladvIpa kI pRthvIrUpiNI vadhU ke pati mahArAja vikramabAhu Ane vAle haiN||2|| to jAkara gajasenAdhipati puNDarIka se kaho ki gajasamUha ko aura vizeSata: jayamaGgala nAmaka gajarAja ko susajjita kare aura azvasenAdhyakSa hariSeNa ko azvasenA ko taiyAra karane kA Adeza do| (zikhaNDa praNAma karake nikala jAtA hai|) 1. harSeNa ca vAjinaM sainyA k.| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 kaumudImitrAnandarUpakam (nepathye) ita itaH siMhalezvaraH / kAmaratiH- kathamayamAsthAnamupasarpati devaH ? (pravizya rAjA siMhAsanamalaGkaroti / ) ( amAtyaH praNamati / ) rAjA- -amAtya ! pravartitaH pravizato vatsasya nagara (praveza) mahotsavaH ? kAmaratiH- atha kim ? (pravizya) pratIhAraH - deva! ratnAkaranagarAdhivAsinA vijayavarmaNA maNDalezvareNa preSitaH puruSo dvAri vartate / rAjA - (sAzaGkam ) zIghraM pravezaya / ( pravizya puruSa: praNamati / ) (nepathya meM) idhara se siMhalanareza! idhara se / kAmarati - kyA mahArAja mahala kI tarapha A rahe haiM? ( rAjA praveza karake siMhAsanArUr3ha hote haiM / ) ( amAtya praNAma karatA hai | ) rAjA - amAtya ! kyA putra ke nagarAgamana kA mahotsava prArambha ho gayA ? kAmarati - aura kyA? (praveza kara) pratIhAra - deva! ratnAkaranagara ke nivAsI maNDalezvara vijayavarmA dvArA bhejA gayA puruSa (dUta) dvAra para khar3A hai| rAjA - (AzaGkApUrvaka) zIghra andara le Ao / ( puruSa praveza karake praNAma karatA hai | ) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'GkaH / 81 rAjA- (sAkSepam) are karabhaka ! prasthito vijayavarmA samUlakASaM kaSituM durAtmAnaM cakrasenam? puruSaH- deva! prasthAnameva vijJapayituM siMhaladvIpaparamezvarapAdAnAM vijayavarmaNA maNDalezvareNa pressito'smi| rAjA- 'durucchedaH khalu durAtmA cakrasenaH, tatastvayA samagrasAmagrIkeNa yoddhavyam' iti gatvA samAdiza vijyvrmaannm| (puruSaH praNamya nisskraantH|) rAjA- (vimRzya) amAtya ! AkA''gamanaM vayaM svanagarAd vatsasya lakSmIpateH, sarvAGgINasudhAniSekasubhagAmAsvAdayAmo dshaam| kAmaM vAmamidaM sphuratyavirataM netraM ca gAtraM ca naH, ko'yaM nAma parasparapratihataH sargakramo vedhasaH? / / 3 / / rAjA-(krodhapUrvaka) are karabhaka! vijayavarmA ne duSTa cakrasena ko samUla naSTa karane hetu prasthAna kiyA? puruSa-deva! prasthAna kI sUcanA dene hetu hI maNDalezvara vijayavarmA ne mujhe Apake pAsa bhejA hai| rAjA-jAkara vijayavarmA ko Adeza do ki duSTa cakrasena kA vinAza atyanta kaThina hai, ata: use pUrI taiyArI se yuddha karanA caahie| (puruSa praNAma karake nikala jAtA hai|) rAjA-(socakara) amAtya! putra lakSmIpati ke apane nagara se Agamana kA samAcAra sunakara maiM sampUrNa zarIra para amRtarasa ke lepana jaisI sukhada avasthA kA anubhava kara rahA hU~, yadyapi merI bAyIM A~kha aura zarIra kA bAyA~ bhAga bhI nirantara phar3aka rahe haiN| na jAne yaha vidhAtA kA kaisA paraspara virodhI vidhAna hai||3|| 1. 'manaM nijasya naga kha / kau05| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam kAmarati:- prabhaJjanaprakopaprabhavAnAmaGgasphuraNAnAM zubhA'zubhodarkeSu ko nAma vizrambhaH? (nepathye vdhyptthdhvniH|) rAjA- amAtya ! mahotsavadine kimidam? (pravizya) pratIhAra:- vardhase deva! vardhase, prAptaH kAlapAzena ngrlunnttaakstskrH| rAjA- kvAsau, kvAsau? (tataH pravizati kAlapAzena kezairgRhIto mitrAnanda: mUrdhakRtakaraNDikA kaumudI c|) rAjA- (sAzcaryam) amunA netrasudhAJjanaikasuhRdA'pyAkAreNa cauryakaraNam? aho! vicitraH karmaNAM vipaakH| kAmarati:- (kaumudImavalokya sAbhilASamAtmagatam) kAmarati- atyadhika krodha ke prabhAvavaza phar3akane vAle aGgoM ke zubhAzubhasUcaka hone meM vizvAsa kaisA? arthAt krodhAveza ke kAraNa phar3akane vAle aGga zubhAzubhasUcaka nahIM ho skte| (nepathya meM vadhyapaTaha kI AvAja sunAyI detI hai|) rAjA-amAtya! mahotsava ke dina yaha kyA? (praveza kara) pratIhAra-jaya ho deva! ApakI jaya ho, nagara ko lUTane vAlA cora kAlapAza dvArA pakar3A gyaa| rAjA-kahA~ hai vaha? kahA~ hai? (tatpazcAt kAlapAza dvArA keza se pakar3A huA mitrAnanda aura zira para TokarI rakhI huI kaumudI praveza karate haiN|) rAjA-(AzcaryapUrvaka) A~khoM ke lie amRtAJjana ke samAna isa manohara AkRti vAle vyakti dvArA bhI caurakarma? aho! karmoM kI gati bar3I vicitra hai| kAmarati-(kaumudI ko dekhakara AsaktipUrvaka mana meM) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'GkaH kAmaM kAmaM kusumadhanuSo'pyAvahantI sazoke, loke'pyasmin yadi mRgadRzAmIdRzI rUpalakSmIH / klezAkIrNe tapasi vipulasvargabhogotsukAnAM, mandIbhUtA khalu tadadhunA prANabhAjAM pravRttiH / / 4 / / rAjA - ( sAkSepam ) re re taskara ! kastavAtra janakaH ? kaH sodaraH ? kaH sutaH ?, karavAtA ? kimu mitramasti ? sadanaM te kutra? ke bAndhavAH ? | kasyeyaM kusumeSukelisarasI sarvAGgaramyA priyA ?, kenAtha vyasanena vihvalamanA muSNAsi naH pattanam ? / / 5 / / mitrAnandaH - ( sabhayam) deva! samudropajIvI mitrAnandanAmA vaNigaham udvaritazeSaM kiyadapi draviNamAdAya svanagaraM prati pracalitaH / atra ca me deva eva trAtA pitA bAndhavo vA / iyaM ca me sadharmacAriNI / nagaramahaM muSNAmi na vA? ityatra devaH pramANam / 83 yataH isa duHkhamaya saMsAra meM bhI mRganayaniyoM kI isa prakAra kI saundaryalakSmI hai, jo kAmadeva ko bhI atyadhika kAmAsakta kara sakatI hai, isI kAraNa Ajakala vipula svargopabhoga ke utsuka prANiyoM kI kaSTamaya tapasyA meM pravRtti (ruci) manda par3a gayI hai / / 4 / / rAjA - (krodhapUrvaka) re re cora ! tumhAre mAtA-pitA kauna haiM? kauna bhAI hai ? kauna putra hai ? kauna rakSaka hai ? kauna mitra hai ? tumhArA ghara kahA~ hai ? aura bandhujana kauna haiM ? kAmakeli kI sarovararUpiNI yaha sarvAGgasundarI priyA kisakI hai? aura kisa duHkha se vihvala hokara tuma hamAre nagara ko lUTa rahe ho ? / / 5 / / mitrAnanda - ( bhayapUrvaka) mahArAja ! samudra ke mAdhyama se apanI jIvikA calAne vAlA maiM mitrAnanda nAmaka vyApArI, naSTa hone se bace hue kucha dhana ko lekara apane ghara vApasa lauTa rahA huuN| yahA~ to Apa hI mere pitA, rakSaka athavA bandhu haiN| yaha merI dharmapatnI hai aura maiM nagara ko lUTa rahA hU~ yA nahIM, isa viSaya meM to Apa hI pramANa 1. atha ka / 2. daivaM kha / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam rAjA- are kAlapAza! krnnddkaabhyntrmvloky| kAlapAza:- (vilokya) deva ! etAni sapta kuNDalAni, trayodaza maJjIrANi, ete caikaviMzatiraGgadAH, saptadaza cUDAmaNayaH, aparasya punarvaprAyasya ratnasamUhasya na zakyate sngkhyaanmaadhaatum| rAjA- bhadra! tvadIyametadAbharaNam? kaumudI- (salajjam) adha iM? (atha kim ?) . rAjA- amAtya ! dampatyoriyamAkRtirayaM ca vAcAM dRzAM ca viniveshH| pizunayati sAdhubhAvaM cauryaM tu karaNDako vdti||6|| kAmarati:- deva! mA shtisstthaaH| taskara evaaym| kathamaparathA viSamasaGkhyo'yaM nepathyaprakAraH? rAjA- (kaumudI vilokya) rAjA-are kAlapAza! dekho TokarI meM kyA hai? kAlapAza-(dekhakara) mahArAja! ye sAta kuNDala, teraha pAyala, ikkIsa bAjUbanda aura satraraha cUr3AmaNi haiN| anya vajrasadRza kaThora ratnoM kI to saMkhyA batA pAnA sambhava nahIM hai| rAjA- bhadre! ye AbhUSaNa tumhAre hI haiM? kaumudI-(lajjApUrvaka) aura kyA? rAjA-amAtya! dampati kI yaha AkRti, vANI evaM vicAroM kA viniveza inakI sajjanatA ko prakaTa kara rahe haiM, kintu yaha TokarI to inake caurya ko pramANita kara rahI hai||6|| kAmarati-mahArAja! zaGkA na kreN| yaha cora hI hai, anyathA isakI aisI vicitra vezabhUSA kyoM hai? rAjA-(kaumudI ko dekhakara) 1. etasya kh| 2. dizatI kh| - Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'GkaH asyAH saroruhadRzaH satatodayaM ca, nirlAJchanaM ca viracayya mukhaM vidhAtuH / khaNDodayaM ca janavizrutalAJchanaM ca, candraM punarghaTayato vidito vicAraH / / 7 / / kAmaratiH - (sAbhilASam) deva! ajJAtalakSmaNi sadodayavRttabhAji, pUrvaM saroruhadRzAM ghaTite mukhendau / sArUpyadUSaNabhayAd vidhinA'yaminduH, pakSakSayI ca ghaTitaH sphuTalAJchanazca / / 8 / / (punaH svagatam) viphala eva mamAvatAro yadyanayA saha na krIDAmi / rAjA- are kAlapAza! kutra pradeze kathaM cAyaM prAptaH ? AnupadikenArpitazcaNDikAyatane pratigRhItaH / kAlapAzaH -- isa kamalanayanI ke satata dIptatara hote hue aura niSkalaGka mukha kI racanA kara vidhAtA kA khaNDa rUpa meM udita hone vAle, lokavizruta kalaGkayukta candramA ko punaH racane kA vicAra vidita hotA hai arthAt aisA pratIta hotA hai ki vidhAtA ne akhaNDa evaM niSkalaGka candramA kI sRSTi ke vicAra se hI mAno isa kaumudI ke satata dIptimAn aura niSkalaGka mukha kI racanA kI ho / / 7 / / kAmarati - (AsaktipUrvaka) mahArAja! 85 pahale isa kamalanayanI ke niSkalaGka aura satata dIptimAn mukhacandra kI racanA ho jAne para vidhAtA ne mAno sArUpyadUSaNa ke bhaya se isa candramA ko pakSakSayI aura sphuTa kalaGkayukta banAyA / / 8 / / (puna: mana meM) yadi isa kaumudI ke sAtha ramaNa nahIM karatA hU~ to merA janmagrahaNa niSphala hI hai| rAjA - are kAlapAza! yaha cora kahA~ aura kaise pakar3A gayA ? kAlapAza - Anupadika ne caNDikA - mandira meM pakar3a kara mujhe sauMpa diyaa| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam rAjA- (vimRzya) taM tvrittrmaanupdikmaakaary| (pravizya) Anupadika:- esa mhi| (eSo'smiA ) rAjA- are! ayaM taskaraH tvayA padAnusAreNa samupanItaH? Anupadika:--- (mitrAnandapadAnyavalokya) bhaSTA! annAlizA zA padapaddhaI jA kaccAyaNIbhavaNaM pvissttaa| (bhartaH ! anyAdRzI sA padapaddhatiH yA kAtyAyanIbhavanaM prvissttaa|) rAjA- amAtya ! kimidam? kAmarati:- deva! ayamapi cauraH, yasya ca padapaddhatiH kAtyAyanIbhavanaM praviSTA so'pi caurH| mahadidaM devasya nagaram, sambhavanti bhUyAMso dsyvH| rAjA- (kaumudI prati) rAjA-(socakara) usa Anupadika ko zIghra bulaao| (praveza kara) Anupadika- maiM upasthita huuN| rAjA-are! kyA isa cora ko tumane padacihna ke AdhAra para pakar3A hai? Anupadika-(mitrAnanda ke pairoM ko dekhakara) mahArAja! vaha padacihna anya prakAra kA thA, jo caNDikA-mandira meM praviSTa huA thaa| rAjA-amAtya! yaha kyA hai? kAmarati-mahArAja! yaha bhI cora hai aura jisakA padacihna caNDikA mandira meM praviSTa huA thA, vaha bhI cora hI thaa| mahArAja kA yaha nagara bahuta vizAla hai aura isameM bahuta se cora ho sakate haiN| __rAjA-(kaumudI se) 1. eso mhi kh| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Clo paJcamo'GkaH vaktraM pAtraM lavaNamadhunaH padmahRdyau ca pANI, vANI svAduzcakitahariNIhAriNI netrptre| lajjAsajjA sthitiravikRti risattvaM mahattvaM, tat tvaM tattvaM kathaya nanu naH kA'si? kasyAsi ptnii?||9|| kaumudI- (salajjam) deva ! vaNiassa duhiA, edassa bhuaa| (deva ! vaNijo duhitA, etasya vdhuuH|) kAmarati:- deva! neyamasya patnI, kimutAnena kuto'pyapahRtya mantreNa vA tantreNa vA vyAmohitA, tadiyaM muhurmuhuretadanukUlaM vyaahrti| rAjA- (vimRzya) are kAlapAza? pauraanaahvy| (pravizya kRtoSNISA: saptASTA vaNijaH prnnmnti|) rAjA- upalakSyopalakSya pratigRhaNIta yUyaM svaM svamAbharaNaM draviNaM c| rAjA-(kaumudI se) tumhArA mukha lAvaNyarUpI madhu kA pAtra hai, bhujAe~ kamala ke samAna manohara (sukomala), vANI madhura aura A~kheM cakita hariNI ke samAna manohAriNI haiN| lajjA hI tumhArA AbhUSaNa hai, mana sarvathA vikArazUnya hai aura Atmabala hI mahattva hai| to tuma hamako saca-saca batalAo ki tuma kauna ho aura kisakI patnI ho? / / 9 / / kaumudI-(lajjApUrvaka) mahArAja! maiM eka vyApArI kI putrI aura isa (mitrAnanda) kI patnI huuN| kAmarati-mahArAja! yaha isakI patnI nahIM hai, apitu isane kahIM se apaharaNa kara isako mantra yA tantra se apane vaza meM kara liyA hai, isIliye yaha isake anukUla bola rahI hai| rAjA-(socakara) are kAlapAza! nAgarikoM ko bulaao| (sAta-ATha pagar3IdhArI vyApArI praveza karake praNAma karate haiN|' Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam vaNijaH- (vilokya) bhaTTA! na ittha amhANaM AbharaNaM vA daviNaM vA kiM pi atthi| (bhartaH ! nAtrAsmAkamAbharaNaM vA draviNaM vA kimpysti|) rAjA- amAtya! na tAvadamunA'smatpaurANAM kimapyapahRtam, dezAntarataskaranigrahe tu ke vayam? kAmarati:- (svagatam) ne nAmAsmistaskare jIvati mameyaM kathaJcidapi vanitA sampadyate, tadayaM yathAkathaJcidapi vyaapaadyitvyH| bhvtu| (prakAzam) deva! nizcayena tAvadayaM caurH| sAmpratameva cAyamAyAtastataH paurANAM kimapi naapkRtvaan| ataH paraM punaH sarvamapi zanaiH shainrpkuryaat| caurazca rAjJAM svadezajo vA paradezajo vA vadhya ev| (punarapavArya) idaM dhanam iyaM strI ca devapAdAnAmadhyaNe vishraamytu| caurasya punaH pratividhAnaM kAlapAzaH kurutaam| rAjA- (kAlapAzaM prati) yadabhidhatte mantrI tdnussttheym| (kAmarati: kAlapAzasya karNe- evmev|) rAjA-tuma saba apane-apane AbhUSaNoM evaM dhana ko pahacAna kara le lo| vyApArIgaNa-(dekhakara) svAmI! inameM koI bhI AbhUSaNa yA dhana hamArA nahIM hai| rAjA-amAtya! isane to hamAre nagaravAsiyoM kA kucha bhI nahIM curAyA, to phira dUsare deza ke cora ko pakar3ane vAle hama kauna hote haiM? kAmarati-(mana hI mana) isa cora ke jIvita rahate yaha taruNI mujhako kisI bhI prakAra nahIM mila sakatI, ata: isako jisa kisI prakAra maravAnA caahie| acchaa| (prakaTa rUpa se) mahArAja! yaha avazya hI cora hai aura abhI-abhI AyA hai, isIlie nagaravAsiyoM kA kucha bhI apakAra nahIM kara pAyA hai| aba punaH dhIre-dhIre saba kA apakAra karegA aura phira cora svadeza kA ho yA paradeza kA, vaha to vadhya hotA hI hai| (hAtha kI oTa lekara) yaha dhana aura yaha strI mahArAja ke pAsa vizrAma kare aura cora ke daNDAdi kI vyavasthA kAlapAza kre| rAjA-(kAlapAza se) mantrI jo kahate haiM, vahI kiyA jaay| 1. nigraheSu kh| 2. na cAsmi' kh| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'GkaH (kAlapAza: sAkSepaM mitrAnandaM keshairgRhnnaati|) (nepathye krunndhvniH|) rAjA- (sabhayamAkarNya) amAtya ! kimidam? (pravizya) ceTI- (sorastADam) bhaTTA ! musida mhi musida mhi| (bhartaH ! muSitA'smi mussitaa'smi|) rAjA- caturike ! vishrbdhmbhidhiiytaam| ceTI- bhaTTA ! devI pattalehA viNNavedi / (bhartaH ! devI patralekhA vijJapayati / ) rAjA- tvaritataraM vijJapaya-kimAdizati devI? ceTI- kumAro lacchIvaI ujjANe kusumAvacAyaM kuvvANo bhuaMgameNa daTTho vivanno a, edaM devI vinnvedi| (kumAro lakSmIpatirudyAne kusumAvacAyaM kurvANo bhujaGgamena daSTo vipannazca, etad devI vijnypyti|) (kAmarati kAlapAza ke kAna meM- aisA hI kro|) (kAlapAza krodhapUrvaka mitrAnanda kA keza pakar3a letA hai|) (nepathya meM karuNadhvani sunAyI par3atI hai|) rAjA-(sunakara bhayapUrvaka) amAtya! yaha kaisI AvAja hai? (praveza kara) ceTI-(chAtI pITatI huI) svAmI! luTa gayI, luTa gyii| rAjA- caturike! zAnta hokara kaho- kyA bAta hai? ceTI-svAmI! mahArAnI patralekhA kaha rahI haiM? rAjA-zIghra batalAo- kyA kaha rahI haiM mahArAnI? Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam rAjA- hA vatsa zazAGkakulapradIpa! kAmimAM duHsthAmavasthAmApto'si? (tataH pravizati zibikAdhirUDhaH praNaSTasarvakriya: kumAro lakSmIpatiH pralapantI patralekhA c|) kAmarati:- bho bhoH zibikAvAhinaH ! siMhAsanasya pAdapIThe vimuJcata kumaarm| (zibikAvAhinastathA kurvnti|) patralekhA- ajjautta! piccha piccha, vacchassa kIdisaM jAdaM? (Aryaputra ! pazya pazya, vatsasya kIdRzaM jAtam ?) (rAjA vilokya sahasA muurcchti|) kAmarati:- bho bhoH puruSAH! tvaradhvaM tvaradhvam, upanayadhvam upanayadhvaM candanazizirAmbhaH kadalIpatravyajanAni c| _ (pravizya puruSAzcandanAdyairabhiSicya rAjAnaM viijynti|) rAjA- (cetanAmAsthAya kumArasyopari nipatya ca sAkrandam) rAjA-hAya putra candravaMza ke dIpaka! yaha kisa duravasthA (saGkaTa) meM par3a gaye ho? __ (tatpazcAt pAlakI para ArUr3ha nizceSTa rAjakumAra lakSmIpati aura vilApa karatI huI patralekhA praveza karatI haiN|) kAmarati-are are pAlakI uThAne vAlo! siMhAsana ke pAdapITha (paira rakhane ke sthAna) para kumAra ko rkho| (pAlakIvAhaka vaisA hI karate haiN|) patralekhA-Aryaputra! dekhiye dekhiye, putra kI kyA dazA ho gayI hai? (rAjA dekhakara akasmAt mUrcchita ho jAte haiN|) kAmarati-are are sevako! jaldI karo, jaldI karo, candanamizrita zItala jala aura kele ke patte ke pajhe le aao| (sevakagaNa praveza kara candanAdi ke zItala jala se sikta kara rAjA ko paMkhA karate (havA lagAte) haiN|) rAjA-(sacetana hokara aura kumAra ke Upara girakara rote hue) - - Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 paJcamo'GkaH vatsa ! prasIda, kulamaNDana! dehi vAcaM, ___ hAtuM kathaM pravayasaM pitaraM kramaste? astokazokajananI pratirudhya nidrAmudrAM nijAn parirabhasva cirAya bandhUn / / 10 / / (sarve tArasvaraM prlpnti|) mitrAnanda:- kAlapAza ! kimapi vijnypyitukaamo'smi| kAlapAza:- amAtya ! taskaro'yaM rAjAnaM vijnypyitumicchti| kAmarati:- (sAkSepam) idAnIM vijJApanAyAH kaH samayaH? rAjA- amAtya ! kimabhidhatte caura:? kAlapAza:- deva ! taskaro'yaM rAjAnaM vijnypyitumicchti| rAjA- vyApAdyamAno labhate vijJApanAmekAm, tadayaM vijJapayatu vraakH| mitrAnanda:- asti deva ! naH kulakramAgato vissaaphaarmntrH| he putra! prasanna ho jAo, he kula ke ratna! kucha bolo, kyoM vRddha mAtA-pitA ko chor3akara jAne ke lie vyagra ho rahe ho? atyadhika zokaprada isa mUrchAvasthA ko tyAga kara cirakAla taka apane bandhujanoM kA AliGgana kro||10|| __(sabhI jora-jora se rote haiN|) mitrAnanda-kAlapAza! maiM kucha kahanA cAhatA huuN| kAlapAza-amAtya! yaha cora rAjA se kucha kahanA cAhatA hai| kAmarati-(krodhapUrvaka) yaha bhI kucha kahane kA samaya hai? rAjA-amAtya! cora kyA kaha rahA hai? kAlapAza-deva! yaha cora Apa se kucha kahanA cAhatA hai| rAjA-marane vAle ko eka bAta kahane kA avasara avazya milanA cAhie, ata: yaha becArA jo kahanA cAhatA hai, vaha khe| mitrAnanda-he deva! hamAre pAsa kula-krama se prApta viSa ko dUra karane kA mantra hai| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam kAmarati:- are ! priyamANaH kuzakAzAnavalambase? rAjA- mahAbhAga! bhUyo'pyetAnyevAkSarANi shraavy| mitrAnandaH- asti naH kulakramAgataH zatazo dRSTapratyayo vissaaphaarmntrH| rAjA-(praNamya) paramezvara! tarhi prsiid| prayacchAsmatkulAya praannbhikssaam| are kAlapAza ! drutataramapanaya bndhnaani| (kAlapAzastathA kroti|) (mitrAnanda AsanavizeSamAdhAya dhyAnaM naattyti|) (AkAze) brUhi bhoH ! brUhi, kimarthaM mAM smRtavAnasi? sarve- (Urdhvamavalokya savismayam) kathamiyaM bhagavatI viSadevatA jAGgulI svayaM vyAharati? kAmarati-are! marate samaya tinake kA sahArA le rahe ho? rAjA-he mahAbhAga! yaha bAta eka bAra phira sunaaiye| mitrAnanda-hamAre pAsa kula-krama se prApta saikar3oM bAra prayukta prabhAvazAlI vizvasanIya viSanAzaka mantra hai| rAjA-(praNAma karake) he paramezvara! to Apa hama para kRpA karake hamAre vaMza kI rakSA ke lie hamAre putra ko prANadAna diijie| are kAlapAza! bandhanoM ko zIghra kholo| (kAlapAza vaisA hI karatA hai|) (mitrAnanda vizeSa mudrA meM baiThakara dhyAna karane kA abhinaya karatA hai|) (AkAza meM) are! bolo bolo, tumane kisalie merA smaraNa kiyA? sabhI-(Upara dekhakara AzcaryapUrvaka) kyA ye svayaM viSadevatA jAGgulI bola rahI haiM? Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'GkaH mitrAnanda:-(praNamya) bhagavati ! yadi mayA prasAditA'si tadA yuvraajmutthaapy| (AkAze) uttiSTha bhoH uttisstth| kumAra:- (sasambhramamutthAya) kathamayamiyAn janasampardaH? amba! kimadya tAtadarzanamahotsave zokadurdinAnthakAritavadanA'si? prayatasva, vrajAmastAtapAdAn prnnntum| rAjA- (sAnandaM sabASpam) ehyehi vatsa ! zItAMzuvaMzamuktAvacUla! maam| doyA mRNAlamitrAbhyAmAliGga pitaraM nijm||11|| kumAra:- kathaM nedIyAMsa eva tAtapAdAH? (utthAya prnnmti|) (rAjA AliGgaya zirasi cumbti|) - mitrAnanda-(praNAma karake) devi! yadi Apa mujha para prasanna haiM, to kumAra ko hoza meM laaie| (AkAza meM) uTho he (kumAra)! uttho| kumAra- (ghabarAhaTasahita uThakara) yahA~ itane logoM kI bhIr3a kisalie? he mAtA! Aja pitRdarzana ke mahAn avasara para tumhArA mukhamaNDala meghAcchanna durdina ke samAna zoka se malina kyoM hai? dhIraja rakho, aba hama pitAjI ko praNAma karane jA rahe haiN| rAjA-(AnandAzru bahAte hue) Ao Ao putra! candravaMza ke laharAte hue dhvajavastra! apanI kamalanAlasadRza komala bhujAoM se apane pitA kA AliGgana kro||11|| kumAra-kyA pitAjI samIpastha hI haiM? (uThakara praNAma karatA hai|) (rAjA AliGgana karake usake mastaka ko cUmate haiN|) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 kaumudImitrAnandarUpakam kumAra:-(mitrAnandamavalokya) tAta! vadhyanepathyadhArI rAjasadasi ko'yam? rAjA- mahadasya caritamanAkhyeyamidAnI pavitre bhvtsmprkprvnni| (puna: savinayaM mitrAnandaM prati) tvamevAsya svAmI, tvamasi janakastvaM ca jananI, gurustvaM, bandhustvaM, tvamasi paramaM mitramapi c| tvayA yenA''kRSTastribhuvanajanagrAsarabhasapravellajjihvAgrAt prasabhamayamAsyAt pitRpteH||12|| (mitrAnandaH salajjamadhomukho bhvti|) rAjA- (amAtyaM prati) prANAneSa sutAya naH pravitaran niHzeSamasmatkulaM, prANaiH prINitamAvahat prvilstkaarunnypunnyaakRtiH| kumAra-(mitrAnanda ko dekhakara) pitAjI! rAjabhavana meM vadhyavastradhArI yaha kauna hai? rAjA-isakI kathA bahuta vistRta hai aura tumase milana ke isa pavitra avasara para sunAyI nahIM jA sktii| (puna: vinayapUrvaka mitrAnanda se) / tuma hI isake svAmI ho, tuma hI pitA aura tuma hI mAtA ho| isake guru bhI tuma ho, bandhu bhI tuma ho aura parama mitra bhI tuma hI ho| kyoMki, tumane hI isako yamarAja ke triloka ke prANiyoM kA bhakSaNa karane ko Atura lapalapAtI huI jihvA vAle mukha se balapUrvaka bAhara khIMca liyA hai||12|| (mitrAnanda lajjA se mukha nIce jhukA letA hai|) rAjA-(amAtya se) hamAre putra ko prANadAna dene vAlA aura hamAre samasta kula ko hRdaya se Anandita karane vAlA yaha mitrAnanda karuNA aura puNya se vibhUSita AkRti vAlA hai| to kyA isa vizAla brahmANDa meM aisI koI vastu hai, jise pratidAna meM Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 paJcamo'GkaH tat kiM vastu tadasti kiJcana gurau brahmANDabhANDodare, yenA''nRNyamamuSya vizvajanatAratnasya yAmo vayam? / / 13 / / tat tAvadetau jampatI svavezmani nItvA prasAdaya asmannirvizeSeNa gauravavizeSeNa yAvannijanagaraM prati prsthaapyete| kAmarati:- (svagatam) priyaM nH| rAjA- vayaM ca kumAreNa saha sukha-duHkhavArtA vidhAtuM madhyaM prvishaamH|| (iti niSkrAntA: srve|) / / paJcamo'GkaH smaaptH|| dekara hama sampUrNa janasamUha ke ratnabhUta isa mitrAnanda ke RNa se mukta ho sakeM? / / 13 / / ata: taba taka isa dampatI ko apane bhavana meM le jAkara inakA pUrNa rAjakIya sammAna karo, jaba taka ki ye apane nagara ko nahIM lauTa jaate| kAmarati-(mana hI mana) hamAre lie to acchA hI hai| rAjA-aura hama kumAra ke sAtha sukha-duHkha kI bAta karane mahala ke andara jA rahe haiN|| (sabhI nikala jAte haiN|) ||pnycm aGka smaapt|| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||atha ssssttho'tH|| (tataH pravizati maGgalaka:) maGgalaka:- (sAzcaryam) samudre patitasyApi kSiptasyApi nbhstlaat| punaH sampadyate lakSmIryadi prANairna mucyte||1|| kathamaparathA tathAvidhe trilokIpratibhayaikasadasi mahati samparAyamahArNave vipakSakSitipAlakarAlakaravAlaprahArairvijayavarmaNaH pratyaGgaM vraNena vaizasam?, kathaM cAkANDasaTitapAnthapravartitauSadhadravopalepena tadAtva eva vraNazreNIsaMrohaNam? sarvathA'pyapAravyasanakAntArapatitenApi prekSApUrvakAriNA prANinA na vissaadvaidhurymaadheym| bhavatu, ythaadissttmaaddhaami| (puro'valokya) kathamayamitaH parApatati madanakaH? ___ (pravizya) madanaka:- Arya ! kva prasthito'si? ||sssstth angk| (tatpazcAt maGgalaka praveza karatA hai|) maGgalaka-(AzcaryapUrvaka) samudra meM DUbe hue athavA AkAza se nIce pheMke gaye vyakti kI bhI sampatti puna: prApta ho jAyA karatI hai, yadi usa vyakti kI mRtyu nahIM hotii||1|| ___anyathA kaise usa prakAra ke atyanta bhayAnaka yuddharUpa mahAsamudra meM vipakSI rAjA ke talavAra ke bhISaNa prahAroM se vijayavarmA kA aGga kSata ho gayA aura kaise akasmAt hI upasthita pathika dvArA lagAye gaye auSadhadrava ke lepa se tatkSaNa hI samasta ghAva bhara bhI gayA? ata: ghora saGkaTarUpa jaGgala meM pha~sa jAne para bhI buddhimAn vyakti ko viSAda se vyAkula nahIM honA caahie| acchA jaisA Adeza hai, vaisA hI karatA huuN| (sAmane dekhakara) kyA yaha madanaka idhara hI A rahA hai? (praveza kara) madanaka-Arya! Apa kahA jA rahe haiM? 1. 