Agam Suttani Satikam Part 29 Uttaradhyayanaani

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Agam Shrut Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003333/1

Page #1

नमो नमो निम्मल दसणस्स
जागमबाण
(सटीक)
भागः - २९
संशोधक सम्पादकश्च: मुनि दीपरत्नसागर

Page #2

बालब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः
___ नमो नमो निम्मल दंसणस्स श्री आनंद-क्षमा-ललित-सुशील-सुधर्मसागर गुरूभ्यो नमः
आगम सत्ताणि (सटीक)
भाग: २९ ४३-२ उत्तराध्ययनानि-मूलसूत्रम्-२
-: संशोधक : सम्पादकश्च :
मुनि दीपरत्नसागर ता. १४-४-२००० रविवार २०५६ चैत्र सुद ११||
४५-आगम सुत्ताणि-सटीक
मूल्य रू. ११०००/
卐 आगम श्रुत प्रकाशन ॥
.: संपर्क स्थल :"आगम आराधना केन्द्र" शीतलनाथ सोसायटी विभाग-१, फ्लेट नं. - १३, ४-थी मंझिल, ब्हायसेन्टर, खानपुर,
अहमदाबाद (गुजरात)
- -
-
IAS

Page #3

मूलाङ्कः
५३९
-५५९ | १७ - पाप श्रमणीयं
-- ६१३ १८- संयतीयं
-७१२/१९-मृगापुत्रीयं
अध्ययनानि
-७७२२०
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रस्य विषयानुक्रमः
-महानिर्ग्रन्थीयं
-७९६ २१ - समुद्रपालीयं
-८४६२२- रथनेमियं
- ९३५ २३-केशि- गौतमीयं
- ९६२ २४-प्रवचनमाता
- १००६/२५ - यज्ञीयं
- १०५८ २६ - सामाचारी

• उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम्
पृष्ठाङ्कः मूलाङ्कः
अध्ययनानि
३ - १०७५ | २७- खलुङ्कीयं
९ - ११११ २८ - मोक्षमार्ग गतिः
२३ - ११८८ | २९ - सम्यक्त्व पराक्रमं
४१ - १२२५ | ३० - तपोमार्गगतिः
५७ - १२४६३१ - चरणविधिः
६३ - १३५७ ३२- प्रमादस्थानं
७३ -१३८२ ३३-कर्मप्रकृतिः
८९ - १४४३ ३४ - लेश्याध्ययनं
९७-१४६४ ३५-अनगार-मार्गगतिः
११० - १७३१ ३६- जीवाजीव विभक्तिः
अध्ययनानि - १ आरम्भात् १६ - गताः भागः २८ अध्ययनानि - १७ आरम्भात् ३६ - अत्र एव वर्तते

[पृष्ठाङ्कः
१२५
१३१
१४७
१७५
१८८
१९७
२१८
२२७
२४२
२४९

Page #4

આર્થિક અનુદાતા
-૫.પૂ. માલવભુષણ તપસ્વી આચાર્યદેવ શ્રી નવરત્નસાગર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી લાલભાઈ દેવચંદ શાહ તરફથી - નકલ એક.
-પ.પૂ. સરળ સ્વભાવી-શ્રીમદ્ ભગવતીસૂત્ર વ્યાખ્યાન પટુ આચાર્યદેવ શ્રી નરદેવસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પૂજ્યશ્રીના શિષ્યરત્ન તપસ્વી ગણિવર્યશ્રી ચંદ્રકીર્તિસાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી પુરુષાદાનીય પાર્શ્વનાથ શ્વે. મૂર્તિ. જૈન સંઘ, દેવકીનંદન સોસાયટી, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક,
-૫.પૂ. શાસન પ્રભાવક-ક્રિયારાગી આચાર્યદેવશ્રી વિજય ૠચકચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ તરફથી નકલ એક.
-૫.પૂ. સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજ શ્રી સર્વોદય સાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી-“અચલગચ્છાધિપતિ ૫.પૂ.આ.ભ.શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્યરત્ન પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચારિત્રરત્નસાગરજી મ. ની ૧૯મી અઠ્ઠાઇ નિમિત્તે-શ્રી ચારિત્રરત્ન ફા.ચે.ટ્રસ્ટ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. વૈયાવૃત્ત્વકારિકા સાધ્વી શ્રી મલયાશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા વ્યવહાર વિચક્ષણા પૂ. સાધ્વી શ્રી હિતજ્ઞાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી જૈન આરાધના મંદિર “જ્ઞાનખાતા” તરફથી નકલ એક,
-પ.પૂ. સૌમ્યમૂર્તિ સાધ્વીશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી પ.પૂ. ગુરુમાતા-વાત્સલ્યમૂર્તિ સા.શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ની પંચમી પુન્યતિથિ નિમિત્તે શ્રીમતી લીલમબેન પ્રાણલાલ પી. દામાણી તરફથી નકલ એક.
-૫.પૂ. સ્વનામધન્યા સા. શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓના શિષ્યા સા.શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-૨૦૫૩ના યશસ્વી ચાતુર્માસ નિમિત્તે શ્રી પાર્શ્વપદ્માવતી જૈન સંઘ, પારૂલનગર, અમદાવાદ તરફથી નકલ બે.
-પ.પૂ. રત્નત્રયારાધકા સાધ્વીશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓશ્રીના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી સંવત ૨૦૫૪ના નિર્મળ આરાધનામય ચાતુર્માસની સ્મૃતિમાં-ઘાટલોડિયા (પાવાપુરી) જૈન શ્વે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક.

Page #5

-પ.પૂ. સાધ્વી શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ના પરમ વિનેચા સા. શ્રી સમ્યગુણાશ્રીજીની પ્રેરણાથી તેઓના સંસારીભાઈશ્રી ઇન્દ્રવદનભાઈ | દામાણીના અનુમોદનીય પુરુષાર્થથી “આગમ દીપ-સંપુટ"ના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી-નકલ ચાર.
-પ.પૂ. પ્રશમરસનિમના સાધ્વી શ્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી| સમેતશિખર તિથદ્વારિકા પ.પૂ. સાધ્વીશ્રી રંજનશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા અપ્રતિમ વેચાવૃત્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી તત્ શિષ્યા સા. શ્રી નરેન્દ્રશ્રીજી-તત્ શિષ્યા સા. શ્રી પ્રગુણાશ્રીજી મ.ના. આત્મશ્રેયાર્થેઅરિહંત ટાવર, જૈન સંઘ, મુંબઇ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. આગમોદ્ધારક આચાર્યદેવશ્રી ના સમુદાયવર્તી પ.પૂજ્ય વૈયાવૃત્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા. શ્રી કૈવલ્યશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ના સુશિષ્યા મિષ્ટભાષી સાધ્વીથી પૂર્ણપ્રજ્ઞાશ્રીજી મ.સા. તથા તેમના વિનિત શિષ્યા સા. શ્રી પૂર્ણદર્શિતાશ્રીજી તથા સા. પૂર્ણનંદીતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, મુલુન્ડ મુંબઈ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. વૈયાવૃત્યકારિકા સાધ્વીશ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના પ્રશિષ્યા સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજીમ.ના સુવિનિતા સા. શ્રી કલ્પપ્રજ્ઞાશ્રીજી તથા કોકીલકંઠી સા. શ્રી કૈરવપ્રજ્ઞાશ્રજી ની પ્રેરણાથી -મેહુલ સોસાયટી, આરાધનાભવન, સુભાષનગર, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક
શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છજ્ઞાતિ-જ્ઞાનખાતું, જૈન પાઠશાળા, જામનગર તરફથી નકલ બે.
-શ્રી મંગળ પારેખનો ખાંચો-જેન જે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ. તરફથી ૨૦૫૪ના ચાતુર્માસ નિમિત્તે નકલ બે.
- શ્રી આકોટા જૈન સંઘ, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક -શ્રીમતી નયનાબેન રમેશચંદ્ર શાહ, વડોદરાની પ્રેરણાથી આગમોના સેટના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી નકલ પાંચ. શેષ સર્વે રકમ “અમારા”આજ પર્યન્ત પ્રકાશનોના
બદલામાં પ્રાપ્ત થયેલી છે.
--
--
---
-
-
-

Page #6

नमो नमो निम्मल दंसणस्स पंचम गणधर श्री सुधर्मा स्वामिने नमः
४३-२ उत्तराध्ययनानि - मूलसूत्रम् -२
सटीकं
[ चतुर्थं मूलसूत्रं ]
[ मूलम् + भद्रबाहुस्वामि रचितानिर्युक्तिः + शान्त्याचार्य विरचिता टीका: ] अध्ययानि - १७..........
.३६
अध्ययन नं १७ पापश्रमणीयम्
वृ. व्याख्यातं षोडशमध्ययनम्, अधुना सप्तदशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः - इहानन्तराध्ययने ब्रह्मचर्यगुप्तय उक्ताः, ताश्च पापस्थानवर्जनादेवासेवितुं शक्यन्ते इति पाप श्रमणस्वरूपाभिधानतस्तदेवात्र काक्वोच्यत इत्यनेन सम्बन्धेनायातमिदमध्ययनम्, अस्य च चतुरनुयोगद्वारप्ररूपणा प्राग्वत्तावद्यावन्नामनिष्पन्ननिक्षेपेऽस्य पाप श्रमणीयमिति नाम, अतः पापस्य श्रमणस्य च निक्षेपमाह निर्युक्तिकृत्
नि. [ ३८७ ]
नि. [ ३८८ ]
नि. [ ३८९ ]
वृ. 'पापे' पापविषय: 'छक्कं 'ति षट्कः षट्परिमानो नामस्थापनाद्रव्यक्षेत्रकालभावभेदानिक्षेप इति गम्यते, तत्र च नामस्थापने सुज्ञाने, द्रव्ये विचार्ये आगमतो ज्ञाताऽनुपयुक्तः, नो आगमतस्तु व्यतिरिक्तमाह-'सचित्ताचित्तमीसगंचेव'त्ति, इह च पापमिति योज्यते, प्राकृतत्वाच्चो भयत्र बिन्दुलोपः, तत्र सचित्तद्रव्यपापं यद्विपदचतुष्पदापदेषु मनुष्यपशुवृक्षादिष्वसुन्दरम् अचित्तद्रव्यपापं तदेव जीवविप्रयुक्तं चतुरशीतिपापप्रकृतयो वा वक्ष्यमाणाः, मिश्रद्रव्यपापं तथाविधद्विपदाद्येवाशुभवस्त्रादियुक्तं तत्शरीराणि वा जीववियुक्तैकदेशयुक्तानि, सन्ति हि जीवशरीरेष्वपि जीववियुक्ताः नखकेशादयस्तदेशदेशाः उक्तं हि
पावे छकं दव्वे सचित्ताचित्तमीसगं चेव । खित्तंमि निरयमाई कालो अइदुस्समाईओ || भावे पावं इणमो हंस मुसा चोरिअ च अब्बंभं । तत्तो परिग्गहो च्चिअ अगुणा भणिआ य जे सुत्ते ॥ समणे चक्कनिक्खेवओ उ दव्वंमि निह्नगाईआ । नाणी संजमसहिओ नायव्वो भावओ समणो ॥
"तस्सेव देसे चिए तस्सेव देसे अनुवचिए "त्ति, जीवप्रदेशापेक्षमेव हि तत्र चितत्वमनुपचितत्वं वा विवक्षितं, पापप्रकृतियुक्तो वा जन्तुरेव मिश्रद्रव्यपापमुच्यते, 'चेवे 'ति प्राग्वत्, क्षेत्रे विचार्ये 'पाप' नरकादिपापप्रकृत्युदयविषयभूतं यत्र तदुदयोऽस्ति, 'काल' इति कालपापं - दुष्पमादिको यत्र कालानुभावत: प्राय: पापोदय एव जन्तूनां जायते, आदिशब्दादन्यत्र वा

Page #7

उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-१७/५३९ काले यत्र कस्यचिज्जन्तोस्तदुदयः, भावे विचारयितुमुपक्रान्ते पापम् ‘इदम्' अनन्तरमेव वक्ष्यमाणं 'हिंस'त्ति हिंसा प्रमत्तयोगात्प्राणव्यपरोपणं 'मृषा' असदभिधानं 'चौर्यं च' स्तैन्यम् 'अब्रह्म' मैथुनं ततः 'परिग्रहः' मूर्छात्मकः 'अपिः' समुच्चये 'च:' पूरणे गुणाः' सम्यग्दर्शननादयस्तद्विपक्षभूताः अगुणाः-मिथ्यात्वादयो दोषाः, नो विपक्षेऽवि दर्शनादमित्रादिवत्, 'भणिताः' उक्ताः, 'तुः' समुच्चये व्यवहितक्रमश्च, अगुणाश्च ये 'सूत्रे' आगमे अन्यत्र इहैव वा प्रस्तुताध्ययने।
'श्रमणे' श्रमणविषयः 'चतुष्कनिक्षेपकः' नामादिः 'तुः' पूरणे नामस्थापने पूर्ववत्, द्रव्ये निह्नवादय एव निह्नवादिकाः उक्तरूपाः 'ज्ञानी' प्रशंसायां मत्वर्थीयोत्पत्तेः प्रशस्तज्ञानवान् समिति-सम्यक सदनुष्ठानप्रवृत्त्या यमनं-पापस्थानेभ्य उपरमणं संयमश्चारित्रमितियावत्तेन सहितः-युक्तः संयमसहितो ज्ञातव्यो भावतः श्रमण इति गाथात्रयार्थः ।।
सम्प्रति प्रस्तुते योजयन्नाहनि.[३९०] जे भावा अकरणिज्जा इहमज्झयणमि वन्निअ जिनेहि।
ते भावे सेवंतो नायव्वो पावसमणोत्ति ।। वृ.ये 'भावाः' संसक्तापठनशीलतादयोऽर्थाः 'अकरणीयाः' कर्तुमनुचिताः 'इह' प्रस्तुतेऽध्ययने 'वन्निय'त्ति वर्णिताः प्ररूपिता: 'जिनैः' तीर्थकृद्भिस्तान् भावान् ‘सेवमानः' अनुतिष्ठान् 'ज्ञातव्यः' अवबोद्धव्यः पापेन-उक्तरूपेणोपलक्षितः श्रमणः पापश्रमणः, इतिशब्दः पापश्रमणशब्दस्य स्वरूपपरामर्शक इति गाथार्थः । एतद्विपरीतास्तु श्रमणाः, तेषां फलमाह- . नि.[ ३९१] एयाई पावाई जे खलु वज्जंति सुव्वया रिसओ।
ते पावकम्ममुक्का सिद्धिमविग्घेण वच्चंति।। वृ. 'एतानि एतदध्ययनोक्तानि 'पापानि' पापहेतुभूतानि शयालुतादीनि 'ये' इत्यनिर्दिष्टरूपाः 'खलुः' वाक्यालङ्कारे वर्जयन्ति' परिहरन्ति सुव्रता ऋषयः पूर्ववत्, ते पापं च तत्कर्म च पापकर्म तेन उपलक्षणत्वात्पुण्यकर्मणा च मुक्ताः-त्यक्ताः पापकर्ममुक्ता 'सिद्धि' सिद्धिगतिम् 'अविघ्नेन' अन्तरायाभावेन 'वच्चंति'त्ति 'व्रजन्ति' गच्छन्तीति गाथार्थः ।।
गतो नामनिष्पन्ननिक्षेपः, सम्प्रति सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं, तच्चेदम्मू.(५३९) जे केइ उपव्वइए नियंठे, धम्म सुणित्ता विनओववन्ने।
। सुदुल्लहं लहिउं बोहिलाभं, विहरिज पच्छा य जहासुहं तु॥ वृ. 'यः कश्चित्' इत्यविवक्षितविशेषः 'तुः' पूरणे, पठन्ति च - 'जे के इम'त्ति तत्र च 'इमे'त्ति अयं 'प्रव्रजितः' निष्क्रान्तः निर्ग्रन्थः प्राग्वत्, कथं पुनरयु प्रव्रजित इत्याह-'धर्म' श्रुतचारित्ररूपं श्रुत्वा' निशम्य विनयेन-ज्ञानदर्शनचारित्रोपचारात्मकेनोपपन्नो-युक्तो विनयोपपन्नः सन् 'सुदुर्लभम्' अतिशयदुष्प्रापं 'लभिउंति लब्ध्या 'बोधिलाभं' जिनप्रणीतधर्मप्राप्तिरूपम्, अनेन भावप्रतिपत्त्याऽसौ प्रव्रजित इत्युक्तं भवति, स किमित्याह-'विहरेत्' चरेत्, ‘पश्चात्' प्रव्रजनोत्तरकाल 'चः' पुनरर्थो विशेषद्योतकस्ततश्च प्रथमं सिंहवृत्त्या प्रव्रज्य पश्चात्पुनः 'यथासुखं' यथा यथा विकथादिकरणलक्षणेन प्रकारेण सुखमात्मनोऽवभासते तुशब्दस्यैवकारार्थत्वाद्यथासुखमेव शृगालवृत्त्यैव विहरेदित्यर्थ: उक्तं हि-"सीहत्ताए निक्खंतो

Page #8

अध्ययनं-१७,[नि. ३९१] सीयालत्ताए विहरति"त्ति, स च गुरुणाऽन्येन वा हितैषिणाऽध्ययनं प्रति प्रेरितो यद्वक्ति तदाहम. ( ५४०) सिज्जा दढा पाउरणं मि अत्थि, उप्पज्जई भुत्तु तहेव पाउं।
जाणामि जं वट्टइ आउसुत्ति!, किं नाम काहामि? सुएण भंते ! ॥ वृ.'शय्या' वसति: 'दृढा' वातातपजलाधुपद्रवैरनभिभाव्या, तथा 'प्रावरणं' वर्षाकल्पादि 'मे' ममास्ति, किञ्च-'उत्पद्यते' जायते 'भोक्तुं' भोजनाय तथैव पातुं' पानाय यथाक्रममशनं पानं चेति शेषः तथा 'जानामि' अवगच्छामि 'यद्वर्त्तते' यदिदानीमस्ति 'आयुष्मन्नि'ति प्रेरयितुरामन्त्रणमिति, एतस्माद्धेतोः किं नाम?, न किञ्चिदित्यर्थः 'काहामि'त्ति करिष्यामि श्रुतेन' आगमेनाधीतेनेत्यध्याहारः, 'भंते'त्ति पूज्यामन्त्रणम्, इह च प्रक्रमात्क्षेपे, अयं हि किलास्याशयो यथा ये भवन्तो भदन्ता अधीयन्ते तेऽपि नातीन्द्रियं वस्त किञ्चामवबुध्यन्ते, किन्तु?, साम्प्रतमावेक्षिण एव, तच्चैतावदस्मास्वेवमप्यस्ति, तत्कि हृदयगलतालुशोषविधायिनाऽधीतेनेति?, एवमध्यवसितो यः स पापश्रमण इत्युच्यत इतीहापि सिंहावलोकितन्यायेन संबध्यत इति सूत्रद्वयार्थः । किंचमू. (५४१) जे केइ उ पव्वईए, निबासीले पगामसो।
भुच्चा पिच्चा सुहं सुअई, पावसमणित्ति वुच्चई। वृ. यः कश्चित्प्रव्रजितः 'निद्राशीलः' निद्रालुः प्रकामशः' बहुशो 'भुक्त्वा' दध्योदनादि 'पीत्वा' तक्रादि 'सुखं' यथा भवत्येय सकलक्रियानुष्ठाननिरपेक्ष एव 'स्वपिति' शेते, पठ्यते च-'वसइ'त्ति वसति' आस्ते ग्रामादिषु, स इत्थम्भूतः किमित्याह-पापश्रमण इति 'उच्यते' प्रतिपाद्यत इति सूत्रार्थः । इत्थं न केवलमनधीयान एव पापश्रमण उच्यते, किन्तुमू.(५४२) आयरियउवज्झाएहि, सुअंविनयं च गाहिए।
ते चेव खिसई बाले, पावसमणित्ति Qच्चई। वृ. आचार्योपाध्यायैः 'श्रुतम्' आगममर्थतः शब्दतश्च ‘विनयं च' उक्तरूपं 'ग्राहितः' शिक्षितो यैरिति गम्यते 'तानेव' आचार्यादीन् 'खिसति' निन्दति 'बालः' विवेकविकलो गम्यमानत्वाद्यः स पापश्रमण इत्युच्यत इति सूत्रार्थः ॥ इत्थं ज्ञानाचारनिरपेक्षं पापश्रमणमभिधाय दर्शनाचारनिरपेक्षं तमेवाहमू. (५४३) आयरियउवज्झायाणं, सम्मं नो पडितप्पई।
अप्पडिपूअए थद्धे, पावसमणित्ति वुच्चई। वृ.आचार्योपाध्यायानां सम्यग्' अवैपरीत्येन 'न परितप्यते' नतत्तप्ति विधत्ते, दर्शनाचारान्तर्गतवात्सल्यविरहितो न तत्कार्येष्वभियोगं विधत्त इति भावः, अप्रतिपूजकः' प्रस्तावादर्हदादिषु यथोचितप्रतिपत्तिपरांमुखः 'स्तब्धः' गर्वाध्मातः केनचित्प्रेर्यमानोऽपि न तद्वचनतः प्रवर्त्तते यः स पापश्रमण इत्युच्यत इति सूत्रार्थः ॥ सम्प्रति चारित्राचारविकलं तमेवाहमू.(५४४) संमद्दमाणे पाणाणि, बीयाणि हरियाणि य।
असंजए संजय मन्त्रमाणे, पावसमणित्ति वुच्चई। वृ. संमर्दन्' हिंसन् 'प्राणानि ति प्राणयोगात् प्राणिनः-द्वीन्द्रियादीन् 'बीजानि' शाल्यादीनि 'हरितानि च' दूर्वाऽकुरादीनि, सकलैकेन्द्रियोपलक्षणमेतत्, स्पष्टरचैतन्यलिङ्गत्वाचैत

Page #9

६
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - १७ / ५४४ दुपादानम्, अत एवासंयतस्तथाऽपि 'संजय मन्त्रमाणे 'त्ति सोपस्कारत्वात्संयतोऽहमिति मन्यमानः, अनेन च संविग्नपाक्षिकत्वमप्यस्य नास्तीत्युक्तं, पापश्रमण इत्युच्यते ॥ संथारं फलगं पीढ़, निसिज्जं पायकंबलं । अप्पमज्जियमारुहई, पावसमणित्ति वुच्चइ ॥
मू. (५४५)
वृ. तथा 'संस्तारं ' कम्बल्यादि 'फलकं' चम्पकपट्टादि 'पीठम् ' आसनं 'निषद्यां' स्वध्यायभूम्यादियां यत्र निषद्यते 'पादकम्बलं' पादपुञ्छनम् 'अप्रमृज्य' रजोहरणादिनाऽसंशोध्य उपलक्षणत्वादप्रत्युपेक्ष्य च 'आरोहति' समाक्रामिति यः स पापश्रमण इत्युच्यते ॥ दवदवस्स चरई, पमत्ते अ अभिक्खणं ।
मू. (५४६ )
उल्लंघणे अ चंडे अ, पावसमणित्ति वुच्चइ ॥
वृ. तथा ' दवदवस्सत्ति द्रुतं द्रुतं तथाविधालम्बनं विनाऽपि त्वरितं २' चरति' गोचरचर्यादिषु परिभ्राम्यति, 'प्रमत्तश्च' प्रमादवशगश्च भवतीति शेषः 'अभीक्ष्णं' वारं वारम् 'उल्लङ्घनश्च' बालादीनामुचितप्रतिपत्त्यकरणतोऽधः कर्त्ता 'चण्डश्च' क्रोधनः, यद्वा 'प्रमतः' अनुपयुक्त ईर्यासमितौ उल्लङ्घनश्च वत्सडिम्भादीनां चण्डश्चारभटवृत्त्याश्रयणतः, शेषं तथैव । पडिलेहेइ पमत्तो, अवउज्झइ पायकंबलं । पडिलेहाअनाउत्ते, पावसमणित्ति वुच्चइ ॥
मू. (५४७)
'वृ. तथा 'प्रतिलेखयति' अनेकार्थत्वात्प्रत्युपेक्षते प्रमतः सन् 'अवउज्झइ 'त्ति 'अपोज्झति' यत्र तत्र निक्षिपति, प्रत्युपेक्षमानो वा अपोज्झति, न प्रत्युपेक्षत इत्यर्थः, किं तत् ? - पाद कम्बलं पात्रकम्बलं वा प्रतीतमेव, समस्तोपध्युपलक्षणं चैतत् स एवं 'प्रतिलेखनाऽनायक्तः ' प्रत्युपेक्षानपयुक्तः, शेषं तथैव ॥
मू. (५४८ )
पडिलेहेइ पमत्ते, से किंचि हु निसामिआ । गुरुं परिभावए निच्चं, पावसमणित्ति वुच्चइ ॥
वृ. तथा प्रतिलेखयति प्रमत्तः सन् 'किंचि हु'त्ति 'हुः' अपिशब्दार्थः, ततः किञ्चिदपि विकथादीति गम्यते, 'निसामिअ'त्ति 'निशम्य' आकर्ण्य तत्राक्षिप्तचित्ततयेति भावः, 'गुरुपरिभासय'त्ति गुरुन् परिभाषते - विवदते गुरुपरिभाषकः, पाठान्तरतो गुरुपरिभावकः, 'नित्यं' सदा, किमुक्तं भवति ? - असम्यक्प्रत्युपेक्षमानोऽन्यद्वा वितथमाचरन्, गुरुभिश्चोदितस्तानेव विवदतेऽभिभवति वाऽसभ्यवचनैः, यथा स्वयमेव प्रत्युपेक्षध्वं युष्माभिरेव वयमित्थं शिक्षितास्ततो युष्माकमेवैष दोष इत्यादि, शेषं तथैव, गुरुपरिभाषिकत्वं प्रमत्तत्वस्य च निशमनहेतुत्वं पूर्वस्माद्विशेष इति न पौनरुक्त्यम् । किञ्च
मू. (५४९)
बहुमाई पमुहरी, थद्धे लुद्धे अनिग्गहे।
-
असंविभागी अचियत्ते, पावसमणित्ति वुच्चइ ॥
वृ.' बहुमायी' प्रभूतवञ्चनाप्रयोगवान् प्रकर्षेण मुखरः प्रमुखरः स्तब्धो लुब्ध इति च प्राग्वत्, अविद्यमानो निग्रहः - इन्द्रियमनोइन्द्रियनियन्त्रणात्मकोऽस्येत्यनिग्रहः, संविभजतिगुरुग्लान बालादिभ्य उचितमशनादि यच्छतीत्येवंशीलः संविभागी न तथा य आत्मपोषकत्वेनैव सोऽसंविभागी, 'अचियत्ते 'ति गुर्वादिष्वप्रीतिमान् शेषं पूर्ववत् ॥ अन्यच्च