'prativartitauSadharAjavalayena kh| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 SaSTho'GkaH maGgalaka:- adhakila ratnAkarAbhyantare vipksssauptikopnipaatkiNvdntii| tataH sainikAvadhAnadAnAya vijayavarmaNA maNDalezvareNa preSito'smi / madanakaH- Arya ! AmUlataH samparAyasaMrambhaM zrotumicchAmi / maGgalaka:- devasya vikramabAhorAdezena cakrasenamutpATayituM vijayavarmA prasthita iti tavApi prtiitmev| anantaraM ca kSuNNAsu koTiSu madAndhadRzAM bhaTAnAM, naSTe dvipendrturgokssurpttisainye| anyonyamudyatakRpANakaDambakuntI, yoddhaM svayaM parivRDhau rabhasAt prvRttau||2|| madanaka:- (sasambhramam) tatastataH? maGgalaka:- anantaraM ca cakrasenaH prANApahAribhirnizAtahetibhirvijayavarmANaM srvaanggiinnmbhihtvaan| madanaka:- (sabhayam) tatastataH? maGgalaka-Aja ratnAkara nagara meM zatru-sainikoM ke AkramaNa kI aphavAha hai, ata: maNDalezvara vijayavarmA ne mujhe sainikoM ko sAvadhAna karane hetu bhejA hai| madanaka-Arya! yuddha kI sampUrNa kathA sunanA cAhatA huuN| maGgalaka-mahArAja vikramabAhu ke Adeza se cakrasena ko ukhAr3a pheMkane (mArane) hetu vijayavarmA ne prasthAna kiyA thA, yaha to tumako bhI jJAta hI hai| aura usake pazcAt - madamatta hAthiyoM se matavAle asaMkhya sainikoM tathA gajarAja, azva evaM ubhaTa padasainikoM ke mAre jAne para eka dUsare para talavAra aura bhAlA tAne hue donoM senApati (vijayavarmA evaM cakrasena) svayaM hI pracaNDa vegapUrvaka paraspara yuddha karane lge||2|| madanaka-(ghabar3AhaTapUrvaka) usake pazcAt ? maGgalaka-taba cakrasena ne prANaghAtaka tIkSNa zastroM ke prahAra se vijayavarmA ko pUrNarUpeNa ghAyala kara diyaa| madanaka -(bhayapUrvaka) phira usake pazcAt ? Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam . maGgalaka:- tataH prahatasarvAGgINamarmANaM kaNThagataprANaM vijayavarmANaM vilokya viSAdI niSAdI zanaiH zanaiH gajarAja pratinivartya svaM shibirmaayaatvaan| madanaka:- ahaha ! vikramabAhoH prtaapkssyH| (punarvimRzya) Arya ! ko'yN| dvijAtimaitreyaH?, kathaM ca vijayavarmaNe saGkaTitavAn? maGgalaka:- ayaM ca kila vaidezikaH sainikairdhamadbhirvipakSapraNidhiriti manvAnaH saGgahya vijayavarmaNe smupniitH| vijayavarmaNAcaprahAraprasUtaprabhUtavedanAmUbaeNlena tadAtva eva vyaapaadyitumaadissttH| madanaka:- tatastataH? maGgalaka:- tato 'mAsma mAMvyApAdayaH, tavAhaM mahAntamupakAramAdhAsyAmi' ityabhidhAya maitreyaH kenApyauSadhadraveNopalipya vijayavarmANaM prarUDhasarvAGgINavraNamakarot / madanaka:- (sakautukam) maGgalaka-tatpazcAt pUrNa ghAyala vijayavarmA ko maraNAsanna samajhakara atyanta klAnta cakrasena vizrAma karane hetu zanaiH-zanai: gajarAja ko lauTAkara apane zivira meM vApasa calA gyaa| madanaka- Aha! vikramabAhu ke pratApa (zaurya) kA kSaya (duHkhada hai)| (punaH vicAra kara) Arya! yaha brAhmaNa maitreya kauna hai? tathA vijayavarmA se kaise milA? maGgalaka-yaha vastuta: paradezI hai, jisako bhramaNa karate hae sainikoM ne zatru kA guptacara samajhakara pakar3a liyA aura vijayavarmA ke pAsa le Aye aura zastraprahAra kI tIvra vedanA se mUrcchitaprAya vijayavarmA ne tatkSaNa hI isako mArane kA Adeza de diyaa| madanaka-taba usake pazcAt ? maGgalaka-usake pazcAt 'mujhe mata mAro, maiM tumhArA mahAn upakAra karU~gA' yaha kahakara maitreya ne kisI auSadhadrava kA lepa lagAkara vijayavarmA ke samasta ghAvoM ko ThIka kara diyaa| madanaka-(kutUhalapUrvaka) Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'GkaH kva nAma prANasaMhArI sarvAGgINavraNodaya: ? / kva ca maitreyasamparkaH parvavallIprarohabhUH ? / / 3 // maGgalaka :- kirmadaH kautUhalam ? abhimukhavartini vedhasi puNyaguNAvarjitAni sarvANi / dvIpAntarasthitAnyapi puraH pradhAvanti vastUni / / 4 / / tat kathaya kva prasthito'si ? madanaka:- devena bhagavato lohitapANe: puruSopahAraM kartukAmena vaidezikasya kasyApi gaveSaNAya preSito'smi / maGgalakaH - idAnIM kiM karoti devaH ? madanaka:- eSa yekSopavane maitreyeNa saha kimapi jalpannasti, taMtra vraja tvam / ahamapi yathAdiSTamAdadhAmi / kahA~ eka ora vijayavarmA ke sabhI aGga-pratyaGga meM ina prANAntakArI vraNoM kA udaya aura kahA~ (dUsarI ora ) pUrNimA meM utpanna (ata eva amRtamayI) latA ke utpattisthAna jaisA yaha maitreya kA milana ! / / 3 / / / maGgalaka - isameM kautUhala kaisA ? bhAgya ke anukUla hone para to puNya-guNa se arjita dvIpAntara meM bhI sthita sabhI vastue~ tatkSaNa sammukha upasthita ho jAtI haiM / / 4 / / to batAo kahA~ jA rahe ho? 99 madanaka - bhagavAn lohitapANi ko puruSabali pradAna karane ke icchuka maNDalezvara ne mujhe kisI paradezI ke anveSaNa ke lie bhejA hai| maGgalaka - isa samaya kyA kara rahe haiM maNDalezvara ? madanaka -- yakSodyAna meM maitreya ke sAtha kucha vArttAlApa kara rahe haiM, tuma vahIM jaao| maiM bhI AdezAnusAra kArya karatA hU~ / 1. kimidaM kaudeg ka / 2. yakSAyatane kha / 3. tato kh| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 kaumudImitrAnandarUpakam (iti niSkrAntau) / / visskmbhkH|| (tataH pravizati yathAnirdiSTaH samaitreyo vijayavarmA sunandaprabhRtikazca privaarH|) vijayavarmA- ko'tra bhoH ? (pravizya) mAdhavya:- esso'smi| vijayavarmA- mAdhavya ! navyA kAmapyadya bhagavato yakSAdhirAjasya pUjAM vircy| svayaM ca vayamadha baliM vidhAsyAma ityupahArapazuH pavitrayitvA prgunniikaaryH| mAdhavyaH- yadAdizati rtnaakraadhiptiH| (ityabhidhAya nisskraantH|) vijayavarmA- (savinayaM maitreyaM prati) prANebhyo nAparaM vastu premapAtraM vpussmtaam| te ca me yuSmadAyattAH kiM bruve'hamataH prm?||5|| (donoM nikala jAte haiN|) viSkambhaka smaapt|| (tadanantara yathAnirdiSTa maitreyasahita vijayavarmA aura sunandaprabhRti anucaragaNa praveza karate haiN|) vijayavarmA-are yahA~ kauna hai ? (praveza kara) mAdhavya-maiM huuN| vijayavarmA-mAdhavya! Aja bhagavAn yakSAdhirAja kubera kI vizeSapUjA kI vyavasthA karo aura Aja maiM svayaM bali pradAna karU~gA, isalie balipazu ko snAnAdi karavAkara taiyAra kro| mAdhavya-ratnAkarAdhipati kI jo AjJA (yaha kahakara vaha nikala jAtA hai|) vijayavarmA-(vinayapUrvaka maitreya se) prANiyoM ke lie apane prANoM se priya koI anya vastu nahIM hotI aura vaha bhI maiMne Apako samarpita kara dii| aba isake Age maiM kyA kahU~? / / 5 / / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 SaSTho'GkaH maitreya:- kimevamAdizanti maNDalezvarapAdAH? dhAtrIdharaikadhurabAhuSu kiM nRpeSu, puSNAti bhadramudarambhariradhvanInaH? yuSmAdRzAn ghaTayituM vidhirunmadiSNuH, zreyAMsi tatra punaraupayikaM sthito'hm||6|| sunandaH- (sAzcaryam) deva ! seyaM mahattvasya gAmbhIryasya ca parA kaacidupnisst| vijayavarmA- mAhAtmyadarpasarpamasaMspRzanto yatkiJcidapi samAdizata yuuym| ahaM punastatrabhavato bhavato vinA prANitamAtmano vidherpyvidheymaaklyaami| maitreya:- ratnAkarAdhIzvara ! sampattirvA vipattirvA rohantI daivmiiksste| evamapyarthitA'nyeSu puMsAM klaibyAya kevlm||7|| maitreya-aisA kyoM kaha rahe haiM maNDalezvara mahodaya? jinakI bhujA isa pRthvI ko dhAraNa karane meM ekamAtra dhurI kA kArya karatI hai,aise rAjAoM kA apanI udarapUrtimAtra meM saMlagna eka pathika bhalA kyA kalyANa kara sakatA hai? Apa jaise mahAnubhAvoM kA kalyANa karane ke lie svayaM vidhAtA hI prasatratApUrvaka tatpara haiM, maiM to usakA nimittamAtra huuN||6|| sunanda-(AzcaryapUrvaka) maNDalezvara! yaha to bar3I utkRSTa aura gambhIratApUrNa jJAna kI bAta hai| vijayavarmA-zreSThatA ke ahaGkAra se rahita Apa kI jo icchA ho vaha Adeza diijie| maiM vidhAtA ke bhI asAdhya usa kArya ko apane prANoM kI cintA kiye vinA pUrNa kruuNgaa| maitreya-ratnAkaranareza! sampatti athavA vipatti kA udaya to manuSya ke bhAgya ke adhIna hai, kintu aisA hone para bhI inake lie dUsare ke samakSa hAtha phailAnA manuSya kI azakti (dInatA) ko hI prakaTa karatA hai||7|| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 kaumudImitrAnandarUpakam sunandaH- deva ! viramatu ktheym| anayA khalu dvijarAjapAdAH mahatI trpaamudvhnti| vijayavarmAniSkAGkSamupakAro'pi vizvottIrNA satAM kriyaa| aprakAzastu yastasya tatra brahmA'pi mnthrH||8|| sunanda:- deva! paJcaSAH santi te kecidupakartuM sphuranti ye| ye smarantyupakArasya taistu bandhyA vsundhraa||9|| vijayavarmA- kimevamAryAnapyupakAryAnanAryaiH saMklezitaH santarjayasi? pratyupakAramAdhAtumanurUpaM nirojsH| upakAraM smaranto'pi vismaranti mhaujsH||10|| sunanda-maNDalezvara! yaha kathA yahIM samApta ho, kyoMki isase brAhmaNazreSTha maitreya bahuta lajjA (saGkoca) kA anubhava kara rahe haiN| vijayavarmA-phala kI icchA ke vinA kisI kA upakAra karanA sajjanoM kA eka alaukika kArya hai aura aise upakAra ko (dUsaroM ke samakSa) prakAzita na karane kA jo kArya hai usa para to brahmA bhI stabdha ho jAte haiN||8|| ___ sunanda- deva! isa loka meM aise pA~ca-cha: loga hI haiM, jo kisI kA upakAra karane hetu pravRtta hote haiM aura jo apane Upara kiye gaye upakAra kA smaraNa rakhate haiM, aise kRtajJoM se to yaha pRthvI prAya: zUnya hI hai||9|| vijayavarmA-kyoM isa prakAra katipaya durjanoM se pIr3ita hokara tuma upakArya zreSThajanoM kA bhI tiraskAra kara rahe ho? hIna koTi ke loga anurUpa pratyupakAra kI bhAvanA se dUsaroM kA upakAra kiyA karate haiM, parantu mahApuruSa dUsaroM ke prati kiye gaye upakAra kA smaraNa karate hue bhI usako bhUla jAte haiM- pratyupakAra kI apekSA nahIM rkhte||10|| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 -SaSTho'GkaH __ 103 (punamaitrayaM prati savinayam) ete te madavArizIkarabharasyUtAmbarAH sindhurA ste'pyete pralayaprabhaJjanajavapratyarthino vaajinH| zrIreSA zaradindudarpajayinI so'haM kRtajJastato, yenArthastamamISu yUyamacirAd gRhaNIta kiM shngkyaa?||11|| maitreya:- dvijAtirahamana) gajavAjiprabhRtInAM sampattInAm, tdidaaniimidmevaabhyrthye| vijayavarmA- (sasambhramam) kiM tat ? maitreyaH- paramamitraM mitrAnandanAmAnaM vaNija siMhalAbhyantare kvacidapi gaveSayitvA mama sngkttyt| vijayavarmA- etAvato'pyarthasya kA nAma prArthanA? ko'tra bhoH ? (pravizya) puruSa:- esso'smi| ____ (puna: vinayapUrvaka maitreya se) ye madajala ke kaNoM se AkAza ko vyApta (sikta) kara dene vAle hAthI haiM, ye pralayakArI A~dhI ke vega se pratispardhA karane vAle ghor3e haiM, zaratkAlIna candramA ke saundaryAbhimAna ko jItane vAlI yaha lakSmI (vaibhava) hai aura ApakA kRtajJa maiM huuN| to inameM se jo vastu ApakI abhISTa ho, usako Apa niHsaGkoca zIghra grahaNa kara leN||11|| maitreya-mujha brAhmaNa ko ina hAthI-ghor3e jaisI sampatti kI AvazyakatA nahIM, isa samaya to maiM basa yahI prArthanA karatA hU~ ki - vijayavarmA-(zIghratApUrvaka) vaha kyA? maitreya-mere paramamitra mitrAnanda nAmaka vaNik ko siMhaladvIpa ke andara kahIM se bhI khojakara mujhase milavA diijie| vijayavarmA-yaha bhI koI prArthanA hai! are! yahA~ kauna hai? (praveza kara) puruSa-maiM huuN| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 kaumudImitrAnandarUpakam vijayavarmA- are tarala! samAdiza mantriNaM yathA mitrAnandanAmAnaM vaNijaM kvacidapi siMhalAbhyantare gaveSayitvA vijnypy| (puruSo nisskraantH|) vijayavarmA- (vimRzya) ko'tra bhoH? (pravizya) kaJcukI- eso mhi| (eSo'smi) vijayavarmA-kaJcukin! vatsAM sumitrAM knykaantHpuraadaakaary| (kaJcakI nisskraantH|) (pravizya sumitrA savinayaM prnnmti|) vijayavarmA- Arya maitreya! iyamasmAbhirvijayayAtrAgataiH pratipanthinagarAd bandIkatya samAtR-bhrAtRkA vaNikputrI smaaniitaa| lajA-vinayAdibhizca kula. putrikocitairguNairAvarjitairdRSTA ca svaputrInirvizeSeNa gaurvvishessenn| tadanugRhaNIta vijayavarmA-are tarala! mantrI ko Adeza do ki mitrAnanda nAmaka vaNik ko siMhaladvIpa meM kahIM se bhI khojakara mujhe sUcita kre| (puruSa nikala jAtA hai|) vijayavarmA-(socakara) are! yahA~ kauna hai ? (praveza kara) kaJcakI-maiM huuN| vijayavarmA-kaJcukin! putrI sumitrA ko kanyAnta:pura se bulaao| (kaJcakI nikala jAtA hai|) (praveza karake sumitrA vinayapUrvaka praNAma karatI hai|) vijayavarmA-Arya maitreya! vijayayAtrA para nikale hue hama loga zatru ke nagara se isa vaNikputrI sumitrA ko mAtA aura bhAI ke sAtha bandI banAkara le aaye| lajjA, vinaya Adi kulaputrikocita guNoM se yukta isako maiM apanI putrI ke samAna samajhatA 1. vijayayAtrAM gataiH kh| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'GkaH 105 maam| asaJjAtapANigrahaNAmetAM pariNayata yuuym| maitreya:- mahAmaNDalezvara ! dvijAtirahamanayA saha vijAtiH, mitrAnandaH punaH sajAtiH, yadi saTiSyate tadA prinnessyte| vijayavarmA- yadabhirucitaM bhavatAM tdstu| (punaraJjaliM bavA) AkruSTAH stha yaduccakaiH kaTuvacovIcIbhiratyudbhaTaM babvA yat prahatAH stha yaSTibhiraTaccArArthibhiH pttibhiH| asmAbhiH pratipakSaroSaparuSaiH kSiptAH stha yaniSThuraM, tad yUyaMsahata krudhohi bhidurAH pAlyeSu punnyaatmnaam||12|| (maitreyaH salajjamadhomukho bhvti|) _ vijayavarmA- (vimRzya) sunanda ! ko'yaM yakSAdhirAjasyopahAravidhevilambaH? huuN| ata: Apa isa avivAhitA se vivAha karake mujhako anugRhIta kreN| maitreya- mahAmaNDalezvara! maiM brAhmaNa to isake lie vijAtIya hU~, kintu mitrAnanda sajAtIya hai| yadi vaha milegA to isase vivAha kara legaa| vijayavarmA-ApakI jaisI icchA vaisA hI ho| (punaH hAtha jor3akara) tIkSNa kaTu apazabdoM dvArA jo Apako apamAnita kiyA gayA thA, ucakkoM ko pakar3ane vAle sainikoM ne jo bA~dhakara char3I se ApakI piTAI kI thI aura zatru samajhakara krodhAveza ke kAraNa maiMne jo Apako nirdayatApUrvaka dhakiyAyA thA, una sabake lie Apa kSamA kareM, kyoMki apane adhInasthajanoM ke prati mahApuruSoM kA krodha to kSaNabhaGgura hI hotA hai||12|| (maitreya lajjA se mukha nIce jhukA letA hai|) vijayavarmA-(socakara) sunanda! yakSAdhirAja ke balikarma meM yaha vilamba kyoM? 1. tyadbhutaM kA 2. vidhivilambaH kA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 kaumudImitrAnandarUpakam (pravizya) .. kapiJjala:- deva ! sarvamapi praguNaM pUjopakaraNam, kimutopahArapuruSaH kathamapi na sngkttitH| vijayavarmA-(saviSAdam) sunanda! asmpaaditopyaacitaanaamsmaakmupsprshnmaatrmpynucitm| tad vicintaya kmpyuphaarsaattnopaaym| maitreya: punnyprsuutjnmaanshcnnddaalvyaalsnggtaam| mAMsa-raktamayIM devAH kiM baliM spRhyaalvH?||13| tataH ko'yaM bhavadbhirvicArabanthyamanasAM durmedhasAM panthAH samupAsyate? api ca akrUraM zreyase karma krUramazreyase punH| iti siddhe pathi krUraM zreyase spRzatAM bhrmH||14|| (praveza kara) kapiJjala-deva! pUjAsAmagrI taiyAra hai, kintu balipuruSa to kisI bhI prakAra nahIM milaa| vijayavarmA-(duHkhapUrvaka) sunanda! manautI pUrA kiye vinA to hamArA Acamana karanA bhI anucita hai, ata: balipuruSa ko prApta karane kA koI upAya soco| maitreya puNyabala se utpanna devagaNa kyA cANDAla aura hiMsra pazuoM ke yogya mAMsa-raktamayI bali ko grahaNa karane ke icchuka hote haiM? (arthAt nahIM hote|)||13|| to kyoM Apa loga vicArazUnya mana vAle mUoM ke patha kA anusaraNa kara rahe haiM? aura bhI dUsaroM ko kaSTa na dene vAle satkarma kA phala zubha hotA hai, jabaki dUsaroM ko kaSTa dene vAle asatkarma kA phala azubha hotA hai| isa taraha kI vyavasthA ke zAstrasiddha hone para bhI jo loga zubha phala kI prApti hetu asatkarma karate haiM ve bhrAnta haiN||14|| 1. saGghaTate kh| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'GkaH 107 vijayavarmA- krUrazAstrapratAritairasmAbhiryo'yamekaH pratijJAto vidhiH sa pramANamastu / ataH paraM punaryadabhidhAsyate tdnusstthaasyaamH| (pravizya) pratIhAra:- deva ! amAtyena kAmaratinA preSitaH puruSo dvAri vrtte| vijayavarmA- (sAzaGkam) zIghraM prveshytaam| ___ (pravizya puruSaH praNamya lekhmrpyti|) sunanda:- (gRhItvA vaacyti| svasti, raGgazAlAto mahAmAtyaH zrIkAmaratimaNDalezvaraM vijayavarmANaM sambodhya kAryamAdizati / yathA-yadi madIyaM kamapyupakAralezaM smarasi tadA yadayamaSaDakSINaM kimapi vijJapayati sandezaharo durmukhastadacirAdatinigUDhamAdadhIthA iti|| vijayavarmA- durmukha! kathaya kimapi karNe yadamAtyaH smaadissttvaan| (durmukha utthAya krnne-evmev|) vijayavarmA- kAmarativacasA vayamAtmIyaM ziro'pi smrpyaamH| vijayavarmA-krUra zAstra dvArA bhramita hamAre dvArA pratijJAta yaha eka (bali) kArya sampanna ho jaaye| isake bAda Apa jo kaheMge hama vahI kreNge| (praveza kara) pratIhAra-deva! amAtya kAmarati dvArA bhejA gayA puruSa dvAra para khar3A hai| vijayavarmA-(AzaGkApUrvaka) zIghra andara le aao| (puruSa praveza kara aura praNAma karake lekha pradAna karatA hai|) sunanda-(lekara par3hatA hai) kalyANa ho, raGgazAlA nagarI se mahAmAtya zrI kAmarati maNDalezvara vijayavarmA ko sambodhita kara Adeza dete haiM ki 'yadi mere thor3e se bhI upakAra kA smaraNa karate ho, to yaha sandezavAhaka durmukha jo kucha bhI guptanirdeza detA hai usakA zIghra guptarIti se pAlana kro|' vijayavarmA-durmukha! amAtya ne jo kucha bhI kahA hai, vaha mere kAna meM kho| (durmukha uThakara kAna meM aisA hI kahA hai|) vijayavarmA-kAmarati ke kahane para to maiM apanA zira bhI samarpita kara dU~, Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 kaumudImitrAnandarUpakam etAvataH punararthasya kA kathA? kiJca ekenaivAdhunA'smAkametena nanu krmnnaa| mantrI yakSazca santoSaparipoSaM pryaasyti||15|| (punaH kapiJjalaM prati) yadayaM durmukhaH samarpayati tat sugRhItaM kuru| (punaH krnne-evmev|) (sadurmukhaH kapiJjalo nisskraantH|) (nepathye) bho bho upavanacAriNaH! sampanne niHzeSe'pyupahAropakaraNe kimadyApi vilambate ratnAkarAdhinAtha:? _ vijayavarmA- (AkarNya maitreyaM prati) yUyamAgacchata ykssaaytnm| samIpIbhUya kaarytophaarkrm| (sarve ykssaaytnmupsrpnti|) vijayavarmA- (maitreyaM prati) so'yamasmAkaM kuladevatA lohitapANirya itanI choTI sI bAta kA to kahanA hI kyA ? aba hamAre isa eka hI balikarma se mantrI kAmarati aura yakSAdhinAtha donoM pUrNa santuSTa ho jaayeNge||15|| (puna: kapiJjala se) yaha durmukha jo de rahA hai, vaha grahaNa kara lo| (punaH kAna meM- aisA hI karo) (durmukha ke sAtha kapiJjala bhI nikala jAtA hai|) (nepathya meM) he he upavana meM vicaraNa karane vAlo! bali kI samasta sAmagrI upasthita ho jAne para bhI ratnAkaranareza aba vilamba kyoM kara rahe haiM? vijayavarmA-(sunakara maitreya se) Apa bhI yakSamandira meM calie aura pAsa jAkara balikarma sampanna krvaaiye| (sabhI yakSamandira kI tarapha jAte haiN|) vijayavarmA-(maitreya se) yahI haiM hamAre kuladevatA yakSarAja lohitpaanni| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 SaSTho'GkaH kssaadhinaathH| (punaH sakhedam) kathaM bahalaghUpadhUmadhyAmalitalocanairasmAbhiryakSAdhinAthasyApi mukhAmbhojaM na vilokyate? (pravizya) kapiJjala:- deva! so'yaM niyantritabhujaH kRtAzeSavadhyamaNDanaH puro lohitpaanneruphaarpurussH| ___ (tataH pravizati yathAnirdiSTaH purussH|) ___ vijayavarmA- (maitreyaM prati) bhagavan! kurutAsyopahArapuruSasya proGkSaNAdikAM kriyaam| prayacchata pAralaukikaM kmpyupdeshm| (maitreya: proGkSaNAdikaM kRtvA dhUpapAtraM drshyti|) vijayavarmA- ko'tra bhoH kRpANadhareSu? (pravizya puruSa: kRpaannmrpyti|) vijayavarmA-- (kRpANamAkRSya) re ! smara kimapi daivtm| astamayati paramataste jiivitkthaa| (punaH khedasahita) agarabattI ke atyadhika dhue~ se ruAMse netroM se hama logoM ko yakSarAja kA mukhakamala bhI dikhalAI kyoM nahIM par3a rahA hai? / (praveza karake) kapiJjala:-deva! yakSarAja lohitapANi kA ba~dhI huI bhujAoM vAlA tathA bali hetu pUrNarUpeNa susajjita balipuruSa Apake sammukha upasthita hai| __ (tatpazcAt yathAnirdiSTa puruSa praveza karatA hai|) vijayavarmA-(maitreya se) bhagavan! isa balipuruSa kI abhimantraNAdi kriyA sampanna kareM aura koI paralokopayogI upadeza deN| (maitreya abhimantraNAdi kArya sampanna karake dhUpapAtra dikhAtA hai|) vijayavarmA-are! yahA~ koI kRpANadhArI hai? (puruSa praveza karake kRpANa detA hai|) vijayavarmA-(talavAra tAnakara) re puruSa! kisI devatA kA smaraNa kr| kyoMki aba terI jIvanalIlA samApta ho rahI hai| 1-2. prekSaNAdikAM k| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 kaumudImitrAnandarUpakam maitreya:- bho upahArapuruSa ! daivAdupasthite mRtyau kssiinnsrvprtikriye| tathA kathaJcinmartavyaM na martavyaM yathA punH||16|| ahaM ca sarvadarzanAnAM kriyAsu kuzalo vizeSatazcAhatISu, tat kathaya kiM te kulam?, kiM te kulakramAgataM daivatam? yena taducitAM pAralaukikI kriyAM kaaryaami| api ca bandhubhirviprayukto'hamiti cetasi mA kRthaaH| bandhUnAM samprayoge'pi tvameva sahase vythaaH||17|| puruSaH- (mandasvaram) Arya! gADhabandhanapIDayA zuSkatAlumUlaH stokamapi vaktumahaM na prabhaviSNuH, tataH zithilaya me manAg bandhanAni, pAyaya zizirasya vaarinnshshulukmekm| vijayavarmA- ko'tra bhoH? maitreya- he balipuruSa! saMyogavaza mRtyu ke upasthita ho jAne para arthAt mRtyu ke avazyambhAvI hone para yadi maranA bhI par3e to aMga ceSTAdi sabhI kriyA-pratikriyAoM kA tyAga karake arthAt pAdopagamana samAdhi-maraNa dvArA isa prakAra maranA cAhie, jisase usako puna: na maranA par3e, arthAt mukti mila jaay||16|| maiM sabhI vidyAoM, vizeSata: Arhat arthAt jaina paramparA ke vidhi-vidhAnoM meM kuzala hU~, to batalAo tuma kisa kula ke ho? tumhAre kuladevatA kauna haiM? jisase ki maiM usake anurUpa pAralaukikI kriyA sampanna karA skuuN| aura bhI maiM apane sage-sambandhiyoM se bichur3a rahA hU~, aisA vicAra tuma mana meM mata karanA, kyoMki bandhujanoM kA saMyoga hone para bhI duHkha to tumako hI sahanA hogaa||17|| puruSa-(dhImI AvAja meM) Arya! atyanta kase hue bandhana kI pIr3A se sUkhe hue kaNTha vAlA (pyAsa se vyAkula) maiM kucha bhI bola pAne meM samartha nahIM hU~, ata: bandhanoM ko kucha DhIlA kIjie aura eka cullU ThaNDA pAnI pilaaiye| vijayavarmA-are! yahA~ kauna hai? Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 'SaSTho'GkaH (pravizya) puruSa:- esso'smi| vijayavarmA- are madanaka! zithilaya bandhanAni, pAyaya shishirmmbhH| (madanakastathA kroti|) puruSa:- Arya! kautukamaGgalanagarajanmA vaideshiko'hm| maitreyaH- (svagatam) kautukamaGgalanagarajanmetyasti naH pksspaatH| bhavatu taavt| (prakAzam) kautukamaGgalanagare kaste pitA?, kiM te mitram? puruSaH- (niHzvasya) Arya! kRtamidAnImetasmitrilokItrapAprarohaikahetau pazusamucite maraNaparvaNi kulAcArapavitrANAM pitR-mitrANAM prakAzanena, na me pitarau, na me mitrANi, kimutAhamekAkI gaganagarbhAdiva ptitH| maitreyaH- (svagatam) mahAkulaprasUtaH khalvayam, mahAsattvaprakRtizca ko'pi| (punarvimRzya) api nAmAyaM ko'pi jinadAsavargINaH sambhavet, tato (praveza kara) puruSa-maiM huuN| vijayavarmA-are madanaka! isake bandhanoM ko DhIlA karo tathA isako ThaNDA pAnI pilaao| ____ (madanaka vaisA hI karatA hai|) puruSa-Arya! maiM kautukamaGgala nAmaka nagara meM utpanna paradezI huuN| maitreya-(mana meM) kautukamaGgala nagara meM janma huA hai- yaha sunakara isake prati merI sahAnubhUti ho rahI hai| acchA! (prakaTa rUpa se) kautukamaGgalanagara meM tumhAre. pitA kauna hai? kauna vahA~ tumhArA mitra hai? puruSa-(niHzvAsa lekara) Arya! tInoM lokoM meM lajjAspada isa pazutulya mRtyu ke avasara para pavitra kula aura AcaraNa vAle mAtA-pitA aura mitroM kA nAma lenA vyartha hai| na mere mAtA-pitA haiM, na mitra hai| kyA kahU~? maiM to mAno akele hI AkAza ke garbha se pRthvI para girA huuN| maitreya- (mana meM) yaha avazya hI koI mahAn kula meM utpanna aura atyanta sAttvika svabhAva vAlA vyakti hai| (puna: socakara) sambhava hai ki yaha Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 kaumudImitrAnandarUpakam nirbanyena pRcchaami| (prakAzam) mahApuruSa! yata eva te pavitrANi pitR-mitrANi tata evAkANDopasthite maraNaviDvare smudghossnniiyaani| puruSaH- Arya! jinadAso me pitA, mitraM makarando maitreyshc| maitreyaH- hA bhrAta: mitravatsala mitrAnanda! kAmimAM duHsthAmavasthAmadhigato'si? (ityabhidadhAnaH puruSaM parirabhya tArasvaraM prlpti|) sarve- (sasambhramam) Arya Arya maitreya! kimidam? maitreya:- maNDalAdhinAtha! sa eSa mitraM me mitrAnando yadarthaM yuuymbhyrthitaaH| vijayavarmA (sasambhramaM kRpANena svayaM bandhanAni trottyti| puna: savinayam) mahApuruSa! kSamasva ydsmaabhirjnyaatsmbndhairpraaddhm| puruSaH- mamaiva karmANyatrAparAdhyanti, na yuuym| jinadAsa se sambandhita koI ho, ata: isase AgrahapUrvaka pUchatA huuN| (prakaTarUpa se) mahApuruSa! kyoMki tumhAre mAtA-pitA aura mitragaNa zreSTha haiM, isIlie apratyAzitarUpa se upasthita mRtyurUpa mahAn saGkaTa ke samaya tumako unakA nAma avazya lenA caahie| puruSa-Arya! jinadAsa mere pitA aura makaranda evaM maitreya mere mitra haiN| maitreya-hAya bhAI mitravatsala mitrAnanda! kisa durdazA ko prApta ho cuke ho! (yaha kahatA huA puruSa ko gale lagAkara jora-jora se rotA hai|) sabhI-(ghabar3AhaTa sahita) Arya Arya maitreya! yaha kyA hai? maitreya-maNDalAdhinAtha! yahI hai vo merA mitra mitrAnanda, jisako khojane ke lie maiMne Apase prArthanA kI thii| vijayavarmA-(zIghratApUrvaka svayaM talavAra se bandhanoM ko kATatA hai| puna: vinayapUrvaka) mahApuruSa! maitreya ke sAtha Apake sambandha se anabhijJa hama logoM dvArA jo aparAdha huA, usako kSamA kreN| puruSa- yaha mere karmoM kA hI doSa hai, ApakA nhiiN| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 SaSTho'GkaH vijayavarmA aparAdho'tra nAsmAkaM na ca praaciinkrmnnaam| kintu kAmaratestasya pApatantrasya mntrinnH||18|| (puna: savinayam) yuSmadarthamiyaM vidhRtA maitreyeNa vatsA sumitrA, tadenAmasmin pavitre parvaNi pariNayata yuuym| mitrAnandaH- asti purA'pi me kaumudI nAma patnI, tadetAM madIyo bhrAtA makarandaH prinnessyte| (nepathye sakolAhalam) senAnyaH! saptakRtvaH sthagayata nikhilAn hAstikaigopurANAn, adhIyAnazvavArAH! praguNayata bahiH sauptikopplvaay| pAdAtAnyAvRNudhvaM vapurativikaTaiH kaGkaTaiyuddhakeli zraddhAvardhiSNudAstaralayata bhaTAH! saMyugaM saaNyugiinaaH||19|| vijayavarmA isameM na to hamArA aparAdha hai aura na hI Apake pUrvasampAdita karmoM kA, apitu isameM to usa pApAcArI mantrI kAmarati kA aparAdha hai||18||| (puna: vinayapUrvaka) putrI sumitrA ko maitreya ne Apake lie hI rakhA hai| ata: isa zubha avasara para Apa isakA pANigrahaNa kreN| mitrAnanda-merI to pahale se hI kaumudI nAma kI patnI hai, to isase merA bhAI makaranda vivAha kregaa| (nepathya meM kolAhalapUrvaka) he senAnAyako! nagara ke sabhI dvAroM para gajasainikoM dvArA sAtagunA paharA lagA do; he azvArohI vIro! zatraoM ke rAta meM hone vAle AkramaNa kA sAmanA karane ke lie azvasainikoM ko nagara ke bAhara niyukta karo; he paidala sainiko! apane zarIra ko atyanta dRr3ha kavacoM se Dhaka lo aura he yuddhakrIr3A meM zraddhA ke kAraNa satata bar3hane vAle parAkrama se sampanna yuddhakuzala zUravIro! yuddhabhUmi kI ora kUca kro||19|| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam (pravizya sambhrAntaH ) maGgalaka : - deva! vipakSAvaskandaH prAptaH / vijayavarmA (sasambhramam) vrajata svaM svaM sthAnaM yUyam / vayamidAnImabhyamitrI yatAmAdhAsyAmaH / / 114 (iti niSkrAntAH sarve / ) / / SaSTho'GkaH samAptaH / / ( praveza karake ghabar3AyA huA ) maGgalaka - deva! zatruoM ne AkramaNa kara diyA hai| vijayavarmA - ( vyAkula hokara) tuma sabhI apane-apane sthAna para jAo / isa samaya hama zatruoM kA sAmanA kareMge / / (isake pazcAt sabhI nikala jAte haiN| ) / / SaSTha aGka samApta / / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || atha saptamo'GkaH / / (tataH pravizati sarpakarNaH / ) chittvA kaNThamakuNThakhaDgalatayA cATUni santanvato, lokAt klezazatArjitaM ca sulasadgAdayandhalairgRhyate / prANAnAM ca paNena tasya nibhRtaM bhogaH sadA sarvataH, sAzaGkhaiH svaparopatApajananIM dhik taskarANAM sthitim / / 1 / / ( punarvimRzya) AdiSTo'smi pallIpatinA sArthasya vA pAnthasya vA kasyApi gaveSaNAya, tadahametaM nyagrodhamAruhya vilokayAmi / ( tathA kRtvA vilokya ca ) kathamayaM davIyasa pradeze mahAn sArthaH sameti ? (punaranyato'valokya saharSam) kathametAni kiyantyapi strIprAyANi mAnuSANi palle: parisaravartInyeva ? taduttIrya nipuNamavalokayAmi / (ityuttaraNaM nATayati / ) saptama aGka (tatpazcAt sarpakarNa praveza karatA hai / ) sarpakarNa - (khinnatApUrvaka) dhikkAra hai coroM ke svayaM aura dUsaroM ko kaSTa pahu~cAne vAle jIvana ko ! ye cora cApalUsI karate hue atyadhika lobha se andhe hone ke kAraNa apane acUka talavAra se logoM kI gardana kATakara unake dvArA nAnA kaSTa sahakara arjita dhana kA apaharaNa kara lete aura sarvadA saba tarapha se bhaya kI AzaGkA se yukta hote hue bhI apane prANoM kI bAjI lagAkara usa apahRta dhana kA guptarUpeNa upabhoga karate haiM / / 1 / / (punaH socakara) pallIpati (bastI ke mukhiyA) ne kisI vyApArI yA pathika ko khojane kA Adeza diyA hai, ataH maiM isa baragada ke vRkSa para car3hakara dekhatA huuN| (vaisA karake aura dekhakara ) kyA yaha kahIM dUra se koI bar3A sArtha (vyApAriyoM kA dala) A rahA hai? (ghuna: dUsarI tarapha dekhakara harSa se ) kyA striyoM jaise pratIta ho rahe kucha loga bastI kI sImA ke bhItara hI haiM? to utarakara ThIka se dekhatA huuN| (yaha kahakara utarane kA abhinaya karatA hai | ) 1. nyagrodhamadhiruhya kha / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 kaumudImitrAnandarUpakam (tataH pravizati kaumudI, sumitrA, skandhakRtabAlakA vRddhA, mUrdhakRtakaraNDakaH sthavirazca / ) kaumudI - anaMtaraM kittiAI pi divasAiM amhe amaccassa gehe vasiAI / (anantaraM kiyantyapi divasAni vayam amAtyasya gehe uSitAH / ) sumitrA - tado tado ? ( tatastata: ? ) kaumudI - annayA nisIDhasamaye keNAvi paoaNeNa kattha vi amacceNa mittANaMdo pesido / (anyadA nizIthasamaye kenApi prayojanena kutrApi amAtyena mitrANandaH preSitaH / ) vRddhA - ( satvaram) tado tado? ( tatastata: ? ) kaumudI - maha uvariM aNurAyaM jANiya amaccassa bhAriAe edaM thaviraM sahAyaM dAUNa karaMDayaM ca samappia pabhAe ahaM pi nIhAridA / (mamopari anurAgaM jJAtvA amAtyasya bhAryayA etaM sthaviraM sahAyaM dattvA karaNDakaM ca samarpya prabhAte'hamapi niSkAsitA / ) (tatpazcAt kaumudI, sumitrA, kandhe para bAlaka ko baiThAI huI vRddhA evaM sira para TokarI rakhe hue eka vRddha puruSa praveza karate haiM / ) kaumudI - usake pazcAt hama loga kaI dinoM taka amAtya ke ghara meM rahe / sumitrA - usake pazcAt ? kaumudI - eka rAta mantrI ne kisI kAryavaza mitrAnanda ko kahIM bheja diyA / vRddhA - ( zIghratApUrvaka ) phira usake pazcAt ? kaumudI - mere prati (mantrI) ke anurAga ko jAnakara amAtya kI patnI ne isa vRddha ko sAtha karake aura TokarI dekara mujhe bhI prAtaH kAla ghara se nikAla diyaa| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'GkaH 117 sthavira:- vatse ! sapatnIsambhAvanayA tvamamAtyapalyA nisskaasitaa'si| kaumudI- kameNa ca magge bhamaMtI ANiM tumhANaM satye milidaa| (krameNa ca mArge bhrAmyantI idAnIM yuSmAkaM sArthe militaa|) vRddhA- vatse! diTThiyA, ciTThadi de paI mittANaMdo rynnaayrure| esA vimaha puttI sumittA tuha paiNo mittassa mayaraMdassa rayaNAyarAhivaiNA pariNeduM paDivAdidA vttttdi| (vatse ! diSTayA, tiSThati te patirmitrAnando rtnaakrpure| eSA'pi mama putrI sumitrA tava patyumitrasya makarandasya ratnAkarAdhipatinA pariNetuM pratipAditA vrtte|) sthaviraH- (sabhayam) eSA vyAghramukhI pallirAvAso vjrvrmnnH| caurebhyo bhayametasyAM rAjJo'pi kimu mAdRzAm? / / 2 / / sthavira-putri! sauta hone kI zaGkAvaza amAtya kI patnI ne tumako nikAla diyaa| kaumudI-aura usake bAda mArga meM bhaTakatI huI maiM aba tumase mila gyii| vRddhA-putri! saubhAgyavaza tumhArA pati mitrAnanda isa samaya ratnAkarapura meM hI hai aura ratnAkaranareza ne merI putrI sumitrA kA vivAha bhI tumhAre pati ke mitra makaranda ke sAtha karanA nizcita kara diyA hai| sthavira-(bhayapUrvaka) yaha vyAghramukhI nAma kI bastI (pallI) coroM ke mukhiyA vajravarmA kA nivAsa sthAna hai| isa meM coroM se rAjA ko bhI bhaya lagatA hai, to hama jaise (sAdhAraNa logoM) kA kahanA hI kyaa||2|| 1. iyANiM kh| 2. mettassa kh| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam tataH sarvAbhirapi sarvato dattadRSTibhiH pihitanepathyAbhirvAcaMyamAbhizca tvaritataraM gantavyam / 118 bAlaka:- amba! bubhukkhido mhi / (amba ! bubhukSito'smi / ) - ------ (sarvAH sabhayaM parikrAmanti / ) bAlaka: sthaviraH- (saroSaM yaSTimudyamya) are ! tiSTha, mA rodI:, anyathA karNAvutpATayiSyAmi | ( vRddhA hastasaMjJayA bAlakaM vArayati / ) (tArasvaraM pralapan) amba ! apUpaM dehi me / (bAlakaH sabhayamAste / ) sarpakarNa: yathA'yaM bhArabhugnakandharaH zanaiH pracArI sthavirastathA jAne sadraviNo'yaM sArthaH / bhavatu / sthaviraM pRcchAmi / ( uccaiH svaram) Arya! kva prasthito'si ? --- ataH sabhI loga saba tarapha dhyAna se dekhate hue chipakara cupacApa yahA~ se zIghra bhAga caleM / (sabhI bhayapUrvaka ghUmate haiM / ) bAlaka - mA~! mujhe bhUkha lagI hai| ( vRddhA hAtha ke izAre se bAlaka ko manA karatI hai / ) bAlaka - (jora se rote hue) mA~! mujhe mAlapuA (pUr3A) do / sthavira - (krodhapUrvaka char3I uThAkara ) are ! cupa raho, mata roo, anyathA kAna ukhAr3a lU~gA / ( bAlaka Dara se zAnta ho jAtA hai | ) sarpakarNa - jisa prakAra yaha vRddha bhAra se kandhA jhukAkara dhIre-dhIre cala rahA hai, usase pratIta hotA hai ki isa vyApArI ke pAsa ( pracura ) dhana hai| acchA! isa vRddha se pUchatA hU~ / (teja AvAja meM ) Arya! Apa kahA~ jA rahe haiM? Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'GkaH 119 sthavira:- (svagatam) yathA'yaM taraladRSTistathA jAne caurprnnidhiH| . (prakAzaM sAkSepam) kiM te'smadgamanacintayA? vraja yatra clito'si| sarpakarNa:- nUnamayaM mAM jnyaatvaan| bhvtu| pallIpataye gatvA vijnypyaami| (iti vicintya zanaiH shnairnisskraantH|) sthavira:- yadi mAM taskarA bandhanti vA vyApAdayanti vA tadA bAlakaM gRhItvA sarvAbhirapi plaayitvym| ___ (nepathye) ghaleSa le! ghaleSa, mAlegha le! mAledha, veDhedha le! veddhedh| (dharata re! gharata, mArayata re! mArayata, veSTayata re! veSTayatA) sthavira:- hA! hatAH smH| kathaM taskarAH samApatanti? (vRddhA adha: paridhAnAJcalena bAlakaM piddhaati|) (kaumudI-sumitre nepathyAni paTAvaraNena gopytH|) (tataH pravizati pallIpatiryamadaNDa-piGgalaka-sarpakarNAdikazca privaarH|) sthavira-(mana meM) jisa prakAra isakI dRSTi caJcala hai usase mujhe lagatA hai ki yaha coroM kA guptacara hai| (prakaTa rUpa se krodhapUrvaka) hama kahIM bhI jAya~ usase tumheM kyA matalaba? jahA~ se Aye ho, vahIM cale jaao| sarpakarNa- yaha avazya mujhe pahacAna gayA hai| acchA! jAkara pallIpati (mukhiyA) ko sUcanA detA huuN| (yaha socakara dhIre-dhIre calA jAtA hai|) sthavira-yadi cora mujhe bA~dhate athavA mAra dete haiM, to tuma saba bAlaka ko lekara yahA~ se bhAga jaanaa| (nepathya meM) pakar3o re! pakar3o, mAro re! mAro, ghera lo re! ghera lo| sthavira- hAya! mAre gaye! kyA luTere A rahe haiM? (vRddhA sAr3I ke A~cala se bAlaka ko DhaMka detI hai|) (kaumudI aura sumitrA AbhUSaNoM ko vastra ke AvaraNa se chipA letI haiN|) (tatpazcAt pallIpati aura yamadaNDa, piGgalaka, sarpakarNa Adi anucaragaNa praveza karate haiM) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 kaumudImitrAnandarUpakam pallIpati:- (sanirvedam) naktaM dinaM na zayanaM, prakaTA na caryA, svairaM na caann-jl-vstr-kltrbhogH| zaGkAnujAdapi sutAdapi dArato'pi, lokastathApi kurute nanu cauryvRttim||3|| yamadaNDa:- deva! aihikA''muSmikAn klezAn kukssisauhitykaamyyaa| svIkurvannasti durmedhAH ko'nyastaskarato jnH?||4|| (pallIpatiH bhrUsaMjJayA yamadaNDaM preryti|) yamadaNDa:- (kRpANamudyamya sAkSepam) are vRddha! muJca krnnddkm| sthavira:- (sadainyam) gRhANa krnnddkm| dehi me praannbhikssaam| yenA'haM jIvanAtmanaH kuTumbakaM pshyaami| pallIpati-(viraktipUrvaka) na rAta-dina sone kA avasara milatA hai, na dinacaryA niyamita hotI hai aura na hI svecchayA ana, jala, vastra aura strI kA bhoga hI hotA hai, sAtha hI bhAI, patra aura patnI ye sabhI caritra para sandeha bhI karate haiM, phira bhI vyakti caurakarma karatA hI hai||3|| yamadaNDa-deva! jo apanI udarapUrti kI icchA se aihalaukika aura pAralaukika donoM duHkhoM ko svIkAratA hai, usa cora kI apekSA adhika durbuddhi vAlA dUsarA manuSya kauna ho sakatA hai? / / 4 / / (pallIpati bhauMha ke izAre se yamadaNDa ko prerita karatA hai|) yamadaNDa-(talavAra tAna kara) are vRddha! TokarI chodd'o| sthavira-(dInatApUrvaka) TokarI lo aura mujhe prANadAna do, jisase maiM jIvita rahate hue apane kuTumboM ko dekha skuuN| 1. kRpANamuddizya kh| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 saptamo'GkaH (yamadaNDa: karaNDakaM prtigRhnnaati|) (sarvAH pratibhayena vepnte|) (piGgalaka: kaumudI-sumitrayorAbharaNAni gRhnnaati|) pallIpati:- sarveSAmapi vastrANi rkssnniiyaani| yamadaNDa:- vRddhe! paridhAnAJcalena pihitaM kimidam? vRddhA-na kiM pi| (na kimpi|) (bAlakaH pratibhayena mandaM mandaM roditi|) pallIpati:- kathamayaM bAlakasvaraH? (yamadaNDaM prati) nirUpaya bAlako vA bAlikA vA? sarpakarNa:- deva! baalko'ym| pallIpati:- vRddha! kasyA'yaM tanayaH? (yamadaNDa TokarI le letA hai|) (sabhI bhaya se kA~pate haiN|) __ (piGgalaka kaumudI aura sumitrA se AbhUSaNa le letA hai|) pallIpati-sabhI ke vastra rakha liye jaayeN| yamadaNDa-vRddhe! sAr3I ke A~cala meM chipA huA yaha kyA hai? / vaddhA-kucha bhI nhiiN| __ (bAlaka bhaya se dhIre-dhIre rotA hai|) pallIpati-kyA yaha bacce kI AvAja hai? (yamadaNDa se) dekho yaha bAlaka hai yA baalikaa| sarpakarNa-deva! yaha bAlaka hai| pallIpati-vRddha! yaha kisakA putra hai? Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kaumudImitrAnandarUpakam vRddhA- (sadainyam) esa maha puttao, edAo duve vi maha puttiio| (eSa mama putrkH| ete dve api mama putryau|) pallIpatiH- kathaM padAcArayA tvayA'yamiyati varpani samAnItaH? vRddhA- kaMgheNa aanniido| (skandhena aaniitH|) pallIpati:- (yamadaNDaM prati) nisrgsauhRdaajnyaatkaayvaangmnsklmaaH| bAlAH kathaM nu jIveyurna bhavejjananI ydi?||5|| ____ (yamadaNDa: bAlakaM haste gRhiitvaa''krssti|) vRddhA- putta! putta! milhehi edaM vraayN| (putra! putra! muJca etaM vraakm|) sumitrA-(praNamya pallIpatiM prati) tAda! amhANaM desabhaMgeNa dUrIbhUdasayalakuDuMbagANaM eso cea ego jIvidAlaMbaNaM, tA ciTThadu esa vraao| (tAta! asmAkaM dezabhaGgena dUrIbhUtasakalakuTumbakAnAmeSa eva eko jiivitaalmbnm| tat tiSThatveSa vraakH|) vRddhA-(dInatApUrvaka) yaha merA putra hai| ye donoM bhI merI putriyA~ haiN| pallIpati-kyA tuma isako paidala hI itanI dUra le AyI? vaddhA-kandhe para baiThAkara lAyI huuN| pallIpati-(yamadaNDa se) yadi mAtA na ho to svabhAva se hI snehI aura zArIrika, vAcika aura mAnasika pIr3A ko na samajha pAne vAle bAlaka kaise jIvita rahe? / / 5 / / (yamadaNDa bAlaka ko hAtha se pakar3akara khIMcatA hai|) vRddhA-putra! putra! isa becAre ko chor3a do| sumitrA-(praNAma karake pallIpati se) tAta! apanA deza vinaSTa ho jAne ke kAraNa sabhI kuTumbajanoM se viyukta hama logoM ke jIvana kA yahI ekamAtra AdhAra hai, ata: isa becAre ko chor3a diyA jaay| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 saptamo'GkaH pallIpati:- tiSThatu, na vayaM grahISyAmaH, kintu kimapyetadIyaM draviNaM prycch| sthavira:- pallIzvara! ratnAkarabhaGgena kAndizIkA yuSmAn zaraNametAH prpnnaaH| sAmpratametAsAM zambalamapi naasti| tataH kimetaM bAlakaM gRhItvA kariSyata? gRhIto'pyayaM mAtaraM vinA viptsyte| yamadaNDa:- vayamapi draviNaM vinA vipadyAmahe, tato'smadIyAmapi cintAM kAmapi kuru| pallIpatiH- yatreyaM navayauvanAJcitavapugaMgAkSI sArthe bhavati tatra zambalakasyApyasambhava iti na me manaH prtyeti| kaumudI- saMbalayaM savvaM pi tumhehiM ghid| ao varaM savvahA ki pi natyi / (zambalakaM sarvamapi yuSmAbhirgRhItam / ataH paraM sarvathA kimapi naasti|) pallIpati-ThIka hai, hama nahIM pakar3eMge kintu isake lie hamako kucha dhana do| sthavira-pallIzvara! ratnAkaradeza ke naSTa ho jAne ke kAraNa bhAge hue ye loga ApakI zaraNa meM Aye haiN| isa samaya to inake pAsa mArgavyaya bhI nahIM hai| to isa bAlaka ko pakar3a kara kyA kareMge? kyoMki pakar3e jAne para bhI to yaha mAtA ke vinA mara hI jaayegaa| yamadaNDa- hama bhI to dhana ke vinA mara jAyeMge, ata: hamArI bhI kucha cintA kro| pallIpati-jahA~ yaha navayauvana se paripUrNa lAvaNyamayI mRganayanI (sundarI strI) ho, vahA~ mArgavyaya bhI na ho, yaha merA mana nahIM maantaa| kaumudI-sampUrNa mArgavyaya to ApalogoM ne le liyaa| aba usase atirikta hamAre pAsa kucha bhI nahIM hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 kaumudImitrAnandarUpakam pallIpati:- ayaM te piGgalaH zambalaM daasyti| (punaH sAkSepaM yamadaNDaM prati) gRhANaitaM baalkm| atikAlo bhvti| vrajAmaH pllikaayaam| (yamadaNDa: prasabhaM rudantaM baalkmaakrssti|) (bAlakaH pratibhayena vRddhAyAH knntthmvlmbte|) (sarvAstArasvaraM rudnti|) piGgalaka:- (vRddhAM yaSTinA praNihatya) muJca bAlakam, anyathA tvAM maaryissyaami| vRddhA-- mArehi maM, tahAvi na millissN| (mAraya mAm, tathApi na mokssyaami|) pallIpatiH- (svagatam) asman jagati mahatyapi na vedhasA kimapi vastu tad ghttitm| animittamitravRtterbhavati yato maaturupkaarH||6|| pallIpati-yaha piGgalaka tumheM mArgavyaya degaa| (puna: krodhapUrvaka yamadaNDa se) pakar3a lo isa bAlaka ko| bahuta dera ho rahI hai, aba hama loga bastI meM vApasa calate haiN| (yamadaNDa rote hue bAlaka ko balAt khIMcatA hai|) (bAlaka bhaya se vRddhA kA galA pakar3a letA hai|) (sabhI jora-jora se rotIM haiN|) piGgalaka-(vRddhA ko char3I se mAratA huA) chor3o bAlaka ko, anyathA tumako mAra ddaaluuNgaa| paddhA-mujhako mAra DAlo, phira bhI maiM nahIM chodduuNgii| pallIpati-(mana hI mana) ativizAla isa saMsAra meM vidhAtA ne aisI kisI vastu kI racanA nahIM kI, jisase niHsvArtha prema karane vAlI mAtA kA upakAra ho ske||6|| 1. ttacittavR' ke| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'GkaH 125 (prakAzaM sakapaTam) yamadaNDa! yadi na muJcati tadA vyApAdaya baalkm| (yamadaNDaH kRtakaM kRpANena prnnihnti|) (vRddhA pUtkurvANA kRpANaghAtaM zirasA prtiicchti|) sthavira:- (tArasvaram) abrhmnnymbrhmnnym| sumitrA- (yamadaNDaM prati) bhAya! kIsa edaM theri mAresi? (bhrAtaH! kasmAdetAM sthavirAM mArayasi?) pallIpati:- (savismayam) apatyajIvitasyArthe prANAnapi jahAti yaa| tyajanti tAmapi krUrA mAtaraM daarhetve||7|| (puna: sakaruNaM yamadaNDaM prati) muzcainaM varAkam, anyataH kuto'pi drvinnmphrissyaamH| (prakaTa rUpa se kapaTapUrvaka) yamadaNDa! yadi nahIM chor3atI hai to bAlaka ko mAra ddaalo| (yamadaNDa bAlaka para talavAra se prahAra karatA hai|) (vRddhA cIkhatI huI talavAra ke prahAra ko apane zira para jhela letI hai|) sthavira-(ucca svara meM) ghora pApa, ghora pApa! sumitrA-(yamadaNDa se) bhAI! kyoM isa vRddhA ko mAra rahe ho? pallIpati-(AzcaryapUrvaka) jo santAna ke jIvana ke lie apane prANoM kA bhI parityAga kara detI hai, usa mAtA ko bhI krUra santAna strI ke lie tyAga dete haiN||7|| (punaH karuNApUrvaka yamadaNDa se) chor3a do isa becAre ko, hama kahIM aura se dhana curA leNge| 1. bho ! kIsa k| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 kaumudImitrAnandarUpakam (pravizya) puruSa:- bhaTTA! diTThiyA ego mahaMto satyo sNptto| (bhartaH ! diSTyA eko mahAn sArthaH smpraaptH|) pallIpatiH- (saharSam) asti kimapi draviNam? puruSa:- kaNayasaMpuDAiyaM pahUdaM dvinnmtthi| (kanakasampuTAdikaM prabhUtaM drvinnmsti|) pallIpati:- sArthavAho'pi saGgahItaH? puruSa:- na kevalaM saMgihIdo tumhANaM pAse ANIdo atthiA (na kevalaM saMgRhIto yuSmAkaM pArthe aaniito'sti|) ___ (tataH pravizati padAtinA vidhRtabAhuH saarthvaahH|) pallIpati:- (vilokya) yathA'yaM darzanIyAkRtistathA jAne mahApuruSaH ko'pi| (praveza kara) puruSa-svAmI! saubhAgya se eka bar3A (dhanavAn) vyApArI milA hai| pallIpati-usake pAsa kucha dhana bhI hai?