Page #10

अध्ययनं - १७, [ नि. ३९१] मू. (५५० )
विवायं च उदीरेइ, अधम्मे अत्तपन्हहा । वुग्गहे कलहे रत्ते, पावसमणित्ति वुच्चइ ॥
वृ. विरूपो वादो विवादः - वाक्कहस्तं 'च: ' पूरणे 'उदीरेइ 'त्ति कथञ्चिदुपशान्तमप्युत्प्राप्त'नादिना वृद्धि नयति, 'अधर्मः' अविद्यमानसदाचारः 'अत्तपण्हह 'त्ति आत्मनि प्रश्न: आत्मप्रश्नस्तं हन्त्यात्मप्रश्नहा:, यदि कश्चित्परः पृछेत् किं भवान्तरयायी आत्मा उत नेति ?, ततस्तमेव प्रश्नमतिवाचालतया हन्ति, यथा - नास्त्यात्मा प्रत्यक्षादिप्रमाणैरनुपलभ्यमानत्वात्, ततोऽयुक्तोऽयं प्रश्नः, सति हि धर्मिणि धर्माश्चिन्त्यन्त इति, पठ्यते च - 'अत्तपन्नह 'त्ति तत्र च आत्तांसिद्धान्तादिश्रवणतो गृहीतामातां वा इहपरलोकयोः सद्बोधरूपतया हिता प्रज्ञाम् आत्मनोऽन्येषां वा बुद्धि कुतर्कव्याकुलकीरणतो हन्ति यः स आत्तप्रज्ञाहा आप्तप्रज्ञाहा वा, 'वुग्गहे 'त्ति व्युद्ग्रहे दण्डादिघातजनिते विरोधे 'कलहे' तस्मिन्नेव वाचिके 'रक्तः' अभिवष्वक्तः, शेषं प्राग्वत् ॥ मू. (५५१ ) अथिरासने कुक्कुईए, जत्थ तत्थ निसीअई । आसणमि अनाउत्ते, पावसमणित्ति वुच्चइ ॥
वृ. अपरं च अस्थिरासनः कुकुच: कुक्रुचो वा द्वयमपि पूर्ववत्, 'यत्र तत्र' इति संसक्तसरजस्कादावपीत्यर्थः 'निषीदति' उपविशति 'आसने' पीठादौ 'अनायुक्तः' अनुपयुक्तः सन्, शेषं प्राग्वत् ॥
मू. (५५२)
ससरक्खापाओ सुअई, सिज्जं न पडिलेहई । संथारएअनाउत्तो, पावसमणित्ति वुच्चइ ॥
:
वृ. तथा सह रजसा वर्त्तेते इति सरजस्कौ तथाविधौ पदौ यस्य स तथा 'स्वपिति' शेते, किमुक्तं भवति ? - संयमविराधनां प्रत्यभीरुतयां पादावप्रमृज्यैव शेते, तथा 'शय्यां ' वसतिं न प्रतिलेखयति, उपलक्षणत्वान्न च प्रमार्जयति, 'संस्तारके' फलककम्बलादौ, सुप्त इति शेषः, 'अनायुक्तः ' "कुक्कुडिपायपसारण आयामेउं पुणोवि आउंटे" इत्याद्यागमार्थानुपयुक्तः, अन्यतथैवेति सूत्रनवकार्थः ॥ इदानीं तपआचारातिक्रमतः पापश्रमणमाहदुद्धदहीविगईओ, आहारेइ अभिक्खणं ।
मू. (५५३)
अरए अ तवोकम्मे, पावसमणित्ति वुच्चई ॥
वृ. दुग्धं च क्षीरं दधि च तद्विकार एव दधिदुग्धे, सूत्रे च प्राग्वद्, विकृतिहेतुत्वाद्विकृती, उपलक्षणत्वाद् धृताद्यशेषविकृतिपरिग्रहः, 'आहरायति' अभ्यवहरति 'अभीक्ष्णं' वारं वारं, तथाविधपुष्टालम्बनं विनाऽपीति भाव:, अत एव 'अरतश्च' अप्रीतिमांश्च 'तप:कर्मणि' अनशनादौ, शेषं प्राग्वत् ॥ अपि च
मू. (५५४) ¡ अत्थंतंमि य सूरंमि, आहारेइ अभिक्खणं ॥ चोइओ पडिचोएइ, पावसमणित्ति वुच्चई ॥
वृ.‘अत्थंतंभि य' त्ति ‘अस्तान्ते' अस्तमयपर्यन्ते, 'च: ' पूरणे, उदयादारभ्येति गम्यते, 'सूर्ये' भास्वति आहारयत्यभीक्षणं, किमुक्तं भवति ? - प्रातरारभ्य सन्ध्यां यावत्पुनः पुनर्भुक्ते, यदिवा 'अत्थंतमयंमि य'त्ति अस्तमयति सूर्ये आहारयति, तिष्ठति तु किमुच्यते ? इति भावः, किमेकदैवेत्याह-'अभीक्ष्णं' पुनः पुनः दिने दिने इत्युक्तं भवति, यदि चासौ केनचिन्द्रि

Page #11

८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम् - २ - १७ / ५५४
तार्थसाधुना चोद्यते, यथा-आयुष्मन् ! किमेवं त्वयाऽऽहारतत्परेणैव स्थीयते ?, दुर्लभा खल्वियं मनुजत्वादिचतुरङ्गसामग्री, तत एनामवाप्य तपस्येवोद्यन्तुमुचितमिति, ततः किमित्याह- 'चोइओ पडिचोरए'त्ति चोदितः सन् प्रतिचोदयति यथा कुशलस्त्वमुपदेशकर्मणि न तु स्वयमनुष्ठाने, अन्यथा किमेवमवगच्छन्नपि भवान्न विकृष्टं तपोऽनुतिष्ठति ?, शेषं तथैव । आयरियपरिच्चाई, परपासंडसेवए ।
मू. (५५५)
गाणंगणिए दुब्भूए, पावसमणित्ति वुच्चई ॥
वृ. 'आचार्यपरित्यागी' ते हि तपःकर्मणि विषीदन्तमुद्यमयन्ति, आनीतमपि चान्नादि बालग्लानादिभ्य् दापयन्त्यतोऽतीवाहारलौल्यात्तत्परित्यजनशीलः परान् - अन्यान् पाषाण्डानसौगतप्रभृतीन् 'मृद्वी शय्या प्रातरुत्थाय पेया' इत्यादिकदभिप्रायतोऽत्यन्तमाहारप्रसक्तांस्तत एव हेतोः सेवते - तथा तथाऽपसर्पतीति परपाषण्डसेवक:, तथा च स्वेच्छाप्रवृत्ततया 'गाणंगणिए 'त्ति गणागणं षण्मासाभ्यन्तर एव संक्रामतीति गाणङ्गणिक इत्यागमिकी परिभाषा, तथा चागम:-“छम्मासऽब्धंतरतो गणा गण संकमं करेमाणो" इत्यादि, अत एव च 'दुर्निन्दायां', ततश्च 'दु:' इति निन्दितं भूतं - भवनमस्येति दुर्भूतः, दुराचारतया निन्द्यो भूत इत्यर्थः, तथैवेति सूत्रत्रयार्थः ॥ सम्प्रति वीर्यातिचारविरहतस्तमेवाह
अपरं
मू. (५५६ )
सयं गेहं परिच्चज्ज, परगेहंसि वावरे ।
निमित्तेन य ववहरई, पावसमणित्ति वुच्चई ॥
वृ. स्वमेव स्वकं, निजकमित्यर्थः, 'गेहं' गृहं 'परित्यज्य' परिहृत्य प्रव्रज्याङ्गीकरणतः 'परगेहे' अन्यवेश्मनि 'वावरे' त्ति व्याप्रियते-पिण्डार्थी सन् गृहिणामाप्तभावं दर्शयन् स्वतस्तत्कृत्यानि कुरुते, पठ्यते च- 'ववहरे' त्ति तत एव हेतोर्व्यहरति-गृहिनिमित्तं क्रयविक्रयव्यवहारं करोति, 'निमित्तेन च ' शुभाशुभसूचकेन 'व्यवहरति' द्रव्यार्जनं करोति, अपरं च पूर्ववत् । मू. (५५७) संनाइपिंडं जेमेइ, निच्छई सामुदानियं । गिहिनिसिज्जं च वाहेइ, पावसमणित्ति वुच्चई ॥
वृ. 'सन्नाय'त्ति स्वज्ञातयः - स्वकीयस्वजनास्तैर्निजक इति यथेप्सितो यः स्निग्धमधुरादिराहारो दीयते स स्वज्ञातिपिण्डस्तं 'जेमति' भुंक्ते, 'नेच्छति' नाभिलषति समुदानानि - भिक्षास्तेषां समूहः सामुदानिकम्, 'अचित्त हस्तिधेनोष्ठकं' इति ठक्, बहुगृहसम्बन्धिनं भिक्षासमूहमज्ञातोञ्छमितियावत्, गृहिणां निषद्या पर्यङ्कतूल्यादिका शय्या तां च 'वाहयति 'त्ति सुखशीलतयाऽऽरोहति शेषं तथैवेति सूत्रद्वयार्थः ॥
सम्प्रत्यध्ययनार्थमुपसंहरन्नुक्तरूपदोषो सेवनपरिहारयोः फलमाह
मू. (५५८ ) एयारिसे पंचकुसीलसंवुडे, रूवंधरे मुनिपवराण हिट्टिमे । अयंसि लोए विसमेव गरहिए, न से इहं नेव परत्थलोए ।
वृ.‘एतादृशः' यादृश उक्त 'पञ्चे 'ति पञ्चसङ्घयः कृत्सितं शीलमेषां कुशीलाः- पार्श्वस्थादयः समाहृताः पञ्चकुशीलं तद्वदसंवृत्तः - अनिरुद्धाश्रवद्वारः पञ्चकुशीलासंवृतो रूपं रजोहरणादिकं . वेषं धारयति रूपधरः सूत्रे तु प्राकृतत्वाद्विन्दुनिर्देशः, 'मुनिप्रवराणाम्' अतिप्रधानतपस्विनां 'हिट्ठिमो' अधस्ताद्वर्त्ती, अतिजघन्यसंयमस्थानवर्त्तित्वान्निकृष्ट इत्यर्थः । एतत्फलमाह

Page #12

अध्ययनं - १७, [ नि. ३९१ ]
९
'अयंसि 'त्ति अस्मिन् 'लोके' जगति 'विषमिव 'त्ति गर इव 'गर्हितः ' निन्दितो, भ्रष्टप्रतिज्ञो हि प्राकृतजनैरपि निन्द्यते धिगेनमिति, अत एव न स 'इह' इतीह लोके 'नैवे 'ति नापि परत्र लोके, परमार्थतः सन्निति शेषः, यो हि नैहिकंमामुष्विकं वा कञ्चन गुणमुपार्जयति स तद्गुणनायामप्रवेशतस्तत्त्वतोऽविद्यमान एवेति ।
मू. ( ५५९ ) जे वज्ज एए उ सदा उ दोसे, से सुव्वए होइ मुनीन मज्झे । अयंसि लोए अमयं व पूइए, आराहए दुहओ लोगमिणं ॥ त्तिबेमि ॥ वृ. यः ‘वर्जयति' परित्यजति 'एतान्' उक्तरूपान् 'सया उ'त्ति सदैव दोषान् यथासुखविहारादिपापानुष्ठानरूपान् स तथाविधः 'सुव्रतः ' निरतिचारतया प्रशस्यव्रतो भवति मुनीनां मध्ये, किमुक्तं भवति ? - भावमुनित्वेनासौ मुनि मध्ये गण्यते, तया वाऽस्मिन् लोके 'अमृतमिव' सुरभोज्यमिव 'पूजित:' अभ्यर्हित आराधयति 'दुहतो लोगमिणं 'ति इहलोकपरलोकभेदेन द्विविधं लोकम् 'इणं'ति इममनेन चातिप्रतीततया प्रत्यक्षं निर्दिशतीति, इहलोके च सकललोकपूज्यतया परलोके च सुगत्यवाप्तेः, तत: पापवर्जनमेव विधेयमिति भाव इति सूत्रद्वयार्थः ॥ 'इति' परिसमाप्तौ, ब्रवमीति पूर्ववत्, नया अपि तथैव ॥
अध्ययनं - १७ समाप्तम्
मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता उत्तराध्ययनसूत्रे सप्तदशअध्ययनस्य भद्रबाहुस्वामिरचिता निर्युक्ति एवं शान्त्याचार्य विरचिता टीका परिसमाप्ता । अध्ययनं १८ - संयमीय
वृ. उक्तं सप्तदशमध्ययनम् अधुनाऽष्टादशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः, इहानन्तराध्ययने पापवर्जनमुक्तं तच्च संयतस्यैव, सचो भोगद्धित्यागत एवेति स एव संजयोदाहरणत इहोच्यत इत्यनेन सम्बन्धेनायातमिदमध्ययनम्, अस्य च चतुरनुयोगद्वारप्ररूपणा प्राग्वद्यावन्नामनिष्पन्ननिक्षेपे संजयीयमिति नाम, ततः सञ्जयशब्दनिक्षेपायाह निर्युक्तिकृत्निक्खेवो संजइज्जंमि चउ० ॥
नि. [ ३९२ ]
नि. [ ३९३ ] नि. [ ३९४ ]
2

सरभवि० ||
10
संजयनामं गोयं वेयंतो भावसंजओ होइ ।
तत्तो समुट्ठियमिणं अज्झयणं संजइज्जति ॥
वृ. गाथात्रयं व्याख्यातप्रायं, नवरं 'निक्खेवो संजइज्जमि'त्ति 'निक्षेप: ' न्यासः सञ्जयीयाध्ययने अर्थात्सञ्जयस्येति गम्यते । तथा च तृतीयगाथायां 'संजयनामं गोयं वेयंतो' इत्युक्तं 'तत' इति सञ्जयादभिधेयभूतात्, 'समुत्थितम्' उत्पन्नम् इदं अध्ययनं सञ्जयीयमिति, तस्माद्धेतोरुच्यत इति गाथायार्थः । इत्युक्तो नामनिष्पन्ननिक्षेपः, सम्प्रति सूत्रालापकनिष्पन्नस्यावसरः, स च सूत्रे सति भवत्यतः सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं तच्चेदम्
मू. (५६० )
कंपिल्ले नयरे राया, उदिन्नबलवाहणे ।
नामेणं संजओ नाम, मिगव्यं उवनिग्गए ।
वृ. काम्पिल्ये नगरे 'राजा' नृपतिरुदीर्णम्-उदयप्राप्तं बलं - चतुरङ्गं वाहनं च-1 -गिल्लिथिल्लया

Page #13

उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-१८/५६० दिरूपं यस्य सोऽयमुदीर्णबलवाहनः, यद्वा बलं-शरीरसामर्थ्य वाहनं-गजाश्वादि, पदात्युपलक्षणं
चैतत्, स च 'नाम्ना' अभिधानेन सञ्जयः 'नाम' इति प्राकाश्ये, ततोऽयमर्थः-संजय इति नाम्ना प्रसिद्धो, मृगव्यां-मृगयां प्रतीति शेषः, उप-सामीप्येन निर्गतो-निष्क्रान्त उपनिर्गतस्तत एव नगरादिति शेष इति सूत्रार्थः । स च कीदृग् विनिर्गतः किं च कृतवानित्याहमू. (५६१) हयानीए गयानीए, रहानीए तहेव य।
पायत्तानीए महया, सव्वओ परिवारिए । मू.(५६२) मिए छुभित्ता हयगओ, कंपिल्लज्जाणकेसरे।
भीए संते मिए तत्थ, वहेइ रसमुच्छिए। वृ. पाठसिद्धं, नवरंपदातीनां समूहः पादातं तस्यानीकं-कटकं पादातानीकं तेन, सुब्व्यत्ययः प्राग्वत्, एवं पूर्वेष्वपि, ‘महता' बृहत्प्रमाणेन मृगान् क्षिप्त्वा कंपिल्लुज्जाणकेसरि'त्ति तस्यैव काम्पील्यस्य नगरस्य सम्बन्धिनि केशरनाम्न्युद्याने भीतान्' त्रस्तान् सतो 'मितान्' परिमितान् 'तत्र' तेषु मृगेषु मध्ये 'वहेइ'त्ति व्यथति हन्ति वा, शरैरिति गम्यते, रसः-तत्पिशितास्वादस्तत्र मूच्छितो-गृद्धो रसमूर्छित इति सूत्रद्वयार्थः॥अमुमेवार्थं सूत्रस्पर्शिकनियुक्त्यिा स्पष्टयितुमाहनि.[३९५] कंपिल्लपुरवरंमि अ नामेणं संजओ नरवरिंदो।
सो सेनाए सहिओ नासीरं निग्गओ कयाइ। नि.[३९६] हयमारूढो राया मिए छुहित्ताण केसरुज्जाने।
ते तत्थ उ उत्तत्थे वहेइ रसमुच्छिओ संतो। वृ.गाथाद्वयं प्रतीतमेव, नवरमिह नासीरं-मृगयां प्रति उत्त्रस्तान्' अतिभीतानिति गाथाद्वयार्थः ।। अत्रान्तरे यदभूत्तदाह सूत्रकृत्मू. (५६३) अह केसरंमि उज्जाने, अनगारे तवोधने।
सज्झायझाणजुत्तो, धम्मज्झाणं झियायइ। वृ. 'अथ' अनन्तरंकेशरे उद्यानेऽनगारस्तपोधनः स्वाध्यायः-अनुप्रेक्षणादिान-धर्मध्यानादि ताभ्यां युक्तो-यथाकालं तदासेवकतया सहितः स्वाध्यायध्यानयुक्तोऽत एव धर्मध्यानम्' आज्ञाविजयादि 'झियायइ'त्ति ध्यायति चिन्तयति क्व? मू. (५६४) अप्फोवमंडवंमी, झायई झवियासवे।
तस्सागए मिए पासं, वहेइ से नराहिवे । वृ. 'अप्फोवमंडवंमि'त्ति अप्फोवमण्डवमिति वृक्षाद्याकीर्णे, तथा च वृद्धाः-अप्फोव इति, किमुक्तं भवति?-आस्तीर्णे, वृक्षगुच्छगुल्मलतासंछन्न इत्यर्थः, 'मण्डपे' नागवल्लयादिसम्बन्धिनि ध्यायति धर्मध्यानमिति गम्यते, पुनरभिधानमतिशयख्यापकं, झवियत्ति-क्षपिता निमूर्लिता आश्रवाः-कर्मबन्धहेतवो हिंसादयो येन स तथा, 'तस्य' इत्युक्तविशेषणान्वितस्यानगारस्य 'पावं' समीपमिति सम्बन्धः, आगतान्' प्राप्तान् मृगान् ‘वहेइति'त्ति विध्यति हन्ति वा 'स' इति सञ्जयनामा नराधिपः' राजेति सूत्रद्वयार्थः ।। अमुमेवार्थं सविशेषमाह नियुक्तिकृत्नि.[ ३९७] . अह केसरमुज्जाने नामेणं गद्दभालि अनगारो।
अप्फोवमंडवंमि अ झायइ झाणं झविअदोसो।।

Page #14

अध्ययनं-१८,[ नि. ३९७]
वृ.अहेति गाथा व्याख्यातप्रायैव, नवरं 'नाम्ना' अभिधानेन गर्दभालि-गर्दभालिनामेत्यर्थः, 'झविय'त्ति क्षपिता दोषाः-कर्मा श्रवहेतुभूता हिंसादयो येन स तथा ॥ पुनस्तत्र यदभूत्तदाहमू. (५६५) अह आसगओ राया, खिप्पमागम्म सो तहिं।
हए मिए उ पासित्ता, अनगारं तत्थ-पासई॥ वृ.'अथ' अनन्तरम् 'अश्वगतः' तुरगारूढो राजा 'क्षिप्रं' शीघ्रमागत्य 'स' इति सञ्जयनामा 'तस्मिन्' यत्र मण्डपे स भगवान् ध्यायति, 'हतान् विनाशितान् मृगान् तुशब्द एवकारार्थस्ततो मृगानेव, न पुनरनगारमित्यर्थः, 'पासित्त'त्ति दृष्ट्वा 'अनगारं' साधुं 'तत्र' इति तस्मिन्नेवस्थाने पश्यतीति सूत्रार्थः । ततः किमसावकार्षीदित्याहमू.(५६६) अह राया तत्थ संभंतो, अनगारो मनाऽऽहओ।
- मए उ मंदपुग्नेणं, रसगिद्रेण घंतुणा । वृ.अथ राजा 'तत्रे'ती तद्दर्शने सति संभ्रान्तः' भयव्याकुलो, यथाऽनगारो-मुनिर्मनागितिस्तोकेनैव आहतः' विनाशितः, तदासन्नमृगहननादित्यभिप्रायः, मया तु मन्दपुण्येन ‘रसगृद्धेन' रसमूर्छितेन ‘घंतुण'त्ति घातुकेन हनन शीलेनेत्यर्थः ।। ततश्चमू. (५६७). आसं विसज्जइत्ताणं, अनगारस्स सो निवो।
विनएणं वंदई पाए, भगवं! इत्थ मे खमे। वृ. 'अश्वं' तुरगं 'विसृज्य' विमुच्य 'णं' प्राग्वत्, ‘अनगारस्य' उक्तस्यैव 'सः' सञ्जयनामा नृपः 'विनयेन' उचितप्रतिपत्तिरूपेण 'वन्दते' स्तौति ‘पादौ' चरणौ, अत्यादरख्यापकं चैतत् 'पादावपि तस्य भगवतः स्तवनीयाविति, वक्ति च-यथा भगवन् ! 'अत्र' एतस्मिन् मृगव्ये, मम अपराधमिति शेषः, क्षमस्व' सहस्व॥ मू. (५६८) अह मोनेन सो भगवं; अनगारो झाणमस्सिओ।
रायाणं न पडिमंतेइ, तओ राया भयदुओ। वृ. अथ' इत्यनन्तरं 'मौनेन' वाग्निरोधात्मकेन 'सो'त्तिस गर्दभालिनामा भगवान् अनगारः 'ध्यान' धर्मध्यानम् 'आश्रितः' स्थितः 'राजान्' नृपं 'न प्रतिमन्त्रयते' न प्रतिवक्ति यथाऽहं क्षमिष्ये न वेति, 'ततः' तत्प्रतिवचनाभावतोऽवश्यमयंक्रुद्ध इति न किमपि मां प्रभाषते इति राजा भयद्रुतः' अतीव भयत्रस्तो, यथा न ज्ञायते किमसौ क्रुद्धः करिष्यतीति, उक्तवांश्च यथामू. (५६९) संजओ अहमस्सीति, भगवं! वाहिराहि मे।
कुद्धे तेएण अनगारे, दहिज्जा नरकोडिओ॥ वृ. सञ्जयः' सञ्जयनामा राजाऽहमस्मि, मा भूनीच एवायमिति सुतरां कोप इत्येतदभिधानमिति, 'इति' अस्माद्धेतोर्भगवन्! 'वाहराहि'त्ति व्याहर-संभाषय 'मे' इति सुब्ब्यत्ययान्माम्, अथापि स्यात्-किमेवं भवान् भयद्रुत इत्याह-'क्रुद्धः' कुपितः 'तेजसा' तपमाहात्म्यजनितेन तेजोलेश्यादिना 'अनगार:' मुनिः 'दहेत्' भस्मसात्यकुर्यात् नरकोटी:, आस्तां शतं सहस्रं वेति, अतोऽत्यन्तभयद्रुतोऽहमिति सूत्रचतुष्टयार्थः । इदमेव व्यक्तीकर्तुमाह नियुक्तिकृत्नि.[३९८] अह आसगओ राया तं पासिअ संभमागओ तत्थ।
भणइ अहा जह इण्हि इसिवज्झाए मना लित्तो।।

Page #15

उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-१८/५६९ नि.[३९९] वीसज्जिऊण आसं अह अनगारस्स एइ सो पासं।
विनएण वंदिऊणं अवराहं ते खमावेइ॥ नि.[ ४००] अह मोनमस्सिओ सो अनगारो नवरइं न वाहरइ ।
तस्स तवतेयभीओ इणमटुं सो उदाहरइ।। नि.[४०१] कंपिल्लपुराहिवई नामेणं संजओ अहं राया।
तुज्झ सरणागओऽम्हि निद्दहिहा मा मि तेएणं ।। वृ. गाथाचतुष्टयं स्पष्टमेव, नवरं तं पासिय 'संभमागतो'त्ति मुनिरत्र दृश्यत इत्यसावपि मया विद्धो भविष्यतीत्याकुलत्वमापन्नो, भणति च' वक्ति च 'हा' इति खेदे यथेदानीं 'इसिवज्झाए'त्ति ऋपिहत्यया मनागपि लिप्तोऽहं-स्वल्पेनैव न स्पृष्टः 'तुब्भ'त्ति तव शरणागतोऽस्मि' त्वामेव शरणम्-आश्रयं प्रतिपन्नोऽस्मि, ततश्च निर्धाक्षी: 'मा' निषेधे 'मि' इति मां 'तेजसा' तपोजननितेनेति गम्यते, इति गाथाचतुष्टयार्थः । इत्थं तेनोक्ते यन्मुनिरुक्तवांस्तदाहमू.(५७०) अभओ पत्थिवा! तुझं, अभयदाया भवाहि य।
अनिच्चे जीवलोगंमि, किं हिंसाए पसज्जसि? ।। वृ. 'अभओ'त्ति अभयं-भयाभावः 'पार्थिव!' नृपते ! आकारोऽलाक्षणिकः, कस्य?'तुब्भं'ति तव, न कश्चित्त्वां दहतीति भावः, इत्थं समाश्वास्योपदेशमाह-'अभयदाता च' प्राणिनां त्राणकर्ता भवाहिय'त्ति भव, यथा हि भवतो मृत्युभयमेवमन्येषामपीति भावः, चशब्दो योजित एव, अमुमेवार्थं सहेतुकं व्यतिरेकद्वारेणाह-'अनित्ये' अशाश्वते 'जीवलोके' प्राणिगणे, किमिति परिप्रश्ने 'हिंसायां' प्राणिवधरूपायां प्रसजसि' अभिष्वक्तो भवसि?, जीवलोकस्य ह्यनित्यत्वे भवानप्यनित्यस्तत्किमिति-केन हेतुना स्वल्पदिनकृते पापमित्थमुपार्जयसि?, नैवेदमुचितमिति 'भावः ।। इत्थं हिंसात्यागमुपदिश्य राज्यपरित्यागोपदेशमाह- . मू. (५७१) जया सव्वं परिच्चज्ज, गंतव्वमवसस्स ते।
अनिच्चे जीवलोगंमि, किंरज्जमि पसज्जमि?॥ वृ. यदा 'सर्व' कोशान्तःपुरादि परित्यज्य-इहैव विमुच्य गन्तव्यं भवान्तरमिति शेषः, तदपि न स्ववशस्य किन्तु अवशस्य-अस्वतन्त्रस्य 'ते' तव, क्व सति?-अनित्ये जीवलोके, ततः किं 'राज्ये' नृपतित्वे प्रसजसि?, राज्यपरित्याग एव युक्त इति भावः, पाठान्तरतश्च किं हिंसायां प्रसजसि?, इह च पुनर्वचनमादरातिशयख्यापनार्थमिति न पुनरुक्ता ।
जीवलोकानित्यत्वमेव भावयितुमाहमू. (५७२) जीवियं चेव रूवं च, विज्जुसंपायचंचलं।
जत्थ तं मुज्झसी रायं!, पिच्चत्थं नावबुज्झसी॥ वृ.'जीवितम्' आयुः 'चः' समुच्चये 'एवे'ति पूरणे 'रूपंच' पिशितादिपुष्टस्य शरीरशोभात्मकं विद्युतः संपातः-चलनचमत्कारो विद्युत्सम्पातस्तद्वच्चञ्चलम्-अतीवास्थिरं विद्युत्सम्पातचञ्चलं 'यत्र' जीविते रूपेच 'त'तित्वं 'मुह्यसि' मोहं विधत्से, मूढश्च हिंसादौ प्रसजसीति भावः, 'राजन्' नृपते! 'प्रेत्यार्थं' परलोकप्रयोजनं नावबुध्यसे, किमुक्तं भवति?- जानास्यपि न किं, पुनस्तत्करणमिति ॥

Page #16

१३
अध्ययनं-१८,[ नि. ४०१] मू. (५७३) दाराणि य सुया चेव, मित्ता य तह बंधवा। ।
जीवंतमनुजीवंति, मयं नानव्वयंति य॥ वृ. तथा 'दाराश्च' कलत्राणि प्राकृतत्वान्नया निर्देशः, सुताश्चैव 'मित्राणि च' प्रतीतान्येव, तथा 'बान्धवाः' स्वजनाः जीवन्तम् 'अनुजीवन्ति' तदुपाजितवित्तायुमभोगत उपजीवन्ति, मृतं 'नानुव्वयंति य'त्ति चशब्दस्यापिशब्दार्थत्वादनुव्रजन्त्यति न, किं पुनः सह यास्यन्तीति, तदनेन दारादीनामपि कृतघ्नतया न तेष्वास्थां विधाय धर्मे उदासितव्यमित्युक्तमिति, इदं च सूत्रं चिरन्तनवृत्तिकृता न व्याख्यातं, प्रत्यन्तरेषु च ददृयत इत्यस्माभिरुनीतम्॥ पुनस्तत्प्रतिबन्धनिराकरणायाहमू. (५७४) नीहरंति मयं पुत्ता. पियरं परमदुक्खिया।
पियरो अतहा पुत्ते, बंधू रायं! तवं चरे।। वृ.'नीहरंति'त्ति निस्सारयन्ति 'मृतम्' इति गयायुषं 'पुत्राः' सुताः 'पितरं' जनकं 'परमदुःखिताः' अतिशयसञ्जातदुःखा अपि, किं पुनर्ये न तथा दु:खभाज इति भावः, पितरोऽपि तथा पुत्रान्, 'बंधु'त्ति बन्धवश्च बन्धूनिति शेषः, अतश्च किं कृत्यमित्याह-राजन्! तप उपलक्षणत्वाद्दानादि 'चरेः' आसेवस्वेति ।। अपरञ्चमू.(५७५) तओ तेनज्जिए दव्वे, दारे य परिरक्खिए।
कीलंतऽन्त्रे नरा रायं!, हट्टतुट्ठमलंकिया। वृ. 'ततो'त्ति मृतानिःसारणादनन्तरं 'तेन' इति मित्रपित्रादिना 'अजिते' विढपिते 'द्रव्ये' वित्ते 'दारेषु च' कलत्रषु च 'परिरक्षितेषु' सर्वापायपरिपालितेषु, उभयत्रार्षत्वादेकवचनं, 'क्रीडन्ति' विलसन्ति तेनैव वित्तेन दारैश्चेति गम्यते 'अन्ये' अपरे राजन्! 'हट्टतुट्ठमलंकिय'त्ति हृष्टा:-बहिः पुलकादिमन्तः तुष्टः-आन्तरप्रीतिभाजः 'अलंकृताः' विभूषिताः, यत ईदृशी भवस्थितिस्ततो राजन् ! तपश्चरेरिति मध्यदीपकत्वादनन्तरसूत्रोक्तेन सम्बन्धः ।। मृतस्य च वृत्तान्त इत्याहमू. (५७६) तेनावि जं. कयं कम्म, सुहं वा जइ वा दुहं।
कम्मुणा तेन संजुत्तो, गच्छई उ परं भवं॥ वृ. 'तेनापि' मृतेन यत् 'कृतम्' अनुष्ठितं कर्म 'शुभं वा' पुण्डप्रकृतिरूपं, यद्वा सुखं वा' सुखहेतुः 'यदिवे'त्यथवा 'दुःखं' दु:खहेतुः पापप्रकृत्यात्मकमित्यर्थः । कर्मणा तेन सुखहेतुना दुःखहेतुना वा, उत्तरत्र तुशब्दस्यैवकार्थत्वा भिन्नक्रमत्वाच्च तेनैव, न तु दुःखपरिरक्षितेनापि द्रव्यादिना 'संयुक्तः' सहितः ‘गच्छति' याति परम्' अन्यं भवं' जन्म, यतश्च शुभाशुभयोरेवानुयायिता ततः शुभहेतुं तप एव चरेरिति भाव इति सूत्रसप्तकार्थः ।।
ततस्तद्वचः श्रुत्वा राजा किमचेष्टतेत्याहमू.(५७७) सोऊण तस्स सो धम्म, अनगारस्स अंतिए।
महया संवेगनिव्वेयं, समावन्नो नराहिवो। मू.(५७८) संजमो चइउंरज्जं, निक्खंतो जिनसासने।
गद्दभालिस्स भगवओ, अनगारस्स अंतिए।

Page #17

उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् -२-१८/५७८ वृ.‘श्रुत्वा' आकर्ण्य ‘तस्य' इत्यनगरास्य 'स' इति सञ्जयाभिधानो राजा 'धर्मम्' उक्तरूपम् ‘अनगारस्य' भिक्षोः ‘आन्तिके' समीपे 'महय'त्ति महता आदरेणेति शेषः, सुब्व्यत्ययेन वा महत्, 'संवेगनिर्वेदं' तत्र संवेगो - मोक्षाभिलाषो निर्वेदः - संसारोद्विग्नता 'समापन्न: ' प्राप्तः 'नराधिप:' राजा 'सञ्जयः' सञ्जयनामा 'चइउं' त्यक्त्वा 'राज्यं' राष्ट्राधिपत्यरूपं 'निष्क्रान्तः' प्रव्रजितः 'जिनशासने' अर्हर्द्दशने, न तु सगुतादिदेशितेऽ सद्दर्शने एवेति भावः, 'गर्दभाले:' गर्दभालिनाम्नो भगवतोऽनगारस्यान्तिक इति सूत्रद्वयार्थः ॥ सूत्रनवकोक्तमेवार्थं स्पष्टयितुमाह नि. [ ४०२ ] अभयं तुज्झ नरवई ! जलबुब्बु असंनिभे अ मानुस्से । किं हिंसाइ पसज्जसि जाणंतो अप्पणो दुक्खं ? ।। सव्वमिणं चइऊणं अवस्स जया य होइ गंतव्वं । किं भोगे पसज्जसि ?, किंपागफलोवमनिभेसुं ॥ सोऊणय सो धम्मं तस्सऽनगारस्स अंतिए राया। अनगारो पव्वइओ रज्जं चइउं गुणसमग्गं ॥
नि. [ ४०३]
नि. [ ४०४ ]
त्व -
वृ. व्याख्यातप्रायमेव, नवरं 'अप्पणो दुक्खं 'ति आत्मनो दुःखमिति - दुःखजनकं मरणमिति शेषः, ‘किंपागफलोपमणिभेसु'न्ति किम्पाकफलोपमा निभा-छाया येषां ते तथा आपातमधुर- परिणतिदारुणत्वाभ्यां तथा 'अनगारः ' अविद्यमानगृहो, जात इति शेषः, स च शाक्यादिरपि संभवेदत आह-'पववइओ' त्ति प्रकर्षेण-विषयाभिष्वङ्गादिपरिहाररूपेण व्रजितो- निष्क्रान्तः प्रव्रजितो, भावभिक्षुरितियावत्, तथा गुणाः - कामगुणा मनोज्ञशब्दादय आज्ञैश्वर्यादयो वा तैः समग्रं - सम्पूर्णं गुणसमग्रमिति गाथात्रयार्थः ॥
१४
सचैवं गृहीतप्रव्रज्योऽधिगतहेयोपादेयविभागो दशविधचक्रवालसाचाचारीरतश्चानियतविहारितया विहरन् तथाविधसन्निवेशमाजगाम, तत्र च तस्य यदभूत्तदाहचिच्चा रटुं पव्वईओ, खत्तिओ परिभासई ।
मू. ( ५७९ )
जहा ते दीसई रूवं, पसन्नं ते तहा मनो ।
वृ. त्यक्त्वा 'राष्ट्र' ग्रामनगरादिसमुदायं 'प्रव्रजितः ' प्रतिपन्नदीक्षः 'क्षत्रियः' क्षत्रजातिरनिर्दिष्टनामा परिभाषते, सञ्जयमुनिमित्युपस्कारः, स हि पूर्वजन्मनि वैमानिक आसीत्, ततश्च्युतः क्षत्रियकुलेऽजनि तत्र च कुतश्चित्तथाविध निमित्ततः स्मृतपूर्वजन्मा तत एव चोत्पन्नवैराग्यः प्रव्रज्यां गृहीतवान्, गृहीतप्रव्रज्यश्च विहरन् सञ्जयमुनिं दृष्ट्वा तद्विमर्शार्थमिदमुक्तवान् यथा ते 'दृश्यते' अवलोक्यते 'रूपम्' आकृतिः 'प्रसन्नं' विकाररहितं 'ते' तव 'तथा' तेनैव प्रकारेण प्रसन्नमिति प्रक्रमः, किं तत् ? - 'मनः ' चित्तं, न ह्यन्तः कलुषतायां बहिरप्येवं प्रसन्नतासम्भवः, मू. (५८० ) किंनामे किंगुत्ते कस्सद्वाए व माहणे ?,
कहं पडियरसी बुद्धे ?, कहं विनीयत्ति वुच्चसि ? ॥
वृ. तथा ' किंनामा' किमभिधानः 'किंगोत्र: ' किमन्वयः 'कस्सट्ठाए व 'त्ति कस्मै वा 'अर्थाय ' प्रयोजनाय 'माहणे 'त्ति मा वधीत्येवंरूपं मनो वाक् क्रिया च यस्यासौ माहन:, सर्वे धातवः पचादिषु दृश्यन्त इति वचनात्पचादित्वादच्, स चैवंविधः प्रव्रजित एव संभवत्यतः किं वा प्रयोजनमुद्दिश्य प्रव्रजितः, 'कथं' केन प्रकारेण 'प्रतिचरसि' सेवसे, कान् ? - 'बुद्धान्'

Page #18

अध्ययनं-१८,[नि. ४०४] आचार्यदीन्, कथं विनीय'त्ति 'विनीतः' विनयवानित्युच्यत इति सूत्रद्वयार्थः । सञ्जयमुनिराहमू.(५८१) संजओ नाम नामेणं, तहा गुत्तेण गोयमो।
गद्दभाली ममायरिया, विज्जाचरणपारगा।। वृ. यदुक्तं त्वया-किनामा त्वमिति, तत्र सञ्जयो नाम नाम्ना । यच्चावोच:-किंगोत्रः? इति, तत्राह-तथा गोत्रेण' अन्वेयन गोतमः, उभयत्राहमिति गम्यते, शेषप्रश्नत्रयप्रतिवचनमाह'गर्दभालयः' गर्दभाल्यभिधाना मम आचार्याः' धर्मोपदेशकत्वादिना, विद्यतेऽनया तत्त्वमिति विद्या-श्रुतज्ञानं तथा चर्यत इति चरणं-चारित्रं विद्या च चरणं च विद्याचरणे तयोः पारगाःपर्यन्तगामिनो विद्याचरणपारगाः, एवं चवदतोऽयमाशयः-यथा गर्दभालिभिर्धर्माचार्यैजविद्यातानिवर्तितोऽहं, विद्याचरणपारगत्वाच्च तैस्तनिवृत्तौ मुक्तिलक्षणं फलमुक्तं, ततस्तदर्थं माहनोऽस्मि, यथा च तदुपदेशस्तथा गुरून प्रतिचरामि, तदुपदेशासेवनाच्च विनीत इति सूत्रार्थः ।। इत्थं विमृश्य तद्गुणबहुमानाकृष्टचेता अपृष्टोऽपि क्षत्रिय इदमाहमू. (५८२) किरियं अकिरियं विनयं, अन्नाणं च महामुनी!।
एएहिं चउहिं ठाणेहि, मेअन्ने किं पभासई?॥ वृ.'क्रिया' अस्तीत्येवंरूपा, लिङ्गव्यत्ययानपुंसकनिर्देशः, अक्रिया' तद्विपरीता 'विनयः' नमस्कारकरणादिः, लिङ्गव्यत्ययः प्राग्वत्, तथा ज्ञानं-वस्तुतत्त्वावगमस्तदभावोऽज्ञानं, 'च:' समुच्चये, 'महामुने !' सम्यक्प्रव्रज्याप्रतिपत्तिगुरुपरिचर्यादिकरणतः प्रशस्ययते ! ‘एतैः' क्रियादिभिश्चतुर्भिः तिष्ठन्त्येषु कर्मवशगा जन्तव इति स्थानानि-मिथ्याऽध्यवसायाधारभूतानि तैः, 'मेयन्ने'त्ति, मीयत इति मेयं-ज्ञेयं जीवादिवस्तु तज्जानन्तीति मेयज्ञाः क्रियादिभिश्चतुर्भिः स्थानैः स्वस्वाभिप्रायकल्पितैर्वस्तुतत्त्वपरिच्छेदिन इतियावत्, 'किम्' इति कुत्सितं 'पभासइ'त्ति प्रकर्षेण भाषन्ते प्रभाषन्ते, विचाराक्षमत्वात्, तथाहि-ये तावक्रियावादिनस्तेऽस्तिक्रियाविशिष्टमात्मानं मन्यमाना अपितस्य सदा विभुत्वाविभुत्वकर्तृत्वाकर्तृत्वादिभिर्विप्रतिपद्यन्ते, उक्तं हि वाचकैः-क्रियावादिनो नाम येषामात्मनोऽस्तित्वं प्रत्यविप्रतिपत्तिः, किन्तु स विभुरभविभुः कर्ताऽकर्ता क्रियावानितरो मूर्तिमानमूर्तिरित्येवमाद्याग्रहोपहृतप्रीतयस्तेऽस्ति माता पिताऽस्ति न कुशलाकुशलकर्मवैफल्यं न न सन्ति गतय इत्येवंप्रतिज्ञाश्च, इह च विभुत्वं व्यापित्वं, तच्चात्मनो न घटते, शरीर एव तल्लिङ्गभूत चैतन्योपलब्धेः, न च वक्तव्यमात्मनोऽव्यापित्वे 'सुखदुःखबुद्धीच्छाद्वेषप्रयत्न धर्माधर्मसंस्कारा नवात्मगुणा' इतिवचनात्तद्गुणयोधर्माधर्मयोरप्यव्यापित्वं, तथा च द्वीपान्तरगतदेवदत्तादृष्टाकृष्टमणिमुक्तादीनां नेहागमनं स्यादिति, विभिन्नादेशस्याप्ययस्कान्तादेरयः प्रभृतिवस्त्वाकर्षणशक्तिदर्शनाद्धर्माधर्मयोरपि शरीरमात्रव्यापित्वेऽपि तद्वद्विप्रकृष्टवस्त्वाकर्षकत्वादिति न तावद्विभुरात्मा युज्यते। ___ तथाऽविभुरप्यंगुष्ठपर्यायधिष्ठानो यैरिष्यते तेषां सकलशरीरव्यापिचैतन्यासत्त्वं, तदसत्वाच्च शेषशरीरावयवेषु शस्त्रादिभेदादौ वेदनानुभवासंभवो, न चैतद् दृष्टमिष्टं वा, एवं सर्वदा कर्तृत्वादिकमपि यथा न युज्यते तथा स्वधिया वाच्यं १ । ये त्वक्रियावादिनस्तेऽस्तीतिक्रियाविशिष्टमात्मानं नेच्छन्त्येव, अस्तित्वे वा शरीरेण सहैकत्वान्यत्वाभ्यामवक्तव्यमिच्छन्ति, एकत्वे ह्यविनष्टशरीरावस्थितौ न कदाचिन्मरणप्रशस्तिः, आत्मनः शरीरानन्यत्वेनावस्थितत्वात्, तथा

Page #19

१६
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-१८/५८२ मुक्त्यभावाद्यनेकदोषापत्तिश्च, शरीरान्यत्वे तु शरीरच्छेदादौ तस्य वेदनाऽभावप्रसङ्गः, तस्मादवक्तव्य एवेति, अक्रियावादित्यं चैषां कथञ्चिद्भेदाभेदलक्षणप्रकारान्तराभावेन तदभावस्यैवावशिष्यमाणत्वात्, येऽप्युत्पत्त्यनन्तरमात्मनः प्रलयमिच्छन्ति तेषामपि तदस्तित्वाभ्युपगमेऽप्यनुपचरितपरलोकाद्यसम्भवात् तत्त्वतस्तदसत्त्वमेवेत्यक्रियावादित्वम्, उक्तं हि वाचकैः"ये पुनरिहाक्रियावादिनस्तेषामात्मैव नास्ति, न चावक्तव्यः शरीरेण सहैकत्वान्यत्वे प्रति, उत्पत्त्यनन्तरप्रलयस्वाभावको वा, तस्मिन्ननिर्णिक्ते च कर्तृत्वादिविशेषमूढा एवे"ति, अमीषां तु विचाराक्षमत्वमात्माऽस्तित्वस्य प्राक्प्रत्यक्षानुमानलक्षणप्रमाणद्वयसमधिगम्यत्वेन साधनात्, तस्य च शरीरात्कथञ्चिद्भिन्नाभिन्नरूपतया तत्र तत्र वक्तव्ये (व्यत्वे)न । स्थापितत्वात्, क्षणिकपक्षस्य तु सामुच्छेदिकनिह्नववक्तव्यतायामेवोन्मूलितत्वादिति २।।
विनयवादिनो विनयादेव मुक्तिमिच्छन्ति, यत उक्तं-"वैनयिकवादिनो नाम येषां सुरासुरनृपतपस्विकरितुरगहरिणगोमहिष्यजाविकश्वशृगालजलचरकपोतकाकोलूकचटकप्रभृतिभ्यो नमस्कारकरणात् क्लेशनाशोऽभिप्रेतो, विनयाच्छ्रेयो भवति नान्यथेत्यध्यवसिताः" एतेऽपि न विचारसहिष्णवो, न हि विनयमात्रादिहापि विशिष्टानुष्ठानविकलादभिलषितार्थावाप्तिरवलोक्यते, नापि चैषां विनययाहत्वं, येन पारलौकिकश्रेयोहेतुता भवेत्, तथाहि-लोकसमयवेदेषु गुणाभ्यधिकस्यैव विनयार्हत्वमिति प्रसिद्धिः, गुणास्तु तत्त्वतो ज्ञानध्यानानुष्ठानात्मका एव, न सुरादीनामज्ञानाश्रवाविरमणादिदोषदूषितानामेतेष्वन्यतरस्यापि गुणस्य सम्भव इति कथं यदृच्छाया विधीयमानस्य तस्य श्रेयोहेतुतेनि ३।। ___ अज्ञानवादिनास्त्वाहुः-यथेदं जगत् कैश्चिद् ब्रह्मादिविवर्त्त इष्यते, अन्यैः प्रकृतिपुरुषात्मकमपरैर्द्रव्यादिषडेभेदं तदपरैश्चतुरार्यसत्यात्मकमितरैर्विज्ञानमयमन्यैस्तु शून्यमेवेत्यनेकधा भिन्नाः पन्थानः, तथाऽऽत्माऽपि नित्यानित्यादिभेदतोऽनेकधैवोच्यते, तत्को ह्येतद्वेद किं चानेन ज्ञातेन?, अपवर्गं प्रत्यनुपयोगित्वात् ज्ञानस्य, केवलं कष्टं तप एवानुष्ठेयं, न हि कष्टं विनेष्टसिद्धिः, तथा चाह-'अज्ञानिका नाम येषामियमुपधृतिः, यथेह ज्ञानाधिगमप्रयासोऽपवर्गं प्रति अकिञ्चित्करो, धोरैर्वततपोभिरपवर्गोऽवाप्यते' इति। __ विचारासहत्वं चैषां विज्ञानरहितस्य महतोऽपि कष्टस्य तिर्यग्नारकादीनामिवापवर्गं प्रत्यहेतुत्वात्, तदन्तरेण व्रततपोपसर्गादीनामपि स्वरूपापरिज्ञानतः क्वचित्प्रवृत्त्यसम्भवादिति। एषां च क्रियावादिनामुत्तरोत्तरभेदतोऽनेकविधत्वं, उक्तं वाचकैः-"एषां मौलेषु चतुर्यु कल्पेष्ववस्थितेषु तद्भेदाः सुबहवोऽवनिरुहशाखाप्रशाखानिकरवदवगन्तव्याः", तत्र तावच्छतमशीतं क्रियावादिनां, अक्रियावादिनश्च चतुरशीतिसङ्घयाः, अज्ञानिकाः सप्तषष्टिविधाः, वैनयिकवादिनो द्वात्रिंशत्, एवं त्रिषष्ट्यधिकशतत्रयं, सर्वेऽपि चामी विचाराक्षमत्वात्कुत्सितं प्रभाषन्ते इति स्थितमिति सूत्रार्थः । न चैतत्स्वाभिप्रायेणैवोच्यते, किन्तुमू. (५८३) इह पाउकरे बुद्ध, नायए परिनिव्वुडे।
विज्जाचरणसंपन्ने, सच्चे सच्चपरक्कमे॥ वृ. 'इती'त्येतत् क्रियादिवादिनः किं प्रभाषन्ते? इत्येवंरूपं पाउकरे'त्ति प्रादुरकार्षीत्प्रकटितवान् "बुद्धः' अवगततत्त्वः सन् ज्ञात एव ज्ञातक:-जगत्प्रतीतः क्षत्रियो वा, स चेह

Page #20

अध्ययनं-१८,[नि.४०४]
१७ प्रस्तावान्महावीर एव, ‘परनिर्वृत्तः' कषायानलविध्यापनात्समन्ताच्छीतीभूतो विद्याचरणाभ्यामर्थात् क्षायिकज्ञानचारित्राभ्यां संपन्नो-युक्तो विद्याचरणसंपन्नोऽत एव 'सत्यः' सत्यवाक्, तथा सत्यः-अवितथस्तात्त्विकत्वेन परे-भावशत्रवस्तेषामाक्रमणं आक्रमः-अभिभवो यस्यासौ सत्यपराक्रम इति सूत्रार्थः । तेषां च फलमाहमू.(५८४) पडति नरए घोरे, जे नरा पावकारिणो।
दिव्वं च गई गच्छंति, चरित्ता धम्ममारियं । वृ. 'पतन्ति' गच्छन्ति 'नरके' सीमन्तकादौ 'घोरे' नित्यान्धकारादिना भयानके ये नराः उपलक्षणत्वात्स्यादयो वा पातयति नरकादिषु जन्तुमिति पापं तच्च हिंसाधनेकधा, इह त्वसत्प्ररूपणैव, तत्कर्तुम्-अनुष्ठातुं शीलमषामिति पापकारिणः, येत्वेवंविधा न भवन्ति ते किमित्याह'दिव्यां च गति' देवलोकगतति, चशब्दः पुनरर्थे, स च पूर्वेभ्यो विशेषद्योतकः, 'गच्छन्ति' यान्ति 'चरित्वा' आसेव्य धर्म:- श्रुतधर्मादिरनेकविधः, इह च सत्प्ररूपणारूपः श्रुतधर्म एव तं, आर्य-प्राग्वत्, तदयमभिप्रायः-असत्प्ररूपणापरिहारेण सत्प्ररूपणापरणैव च भवता भवितव्यमिति सूत्रार्थः ।। कथं पुनरमी पापकारिणा इत्याहमू. (५८५) मायावुइयमेयं तु, मुसा भासा निरत्थिया।
संजममानोऽवि अहं, वसामि इरियामि य॥ वृ. मायया-शाठ्यन वुइयंति-उक्तं मायोक्तम् एतत्' यदनन्तरं क्रियादिवादिभिरुक्तं, 'तुः' एवकारार्थो भिन्नक्रमश्च मायोक्तमेव, अतश्चैतत् 'मृषा' अलीका 'भाषा' उक्तिः 'निरर्थिका' सम्यगभिधेयशून्या, तत एव च 'संजममानोऽवि'त्ति 'अपिः' एवकारार्थस्ततः संयच्छन्नेवउपरमन्नेव तदुक्त्याकर्णनादितः 'अहम्' इत्यात्मनिर्देशे विशेषतस्तत्स्थिरीकरणार्थम्, उक्तं हि-"ठियतो ठावए परं"ति, ‘वसामि' तिष्ठामि उपाश्रय इति शेषः, 'इरियामि य'त्ति ईरे चगच्छामि च गोचरचर्यादिष्विति सूत्रार्थः । इदमपि सूत्रं प्रायो न दृश्यते। कुतः पुनस्त्वं तदुक्त्याकर्णनादिभ्यः संयच्छसीत्याह-अनन्तरसूत्राभावे च यदुक्तं चतुभिः स्थानैर्मेयज्ञाः किंप्रभाषन्ते इति, तत्कुत इत्याहमू. (५८६) सव्वे ते बिइया मज्झं, मिच्छादिट्ठी अनारिया।
विज्जमाणे परे लोए, सम्मं जाणामि अप्पगं। वृ.'सर्वे' निरवशेषाः 'ते' क्रियादिवादिनः 'विदिताः' ज्ञाता मम, यथाऽमी 'मिच्छद्दिट्ठि'त्ति मिथ्या-विपरीता परलोकात्माद्यपलापित्वेन दृष्टि:-बुद्धिरेषामिति मिथ्यादृष्टयः तत एव, 'अनार्या' अनार्यकर्मप्रवृत्ताः, कथं पुनस्त एवंविधास्ते विदिता इत्याह-'विद्यमाने' सति 'परलोके' अन्यजन्मनि 'सम्यग्' अविपरीतं 'जानामि' अवगच्छामि 'अप्पगं'ति आत्मानं, ततः परलोकात्मनोः सम्यग्वेदनात् ममैवंविधत्वेन विदितास्ततोऽहं तदुक्त्याकर्णनादितः संयच्छामि किंप्रभाषकाश्चैत इति सूत्रार्थः । कथं पुनस्त्वमात्मानमन्यजन्मनि जानासीत्याहमू. (५८७) अहमासी महापाने, जुइमं वरिससओवमे।।
___ जा सा पाली महापाली, दिव्वा वरिससओवमा॥ 29/2]