| puruSa-svarNapeTikA ityAdi prabhUta dhana hai| pallIpati-sArthavAha bhI pakar3A gayA? puruSa- na kevala pakar3A gayA, apitu Apake pAsa bhI le AyA gayA hai| (tatpazcAt sainikoM dvArA pakar3I huI bhujAoM vAlA vyApArI praveza karatA hai|) pallIpati-(dekhakara) jisa prakAra yaha dekhane meM atisundara hai, usase koI mahApuruSa pratIta hotA hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 saptamo'GkaH sumitrA- (apavArya kaumudI prati) sAhe! satthavAhaM nirUvia me mahato harisapanbhAro vaDDadi, tA ciMtehi kiM kAraNaM? (sakhi! sArthavAhaM nirUpya me mahAn harSaprAgbhAro vardhate, taJcintaya kiM kAraNam ?) kaumudI- sahi ! mamAvi evN| (sakhi ! mamApi evam / ) pallIpati:- sArthavAha ! kutaH samAgato'si? sArthavAha:- sAmprataM suvrnndviipaat| sumitrA- (nirUpya svagatam) ari! garuattaM khaMdhANaM ariri! vacchatthalassa pihulttN| kaTari! thirattaM diTThIeN kaTari! bAhANa diihtt||8|| (are ! gurutvaM skandhayoH arere ! vakSaHsthalasya pRthulatvam / kaTari ! sthiratvaM dRSTyAH kaTari ! bAhroH dIrghatvam / / ) pallIpati:- tvamekaH sArthAdhipatiH? sumitrA-(dUsarI tarapha mu~ha ghumAkara) sakhi! sArthavAha ko dekhakara merI prasannatA atyanta bar3hatI jA rahI hai, to tuma soco (ki isakA) kyA kAraNa hai? kaumudI-sakhi! merI bhI yahI sthiti hai| pallIpati-sArthavAha! kahA~ se Aye ho? sArthavAha- isa samaya suvarNadvIpa se| sumitrA-(dekhakara mana hI mana) are! isake kandhoM kA gurutva, are re! isakI chAtI kI caur3AI, hAya re! isakI dRSTi kI sthiratA (gambhIratA) aura hAya re! isakI bhujAoM kI vishaaltaa||8|| pallIpati-tuma akele hI sArthavAha ho? Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandarUpakam sArthavAhaH - aparo'pyasti velandharapuranivAsI naradattanAmA sArthAdhipatiH / pallIpatiH - are ! kathaM sa na saGgRhIta: ? padAti:- so'pi saGgRhItaH paraM sArtha eva tiSThati / pallIpatiH - are puruSa ! gatvA brUhi kaGkAlakam yathA-sArthadraviNamazeSamapi pallyAM pravezaya / 128 (puruSo niSkrAntaH / ) -- sArthavAhaH - ( dakSiNAkSisphuraNamabhinIya saharSam ) nizcitamayamasmAkaM taskaropadravaH zubhodarkaH / ( punaH sumitrAM sAbhilASamavalokya) aho! bAhyanepathyairakadarthito netrapAtraikalehyaH ko'pi cArimA / yataH - vaktraM candravilAsi paGkajaparIhAsakSame locane, varNaH svarNamalaGkariSNuralinIjiSNuH kacAnAM cayaH / vakSojAvibhakumbhavibhramaharau gurvI nitambasthalI, vAcAM mArdavamujjvalaM yuvatiSu svAbhAvikaM mnnddnm|| 9 / / sArthavAha - velandharapuranivAsI naradatta nAmaka eka anya sArthavAha bhI hai| pallIpati - are ! kyA vaha nahIM pakar3A gayA ? sainika - vaha bhI pakar3A gayA aura dUsare ke sAtha hI hai / pallIpati - are puruSa ! jAkara kaGkAla se kaho ki sArthavAha kA samasta dhana pallI meM le aaye| / ( puruSa nikala jAtA hai | ) sArthavAha - ( dAyIM A~kha ke phar3akane kA abhinaya karake) coroM kA yaha upadrava hamAre lie avazya hI maGgalakArI hai| (punaH sumitrA ko AsaktipUrvaka dekhakara) aho ! (isa sumitrA kA) mukha candramA ke samAna kAntimAn hai, A~kheM kamala ke saundarya kA upahAsa karane meM sakSama haiM, zarIra kA raGga svarNa ko bhI alaGkRta karane vAlA aura kezapAza kI zobhA bhramarapaMkti kI zobhA ko bhI jItane vAlI hai, stanayugala hAthI ke kapoloM kI zobhA kA haraNa karane vAle, vizAla nitambasthalI aura vANI meM saralatA hai- isa prakAra yuvatiyoM meM upalabdha sabhI naisargika guNa isa sumitrA meM sulabha hai / / 9 / / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 saptamo'GkaH pallIpati:- sArthavAha! kimabhidhAno'si? sArthavAha:- mkrndaabhidhaano'smi| sumitrA- (savitarkamAtmagatam) kiM eso so mayaraMdo jassa ahaM rayaNAyarAhivaiNA pariNeduM paDivAdidA ? (punaH saspRham) jai eso ccia so tA kadattho me jmmo| (kim eSa sa makarandaH ? yasyAhaM ratnAkarAdhipatinA pariNetuM prtipaaditaa| yadi eSa eva sa tat kRtArthaM me jnm|) kaumudI- (savimarzamAtmagatam) kiM eso so maha bhattuNo mittaM mayaraMdo? diTThiyA, diTThiA, jIvida mhi bhattuNo mittassa dNsnnenn| (kim eSa sa mama bhartumitraM makarandaH? diSTyA, diSTyA, jIvitA'smi bhartumitrasya drshnen|) sArthavAhaH- (sumitrAM nirUpya svagatam) asyAM jagannayanakairavacandrikAyAM, satyAmapi tribhuvnsthitisuutrdhaarH| lakSyAM sa yAdasi ratiM harirAdadhAnaH, premNo vicAravimukhAM dizati prshstim||10|| pallIpati-sArthavAha! tumhArA nAma kyA hai? sArthavAha- merA nAma makaranda hai| / sumitrA-(anumAna lagAtI huI mana hI mana) kyA yaha vahI makaranda hai jisake sAtha ratnAkaranareza ne mere vivAha kA nizcaya kiyA hai? (puna: rucipUrvaka) yadi yaha vahI hai, taba to merA janma saphala ho gyaa| kaumudI-(socatI huI mana hI mana) kyA yaha mere pati kA mitra vahI makaranda hai? sArthavAha-(sumitrA ko dekhakara mana hI mana) jagat kI netrarUpiNI kumudinI ke lie candrikA ke samAna isa (sundarI) ke hote hue bhI samudrajAtA lakSmI meM hI anurakta rahane vAle tInoM lokoM ke saJcAlaka bhagavAn viSNu prema kI vicAravimukhatA (andhatva) ko dyotita kara rahe haiN||10|| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 kaumudImitrAnandarUpakam pallIpati:- are sarpakarNa! gatvA brUhi kngkaalkm| yathA-naradattaH sukhaM dharaNIyaH, aparathA lakSmIpatiryuvarAjaH krotsyti| (sarpakoM nisskraantH|) (pravizya) puruSaH-- bhaTTA! lacchIvaiNA pesido puriso tumhANaM dNsnnmicchdi| (bhartaH ! lakSmIpatinA preSitaH puruSaH yuSmAkaM drshnmicchti|) pallIpatiH- (sAzaGkam) shiighrmaany| ___ (puruSo nisskraantH|) pravizya lekhahArakaH lekhmrpyti|) pallIpatiH- (utthAya gRhItvA vAcayati) svasti, velandharanagarAd yuvarAjo lakSmIpatirvyAghramukhyAM vajravarmANaM sambodhya kaarymaadishti| yathAasmAkaM paramopakArI mitrAnandanAmA vaNik kaumudInAmnyA kAntayA samaM paribhrAmyan kvacidapi yadi bhavatpadAtibhiH prApyate tadA'smabhyamupaneya iti| pallIpati-are sarpakarNa! jAkara kaGkAlaka se kaho ki naradatta ko sukhapUrvaka rakhe, anyathA yuvarAja lakSmIpati krodhita ho jaayeNge| (sarpakarNa nikala jAtA hai|) (praveza kara) puruSa-svAmI! lakSmIpati dvArA preSita dUta Apake darzana karanA cAhatA hai| pallIpati-(AzaGkApUrvaka) zIghra le aao| (puruSa nikala jAtA hai|) (dUta praveza karake lekha arpita karatA hai|) pallIpati-(uThakara lekara par3hatA hai) kalyANa ho, velandharanagara se yuvarAja lakSmIpati vyAghramukhI meM vajravarmA ko sambodhita karake Adeza dete haiM ki hamArA parama upakArI mitrAnanda nAmaka vyApArI kaumudI nAmaka patnI ke sAtha ghUmatA huA yadi kahIM Apake sainikoM ko mila jAya, to usako hamAre pAsa le aaiye| (punaH socakara Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'GkaH 131 (punarvimRzya svagatam) sambhavati tayormadhyAt kimapyeSu maanussessu| (prakAzaM sumitrAM prati) bhadre! kimabhidhAnA'si? sumitrA- ahaM sumittaabhihaannaa| (ahaM sumitraabhidhaanaa|) pallIpati:- (kaumudI prati) tava kimabhidhAnam? sthavira:- rAjaputra! asyAH kaumudiitybhidhaanm| pallIpati:- (svagatam) saMvadati bhaaryaanaamdheym| (prakAzam) kimabhidhAnaH patirasyAH ? sthavira:- etaddhartA mitraanndaabhidhaanH| pallIpatiH- (svagatama) kathamasmAbhirAtmIyAnAmeva mAnuSANAmupadravaH kRtaH? sArthavAha:- bhadre! kutastyaste bhartA? mana meM) ho sakatA hai ki pakar3e gaye vyaktiyoM meM una donoM meM se koI eka ho| (spaSTataH sumitrA se) bhadre! tumhArA nAma kyA hai? / sumitrA-merA nAma sumitrA hai| pallIpati-(kaumudI se) tumhArA nAma kyA hai? sthavira-rAjaputra! isakA nAma kaumudI hai| pallIpati-(mana meM) patnI kA nAma to yathAnirdiSTa hI batalA rahA hai| (spaSTa rUpa meM) isake pati kA kyA nAma hai? sthavira-isake pati kA nAma mitrAnanda hai| pallIpati-(mana meM) kyA hama logoM ne AtmIyajanoM ke sAtha hI durvyavahAra kiyA? sArthavAha-bhadre! tumhArA pati kahA~ kA nivAsI hai? Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 kaumudImitrAnandarUpakam kaumudI- kouMgamaMgalanivAsI me bhttaa| (kautukamaGgalanivAsI me bhrtaa|) sArthavAha:- maitreyo jIvati? kaumudI- (svagatam) jahA esa savvaM pi jANedi tahA nUNamesa myrNdo| (prakAzam) jiivdi| (yathA eSa sarvamapi jAnAti tathA nUnameSa mkrndH| jiivti|) sArthavAha:- rAjaputra! iyaM me bhraatRjaayaa| sa khalu mitrAnando me paramaM mitrm| kaumudI- (pallIpatiM prati) esA me bahiNiA sumittA mittANaMdatosideNa rayaNAyarAhivayaNA edassa adiTThassa vi pariNeduM paDivAdidA vttttdi| (eSA me bhaginI sumitrA mitrAnandatoSitena ratnAkarAdhipatinA etasyAdRSTasyApi pariNetuM pratipAditA vrtte|) pallIpati:- ayamasmAkaM tarhi jaamaataa| vivAhamaGgalamapyasyAH svduhitursmaabhiraadheym| (punarlekhavAhakaM prati) bhadra! vraja tvm| vijJapaya yuvraajaay| kaumudI- mere pati kautukamaGgala nAmaka nagara ke nivAsI haiN| sArthavAha- maitreya jIvita hai? kaumudI-(mana meM) jisa prakAra yaha sabhI bAteM jAnatA hai usase spaSTa hai ki yaha avazya makaranda hI hai| (prakaTarUpa se) jIvita hai| sArthavAha- rAjaputra! yaha merI bhrAtRjAyA hai aura vaha mitrAnanda to merA paramamitra hai| ___kaumudI-(pallIpati se) yaha merI bahana sumitrA hai jisakA vivAha mitrAnanda se prasanna hue ratnAkaranareza (vijayavarmA) ne isa aparicita (makaranda) ke sAtha karane kA nizcaya kiyA hai| pallIpati-taba to yaha hamArA jAmAtA huaa| apanI isa putrI kA zubhavivAha bhI hamako hI karanA caahie| (puna: dUta se) bhadra! tuma jAo aura yuvarAja se kaho 1. kotua kA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'GkaH 133 yathA - prAptAni kiyantyapi mAnuSANi tAni preSayiSyAmaH / vayamapi vivAhamaGgalamAdhAtuM pallImadhitiSThAmaH / / ( iti niSkrAntAH sarve / ) / / saptamo'GkaH samAptaH / / ki kucha loga pakar3e gaye haiM, unako hama bhejeNge| aba hama bhI vivAha sampanna karAne hetu pallI jA rahe haiM / / (sabhI nikala jAte haiM / ) / / saptama aGka samApta / / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||atha assttmo'ngkH|| (tataH pravizati makarandaH, kaumudI, sumitrA c|) makaranda:- (vimRzya) ko'tra bhoH? (pravizya) puruSaH- eze cissttaami| Adizedu shstvaahe| (eSa tisstthaami| Adizatu saarthvaahH|) makaranda:- are mAgadha! idAnIM pariNatavayA vartate divsH| tato brUhi gatvA naradattam yathA-yAvada vayamekacakrAyA nagaryAzcaitya-prAsAda-prAkArA''rAmarAmaNIyakaM kaumudI-sumitrayorAdarzayAmastAvat tvayA sArtharakSAyAM prayatno vidheyaH, sthavirazca zambalaM kimapi datvA raGgazAlAMprati prtinivrtniiyH| __(mAgadho nisskraantH|) makaranda:- (vimRzya) Arye kaumudi! kulakrameNaivAyaM vajravarmA zabaraH, || aSTama angk| (tatpazcAt makaranda, kaumudI aura sumitrA praveza karate haiN|) makaranda-(socakara) are! yahA~ kauna hai? (praveza kara) puruSa-maiM huuN| sArthavAha! Adeza deN| makaranda-are mAgadha! aba dina Dhala cukA hai, ata: naradatta se jAkara kaho 'jaba taka maiM kaumudI evaM sumitrA ko ekacakrA nagarI ke ramaNIya mandiroM, bhavanoM, bhittiyoM evaM udyAnoM ke darzana karAtA hU~ taba taka tuma sArtha (vyApArI dala) kI surakSA kI vyavasthA karo aura sthavira ko kucha mArgavyaya dekara raGgazAlA vApasa bheja do|' (mAgadha nikala jAtA hai|) makaranda-(socakara) Arye kaumudi! yaha vajravarmA kevala janma se hI zabara (bhIla) hai, apane pavitra AcaraNa se to yaha sAdhuoM kA bhI atikramaNa kara rahA 1. eso cissttaami| Adizedu satthavAhe k| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'GkaH 135 pavitreNa caritreNa punaH saadhuunpytishete| iyantaM hi draviNasamUhamupanataM parityaktuM sAdhavo'pi tapasvinaH, kimuta parajIvitApahAriNaH pakkaNacAriNaH? draviNaM muJcamAnazca hstmocnprvnni| aucitIM niSNabuddhitvamAtmanaH prthytyym||1|| (vimRzya) priye sumitre! mAtaraM bhrAtaraM ca te svanagaraM prati prasthApayan vajravarmA paraM punnymrjitvaan| kaumudI- sahi sumitte! kattha te piuharaM? (sakhi sumitre ! kutra te pitRgRham?) sumitrA- alayauranivAsiNo dhaNadevassa satyavAhassa ahaM dhUA vijayavammaNA vaMdiggAheNa aanniidaa| (acalapuranivAsino dhanadevasya sArthavAhasyAhaM putrI vijayavarmaNA bndipraahennaa''niitaa|) makaranda:- (puro'valokya sAzaGkam) hai| kyoMki, itanI adhika mAtrA meM prApta dhanasamUha ke parityAga ke prati to sAdhujana bhI anAsakta (asamartha) ho jAte haiM, phira dUsaroM kA jIvana harane vAle bhIla (vajravarmA) kA to kahanA hI kyA? apane hAthoM se isa dhanasamUha ke apaharaNa kA suavasara sulabha hone para bhI isakA parityAga karane vAlA yaha (vajravarmA) apane AcaraNa ke aucitya aura buddhivaizadya ko prakaTa kara rahA hai||1|| (socakara) priye sumitre! tumhAre mAtA aura bhAI ko apane nagara vApasa bhejakara vajravarmA ne bahuta puNya arjita kiyA hai| kaumudI-sakhi sumitre! tumhArA pitRgRha kahA~ hai? sumitrA- maiM acalapuravAsI sArthavAha dhanadeva kI putrI hU~ aura vijayavarmA mujhe bandI banAkara yahA~ le AyA hai| makaranda- (sAmane dekhakara AzaGkApUrvaka) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 kaumudImitrAnandarUpakam caityAni dhvajacumbitAmbaratalAnyazvebhamucchaGkhalaM, hANyadbhutavaibhavAni, vipaNiH pnnyairgnnyairghnaa| saJcArastu na catvare na ca gRhe straiNasya pauMsnasya ca, zaGkA-trAsa-vitarka-vismayakaraH ko'yaMprakAraH purH?||2|| kaumudI- (sabhayavismayam) ajja mayaraMda! tA kiM nayarassa majjhaM na pekkhidavvaM? (Arya makaranda ! tAvat kiM nagarasya madhyaM na prekSitavyam?) makaranda:- madhyamapi vilokyissyaamH| (sarve prikraamnti|) makaranda:- (sabhayam) sphurad vAmaM cakSuH, pratimuhuridaM saiSa bhujagaH sphaTATopI zuSke viTapini vimuJcan visslvaan| kharazcAyaM bhUmnA'bhimukhamatiruSTaH kaTu raTan, purastAt pazcAdvA vipadamatigurvI dizati nH||3|| zaGkA, bhaya, vitarka aura vismayakArI yaha kaisA nagara hai? isameM gaganacumbI dhvajoM vAle mandira haiM, ucchRGkhala prakRti ke hAthI-ghor3e haiM, adbhuta vaibhavazAlI bhavana haiM aura bAjAra asaMkhya vikreya vastuoM se bharA par3A hai, kintu caurAhoM para yA ghara kahIM para bhI strI-puruSoM kA saJcAra (gamanAgamana) dikhAyI nahIM par3a rahA hai||2|| ___ kaumudI- (bhaya evaM AzcaryapUrvaka) Arya makaranda! to kyA nagara kA madhya (bhItarI bhAga) nahIM dekhanA cAhie? makaranda- bhItarI bhAga bhI dekheNge| (sabhI ghUmate haiN|) makaranda- (bhayapUrvaka) phar3akatI huI bAIM A~kha aura sUkhI DAla para bArambAra viSabUMda TapakAtA huA yaha phana phailAyA huA bhayaGkara sA~pa tathA nIce mukha karake reMkatA huA yaha gadhA sAmane yA pIche se Ane vAlI hamArI mahAn vipatti kI sUcanA de rahe haiN||3|| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'GkaH 137 sumitrA- ajjautta! phalavisaMvAINaM kittiyANaM sauNANaM kannaM desi? (Aryaputra ! phalavisaMvAdinAM kiyatAM zakunAnAM karNaM dadAsi?) makaranda:- priye! visaMvadatu vA mA vA zakunaM phlkrmnni| tathApi prathamaM ceto vaimnsymupaashnute||4|| AbhyantaraM ca zakunaM ceta eva, tadehi devatAyatanametadadhiruhya devatAM nmskurmH| upanatA api hi vipadaH pratirudhyante devtaadrshnen| (sarve devtaaytnmdhirohnti|) makaranda:- kathamayaM sakaladevatAdhicakravartI nAbhisUnuzcaityAbhyantaramalaGkaroti? (sarve prnnmnti|) makaranda:- (aJjalimAdhAya) sumitrA- Aryaputra! viparIta phala kI sUcanA dene vAle kitane zakunoM para dhyAna deMge? makaranda- priye! zakuna phala ke viSaya meM satya sUcanA deM athavA na deM kintu citta meM azAnti to pahale utpanna kara hI dete haiN||4|| aura bhItarI zakuna to mana hI hotA hai, to Ao isa mandira meM praveza kara devatAoM ko praNAma kareM, kyoMki devatAoM ke darzana se sammukha upasthita vipattiyA~ bhI dUra ho jAtI haiN| (sabhI mandira meM praveza karate haiN|) makaranda- ye devAdhideva sakala devoM ke cakravartI nabhiputra bhagavAn RSabhadeva mandira ke madhya bhAga ko kisa prakAra suzobhita kara rahe haiM? (sabhI praNAma karate haiN|) makaranda- (hAtha jor3akara) 1. etadAruhya k| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 bhadrAmbhojamRNAlinI, tribhuvanAvadyacchidAjAhnavI, lakSmIyantraNazRGkhalA, guNakalAvallIsudhAsAraNiH / kaumudImitrAnandarUpakam saMsArArNavanaurvipattilatikAnistrizayaSTizciraM, dRSTirnAbhisutasya naH prathayatu zreyAMsi tejAMsi ca / / 5 / / (punarvicintya) Arye kaumudi ! devatAyatanajagatyAM sthitvA vilokayAmaH kasyApi mAnuSasya saJcAram / ( vilokya) kathamayamitastato dattadRSTirbaTuH paryaTannavalokyate? baTuH - svasti yajamAnebhyaH / makaranda: baTo! spaSTaM prakaTaya trAsa- vismayakAriNaH puTabhedanasyAsya svarUpamidAnImeva dezAntarAdupeyuSAmasmAkam / - (pravizya) baTuH - mahAbhAga ! mahAnayaM kathAprabandhaH / tamevaM yogIndra eva yuSmabhyamAvedayitumalambhUSNuH / tadeta yUyam / pazyata devatAyatanopavananibaddhavAsaM yogIndram / nAbhiputra bhagavAn RSabhadeva ke darzana, jo kalyANasvarUpa kamaloM ke lie sarovaratulya, tInoM lokoM ke pApa ko naSTa karane ke lie gaGgAsadRza, lakSmI ko niyantrita rakhane ke lie ber3I ke samAna, guNa aura kalAoM ke prasArarUpI amRta ke lie pravAhasvarUpa, saMsArarUpI samudra ko pAra karane ke lie naukAsadRza aura vipattilatA ke lie khaDgasvarUpa haiM, hamAre lie maGgalakAraka aura baladAyaka hoM / / 5 / / (punaH socakara ) Arye kaumudi ! mandira ke parisara meM khar3e hokara hama kisI manuSya kA AnA-jAnA dekhate haiN| (dekhakara ) kyA idhara-udhara dRSTi DAlatA huA ghUmane vAlA baTu (bAlaka) dikhAI par3a rahA hai? (praveza kara) baTu - yajamAnoM kA kalyANa ho / makaranda - he baTu ! abhI-abhI paradeza se Aye hue hama logoM ko bhaya aura vismaya utpanna karane vAle isa nagara kA svarUpa sApha-sApha batalAo / baTu -- mahAbhAga ! yaha bahuta bar3I kahAnI hai jise yogIndra hI Apako batAne meM sakSama haiN| ata: Apaloga AyeM, mandira ke upavana meM nivAsa karane vAle yogIndra se mileN| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 aSTamo'GkaH (sarve prikraamnti|) (tataH pravizati kaapaalikH|) kApAlika:- (sAzcaryam) AdyaM yat kila bIjamandhatamasaklinnasya duHkhodadhe cetaH parvaNi tatra kutracidapi zlAghye smutknntthte| veSastveSa narAsthihAra-razanA-tADaka-cUDAmaNi prAyaH zaMsati tApasI sthitimaho! romAJcitAH kautukaiH||6|| baTuH- (upasRtya) bhagavan! eSa sArthavAhaH prnnmti| kApAlika:- (kaumudIM vilokya saharSamAtmagatam) yannimittaM purA bhrAmyan kleshaaveshmshishriym| tadeva svayamAyAtamaho! vedhAH priyngkrH||7|| ___ (sabhI ghUmate haiN|) (tatpazcAt kApAlika praveza karatA hai|) kApAlika- (AzcaryapUrvaka) jo merA mana ghane andhakAra se Acchanna duHkhasamudra kA mUla kAraNa hai, vaha (mana) kisI priya (kAmavAsanA ko tRpta karane vAle) avasara kI prApti ke lie utkaNThita ho rahA hai, kintu mAnava-asthi se nirmita aura hAra, karadhanI, kuNDala, cUDAmaNi Adi vAlA yaha veSa mere tapasvI hone kI sthiti ko dyotita kara rahA hai| aho! maiM to kautUhala se romAJcita ho gayA huuN||6|| baTu- (samIpa jAkara) bhagavan! yaha sArthavAha Apako praNAma kara rahA hai| kApAlika- (kaumudI ko dekhakara harSapUrvaka mana hI mana) aho! vidhAtA kitanA kapAla hai, kyoMki pahale jisa vastu kI prApti hetu bhaTakate hue maiMne aneka viSama kaSToM ko sahana kiyA, vahI vastu (vidhAtA kI kRpA se) svayaM mere sammukha upasthita ho gyii||7|| 1. duHkhAvadheH kA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 kaumudImitrAnandarUpakam (puna: sAdaramiva prakAzam) ko'tra bhoH?, pAdyaM pAdyam, artho'rthH| (punarbaTuM prati) upnyaa''snaani| (baTustathA kroti|) kApAlika:- sArthavAha! sAmprataM kutaH? makaranda:- sAmprataM vyaaghrmukhiitH| (kApAliko baTo: knne-evmev|) (baTuH nisskraantH|) kApAlika:- (puna: saspRhaM kaumudImavalokya) iyaM kA? makarandaH- iyaM me bhraatRjaayaa| kApAlika:- patirasyAH sArthamadhye tiSThati? makaranda:- asyAH patyuravasthAnaM yUyameva nirargalajJAnajuSo jnyaasyth| kApAlika:- iyamaparA kA? (puna: AdarabhAva-sA dikhAte hue prakaTa rUpa se) are! yahA~ kauna hai? pAdodaka lAo pAdodaka, argha lAo argh| (puna: baTu se) Asana le aao| (baTu vaisA hI karatA hai|) kApAlika- sArthavAha! isa samaya kahA~ se A rahe ho? makaranda- isa samaya vyAghramukhI se A rahA huuN| (kApAlika baTu ke kAna meM aisA hai|) (baTu nikala jAtA hai|) kApAlika- (puna: AsaktipUrvaka kaumudI ko dekhakara) yaha kauna hai? makaranda- yaha merI bhrAtRjAyA hai| kApAlika- kyA isakA pati sArtha ke sAtha hai? makaranda-isake pati kI sthiti to nirvighna jJAnasampanna Apa hI jAna sakate haiN| kApAlika- yaha dUsarI kauna hai? 1. 