Page #21

१८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-१८/५८७ वृ. 'अहमासि'त्ति अहमभूवं 'महाप्राणे' महाप्राणनाम्नि ब्रह्मलोकविमाने 'द्युतिमान्' दीप्तिमान् वरिससतोवमे'त्ति वर्षशतजीविना उपमा-दृष्टान्तो यस्यासौ वर्षशतोपमो मयूरव्यंसकादित्वात्समासः, ततोऽयमर्थः-यथेह वर्षशतजीवी इदानीं परिपूर्णायुरुच्यते, एवमहमपि तत्र परिपूर्णायुरभूवं, तथाहि-या सा पालिरिव पालिः-जीवितजलधारणाद्भवस्थितिः, सा चोत्तरत्र महाशब्दोपादानादिह पल्योपमप्रमाणा, महापाली' सागरोपमप्रमाणा, तस्या एव महत्त्वात्, दिवि भवा दिव्या वर्षशतेनोपमा यस्याः सा वर्षशतोपमा, यथा हि वर्षशतमिह परमायुः तथा तत्र महापाली, उत्कृष्टतोऽपिहितत्र सागरोपमैरेवायुरुपनीयते, नतूत्सर्पिण्यादिभिः, अथवा
"योजनं विस्तृतः पल्यस्तथा योजनमुत्सृतः । सप्तरात्रप्ररूढाणां, केशाग्राणां स पूरितः ॥१॥ __ ततो वर्षशते पूर्णे, एकैकं केशमुद्धरेत्।।
क्षीयते येन कालेन, तत्पल्योपममुच्यते ॥२॥" इति वचनाद्वर्षशतैः केशोद्धारहेतुभिरुपया अर्थात्पल्यविषया यस्या सा वर्षशतोपमा, द्विविधाऽपिस्थितिः, सागरोपमस्यापिपल्योपमनिष्पाद्यत्वात्, तत्र मम महापाली दिव्या भवस्थितिरासीदित्युपस्कारः, अतश्चाहं वर्षशतोपमायुरभूवमिति भावः । मू. (५८८) से चुए बंभलोगाओ, मानुस्सं भवमागए।
अप्पणो य परेसिं च, आउं जाणे जहा तहा॥ वृ. 'से' इत्यथ स्थितिपरिपालनादनन्तरं 'च्युतः' भ्रष्टः 'ब्रह्मलोकात्' पञ्चमकल्पात् 'मानुष्यं' मनुष्यसम्बन्धिनं भवं' जन्म आगत' आयातः । इत्थमात्मनो जातिस्मरणलक्षणमतिशयमाख्यायातिशयान्तरमाह-आत्मनश्च परेषां वा 'आयुः' जीवितं 'जाने' अवबुध्ये 'यथा' येन प्रकारेण स्थितिमिति गम्यते 'तथा' तेनैव प्रकारेण न त्वन्यथेत्यभिप्रायः, इति सूत्रद्वयार्थः ॥ इत्थं प्रसङ्गतः परितोषतश्चापृष्टमपि स्ववृत्तान्तमावेद्योपदेष्टुमाहमू.(५८९) नाना रुइं च छंदं च, परिवज्जिज्ज संजओ।
अनट्ठा जे स सव्वत्था, इह विज्जामनुसंचरे॥ वृ. 'नाने' त्यनेकधा 'रुचि च' प्रक्रमाक्रियावाद्यादिमतविषयमभिलाषं 'छन्दश्च' स्वमतिकल्पितमभिप्रायम्, इहापि नानेति सम्बन्धादनेकविधं परिवर्जयेत्' परित्यजेत् 'संयतः' यतिः । 'अनर्थाः' अनर्थहेतवो ये च सर्वार्थाः' अशेषहिंसादयो गम्यमानत्वात्तान् वर्जयेदिति सम्बन्धः, यद्वा 'सव्वत्थे' त्याकारस्यालाक्षणिकत्वासर्वत्र क्षेत्रादावना इति-निष्प्रयोजना ये च व्यापारा इति गम्यते, तान् परिवर्जयेत्, 'इती' त्येवंरूपां 'विद्यां सम्यग्ज्ञानरूपामन्वितिलक्षीकृत्य 'संचरेः' त्वं सम्यक् सयमाध्वनि याया इति सूत्रार्थः ॥ अन्यच्चमू.(५९०) पडिकमामि पसिणाणं, परमंतेहिं वा पुनो। ..
अहो उट्ठिमो अहोरायं, इह विज्जा तवं चेर॥ वृ. प्रतीपं क्रामामि प्रतिक्रामामि-प्रतिनिवर्ते, केभ्यः ?-'पसिणाणं"ति सुब्व्यत्ययात् 'प्रश्नेभ्यः' शुभाशुभसूचकेभ्योउंगुष्ठप्रश्नादिभ्यः, अन्येभ्यो वा साधिकरणेभ्यः, तथा परेगृहस्थास्तेषां मन्त्राः परमन्त्राः-तत्कार्यालोचनरूपास्तेभ्यः, 'वा' समुच्चये 'पुनः' विशेषणे,

Page #22

अध्ययनं-१८,[नि. ४०४] विशेषेण परमन्त्रेभ्यः प्रतिक्रमामि, अतिसावद्यत्वात्तेषां, सोपस्कारत्वात्सूत्रस्यामुनाऽभिप्रायेण यः संयमं प्रत्युत्थानवान् सः 'अहो' इति विस्मये 'उत्थितः' धर्मं प्रत्युद्यतः, कश्चिदेव हि महात्मैवंविधः संभवति 'अहोरात्रम्' अहर्निशम्, 'इति' इत्येतदनन्तरोक्तं 'विज्ज'त्ति विद्वान जानन् 'तवं'ति अवधारणफलत्वाद्वाक्यस्य तप एव न तु प्रश्नादि, 'चरे:' आसेवस्येति सूत्रार्थः ।।
पुनस्तत्स्थिरीकरणार्थमाहमू.(५९१) जंच मे पुच्छसी काले, सम्म सुद्धेण (बुद्धण) चेयसा।
. ताई पाउकरे. बुद्धे, तं नाणं जिनसासने । वृ. यच्च 'मे' इति मां पृच्छसि' प्रश्नयसि काले' प्रस्तावे 'सम्यग्बुद्धेन' अविपरीतबोधवता 'चेतसा' चित्तेन, लक्षणे तृतीया, 'ता' इति सूत्रत्वात्तत् 'पाउकरे'त्ति 'प्रादुष्करोमि' प्रकटीकरोमि प्रतिपादयामीतियावत्, 'बुद्धः' अवगतसकलवस्तुतत्त्वः, कुतः पुनर्बुद्धोऽस्म्यत आह'तदि'ति यत्किञ्चिदिह जगति प्रचरति ज्ञानं-यथाविधवस्त्ववबोधरूपं तज्जिनशासनेऽस्तीति गम्यते, ततोऽहं तत्र स्थित इति तत्प्रसादादुद्धोऽस्मीत्यभिप्रायः, इह च यतस्त्वं सम्यग्बुद्धेन चेतसा पृच्छस्यतः प्रतिक्रान्तप्रश्नादिरप्यहं यत्पृच्छसि तत्प्रादुष्करोमीत्यतः पृच्छयथेच्छमित्यैदम्पर्यार्थः । अथवाऽत एव लक्ष्यते यथा 'अप्पणो य परेसिंच' इत्यादिना तस्यायुर्विज्ञतामवगम्य सञ्जयमुनिनाऽसौ पृष्टः कियन्ममायुरिति, ततोऽसौ प्राह-यच्च त्वं मां कालविषयं पृच्छसि तत्प्रादुष्कृतवान् 'बुद्धः सर्वज्ञोऽत तज्ज्ञानं जिनशासने व्यवच्छेदफलत्वाज्जिनशासन एव न त्वन्यस्मिन् सुगतादिशासने, अतो जिनशासन एव यत्रो विधेयो येन यथाऽहं जानामि तथा त्वमपि जानीषे, शेषं प्राग्वदिति सूत्रार्थः । पुनरुपदेष्टुमाहमू. (५९२) किरियं च रोअए धीरो, अकिरियं परिवज्जए।
दिट्ठि दिद्विसंपन्नो, धम्मं चरसु दुच्चरं ।। वृ. 'क्रियांच' अस्ति जीव इत्यादिरूपांसदनुष्ठानात्मिकांवा 'रोचयत्' तथा तथा भावनातो यथाऽसावत्मने रुचिता जायते तथा विदध्यात् 'धीरः' मिथ्याग्भिरक्षोभ्यः, तथा 'अक्रियां' नास्त्यात्मेत्यादिकां मिथ्याकूपरिकल्पिततत्तदनुष्ठानरूपां वा 'परिवर्जयेत्' परिहरेत्, ततश्च 'दृष्टया' सम्यग्दर्शनात्मिकया हेतुभूतया 'दिट्ठिसंपन्नो'त्ति 'धीर्दष्टिः शेमुषी धिषणा' इति शाब्दिकश्रुतेर्दष्टि:-बुद्धिः, सा चेह प्रस्तावात्सम्यग्ज्ञानात्मिका तया संपन्नो-युक्तो दृष्टिसंपन्नः, एवं च सम्यग्दर्शनज्ञानान्वितः सन् 'धर्म' चारित्रधर्मं चर' आसेवस्व 'सुदुश्चरम्' अत्यन्तदुरनुष्ठेयमिति सूत्रार्थः ॥ पुनः क्षत्रियमुनिरेव सञ्जयमुनि महापुरुषौदारणैः स्थिरीकर्तुमाहमू. (५९३) एयं पुत्रपयं सुच्चा, अत्थधम्मोवसोहियं।
भरहोऽवि भारहं वासं, चिच्चा कामाई पव्वए। मू.(५९४) सगरोऽवि सागरंतं, भरहवासं नराहिवो।
इस्सरियं केवलं हिच्चा, दयाए परिनिव्वुडे। मू. (५९५) ___ चइत्ता भारहं वासं, चक्कवट्टी महिड्डिओ।
पव्वज्जमब्भुवगओ, मघवं नाम महाजसो॥ म. (५१६) . सणंकुमारो मनुस्सिंदो, चक्कवट्टी महिड्डिओ।
सणंकमारो मनस्सिंटो चक्रव

Page #23

-
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-१८/५९६ पुत्तं रज्जे ठवित्ता णं, सोऽवि राया तवं चरे॥ मू.(५९७) चइत्ता भारहं वासं, चक्कवट्टी महिड्डिओ।
संती संतिकरो लोए, पत्तो गइमनुत्तरं। मू. (५९८) इक्खागरायवसहो, कुंथूनाम नरेसरो।
विक्खायकित्ती धिइम, मुक्खं गओ अनुत्तरं ।। मू. (५९९) सागरंतं जहिता णं, भरहवासं नरेसरो।
अरो अ अरयं पत्तो, पत्तो गइमनुत्तरं॥ मू. (६००) चइत्ता भारहं वासं, चक्कवट्टी महिड्डिओ।
चिच्चा य उत्तमे भोए, महापउमो दमं चरे।। मू.(६०१) एगच्छत्तं पसाहित्ता, महिं माननिसूरणो।।
हरिसेनो, मनुस्सिदो, पत्तो गइमनुत्तरं॥ . मू. (६०२) अनिओ रायसहस्सेहि, सुपरिच्चाई दमं चरे।
जयनामो जिनक्खायं, पत्तो गइमनुत्तरं॥ मू. (६०३) दसन्नरज्जं मुइयं, चइत्ता णं मनी चरे!
दसन्नभद्दो निक्खंतो, सक्खं सक्केण चोइओ।। मू. (६०४) नमी नमेइ अप्पाणं, सक्खं सक्केण चोइओ।
जहित्ता रज्जं वइदेही, सामने पज्जुवडिओ॥ [प्र.] मू. (६०५) करकंडू कलिंगाणं, पंचालाण य दुम्महो।
नमी राया विदेहाणं, गंधाराण य नग्गई। मू. (६०६) . एए नरिंदवसभा, निक्खंता जिनसासने। .
पुत्ते रज्जे ठवित्ता णं, सामन्ने पज्जुवडिआ॥ मू. (६०७) सोवीररायवसभो, चइत्ता न मुनीचरे।
उद्दायनो पव्वइओ, पत्तो गइमनुत्तरं। मू. (६०८) तहेव कासिरायावि, सेओ सच्चपरक्कमो।
कामभोगे परिच्चज्ज, पहणे कम्ममहावणं। मू. (६०९) ___ तहेव विजओ राया, अनट्टा कित्तिपव्वए।
रज्जंतु गुणसमिद्धं, पयहित्तु महायसो। मू.(६१०) तहेवुग्गं तवं किच्चा, अव्वक्खित्तेन चेयसा।
महाबलो रायरिसी, अद्दाय सिरसा सिरं॥ वृ. सूत्राणि सप्तदश। एतत्' अनन्तरोक्तं पुण्यहेतुत्वात्पुण्यं तच्च तत् पद्यते-गम्यतेऽनेनार्थ इति पदं च पुण्यपदं, पुण्यस्य वा पदं-स्थानं पुण्यपदं-क्रियादिवादिस्वरूपनानारुचिपरि
वर्जनाद्यावेदकं शब्दसंदर्भ श्रुत्वा' आकर्ण्य, अर्थ्यत इत्यर्थः- स्वर्गापवर्गादिः धर्म:-तदुपाय· भूतः श्रुतधर्मादिस्ताभ्यामुपशोभितं-विभूषितमर्थधर्मोपशोभितं भरतोऽपि' भरतनामा चक्रव
र्त्यपि, अपिशब्द उत्तरापेक्षया समुच्चये 'भारहंति प्राकृतत्वाभारतं 'वर्ष' क्षेत्रं 'त्यक्त्वा'

Page #24

२१
अध्ययनं-१८,[नि. ४०४] हित्वा 'कामाईति चस्य गम्यमानत्वात् 'कामांश्च' विषयान् प्राकृतत्वान्नपुंसकनिर्देशः, पव्वए'त्ति प्राव्राजीत्।
'सगरोऽवी' त्यादि सर्व मपि स्पष्टं, नवरं 'सागरान्तं' समुद्रपर्यन्तं दिक्त्रये, अन्यत्र तु हिमवत्पर्यन्तमित्युपस्कारः, तथा 'एश्वर्यम्' आज्ञैश्वर्यादि केवलं' परिपूर्णमनन्यसाधारणं वा 'दयया' संयमेन परिनिर्वृतः' इहैव विध्य्तकषायानलत्वाच्छीतीभूतो मुक्तो वा । तथा 'अरो य'त्ति अरनामा च तीर्थकृच्चक्रवर्ती अरयं'ति रतस्य रजसो वाऽभावरूपमरतमरजो वा, पाठान्तरतोऽरसं वा-शृंगारादिरसाभावं, प्राप्तः सन् 'प्राप्तः' गतो गतिमनुत्तरां-मुक्तिमित्यर्थः॥
तथा त्यक्त्वोत्तमान् भोगानिति, पुनस्त्यक्त्वेत्यभिधानं भिन्नवाक्यत्वादपौनरुक्त्यं, 'महापद्म:' महापद्मनामा 'चरे'त्ति आचरत् ॥
तथा एकं छत्रं-नृपतिचिह्नमस्यामित्येकच्छत्रां तां, कोऽर्थः ?-अविद्यमानद्वितीयनृपति 'महीं' पृथ्वी प्रसाध्य' वशीकृत्येति सम्बन्धः, 'माणनिसूरणो'त्ति दप्तारात्यहङ्कारविनाशक: 'मनुष्येन्द्रः' इति चक्री। तथा अन्नितो'त्ति 'अन्वितः' युक्तः 'सुपरिच्चाइ'त्ति सुष्ठ-शोभनेन प्रकारेण राज्यादि परित्यजतीत्येवंशीलः सुपरित्यागी दमं जिनाख्यातमिति सम्बन्धः, 'चरि'त्ति अचारीच्चरित्वा च जयनामा चक्रीति शेषः प्राप्तो गतिमनुत्तराम्। तथा दशार्णो नाम देशस्तद्राज्यंतदाधिपत्यं 'मुदितं' सकलोपद्रवविरहितं प्रमोदवत् त्यक्त्वा 'णः' प्राग्वत् 'चरे'त्ति अचारीत्, अप्रतिबद्धविहारतया विहतवानित्यर्थः, साक्षाच्छक्रेण 'चोदितः' अधिकविभूतिदर्शनेन धर्म प्रति प्रेरितः॥
तथा 'निष्क्रिान्ताः' प्रव्रजिता निष्क्रम्य च 'श्रामण्ये' श्रमणभावे 'पर्युपस्थिताः' तदनुष्ठानं प्रत्युद्यत अभूवन्निति शेषः । तथा सौवीरेषु राजवृषभ:-तत्कालभाविनृपतिप्रधानत्वात्सौवीरराजवृषभः 'चेच्च'त्ति त्यक्त्वा राज्यमिति शेषः प्राग्वत् 'मुनिः' त्रैकाल्यावस्थावेदी सन् 'चरे'त्ति अचारीत्, कोऽसौ ?-'उदायनो'त्ति उदायननामा प्रव्रजितः, चरित्वा च किमित्याहप्राप्तो गतिमनुत्तराम्॥ __ 'तथैव' तेनैव प्रकारेण 'काशिराजः' काशिमण्डलाधिपतिः श्रेयसि-अतिप्रशस्ये सत्येसंयमे पराक्रमः- सामर्थ्य यस्यासौ श्रेयः-सत्यपराक्रमः ‘पहणे'त्ति प्राहन्-प्रहतवान् कर्म महावनमिवातिगहनतया कर्ममहावनम्॥ ___ तथैव 'विजयः' इति विजयनामा अनट्ठा कित्ति पव्वए'त्ति, आर्षत्वाद् अनातः-आर्तध्यानविकलः कीर्त्यादीनानाथादिदानोत्थया प्रसिद्धयोपलक्षितः सन् यद्वा अनार्ता-सकलदोषविगमतोऽबाधिता कीतिरस्येत्यनातकीर्तिः सन्, पठ्यते च 'आनट्ठाकिइपव्वई'त्ति, आज्ञाआगमोऽर्थशब्दस्य हेतुवचनस्यापि दर्शनादर्थो-हेतुरस्याः सा तथाविधा आकृतिरर्थान्मुनिवेषात्मिका यत्र तदाज्ञार्थाकृति यथा भवत्येवं प्रावाजीद्गुणैः-राज्यगुणैः शब्दादिभिर्वा समृद्धसंपन्नं गुणसमृद्धं, पूर्वत्र तुशब्दस्यापिशब्दार्थत्वाद्यवहितसम्बन्धत्वाच्च गुणसमृद्धमपि। __ तथा 'अद्दाय'त्ति आर्षत्वाद् 'आदित' गृहीतवांस्तद्गमनेन स्वीकृतवान् शिरसेव शिरसा शिरःप्रदानेनेव जीवितनिरपेक्षमिति योऽर्थः, "शिरं'ति शिर इव शिरः सर्वजगदुपरिवर्तितया मोक्षः, पठ्यते च-'आदाय सिरसो सिरिं'ति, अत्र च आदाय' गृहीत्वा 'शिरः श्रियं' सर्वोत्तमां

Page #25

२२
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-१८/६१० केवललक्ष्मी परिनिर्वृत इति शेषः, इति सप्तदशसूत्रार्थः । इत्थं महापुरुषोदाहरणैर्ज्ञानपूर्वकक्रियामाहात्म्यमभिधायोपदेष्ठुमाहमू.(६११) कहं धीरो अहेऊहिं, उम्मत्तो व्व महिं चरे?।
एए विसेसमादाय, सूरा दढपरक्कमा॥ वृ.'कथं' केन प्रकारेण 'धीरः' उक्तरूप: 'अहेतुभिः' क्रियावाद्यादिपरिकल्पितकुहेतुभिः 'उन्मत्त इव' ग्रहगृहीत इव तात्त्विकवस्त्वपलपनेनालजालभाषितया 'महीं' पृथ्वी 'चरेत्' भ्रमेत् ?, नैव चरेदित्यर्थः, किमिति?, ये 'एते' अनन्तरोदिता भरतादयः 'विशेष' विशिष्टतां गम्यमानत्वान्मिथ्यादर्शनेभ्यो जिनशासनस्य 'आदाय' गृहीत्वा मनसि संप्रधार्येतियावत् शूरा दृढप्रराक्रमा एतदेवाश्रितवन्त इति शेषः, अयमभिप्रायः-यथैते महात्मनो विशेषमादाय कुवादिपरिकल्पिकक्रियावाद्यादिदर्शनपरिहारतो जिनशासन एव निश्चितमतयोऽभूवंस्तथा भवताऽपि धीरेण सताऽस्मिन्नेव निश्चितं चेतो विधेयमिति सूत्रार्थः ॥ किञ्चमू. (६१२) अच्चंतनियाणखमा, एसा मे भासिया वई।
. अतरिंसु तरंतेगे, तरिस्संति अनागया। वृ.अत्यन्तम्-अतिशयेन निदानैः-कारणैः, कोऽर्थः?-हेतुभिर्न तु परप्रत्ययेनैव, क्षमायुक्ताऽत्यन्तनिदानक्षमा, यद्वा निदानं-कर्ममलशोधनं तस्मिन् क्षमा-समर्था 'एषा' अनन्तरोक्ता पाठान्तरतः 'सर्वा' अशेषा सत्या वा 'मे' मया 'भाषिता' उक्ता 'वाग' वाणी जिनशासनमेवाश्रयणीयमित्येवंरूपा, अनयाऽङ्गीकृतया अतीर्घः' तीर्णवन्तः तरन्ति 'एके' अपरे, पाठान्तरतोऽन्ये, सम्प्रत्यपि तत्कालापेक्षया क्षेत्रान्तरापेक्षया वेत्थमभिधानमिति, तथा तरिष्यन्ति 'अनागताः' भाविनो, भवोदधिमिति सर्वत्र शेष इति सूत्रार्थः । यतश्चैवमतःमू.(६१३) कहं धीरे अहेऊहिं, अद्दायं परियावसे।
सव्वसंगविनिम्मुक्को, सिद्धे भवइ नीरए । तिबेमि॥ . वृ.कथं धीरोऽहेतुभिः 'आदाय' गृहीत्वा, क्रियादिवादिमतमिति शेषः 'पर्यावसेत्' परीतिसर्वप्रकारमावसेत्-तत्रैव निलीयेत, नैव तत्राभिनिविष्टो भवेदिति भावः, पठ्यते च-'अत्ताणं परियावसि'त्ति आत्मानं पर्यावासयेद्, अहेतुभिः कथमात्मानमहेत्वावासं कुर्यात् ?, नैव कुर्यादित्यर्थः । किं पुनरित्थमकरणे फलमित्याह-सर्वे-निरवशेषाः सजन्ति कर्मणा सम्बध्यन्ते जन्तव एभिरिति सङ्गाः-द्रव्यतो द्रविनादयो भावतस्तु मिथ्यात्वरूपत्वादेत एव क्रियादिवादस्तैर्विनिर्मुक्तो-विरहितः सर्वसङ्गविनिर्मुक्तः सन् सिद्धो भवति नीरजाः, तदनेनाहेतुपरिहारस्य सम्यग्ज्ञानहेतुत्वेन सिद्धत्वं फलमुक्तमिति सूत्रार्थः । इत्थं तमनुशास्य गतो विवक्षितं स्थानं क्षत्रियः, शेषसञ्जयवक्तव्यतां त्वाह नियुक्तिकृत्नि.[ ४०५] काऊण तवच्चरणं बहूनि वासाणि सो धुयकिलेसो। ..
तं ठाणं संपत्तो जं संपत्ता न सोयंति॥ वृ. सुगमैव, नवरं धुताः-अपनीताः क्लिश्यन्त्येषु सत्सु जन्तव इति क्लेशा:-रागादयो येन स धृतक्लेशो, यत्संप्राप्ता न शोचन्ते, शोकहेतुशरीरमानसदुःखाभावादिति गाथार्थः॥ .

Page #26

२
अध्ययनं-१८,[नि.४०५] 'इतिः' परिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत्, नयाश्च ।।
अध्ययन - १८ समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधितं सम्पादितं उत्तराध्ययनसूत्रे __ अष्टादशमध्ययनं सनियुक्तिः सटीकं समाप्तम्
(अध्ययनं १९ मृगापुत्रीयम् । वृ.व्याख्यातमष्टादशमध्ययनम्, अधुनैकोनविंशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तराध्ययने भोगाद्धित्याग उक्तः, तस्माच्च श्रामण्यमुपजायते, तच्चाप्रतिकर्मतया प्रशस्यतरं भवतीत्यप्रतिकर्मतोच्यत इत्यनेन सम्बन्धेनायातमिदमध्ययनम्, अस्य तु चतुरनुयोगद्वारचर्चा प्राग्वद्यावन्नामनिष्पन्ननिक्षेपे मृगापुत्रीयमिति नामातो मृगायाः पुत्रस्य च निक्षेपमाह नियुक्तिकृत्
नि.[४०६] निक्खेवो अमिआए चउक्कओ दुविहो० ।। नि.[४०७]
जाणग मविय सरीरे० ॥ नि.[ ४०८] मिअआउनामगोयं वेयंतो भावओ मिओ होइ।
एमेव य पुत्तस्सवि चउक्कओ होइ निक्खेवो ॥ वृ.गाथात्रयं प्राग्वत्, नवरं मृगाभिलापन नेयम्॥ नामनिरुक्तिमाहनि.[ ४०९] मिगदेवीपुत्ताओ बलसिरिनामा समुट्ठियं जम्हा।
तम्हा मिगपुत्तिज्जं अज्झयणं होइ नायव्वं ॥ वृ.मृगा-नाम्ना देवी-अग्रमहिषी तस्याः पुत्रः-सुतो मृगादेवीपुत्रस्तस्माद्बलश्रीनाम्नः 'समुत्थितं' समुत्पन्नं यस्मात्तस्मान्मृगापुत्रीयं-मृगापुत्रीयनामकं मृगाशब्देन मृगादेव्युक्तेरध्ययनमिदमिति शेषः, भवति 'ज्ञातव्यम्' अवबोद्धव्यमिति गाथार्थः ।। गतो नामनिष्पन्ननिक्षेपः, सम्प्रति सूत्रालापकनिष्पन्ननिक्षेपस्यावसरः, स च सूत्रे सति भवति, अतः सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं, मू. (६१४) सुग्गीवे नयरे रम्मे, काननुज्जानसोहिए।
राया बलभद्दत्ति, मिया तस्सग्गमाहिसी॥ वृ. 'सुग्रीवे' सुग्रीवनाम्नि नगरे 'रम्ये' रमणीये काननैः-बृहद्वृक्षाश्रयैर्वनैरुद्यानैः-आरामैः . क्रीडावनैर्वा शोभिते-राजिते क़ाननोद्यानशोभिते 'राजा' नृपो बलभद्र इति नाम्नेति शेषः, 'मृगा' मृगानाम्नी 'तस्य' इति बलभद्रस्य राज्ञः 'अग्गमहिसि'त्ति अग्रमहिषी' प्रधानपत्नी।। मू.(६१५) तेसिं पुत्ते बलसिरी, मियापुत्तत्ति विस्सुए।
अम्मापिऊहिं दइए, जुवराया दमीसरे। वृ. 'तयोः' राज्ञोः पुत्रः 'बल श्रीः' बलश्रीनामा मातापितृविहितनाम्ना लोके च मृगापुत्र इति 'विश्रुतः' विख्यातः, 'अम्मापिऊणं'ति अम्मा(म्बा)पित्रोः 'दयितः' वल्लभः 'युवराजः' कृतयौवराज्याभिषेको दमिन:-उद्धतदमनशीलास्ते च राजानस्तेषामीश्वरः-प्रभुर्दमीश्वरः, यद्वा दमिनः-उपशमिनस्तेषां सहजोपशमभावत ईश्वरो दमीश्वरः, भाविकालापेक्षं चैतत् । मू.(६१६)
नंदने सो उ पासाए, कीलए सह इत्थिहिं। देवो दोगुंदगो चेव, निच्चं मुइयमानसो।

Page #27

२४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-१९/६१६ वृ. 'नन्दने' लक्षणोपेततया समृद्धिजनके 'सः' मृगापुत्रः 'तुः' वाक्यान्तरोपन्यासार्थः प्रासादे 'क्रीडति' बिलसति 'सह' समं 'स्त्रीभिः' प्रमदाभिः, क इव?- 'देवः' सुरः 'दोगुंदगो चेव'त्ति 'च:' पूरणे दोगुन्दग इव, दोगुन्दगाश्च त्रायस्त्रिंशाः, तथा च वृद्धा:-"त्रायस्त्रिंशा देवा नित्यं भोगपरायणा दोगुंदुगा इति भण्णंति", 'नित्यं' सदा 'मुदितमानसः' हष्टचित्तः ।। मू. (६१७) मणिरयणकुट्टिमतले, पासायालोअणे ठिओ।
आलोएइ नगरस्स, चउक्कतियचच्चरे।। वृ.स चैवं क्रीडन् कदाचिन्मणयश्च-विशिष्टमाहात्म्यश्चान्द्रकान्तादयो रत्नानि च-गोमेयकादीनि मणिरत्नानि तैरुपलक्षितं कुट्टिमतलं यस्मिन्नसौ मणिरत्नकुट्टिमतलः, गमकत्वाद्बहुव्रीहिः, तस्मिन्, आलोक्यन्ते दिशोऽस्मिन् स्थितैरित्यालोकनं प्रासादे प्रासादस्य वाऽऽलोकनं प्रासादलोकनं तस्मिन्-सर्वोपरिवर्तिचतुरिकारूपे गवाक्षे वा स्थितः-उपविष्टः 'आलोकते' कुतूहलतः पश्यति, कानि?-'नगरस्य' तस्यैव सुग्रीवनाम्नः सम्बन्धीनि 'चतुष्कत्रिकचत्वराणि' प्रतीतान्येवेति सूत्रचतुष्टयार्थः ॥ ततः किमित्याहमू.(६१८) अह तत्थ अइच्छंतं, पासई समणसंजयं।
तवनियमसंजमधर, सीलड्ढुंगुणआगरं। मू. (६१९) तं पेहई मियापुत्ते, दिट्ठीए अनिमिसाइ उ।
कहिं मन्नेरिसंरूवं, दिट्ठपुव्वं मए पुरा?॥ मू.(६२०) साहुस्स दरिसणे तस्स, अज्झवसाणंमि सोहणे।
मोहं गयस्स संतस्स, जाईसरणं समुप्पन्न । मू.(६२१) देवलोगचुओ संतो, मानुसंभवमागओ।
सन्निनाणसमुप्पन्ने, जाइं सरइ पुराणयं॥ [प्र.] मू. (६२२) जाईसरणे समुप्पन्ने, मियापुत्ते महिड्डिए।
सरइ पोराणिअंजाई, सामन्नं च पुराकयं । वृ.'अथ' अनन्तरं तत्र' इति तेषु चतुष्कत्रिकचत्वरेषु अतिच्छंत'न्ति अतिक्रामन्तं पश्यति श्रमणसंयतमिति श्रमणस्य शाक्यादेरपि सम्भवात्तद्यवच्छेद्दार्थं संयतग्रहणं, तपश्च-अनशनादि नियमश्च-द्रव्याद्यभिग्रहात्मक: संयमश्च-उक्तरूपस्तान्, धारयति तपोनियमसंयमधरस्तम्, अत एवशीलम्-अष्टादशशीलाङ्गसहस्ररूपं तेनाढ्यं-परिपूर्णशीलाढ्यं, तत एव च गुणानां, ज्ञानादीनामाकर इव गुणाकरतं ॥ ___ 'तमि'ति श्रमणसंयतं 'पेहइ'त्ति पश्यति 'मृगापुत्रः' युवराजः 'दृष्टवा' दृशा 'अनमिसाइ उ'त्ति तुशब्दस्यैवकारार्थत्वादविद्यमाननिमेषयैव, क्व 'मन्ये' जाने 'ईदृशम्' एवंविधं 'रूपम्' आकारो दृष्टपूर्वम्-अवलोकितं मया 'पुरा' इति पूर्वजन्मनि?, शेषं प्रतीतमेव, नवरम् 'अध्यवसाने' इत्यन्तःकरणपरिणामे 'शोभने' प्रधाने क्षायोपशमिकभाववर्तिनीतियावत् 'मोह' क्वेदं मया दृष्टं कवेदमित्यतिचिन्तातश्चित्तसङ्कट्टजमूर्छात्मकं 'गतस्य' प्राप्तस्य सतः ।।
तथा 'सरति'त्ति स्मरति पौराणिकी 'जाति' जन्म श्रामण्यं च' श्रमणभावं पुराकृतं' जन्मान्तानुष्ठितमिति सूत्रचतुष्टयार्थः । एतदेवातिस्पष्टताहेतोरनुगमदितुमाह नियुक्तिकृत्

Page #28

अध्ययनं - १९, [ नि. ४१० ]
नि. [ ४१० ]
नि. [ ४११ ]
नि. [ ४१२ ]
नि. [ ४१३ ]
सुगवे नरंमि अ राया नामेन आसि बलभद्दो । तस्सासि अग्गमहिसी देवी उमिगावई नामं ॥ तेसिं दुहवि पुत्तो आसी नामेन बलसिरी धीमं । वयरोसभसंघयणो जुवराया चरमभवधारी ॥ उन्नदमाणहिअओ पासाए नंदनंमि सो रम्मे । किलई पमदासहिओ देवो दुगुंदगो चेव । अह अन्नया कयाई पासायतलंमि सो ठिओ संतो। आलोएइ पुरवरे रुंदे मग्गे गुणसमग्गे ॥ अह पिच्छइ रायपहे वोलंतं समणसंजयं तत्थ । तवनियमसंजमधरं सुअसागरपारगं धीरं ॥ अह देहइ रायसुओ तं समणं अममिसाइ दिट्ठीए । कहि एरिसयं रूवं दिट्टं मन्त्रे मए पुव्वं ? ॥ एवमनुचिंतयंतस्स सन्नीनाणं तहिं समुप्पन्नं । पुव्वभवे सामन्नं मएवि एवं कयं आसि ॥
नि. [ ४१४ ]
नि. [ ४१५ ]
नि. [ ४१६ ]
वृ. गाथासप्तकं स्पष्टमेव, नवरं 'धृतिमान्' चितस्वास्थ्यवान् 'वज्रऋषभ 'मिति अर्थाद्वज्रऋषभनाराचं संहननं यस्य स तथा 'चरमभवधारी' पर्यन्तजन्मवर्त्ती, तथा 'उन्नंदमाणहियओ'त्ति, उत्- प्राबल्येन नन्दद्-आनन्दं गच्छत् हृदयं मनो यस्य स तथा प्राकृतत्वाच्छतृविषये शानचू, तथा 'रुन्दान्' विस्तीर्णान् 'मार्गान्' विपणिमार्गादीन् गुणैः-ऋजुत्वसमत्वादिभिः समग्रा:-परिपूर्णा गुणसमग्रास्तान्, तथा श्रुतसागरपारगं धीरमिति तपोनियमसंयमधरमित्यस्य सूत्रपदस्य हेतुदर्शनद्वारतस्तात्पर्यव्याख्यानम्, अनेनैव च भावभिक्षुत्वमुपदर्शितम्, अत एवान्यस्यैवं विशेषणायोगाच्छ्रमणसंयतमित्याह, सञ्ज्ञिज्ञानं चेह सम्यग्दश: स्मृतिरूपमतिभेदात्मकमिति गाथासप्तकावयवार्थः ॥ सम्प्रति यदसावुत्पन्नजातिस्मरणः कृतवांस्तदाहमू. (६२३) विसएसु अरज्जतो, रज्जतो संजमंमि य ।
अम्मापियरं उवागम्म, इमं वयणमब्बवी ॥
२५
वृ. 'विसएहिं' त्ति सुब्व्यत्ययाद्, 'विषयेषु' मनोज्ञशब्दादिषु 'अरजन्' अभिष्वङ्गमकृर्वन् क्व?–'संयमे' उक्तरूपे ‘चः' पुनरर्थः 'अम्मापियरं' ति अम्मा (म्बा) पितरौ 'उपागम्य' उपसृत्य ‘इदम्' अनन्तरवक्ष्यमाणं वचनम् 'अब्रवीत्' इत्याह, इति सूत्रार्थः ॥ किं तदब्रवीदित्याहमू. ( ६२४ ) सुआणि मे पंच महव्वयाणि, नरएसु दुक्खं च तिरिक्खजोणिसु । निव्विन्नकामो मि महण्णवाओ, अनुजाणह पव्वइस्सामि अम्मो ! ॥
वृ. 'श्रुतानि' आकर्णितानि, अन्यजन्मनीत्यभिप्रायः, 'मे' मया 'पञ्च' इति पञ्चसङ्ख्यानि 'महाव्रतानि' हिंसाविरमणादीनि, तथा नरकेषु 'दुःखं च' असातमिहैव वक्ष्यमाणं 'तिरिक्खजोणिसु 'त्ति चशब्दस्याप्रयुज्यमानस्यापि "अरहर्नयमानो गामश्वं पुरुषं पशुम्" इत्यादाविव गम्यमानत्वात् तिर्यग्योनिषु च सर्वत्र चायं न्यायो द्रष्टव्यः, उपलक्षणं चैतद् देवमनुष्यभवयोः, ततः किमित्याह-‘निव्विन्नकामोमि' त्ति 'निर्विन्नकाम:' प्रतिनिवृत्ताभिलाषोऽस्म्यहं कुत: ? -

Page #29

२६
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-१९/६२४ महार्णव इव महार्णवः-संसारस्तस्माद्, यतश्चैवमतः 'अनुजानीत' अनुमन्यध्वं, मामिति शेषः, 'पव्वइस्सामी'ति प्रव्रजिष्यामि 'अम्मो'त्ति पूज्यतरत्वाद्विशिष्टप्रतिबन्धास्पदत्वाच्च मातुरामन्त्रणं, यो हि भविष्यदुःखं नावैति तत्प्रतिकारहेतुं वा स कदाचिदित्थमेवासीत, अहं तूभयत्रापि विज्ञ इति कथं न दुःखप्रतीकारोपायभूतां महाव्रतात्मिकां प्रव्रज्यां प्रतिपत्स्य इति सूत्रगर्भार्थः ।। अमुमेवार्थमनुवादतः स्पष्टयितुमाह नियुक्तिकृत्नि.[ ४१७] सो लद्धबोहिलाभो चलणे जनगाण वंदिउं भणइ।
वीसज्जिउमिच्छामो काहं समणत्तणं ताया!॥ वृ.'सः' इति मृगापुत्रो लब्धः-प्राप्तो बोधिलाभो-जिनधर्मप्राप्तिरूपो येन स तथा, 'चरणान्' पादान् ‘जनकयोः' मात्रापित्रोर्वन्दित्वा भणति, यथा 'विसर्जयितुम्' मुत्कलयितुं वयमात्मानमिति गम्यते 'इच्छामः' अभिलषामः, किमिति?, यतः 'काहं ति वचनव्यत्ययात्करिष्यामः 'श्रमणत्वं' प्रव्रज्यां 'तात !' इति पितः !, उपलक्षणत्वान्मातश्चेति गाथार्थः । इदानीं तौ कदाचिद्भोगैरुपनिमन्त्रयेयातामित्यभिप्रायतो यत्तेनोक्तं तत्सूत्रकृदाहमू. (६२५) अम्मताय! मए भोगा, भुत्ता विसफलोवमा।
पच्छा कड्डयविवागा, अनुबंधदुहावहा। मू. (६२६) इमं सरीरं अनिच्चं, असुई असुइसंभवं।
असासयावासमिणं, दुक्खकेसाण भायणं॥ मू. (६२७) असासए सरीरंभि, रइं नोवलभामहं।
पच्छा पुरा व चइयव्वे, फेणबुब्बुयसंनिभे ॥ वृ.सूत्रत्रयं प्रतीतार्थमेव, नवरं विषमिति-विषवृक्षस्तस्य फलं विषफलं तदुपमाः, तदुपमत्वमेव भावयितुमाह-पश्चात्कटुक इव कटुकोऽनिष्टत्वेन विपाको येषां ते तथा, आपात एव मधुरा इति भावः, अनुबन्धदुःखावहाः' अनवच्छिनदुःखदायिनः, यथा हि विषफलमास्वाद्यमानमादौ मधुरमुत्तरकालं च कटुकविपाकं सातत्येन च दु:खोपनेतृ एवमेतेऽपीति, किञ्चअमी कामाः स्पर्शप्रधानाः, स्पर्शश्च शरीराश्रयः, तच्चेदंशरीरम् 'अनित्यम्' अशाश्वतम् 'अशुचि' स्वाभाविकशौचरहितम् 'अशुचिसंभवम्' अशुचिरूपशुक्रशोणितोत्पन्नम्, अशाश्वत:-कथञ्चि दवस्थितत्वेऽप्यनित्य आवास:-प्रक्रमाज्जीक्स्यावस्थानं यस्मिन्नित्यशाश्वतावासं,
पुनः ‘इदमि'त्यभिधानमतीवासारत्वावेशसूचकं, दुःखम्-असातं तद्धेतवः क्लेशा:-ज्वरादयो रोगा दुःखक्लेशा शाकपार्थिवादिवत्समासस्तेषां 'भाजनं' स्थानं, यतश्चैवमतोऽशाश्वते शरीरे 'रति' चित्तस्वास्थ्यं 'नोपलभे' न प्राप्नोम्यहं, भोगेषु सत्स्वपीति गम्यते, शरीराश्रयत्वात्तेषामिति भावः, शरीराशाश्वतत्वमेवा-पश्चात्पुरा वा त्यक्तव्ये शरीरे इति प्रक्रमः, तद्धि पश्चादिति भुक्तभोगावस्थायां वार्धक्यादौ, पुरा अभुक्तभोगितायां वा बाल्यादौ त्यज्यत इति, यद्वा पश्चादिति-यथास्थित्यायुःक्षयोत्तरकालं पुरा वेत्युपक्रममहेतोर्वर्शताद्यासंकलितजीवितप्रमाणात्प्रागपि त्यक्त्वये' अवश्यत्याज्ये 'फेनबुद्धदसंनिभे' क्षणदृष्टनष्टतया, अनेनाशाश्वतत्वमेव भावितमिति न पौनरुक्त्यमिति सूत्रत्रयार्थः ।।
एवं भोगनिमन्त्रणपरिहारमभिधाय प्रस्तुतस्यैव संसारनिर्वेदस्य हेतुमाह

Page #30

२७
अध्ययनं-१९,[नि. ४१७ ] मू. (६२८) मानुसत्ते असारंभि, वाहीरोगाण आलए।
जरामरणपत्थंमि, खणपि न रमामहं।। मू.(६२९) जम्म दुक्खं जरा दुक्खं, रोगा य मरणाणि य।
अहो दुक्खो हु संसारो, जत्थ कीसंति जंतुणो॥ मू.(६३०) खितं वत्थु हिरनं च, पुत्तदारं च बंधवा।
चइत्ता न इमं देह, गंतव्वमवस्स मे॥ मू. (६३१) जह किंपागफलाणं, परिणामो न सुंदरो।
एवं भुत्ताण भोगाणं, परिणामो न सुंदरो। वृ.सूत्रचतुष्टयं स्पष्टं, नवरं व्याध्यः-अतीव बाधाहेतवः कुष्ठादयो रोगा:-ज्वरादयस्तेषाम् 'आलये' आश्रये 'जरामरणग्रस्ते 'वार्द्धक्यमृत्युक्रोडीकृते, अनेन मानुषत्वासारत्वमेव भावितं, क्षणमपि 'न रमे' नाभिरतिं लभेऽहमिति । इत्थं मनुष्यभवस्यानुभूयमानत्वेन निर्वेदहेतुत्वमभिधाय सम्प्रति चतुर्गतिकस्यापि संसारस्य तदाह-'जम्म'मित्यादिना, अत्र च अहो इति सम्बोधने 'दुक्खो हुत्ति दुःखहेतुरेव संसारो जन्मादिनिबन्धनत्वात्तस्य 'यत्र' यस्मिन् गतिचतुष्टयात्मके संसारे 'क्लिश्यन्ति' बाधामनुभवन्ति, जन्मादिदुःखैरेवेति गम्यते, 'जन्तवः' प्राणिनः, इह च दुःखानुभवाधारत्येन संसारस्य दुःखहेतुत्वमिति भावः । तथा 'खेत्त' मित्यादिनेष्टवियोगोऽशरणत्वं च संसारानिर्वेदहेतुरुक्तः, तथा किम्पाको-वृक्षविशेषस्तस्य फलान्यतीव सुखादानि, अनेन चोपसंहारसूत्रेणोदाहरणान्तरद्वारेण भोगदुरन्ततैव निर्वेदहेतुरुक्ता इति सूत्रचतुष्टयावयवार्थः । इत्थं निर्वेदहेतुमभिधाय दृष्टान्तद्वयोपन्यासतः स्वाभिप्रायमेव प्रकटयितुमाहमू.(६३२) अद्धाणं जो महंतं तु, अपाहेज्जो पवज्जई।
गच्छंतो से दुही होइ, छुहातण्हाइपीडिओ। मू. (६३३) एवं धम्मं अकाऊणं,जो गच्छइ परं भवं॥
गच्छंतो से दुही होई, वाहिरोगेहिं पीडिओ। मू.(६३४) अद्धाणं जो महंतं तु, सपाहेज्जो पवज्जई।
गच्छंतो से सुही होइ, छुहातहाविवज्जिओ। मू. (६३५) एवं धम्मपि काऊणं, जोगच्छइ परं भवं।
गच्छंते से सुहीहोइ, अप्पक्कमे अवेयणे॥ मू. (६३६) जहा गेहे पलितंमि, तस्स गेहस्स जो पहू।
सारभंडाणि नीणेइ, असारं अवउज्झइ। मू. (६३७) एवं लोए पलित्तंमि, जराए मरणेन य।
अप्पाणं तारइस्सामि, तुन्भेहिं अनुमनिओ॥ वृ.सूत्रषट्कं प्रकटार्थमेव, केवलमत्र प्रथमसूत्रेण दृष्टान्त उक्तः, अत्र च 'अध्वानं' मार्ग पथिसाध पाथेयं-सम्बलकं तद्यस्याविद्यमानं सोऽपाथेयः 'प्रपद्यते' अङ्गीकृरुते, क्षुत्तष्णापीडितत्वं चेहदुःखित्वभवने हेतुः। द्वितीयसूत्रेण दाटन्तिकोषदर्शनं, व्याधिरोगपीडितत्वं चात्र दुःखित्वभवने निमित्तं, दारिद्यादिपीडोपलक्षणं चैतत्। उत्तरसूत्रद्वयेन चैतत्सूत्रद्वयोक्तस्यैवार्थस्य

Page #31

२८
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - १९/६३७ व्यतिरेक उक्तः, तत्र सुखित्वे हुतः क्षुत्तृष्णाविवर्जितत्वमुक्तम्। 'धर्म' पापविरतिरूपम् 'अपिः ' पूरणे ' कृत्वा' विधाय गच्छन्नुपलक्षणत्वाद्गतश्च 'सः' इति धर्मकर्ता प्रक्रमात्माथेयोपमधर्मसहितः सुखी भवति, सुखित्वे चाल्पकर्मत्वं हेतुरवेदनत्वं च, अत्र च प्रस्तावात्कर्म पापं वेदना चासातरूपा गृह्यते, अनेन धर्मकर्मकरणाकरणयोर्गुणदोषदर्शनाद्धर्मकरणाभिप्रायः प्रकटितः ।
मू. (६३८ )
मू. (६३९)
'जहे' त्यादिना च सूत्रद्वयेन तमेव दृढयति, अत्र च यथा सारभाण्डानि - महामूल्यवस्त्रादीनि 'नीनेइ' त्ति निष्काशयति 'असारं' जरद्वस्त्रादि 'अवउज्झइ'त्ति अपोहति - त्यजति, एवं 'लोके' जगति 'पलित्तंमि' त्ति प्रदीप्त इव प्रदीप्ते अत्याकुलीकृते 'आत्मानं' सारभाण्डतुल्यं 'तारयिष्यामि' जरामरणप्रदीप्तलोकपारं नेष्यामि, धर्मकरणेनेति प्रक्रमः, असारं तु कामभोगादि त्यक्ष्यामिति भाव:, अनेन धर्मकरणे विलम्बासहिष्णुत्वमुक्तं, युष्माभिरिति द्वित्वेऽपि पूज्यत्वाद् बहुवचनम्, 'अनुमन्निओ'त्ति अनुमतः - अभ्यनुज्ञात इति सूत्रषट्कावयवार्थः ॥ एवं च तेनोक्तेतं बिंतऽम्मापियरो, सामन्नं पुत्त ! दुच्चरं । गुणाणं तु सहस्साणि, धारेयव्वाइं भिक्खुणा || समया सव्वभूएसुं, सत्तुमित्तेसु वा जगे । पाणाइवायविरई, जावज्जीवाय दुक्करं ॥ निच्चकालऽ प्पमत्तेणं, मुसावायविवज्जणं । भासियव्वं हियं सच्चं, निच्चाउत्तेण दुक्करं ॥ दंतसोहणमाइस्स, अदत्तस्स विवज्जणं । अनवज्जेसणिज्जस्स, गिण्हणा अवि दुक्करं । विरई अबंभचेरस्स, कामभोगरसन्नुणा । उग्गं महव्वयं बंभ, धारेयव्वं सुदुक्करं ।। धनधन्न पेसवग्गेसु, परिग्गहविवज्जणं । सब्वारंभपरिच्चागो, निम्ममत्तं सुदुक्करं ॥ चउव्विऽवि आहारे, राई भोयणवज्जणा । संनिहीसंचओ चेव, वज्जेयव्वो सुदुक्करं ॥ छुहा तण्हा य सीउण्हं, दंसमसगा य वेयणा । अक्कोसा दुक्खसिज्जा य, तनफासा जल्लमेव य ॥
मू. ( ६४० )
मू. (६४१ )
मू. ( ६४२ )
मू. (६४३ )
मू. ( ६४४ )
मू. (६४५ )
मू. (६४६ )
पू. (६४७ )
तालणा तज्जणा चेव, वहबंधपरीसहा । दुक्खं भिक्खायरिया, जायणा य अलाभया । कावोया जा इमा वित्ती, केसलोओ अ दारुणो । दुक्खं बंभव्वयं घोरं, धारेउं अमहप्पणो ॥ सुहोइओ तुमं पुत्ता!, सुकुमालो सुमज्जिओ । न हुसी पभू तुमं पुत्ता!, सामन्नमनुपालिया ॥ जावज्जीवमविस्सामो, गुणाणं तु महब्भरो। गरुओ लोहभारु व्व, जो पुत्ता ! होइ दुव्वहो ।
मू. (६४८ )
मू. (६४९ )

Page #32

अध्ययनं - १९, [ नि. ४१७]
मू. ( ६५० )
मू. (६५१ )
मू. (६५२ )
मू. (६५३)
मू. ( ६५४ )
मू. (६५५ )
तह दुक्करं करेउ जे, तारुन्ने समणत्तणं ॥ जहा दुक्खं भरेउ जे, होइ वायस्स कुत्थलो । तहा दुक्खं करेडं जे, कीवेणं समणत्तणं ॥ जहा तुलाए तोलेडं, दुक्करं मंदरो गिरी । तहा निहुअनीसंकं, दुक्करं समणत्तणं ॥ जहा भुयाहिं तरिउ, दुक्करं रयणायरो | तहा अनुवसंतेणं, दुक्करं दमसायरो ॥ भुंज मानुस्सए भोए, पंचलक्खणए तुमं । भुत्तभोगी तओ जाया !, पच्छा धम्मं चरिस्ससि ॥
मू. (६५६ )
मू. (६५७)
वृ. सूत्रविशति: संगमैव, नवरं 'त'मिति बलश्रियं मृगापुत्रापरनामकं युवराजं 'बिति' ति ब्रूतः-अभिधत्तः ‘अम्मापियरो' त्ति अम्बापितरौ श्रामण्यं पुत्र ! दुश्चरं, यतस्तत्र 'गुणानां' श्रामण्योपकारकाणां शीलाङ्गरूपाणां सहस्राणि 'धारयितव्यानि' आत्मनि स्थापयितव्यानि, प्राक्तुशब्दस्यैवकारार्थस्येह सम्बन्धाद्धारयितव्यान्येष व्रतग्रहण इति गम्यते 'भिक्षुणा' भिक्षणशीलेन सता, पठ्यते च - 'भिक्खुणो' त्ति भिक्षोः सम्बन्धिनां गुणानामिति योगः ।
तथा 'समता' रागद्वेषाविधानतस्तुल्यता 'सर्वभूतेषु' समस्तजन्तुषु, उदासीनेष्विति गम्यते, 'शत्रुमित्रेषु वा' अपकार्युपकारिषु, 'जगति' लोके, अनेन सामायिकमुक्तं, तथा 'प्राणातिपातविरति:' प्रथमव्रतरूपा ‘जावज्जीव (वाय) 'त्ति यावज्जीवं 'दुष्करं' दुरनुचरमेतदिति शेषः ।
नित्यकालाप्रमत्तेनेत्यप्रमत्तग्रहणं निद्रादिप्रमादवशगो हि मृषाऽपि भाषेतेति, नित्यायुक्तेनसततोपयुक्तेन अनुपयुक्तस्यान्यथाऽपि भाषणसंभवाद्, एतच्च दुष्करं यच्चान्वयव्यतिरेकाभ्यामेकस्याप्यर्थस्याभिधानं तत्स्पष्टतार्थमदुष्टमेवेत्येवं सर्वत्र भावनीयम्, अनेन द्वितीयव्रतदुष्करत्वमभिहितम्। ‘दंतसोहणमादिस्स'त्ति, मकारोऽलाक्षणिकः, अपिशब्दस्य गम्यमानत्वात्, 'दन्तशोधनादेरपि' अतितुच्छस्यास्तामन्यस्य, तथाऽनवद्यैषणीयस्य दत्तस्यापीति गम्यते 'गिण्हण 'त्ति ग्रहणमिति तृतीयव्रतदुष्करत्वोक्तिः ।
'कामभोगरसन्नुन' त्ति कामभोगाः - उक्तरूपास्तेषां रसः - आस्वादः कामभोगारसः यद्वा रसा:- शृङ्गारादवस्ततः कामभोगाश्च रसाश्च कामभोगारसास्तज्ज्ञेन, तदज्ञस्य हि तदनवगमात्तद्विषयोऽभिलाष एव न भवेत् तथा च सुकरत्वमपि स्यादित्याशयेनैवमभिधानम्, अनेन चतुर्थव्रतदुष्करत्वमुक्तम्।