'madhitiSThati kh| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 aSTamo'GkaH makaranda:- iyaM me sdhrmcaarinnii| kApAlika:- (kaumudImavalokya svagatam) calakamalavilAsAbhyAsinI netrapatre, dazanavasanabhUmibandhujIvaM dunoti| smarabharaparirohatyANDimAgUTharUDhadyutivijitamRgAGkA modate gnnddbhittiH||8|| _ (prakAzaM makarandaM prati) tvAM nidhyAya nibaddhavAsavavapuHspardhA, sphuradyauvane caite prIti-ratI iva. priyatame devasya cetobhuvH| smRtvA tasya kaThoraghoramanasaH kRtyaM ca pApIyasa zeto naH pratikampate vighaTate santrasyati bhrshyti||9|| makaranda- yaha merI dharmapatnI hai| kApAlika- (kaumudI ko dekhakara mana hI mana) isake donoM netra caJcala kamaloM ke vilAsa kA anukaraNa karane vAle haiM, isake dAtoM kA nivAsasthAna (adharoSTha) bandhujIva (dupahariyA) nAmaka puSpa ko bhI duHkhI (raktimA se tiraskRta) kara rahA hai aura kAmabhAra se vikasita pIta-dhavala rUpa meM nihita utkRSTa chaTA (kAnti) dvArA candramA ko bhI jItane vAle isake kapola citta ko AhlAdita kara rahe haiN||8|| (prakaTarUpa meM makaranda se) indra ke zarIra se spardhA karane vAle (atisundara) tumako aura kAmadeva kI prIti evaM rati-ina do priyatamAoM ke samAna ina donoM (kaumudI evaM sumitrA) ko dekhakara aura usa atikaThorahRdayI aura pApI (vidhAtA) ke duSkRtya kA smaraNa kara merA citta kA~pa rahA hai, khaNDita ho rahA hai, bhayabhIta ho rahA hai aura vicAramUr3ha (bhraSTa) bhI ho rahA hai||9|| 1. pApAndhasaH kh| 2. pravikampate kh| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 kaumudImitrAnandarUpakam makaranda:- bhagavan! sarvaM vittmaavedy| (pravizya sambhrAnta: puruSo yuvtishc|) puruSa:- (sadainyam) bhagavan! paritrAyasva pritraaysv| yuvati:- bhayavaM! rakkhehi maM aNajjavijjAhareNa avhrijNti| (bhagavan! rakSa mAmanAryavidyAdhareNApahriyamANAm / ) kApAlika:- mA bhaiSTAM mA bhaiSTAm, asmadabhyarNamadhivasatoryuvayorviraJcirapi na prabhaviSNuH, kimaGga! punaH khecarakheTaH? puruSa:- (sakaruNam) bhagavan! dehi me praannbhikssaam| makaranda:- (sabhayam) bhagavan! kuto'yamanayoriyAn pratibhayADambaraH? kApAlika:- asti nAmaiko yonisiddhaH, saca "pakSmalAkSIlakSamabhirameta vidyAdharapadakAmaH" ityalIkAM pApIyasIM vaidikIM vAcamAkarNya pRthivyAstaruNaM strainnmphrti| paradAravrataM cAnurundhAno bhartAraM vyApAdya sabhartRkAmabhartRkAM makaranda- bhagavan! saba bAteM vistAra se khie| (ghabar3Aye hue strI evaM puruSa praveza karake) puruSa- (dInatApUrvaka) bhagavan! rakSA kareM, rakSA kreN| yuvatI- bhagavan! mujhako duSTa vidyAdhara dvArA apahRta hone se bcaaiye| kApAlika- mata Daro, mata Daro! mere samIpa rahate to vidhAtA bhI tuma donoM kA kucha nahIM bigAr3a sakatA phira sAmAnya prANI kyA hai? aura usameM bhI yaha durAcArI vidyAdhara? puruSa- (dInatApUrvaka) bhagavan! mujhe prANadAna diijie| makaranda- (bhayapUrvaka) bhagavan! ye donoM itane bhayabhIta kyoM haiM? kApAlika- eka siddha hai aura vaha 'vidyAdhara pada-prApti kI kAmanA karane vAlA eka lAkha sundariyoM ke sAtha ramaNa kare' isa asatya aura pApakAriNI vaidikI vANI ko sunakara pRthvI kI yuvatiyoM kA apaharaNa karatA hai aura parastrIgamana karatA huA unake pati kI hatyA kara sadhavAoM ko bhI vidhavA banA detA hai| isa nagara Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'GkaH 143 karoti / idaM ca nagaraM tena durAtmanA vigatamAnuSapracAraM kRtam / tavApi vanitAnimittaM vyasanaM sambhAvayAmi / bhagavan! sa punaH kimarthamidamanAryaM karma samAcarati ? makarandaH kApAlikaH - mahAbhAga ! parasya zarmaNaH satyaM pratyUho hariNIdRzaH / bhave'pi tad yadi kvApi tadA tA eva hetavaH / / 10 / / - api ca tAbhyaH sakarNaH ko nAma kAminIbhyaH parAGmukhaH :? bhUrbhuvaH svarvibhUtInAM saubhAgyaM yatprasAdataH / / 11 / / puruSaH- samAdizantu me kRtyaM yogIndrapAdAH / kApAlika:- saptamaM dinamidaM vidyAdharAdhamAkarSaNavidhimanutiSThatAmasmAkam, tadiyaM te patnI purovartinInAmekacakrAkAminInAM madhye yAmadvaya kabhI usa duSTa ne mAnavavihIna kara diyA hai| sambhava hai ki tumhAre Upara bhI yuvatiyoM (kaumudI evaM sumitrA) ke kAraNa koI saGkaTa A jAye / makaranda -- bhagavan! parantu vaha kyoM yaha kutsita karma karatA haiM ? kApAlika -- mahAbhAga ! mRganayaniyA~ nizcaya hI alaukika Ananda (mokSa) kI pratibandhikA haiM, kintu yadi kahIM laukika AnandAnubhUti hotI hai, to usakA kAraNa bhI ve hI haiM / / 10 / / aura bhI jina kAminiyoM ke prasAda se bhUH bhuvaH (antarikSa) aura sva:ina tInoM lokoM ke aizvarya (ke anubhava ) kA saubhAgya prApta hotA hai, una kAminiyoM ke viSaya meM sunakara bhalA kauna vyakti unase vimukha ho sakatA hai / / 11 / / puruSa - yogIndra mahodaya ! mujhe merA kArya batalAyeM / kApAlika-- nikRSTa vidyAdhara ko pakar3ane kI vidhi ke hamAre anuSThAna kA yaha sAtavA~ dina hai, isalie tumhArI patnI sAmane sthita ekacakrA nagara kI Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 kaumudImitrAnandarUpakam msmtpaataalbhvnmdhivstu| ekAkinaH punaH puruSasya na samucitaH paradArANAM madhye'dhivAsaH, tatastvaM kiyantamapi kAlaM kvacidapi gtvaa'tivaahy| (puruSo nisskraantH|) makarandaH- (sabhayamAtmagatam) mamApi kaumudI-sumitre paataalbhvnmdhivaasyitumucite| kApAlika:- adya punarnizIthasamaye mantreNa tantreNa cataMdurAtmAnamAkRSya mocayiSyAmi niHzeSamapyapahRtaM yauvtm| (punarvimRzya) ko'tra bhoH? pravizya tApasa:- esso'smi| kApAlika:- mAyAmaya! AkAraya kiyatIrapi yuvatIryeneyaM tAbhirviditamArgAbhiH saha pAtAlavezmani prvishti| (tApaso nisskraantH|) sundariyoM ke sAtha do rAta hamAre pAtAla-bhavana meM rhe| kintu akele puruSa kA parastriyoM ke bIca rahanA ucita nahIM hai, ata: tuma kahIM anyatra jAkara kucha samaya vyatIta kro| (puruSa nikala jAtA hai|) makaranda- (bhayapUrvaka mana hI mana) mere lie bhI kaumudI evaM sumitrA ko pAtAla-bhavana meM rakhavAnA hI ucita hai| kApAlika- Aja punaH rAta meM mantra evaM tantra se usa durAtmA ko bulAkara sabhI apahRta yuvatiyoM ko mukta kraauuNgaa| (puna: socakara) are! yahA~ kauna hai? (praveza kara) tApasa- maiM huuN| kApAlika- mAyAmaya! kucha yuvatiyoM ko bulAo jisase usa rAste se paricita una yuvatiyoM ke sAtha yaha pAtAla-bhavana meM praveza kara ske| (tapasvI nikala jAtA hai|) 1. madhye nivAsa: k| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 aSTamo'GkaH (tataH pravizanti pAtAlabhavanAdAgamanaM nATayantya: paJcaSA yossitH|) (yoSitaH kApAlikaM praNamya kaumudI-sumitrayoH pAdau sNspRshnti|) kApAlika:- (yuvatIM prati) vraja pAtAlabhavanametAbhiH sh| makaranda:- bhagavan! ete api kaumudI-sumitre yAmadvayaM paataalgRhmdhitisstthtaam| kApAlika:- (svagatam) priyaM nH| (prakAzaM) yad bhavate rocate tdstu| (sarvAH pAtAlabhavanapravezaM naattynti|) kApAlika:- (vimRzya) sArthavAha! idAnIM vidyAdharAkarSaNahomasamayaH, tatastvayA kriyamANaM sAhAyakaM kimapi mRgyaamhe| makaranda:- prakRtyaivAhamakutobhayaH, tataH svairamAdizata yuuym| kApAlika:- tvayA samAkRSTakarAlakaravAlena niSkampamanasA homazavasya purataH sthaatvym| homamaNDale ca nAparasya mantrasya vA daivatasya vA kasyApi (tatpazcAt pAtAla-bhavana se Ane kA abhinaya karatI huI pA~ca chaH yuvatiyA~ praveza karatI haiN|) (striyA~ kApAlika ko praNAma kara kaumudI aura sumitrA kA caraNa-sparza karatI haiN|) kApAlika- (eka yuvatI se) inake sAtha pAtAla-bhavana jaavo| makaranda- bhagavan! ye donoM kaumudI aura sumitrA bhI do rAta pAtAla-bhavana meM hI rheN| kApAlika- (mana meM) hamAre lie to acchA hI hai| (prakaTarUpa se) jaisI ApakI icchA ho vahI ho| (sabhI pAtAla-bhavana meM praveza kA abhinaya karatI haiN|) kApAlika- (socakara) sArthavAha! yaha vidyAdharAkarSaNa yajJa ke homa kA samaya hai, ataH tumhArI kucha sahAyatA cAhatA huuN| makaranda- maiM to svabhAva se hI nirbhIka hU~, ata: Apa svecchayA aadeshdeN| kApAlika- tuma apane Upara tAnI huI bhayaGkara talavAra se bhayabhIta hue vinA homazava ke sammukha sthita rahanA / yata: yajJamaNDapa meM anya kisI mantra yA 1. 'labhuvame kh| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 kaumudImitrAnandarUpakam pravezaH samucita iti na tvayA pratibhayAkulena manasi kimapi dhyaatvym| makaranda:- evaM krissyaami| (pravizya) mAyAmaya:- bhagavan! sarvaM praguNameva puujopkrnnm| tadAgacchata homvedikaam| (sarve prikraamnti|) mAyAmayaHetAni homavidhaye jvalitAnalAni kuNDAni, saiSa vnsairibhpucchdiipH| etad vapuzca puruSasya salakSaNasya nirjIvameSa punrntr-vsophaarH||12|| kApAlika:- puruSasya vapuH kva vartate? (pravizya baTuH puruSasya vapurmaNDalamadhye vimucya nisskraantH|) devatA kA praveza ucita nahIM hai, ata: tuma bhayAkula hokara mana meM kisI kA dhyAna bhI mata krnaa| makaranda- aisA hI kruuNgaa| (praveza kara) mAyAmaya-- bhagavan! samasta pUjanasAmagrI taiyAra hai| ata: Apa yajJavedI meM aayeN| (sabhI ghUmate haiN|) mAyAmaya- ye havi: pradAna hetu prajjvalita agni vAle kuNDa haiM, yaha jaGgalI bhaiMse kI pUMcha kA dIpaka hai, yaha rUpavAn puruSa kA nirjIva zarIra hai aura yaha A~ta aura carbI kI balisAmagrI hai||12|| kApAlikaH- puruSa kA zarIra kahA~ hai? (praveza karake baTu puruSa kA zarIra yajJamaNDapa ke madhya meM rakhakara calA jAtA hai|) Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'GkaH 147 kApAlika:- (puruSavapuSaH kuNDAnAM ca pUjAM vidhAya makarandaM prati) mantrApaviddhaM yadyetad vapurdhAmyati mnnddle| tathApi na tvayA sthAnAt kmpniiymitsttH||13|| makaranda:- aavshykmett| kApAlika:- mAyAmaya! upanaya puruSavapuSaH krvaalm| (mAyAmayastathA kroti|) ___ (kApAlika: vasArasopaliptAnyantrakhaNDAni juhoti|) makaranda:-(svagatam) api nAma ko'pyapAyaH sambhavet, tadahaM parameSThinAma pavitraM mantraM smraami| (puna: sAzaGkam) kathaM prahasati pracalati ca puruSaH? kApAlika:- (makarandaM prati) samaya idAnIM zavotthAnasya, tatastvayA sAvadhAnena bhvitvym| (puruSasya vapuH karavAlamAdAya makarandAbhimukhaM katicit padAni datvA punarmaNDalamadhye niptti|) kApAlika- (puruSa-zarIra aura havanakuNDoM kI pUjA karake makaranda se) yadi yaha abhimantrita zarIra yajJamaNDapa meM ghUme taba bhI tuma apane sthAna se idhara-udhara mata hilnaa||13||| makaranda- mai aisA hI kruuNgaa| kApAlika- mAyAmaya! puruSazarIra ke pAsa khaDga le aao| (mAyAmaya vaisA hI karatA hai|) (kApAlika carbI ke rasa meM lipta A~ta ke Tukar3oM kI Ahuti detA hai|) makaranda- (mana hI mana) ho sakatA hai koI aniSTa ho jAye, ata: maiM bhagavAn paJca-parameSThI ke pavitra namaskAra mantra kA smaraNa karatA huuN| (punaH AzaGkApUrvaka) kyA yaha mRta puruSa ha~sa aura cala rahA hai? kApAlika- (makaranda se) aba zava ke uThane kA samaya ho gayA hai, ata: tuma sAvadhAna ho jaao| (puruSa kA zarIra talavAra lekara makaranda kI tarapha kucha kadama calakara puna: yajJamaNDapa meM gira paDatA hai|) Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 kaumudImitrAnandarUpakam kApAlika:- (sasambhramam) kimapi daivataM smarannasi? makaranda:- na kimapi smraami| (kApAlikaH savizeSamantrakhaNDAni juhoti|) (punaH puruSa utthAya tathaiva niptti|) kApAlika:- (sAkSepam) mahAbhAga! kimiti kamapi daivataM smRtvA homabhaGgaM karoSi? makaranda:- sarvathA nAhaM kimapi smraami| (kApAlikaH puna: sAkSepaM mantramuccArayannantrakhaNDAni juhoti|) (puna: puruSavapurmakarandAbhimukhaM gatvA pratinivRttya ca karavAlena kaapaalikmbhihnti|) (kApAlika AkrandamAdhAya tirodhtte|) makaranda:- (vilokya sasambhramam) kathaM patitaM puruSavapuH?, tirohitaH kvApi kApAlikaH? (punardizo'valokya) kathaM mAyAmayAdikaH parivAro'pi kApAlika- (ghabar3Akara) kisI devatA kA smaraNa kara rahe ho? makaranda- kisI kA smaraNa nahIM kara rahA huuN| (kApAlika vizeSa prakAra se A~ta ke Tukar3oM kI Ahuti detA hai|) (puruSa puna: uThakara usI prakAra gira jAtA hai|) kApAlika- (krodhapUrvaka) mahAbhAga! kyoM kisI devatA kA smaraNa karake yajJabhaGga kara rahe ho? makaranda- maiM vastuta: kisI kA bhI smaraNa nahIM kara rahA huuN| (kApAlika puna: krodhapUrvaka mantroccAraNa karatA huA A~ta ke Tukar3oM kI Ahuti detA hai|) (puna: puruSazarIra makaranda kI tarapha jAkara aura puna: lauTakara talavAra se kApAlika para prahAra karatA hai|) (kApAlika cIkhakara gAyaba ho jAtA hai|) makaranda- (dekhakara ghabar3AhaTa pUrvaka) kyA puruSazarIra gira gayA? kApAlika bhI kahIM gAyaba ho gayA? (puna: cAroM tarapha dekhakara) kyA mAyAmaya Adi Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'GkaH 149 na dRshyte?| bhavatu tAvat, pAtAlabhavanataH kaumudI-sumitre smaahvyaami| (parikramya saviSAdam) kathaM na kimapi pAtAlabhavanaM dRzyate? nUnamamunA kApAlikena vnycito'smi| (nepathye) makaranda! tUrNamehi vrajati gRhItvA samapramapi saarthm| vyApAdya tava padAtIn naradattaH svAM puriimessH||14|| makarandaH- (AkarNya) kathaM sArthe'pyupadravastadahaM gatvA smbhaavyaami|| (iti niSkrAntAH srve|) ||assttmo'ngkH smaaptH|| anucara bhI nahIM dIkha rahe haiM? acchA, pAtAla-bhavana se kaumudI aura sumitrA ko bulAtA huuN| (ghUmakara khedapUrvaka) kyA pAtAla-bhavana bhI kahIM dikhAI nahIM de rahA hai? avazya isa kApAlika ne mujhe dhokhA diyA hai| (nepathya meM) makaranda! zIghra aao| tumhArA sampUrNa dhana lekara aura sabhI sainikoM ko mArakara naradatta apane nagara bhAga rahA hai||14|| . makaranda- (sunakara) kyA dhana para bhI saGkaTa A gayA, to maiM jAkara vicAra karatA huuN|| (sabhI nikala jAte haiN|) ||assttm aGka smaapt|| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||atha nymo'ngkH|| (tataH pravizati yuvarAjo lkssmiiptirmaatyshcaaraaynnshc|) yuvarAja:- (sasambhramam) ko'tra bhoH kaJcakiSu? (pravizya) kaJcukI- esso'smi| yuvarAjaH- samAdiza agdngkaarmaatreym| yathA-devyA anaGgasenAyA vapuSi sAvadhAnena bhaavym| (kaJcukI nisskraantH|) (nepathye) sarasijavanamapabandhaM dizo vitamaso dRzaH prkttbhaavaaH| avatarati nabhomitre vasudhAyAM kasya nA''nandaH? / / 1 / / cArAyaNaH- deva! zubhodakaM mitrodayaM mAgadhaH ptthitvaan| navama aGka (tatpazcAt yuvarAja lakSmIpati aura mantrI cArAyaNa praveza karate haiN|) yuvarAja- (AkulatA se) are! yahA~ koI kaJcukI hai? (praveza kara) kaJcakI- maiM huuN| yuvarAja- vaidya Atreya ko Adeza do ki devI anaGgasenA ke svAsthya ke prati sAvadhAna rheN| (kaJcukI nikala jAtA hai|) (nepathya meM) kamalasamUha mukulita ho gayA hai, dizAe~ andhakArarahita ho gayI haiM aura A~khoM se spaSTa dikhAI par3ane lagI haiN| isa prakAra sUrya ke udita hone para kisako AnandAnubhUti nahIM hotI, arthAt avazya hotI hai||1|| cArAyaNa- deva! mAgadha ne mAGgalika sUryodaya kA varNana kiyA hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvarAja:- amAtya ! mitrAnandazabdayorAkarNanAdudvejitAH smaH / pUrjambhAripuropamAnamamarastamberamaspardhino navamo'GkaH nAgAH, sUryaturaGganirjayajavairvibhrAjino vAjinaH / rAjyazrIkakudaM tadetadakhilaM yanmantralIlAyitaM, tasyAMghridvitayIM zirasyavahato dhiG naH kRtaghnAnimAn / / 2 / / (punarvimRzya) amAtya ! vacasvinAmavAcyaM zraddhAlUnAmazraddheyaM mahIyasAmazrotavyamaihikA'' muSmikApAyapratyavamarzabandhyamatinA kAmaratinA pazya kIdRzama nuSThitam ? cArAyaNaH 151 deva! kimanuSThitavAnamAtyaH kAmaratiH ? yuvarAja: asmAkaM jIvitaikanidAnaM mitrAnandAbhidhAnaM tatpatnImabhilASukaH kAmaratiH 'svanagaraM prati prasthApito mitrAnandaH' iti pravAdaM vidhAya vijayavarmaNe vyApAdayitumupanItavAn / yuvarAja -- amAtya ! mitra aura Ananda zabdoM ko sunane se maiM vyAkula ho gayA hU~ / hama kRtaghnoM ko dhikkAra hai, kyoMki hama usa mahApuruSa (mitrAnanda) ke donoM caraNa apane mastaka para nahIM rakha sake jisakI sanmantraNA kI hI yaha lIlA hai ki hamArI rAjalakSmI itanI unnata hai jisase hamArI rAjadhAnI indra kI nagarI (svarga kI rAjadhAnI amarAvatI) ke samAna ( ramaNIya) hai, hamAre hAthI indra ke gajarAja airAvata ke pratispardhI haiM aura hamAre utkRSTa ghor3e vega meM sUrya ke ghor3oM ko bhI jItane vAle haiM / / / / 2 / / (punaH socakara) amAtya ! dekho, aihika aura pAralaukika aniSTa kA vicAra kara pAne meM asamartha buddhi vAle kAmarati ne vacasviyoM ke lie avAcya, zraddhAluoM ke lie azraddheya aura mahAtmAoM ke lie azrotavya kaisA duSkRtya kara diyaa| cArAyaNa - deva! kyA kara diyA amAtya kAmarati ne? yuvarAja- mere jIvana ke ekamAtra AdhAra mitrAnanda ko usakI patnI ke abhilASI kAmarati dvArA 'mitrAnanda ko apane nagara bheja diyA gayA' aisI aphavAha phailAkara use maravAne ke lie vijayavarmA ke pAsa bheja diyaa| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 kaumudImitrAnandarUpakam cArAyaNa:- deva! januSAnthA na pazyanti bhAvAn kevlmaihikaan| aihikA''muSmikAn kAmakAmalAndhAH punrjnaaH||3|| yuvarAjaH- tataH paraM ca ratnAkarabhaGgena tasya kimapi saMvRttamiti na jAnImaH, tatpatnI punaH kaumudI vyAghramukhyAM tiSThatItyasti kiNvdntii| (pravizya) pratIhAra:- deva! dezAntarataH samAyAto naradattaH sArthavAho yuvarAjapAdAn drssttumbhilssti| cArAyaNa:- deva! kramAgatavibhUtirmahAnayaM naradattaH sArthavAhaH, tadamuM mahatA gauraveNa devo drssttumrhti| yuvarAjaH- (sAdaram) tvaritataraM prveshy| (tataH pravizati upAyanIkRtaratnabhRtabhAjanahastena puruSeNAnugamyamAno nrdttH|) cArAyaNa- deva! janmAndha loga to kevala aihalaukika kRtyoM kA avalokana nahIM kara pAte haiM, kintu kAmAndha loga to aihalaukika aura pAralaukika dono kRtyoM kA avalokana (vicAra) karane meM asamartha hote haiN||3|| yuvarAja- aura usake atirikta ratnAkaradeza ke naSTa ho jAne ke kAraNa usakA kyA huA yaha mujhe jJAta nhiiN| usakI patnI kaumudI vyAghramukhI meM hai, aisI janazruti hai| (praveza kara) pratIhAra- deva! paradeza se AyA huA sArthavAha naradatta Apake darzana karanA cAhatA hai| cArAyaNa-deva! yaha naradatta paramparA-prApta aizvarya vAlA mahAn sArthavAha hai| ata: Apa bar3e sammAna ke sAtha isase mileN| yuvarAja- (AradapUrvaka) atizIghra andara le aao| (tatpazcAt ratnoM se bharA upahArapAtra hAtha meM lie hue puruSa ke Age-Age naradatta praveza karatA hai|) Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvarAja:sarvo'pi sArthalokaH ? naradatta: cArAyaNa: samRddhavaibhavam / -- navamo'GkaH (naradatta upAyanabhAjanamupanIya praNamati / ) ( sasambhramam) kSemaM yAtrikAH ! samAyAtAH stha? nirupadravaH yuvarAja: velandharAbhyarNamazeSo'pi sArthaH praviSTaH ? cArAyaNa:deva! sArthasya kiyAnapi viSkambho'sti / (punarnaradattaM prati) vijJapaya yathArthaM viSkambhasvarUpaM devAya / --- 153 devasya vikramabAhoryuvarAjasya ca lakSmIpateH prabhAvena / deva! velandharamazeSamapi naradattasya yAnapAtrayAtAyAtaiH naradatta:- - (savinayam) deva! suvarNadvIpAt pratinivRttasya mamaikaH paTaccaravRttirvaNikputraH saGghaTitaH / sa ca mayA krayakauzalAnuraJjitena svasArthe pradhAnaH kRtaH / sa cedAnIM 'madIyo'yaM sArthaH, na te kimapi labhyamasti' iti vyAharati / (naradatta upahArapAtra samIpa le jAkara praNAma karatA hai / ) yuvarAja -- (zIghratApUrvaka) yAtriyo ! Apa kuzalapUrvaka to Aye ? kyA saba ke saba vyApArI loga sakuzala haiM ? - naradatta -- mahArAja vikramabAhu aura yuvarAja lakSmIpati ke prabhAva (kRpA) se sabhI sakuzala haiN| cArAyaNa- - deva! naradatta ke jahAja ke gamanAgamana ke kAraNa sampUrNa velandhara nagara aizvaryazAlI ho gayA hai| yuvarAja- kyA sabhI sArthavAha velandhara nagara meM praviSTa ho gaye ? cArAyaNa-- deva! sArthavAha ke nagarapraveza ke mArga meM kucha bAdhA hai| (punaH naradatta se) yuvarAja ko ThIka-ThIka batalAo ki kyA bAdhA hai? naradatta -- (vinayapUrvaka) deva! suvarNadvIpa se vApasa Ate samaya mujhe eka luTerA vyApArIputra milaa| usake kraya- kauzala se prasanna hokara maiMne usako apane dala kA netA banA diyA aura aba vaha kahatA hai 'yaha samasta dhana merA hai, tumheM kucha bhI nahIM milegA' / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 kaumudImitrAnandarUpakam yuvarAjaH- aho! arAjanvatI vsumtii| (punarvimRzya) amAtya ! naikasya saMlApazravaNena nirNayaH kartuM zakyate, ato dvitIyamapi pRcchaami| cArAyaNa:- ko'tra bhoH asmatparijaneSu? (pravizya) devazarmA- esso'smi| (cArAyaNa: knne--evmev|) (devazarmA nisskraantH|) (tataH pravizati makarando devazarmA c|) makaranda:- (saviSAdamAtmagatam) vicchedaH pitR-bAndhavaiH, pravahaNasyodanvati bhraMzanaM, prANebhyo'pyadhikaM priyeNa viraho mitreNa punnyaatmnaa| kAntAyA navasaGgame'pyapahRtiH, sarvasvanAzo'dhunA, navyaM navyamudeti kandalamaho! prAtIpike vedhsi||4|| yuvarAja- aho! pRthvI kitanI arAjaka ho gayI hai? (punaH socakara) amAtya! kevala eka vyakti kI bAta sunakara nirNaya nahIM kiyA jA sakatA, ata: dUsare se bhI pUchatA huuN| cArAyaNa- are! yahA~ hamArA koI sevaka hai? (praveza kara) devazarmA- maiM huuN| (cArAyaNa kAna meM aisA hI karo) (devazarmA nikala jAtA hai|) (tatpazcAt makaranda aura devazarmA praveza karate haiN|) makaranda- (viSAdapUrvaka mana meM) pahale mAtA-pitA tathA bandhujanoM se viccheda, samudra meM jahAja kA DUbanA, punaH prANoM se bhI priyatara dharmAtmA mitra se viyoga, navamilana meM hI patnI kA apaharaNa aura aba srvsvnaash| aho! bhAgya ke pratikUla hone para naI-naI vipattiyA~ upasthita ho rahI haiN||4|| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 navamo'GkaH khalu kRtvA naatiitvysnshocnm| Ajanma yAni jAyante vyasanAni shsrshH| smaryante tAni cennityaM ko'vakAzastadA mudaam?||5|| bhavatu, prnnmaami| yuvarAja:- aye vANijyakAraka! kiMnidAno'yaM naradattena saha vivAdaH? makaranda:- (savinayam) deva ! suvarNadvIpAt pratinivRttasya mamAyaM paTaccaravRttirnaradattaH sngghttitH| kraya-vikrayakauzalAnuraJjitena ca mayA svasArthe pradhAnaH kRtH| ayaM cedAnIM 'madIyo'yaM sArthaH, na te kimapi labhyamasti' iti vyaahrti| (yuvarAja: smitvA caaraaynnmukhmvlokyti|) cArAyaNa:- deva ! kramAgato'yaM naradattaH, tadasya satyeSu naH samprati pratipattirasti, dezAntariNaH punarasya svarUpaM naavgcchaamH| yuvarAja:- amAtya! athavA atItaviSayaka vipattiyoM ke viSaya meM socanA vyartha hai, kyoMki jIvanaparyanta jo hajAroM vipattiyA~ AtI rahatI haiM, yadi sadA unhIM kA smaraNa kiyA jAya to jIvana meM sukha kA avasara kahA~? / / 5 / / acchA, praNAma karatA huuN| yuvarAja- are vyApArI! naradatta ke sAtha yaha vivAda kisa kAraNa? makaranda- (vinayapUrvaka) deva! suvarNadvIpa se vApasa Ate samaya mujhe yaha cora naradatta milaa| isake kraya-vikraya ke kauzala se prasanna hokara maiMne isako apane dala kA pradhAna banA diyA aura aba yaha kahatA hai 'yaha samasta dhana merA hai, tamheM isameM se kucha bhI nahIM milegaa|' (yuvarAja muskurAkara cArAyaNa kA mu~ha dekhate haiN|) cArAyaNa- deva! yaha naradatta khAnadAnI vyApArI hai, ata: isakI bAta para mujhe vizvAsa hai; kintu isa paradezI ke svarUpa ko maiM nahIM jaantaa| yuvarAja-amAtya! Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 kaumudImitrAnandarUpakam samUlakASaM kaSatAM dviSanmahIM, zizUn pitRbhyAM haratAM ca nirdayam / apakSapAtena yadarthanirNaya stadeva dharmaH kimapi kSamAbhujAm / / 6 / / tataH kim ? cArAyaNaH yuvarAja: - samAnazIla- santAna - yukti-vyApArayordvayoH / vinA vizeSacihnena yukto naikatra nirNayaH / / 7 / / makarandaH- deva ! vizeSacihnamapyasti / yuvarAja:- ko'vakAzastarhi vivAdasya ? makaranda: - - deva! suvarNeSTikAsampuTAni yAni tAni sarvANyapi mannAmAGkitAni / yuvarAja : - devazarman ! sasuvarNasampuTaM suvarNakAramAkAraya / (devazarmA niSkrAntaH / ) zatru ke rAjya ko pUrI taraha naSTa-bhraSTa karane vAle aura mAtA-pitA se bhI unake baccoM kA nirdaya hokara (daNDa dene hetu ) haraNa karane vAle rAjAoM kA yahI dharma hai ki ve kisI vivAda kA nirNaya vinA pakSapAta ke kareM / / 6 / / cArAyaNa - usase kyA ? yuvarAja -- donoM kA svabhAva, santAna, tarka aura kArya samAna hone ke kAraNa vinA kisI vizeSa cihna ke kisI eka ke pakSa meM nirNaya karanA ucita nahIM hai / / 7 / / makaranda - deva! vizeSa cihna bhI hai| yuvarAja- taba to vivAda ke lie avakAza kahA~ ? makaranda -- deva! sone ke IToM kI jo peTiyA~ haiM, una saba para merA nAma ati hai| yuvarAja- devazarman ! sone kI peTiyoM sahita svarNakAra ko bulAo / ( devazarmA nikala jAtA hai | ) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 navamo'GkaH (pravizya suvarNakAra: smputtaanyupnyti|) yuvarAjaH-(sarvato'valokya) kathaM na kutrApyabhidhAnam? / (punaH sAkSepam) are ! ko'yamasatyAlApaH? makaranda:- dvedhA vidhApya sampuTAni madhyamavalokayatu devH| yuvarAja:- (tathA kRtvA madhyamavalokya ca savismayam) kathamubhayato'pi sampuTeSu makarandAbhidhAnam? (puna: sAkSepamamAtyaM prati) kramAgatasya naradattasyAyamIdRzo yuSmAkaM satyapratyayaH? naradatta:- (savinayam) deva! vijnypniiymsti| yuvarAjaH- (sAkSepam) ataH paramapi kimapi vijJapanIyamasti? bhavatu, vijnypy| naradatta:- deva! bAlye hi me pitA vipnnH| idAnImahamanujazcAyaM dvAveva kuTumbe purussau| yuvarAja:- tataH kim? (svarNakAra praveza karake peTiyoM ko samIpa le AtA hai|) yuvarAja- (saba tarapha dekhakara) kyA kahIM bhI nAma nahIM likhA hai? (punaH krodhapUrvaka) are! kyoM asatya bola rahe ho? makaranda- Apa peTiyoM ko do bhAga meM karake (kholakara) unake bhItara dekheN| yuvarAja- (vaisA karake aura bIca meM dekhakara AzcaryapUrvaka) kyA peTiyoM para donoM tarapha makaranda kA nAma likhA hai? (punaH krodhapUrvaka amAtya se) khAnadAnI naradatta para Apako itanA adhika vizvAsa kyoM? naradatta- (vinayapUrvaka) deva! kucha kahanA cAhatA huuN| yuvarAja- (krodhapUrvaka) aba bhI kucha kahane ko bacA hai? acchA, kho| naradatta- deva! bAlyakAla meM hI mere pitA kI mRtyu ho gyii| isa samaya parivAra meM maiM aura merA anuja ye do hI puruSa haiN| yuvarAja- usase kyA ? Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 kaumudImitrAnandarUpakam naradatta:- ahamapi nirapatyaH, bhrAtaiva me aptym| tadasyaiva nAmnA kreyaM ca vastu, ayaM ca mkrndaabhidhaanH| atra cArthe'mAtyaH pauralokazca prmaannm| cArAyaNaH-deva! ayamupAyanabhAjanavAhI bhrAtA'sya mkrndaabhidhaanH| yuvarAjaH- ko'tra bhoH? (pravizya) pratIhAra:- Adizatu devH| yuvarAja:- kiyato'pi vaNijaH smaahvy| (pratIhAro nisskraantH|) (pravizya kRtoSNISA paJcaSA baNija: praNamanti) yuvarAja:- tAtasya vikramabAhorAjJA bhavatAM yadapakSapAtena vdt| tataH kathayata ko naradattasya bhrAtA? kimabhidhAnazca? naradatta- maiM bhI niHsantAna hU~, bhAI hI merI santati hai, ata: isI ke nAma se vastue~ kharIdatA hU~ aura isakA hI nAma makaranda hai| isa viSaya meM amAtya aura nagaravAsI pramANa haiN| cArAyaNa- deva! yaha upahArapAtra lAne vAlA hI isakA makaranda nAmaka bhAI hai| yuvarAja- are! yahA~ kauna hai? (praveza kara) pratIhAra- yuvarAja AjJA deN| yuvarAja- kucha vyApAriyoM ko bulaao| (pratIhAra nikala jAtA hai|) (pA~ca cha: pagar3IdhArI vyApArI praveza karake praNAma karate haiN|) yuvarAja-pitA vikramabAhu kI AjJA hai ki Apa saba niSpakSabhAva se uttara deN| ata: Apa saba batalAveM ki (yahA~ para) naradatta kA bhAI kauna hai? aura usakA kyA nAma hai? Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 navamo'GkaH vaNija:- (sabhayam) deva ! naradattasyAyaM bhrAtA mkrndaabhidhaanH| (yuvarAjaH sATopaM mkrndmvlokyti|) makaranda:- (saduHkhamAtmagatam) pratyahaM nvynvyaabhirbhvntiibhirvipttibhiH| AstAM nAma parastAvadAtmA'pi mama bhgnvaan||8|| (prakAzam) deva! aparamapyabhijJAnamasti-ilA me gotradevatA, tadabhidhAnenAparamilAdatta ityapi naam| tataH kiyantyapi sampuTAnIlAdattanAmAGkitAni, tatastAnyapi vilokayatu devH| yuvarAjaH- (tathA kRtvA) kathametAni ilAdattanAmAGkitAni? (punaH saroSa naradattaM prati) ataH paramapi vijJapyamavaziSyate kimapi? naradattaH- (sAvaSTambham) avshissyte| yuvarAjaH- (vihasya) tvaritataraM vijnypy| vyApArIgaNa- (bhayapUrvaka) deva! yaha naradatta kA makaranda nAmaka bhAI hai| (yuvarAja krodhapUrvaka makaranda ko dekhatA hai|) makaranda- (duHkhapUrvaka mana meM) pratidina upasthita hotI haI naI-naI vipattiyoM se mere zarIra kA to kahanA hI kyA? merA hRdaya bhI khaNDita ho gayA hai||8|| ___ (prakaTarUpa meM) deva! eka anya pahacAna bhI hai- ilA merI kuladevatA haiM aura unhIM ke nAma se merA dUsarA nAma ilAdatta bhI hai| ata: kucha peTiyoM para ilAdatta bhI likhA huA hai, Apa una peTiyoM ko bhI dekheN| yuvarAja-(vaisA karake) kyA ina para ilAdatta nAma likhA huA hai? (punaH roSasahita naradatta se) isake bAda bhI kucha kahanA bAkI hai kyA? naradatta- (dRr3hatApUrvaka) bAkI hai| yuvarAja- (ha~sa kara) zIghra kho| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 kaumudImitrAnandarUpakam naradatta:- deva! ilAdattAbhidhAno me bhAgineyaH, tataH suvarNadvIpasthitena mayA somapariveSaparvaNi sampuTAnAM zatamaSTottaraM tannAmAGkitaM kRtm| atrApyarthe pauralokaH prmaannm| (yuvarAjo vaNijAM mukhaanyvlokyti|) vaNija:- astIlAdattAbhidhAno nrdttbhaagineyH| yuvarAjaH- (sAkSepaM makarandaM prati) are dAmbhika! kUTaprayogairasmAkaM vaNijAM ca duSkIrtimutpAdayasi? makaranda:- (sAvaSTambham) upAyanIkRtaratnAnAM prabhAvAtizayaM naradattamApRcchatu devH| yuvarAja:- naradatta! kasya ratnasya kaH prabhAvAtizayaH? naradattaH- (sakSobham) deva! sarvANyapi ratnAni saprabhAvANi, paraM na kadAcidapi niruupitprtyyaani| yuvarAjaH- (naradattaM prati) yadi tvadIyAni ratnAni tadA nissndehmbhiddhiithaaH| naradatta- deva! ilAdatta nAma kA merA bhAgineya hai, isIlie suvarNadvIpa meM somarasa-vitaraNa ke avasara para maiMne eka sau ATha svarNapeTiyoM para usakA nAma aGkita karavA diyaa| isa viSaya meM bhI nagaravAsI hI pramANa haiN| (yuvarAja vyApAriyoM kA mu~ha dekhate haiN|) vyApArIgaNa- hA~, naradatta kA ilAdatta nAmaka bhAgineya hai| yuvarAja- (krodhapUrvaka makaranda se) are pAkhaNDI! jAlasAjI karake merA aura vyApAriyoM kA apayaza phailA rahe ho? makaranda-(dRr3hatApUrvaka) Apa naradatta se upahAra meM diye gaye ratnoM ke prabhAva ke viSaya meM puuche| yuvarAja- naradatta! kisa ratna kA kyA prabhAva hai? naradatta- (baicenI ke sAtha) deva! sabhI ratna prabhAvazAlI haiM, kintu kabhI bhI inakA parIkSaNa nahIM kiyA gayA hai| yuvarAja-(naradatta se) yadi tumhAre ratna hote to tuma avazya batalA dete| 1. bhAgneyaH kh| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 navamo'GkaH makaranda:- deva! niHsandehamabhihite bhavanti madIyAni ratnAni? yuvarAja:- avazyaM bhvnti| makaranda:- deva ! ratnamidaM sparzamAtreNa shuulmpnyti| yadi cAyamoM visaMvadati tadA zirazchedena dnnddH| (pravizya sambhrAntaH) kaJcukI devI kaNThagataprANA shuulvednyaa'dhunaa| ataH paraM vidheyaM tu yuvraajo'vgcchti||9|| yuvarAja:- kaJcukin! ratnamidamupanaya devyAH, yena samUlaM zUlaM prnnshyti| (kaJcakI ratnamAdAya nisskraantH|) (naradattaH sabhayamapavArya upAyanabhAjanavAhina: krnne-evmev|) (upAyanabhAjanavAhI nisskraantH|) makaranda- deva! kyA asandigdha rUpa se batalA dene para ratna mere ho jAyeMge? yuvarAja- avazya ho jaayeNge| makaranda-deva! yaha ratna sparzamAtra se pIr3A dUra kara detA hai aura yadi yaha satya na ho to daNDasvarUpa meM merA sira kATa liyA jaay| __ (praveza karake ghabar3AyA huA) kaJcakI- tIvra pIr3A se devI ke prANa kaNTha ko A gaye haiM arthAt viyukta hone vAle haiN| aba Age kyA karanA hai, yaha to yuvarAja hI samajha sakate haiN||9|| yuvarAja- kaJcakin! yaha ratna devI ke pAsa le jaao| isase pIr3A samUla naSTa ho jAtI hai| (kaJcakI ratna lekara nikala jAtA hai|) (naradatta bhayapUrvaka dUsarI tarapha mu~ha ghumAkara upahArapAtra lAne vAle ke kAna meM- aisA hI kro|) (upahArapAtra lAne vAlA nikala jAtA hai|) Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 kaumudImitrAnandarUpakam (pravizya) ceTI- bhaTTA! diTThiyA ditttthiyaa| (bhartaH ! diSTyA dissttyaa|) yuvarAja:- (sarabhasam) keralike! tvaritataramAnandasya nidAnaM vijnypy| ceTI- rayaNassa pabhAveNa bhaTTiNI va gayazUlaveaNA sNjaadaa| (ratnasya prabhAvena bhaTTinI vyapagatazUlavedanA snyjaataa|) yuvarAja:- (sakrodham) amAtya! kaitavaprayogairdezAntariNAM dhanamapahRtyAsmAkamakIrtimutpAdayato naradattasya ko daNDaH? cArAyaNaH- (sakampam) yaM devaH smaadishti| yuvarAja:- tarhi zvapAkamAkArya sakuTumbamenaM naradattamasmAkaM pazyatAM shuulmaaropy| (naradatta: kmpte|) cArAyaNa:- (uccaiHsvaram) bho asmatparijanAH! sazUlaM shvpaakmaakaaryt| (praveza kara) ceTI- svAmI! aho bhAgya, aho bhAgya? yuvarAja- (utkaNThApUrvaka) keralike! zIghra Ananda kA kAraNa btlaavo| ceTI-- ratna ke prabhAva se yuvarAjJI kI vedanA samApta ho gyii| yuvarAja-(krodhapUrvaka) amAtya! chala-kapaTa se paradeziyoM kA dhana apahata kara hamArA apazaya phailAne vAle naradatta ko kyA daNDa diyA jAya? cArAyaNa- (kA~pate hue) jisa daNDa kI Apa AjJA deN| yuvarAja- to cANDAla ko bulAkara parijamasahita naradatta ko mere sAmane zUlI para laTakA do| (naradatta kA~patA hai|) cArAyaNa- (ucca svara meM) are hamAre sevakoM! cANDAla ko zUlI sahita bulaao| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 navamo'GkaH (pravizya) pratIhAra:- deva! sarvadezAcAra-bhASA-veSakuzalo barbarakUlavAsI vaNijyakArako dvAri vrttte| (pravizya) zvapAka:- amacca! eze cissttaami| (amAtya! eSa tisstthaami|) cArAyaNa:- are piGgalaka! sakuTumbamenaM naradattaM shuulmaaropy| , yuvarAjaH- (pratIhAraM prati) pravezaya vnnijykaarkm| ___ (pravizya barbaro dUrasthaH prnnmti|) yuvarAja:- vaNijyakAraka! kena prayojanena velandharamavatIrNo'si? barbara:- bhaTTA! pANAhiMto pi piyadale ege me bhAyA, ze lUziya gihAdo niishlide| (bhartaH! prANebhyo'pi priyataraH eko me bhrAtA, sa ruSTvA gRhaanniHsRtH|) (praveza kara) pratIhAra- deva! sabhI dezoM ke AcAra, bhASA aura veSa meM kuzala barbara nadI ke taTa para rahane vAlA vyApArI dvAra para khar3A hai| (praveza kara) zvapAka- amAtya! mai A gayA huuN| cArAyaNa- are piGgalaka! naradatta ko parijanoM sahita zUlI para car3hA do| yuvarAja- (pratihAra se) vyApArI ko andara le aao| (praveza karake dUra se hI praNAma karatA hai|) / yuvarAja- vyApArI! kisa prayojana se velandharanagara meM Aye ho? barbara- svAmI! prANoM se bhI priya merA eka bhAI hai, jo rUTha kara ghara se bhAga gayA hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 kaumudImitrAnandarUpakam yuvarAja:- tataH kim? barbara:- ze dANiM velaMdhare paviSTe cissttdi| (sa idAnIM velandhare praviSTaH tisstthti|) yuvarAjaH-(makarandamuddizya) ekastAvadayaM vaideziko velandhare prvisstto'sti| barbara:- hA bhAya! cilA diSTo si| (hA bhrAtaH! cirAd dRsstto'si|) (ityabhidadhAno makarandaM parirabhya tArasvaraM pralapati) yuvarAja:-(sasambhramam) kathamayaM makarandomlecchajAti:? durAtmanA'munA mlecchena naradattasya vezmani bhojana-zayanAbhyAM varNasaGkaraH kRtH| makaranda:- (svagatam)zUlavedanApahAreNa mayi pakSapAtyapi kumArastenAmunopaliGgAntareNa pratipakSatAM yaasyti| viralavipadAM kathaJcid vipado hartuM samIhate lokH| pratipadanavavipadAM punarupaiti mAtA'pi nirvedm||10|| - yuvarAja- usase kyA ? barbara- vaha isa samaya velandhara meM hI hai| yuvarAja- (makaranda kI ora saGketa karake) eka to yahI videzI hai, jo velandhara meM praviSTa huA hai| barbara- hAya bhAI! bahuta samaya bAda dikhe ho| (yaha kahatA huA makaranda ko gale lagAkara jora se rotA hai| yuvarAja- (ghabarAhaTa ke sAtha) kyA yaha makaranda mleccha jAti kA hai? isa duSTa ne naradatta ke ghara meM bhojana aura zayana kara hamako varNasaGkara banA diyaa| makaranda- (mana hI mana) yuvarAjJI kI pIr3A ko dUra karane ke kAraNa mere pakSapAtI bhI yuvarAja isa apazakuna se mere viruddha ho jaayeNge| yadA-kadA vipatti meM par3ane vAle logoM kI vipattiyoM ko to loga kisI prakAra dUra bhI kara sakate haiM, kintu jina para pratikSaNa naI-naI vipattiyA~ AtI rahatI haiM, unake prati to mAtA bhI virakta (mamatvahIna) ho jAtI hai||10|| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'GkaH tadataH paraM kRtamupAyAntaravimarzanena / yad bhAvyaM tad bhavatu / yuvarAja : - ( pratIhAraM prati) upanaya durAtmAnamenaM zvapAkAya / ( pratIhAro makarandaM kezairAkRSya zvapAkAyopanayati / ) (nepathye) alamalaM krUreNa karmaNA / yuvarAja:pratiruNaddhi ? (sakrodham) are ! ko'yaM kRtAntavadanaM spRhayAlurasmadAjJAM pratIhAraH - deva! vyAghramukhIpatirvajravarmA yuSmadAjJAM pratiruNaddhi / yuvarAjaH - (sadarpam) asmadAjJAM pratiroddhuM zaktirasti padAtipAMzorvajravarmaNaH ? (punaH zvapAkaM prati) Aropaya zUlametaM durAtmAnam / ( zvapAko makarandamutkSipati / ) ataH aba koI anya upAya socanA vyartha hai / jo honA hai vaha ho / yuvarAja - ( pratIhAra se) isa duSTa ko zvapAka ke pAsa le jAo / (pratihAra makaranda kA keza pakar3a kara usako zvapAka ke pAsa le jAtA hai | ) (nepathya meM) 165 aisA krUra karma na kareM / yuvarAja -- (krodhapUrvaka) are! apanI gardana kaTavAne kA icchuka yaha kauna merI AjJA kA virodha kara rahA hai? pratIhAra- deva ! vyAghramukhI ke mukhiyA vajravarmA ApakI AjJA kA virodha kara rahe haiN| yuvarAja -- (ahaGkArapUrvaka ) merI AjJA kA virodha karane kI zakti hai paira kI dhUla ke barAbara vajravarmA meM? (punaH zvapAka se ) isa duSTa ko zUlI para laTakA do| (cANDAla makaranda ko zUlI para car3hAne ke lie uThAtA hai / ) Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 kaumudImitrAnandarUpakam (nepathye) aho ! abrahmaNyamabrahmaNyam, ahaha pApakAritvam! yuvarAjaH- (sAkSepam) are ! ko'yamasmAn bhUyo bhUyastiraskaroti? (pravizya vajravarmaNA saha) mitrAnanda:- kumAra! ko'yaM vicaarvyaamohH?| yuvarAjaH- (pratyabhijJAya) kathamayamasmatprANasvAmI mitrAnandaH? (punaH svasiMhAsane samupavezya) Arya! kiM tavA'yaM makarandaH? mitrAnanda:- mamA'yaM bhrAtA mkrndH| yuvarAja:- are barbara! kimidam? barbara:- (sakampam) naradatteNa edaM kavaDaM kAlAvide hge| (naradattena etat kapaTaM kaarito'hm|) vajravarmA- mamAyaM makarando jaamaataa| (nepathya meM) aho! anucita hai, anucita hai, Aha! ghora pApakarma hai! yuvarAja- (krodhapUrvaka) yaha kauna bArambAra hamArA tiraskAra kara rahA hai? (vajravarmA ke sAtha praveza karake) / mitrAnanda- yuvarAja! yaha kaisI vicArazUnyatA hai? yuvarAja- (pahacAna kara) kyA yaha merA prANarakSaka mitrAnanda hai? (puna: apane siMhAsana para baiTha kara) Arya! yaha makaranda ApakA kauna hai? mitrAnanda- yaha makaranda merA bhAI hai| yuvarAja- are barbara! yaha saba kyA hai? barbara- (kA~pate hue) naradatta ne mujhase yaha chala krvaayaa| vajravarmA- yaha makaranda merA jAmAtA hai| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'GkaH 167 yuvarAja:- (sapazcAttApam) amarSa-mAtsarya-vimoha-kaitavai__rasUn haranto nyshaalinaampi| zubheSu vRttiM dadhato'pi keSucit patantyagAdhe tamasi kssitiishvraaH||11|| (punaramAtyaM prati) Aropaya sabarbaraM naradattaM shuulm| iha samAnaya kRtasnAnaM mkrndm| bhavatvasmAkaM durnayasya praayshcittm| vajravarmA- mitrAnandasamparkaparvaNi na samucitaH praannivdhH| mitrAnandaH- kumAra! sarvasyApyaparAdhasyAsmadAgamanameva dnnddH| yuvarAjaH- (savinayam) etad dinaM sudinameSa vizeSakazca dvIpaH kSiteH puramidaM ca purAM ptaakm| yasmin pavitramanaso yazaso nizAntaM yuSmAdRzAH pathi bhavanti dRzAM shrnnyaaH||12|| yuvarAja- (pazcAttApasahita) ve rAjA ghora naraka meM gira jAte haiM jo asahiSNutA, vidveSa, ajJAna aura chala ke kAraNa nItimArgAnusArI aura satkarma karane vAle logoM kA bhI vadha kara dete haiN||11|| __(punaH amAtya se) naradatta ko barbarasahita zUlI para laTakA do| snAna kiye hue makaranda ko yahA~ le aao| hamAre durvyavahAra kA prAyazcitta ho jaaye| vajravarmA- mitrAnanda se milana ke zubha avasara para prANivadha ucita nhiiN| mitrAnanda- yuvarAja! hamArA Agamana hI sabhI aparAdhoM kA daNDa hai| yuvarAja- (vinayapUrvaka) Aja kA dina zubha hai, yaha dvIpa bhI zreSTha hai aura yaha raGgazAlA nagarI bhI sabhI nagariyoM meM utkRSTa hai jisameM Apa jaise svaccha antaHkaraNa vAle mahApuruSa aharniza yazomArga para hI calane kI preraNA dete rahate haiN||12|| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 kaumudImitrAnandarUpakam tataH kathayata keyamanamA sudhAvRSTiH? vajravarmA- sarvamahaM rajanyAM vijnypyissyaami| idAnIM punarmadhyAhnasandhyAmAdhAtuM prayAtu devH| mitraanndo'pydhvshrmmpnytaam| cArAyaNa:- deva! yadabhidhatte vajravarmA tdstu|| (iti niSkrAntA: sarve) navamo'GkaH smaaptH|| to Apa batalAveM ki vinA bAdala ke hI yaha sudhAvRSTi (Akasmika Agamana) kaise? vajravarmA- saba bAteM maiM rAta meM btlaauuNgaa| isa samaya Apa sAyaMkAlIna sandhyAvandana hetu jaayeN| mitrAnanda bhI yAtrA kI thakAna dUra kara le| cArAyaNa- deva! vajravarmA jaisA kahate haiM, vaisA hI ho|| (sabhI nikala jAte haiN|) ||nvm aGka smaapt|| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||ath dshmo'ngkH|| (tataH pravizati pnycbhairvH|) paJcabhairava:- (uccaiHsvaram) haMho vidyAdharAH! svayaM ratnakUTAdhipatirvaH samAdizati-drutamAkArayata dakSiNAzramavAsinI lambastanIm, tau ca vadhyau kuto'pi gaveSayitvA samAnayata, puruSottamaM ca taM jIvitadAyinaM sngkttyt| .... (nepathye) yadAdizati siddhaparamezvarastadacirAdeva smpaadyaami| paJcabhairava:- tarhi gatvA vijJapayAmi siddhaadhiptye| (iti prikraamti| vilokya) kathamiyamuttarAzramavAsinyAH kundalatAyAstApasI kSemaGkarI? (pravizya) kSemaGkarI- ayya paMcabherava! siddhAhivadiNo dNsnnmhilsaami| / (Arya paJcabhairava! siddhaadhipterdrshnmbhilssaami|) dazama aGka (tatpazcAt paJcabhairava praveza karatA hai|) paJcabhairava- (ucca svara meM) are are vidyAdharo! svayaM ratnakUTanareza Adeza de rahe haiM ki dakSiNa dizA kI Azrama-vAsinI lambastanI ko zIghra bulAiye, una donoM vadhyapuruSoM ko kahIM se bhI khojakara le Aiye aura usa jIvanadAtA zreSThapuruSa ko bhI milvaaiye| (nepathya meM) siddhaparamezvara kI jaisI AjJA hai, vaisA zIghra hI karatA huuN| paJcabhairava- to jAkara siddhAdhinAtha ko sUcita karatA huuN| (yaha kahakara ghUmatA hai| puna: dekhakara) kyA yaha uttarAzramavAsinI kundalatA kI tApasI (ziSyA) kSemaGkarI (A rahI) hai? (praveza kara) kSemakarI- Arya paJcabhairava! siddhAdhinAtha ke darzana karanA cAhatI huuN| . Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 kaumudImitrAnandarUpakam paJcabhairava:- bhadre! prahAravedanAbhiratitarAmasvasthazarIraH sAmprataM siddhaparamezvaro vaktumapi na prabhaviSNuH, tato dRSTvA kiM kariSyasi? kSemaGkarI- pahAraveaNopasamaNatthaM ceya dNsnnmbhilsaami| (prahAravedanopazamanArthameva drshnmbhilssaami|) paJcabhairava:- satvaramAgaccha, pazya tarhi kAmakAnanakadalIgRhamadhizayAnaM siddhaadhinaathm| (tataH pravizati yathAnirdiSTaH siddhAdhinAthaH sughaNTanandighoSaprabhRtikazca privaarH|) siddhAdhinAtha:- (prahAravedanAmabhinIya) ahaha! sughaNTa:- deva ! kiM prahAravraNamiyantaM kAlamavatiSThate? siddhAdhinAtha:- kupitadevatAprahAro'yaMna saMrohiNImauSadhIM vinA prshaamyti| nandighoSa:- kimasAdhyA saMrohiNI siddhaparamezvarasya? (sidyAdhinAthaH dIrgha ni:zvasya tuussnniimaaste|) paJcabhairava- bhadre! prahAravedanA se atyanta asvastha zarIra vAle siddhAdhinAtha isa samaya bola pAne meM bhI samartha nahIM haiM, to unake darzana kara kyA karogI? kSemaGkarI- prahAravedanA ko zAnta (samApta) karane ke lie hI to darzana karanA cAhatI huuN| paJcabhairava- to zIghra Ao aura kAmavana ke kadalIgRha meM soye hue siddhAdhinAtha ko dekho| (tatpazcAt yathAnirdiSTa siddhAdhinAtha aura sughaNTa, nandighoSa Adi anucaragaNa praveza karate haiN|) siddhAdhinAtha- (prahAravedanA kA abhinaya karake) Aha! sughaNTa- deva! kyA prahAra kA ghAva abhI taka vidyamAna hai? siddhAdhinAtha- yaha krodhita devatA kA prahAra hai, jo saMrohiNI (ghAva ko sukhAne vAle auSadha vizeSa ) auSadha ke vinA zAnta nahIM hotaa| nandighoSa- kyA saMrohiNI auSadha Apake lie bhI aprApya hai? (siddhAdhinAtha dIrgha niHzvAsa lekara cupa raha jAtA hai|) Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 dazamo'GkaH paJcabhairava:- deva! kSemaGkarI prnnmti| siddhAdhinAtha:-kSemaGkari ! niSpratyUhavratAnuSThAnA kuzalavatI kundalatA? kSemaGkarI- siddhAhivadiNo psaadenn| (puna: savinayam) edaM vinavedi kundalatA atthi amhANaM Asame maMtio adidhI, so maMteNa taMteNa ya pahAraveyaNaM pddihnnedi| (siddhAdhipateH prsaaden| etad vijJapayati kundalatA-asti asmAkamAzrame mAtriko'tithiH, sa mantreNa tantreNa ca prahAravedanAM prtihnti|) siddhAdhinAtha:- mantravistaraM vidhApayituM vayamidAnImanojasvinaH, tantraprayogaM yadi karoti, tadA kurutaam| (kSemaGkarI nisskraantaa|) siddhAdhinAtha:- (saviSAdam) aho vaicitryaM kAlasya! prahAravedanAmupazamayituM vayamapi sAmpratamaparasya mukhmiikssaamhe| paJcabhairava- deva! kSemaGkarI praNAma kara rahI hai| siddhAdhinAtha- kSemaGkari! kyA kundalatA nirvighna vratAnuSThAna karatI huI sakuzala hai? kSemakarI- siddhAdhinAtha kI kRpA se sakuzala hai| (puna: vinayapUrvaka) kundalatA ne yaha nivedana kiyA hai- hamAre Azrama meM eka mAntrika atithi hai aura vaha tantra-mantra se prahAravedanA ko naSTa kara detA hai| siddhAdhinAtha- mantra-prayoga (anuSThAna) karavAne meM mai isa samaya asamartha hU~, tantraprayoga yadi karatA hai to kre| (kSemaGkarI nikala jAtI hai|) siddhAdhinAtha- (khedapUrvaka) aho! samaya kI gati kitanI vicitra hai, prahAravedanA ko zAnta karane hetu mujhe bhI isa samaya dUsare kI sahAyatA lenI par3a rahI hai! 1. evaM k| 2. aho ? vipAkavaicitryaM k| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 kaumudImitrAnandarUpakam (punaH smRtvA) anujagrAha nastatra svaklezamupagamya yaH / nisargasuhRdastasya vaNijaH kiM vidadhmahe ? / / 1 / / (punaH saviSAdama) parasmAdupakAro yaH so'pi vrIDAvahaH satAm / tasyApratyupakArastu dunotyantaH pazUnapi / / 2 / / (nepathye) parimalabhRto vAtAH, zAkhA navAGkurakoTayo, madhuravirutotkaNThAbhAjaH priyAH pikapakSiNAm / viralaviralasvedoddvArA vadhUvadanendavaH, prasarati madhau dhAtryAM jAto na kasya guNodaya: ? / / 3 / / sughaNTa : - deva! zubhodarkaM mAgadhaH paThitavAn / (punaH smaraNa kara) jisane svayaM saGkaTa meM par3akara bhI vahA~ (varuNadvIpa meM) mujha para anugraha (karake mujhako pAzapANi ke bandhana se mukta) kiyA thA, usa svAbhAvika mitra vyApArI (mitrAnanda) kA maiM kyA ( pratyupakAra) karU~ ? / / 1 / / (punaH viSAdapUrvaka) dUsaroM dvArA svayaM para kiyA gayA upakAra bhI sajjanoM ke lie lajjAspada hotA hai aura usa upakAra kA pratyupakAra na kara pAnA to pazuoM ko bhI vyathita kara detA hai (sajjanoM kA to kahanA hI kyA ? ) / / 2 / / (nepathya meM) havAyeM sugandhi se paripUrNa ho gayIM haiM, vRkSoM kI zAkhAe~ koTizaH navIna kisalayoM se AcchAdita ho gayIM haiM, premIjana koyaloM kI madhura kUka sunakara samAgama hetu vyAkula ho rahe haiM aura taruNiyoM ke mukhacandroM para kucha-kucha pasIne kI bU~deM chalakane lagI