आगासे गंगसोउ व्व, पडिसोउव्व दुत्तरो । बाहाहिं सागरो चेव, तरियव्वो य गुणोयही ।। वालुयाकवले चेव, निरस्साए उ संजमे असिधारागमनं चेव, दुक्करं चरिउं तवो ॥ अहिबेगतदिट्ठीए, चरित्ते पुत्त दुच्चरे । जवा लोहमया चेव, चावेयव्वा सुदुक्करं ॥ जहा अग्गिसिहा दित्ता, पाउं होइ सुदुक्करं ।

२९

Page #33

उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-१९/६५७ परिग्रहः-सत्सु स्वीकारस्तद्विवर्जनं, तथा सर्वे-निरवशेषा ये आरम्भाः-द्रव्योत्पादनव्यापारास्तत्परित्यागः, अनेन निराकासात्वमुक्तं निर्ममत्वंच, गम्यमानत्वाच्चस्य, सर्वत्र ममेति बुद्धिपरिहारः, अने पञ्चमहाव्रतदुष्करतोक्ता।
संनिधीयते नरकादिष्वनेनात्मेति संनिधिः-धृतादेरुचितकालातिक्रमेण स्थापनं स चासौ सञ्चयश्च संनिधिसञ्चयः स चैव वर्जयितव्य इत्येतत्सुदुष्करम्, अनेन षष्ठव्रतदुष्करत्वमुक्तं, दिवागृहीतदिवाभुक्तादिभङ्गचतुष्टयरूपत्वात्तस्य।
"छुहे'त्यादिना परीषहाभिधानम्, अत्र च 'दंशमशकवेदना' तद्भक्षणोत्थदुःखानुभवरूपा 'दुःखशय्या च' विषमोन्नतत्वादिना दुःखहेतुर्वसतिः, 'ताडना' करादिभिराहननं 'तर्जना' अंगुलिभ्रमणधूत्क्षेपादिरूपा वधश्च-लकुटादिप्रहारो बन्धश्च-मयूरबन्धादिस्तानेन परीषहौ वधबन्धपरीषहौ, 'याञ्चा' प्रार्थना चकारोऽनुक्ताशेषपरीषहसमुच्चयार्थः, दुःखशब्दश्चेह क्षुद्दुःखमित्यादि प्रत्येकं योजनीयः, इह चबन्धताडने वधपरीषहेऽन्तर्भवतः, तर्जना आक्रोशे, भिक्षाचर्या च याञ्चयां, भेदोपादानं च व्युत्पत्त्यर्थमिति भावनीयं, कपोताः-पक्षिविशेषास्तषामियंकापोती येयं वृत्तिः-निर्वहणोपायः, यथा हि ते नित्यशङ्किताः कणकीटकादिग्रहणे प्रवर्तन्ते, एवं भिक्षुरप्येषणादोषशङ्कयेव भिक्षादौ प्रवर्तते, सा च दुरनुचरत्वेन दारयति कातरमनांसीति दारुणेत्युत्तरेण योगः, अभिधेयवशाच्च लिङ्गविपरिणामः, उपलक्षणं चैतत्समस्तोत्तरगुणानामिति, यच्चेह ब्रह्मव्रतस्य पुनर्दुर्द्धरत्वाभिधानं तदस्यातिदुष्करत्वख्यापनार्थम्।
उपसंहारमाह-सुखं-सातं तस्योचितो-योग्यः सुखोचितः 'सुकुमारः' अकठिनदेहः 'सुमज्जितः' सुष्ठुस्त्रपितः, सकलनेपथ्योपलक्षणं चैतत्, इह च सुमज्जितत्वं सुकुमारत्वे हेतुः, उभयं चैतत्सुखोचितत्वे, अतश्च 'न हुसि'त्ति नैव असि-भवसि 'प्रभुः' समर्थः 'श्रामण्यम्' अपन्तरोदितगुणरूपम् 'अनुपालेउ'न्ति अनुपालयितुम्, इह च सुखोचितत्वाभिधानमनीदृशो हीदृशं दुःखमपि न दुःखमिति मन्यते । ___ पुनरप्रभुत्वमेवोदाहरणैः समर्थयितुमाह-'अविश्रामः' यत्रोद्धृते न विश्रम्यते' 'गुणानां' यतिगुणानां, 'तुः' पूरणे 'महाभरः' महासमूहो गुरुको लोहभार इव यो दुर्वहः स वोढव्य इति शेषः, त्वं तु सुखोचित्त इत्यतो न प्रभुरसीत्युत्तरत्रापि योजनीयम्॥ ___ आकाशे गङ्गाश्रोतोवद् दुस्तर इति योज्यते, लोकरूढ्य चैतदुक्तं, तथा 'प्रतिश्रोतोवत्' यथा प्रतीपं जलप्रवाहो 'दुस्तर:' दुःखेन तीर्यत इति, बाहुभ्यां 'सागरो चेव'त्ति, सागरवच्च दुस्तरो यः सः 'तरितव्यः' पारगमनायावगाहयितव्यः, कोऽसौ?, गुणाः-ज्ञानादयस्त उदधिरिव गुणोदधिः, कायवांमनोनियन्त्रणा चात्र दुष्करत्वे हेतुः, 'निरास्वाद:' नीरसो विषयगृद्धानां वैरस्यहेतुत्वात् ॥
'अही'त्यादि, अहिरिवैकोऽन्तो-निश्चयो यस्याः सा तथा, सा चासौ दृष्टिश्चैकान्तदृष्टिस्तयाअनन्याक्षिप्तया, अहिपक्षे दशा, अन्यत्र तु बुद्धयोपलक्षितम्, एकान्तदृष्टिकं वा चारित्रं दुश्चरं, विषयेभ्यो मनसो दुनिवारत्वादिति भावः, 'जवा लोहमया चेव'त्ति एवकारस्योपमार्थत्याद्यवा लोहमया इव चर्वयितव्याः, किमुक्तं भवति?-लोहमययवचर्वणवत्सुदुष्करं चारित्रम्॥
'अग्निशिखा' अग्निज्वाला 'दीप्ते' त्युज्जवला ज्वालाकराला वा, द्वितीयार्थे चात्र प्रथमा,

Page #34

३१
अध्ययनं-१९,[नि. ४१७] ततो यथाऽग्निशिखां दीप्तां पातुं सुदुष्करं, नृभिरिति गम्यते, यदिवा लिङ्गव्यत्ययात् सर्वधात्वर्थत्वाच्च करोतेः 'सुदुष्करा' सुदुःशका यथाऽग्निशिखा दीप्ता पातुं भवतीति योगः, एवमुत्तरत्रापि भावना, 'जे' इति निपातः सर्वत्र पूरणे, कोत्थल इह वस्त्रकम्बलादिमयो गृह्यते, चर्ममयो हि सुखेनैव भ्रियेतेति, 'क्लीबेन' निःसत्त्वेन 'निभृतं निःशङ्क' मित्यत्र निभृतं-निश्चलं विषयाभिलाषादिभिरक्षोभ्यं 'निःशङ्क' शरीरादिनिरपेक्ष शङ्काख्यसम्यक्त्वातिचारविरहितं वा।।
'अनुपशान्तेन' उत्कटकषायेण, इह च दमसागर इत्यनेन प्राधान्यख्यापनार्थं केवलस्यैवोपशमस्य समुद्रोपमाभिधानं, पूर्वत्र तु गुणोदधिरित्यनेन निःशेषगुणानामिति न पौनरुक्त्यं ।।
यतश्चैवं तारुण्ये दुष्करा प्रव्रज्याऽतो भुक्रेत्यादिना पितरौ कृत्योपदेशं ब्रूतः, भुज्यन्त इति भोगास्तान 'पञ्चलक्षणकान्' शब्दादिपञ्चकस्वरूपान् 'ततः' इति भोगभुक्तेरनन्तरं "जाय'त्ति जातपुत्रः 'पश्चादिति वार्धक्ये 'चरिस्ससि'त्ति चरेरिति विंशतिसूत्रावयवार्थः ।।
सम्प्रति तद्वचनानन्तरं यन्मृगापुत्र उक्तवांस्तदाहमू. (६५८) तं वितऽम्मापियरो, एवमेयं जहाफुडं।
इहलोगे निप्पवासस्स, नत्थि किंचिवि दुक्करं। मू.(६५९) सारीरमानसा चेव, वेयणा उअनंतसो।
मए सोढाओ (इं) भीमाओ (इं), असरइंदुक्खभयाणि य॥ मू. (६६०) जरामरणकंतारे, चाउरते भयागरे।
मया सोढाणि भीमाई, जम्माई मरणाणि य॥ मू. (६६१) जहा इहं अगनी उण्हो, इत्तोऽनंतगुणो तहिं।
नरएसु वेयणा उण्हा, अस्साया वेइया मए॥ मू.(६६२) जहा इह इमं सीयं, इत्तोऽनंतगुणं तहिं।
नरएसु वेयणा सीया, अस्साया वेइया मए। मू.(६६३) कंदंतो कंदुकुंभीसु, उद्धपाओ अहोसिरो।
हयासने जलंतंमि, पक्कपव्वो अनंतसो। मू. (६६४) महादवग्गिसंकासे, मरुमि वइरवालुए।
कालंबवालुआए उ, दडपुव्वो अनंतसो॥ मू.(६६५) रसंतो कंदुकुंभीसु, उड्दबद्धो अबंधवो।
करवत्तकरकयाईहिं, छिनपुव्वो अनंतसो॥ मू.(६६६) अइतिक्खकंटगाइन्ने, तुंगे सिंबालिपायवे।
खेवियं पासबद्धेणं, कड्डोकड्डाहि दुक्करं। मू.(६६७) ___ महाजंतेसु उच्छुवा, आरसंतो सुभेरवं।
पीलिओमि सकम्मेहि, पावकम्मो अनंतसो।१। मू. (६६८) कूवंतो कोलसुणएहिं, सामेहिं सबलेहि य।
पडिओ फालिओ छिनो, विप्फुरंतो अनेगसो॥ मू. (६६९) असीहिं अयसिवन्नेहि, भल्लीहिं पट्टिसेहि य।

Page #35

३२
-
मू. (६७०)
मू. (६७१)
मू. (६७२)
मू.(६७३)
मू. (६७४)
मू. (६७५)
मू. (६७६)
मू. (६७७)
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-१९/६६९ छिन्नो भिन्नो विभिन्नो य, उववत्रो पावकम्मुणा।
अवसो लोहरहे जुत्तो, जलंते समिलाजुए। चोइओ तुत्तजुत्तेहिं, रुज्झो वा जह पाडिओ। हुआसने जलंतमि, चिआसु महिसो विव। दद्धो एक्को अ अवसो, पावकम्मेहिं पाविओ।
बला संडासतुंडेहि, लोहतुंडेहिं पक्खिहिं। विलुत्तो विलवंतोऽहं, ढंकगिद्धेहिंऽनंतसो॥
तण्हाकिलंतो धावंतो पत्तो वेयरणिं नइं। जलं पाहंति चिंततो, खुरधाराहिं विवाइओ। उहाभितत्तो संपत्तो, असिपत्तं महावनं। असिपत्तेहिं पंडतेहिं, छिन्नपुव्वो अनेगसो॥ मुग्गरेहिं मुसुंढीहि, सूलेहिं मुसलेहि य। गयासंभग्गगत्तेहिं, पत्तं दुक्खं अनंतसो॥ खुरेहिं तिक्खधाराहि, छुरियाहि कप्पणीहि य। कप्पिओ फालिओ छिन्नो, उकित्तो अ अनेगसो।
पासेहिं कूडजालेहि, मिओ वा अवसो अहं। वाहिओ बद्धरुद्धो अ, विवसो चेव विवाइओ। गलेहिं मगरजालेहि, वच्छो वा अवसो अहं। उल्लिओ फालिओ गहिओ, मारिओ अ अनंतसो॥
विदसएहिं जालेहि, लिप्पाहि सउणो विव! गाहिओ लग्गो अ बद्धो अ, मारिओ अ अनंतसो॥
कुहाडपरसुमाईहि, वड्डुईहिंदुमो विव।। कुट्टिओ फालिओ छिन्नो, तच्छिओ अ अनंतसो॥ __चवेडमुट्ठिमाईहिं, कुमारेहि अयं पिव। ताडिओ कुट्टिओ भिन्नो, चुनिओ अ अनंतसो॥ तत्ताई तंबलोहाई, तउआईसीसगाणि य। पाइओ कलकलंताई, आरसंतो सुभेरवं ।। तुहप्पियाइं मंसाई, खंडाइं सल्लगाणि य। खाविओ मि समंसाई, अग्गिवन्नाई नेगसो॥
तुहं पिया सुरा सिहू, मेरओ अ महूणि य। पज्जिओ मि जलंतीओ, वसाओ रुहिराणि य॥ निच्चं भीएण तत्थेणं, दुहिएणं वहिएण य।
परमा दुहसंबद्धा, वेयणा वेइया मए। तिव्वचंडप्पगाढाओ, धोराओ अइदुस्सहा।
मू. (६७८)
मू. (६७९)
मू.(६८०)
मू. (६८१)
मू.(६८२)
मू.(६८३)
मू. (६८४)
मू. (६८५)
मू. (६८६)

Page #36

अध्ययनं-१९,[नि. ४१७]
महब्भयाओ भीमाओ, नरएसुवेइया मए ।। मू. (६८७) जारिसा मानुसेलोए, ताया! दीसंति वेयणा।
इत्तो अनंतगुणिया, नरएसुंदुक्खवेयणा। मू.(६८८) सव्वभवेसु अस्साया, वेयणा वेइया मए।
निमिसंतरमित्तंपि, जं साया नत्थि वेयणा॥ वृ. सूत्राण्येकत्रिंशम् प्रतीतान्येव, नवरं 'तद्' अनन्तरोक्तं 'बिंति'त्ति वचनव्यत्ययात्तरो ब्रूते अम्बापितरौ मृगापुत्र इति प्रक्रमः, 'एव'मिति यथोक्तं भवद्भ्य् तथा 'एतत्' प्रव्रज्यादुष्करत्वं यथास्फुटं' सत्यतामनतिक्रान्तमवितथमिति-यावत्, तथाऽपीहलोके 'निष्पिपासस्य' निःस्पृहस्य, इहलोकशब्देन च 'तात्स्थ्यात्तद्यप्रदेश' इतिकृत्वा ऐहलौकिकाः स्वजनधनसम्बन्धादयो गृह्यन्ते, 'नास्ति' न विद्यते 'किञ्चित्' अतिकष्टमपि शुभानुष्ठानमिति गम्यते, अपि:' संभावने 'दुष्करं' दुरनुष्ठेयं, भोगादिस्पृहायामेवास्य दुष्करत्वादिति भावः ।। __ निःस्पृहताहेतुमाह-'शारीरे'त्यादिना, तत्राप्याद्यसूत्रद्वयेन सामान्येन संसारस्य दुःखरूपत्वमुक्तम्, इह च शरीरमानसयोर्भवाः शारीरमानस्यो वेदना: प्रस्तावादसातरूपाः ‘दुक्खभयाणि य'त्ति दुःखोत्पादकानि राजविड्वरादिजनितानि (भयानि) दुःखभयानि, जरामरणाभ्यामतिगहनतया कान्तारं जरामरणकान्तारं तस्मिश्चत्वारो-देवादिभवा अन्ता-अवयवा यस्यासौ चतुरन्तः-संसार: तत्र 'सोढानि' तदुत्थवेद नासहनेनानुभूतानि भीमानि' अतिदुःखजनकत्वेन रौद्राणि ॥ ___ शारीरमानस्यो वेदना यत्रोत्कृष्टाः सोढा यथेत्यादिभिः सूत्रैस्तदाह-यथा 'इह' मनुष्यलोकेऽग्निरुष्णोऽनुभूयते अत' इत्येवमनुभूयमानादनन्तगुणः 'तहिं ति तेषु, येष्वहमुत्पन्न इति भावः, तत्र च बादराग्नेरभावात्पृथिव्या एव तथाविधः स्पर्श इति गम्यते, ततश्चोष्णानुभवात्मकत्वेन 'असातः' दुःखरूपा वेदिता मया, पठन्ति च-'इत्तोऽनंतगुणा तहिं'ति अत्र चातः-इहत्याग्नेरनन्तगुणा नरकेषूष्णाच वेदना वेदिता मयेति योज्यम्॥ ___ तथा 'इदं' यदनुभूयते ‘इह' मनुष्यलोके 'शीतं' तच्च माघादिसंभवं हिमकणानुषक्तमात्यन्तिकं परिगृह्यते, इहापि पठन्ति-'एतोऽनंतगुणा तर्हिति प्राग्वत्, 'कंदुकुम्भीषु' पाकभाजनविशेषरूपासु लोहादिमयीषु 'हुताशने' अग्नौ देवमायाकृते, महादवाग्निा संकाश:सदृशोऽतिदाहकतया महादवाग्निसङ्काशस्तस्मिन्, इह चान्यस्य दाहकतरस्यासंभादित्थमुपमाभिधानम्, अन्यथेहत्याग्नेरनन्तगुण एव तत्रोष्णपृथिव्यनुभाव उक्तः, 'मरौ' इति मरुवालुकानिवह इव तात्स्थ्यात्तद्यपदेशसंभवादन्तर्भूतेवार्थत्वाच्चात एव वज्रवालुकानदीसम्बन्धिपुलिनमपि वज्रवालुका तत्र, यद्वा वज्रवद्वालुका यस्मिंस्त (स्मिन् स त) था तस्मिन्नरकप्रदेश इति गम्यते, 'कदम्बवालुकयां च' तथैव कदम्बवालुकानदीपुलिने च महादवाग्निसङ्काश इति योज्यते। 'ऊर्ध्वम्' उपरि वृक्षशाखादौ 'बद्धः' नियन्त्रितो माऽयमितो नहीदित्यबान्धव इति च तत्राशरणतामाह, करपत्रं-प्रतीतं क्रकचमपि तद्विशेष एव 'खेदिय'ति खिन्नं खेदः क्लेशोऽनुभूतः क्षिपितं वा पापमिती गम्यते, 'कड्डोकड्ढाहिं'ति कर्षणापकर्षणैः परमाधार्मिक29/3

Page #37

३४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-१९/६८८ कृतैः 'दुष्करम्' इति दुस्सहम्॥ ___ 'उच्छ्व'त्ति वाशब्द उपमार्थे, तत इक्षुरिव 'आसरन्' आक्रन्दन् ‘स्वकर्मभिः' हिंसाधुपार्जितैर्ज्ञानावरणादिभिः ‘पापकर्मा' पापानुष्ठानः ।। 'कूवंतो'त्ति कूजन, कोलसुणएहिं ति सूकर-- स्वरूपधारिभिः श्यामैः शबलैश्च परमाधार्मिकविशेषैः ‘पातितो' भुवि 'फाटितो' जीर्णवस्त्रवत् 'छिन्नो' वृक्षवदुभयदंष्ट्रादिभिरिति गम्यते 'विस्फुरन्' इतस्ततश्चलन् 'अरसाहिति प्रहरणविशेपैः, पठ्यते च-'असीहिं'ति असिभिः' खङ्गैः अत एव अतसी'त्यतसीपुष्पं तद्वर्णाभिःकृष्णाभिः पट्टिशैश्च' प्रहरणविशषैः 'छिन्नः' द्विधाकृतः 'भिन्न' विदारित: 'विभिन्नः' सूक्ष्मखण्डीकृतः, दर्शनं पापानुष्ठानपरिहार्यताख्यापनार्थम् ।। __'लोहरथे' लोहमयशकटे 'जुत्तो'त्ति युजेरन्तर्भावितण्यर्थत्वाद्योजितः परमाधार्मिकैरिति सर्वत्र गम्यते, 'ज्वलति' दीप्यमाने, कदाचिद्दाहभीत्या ततो नश्येदपीत्याह-समिलोपलक्षितं युगं यस्मिन् स तथा तत्र समिलायुते वा, पाठान्तरतश्च ज्वलत्समिलायुगे, 'चोइओ'त्ति प्रेरितः "तोत्रयाः ' प्राजनकबन्धनविशेषैर्मर्माघट्टनाहननाभ्यामिति गम्यते, 'रोज्झः' पशुविशेषः 'वा' समुच्चये भिन्नक्रमः 'यथा' औपम्ये ततो रोज्झवत्पातितो वा लकुटादिपिट्टनेनेति गम्यते, हुताशने ज्वलित, केत्याह-'चितासु' परमाधार्मिकनिर्मितेन्धनसञ्चयरूपासु 'महिसो विव'त्ति, पिव मिव विव वा इवार्थे' इति वचनात्, महिष इव 'दग्धः' भस्मसात्कृतः ‘पक्वः' भटित्रीकृतः 'पावितो'त्ति पापमस्यास्तीति भूम्नि मत्वर्थीयष्ठक् पापिक: 'बलात्' हठात् संदंशः-प्रतीतस्तदाकृतीनि तुण्डानि-मुखानि येषां ते संदंशतुण्डास्तैः, तथा लोहवनिष्ठुरतया तुण्डानि येषां तैर्लोहतुण्डे: 'पक्खिहिंति पक्षिभिर्डङ्कगृद्धैरिति योगः, एते च वैक्रिया एव, तत्र तिरश्चामभावात्, 'विलुप्तः' विविधं छिन्नः॥
तस्य चैवं कदर्थ्यमानस्य तुडुत्पत्तौ का वार्तेत्याह-तृष्णया क्लान्तो-ग्लानिमुपगतस्तृष्णाक्लान्तः ‘पाहंति'ति पास्यामीति चिन्तयन् 'खुरधाराहि'न्ति क्षुरधाराभिरतिच्छेदकतया वैतरणीजलोम्मिभिरिति शेषः, विपाटितः, पाठान्तरतरश्च विपादितः-व्यापादित इत्यर्थः, उष्णेनवज्रवालुकादिसम्बन्धिना तापेनाभि-आभिमुख्येन तप्त उष्णाभितप्तः संप्राप्तोऽसयः- खङ्गास्तद्वद्भेदकतया पत्राणि-पर्णानि यस्मिस्तदसिपत्रं, 'मुद्गरादिभिः' आयुधविशेषैर्गता-नष्टा आशा-परित्राणोचरमनोरथात्मिका यत्र तद्गताशं यथा भवत्येवं भग्गगत्तेहिं ति भग्नगात्रेण सता प्राप्तं दुःखमिति योगः, कल्पितः वस्त्रवत् खण्डितः कल्पनीभिः पाटीतः द्विधाकृतः ऊर्ध्वं छुरिकाभिश्छिन्नः खण्डितः क्षुरैरिति पश्चानुपूर्व्या सम्बन्धः, इत्थं च 'उक्कंतो य'ति उत्क्रान्तश्चायुःक्षये मृतश्चेत्यर्थः, पाठान्तरतो वोत्कृत:-त्वगपनयनेन प्रत्येकं वा क्षुरादिभिः कल्पितादीनां सम्बन्धः ।।
'पाशैः कूटजालैः' प्रतीतैरेव बन्धनविशेषैः, 'अवशः' परवशः 'वाहितः' विप्रलब्धः, पठ्यते च-'ग्रहितो'त्ति गृहीतो बद्धो बन्धनेनरुद्धो बहिःप्रचारनिषेधनेन, अनयोविशेषणसमासः, 'विवाइतो'त्ति विपादितो विनाशित इत्यर्थः, तथा गलैः' बडिशैर्मकरैः-मकराकारानुकारिभिः परमाधार्मिकैर्जालैश्च-तद्विरचितैर्विक्रियैरनयोर्द्वन्द्वः, समुहवाची वा जालशब्दस्तत्पुरुषश्च समासः, तथा 'उल्लिउ'त्ति आर्षत्वाद् उल्लिस्वितो गलैः पाटितो मकरैर्गृहीतश्च जालैः, यद्वा

Page #38

३५
अध्ययनं-१९,[नि. ४१७] गृहीतोऽपि मकरजालैरेव मारितश्च सर्वैरपि, विशेषेण दशन्तीति विदंशका:-श्येनादयस्तैर्जालैःतथाविधबन्धनैः 'लेप्पाहिं'ति लेपैर्वज्रलेपादिभिः श्लैषद्रव्यैः 'सउणोविव'त्ति 'शकुन इव' पक्षीव गृहीतो विदंशकैर्जालैश्च लग्नश्च ‘श्लिष्टो' लेपद्रव्यैर्बद्धः, तैर्जालैश्च, मारितश्च सर्वैरपि, 'कुट्टितः' सूक्ष्मखण्डीकृतः पाटितश्छिन्नश्च प्राग्वत्, तक्षितश्च त्वगपनयनतो द्रुम इवेति सर्वत्र योज्यां। ___ 'चवेडमुठ्ठिमाईहिं'ति चपेटामुष्ट्यदिभिः प्रतीतैरेव 'कुमारेः' अयस्कारैः 'अयं पिव'त्ति अय इव धनादिभिरिति गम्यते 'ताडितः' आहतः कुट्टितः' इह छिन्नः 'भिन्नः' खण्डीकृतः 'चूर्णितः' श्लक्ष्णीकृतः प्रक्रमात्परमाधार्मिकै: तप्तताम्रादीनि वैक्रियाणि पृथव्यनुभावभूतानि वा 'कलकलंत'त्ति अतिक्वाथतः कलकलशब्दं कुर्वन्ति ।।
तव प्रियाणि मांसानि खण्डरूपाणि 'सोल्लगाणि'त्ति भडित्रीकृतानि स्मारयित्वेति शेषः, स्वमांसानि मच्छरीरादेवोत्कृत्योत्कृत्य ढौकितानि 'अग्निवर्णानि' अतितप्ततयाऽग्निच्छायानि सुरादीनि मद्यविशेषणरूपाणि, इहापि स्मारयित्वेति शेषः, 'पज्जितोमि'त्ति पायितोऽस्मि 'जलंतीओ'त्ति ज्वलन्तिरिव ज्वलन्तीरत्युष्णतया वशा रुधिराणि च, ज्वलन्तीति लिङ्गविपरिणामेन सम्बन्धनीयम्॥ ___'निच्च' मित्यादि, नरकवक्तव्यतोपसंहर्तृ सूत्रत्रयम्, अत्र च 'भीतेन' उत्पन्नासाध्वसेन तथा 'त्रसी उद्वेगे' 'त्रस्तेन' उद्विग्रेनात एव 'दुःखितेन' संजातविविधदुःखेन 'व्यथितेन च' कम्पमानसकलाङ्गोपाङ्गतया चलितेन, दुःखसंबद्धेति वेदनाविशेषणं सुखसम्बन्धिन्या अपि वेदनायाः सम्भवाद्, 'वेदिते'ति चानुभूता, तीव्रा अनुभागतोऽत एव चण्डाः-उत्कटाः प्रगाढा:गुरुस्थितिकास्तत एव 'घोराः' रौद्राः ‘अतिदुस्सहाः' अत्यन्तदुरध्यासास्तत एव च महद्भयं यकाभ्यस्ता महाभयाः, पठ्यते च-महालयाः-महत्यः, 'भीमाः' श्रूयमाणा अपि भयप्रदाः, एकाथिकानि वैतान्यत्यन्तभयोत्पादनायोक्तानि, इह च वेदना इति प्रक्रमः । कथं पुनस्तस्यास्तीवादिरूपत्वमित्याशङ्कय जारिसे' त्यादिना इहत्यवेदनापेक्षया नरकदुःखवेदनाया अनन्तगुणत्वमाह-'वेयण'त्ति प्रक्रमाद् दुःखवेदना ।।
न केवलं नरक एव दुःखवेदना मयाऽनुभूता किन्तु सर्वास्यपि गतिष्विति पुनर्निगमनद्वारेणाह-'सव्वे' त्यादिना, इह च 'असाता' दुःखरूपा निमेष:-अक्षिनिमीलनं तस्यान्तरंव्यवधानं यावता कालेनासौ भूत्वा पुनर्भवति तन्मात्रमपि-तत्परिमाणमपि कालमिति शेषः 'यद्' इति यस्मात् 'साता' सुखरूपा नास्ति वेदना, तत्त्वतो वैषयिकसुखमसुखमेव, ईर्ष्याद्यनेकदुःखानुविद्धत्वाद्विपाकदारुणत्वाच्च ।। सर्वस्य चास्य प्रकरणस्यायमाशयः-य एवमहं निमेषान्तरमात्रमपि कालं न सुखं लब्धवान् स कथं तत्त्वतः सुखोचितः सुकुमारो वेति शक्यते वक्तुं?, येन च नरकेष्वत्युष्णशीतादयो महावेदना अनेकशः सोढास्तस्य महाव्रतपालनं क्षुदादिसहनं वा कथमिव बाधाविधायि?, तत्त्वस्तस्य परमानन्दहेतुत्वात्, तत्प्रव्रज्यैव मया प्रतिपत्तव्येत्येकत्रिंशत्सूत्रावयवार्थः । तत्रैवमुक्त्योपरतेमू. (६८९) तं बिंतऽम्मापियरो, छंदेणं पुत्त ! पव्वया।
नवरं पुन सामने, दुक्खं निप्पडिकम्मया ॥

Page #39

उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-१९/६८९ वृ. 'तं' मृगापुत्रं ब्रुतोऽम्बापितरौ छन्द:-अभिप्रायस्तेन स्वकीयेनेति गम्यते, किमुक्तं भवती?-यथाऽभिरुचित्तं पुत्र! 'प्रव्रज' प्रव्रजितो भव, 'नवरम्' इति केवलं 'पुनः' विशेषणे 'श्रामण्ये' श्रमणभावे 'दु:खं' दुःखहेतुः 'निष्प्रतिकर्मता' कथञ्चिद्रोगोत्पत्तौ चिकित्सा:करणरूपेति सूत्रार्थः ॥ इत्थं जनकाभ्यामुक्तेमू. (६९०) सो बिंतऽम्मापियरो!, एवमेयं जहाफुडं।
परिकम्मं को कुणई, अरन्ने मिगपक्खिणं? ॥ मू.(६९१) एगभूओ अरने वा, जहा ऊ चरई मिगो।
एवं धम्म चरिस्सामि, संजमेण तवेण य॥ मू. (६९२) जया मिगस्स आयंको, महारण्णंमि जायई।
अच्छंतं रुक्खमूलभि, कोणताहे चिगिच्छई?॥ मू.(६९३) कोवा से ओसहं देइ, को वा से पुच्छई सुह।
को से भत्तं व पानं वा, आहरितु पणामई?॥ मू.(६९४) जया य से सुही होइ, तया गच्छइ गोअरं।
भत्तपाणस्स अट्ठाए, वल्लराणि सराणि य॥ मू.(६९५) खाइत्ता पाणियं पाउं, वल्लरेहिं सरेहि य।
मिगचारियं चरित्ता णं, गच्छई मिगचारियं। मू. (६९६) एवं समुट्ठिए भिक्खू, एवमेव अनेगए।
मिगचारियं चरित्ता णं, उड्डं पक्कमई दिसं॥ मू. (९६७) जहा मिए एग अनेगचारी, अनेगवासे धुवगोअरे ।
एवं मुनी गोयरियं पविटे, नो हिलए नोवि य खिसइब्जा। वृ.'स' इति युवराजः 'बिन्ति'त्ति आर्षत्वाद् ब्रूतेऽम्बापितरौ, यथैतन्निष्प्रतिकर्मतया दुःखरूपत्वं युवाभ्यामुक्तं यथास्फुटमिति प्राग्वत्, परं परिभाव्यतामिदं-परिकर्म रोगोत्पतौ चिकित्सारूपं कः करोति?, न कश्चिदित्यर्थः, क्व?-अरण्ये, केषां?-मृगपक्षिणाम्, अथचैतेऽपि जीवन्ति विचरन्ति च, ततः किमस्या दुःखरूपत्वमिति भावः, यतश्चैवमतः 'एग'त्यादि सर्वं स्पष्टमेव, नवरम् ‘एकभूतः' एकत्वं प्राप्तोऽरण्ये, 'वे'ति वा पूरणे 'जहा उ'त्ति यथैव एवमित्येकभूतः संयमेन तपसा चेति धर्मचरणहेतुः, यदा आतङ्कः' आशुघाती रोगो, 'महारण्य' इति महाग्रहणममहति शरण्येऽपि कश्चित्कदाचित्पश्येत् दृष्ट्वा च कृपातश्चिकित्सेदपि, श्रूयते हि केनचिद्भिषजाव्याघ्रस्य चक्षुरुदघाटितमटव्यामिति, वृक्षमूल इति तथाविधावासाभावदर्शनं, 'कोणं'ति 'अचां सन्धिलोपौ बहुल' मितिवचनादजलोपे क एनं 'तदा' आतङ्कोत्पत्तिकाले चिकित्सति-औषधाधुपदेशेन नीरोगं कुरुते ?, न कश्चिदित्यर्थः, चिकित्सके चासति को वेति वाशब्दः समुच्चये औषधं ददातीत्येवमुत्तरोत्तराप्राप्तिरुपदर्शनीया।। 'आहारित्तु'त्ति आहृत्य 'प्रणामयेत्' अर्पयेत्, 'अL: पणाम' इति वचनात्। ___ कथं तर्हि तस्य निर्वहणमित्याह-अदा स सुखी भवति, स्वत एव रोगाभाव इति गम्यते, 'गच्छति'याति गौरिव परिचितेतरमभूभागपरिभावनारहितत्वेन चरणं-भ्रमणमस्मिन्निति गोचरस्तं

Page #40

अध्ययनं-१९,[नि. ४१७] भक्तमिव भक्तं तद्भक्ष्यं-तृणादि तच्च पानं च भक्तपानं तस्य 'अर्थाय' प्रयोजनाय, गोचरमेव विशेषत आह-'वल्लराणि' गहनानि, उक्तञ्च-"गहणमवाणियदेसं रन्ने छेत्तं च वल्लरं जाण" 'सरांसिच' जलस्थानानि। स्वादित्वा निजभक्ष्यमिति गम्यते, वल्लरेषु सर:सुवेति सुब्ब्यत्ययेन नेयं, तथा मृगाणां चर्या-इतश्चेतश्चोत्प्लवनात्मकं चरणं मृगचर्या तां, 'मितचारितां' वा परिमितिभक्षणात्मिकां 'चरित्वा' आसेव्य परिमिताहारा एव हि स्वरूपेणैव मृगा भवन्ति, विशेषाभिधायित्वाच्च न पौनरुक्त्यं, ततश्च 'गच्छति' याति मृगाणां चर्या-चेष्टा स्वातन्त्रयोपवेशनादिका यस्यां सा मृगचर्या-मृगाश्रयभूस्ताम्।।
अनेन च सूत्रपञ्चकेन दृष्टांत उक्तः, उत्तरेण सूत्रद्वयेनात्मन्येतदुपसंहारः, इह च 'एव'मिति मृगवत्समुत्थितः-संयमानुष्ठानं प्रत्युद्यतस्तथाविधाऽऽतङ्कोत्पत्तावपि न कश्चित् चिकित्साऽ-- भिमुख इति भावः, 'एवमेव' मृगवदेव अनेगय'त्ति अनेकगो यथा ह्यसौ वृक्षमूले नैकस्मिन्नेवास्ते किन्तु कदाचित्क्वचिदेवमेषोऽप्यनियतस्थानस्थतया, पठ्यते च-'अनिएयणे'त्ति 'अनिकेतनः' अगृहः, स चैवं मृगचर्यां चरित्वा मृगवदातङ्काभावे भक्तपानार्थं गोचरं गत्वा तल्लब्धभक्तपानोपष्टम्भतश्च विशिष्टसम्यग्ज्ञानादिभावतः शुक्लध्यानारोहणादपगताशेषकर्मांश ऊर्ध्वं दिशमिति सम्बन्धः प्रकर्ण कामति-गच्छति प्रक्रामति, किमुक्तं भवति?-सर्वोपरिस्थानस्थितो भवति, निर्वत इतियावत्, एवं च निर्वृतिरेवेह मृगचर्योपमार्थत उक्ता, तत्र हि मृगोपमा मुनय इत इतश्चाप्रतिबद्धविहारितया विहत्य गच्छन्तीति। मृगचर्यामेव स्पष्टयितुमाहयथा मृगः 'एग'त्ति 'एकः' अद्वितीयः 'अनेकचारी' नैकत्रैव भक्तपानार्थं चरतीत्येवंशीलः, 'अनेकवासः' नैकत्र वासः-अवस्थानमस्यास्तीति, 'ध्रुवगोचरश्च' सर्वदा गोचरलब्धमेवाहारमाहारयतीति, एवं' मृगवदेकत्वादिविशेषणविशिष्टो मुनिः 'गोचर्यां' भिक्षाटनं प्रविष्टो न 'हीलयेद्' अवजानीयात् कदशनादीति गम्यते, नापि च 'खिसएज्ज'त्ति निन्देत्तथा-' विधाहाराप्राप्तौ स्वं परं वा। ___ इह च मृगपक्षिणामुभयेषामुपक्षेपे यन्मृगस्यैव पुनः पुनर्दष्टान्तत्वेन समर्थनं तत्तस्य प्रायः प्रशमप्रधानत्वादिति सम्प्रदाय इति सूत्राष्टकार्थः॥ एवं मृगचर्यास्वरूपमुक्त्वा यत्तेनोक्तं यच्च पितृभ्यां पितृवचनानन्तरं च यदसौ कृतवांस्तदाहमू. (६९८) मिगचारियं चरिस्सामि, एवं पुत्ता! जहासुहं।
अम्मापिऊहिंऽनुन्नाओ, जहाइ उवहिं तओ॥ मू. (६९९) मिगचारियं चरिस्सामो, सव्वदुक्खविमुक्खणि।
तुब्भेहिं अब्म ! ऽनुनाओ, गच्छ पुत्त ! जहासुहं। मू. (७००) एवं सो अम्मापियरं, अनुमानित्ता न बहुविहं।
ममत्तं छिंदई ताहे, महानागुव्व कंचुयं। मू. (७०१) इड्डी वित्तं च मित्ते य, पुत्तदारं च नायओ।
रेणुअंव पडे लग्गं, निद्धणित्ता न निग्गओ। वृ. गाथा चतुष्टयं स्पष्टमेव, नवरं मृगस्येव चर्या-चेष्टा मृगचर्या तां निष्प्रतिकर्मतादिरूपां चरिष्यामीति बलश्रिया युवराजेनोक्ते पितृभ्यामभाणि-एयं यथा भवतोऽभिरुचित्तं तथा

Page #41

उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-१९/७०१ यथासुखं तेऽस्त्विति शेषः, एवं चानुज्ञातः सन् 'जहाति' त्यजति उपधिम्-उपकरणमाभरणादि द्रव्यतो भावतस्तु छयादि येनात्मा नरक उपधीयते, ततश्च प्रव्रजतीत्युक्तं भवति । उक्तमेवार्थं सविस्तरमाह-'सव्वदुक्खविमोक्खणि' सकलासातविमुक्तिहेतुं 'तुब्भेहिं'ति युवाभ्यामम्ब! उपलक्षत्वाप्तिपतश्च 'अनुज्ञातः' अनुमतः सन्, तावाहतुः-गच्छ मृगर्चयेति प्रक्रमः पुत्र ! 'यथासुखं' सुखानतिक्रमेण ।
'अनुमन्य' अनुज्ञाप्य 'ममत्वं' प्रतिबन्धं 'छिनत्ति' अपनयति महानाग इव कचुंक, यथाऽसावतिरोपधित्याग उक्तः, बहिरुपधित्यागमाह-'ऋद्धिं' करितुरगादिसम्पदं 'वित्तं' द्रव्यं 'नायओ'त्ति 'ज्ञातीन्' सोदरादीन् 'नि«णित्त'त्ति निर्द्धयेव निर्दूय त्वक्त्वेतियावत् 'निर्गतः' निष्क्रान्तो गृहादिति गम्यते, प्रवजित इति सोऽर्थः ।। इति सूत्रचतुष्टयार्थः ।। नि.[४१८] नाऊण निच्छयमई एव करेहित्ति तेहिं सो भणिओ।
धन्नोऽसि तुमं पुत्ता! जंसि विरत्तो सुहसएसु॥ नि.[ ४१९] सीहत्ता निक्खमिउं सीहत्ता चेव विहरसू पुत्ता ! |
जह नवरि धम्मकामा विरत्तकामा उविहरंति॥ नि.[४२०] नाणेन दंसणेन य चरित्ततवनियमसंजमगुणेहिं।
खंतीए मुत्तीए होहि तुमं वड्डमानो उ॥ नि.[४२१] संवेगजणिअहासो मुक्खगमणबद्धचिंधसन्नाहो।
अम्मापिऊण वयणं सो पंजलिओ पडिच्छीय ।। वृ. गाथाचतुष्टयं पाठसिद्धमेव, नवरमाद्यगाथात्रयेण 'एवं पुत्र ! यथासुख' मित्येतत्सूचितार्थाभिधानतो व्याख्यातं, चतुर्थगाथया त्ववशिष्टसूत्रं भावार्थाभिधानतः, 'सुखशतेभ्य' इति बहुत्वोपलक्षणं शतग्रहणं, 'सीहत्ता' इति सिंहतथा 'निष्क्रम्य' प्रव्रज्य सिंहतयैव विहर 'पुत्र!' इति जात!, किमुक्तं भवति?-यथा सिंह: स्वस्थानादिनिरपेक्ष एव निष्क्रामति, निष्क्रम्य च तथैव निरपेक्षवृत्त्या विहरति, एवं त्वमपि विहरेति, 'नवरं'ति परं धर्म एव कामः- अभिलाषो येषां ते धर्मकामाः, 'विरक्तकामे'त्ति प्राग्वत् 'कामविरक्ताः' विषयपरांमुखाः, 'चरित्रतपोनियमसंयमगुणैः 'रित्यत्र चारित्रान्तर्गतत्वेऽपि तपःप्रभृतीनामुपदेशात्सामान्यविशेषयोश्च कथञ्चिद्भिन्नत्वाच्च न पौनरुक्त्यं, तथा संवेगो-मोक्षाभिलाषस्तेन जनितो हासो-मुखविकाशात्मकोऽस्येति संवेगजनितहासः-मुक्त्युपायोऽयं दीक्षेत्युत्सवमिव तां मन्यमानः प्रहसितमुख इत्यर्थः, पठन्ति च-'संवेगजणियसुद्धो'त्ति स्पष्टमेव, तथा मोक्षो-मुक्तिस्तद्गमनाय बद्धमितिधृतं चिह्न-धर्मध्वजादि तदेव सन्नाहो-दुर्वचनशरप्रसरनिवारकः क्षान्त्यादि, येन स तथा, 'पडिच्छीय'त्ति प्रत्यैषीत्' प्रतिपन्नवानिति गाथाचतुष्टयार्थः।। ततोऽसौ कीहक् सञ्जात इत्याहमू. (७०२) पंचमहव्वयजुत्तो पंचसमिओ तिगुत्तिगुत्तो अ।
सभितरबाहिरिए, तवोकम्ममि उज्जुओ॥ मू. (७०३) निम्ममो निरहंकारो, निस्संगो चत्तगारखो।
समो अ सव्वभूएसु, तसेसु थावरेसु अ। मू. (७०४) लाभालाभे सुहे दुक्खे, जीविए मरणे तहा।

Page #42

३९
अध्ययनं-१९,[नि.४२१]
समो निंदापसंसासु, तहा मानावमानओ। मू. (७०५) गारवेसु कसाएसु, दंडसल्लभएस अ।
नियत्तो हाससोगाओ, अनियाणो अबंधणो। मू. (७०६) अनिस्सिओ इह लोए, परलोए अनिस्सिओ।
वासीचंदनकप्पो अ, असने अनसने तहा॥ मू. (७०७) अप्पसत्थेहिं दारेहि, सव्वओ पिहियासवो।
अज्झप्पझाणजोगेहि, पसत्थदमसासनो। वृ. सूत्रपटकं निगदसिद्धमेव, नवरं 'सब्भितरबाहिरिए'त्ति सहाभ्यन्तरैः--प्रायश्चित्तादिभिर्वाह्येश्च-अनशनादिभिभैदैवर्त्तत इति सबाह्याभ्यन्तरं तस्मिन्, प्रधानत्वाच्च प्रथममभ्यन्तरोपादानं ।। 'निर्मम:' ममत्वबुद्धिपरिहारतः 'निस्सङ्गः' सङ्गहेतुधनादित्यागतः 'समश्च' न रागद्वेषवानिर्ममत्वादेरेव॥ लाभेत्य्दिना समत्वमेव प्रकारान्तरेणाह, अत्र च 'समः' नलाभादौ चित्तोत्कर्षभाग्नाप्यलाभादौ दैन्यवान्, जीविते मरणे समो, नैकत्राप्याकाङ्क्षावान्, 'मानावमानओ'त्ति मानापमानयोः, गौरवादीनि सूत्रे सुब्ब्यत्ययेन सप्तम्यन्ततया निर्दिष्टानि पञ्चम्यन्ततया व्याख्येयानि, निर्वृत्त इति च सर्वत्र सम्बन्धनीयम्, 'अबन्धनः' रागद्वेषबन्धनरहितः । __अत एव अनिश्रितः' इहलोके परलोके वाऽनिश्रितो नेहलोकार्थं परलोकार्थं वाऽनुष्ठानवान् 'नो इहलोगट्ठयाए तवमहिढेज्जा नो परलोगट्ठयाए तवमहिढेज्जा' इत्याद्यागमात् पुनरनिश्रिताभिधानं च मन्दमतिविनेयानुग्रहार्थमदुष्टमेव, वासीचन्दनकल्प इत्यनेन समत्वमेव विशेषत
आह, वासीचन्दनशब्दाभ्यां च तद्वयापारकपुरुषावुपलक्षितौ, ततश्च यदि किलैको वास्या तक्ष्णोति, अन्यश्च गोशीर्षादिना चन्दनेनालिम्पति, तथाऽपि रागद्वेषाभावतो द्वयोरपि तुल्यः, कल्पशब्दस्येह सदृशपर्यायात्वात्, ‘अनशने' इति च नाऽभावे कुत्सायां वा, ततश्चाशनस्यभोजनस्याभावे कुत्सिताशनभावे वा कल्पः, इह चेष्टितोऽधिकाराणां प्रवृत्तिरिति पूर्वत्र समस्तमपि कल्प इत्यनुवर्तते, अप्रशस्तेभ्यः' प्रशंसाऽनास्पदेभ्यः 'द्वारेभ्यः' कर्मोपार्जनोपायेभ्यो हिंसादिभ्यः 'सर्वतः' सर्वेभ्यो य आश्रवः-कर्मसंलगनात्मकः स पिहितः-तद्वारस्थगनतो निरुद्धो येनासौ पिहिताश्रवः, सापेक्षस्यापि गमकत्वात्समासः, यद्वाऽप्रशस्तेभ्यो द्वारेभ्यः सर्वेभ्यो निर्वृत्त इति गम्यते, अत एव पिहिताश्रवः, कैः पुनरयमेवंविधः?-अध्यात्मेत्यात्मनि ध्यानयोगा:शुभध्यानव्यापारा अध्यात्मध्यानयोगास्तेः, अध्यात्मग्रहणं तु परस्थानां तेषामकिञ्चित्करत्वाद्, अन्यथाऽतिप्रसङ्गात्, प्रशस्तः प्रशंसास्पदो दमश्च-उपशमः शासनं च-सर्वज्ञागमात्मकं यस्य स प्रशस्तदमशानस इति सूत्रषट्कार्थः । सम्प्रति तत्फलोपदर्शनायाहमू. (७०८) एवं नाणेन चरणेन, दंसणेन तवेन य।
भावनाहि विसुद्धाहि, सम्मं भावि तु अप्पयं॥ मू. (७०९) बहुयाणि उ वासाणि, सामन्त्रमनुपालिया।
मासिएण उ भत्तेणं, सिद्धिं पत्तो अनुत्तरं। वृ.सूत्रद्वयमुत्तानार्थमेव, नवरं 'भावनाभिः' महाव्रतसम्बन्धिनीभिर्वक्ष्यमाणाभिरनित्य

Page #43

४०
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-१९/७०९ त्वादिविषयाभिर्वा 'विशुद्धाभिः' निदानादिदोषरहिताभिर्भावयित्वा-तन्मयतां नीत्वा 'अप्पयं'ति आत्मानं, 'मासिएण उ भत्तेणं'ति मासे भवं मासिकं तेन तुः पूरणे 'भक्तेन' भोजनेन मासोपवासोपलक्षणकत्वादस्य मासोपवासेनेतियावत् 'सिद्धि' निष्ठितार्थतां सकलकर्मक्षयेणेति गम्यते, अनुत्तरां' सकलसिद्धिप्रधानाम्, अनेनाञ्जनसिद्धयादिव्यवच्छेदमाहेति सूत्रद्वयार्थः ।। इड्डीत्यादिसूत्रकदम्बकस्य तात्पर्यार्थमाह नियुक्तिकृत्नि.[ ४२२] इड्डीए निक्खंतो काऊं समणत्तणं परमघोरं।
तत्थ गओ सो धीरो जत्थ गया खीणसंसारा ।। वृ. सुगमैव, नवरम्, 'ऋद्धया' दीनानाथदानादिकया विभूत्या निष्क्रान्तः सन् ‘परमघोरं' कातरजनातिशयदुरनुचरं यत्र गताः क्षीणसंसारा इति मोक्ष इत्यभिप्राय इति गाथाऽवयवार्थः॥
साम्प्रतं सकलाध्ययनार्थोपसंहारद्वारेणोपदिशन्नाह सूत्रकृतमू.(७१०) एवं करंति संबुद्धा, पंडिया पवियखणा।
विनियटुंति भोगेसु, मियापुत्ते जहामिसी। व. व्याख्यातप्रायमेव, संगता प्रज्ञा येषां ते संप्रज्ञाः संपन्ना वा ज्ञानादिभिः 'जहामिसि'त्ति मकारोऽलाक्षणिको यथेत्यौपम्याभिधायी 'ऋषिः' मुनिरिति सूत्रावयमार्थः । इत्थमन्योक्त्योपदिश्य पुनर्भङ्गयन्तरेणोपदिशन्नाहमू. (७११) महप्पभावस्स महाजसस्स, मियाइपुत्तस्स निसम्म भासियं।
तवप्पहाणं चरियं च उत्तम, गइप्पहाणं च तिलोअविस्सुतं॥ मू. (७१२) वियाणिया दुक्खविवड्ढणं धनं, ममत्तबंधं च महाभयावहं।
सुहावहं धम्मधुरं अनुत्तरं, धारेह निव्वाणगुणावह महं।। तिबेमि॥ वृ.सूत्रद्वयं निगदसिद्धमेव, नवरं मृगापुत्रस्य भाषितं' संसारदुःखरूपतावेदकं यत्तेन पित्रोः पुरत उक्तं, प्रधानं तपो यत्र चरिते तत्प्रधानतपो, व्यत्ययनिर्देशश्च प्राग्वत्, 'चरितं' च चेष्टितं 'गतिप्पहाणं च' इति प्रधानगतिं च मुक्तिमिति योऽर्थः, त्रिलोकविश्रुतां' जगन्त्रितयप्रतीताम्, अनेन च फललिप्सवो हि प्रेक्षावन्तः प्रवर्त्तन्त इति काक्वा फलमाह
एतान्निशमनाश्च ममत्वं बन्ध इव सत्प्रवृत्तिविधातितया मात्वबन्धस्तं च, महाभयावहं तत एव चौरादिभ्यो महाभयावहं तत एव चौरादिभ्यो महाभयावाप्तेः, धर्मो धूरिव महासत्त्वैरुह्यमानतया धर्मधुरा-महावत्रपञ्चकात्मिका तां, तथा निर्वाणगुणा-अनन्तज्ञानदर्शनवीर्यसुखादयस्तदावहां-तत्प्रापिकां धर्मधुरां धारयतेति सम्बन्धः । इह च निवार्णगुणावहत्वं सुखावहत्वे हेतुः 'महंति' अपरिमितमाहात्म्यतया महतीं, सूत्रत्वाच्चैवं निर्देश इति सूत्रद्वयार्थः ॥ 'इति' परिसमाप्तौ ब्रवीमीति पूर्ववत्, उक्तोऽनुगमः, सम्प्रति नयास्तेऽपि प्राग्वदेव ॥
अध्ययनं १९ समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता उत्तराध्ययनसूत्रे
एकोनविशंतितमध्ययनं सनियुक्तिः सटीकं समाप्तम्