haiN| isa prakAra pRthvI para vasanta Rtu ke Agamana ke kAraNa kisakA guNodaya nahIM ho gayA hai ? / / 3 / / sughaNTa - deva! mAgadha ne zubhasUcaka pATha kiyA hai| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'GkaH 173 siddhAdhinAtha:- adya kenApyacintyena hetunA'smAkaM mAnasamapi prvrddhmaanotsaahm| (punarnandighoSaM prati) samAdiza kAmaparicArakaM brhmlym| yathAvayamadya nizIthe svayaM balikarma vidhaasyaamH| tato bhagavataH paJcabANasya pUjAvizeSaH ko'pi vipnycniiyH|| (nandighoSo nisskraantH|) (pravizya) kSemaGkarI- ediNA taMteNa uvaliMpedu pahAravaNaM siddhaahivii| (etena tantreNopalimpatu prahAravraNaM siddhaadhiptiH|) siddhAdhinAtha:- (tathA kRtvA savismayam) kathaM kSaNAdeva sarvathA'pyalakSyaH prahAravraNaH samajani? (puna: savimarzam) kathamidaM tadevA''smAkInamauSadham? (kSemaGkarI prati) sumukhi! sa tvadIyo mAntrikaH kimaparamapi kimapi jAnAti? kSemaGkarI- avaraM pi piyasaMpaogaM jaannaadi| (aparamapi priyasamprayogaM jaanaati|) siddhAdhinAtha:- ko'pyasmAkaM vyApAdayituM priyaH, ko'pi pUjayituM, siddhAdhinAtha- Aja kisI ajJAta kAraNa se mere mana meM utsAha kA saJcAra ho rahA hai| (puna: nandighoSa se) kAmaparicAraka brahmalaya ko Adeza do ki Aja rAta maiM svayaM balikarma sampanna karU~gA, ata: bhagavAn kAmadeva kI vizeSa pUjA kI vyavasthA kI jaay| (nandighoSa nikala jAtA hai|) (praveza kara) kSemaGkarI- Apa prahAra ke vraNa (ghAva) para isa auSadha kA lepa lgaaveN| siddhAdhinAtha- (vaisA karake vismayapUrvaka) kyA kSaNabhara meM hI ghAva pUrA gAyaba ho gayA? (punaH vicAra karate hue) kahIM yaha merA vahI khoyA huA auSadha to nahIM? (kSemaGkarI se) sumukhi! tumhArA vaha mAntrika kucha aura bhI jAnatA hai kyA? kSemakarI- hA~, aura bhI priya jAdU jAnatA hai| siddhAdhinAtha- koI vadhya hone ke kAraNa merA priya hai aura koI pUjya hone Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 kaumudImitrAnandarUpakam tadubhayasyApi saMyogamAdhAtumUrjasvalaH? kSemaGkarI- adha iM? (atha kim ?) siddhAdhinAtha:- (sautsukyam) samAdiza kundltaam| yathA-nikaSA kAmAyatanaM svayaM sannihitA vidhApaya mAntrikeNa priyajanasATanArtha mntropcaarm| (kSemaGkarI nisskraantaa|) (pravizya kaTitaTaM nartayantI lambastanI prnnmti|) siddhAdhinAtha:- (sasaMrambham) lambastani! idmaasnmaasytaam| (punaH sautsukyam) asmanmanorathAnurUpaM kimapyAcaratyAtreyI? lambastanI- (sodvegam) na kiM pi| (na kimpi|) siddhAdhinAtha:- hA hatAH smaH (puna: saviSAdam) lambastani! sa eSa praiveyakapravAsaprasAdo yadasmAkamapi daurbhaagym| (punaH sopahAsam) sUtradhArI hone ke kAraNa aura maiM una donoM kA saMyoga prApta kara pAne meM samartha hU~? kSemakarI- aura kyA? siddhAdhinAtha- (utsukatApUrvaka) kundalatA ko Adeza do ki kAma-mandira ke pAsa svayaM upasthita raha kara mAntrika se priyajanoM ko milavAne hetu mantraprayoga krvaaye| (kSemaGkarI nikala jAtI hai|) (praveza karake kamara lacakA kara nRtya karatI huI lambastanI praNAma karatI hai|) siddhAdhinAtha- (zIghratApUrvaka) lambastani! isa Asana para baittho| (punaH utsukatApUrvaka) kyA AtreyI hamAre manoratha ke anukUla kucha vyavahAra pradarzita kara rahI hai ? lambastanI- (kSobha sahita) kucha bhI nhiiN| siddhAdhinAtha- hAya! mAre gaye! (punaH duHkhapUrvaka) lambastani! yaha usa kaNThahAra ke abhAva ke kAraNa hI ho rahA hai jo hamAre lie bahuta durbhAgyapUrNa hai| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 dazamo'GkaH khalu bhavatI vikaTakapaTanATakaghaTanAsu, tatastvamapi bhgnaa'si| lambastanI- kimahaM karemi?, sA khu atteI na Aharadi, na jaMpedi, NavaraM tavovihANakadanicchayA roaMtI citttthdi| __ (kimahaM karomi? sA khalu AtreyI nA''harati, na jalpati, navaraM tapovidhAnakRtanizcayA rudatI tisstthti|) siddhAdhinAtha:- nijasya patyuH premNA patyantaraM nAbhilaSati?, utAho mnmthaabhaaven?| lambastanI- (sAkSepam) sA kimatthi itthiA?, jIi vammaho na bhodi| (sA kimasti strI?, yasyA manmatho na bhvti|) siddhAdhinAtha:- santi tAH kiyantyo'pyasmin jagati striyo yAsAM manmathasahasramapi na mano vythyti| khIsamparka iva puruSasamparko'pi na vikaaraay| agasaMskAro lokavyavahAro na kaamodgaarH| jaTharapiTharIbharaNamAtrAvaSayaH sarve'pyabhilASAH puruSopasevA''jIvikArtham na manmathavyathA (punaH upahAsapUrvaka) tuma to bar3e-bar3e kapaTajAla racane meM nipuNa ho aura tuma bhI asaphala ho gaI? lambastanI- maiM kyA karU~? vaha AtreyI na khAtI hai, na bolatI hai aura pati ke milanaparyanta upavAsa rakhane kA nizcaya kara rotI rahatI hai| siddhAdhinAtha- apane pati ke premavaza dUsare pati kI icchA nahIM karatI athavA kAma ke abhAva ke kAraNa? lambastanI- (krodhapUrvaka) vaha kaisI strI hai jisameM kAmabhAva na ho? siddhAdhinAtha- isa saMsAra meM aisI kitanI hI striyA~ haiM jinake mana ko hajAroM kAmadeva bhI vyathita nahIM kara skte| strI-samparka ke samAna puruSa-samparka bhI unake mana ko vikRta nahIM kara sktaa| ve AbhUSaNadhAraNAdi aGgasaMskAra kevala lokavyavahAra ke kAraNa karatI haiM, kAmoddIpana ke lie nhiiN| unakI samasta abhilASAe~ peTa bharane mAtra taka sImita rahatI haiN| ve puruSa kI sevA AjIvikA hetu karatI haiM na ki kAmasantApa kI zAnti hetu| pati, pitA evaM bhAI Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 kaumudImitrAnandarUpakam vypohaarthm| kAmayitari janayitari bhrAtari ca purussmaatrprmntHkrnnm| tadalamamunA vaagvilaasen| sarvathA kaitavaM nindyaM pravadanti vipshcitH| kevalaM na vinA tena duHsAdhaM vastu sidhyti||4|| tato vraja tvaM kaamaaytnm| pravartaya sarvavanitAsu vidhIyamAnaM pUrvamantritameva kaitvpryogm| vayamapyete pradoSAnantaramAgatA ev| ___ (lambastanI nisskraantaa|) __ (pravizya) puruSaH- deva! vadhyayormadhyAdekaH praaptH| siddhAdhinAtha:- (sarabhasam) ghAtakastaditaro vA? puruSaH- tditrH| siddhAdhinAtha:- (paJcabhairavaM prati) sa eSa mantropacArakarmaNaH prbhaavH| (punaH puruSaM prati) gatvA samAdiza lambastanIma, yathA-paJcabANasyApi vyApAro ina sabake prati samAna manobhAva rakhatI haiN| ata: hamArI isa bAtacIta se koI lAbha nhiiN| jJAnIjana chala-kapaTa ko sarvathA nindanIya batalAte haiM, kintu koI bhI duHsAdhya vastu usake vinA prApta nahIM hotii||4|| ata: tuma aba kAmamandira meM jAo aura sabhI yuvatiyoM ke sAtha pUrvavicArita kapaTalIlA prArambha kro| mai bhI pradoSavandana ke bAda A hI rahA huuN| (lambastanI nikala jAtI hai|) (praveza kara) puruSa- deva! do vadhyapuruSoM meM se eka mila gyaa| siddhAdhinAtha- (zIghratApUrvaka) prahAra karane vAlA yA dUsarA? puruSa- dUsarA / siddhAdhinAtha- (paJcabhairava se) yaha usI mantropacArakarma kA prabhAva hai| (punaH puruSa se) jAkara lambastanI se kaho ki kAmadeva kA pUjana bhI vadhyapuruSa ke hAtha Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'GkaH 177 vadhyahastenaiva kaaryH| (puruSo nisskraantH|) (nepathye) vasudhAtalasantapanastapanazcaramaM pryaatyclmessH| priyajanasaGghaTanakaraM timiraM praviluThati kaasstthaasu||5|| paJcabhairava:- deva! mAntrikamantrAnurUpaM pradoSaM mAgadhaH ptthitvaan| siddhAdhinAtha:- adhitiSThAmastarhi kaamaaytnm| (sarve prikraamnti|) paJcabhairava:- deva! sphUrjadyAvakapaGkasaGkramalasanmadhyaM japAsodarai dUMSyaiH kluptptaakmaankislaistaaniibhvttornnm| se hI karavAnA hai| (puruSa nikala jAtA hai|) (nepathya meM) pRthvI ko santapta karane vAlA sUrya astAcala kI ora jA rahA hai aura premIjanoM ko milavAne vAlA andhakAra sabhI dizAoM meM vyApta ho rahA hai||5|| paJcabhairava- deva! mAgadha ne mAntrika ke mantra ke anurUpa hI sAyaMkAla kA varNana kiyA hai| siddhAdhinAtha- to aba hama loga kAmamandira kI ora cleN| (sabhI ghUmate haiN|) paJcabhairava- deva! yaha bhagavAn kAmadeva kA mandira hai jisakA Antarika bhAga camakIle alaktaka (mahAvara) ke rasa ke prasAra se camakIlA ho gayA hai, jisake zikhara para japAkusuma ke samAna gAr3he lAla raGga kI patAkA laharA rahI hai, toraNadvAra AmrapallavoM se AcchAdita hone ke kAraNa tAmravarNa ke pratIta ho rahe haiM, saba tarapha (mandira ko Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 kausumbhairghaTitAvacUlamabhito mattAlibhirdAmabhiH, sindUrAruNitAGgaNaM gRhamidaM devasya cetobhuvaH / / 6 / / (pravizya) brahmalaya: siMhAsanamAsyatAM devena / kaumudImitrAnandarUpakam -- deva ! sa eSa vihitavizeSapUjo bhagavAnanaGgaH / idaM ca siddhAdhinAtha: - (praNamya) janamahitamahimnAM viSNu- zambhu svayambhUhari - haya- himadhAmnAM duryazonATyabIjam / kRtataruNimamAdyanmAninImAnabhaGgaH, prathayatu mahatIM nastAM samIhAmanaGgaH / / 7 / / (punaH siMhAsanamalaGkRtya sotkaNTham ) himakarakarAkIrNA rAtrirmadhuH kalitodayo, galitakusumaizchannA bhUmiH, sacApakaraH smaraH / sajAne ke lie) kesariyA patAkAe~ laTaka rahI haiM jina para unmatta bhramarapaMkti ma~DarA rahI hai aura A~gana sindUra (ke girakara phailane) se lAla ho gayA hai / / 6 / / (praveza kara) brahmalaya - deva! yahI haiM bhagavAn kAmadeva, jinakI vizeSa pUjA karanI hai aura yaha siMhAsana hai, isa para Apa baittheN| siddhAdhinAtha -- (praNAma karake) lokavizruta mahimA vAle bhagavAn viSNu, ziva, brahmA, indra, sUrya aura candradeva ke duryaza ke prasAra ke kAraNabhUta aura tAruNya ke mada se matavAlI mAniniyoM garva ko cUra karane vAle bhagavAn kAmadeva hamArI kAmecchA ko pravardhita kareM / / 7 / / ( punaH siMhAsana para baiThakara utkaNThApUrvaka) yadi vidhAtA anukUla ho, to candrikA se nahalAI huI rAtri, prAdurbhUta vasantaRtu, gire hue puSpoM se AcchAdita bhUmi, hAtha meM puSpa dhanuSa lie hue sAkSAt Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 dazamo'GkaH mithunaghaTanAdakSaM mitraM priyA praNayonmukhI, vidhirayamiyAn sampadyeta prasIdati vedhsi||8|| (tataH pravizati lambastanI AtreyI c|) siddhAdhinAtha:- (AtreyImavalokya savismayam) cakSurbASpavikajjalaM karatalavyAsaGgakhaNDadyuti gaNDazrIradharaH kharaH prasRmaraiH suutkaartaaromibhiH| AhArapratirodhakIkasazirAmAtrA ca gAtrAvani dRSTiM prINayate tathApi sudatI lekheva shiittvissH||9|| lambastanI- vatse! paNamehi siddhnaahN| (vatse! praNama siddhanAtham / ) (AtreyI praNamya salajjamadhomukhI bhvti|) siddhAdhinAtha:saubhAgyadrumamaJjari! smarakarikrIDaikarevAvane! lAvaNyasya taraGgiNi! tribhuvnprhlaadnaacndrike!| kAmadeva, premIyugala kA milana karAne meM dakSa mitra aura praNayonmukhI priyA- ye sabhI bhAgyabala se upasthita ho jAte haiN||8|| (tatpazcAt lambastanI aura AtreyI praveza karatI haiN|) siddhAdhinAtha- (AtreyI ko dekhakara vismayapUrvaka) azrupravAha ke kAraNa A~khoM kA kAjala dhula gayA hai, hathelI se punaH punaH ragar3e jAne ke kAraNa kapoloM kI kAnti kSINa ho gayI hai, jora-jora se cIkhane ke kAraNa adharoSTha phaTa gayA hai aura bhojana na grahaNa karane ke kAraNa zarIra kaThora aura kRza ho gayA hai, phira bhI yaha sudatI (kaumudI) candrakalA ke samAna netroM ko AhlAdita kara rahI hai||9|| lambastanI- putri! siddhanAtha ko praNAma kro| (AtreyI praNAma karake lajjA se mukha nIce jhukA letI hai|) siddhAdhinAtha- he saubhAgyarUpI vRkSa kI maJjari! kAmarUpI gaja kI krIr3A hetu ekamAtra narmadAtaTasthita vanasvarUpiNi! he lAvaNya (saundarya) kI taraGgiNi! he Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 kaumudImitrAnandarUpakam vaktrAmbhojamudasya pazya sudati! svarbhUrbhuvazcakSuSAM sAphalyaikanibandhanaM bhagavatazcetobhuvo mndirm||10|| (AtreyI savrIDaM tuussnniimaaste|) siddhAdhinAtha:--- (sotkaNTham) vaktraM vilakSma, satatodayadarpite ca netre, zaThena sRjatA mdirekssnnaayaaH| dhAtrA kalaGka-vinimIlanapAMsurANAM, kiM nAma naapkRtmindu-sroruhaannaam?||11|| (punarapavArya) lambastani! sarvamapi kAmakartavyaM zikSitastvayA vadhyaH? lambastanI- adha iM? (atha kim ?) siddhAdhinAtha:- (AtreyI prati) bhadre! svayaM sannihite bhagavati paJcabANe tInoM lokoM (ke prANiyoM ke citta) ko AhlAdita karane vAlI candrikAsvarUpiNi sudati (kaumudI)! apanA mukhakamala uThAkara pRthvI, antarikSa aura svarga- ina tIno lokoM ke prANiyoM kI dRSTi kI saphalatA ke ekamAtra AdhAra (kasauTI) bhagavAn kAmadeva ke mandira ko dekho||10|| (AtreyI lajjA se cupa rahatI hai|) siddhAdhinAtha- (utkaNThApUrvaka) / isa madirekSaNA ke niSkalaGka mukha aura satata vikAsa ke kAraNa darpayukta netroM kI racanA karane vAle dharta vidhAtA ne kramaza: kalaGka aura nimIlana (murajhAnA) rUpa doSoM se yukta candramA aura kamaloM kA apakAra nahIM kiyA kyA? / / 11 / / / (punaH dUsarI tarapha mu~ha ghumAkara) lambastani! kyA tumane vadhyapuruSa ko kAmapUjana kI sabhI vidhiyoM kI zikSA de dI? lambastanI- aura kyA? siddhAdhinAtha- (AtreyI se) bhadre! svayaM bhagavAn kAmadeva ke samIpa rahate Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'GkaH ko'yaM priyasamparkanimittaM klezAbhyupagamaH ? abhyupagaccha svacchena cetasA satyAvapAtasya bhagavataH paJcabANasya puruSopahAram, yenAyaM prasadya prayacchati te priyapatim / api ca yasyaivAyaM bhagavAnanaGgaH svayaM srajamupaneSyate sa eva te patiH / lambastanI - vatse ! bhodu edaM, piccha bhayavado pahAvaM / (vatse ! bhavatvetat pazya bhagavataH prabhAvam 1 ) siddhAdhinAtha: - (kAmAbhitApamabhinIya) asyAM mRgIdRzi dazoramRtacchaTAyAM, deva: smaro'pi niyataM vitatAbhilASaH / etatsamAgamamahotsavabaddhatRSNa mAhanti mAmaparathA kathameSa bANaiH ? / / 12 / / (punarAtreyIM prati) natazatamakhakAminIprasUnacyutamakarandakarambitAMhipadmAm / tuma priyamilana hetu itanA kaSTa kyoM sahana kara rahI ho? svaccha mana se satyaniSTha bhagavAn kAmadeva ko puruSa kI bali pradAna karo, jisase prasanna hokara ye tumheM tumhArA priya pati pradAna kareMge aura bhagavAn kAmadeva jisake bhI gale meM svayaM mAlA DAla deMge vahI tumhArA pati hogA / lambastanI - putri! bali pradAna karo aura phira bhagavAn kAmadeva kA prabhAva dekho / 181 siddhAdhinAtha - (kAmasantApa kA abhinaya karake) A~khoM meM amRtavarSA karane vAlI isa mRganayanI meM nizcaya hI kAmadeva bhI anurakta ho gaye haiM, anyathA isake samAgamarUpI mahotsava ke abhilASI mujhako bANoM se Ahata kyoM kara rahe haiM ? / / 12 / / (puna: AtreyI se ) he mRganayana ! brahmA, viSNu aura zaGkara bhagavAn dvArA jinake nAma kA japa kiyA jAtA hai aise bhagavAn kAmadeva kI, (praNAma karane hetu ) jhukI huI indra kI Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 kaumudImitrAnandarUpakam druhiNa-hari-haropajapyanAmnaH, praNama mRgAkSi! manobhavasya muurtim||13|| AtreyI- (utthAya praNamya ca savinayam) bhayavaM kusumabANa! pasIa uvaNehi piaMjaNaM, ahaM te puriseNa baliM krissN| (bhagavan kusumabANa? prasadyopanaya priyaM jnm| ahaM te puruSeNa baliM krissye|) (nepathye) bhadre! svayaM sannihite bhartari kiM bhartAramarthayase? AtreyI- kathamesa sayaM bhayavaM paMcabANo jaMpedi? (punarvilokya) kathaM sayaM sayaMvaramAlaM siddhaNAhassa kaMThe nikkhivedi? (kathameSa svayaM bhagavAn paJcabANaH jalpati? kathaM svayaM svayaMvaramAlA siddhanAthasya kaNThe nikSipati?) (sarve svismymvlokynti|) siddhAdhinAtha:- (savismayamAtmagatam) kathamidaM tadeva trilokIkAminIjanamanaHkSobhaikahetu.veyakamupanItaM bhagavatA paJcabANena? (punarapavArya) lambastani! striyoM ke (kezapAza meM grathita) puSpoM se gire hae parAgakaNa se raJjita (zobhita) caraNakamaloM vAlI mUrti ko praNAma kro||13|| __ AtreyI- (uThakara aura praNAma kara vinayapUrvaka) bhagavan kAmadeva! prasanna hokara mere pati ko mujhase milavA diijie| maiM Apako puruSa-bali pradAna kruuNgii| (nepathya meM) bhadre! svayaM pati ke samIpa upasthita hote hue bhI pati ke lie prArthanA kyoM kara rahI ho? AtreyI- kyA ye svayaM bhagavAn kAmadeva bola rahe haiM? (puna: dekhakara) kyA svayaM hI svayaMvaramAlA ko siddhanAtha ke gale meM DAla rahe haiM? (sabhI Azcarya se dekhate haiN|) siddhAdhinAtha- (AzcaryapUrvaka mana hI mana) kyA bhagavAn kAmadeva ne triloka kI kAminiyoM ke manaHkSobha kI ekamAtra kAraNabhUtA vahI mAlA pradAna kI Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'GkaH kimidam ?, kaitavamapi satyatAmagAt / lambastanI - ahaM pi vimhidA ciTThAmi / ( ahamapi vismitA tisstthaami|) AtreyI -- (sAttvikabhAvAnabhinIya sarabhasam) eso so ccea me paI / (puna: sarabhasam) ajjautta! cirA diTTho si / 183 (eSa sa eva mama patiH / Aryaputra ! cirAd dRSTo'si / ) lambastanI - vatse! nirUvido tae bhayavado pahAvo?, tA iyANiM uvavisiya dehi purisovahAraM / ( vatse ! nirUpitastvayA bhagavataH prabhAvaH ?, tadidAnImupavizya dehi puruSopahAram 1) siddhAdhinAtha:-- (dakSiNAkSisphuraNamabhinIya sarabhasam) bhagavan kusumacApa ! amandaM spandamAnasya dakSiNasyAsya cakSuSaH / phalaM prayaccha samparkaM tena jIvitadAyinA / / 14 / / hai ? (puna: dUsarI tarapha mu~ha ghumAkara ) lambastani! yaha kyA? kapaTalIlA bhI satya ho gayI ? lambastanI - mai bhI acambhita ho gayI hU~ / AtreyI - (sAttvika bhAvoM kA abhinaya karake zIghratA se yahI hai merA pati / ( punaH zIghratApUrvaka) Aryaputra! bahuta samaya bAda dikhe ho / lambastanI - putri ! tumane dekha liyA na bhagavAn kAmadeva kA prabhAva ? to aba baiThakara puruSabali pradAna karo / siddhAdhinAtha-- (dAyIM A~kha ke phar3akane kA abhinaya karake zIghratApUrvaka) bhagavan kAmadeva ! usa jIvanadAtA (mitrAnanda) se milavAkara isa dAhinI A~kha ke (zubhasUcaka) tIvra gati se phar3akane kA phala pradAna kareM / / 14 / / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 kaumudImitrAnandarUpakam (nepathye) eSa prtyaasnnH| siddhAdhinAtha:- kiM jIvitadAyinaH samparkaH pratyAsannaH? (nepathye) eSa pratyAsannaH kAlo nishiithsy| tadArabhyatAM blikrm| (tataH pravizati yAvakarasopaliptasarvAGgaH karavIradAmAlaGkRtakaNThapITho nivasitakusumbhavasanaH purussH|) siddhAdhinAtha:- (apavArya) lambastani! tathA tvayA'yamupalipto yathA sarvathA noplkssyte| krUrakarmaNi paTIyasI khlvsi| (puruSaH paJcabANaM praNamya pradakSiNIkRtya ca homkunnddsvidhmupvishti|) lambastanI- vatse! karehi bhayavado kuMDANalassa uvahArapurisassa ya puury| - (vaste ! kuru bhagavataH kuNDAnalasyopahArapuruSasya ca pUjAm / ) (nepathya meM) yaha sannikaTa hai| siddhAdhinAtha- kyA jIvanadAtA se samparka sannikaTa hai? (nepathya meM) rAta hone hI vAlI hai, ata: balikarma Arambha kreN| (tatpazcAt sarvAGgame mahAvara kA lepa lagAyA huA, gale meM kanera puSpa kI mAlA pahanA huA geruA vastradhArI puruSa praveza karatA hai|) siddhAdhinAtha- (dUsarI tarapha mu~ha ghumAkara) lambastani! tumane to isako aisA raGga diyA hai ki yaha bilkula dIkha hI nahIM rahA hai| tuma krUrakarma meM nizcaya hI dakSa ho| (puruSa kAmadeva ko praNAma kara aura pradakSiNA kara havanakuNDa ke pAsa baiTha jAtA hai|) lambastanI- putri! havanakuNDa ke agni aura balipuruSa kI pUjA kro| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'GkaH ( AtreyI tathA karoti / ) siddhAdhinAthaH-- mahApuruSa! sArvakAmikamidaM zAzvatikamagnikuNDam / bhagavataH paJcabANasya purato vanitayA svayamasminnAhutIkRtaH svargasundarINAM patirbhaviSyasi / tadidAnIM klezasahasrapicchilaM pitR-mAtR-putra- kalatra- svApateyapremANamapahAya paralokamadhitiSThAsuH prazAntena cetasA smara kimapi daivatamiSTam / puruSaH- (savinayamaJjaliM baddhvA ) zIrNaniH zeSasaMsAravyApArAvezavaizasam / smarAmi niSThitaklezaM devaM nAbhisamudbhavam / / 15 / / siddhAdhinAtha : - aihikamapi kimapi zaraNaM pratipadyasva / puruSa:- aihikaH punaranaGgadAso yonisiddhaH zaraNam, yo mayA varuNadvIpe svayamupakRtaH / siddhAdhinAtha:- kathaM bhavAn mitrAnandaH ? 185 ( AtreyI vaisA hI karatI hai | ) siddhAdhinAtha - mahApuruSa ! yaha satata prajvalanazIla agnikuNDa samasta kAmanAoM ko pUrNa karane vAlA hai / bhagavAn kAmadeva ke sammukha isa yuvatI dvArA svayaM Ahuti diye jAne para tuma svarga kI sundariyoM ( apsarAoM) ke pati banoge / ataH aba sahasroM kaSToM se AkrAnta pitA, mAtA, bhAI, strI, sampatti ina sabhI kA moha tyAga kara aura paralokagamana ke icchuka hokara zAnta mana se kisI iSTa deva kA smaraNa karo / puruSa - (vinayapUrvaka hAtha jor3akara) maiM nAbhi ke putra bhagavAn RSabhadeva kA smaraNa karatA hU~, jinhoMne samasta sAMsArika kriyAkalApoM se hone vAle samasta pApoM ko naSTa kara diyA hai aura isIlie samasta klezoM se mukta haiM / / 15 / / siddhAdhinAtha - kisI aihika vyakti kA bhI smaraNa kara lo| puruSa - isa loka meM to anaGgadAsa nAmaka siddha hI zaraNa hai, jisakA varuNadvIpa meM maiMne svayaM upakAra kiyA thA / siddhAdhinAtha-- kyA Apa mitrAnanda haiM? Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 kaumudImitrAnandarUpakam puruSa:- mitraanndo'smi| siddhAdhinAtha:- (praNamya) paramezvara! prasIda prasIda, kSamasva kRtagrasya krUracetaso'naGgadAsasya tmekmpraadhm| (paJcabhairavaM prati) sa eSa me jIvitasya svAmI mitrAnando yadveSaNAya yuuymbhyrthitaaH| (paJcabhairava: yAvakopalepanamapanIya mitrAnandaM siMhAsane smupveshyti|) __(AtreyI pratyabhijJAya parirabhya ca tArasvaraM prlpti|) puruSa:- (sabASpam) priye! kAmimAM duHsthAmavasthAmadhigatavatyasi? siddhAdhinAtha:-- aparamapi bahu krtvymsti| paramidAnIM gRhANa striirtnmekm| amumeva kuNDAniM pradakSiNIkRtya pariNaya bhagavataH paJcabANasya purtH| (lambastanI prati) upanaya dvitIyAM tAM taapsiim| (pravizya tApasI prnnmti|) AtreyI- (nibhRtaM vilokya) kathamesA sumittA? (kathameSA sumitrA?) puruSa- hA~, maiM mitrAnanda hI huuN| siddhAdhinAtha- (praNAma karake) paramezvara! prasanna hoM,, prasanna hoM, krUrahadayI aura kRtaghna anaGgadAsa ke isa ekamAtra aparAdha ko kSamA kreN| (paJcabhairava se) yahI haiM mere prANadAtA mitrAnanda, jinako khojane hetu maiMne Apa se kahA thaa| (paJcabhairava mahAvara ke lepa ko dhokara mitrAnanda ko siMhAsana para baiThAtA hai|) (AtreyI pahacAna kara aura AliGgana kara jora se rotI hai|) puruSa- (A~sU bahAte hue) priye! tumhArI yaha kaisI durdazA ho gayI hai? siddhAdhinAtha- abhI aura bhI bahuta kArya karanA hai| parantu isa samaya Apa eka strIratna kA grahaNa kIjie aura bhagavAn kAmadeva ke sammukha hI isI kuNDAgni kI pradakSiNA kara usase vivAha kiijie| (puna: lambastanI se) usa dUsarI tApasI ko samIpa laao| (tApasI praveza kara praNAma karatI hai|) AtreyI- (dhyAna se dekhakara) kyA yaha sumitrA hai? - 1. avalokya kA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'GkaH 187 puruSaH- kathameSA sumitrA makarandapatnI? (punaH siddhaM prati) iyaM me mitrasya patnI sumitraa| siddhAdhinAtha:- (salajjam) keyamaparAdhaparamparA? (puna: puruSaM prati) ete dve api maryavApahatya vihitarUpAntare lambastanIvezmani parasparavAnibhijJe vihitanAmAntare kAlamiyantaM vidhte| (punarvimRzya) patirasyAH kva vartate? puruSaH- yadA'haM velandharanagarAt svanagaraM prati pratiSThamAno yuSpadvidyAdharairapahatastadA patirasyAH kvacidapi palAyya gtvaan| (pravizya) pratIhAra:- ekaH pathiko devapAdAn drssttumbhilssti| siddhAdhinAtha:- zIghraM prveshy| (pratIhAro nisskraantH|) (pravizya pathika: prnnmti|) puruSa- kyA yaha makaranda kI patnI sumitrA hai? (puna: siddha se) yaha mere mitra kI patnI sumitrA hai| siddhAdhinAtha- (lajjAsahita) yaha kaisI aparAdhaparamparA hai? (puna: puruSa se) ye donoM striyA~ bhI mere dvArA hI apahata hokara veza aura nAma badalakara eka dUsare se alaga lambastanI ke bhavana meM itane samaya taka rakhI gyiiN| (punaH socakara) isakA pati kahA~ hai? puruSa- jaba maiM velandharanagara se apane nagara lauTate samaya Apake vidyAdharoM dvArA pakar3A gayA, tabhI isakA pati bhAgakara kahIM calA gyaa| (praveza kara) pratIhAra- eka pathika Apake darzana karanA cAhatA hai| siddhAdhinAtha- zIghra andara le aao| (pratIhAra nikala jAtA hai|) (pathika praveza karake praNAma karatA hai|) Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 kaumudImitrAnandarUpakam puruSa:- kathameSa makarandaH? (iti sarabhasamutthAya prirbhte|) siddhAdhinAtha:- (puruSaM prati) ko'yaM pathikaH? puruSa:- asmanmitraM sumitrAyAH ptirym| ___(tApasI vilokya saromAJcamadhomukhI bhvti|) siddhAdhinAtha:- (pathikaM prati) kimarthamatrAgamanaM bhavataH? pathika:- vijJAtavaruNadvIpavRttAnto'haM mitrAnandavyasanaM vijJapayituM yussmaakmupsthito'smi| siddhAdhinAtha:- (sapazcAttApaM puruSaM prati) yuSmAbhirevAhamupakRtya svayamAtmavyasane paatitH| krUraH kRtopakAraH pratyapakArAya kalpate bhuuyH| viracitapAzavinAzaH praNihanti vipAzakaM siNhH||16|| puruSa:- siddhAdhinAtha! mA sma vissiidH| yadi vyasanamidaM na bhavet tadAnIM kathamahaM sannihitamitra-kalatraH syaam| puruSa- kyA yaha makaranda hai? (yaha kahakara atyanta zIghratA se uThakara AliGgana karatA hai|) siddhAdhinAtha- (puruSa se) kauna hai yaha pathika? puruSa- yaha merA mitra aura sumitrA kA pati makaranda hai| (tApasI dekhakara romAJcita ho mukha nIce kara letI hai|) siddhAdhinAtha- (pathika se) yahA~ kyoM Aye ho? / pathika- varuNadvIpa kA vRttAnta jAnakara mitrAnanda ke Upara Aye saGkaTa kI sUcanA Apako dene maiM yahA~ AyA huuN| siddhAdhinAtha- (pazcAttApasahita puruSa se) Apa logoM se hI upakRta hokara maiMne Apa logoM ko svayaM apane hI pApajAla meM phaMsA diyaa| krUra vyakti kisI ke dvArA upakRta hone para bhI punaH punaH usa upakAraka ke apakAra kI hI ceSTA karatA hai, jisa prakAra kisI ke dvArA jAla se mukta kiyA gayA siMha usa jAla se chur3Ane vAle ko hI mAra DAlatA hai||16|| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'GkaH 189. apakAraM kurvANairupakAraH ko'pi zakyate kartum / santApya phalasamRddhAH karoti dhaanyaussdhiistpnH||17|| (siddhAdhinAtha: salajjamadhomukho bhvti|) puruSa:- siddhanAtha! priyasamparko vRthA me maitreyaM vinaa| siddhAdhinAtha:- (paJcabhairavaM prati) brUhi maantrikm| yathA priyaH sarvo'pi sATitaH parameko'vaziSyate tadarthaM prytsv| (nepathye) prabhAtaprAyA rjniH| idAnImanavasaro mntrsy| siddhAdhinAtha:- (AkarNya) paJcabhairava! tarhi brUhi kundalatAM yathA mAntrikamasmAkaM drshy| (paJcabhairavo nisskraantH|) puruSa- siddhAdhinAtha! Apa duHkhI na hoN| yadi yaha vipatti nahIM AtI to kaise hama apane mitra aura bhAryA se mila paate| apakAra karane vAle bhI (kabhI-kabhI) koI upakAra kara sakate haiN| yathA sUrya dhAnya aura oSadhiyoM ko pahale apanI garmI se santapta karake hI punaH phala se samRddha (paripUrNa) karatA hai||17|| (siddhAdhinAtha lajjA se mukha nIce jhukA letA hai|) puruSa- siddhAdhinAtha! maitreya ke vinA hamArA priyamilana vyartha hai| siddhAdhinAtha- (paJcabhairava se) mAntrika se kaho ki anya sabhI priyajana to mila gaye, kintu eka baca gayA hai| usako milavAne kA prayatna kre| (nepathya meM) rAta lagabhaga bIta hI gayI hai, ata: aba mantraprayoga kA avasara nahIM hai| siddhAdhinAtha- (sunakara) paJcabhairava! to kundalatA se kaho ki mAntrika ko mujhase milvaaye| (paJcabhairava nikala jAtA hai|) Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 kaumudImitrAnandarUpakam (tataH pravizati kundalatA maantrikshc|) sarve- (vilokya) kathamayaM maitreyaH? modAmahe manorathAnAmapyagamyena priyjnsngkttnen| puruSaH- maitreya! kathamatra samprApto'si? mAntrika:- ratnAkarAt tvayA saha viyojito prAmyan kundltaamnustvaan| siddhAdhinAtha:- kiM te kundalatA dRSTacarI? mAntrika:- varuNadvIpe dRssttcrii| (punarauSadhivalayaM siddhanAthasyopanIya) svenaivauSadhidraveNa yUyamupazAntaprahAravedanAH snyjaataaH| siddhAdhinAtha:- (puruSaM prati) kutaste kaNThikAyA lAbha:? puruSaH- pAzapANineyaM mhymupniitaa| mayA ca jAtamaraNanizcayena smarapratimApRSThasthitena yuSmatkaNThe viniveshitaa| (tatpazcAt kundalatA aura mAntrika praveza karate haiN|) sabhI- (dekhakara) kyA yaha maitreya hai? isa kalpanA se pare (sarvathA avizvasanIya) priyajanoM ke milana se hama saba atyanta Anandita haiN| puruSa- maitreya! yahA~ kaise Aye ho? mAntrika- ratnAkaranagara meM tumase bichur3ane ke bAda bhaTakatA huA maiM kundalatA ke pIche-pIche claa| siddhAdhinAtha- kyA tumako kundalatA pahale dikhI thI? mAntrika- varuNadvIpa meM dikhI thii| (punaH auSadhivalaya ko siddhanAtha ke samIpa le jAkara) Apake apane hI oSadhidrava se ApakI prahAravedanA zAnta huii| siddhAdhinAtha- (puruSa se) Apako yaha mAlA kahA~ se milI? puruSa- yaha mujhe pAzapANi ne dI thI aura apanI mRtyu nizcita jAnakara kAmadeva kI pratimA ke pIche sthita maiMne Apake gale meM pahanA dii| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'GkaH 191 siddhAdhinAtha: - kaumudImapahartuM bhrAmyannahaM tadAnIM pAzapANinA viDambitaH / bhavAn ghAtahetuzcAyaM makarandaH kaumudI - sumitrAnurAgiNA mayA'sminnagnikuNDe kAmadevapurato vyApAdayituM gaveSitaH / iyaM ca svayaM tvayA puraH kaumudI samAsAditA / idAnIM punarmayopanItA / puruSa :- yo mayA pravahaNabhaGgAdArabhya klezo'nubhUtastasya sarvasya yuSmatprasAdena paryantaH samajani / tadidAnIM samitra - kalatra- svApateyaM mAmupanayata kautukmngglngrm| siddhAdhinAtha: - iyato'pyarthasya kA nAma prArthanA? samAdiza kimaparaM te priyamAdadhAmi ? puruSa:- ataH paramapi kimapi priyamasti ? siddhAdhinAtha:- tathApIdamastu - siddhAdhinAtha-- usa samaya (varuNadvIpa meM) kaumudI ke apaharaNa hetu ghUmatA huA maiM pAzapANi dvArA chalA gyaa| kaumudI evaM sumitrA meM anurakta maiMne Apako aura makaranda ko kAmadeva ke samakSa isa agnikuNDa meM mArane hetu khojA aura yaha kaumudI svayaM hI Apake sammukha upasthita ho gayI thii| isa samaya maiM punaH isako yahA~ le AyA huuN| puruSa - naukA DUbane se lekara aba taka hama logoM ne jo kaSTa sahana kiyA, una sabakA ApakI kRpA se anta ho gyaa| ataH aba mujhe apane mitra, patnI evaM sampatti sahita kautukamaGgalanagara pahu~cA diijie| siddhAdhinAtha - yaha to bahuta choTA sA kArya hai| apane kisI aura priya kArya kA Adeza dIjie jise mai sampAdita karU~ / puruSa - isa (priyajanoM ke milana) se bhI adhika priya kucha ho sakatA hai kyA ? siddhAdhinAtha - tathApi yaha ho - Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 kaumudImitrAnandarUpakam upanatamitra-kalatraH sntptaaraamcndrkrvishdaam| AsAdya yazolakSmI parAM svatantrazciraM bhuuyaaH||18|| ||iti dazamo'GkaH smaaptH|| ||prbndhshtkrturmhaakveH zrIrAmacandrasya kaumudImitrAnandaM prakaraNaM samAptam / / mitra aura bhAryA se satata yukta raha kara aura santaptoM ko sukhI karane vAlI candrikA ke samAna dhavala evaM utkRSTa yaza:svarUpA lakSmI ko prApta kara Apa cirakAla taka svatantra rheN||18|| ||dshm aGka smaapt|| ||prbnyshtkrtaa mahAkavi rAmacandrasUripraNIta kaumudImitrAnanda nAmaka prakaraNa samApta huaa|| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 1/20 8/12 1/13 padyAnukramaNikA padyasaMkhyA padya padyasaMkhyA akRtAkhaNDadharmANAm 1/6 Ajanma yAni jAyante 9/5 akRtAkhaNDadharmANAm 1/7 AdyaM yat kila 8/6 akUraM zreyase karma 6/14 Adhatta tvaritaM taTeSu jaladheH aGgAnAM sanivezaH (prA.)' 3/4 iyaM sA siMhaladvIpa 4/10 ajJAtalakSmaNi sadodayavRttabhAji 5/8 ihaiva padapaddhatirvizati 4/14 adhikucataTa pauSpaM dAma 1/18 upanatamitrakalatraH / 10/18 anujagrAha nastatra 10/1 ekenaivAdhunA'smAkam 6/15 apakAraM kurvANairupakAraH 10/17 etad dinaM sudinameSa 9/12 apatyajIvitasyArthe 7/7 etAni homavidhaye aparAdho'tra nAsmAkam 6/18 etAM nisargasubhagAm abhimukhavartini vedhasi 6/4 ete te madavArizIkarabhara 6/11 amandaM spandamAnasya 10/14 eSa sa khalu dayiteSu (prA.) 3/9 amarSamAtsaryavimohakaitavaiH 9/11 eSA vyAghramukhI pallirAvAso 7/2 amRtajaladheH puNyaiH 3/2 ehyehi vatsa 5/11 are! gurutvaM skandhayoH (prA.) 7/8 aihikA''muSmikAn klezAn 7/4 alpatvaM ca mahattvaM ca 3/18 kaH kAlena kaTAkSitaH 2/12 astamayati punarudayati 1/8 karasambandhaM kRtvA (prA.) 1/10 astAdrimAzrayantam 3/22 kApyeSA saruSaH prabhAvavazataH 1/12 astu svasti zubhodayAya 1/16 kAmaM kAmaM kusumadhanuSaH asmin karmaNi bhinnazamaNi 4/18 kAruNyaikanidhAna 2/10 asmin jagati mahatyapi 7/6 kAsAmapi aGganyaSTiH (prA.) 3/6 asyAM jaganayanakairava 7/10 ketustambhavilambimuNDamabhitaH 4/12 asyAM mRgIdRzi 10/12 krUraH kRtopakAraH 10/16 asyAH saroruhadRzaH 5/7 kva nAma prANasaMhArI 6/3 AkA''gamanam 53 kva sA siddhazreNipraNatisubhagA 2/3 AkAraH smarasodaraH 2/4 kSaNadRSTajananimittam (prA.) 3/3 AkruSTAH stha yaduccakaiH 6/12 kSaNamAtradRSTapriyajana (prA.) 4/3 1. (prA.) kA artha hai ki ye padya mUlata: prAkRtabhASA meM nibaddha haiN| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/9 1/5 194 kaumudImitrAnandarUpakam padya padyasaMkhyA padya padyasaMkhyA kSuNNAsu koTiSu 6/2 naasaantsthitlocno| 1/15 gAnaM samatagAtri! netrasukhadam niSkAGkSamupakAro'pi 6/8 glAsnudhvAntatatirmukheSu 2/1 nisargasauhRdAjJAtakAya 7/5 cakSurbASpavikajjalam 10/9 netrazrotravarauSThabAhucaraNa 4/13 calakamalavilAsAbhyAsinI 88 paJcaSAH santi te kecit cintayantyupakurvantaH 2/5 padArthaH ko'pyano'pi 2/7 caityAni dhvajacumbitAni 8/2 parasmAdupakAro yaH 10/2 chitvA kaNThamakuNThakhaDgalatayA 7/1 parasya zarmaNaH satyam 8/10 janamahitamahimnAm 10/7 parimalabhRto vAtAH 10/3 januSAndhA na pazyanti 9/3 paropakAraH kriyate svasya 2/13 jAmAtaH! pratipAditA 3/16 paropanItazabdArthAH jIryatkarkaTapacyamAnacaravaH 1/14 __pitRbhyAmAbAlyAdajani 4/6 tathA kathamapi janaH (prA.) 3/12 puNyaprasUtajanmAnaH 6/13 tAbhyaH sakarNaH ko nAma 8/11 pUrjambhAripuropamAnam 9/2 tvaM kaumudI sudati 3/11 prakRticapalaM cakSurvAcaH 3/5 tvamevAsya svAmI 5/12 pratyahaM navyanavyAbhiH 9/8 tvAM nidhyAya nibaddhavAsavavapuH 8/9 pratyupakAramAdhAtum 6/10 dampatyoriyamAkRtiH 5/6 prapAtya dantAnupanIya jADyam / 3/14 dayitaiH eva parAGmukhaiH (prA.) 3/15 prabandhA ikSuvat prAyo 1/4 devI kaNThagataprANA 9/9 prabandhAnAdhAtum 1/3 dezaM vrajanti viSamaM sahante (prA.) 4/5 prasIda payasAmpate 2/14 daivAdupasthite mRtyau 6/16 prAcInamaJcati viyat 4/1 draviNaM muJcamAnazca 8/1 prANAneSa sutAya naH pravitaran 5/13 dviSAM yazaHzItamayUkharAhuH 4/11 prANebhyo nAparaM vastu 6/5 dhAtrIdharaikadhurabAhuSu 6/6 priyAM prANebhyo'pi tvayi 3/17 dhAvaM dhAvamayaM puraH purajanaH ____4/9 bandhubhirviprayukto'hamiti 6/17 dhik tAnamuSya suhRdo 1/17 bhadrAmbhojamRNAlinI 8/5 naktaM dinaM na zayanam 7/3 bhAbhiH kuDamasodarAbhirabhito natazatamakhakAminIprasUna 10/13 makaranda! tUrNamehi vrajati 8/14 na me gotraM veda 4/2 majIrANi yathA raNanti 3/19 navakAntimaNDanAnAmapi (prA.) 1/19 mantrApaviddhaM yadyetad 8/13 ____2/2 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyAnukramaNikA 195 padya padyasaMkhyA padya padyasaMkhyA mA viSIda kRtaM bASpaiH 4/17 vyAmohapratirohapItamanasaH 1/2 muSitvA paurANAM navakanaka 4/15 zIrNaniHzeSasaMsAravyApAra 10/15 yat potasya suvarNamauktikanidheH 4/16 zrImanmunIzvara! zivapratibhUH 3/20 yanimittaM purA bhrAmyan 8/7 zreyAMsi prabhavantu te 2/11 yaH prApa nirvRtim 1/1 satyAM yauvanabhAji tApasapateH 3/1 rAtrindivaM vijayinaH ___3/8 samAnazIlasantAna 9/7 re re taskara 5/5 samudre patitasyApi 6/1 lakSmIH kiM piturambudheH 1/11 samUlakASaM kaSatAm 9/6 lakSmIpaterabhimukham 5/2 sampattirvA vipattirvA 6/7 lakSmIpayodharotsaGga 5/1 sampat parasya rohantI -2/8 vaktraM candravilAsi 7/9 sarasijavanamapabandham 9/1 vaktraM pAtraM lavaNamadhunaH 5/9 sarvathA kaitavaM nindyam 10/4 vaktraM vilakSma 10/11 sukhAkaroti saMyogaH 4/7 vaktraM zItarUcirvacAMsi 3/10 sumedhA nizcitaM vedhAH 1/19 vatsa! prasIda kulamaNDana 5/10 senAnyaH! saptakRtvaH 6/19 vasudhAtalasantapanaH 10/5 saubhAgyadrumamaJjari 10/10 vicchedaH pitRbAndhavaiH 9/4 snuhIgavA'rkadugdhAnAm 3/13 vidhAtuM sampadaH 2/6 sphurad vAmaM cakSuH 8/3 vidhinA vidhIyamAnam 4/19 sphurantyupAyAH zAntyartham viralavipadAM kathaJcid 9/10 sphUrjadyAvakapaGkasaGkrama 10/6 vizrAmyatpathikAH kvacit 4/8 hAlAhalaharI vidyAm 3/21 visaMvadatu vA mA 8/4 himakarakarAkIrNA 10/8 vIreSu gaNanAM pUrvam 4/4 2/9 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumudImitrAnandAntargata sUktiyA~ 1. akRtAkhaNDadharmANAM pUrve janmani janminAm / sApadaH paripacyate garIyasyo'pi sampadaH / / 2. akrUra zreyase karma krUramazreyase punaH / iti siddhe pathi krUraM zreyase spRzatAM bhramaH / / 3. aGgAnAM sannivezo hAlikasutAnAmapi tAvAnena / vezenaiva lAvaNyavismayo dhanapatisutAnAm / / (prAkRta padya) 4. apakSapAtena yadarthanirNayastadeva dharmaH kimapi kSamAbhujAm 5. apatyajIvitasyArthe prANAnapi jahAti yA / tyajanti tAmapi krUrA mAtaraM dArahetave / / 6. abhimukhavartini vedhasi puNyaguNAvarjitAni sarvANi / dvIpAntarasthitAnyapi puraH pradhAvanti vastUni / / 7. alpatvaM ca mahattvaM ca vastuno'rthitvamIkSate / 8. avatarati nabhomitre vasudhAyAM kasya nA''nandaH / / 9. asmin jagati mahatyapi na vedhasA kimapi vastu tad ghaTitam / animittamitravRtterbhavati yato mAturupakAraH / / 10. aho ! vicitraH karmaNAM vipAkaH / 11. aho ! vedhA priyaGkaraH / / 12. Ajanma yAni jAyante vyasanAni sahasrazaH / smaryate tAni cennityaM ko'vakAzastadA mudAm / / 13. indra eva janayati vANISu kaThinabandheSu saralatvam / 14. iyantaM hi draviNasamUhamupanataM parityaktuM sAdhavo'pi tapasvinaH, kimuta parajIvitApahAriNaH pakvaNacAriNaH / 15. upanatA api hi vipadaH pratirudhyante devatAdarzanena / aGka 1 6 3 9 7 6 3 9 7 5 8 8 8 16. ekAkinaH punaH puruSasya na samucitaH paradArANAM madhye'dhivAsaH / 8 17. aihikA''muSmikAn klezAn kukSisauhityakAmyayA / svIkurvannasti durmedhAH ko'nyastaskarato janaH / / 9 3 7 pRSTha 5,6 106 41 156 125 02 99 55 150 124 82 139 155 45 135 137 144 120 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 42 105 10 188 kaumudImitrAnandAntargata sUktiyA~ 18. kAsAmapi aGganyaSTiH bhUSyate bhuussnnenaiv| bhUSyate punaH kAsAmapi bhuussnnmnggyssttinaa|| 19. krudho hi bhidurAH pAlyeSu punnyaatmnaam| 20. krUraH kRtopakAraH pratyapakArAya kalpate bhuuyH| viracitapAzavinAzaH praNihanti vipAzakaM siNhH|| 21. kSaNadRSTajananimittaM bandhujanaM paricitaM hitakaraM c| muJcatInAM mahilAnAM jAnAti yadi mAnasaM brhmaa|| 22. kSaNamAtradRSTapriyajanapremabharodvihvalA mhilaaH| ciraparicitAnapi muJcanti bAndhavAneSA kila prkRtiH|| 23. garIyase ca phalAyopanibaddhakakSeNa prekSApUrvakAriNA locane nimIlya / soDhavyA eva prtyuuhvyupnipttyH| 24. guNasaGgamamalabhamAnAnAM niSphalo jnmsNrmbhH| 25. cintayantyupakurvantaH saMstavaM hRdi sspRhaaH| nispRhANAM ca ko nAma kAmaH sNstvcintne|| 26. caurazca rAjJAM svadezajo vA paradezajo vA vadhya ev| 27. januSAndhA na pazyanti bhAvAn kevalamaihikAn / aihikA''muSmikAn kAmakAmalAndhAH punrjnaaH|| 28. tathA kathamapi jano vezyAbhirarthalobhenAsti viddmbitH| yathA premavihvalAsvapi na tAsu vishvaasmvtrti|| 29. dayitaireva praangmukhairmdnaagnivihvlmnsH| ___kAryante kulabAlikA grathilAni kaaryaanni|| 30. durjanopanItaklezakoTikaNTakilA khalviyaM saMsArATavI 31. dezaM vrajanti viSamaM sahante kaSTaM bhrAmyanti duHkhitaaH| tathApi mahilAnAM prema dayite na svjnvrge| 32. daivAdupasthite mRtyau kssiinnsrvprtikriye| tathAkathaJcinmartavyaM na martavyaM yathA punH|| 33. dvijAtirahamana) gajavAjiprabhRtInAM sampattInAm / / 34. na yo vAcaH pAtraM bhavati na dRzo nApi manasastamapyarthaM kruddho hatavidhirakANDe ghttyti|| 2 152 .. 62 110 103 25 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 154 13 102 122 154 102 30 kaumudImitrAnandarUpakam 35. navakAntimaNDanAnAmapi muktAnAM zuktisampuTasthitAnAm / guNasaGgamamalabhamAnAnAM niSphalo jnmsNrmbhH|| (prA0pa0) 36. navyaM navyamudeti kandalamaho! prAtIpike vedhsi| 9 37. nijabhujadaNDAbhyAM hi vaNijAM draviNopArjanaM maNDanaM na tu khddnm|1 38. niSkAGkSamupakAro'pi vizvottIrNA satAM kriyaa| aprakAzastu yastasya tatra brahmA'pi mnthrH|| 6 39. nisrgsauhRdaajnyaatkaayvaangmnsklmaaH|| bAlAH kathaM nu jIveyurna bhavejjananI ydi| 40. naikasya saMlApazravaNena nirNayaH kartuM shkyte|| 41. paJcaSAH santi te kecidupakartuM sphuranti ye | ye smarantyupakArasya taistu bandhyA vsundhraa|| 6 42. padArthaH ko'pyano'pi sthitaH puMsi lghiiysi| mahattvakSIvacitteSu mahatsu khalu naarghti|| 2 43. parasmAdupakAro yaH so'pi vrIDAvahaH satAm / tasyApratyupakArastu dunotyantaH pshuunpi|| 10 44. parasya zarmaNaH satyaM pratyUho hrinniidRshH| bhave'pi tad yadi kvApi tadA tA eva hetvH|| 45. paropakAraH kriyate svasya klyaannhetve| tato'pi yadyakalyANaM kalyANAt tat padaM param / / 46. paropanItazabdArthAH svanAmnA kRtkiirtyH| nibaddhAro'dhunA tena vizrambhasteSu kaH satAm / / 57. purandhrINAM premagrahilamavicAraM khalu mnH| 48. prakRtisubhage pAtre veSo yadeva tadeva vaa| 49. pratyupakAramAdhAtumanurUpaM nirojsH| upakAraM smaranto'pi vismaranti mhaujsH|| 50. prabhaJjanaprakopaprabhavAnAmaGgasphuraNAnAM zubhAzubhodarkeSu ko nAma vishrmbhH| 51. prAcI cumbati caNDarociSi jgdvaicitrymaalmbte| 52. prANebhyo nAparaM vastu premapAtraM vapuSmatAm / 6 172 143 24 100 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 m 42 72 " 156 - 164 137 . 91 75 0 0 189 kaumudImitrAnandAntargata sUktiyA~ 53. bhUSyate punaH kAsAmapi bhuussnnmnggyssttinaa|| 54. vanitAyAM prahAraH prayatnato rkssnniiyH| 55. vinA vizeSacihena yukto naikatra nirnnyH|| 56. vipado'pi sampado'pi ca satataM na sthAsnavaH praayH| 57. viralavipadAM kathaJcida vipado hartuM samIhate lokH| pratipadanavavipadAM punarupaiti mAtA'pi nirvedam / / 58. visaMvadatu vA mA vA zakunaM phlkrmnni| tathApi prathamaM ceto vaimnsymupaashnute|| 59. vIreSu gaNanAM pUrvaM paramarhanti yossitH| yAstRNAyAbhimanyante prANAn premaandhcetsH|| 60. vyApAdyamAno labhate vijJApanAmekAm | 61. satyaM viSAdazokAbhyAM na daivaM privrtte| 62. santApya phalasamRddhAH karoti dhaanyaussdhiistpnH| 63. samudre patitasyApi kSiptasyApi nabhastalAt / punaH sampadyate lakSmIryadi prANairna mucyte|| 64. sampattirvA vipattirvA rohantI daivmiiksste| evamapyarthitAnyeSu puMsAM klaivyAya kevalam / / 65. sampat parasya rohantI bhAgyAnAM mukhmiiksste| svazaktitolanaM nAma mAhAtmyaM tu mahAtmanAm / / 66. sarvathA kaitavaM nindyaM pravadanti vipshcitH|| kevalaM na vinA tena duHsAdhaM vastu sidhyti|| 10 66. sarvathA'pyapAraravyasanakAntArapatitenApi prekSApUrvakAriNA prANinA / na viSAdavaidhuryamAdheyam / 68. sumedhA nizcitaM vedhA saadhuunaamaanukuulikH| 69. snuhIgavA'rkadugdhAnAM dRzyaM yadapi nAntaram / tathApyAsvAdapArthakyaM jihvA''khyAti pttiiysii|| 70. sphurantyupAyAH zAntyarthamanukUle vidhaatri| pratikUle punaryAnti te'pyupAyA apAyatAm / / 71. svaparopatApajananI dhik taskarANAM sthitim | 6 101 31 176 us - 31 115 9 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyApITha ke mahattvapUrNa prakAzana 1. Studies in Jaina Philosophy Dr.Nathamal Tatia 100.00 2. Jairia Temples of Western India Dr.Harihar Singh 200.00 3. Jaina Epistemology ___I.C. Shastri 150.00 4. Concept of Pancasila in Indian Thought Dr. Kamla Jain 50.00 5. Concept of Matter in Jaina Philosophy Dr. J.C. Sikdar 150.00 6. Jaina Theory of Reality Dr.J.C. Sikdar 150.00 7. Jaina Perspective in Philosophy & Religion Dr. Ramji Singh 100.00 8. Aspects of Jainology (Complete Set: Vols. 1 to 7) 2200.00 9. An Introduction to Jaina Sadhana Dr. Sagarmal Jain 40.00 10. Pearls of Jaina Wisdom Dulichand Jain 120.00 11. Scientific Contents in Prakrit Canons N.L. Jain 300.00 12. The Path of Arhat T.U. Mehta 100.00 13. Jainism in a Global Perspective Ed. Prof. S.M. Jain & Dr.S. P. Pandey 400.00 14. Jaina Karmology Dr. N.L. Jain ___150.00 15. Aparigraha- The Humane Solution Dr. Kamla Jain 120.00 16. Studies in Jaina Art Dr. U.P.Shah 300.00 17. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (sampUrNa seTa sAta khaNDa) 630.00 18. hindI jaina sAhitya kA itihAsa (sampUrNa seTa: cAra khaNDa) 760.00 19. jaina pratimA vijJAna DaoN0 mArutinandana tivArI 150.00 20. vajjAlagga (hindI anuvAda sahita) paM0 vizvanAtha pAThaka 80.00 21. prAkRta hindI koza sampAdaka- DaoN0 ke0Ara0 candra 200.00 22. jaina dharma aura tAntrika sAdhanA pro0 sAgaramala jaina 350.00 23. gAthA saptazatI (hindI anuvAda sahita) paM0 vizvanAtha pAThaka 60.00 24. sAgara jaina-vidyA bhAratI (tIna khaNDa) pro0 sAgaramala jaina 300.00 25. guNasthAna siddhAntaH eka vizleSaNa pro0 sAgaramala jaina 60.00 26. bhAratIya jIvana mUlya _DaoN0 surendra varmA 75.00 27. nalavilAsanATakam sampAdaka- DaoN0 surezacandra pANDe 60.00 28. anekAntavAda aura pAzcAtya vyAvahArikatAvAda __DaoN0 rAjendra kumAra siMha 150.00 29. dazAzrutaskaMdha niyuktiH eka adhyayana DaoN0 azoka kumAra siMha 125.00 30. paJcAzaka-prakaraNam (hindI anu0 sahita) anu0 - DaoN0 dInAnAtha zarmA 250.00 31. siddhasena divAkaraH vyaktitva evaM kRtitva DaoN0 zrIprakAza pANDeya 100.00 32. madhyakAlIna rAjasthAna meM jaina dharma DaoN0 zrImatI rAjeza jaina 16.00 33. bhArata kI jaina guphAe~ DaoN0 harihara siMha 150.00 34. mahAvIra nirvANabhUmi pAvA: eka vimarza bhAgavatIprasAda khetAna 10.00 35. jaina tIrthoM kA aitihAsika adhyayana DaoN0 zivaprasADha 200.00 36. bauddha pramANa-mImAMsA kI jaina dRSTi se samIkSA DaoN0 dharmacandra jaina 200.0 37. jIvasamAsa anu0- sAdhvI vidyutprabhAzrI jI 160.00 pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI-5 .