Page #44

४१
अध्ययनं-२०,[नि. ४२३]
(अध्ययनं २० महानिर्ग्रन्थीयं वृ. व्याख्यातमेकोनविंशमध्ययम्, अधुना विंशतितमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धःअनन्तराध्ययने निष्पन्नतिकर्मतोक्ता, इयं चानाथत्वपरिभावनेनैव पालयितुं शक्येति महानिर्ग्रन्थहितमभिधातुमनाथतैवानेकधाऽनेनोच्यते इत्यनेन सम्बन्धेनायातमिदमध्ययनम्, अस्य च चतुरनुयोगद्वारप्ररूपणा प्राग्वत् यावन्नामनिप्पत्रनिक्षेपे महानिर्ग्रन्थीयमिति नाम, क्षुल्लकप्रतिपक्षश्च महान् इति क्षुल्लकस्य निर्ग्रन्थस्य च निक्षेपमाह नियुक्तिकृत्नि.[ ४२३] नामं ठवणादविए खित्ते काले अठाण पइ भावे।
एएसि खुड्डगाणं पडिवक्ख महंतगा हुंति ।। नि.[ ४२४] निक्खेवो नियंठमि चउक्कओ दुविह० ।। नि.[ ४२५] जाणगसरीरभविए तव्वइरित्ते अनिण्हगाईसु।
भावे पंचविहे खलु इमेहिं दारेहिं सो नेओ ।। वृ.अत्र च नामस्थापने सुगमे, द्रव्यक्षुल्लकादीनि क्षुल्लकनिर्ग्रन्थीयाध्ययन एव महत्प्रतिपक्ष व्याख्यानयद्भिर्व्याख्यातानीति न पुनः प्रतन्यन्ते। 'निक्खेवो नियंठंमी'त्यादि प्रतीतार्थं, नवरम् 'एभिः' इति वक्ष्यमाणैः 'द्वारेः' व्याख्यानोपायैः 'सः' इति निर्ग्रन्थो ज्ञेय इति गाथात्रयार्थः ।। तानि चामूनि द्वाराणि
नि.[४२६] पन्नवण १ वेय २ रागे ३ चरित्त ५ पडिसेवणा ६ नाणे ७। तित्थ ८ लिंग ९ सरिर १० खित्ते ११ काल १२ गइ १३ ठिइ १४ संजम १५ निगासे १६॥ नि.[४२७]जोगु १७ वओग १८ कसाए १९ लेसा २० परिणाम २१ बंधने २२ उदए २३
कम्मोदीरण २४ उवसंपजहण २५ सन्ना २६ य आहारे २७॥ नि.[ ४२८] भावा २८ ऽऽगरिसे २९ कालं ३० तरे ३१ समुग्धाय ३२ खित्त ३३
फुसणा य ३४। भावे ३५ परिणामे ३६ खलु महानियंठाण अप्पबहू ३७॥ वृ. तत्र प्रज्ञापना-स्वरूपनिरूपणं, तच्चैषां क्षुल्लकनिर्ग्रन्थीयाध्ययन एवाभिहितमिति नेहाभिधीयते १ द्वारं। ___ 'वेद'त्ति वेदः-स्त्रीपुनपुंसकभेदः, तत्र पुलाकः पुनपुंसकवेदयोर्न तु स्त्रीवेदे, तत्र तथाविधलब्धेरभावात्, बकुशः स्त्रीपुंनपुंसकवेदस्तेपु त्रिष्वपि, एवं प्रतिसेवनाकुशीलोऽपि, कषायकुशीलः, सवेदो वा स्यादवेदो वा, यदि सवेदस्त्रिष्वपि वेदेषु, अथावेद उपशान्तवेदः क्षीणवेदो वा, निर्ग्रन्थस्त्ववेद एव, सोऽप्युशान्तवेदः क्षीणवेदो वा, एवं स्नातकोऽपि, न त्वसावुपशान्तवेदः, क्षीणमोहत्वात्, २ द्वारं।
'राग' इति पुलाकबकुशप्रतिसेवककषायकुशीला: सरागा एव, कषायोदयवर्तित्वात्तेषां, निर्ग्रन्थो वीतरागः, सचोपशान्तकषायवीतरागः क्षीणकषायो वा वीतरागः, एवं स्नातकोऽपि, नवरमयं क्षीणकषायवीताग एव ३ । द्वारं।
'कप्पो'त्ति 'कल्प:' स्थितास्थितकल्पो जिनकल्पादिर्वा, तत एव पुलाकादयः किं स्थितकल्पेऽस्थितकल्पे वा?, द्वयोरपि स्युः, स्थविरकल्पादिरूपकल्पापेक्षया तु पुलाकः

Page #45

४२
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २० / ७१२ स्थविरकल्पे जिनकल्पे वा, न तु कल्पातीत:, तथा चागमः- “पुलाए णं भंते! किं जिनकप्पे होज्जा ? थेरकप्पे होज्जा ? कप्पाईए होज्जा ?, गोयमा ! जिनकप्पे वा होज्जा थेरकप्पे वा होज्जानो कप्पातीते होज्ज "त्ति, अन्ये त्वाहु:- स्थविरकल्प एवेति, बकुशप्रतिसेवनाकुशीलावपि जिनकल्पे स्थविरकल्पे वा, न तु कल्पातीतौ कषायकुशीलस्त्रिष्वपि स्यात्, निर्ग्रन्थस्नातकारौ कल्पातीतावपि ४ । द्वारं ।
'चरित' मिति पुलाकबकुशप्रतिसेवनाकुशीलाः सामायिकच्छेदोपस्थापनीययोः, कषायकुशीलश्चैतयोः परिहारविशुद्धसूक्ष्मसंपराययोश्च निर्ग्रन्थो यथाख्यात एव एवं स्नातकोऽपि ५ । द्वारं ।
'पडिसेवण'त्ति, पुलाकः प्रतिसेवको नाप्रतिसेवकः, स हि मूलगुणोत्तरगुणानामन्यतमविराधनात एव भवति, बकुशोऽपि प्रतिसेवक एव, नवरमुत्तरगुणविराधनातः, प्रतिसेवनाकुशील: पुलाकवत्, कषायकुशीलनिर्ग्रन्थस्नातका अप्रतिसेवका एव ६ द्वारं ।
(1
'नाण'त्ति पुलाकबकुशप्रतिसेवका द्वयो ज्ञानयोस्त्रिपु वा, तत्र द्वयोर्मतिश्रुतयोस्त्रिषु मतिश्रुतावधिषु, इह च पुलाकस्य श्रुतं नवमपूर्वतृतीयाचारवस्तुन आरभ्य यावन्नय पूर्वाणि, उक्तं हि'आरतो परओ वा न लद्धी लभइ" कषायकुशीलो द्वयोस्त्रिषु चतुर्षु वा, तत्र द्वयोर्मति श्रुतयोस्त्रिपु मतिश्रुतावधिषु मतिश्रुतमनः पर्यायेषु (वा चतुर्षु) मतिश्रुतावधिमनः पर्यायेषु, निर्ग्रन्थोऽप्येवमेव, स्नातकस्तु केवलज्ञान एव, श्रुतज्ञाने तु कः कुत्र वर्त्तते इतल् क्षुल्लकनिर्ग्रन्थीय एवोक्तत्वान्न पुनरुच्यते ७ द्वारं ।
'तित्थ’'त्ति इहच ‘तीर्थं' यत्तीर्थकरेण क्रियते, पुलाको बकुशप्रतिसेवकौ च तीर्थे, कषायकुशीलस्तु तीर्थेऽतीर्थे वा अतीर्थे च भवन् तीर्थकरो वा स्यात् प्रत्येकबुद्धो वा, एवं निर्ग्रन्थस्नातकावपि ८ । द्वारं ।
'लिंग'त्ति लिङ्गं द्विधा द्रव्यभावभेदात्, तत्रामी द्रव्यतः स्वलिङ्गे अन्यलिङ्गे गृहिलिङ्गे वा स्युः, भावतस्तु स्वलिङ्ग एव ९ । द्वारं ।
'सरिरे' त्ति पुलाकस्त्रिष्वौदारिकतैजसकार्मणेपु, बकुशप्रतिसेवनाकुशीलौ त्रिषु चतुर्षु वा, वैक्रियस्यापि तयोः संभवात् कषायकुशीलोऽप्येवं पञ्चसु च तस्याहारकेऽपि सम्भवात्, निर्ग्रन्थः स्नातकश्च पुलाकवत् १० । द्वारं ।
'खेत्त'त्ति 'क्षेत्रं' कर्मभूम्यादि, तत्र जन्म सद्भावं च प्रतीत्य पञ्चाप्यमी कर्मभूमामेव स्युः, यथासम्भवं च संहरण प्रतीत्य कर्मभूमावकर्मभूमौ वा ११ । द्वारं ।
‘कालोत्ति कालतः पञ्चापि पुलाकादयो जन्मतः सद्भावतश्चावसर्पिण्यां सुष्मदुष्ष्मादुष्प्मसुषमादुष्माभिधानेषु कालेषु स्युः, उत्सर्पिण्यां दुष्मसुषमासुषमदुष्मयोः, इदं च भरतैरावतदशके, विदेहपञ्चकेषु चतुर्थकालप्रतिभागे यथासम्भवं संहरणं प्रतीत्य यथोक्तादन्यत्रापि काले स्युः, प्रज्ञप्त्यभिप्रायस्त्वयं-जन्मतः सद्भावतश्च पुलाकोऽवसर्पिण्यां सुष्मदुष्षमदुष्पमसुषमाकाले च, न तु शेषेषु, उत्सर्पिण्यां जन्मतो दुष्षमायां दुष्प्मासुषमायां सुषमादुष्षमायां, सद्भावश्च दुष्ष्मासुषमायां सुषमादुष्ष्मायां चेति भरतैरावतयोः, महाविदेहे तु चतुर्थप्रतिभागे पञ्चापि सर्वदैव स्यु:, यथासम्भवं संहरणतो न कदाचिन्निषिध्यन्ते, नवरं तत्पुलाकस्य नास्ति,

Page #46

४३
अध्ययनं-२०,[नि. ४२८ ] स्नातकादीनां तु पूर्वसुहृतत्वेन तत्संभवः, उक्तं हि-"पुलागलद्धीए वट्टमानो न सक्किज्जइ उवसंहरिउं, तहा सिणाइयाणं जो संहरणादिसंभवो सो पुव्वोवसंहरियाणं, जओ केबलियादिणो नोवसंहरिजंति"त्ति १२। द्वारं। ___ 'गति'त्ति 'गतिः' प्रागुक्तैव नवरमिहाराधनाविराधनाकृतो विशेष उच्यते-तत्र पुलाकोऽविराधानाद् इन्द्रेणूत्पद्यते, विराधनातस्त्विन्द्रसामानिकत्रयस्त्रिंशलोकपालानामन्यतमेषु, एवं बकुशप्रतिसेवनाकुशीलावापि, कषायकुशीलः पुनरविराधनया इन्द्रेष्वहमिन्द्रेषु वा जायते, विराधनयेन्द्रादीनामन्यतमेषु, निर्ग्रन्थस्त्वहमिन्द्रेष्वेवोत्पद्यते १३ । द्वारं। ___ "ठिति'त्ति, पुलाकस्य जघन्येन पल्योपमपृथक्त्वं स्थितिरुत्कृष्टतोऽष्टादश सागरोपमाणि, बकुशप्रतिसेवनाकषायकुशीलानामपि जघन्यत: पल्योपमपृथक्त्वमुत्कृष्टतो बकुशप्रति-- सेवकयोविंशतिसागरोपमाणि, कषायकुशीलस्य तु त्रयस्त्रिंशत्, निर्ग्रन्थस्याजघन्योत्कृष्टा त्रयस्त्रिंशदेवेति १४ । द्वारं।
'संजमे'त्ति पुलाकबशुकप्रतिसेवककषायाकुशीलानामसङ्खयेयानि संयमस्थानानि, निर्ग्रन्थस्नातकयोरजघन्योत्कृष्टमेकमेव संयमस्थानं १५ । द्वारं। _ 'निगासि'त्ति, आर्षत्वात्समा(मो)लोपे सन्निकर्षः-स्वस्थानपरस्थानापेक्षया तुल्याधिकहीनत्वचिन्तनं, तत्र च संयमस्थानापेक्षया सर्वस्तोकं निर्ग्रन्थस्य, स्नातकस्य चैकमजघन्योत्कृष्टं संयमस्थानं ततः पुलाकस्यासङ्घयेयगुणानि, एवं बशुकप्रतिसेवककषायाकुशीलानामपि पूर्वपूर्वापेक्ष्याऽसङ्घयेयगुणत्वं भावतीयम्, अमीषां च पञ्चानामपि प्रत्येकमनन्ताश्चारित्रपर्यायाः, यत उक्तम्-"पुलाकस्य णं भंते! केवतिया चरित्तपज्जवा पन्नत्ता?, गोयमा ! अनंता चरित्तपज्जवा पन्नत्ता, एवं जाव सिणायस्सत्ति" तथा च-चारित्रपर्यायापेक्षया स्वस्थानं सन्निकर्षचिन्तायां पुलाक: पुलाकस्य चरित्रपर्यायैः स्याद्धीनस्तुल्योऽधिको या, तत्र हीनोऽधिको वा भवन्ननन्तासङ्घयसङ्खयेयभागसङ्ख्यातासङ्घयातानन्तगुणलक्षणेन पटकस्थानके स्यात्, एवं बकुशप्रतिसेवककषायाकुशीला अति स्वस्थानहीनाधिक चिन्ताया षट्स्थानपतिता एव, निर्ग्रन्थस्नातकौ तु स्वस्थानचिन्तायां तुल्यावेव, परस्थानसन्निकर्षचिन्तायां पुलाको बकुशप्रतिसेवकनिर्ग्रन्थस्नातके भ्यश्चरित्रपर्यायैरनन्तगुणहीनो न तु तुल्योऽधिको वा, कपायकुशीलापेक्षया षट्स्थानपतितः, तथा चागमः- "पुलाए णं भंते ! बउसस्स परट्ठाणसनिगासेणं चरित्तपज्जवेहि किं हीणे तुल्ले अब्भहिए?, गोयमा! हीने नो तुल्ले नो अब्भहीए, अनंतगुणहीने, एवं पडिसेवणाकुसीलस्सवि, कसायकुसीलेण समं छट्ठाणवडिए, जहेव सट्ठाणनियंठस्स, जहा बउसस्स एवं सिणायस्सवि" केचित्तु प्रतिसेवनाकुशीलापेक्षयापि षट्स्थानपतित इत्याहुः, बकुशः पुलाकापेक्षया चरित्रपर्यायैरनन्तगुणाधिकः प्रतिसेवककषायकुशीलौ तु प्रति षट्स्थानपतितः निर्ग्रन्थस्नातकाभ्यामनन्तगुणहीनः, एवं प्रतिसेवककषायकुशीलयोरपि परस्थानसंनिकर्षो वाच्यो नवरंकषायकुशील: पुलाकापेक्षया षट्स्थानपतितः, निर्ग्रन्थस्नातकौ पुलाकाद्यपेक्षयाऽनन्तगुणाधिकाविति १६ । द्वारं। __ 'जोग'त्ति पुलाकादीनां निर्ग्रन्थावसानानां मनोवाक्कायास्त्रयोऽपि योगाः स्युः, स्नातक: सयोगोऽयोगो वा स्यात् १७ । द्वारं।

Page #47

उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २० / ७१३ ‘उवओग’त्ति, पुलाकादयश्चत्वारो मतिश्रुतावधिमनः पर्यायभेदतश्चतुर्भेदे साकारोपयोगे चक्षुरचक्षुरवधिविकल्पतस्त्रिविधे चानाकारोपयोगे स्युः, स्नातकः केवलज्ञानदर्शनाख्ययोर्द्वयोरेव १८ । द्वारं ।
'कसाय'त्ति पुलाकबकुशप्रतिसेवकाः संज्वलनकषायैश्चतुः कषायाः कषायकुशीलश्चतुर्षु संज्वलनक्रोधादिषु त्रिषु द्वयोरेकस्मिन् वा स्यात्, निर्ग्रन्थोऽकषायः स चोपशमतः क्षयतो वा, एवं स्नातको, नवरमसौ क्षीणकषाय एव १९ । द्वारं ।
४४
'लेस' त्ति पुलाकबकुशप्रतिसेवकाः पीतपद्मशुक्लाभिधानासु तिसृषु लेश्यासु, कषायकुशीलः षट्स्वपि, निर्ग्रन्थः शुक्लेश्यायां, स्नातकस्तस्यामेवातिशुद्धायाम्, २० । द्वारं ।
'परिणामे य'त्ति पुलाकबकुशप्रतिसेवककषायकुशीला वर्द्धमाने हीयमानेऽवस्थिते वा परिणामे स्युः, निर्ग्रन्थस्नातकौ वर्द्धमानवस्थितपरिणामावेव, तत्र च पुलाकदयस्त्रयो वर्द्धमाने परिणामे, अवस्थिते तु जघन्येनैकं समयं समयानन्तरं कषायकुशीलत्वादिगमनने मरणेन वा, नवरं पुलाकस्य मरणं नास्ति, उक्तं च- "पुलाके तत्थ नो मरति" त्ति । उत्कृष्टेनान्तर्मुहूर्त्तम्, एवं हीयमानेऽपि, अवस्थिते तु जघन्येनैकं, समयम् उत्कृष्टेनान्तर्मुहूर्तं, तथा चागमः - "नियंठे णं भंते! केवतियं कालं वद्धमाणपरिणामे होज्जा ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणपि अंतोमुहुत्तं । केवइयं कालं अवट्ठियपरिणामे होज्जा ?, गोयमा ! जहन्त्रेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं 'ति । अपरे व्यमृत्कृष्टताऽवस्थितपरिणामे सप्त समयानित्यादुः, स्नातको जघन्येन उत्कृष्टेन च वर्द्धमानपरिणामेऽन्तर्मुहूर्त्तमवस्थितपरिणामे जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तमुत्कुष्टेन देशोनां पूर्वकोटी २१ । द्वारं ।
'बंधन'त्ति कर्मबन्धनं, तत्रायुर्वर्जा:, सप्त कर्मप्रकृती: पुलाकोबन्धाति, बकुशप्रतिसेवकौ सप्त अष्टौ वा आयुषोऽपि तर्योर्बन्धसम्भवात्, कषायकुशीलाऽष्टौ सप्त षड्वाऽऽयुर्मोहवर्जाः, निर्ग्रन्थस्त्वेकमेव सातं, स्नातकोऽप्येवंमबन्धको वा २२ । द्वारं ।
,
'उदयं'ति कर्मोदयः, पुलाकबकुशप्रतिसेवककषायाकुशीला अष्टविधमपि कर्म वेदयन्ते, निर्ग्रन्थो मोहवर्जा: सप्त, स्नातको वेद्यायुर्नामगोत्राख्याश्चतस्रः २३ । द्वारं ।
'कम्मोदीरण 'त्ति पुलाक आयुर्वेदनीयवरजाः षट् कर्मप्रकृतिरुदीरयति, बकुशप्रतिसेवकावष्टावायुर्वर्जाः, सप्त षड् आयुर्वेदनीयवर्जाः, कषायस्त्वेते एव द्वे अनुदीरको वा २४ । द्वारं ।
‘उवसंपजहण’त्ति उवसंपदनम् - उपसम्पद-अन्यरूपप्रतिपत्तिः, सा च हानं च स्वरूपपरित्याग उपसम्पद्धानं, तत्र पुलाकः पुलाकतां त्यजंस्तां परित्यजति कषायकुशीलत्वमसंयमं वोपसम्पद्यते, कोऽभिप्रायः ? - न रूपान्तरापत्तिं विना पूर्वरूपपरित्यागो नापि तत्परित्यागं विना तदापत्तिः, कथञ्चिन्नित्यानित्यरूपत्वाद्वस्तुनः, एवं सर्वत्र भावनीयं, बकुशोऽपि बकुशतां त्यजन् तां परित्यजति प्रतिसेवकत्वं कषायकुशीलत्वमसंयमं संयमासंयमं वोपसंपद्यते, प्रतिसेवनाकुशील: प्रतिसेवनाकुशीलत्वं त्यंजस्तत्परित्यजति पुलाकादित्रयं निर्ग्रन्थत्वमसंयमं संयमासंयम वोपसम्पद्ते, निर्ग्रन्थो निर्ग्रन्थत्वं त्यजंस्तत्परित्यजति कषायकुशलीत्वं स्नातकत्वमसंयमं वोपसम्पद्यते, स्नातकः स्नातकत्वं त्यजंस्तत्परित्यजति सिद्धिगतिमुपसम्पद्यते २५ । द्वारं । 'सन्न'त्ति सञ्ज्ञा, तत्र पुलाकनिर्ग्रन्थस्नातका नोसञ्ज्ञोपयुक्ताः, बकुशप्रतिसेवककषाय

Page #48

अध्ययनं - २०, [ नि. ४२८ ]
कुशीलाः सञ्ज्ञोपयुक्ता नो सञ्ज्ञोपयुक्ता, २६ । द्वारम् ।
'आहार' त्ति पुलाकादयो निर्ग्रन्थावसाना आहारका एव, स्नातकस्तु आहारको ऽनाहारको वा २७ । द्वारं ।
तथा‘भव’त्ति पुलाकदयश्चत्वारो जघन्यत एकं भवग्रहणमुत्कृष्टतस्तु पुलाकनिर्ग्रन्थयोस्त्रीणि, बकुशप्रतिसेवककषायकुशीलानामष्टौ स्नातकस्याजघन्योत्कृष्टमेकमेव २८ । द्वारं ।
‘आगरिस’त्ति आकर्षणमाकर्ष:, स चेह सर्वविरतेर्ग्रहणमोक्षौ, पुलाकादीनां चतुर्णां जघन्येनैकभविक एव एवाकर्षः, उत्कृष्टेन पुलाकस्य त्रयो बकुरप्रतिसेवककषायकुशीलानां शतशो, निर्ग्रन्थस्य द्वौ, स्नातकस्याजघन्योत्कृष्ट एकः, नानाभविकाकर्षायेपक्षया पुलाकादीनां चतुर्णां जघन्येन द्वौ उत्कृष्टेन पुलाकस्य सप्त, बकुशस्य कुशीलद्वयस्य च सहस्रशो, निर्ग्रन्थस्य पञ्च, स्नातकस्य तु नास्त्येव २९ । द्वारं ।
४५
‘काले’त्ति पुलाको जघन्यत उत्कृष्टतश्चान्तर्मुहूर्तं यावद्भतवित, बकुरप्रतिसेवककषायकुशीलास्तु जघन्येनैकसमयमुत्कृष्टेन देशोनां पूर्वकोटिं, निर्ग्रन्थोऽपि जघन्यत एकं समयमुत्केष्टनान्तर्मुहूर्तं तथा च भगवत्याम् - "नियंठे पुच्छा, गोयमा ! जहन्त्रेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं" अन्ये तु निर्ग्रन्थोऽपि जघन्यत उत्कृष्टश्चान्तर्मुहूर्तमेवेति मन्यन्ते, स्नातको जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तमुत्कृष्टतो देशोनां पूर्वकोटिम्, एवमेकजीवापेक्षया, बहुजीवापेक्षया तु पुलाकनिर्ग्रन्थौ जघन्य एक समयमुत्कष्टनान्तर्मुहूर्त, बकुशः सर्वाद्धम्, एवं प्रतिसेवककषायकुशीलास्नातका अपि ३० । द्वारम् ।
'अंतरे य'त्ति पुलाकादीनां चतुर्णामन्तरं जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तमुत्कृष्टतोऽनन्तं कालं, स च कालतोऽनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः, क्षेत्रत उपार्द्धपुद्गलपरावर्त्तो देशोनः, स्नातकस्य नास्त्यन्तरम्, इत्थमेकं प्रति, बहूनां`तु पुलाकानिर्ग्रन्थानां जघन्येनैकसमय उत्कृष्टेन पुलाकस्य सङ्ख्येयानि वर्षाणि निर्ग्रन्थस्य षण्मासाः उक्तं हि - 'सेढि नियमा छम्मासाउ पडिवज्जंतित्ति' शेषाणां नास्त्येव ३१ । द्वारं ।
,
'समुग्धाय'त्ति पुलाकस्य वेदनाकषायमारणान्तिकसमुद्घातास्त्रयो, बकुशप्रतिसेवकयोस्त एव वैक्रियतैजसान्विताः पञ्च, कषायकुशीलस्य तु त एवाहारकसहिताः षड्, निर्ग्रन्थस्यैकोऽपि नास्ति, स्नातकस्य केवलिसमुद्घात एक: ३२ । द्वारं ।
‘खेत्त’त्ति पुलाकादयश्चत्वारो लोकस्यासङ्ख्येयभागे नो सङ्ख्येयभागे न सङ्ख्येयेष्वसङ्ख्येयेषु वा भागेषु नापि सर्वलोके,
स्नातकोऽसङ्ख्येयभागेऽसङ्ख्येयेषु भागेषु सर्वलोके वा, न शेषेषु, तथा च प्रज्ञप्ति:- "सिणाए पुच्छा, गोयमा ! नो संखिज्जे भागे हुज्जा असंखिज्जे भागे हुज्जा नो संखेज्जेसु भागेसु होज्जा असंखिज्जेसु भागेसु हुज्जा सव्वलोए वा होज्जति" चूर्णिकारस्त्वाह-सङ्ख्येयभागादिषु सर्वेषु भवति ३३ । द्वारं ।

'फुसणा उ' त्ति स्पर्शना च क्षेत्रवद्वाच्या ३४ | द्वारं ।
'भावे'त्ति पुलाकादयस्त्रयः क्षायोपशमिके भावे निर्ग्रन्थ औपशमिके क्षायिके वा, स्नातकः क्षायिके, इह तु पुलाकादयो निर्ग्रन्थाः, निर्ग्रन्थत्वं तु चारित्रनिमित्तमिति तद्धेतुभूतस्यैव भावस्य

Page #49

-
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२०/७१३ विवक्षितत्वादित्थमभिधानम्, अन्यथा मनुष्यत्वादेरौदयिकादेरपि भावस्य सम्भवात् ३५। ____ परिणाम'त्ति पुलाकाः प्रतिपद्यमानकाः कदाचित्सन्ति कदाचिन्नेति, यदा सन्ति तदा जघन्येनैको द्वौ वा त्रयो वा, उत्कृष्टः शतपृथक्त्वं, पूर्वप्रतिपन्ना अपि यदि स्युस्तदा जघन्येन तथैवोत्कृष्टेन सहस्रपृथक्त्वं, बकुशाः प्रतिपद्यमानका यदा स्युस्तदा जघन्येनोत्कृष्टेन च पुलाकवद्वाच्या, पूर्वप्रतिपन्नकास्तु, जघन्येन कोटिशतपृथक्त्वमुत्कृष्टेनाति तदेव, एवं प्रतिसेवका अपि, कपायकुशीलाः प्रतिपाद्यमानका जघन्येन तथैव उत्कृष्टेन सहस्रपृथक्त्वं, पूर्वप्रतिपन्ना जघन्येनोत्कृष्टेन च कोटिसहस्रपृथक्त्वं, निर्ग्रन्थाः प्रतिपद्यमानका जघन्येन तथैव उत्कृष्टेन द्विपष्टयधिकं शतं, तत्राष्टोत्तरं शतं क्षपकाणां चतुष्पञ्चाशदुपशमकानां, पूर्वप्रतिपन्नका अपि यदा स्युस्तदा जघन्येन तथैव उत्कृष्टेन शतपृथक्त्वं, स्नातकाः प्रतिपद्यमानका जघन्येन तथैव उत्कृष्टेनाष्टोत्तरं शतं, पूर्वपतिपन्नकास्तु जघन्येनोत्कृष्टेन च कोटिपृथक्त्वम्, इह च जघन्यत उत्कृष्टतस्तु पृथक्त्वमेवोच्यते, तत्र तज्जघन्यं लघुतरमुत्कृष्टं बृहत्तरमिति भावनीयं ३६ । द्वारं। ___'खलु महानिग्गंथाण अप्पबहू'ति 'खलुः' वाक्यालङ्कारे महानिर्ग्रन्थानां द्रव्यनिर्ग्रन्थापेक्षयाऽमीषामेव प्रशस्यमुनीनामल्पबहुत्वं वाच्यमिति शेषः, तथा सर्वस्तोका निर्गन्थास्ततः पुलाकाः सङ्खयेयगुणाः, पुलाकेभ्यः स्नातकाः, स्नातकेभ्यो बकुशाः, बकुशेभ्यः प्रतिसेवकाः, प्रतिसेवकेभ्यः कषायकुशीला इति ३७ द्वारगाथात्रयार्थः ।।
साम्प्रतं निर्ग्रन्थनिरुक्तिद्वारेणोपसंहरनाहनि.[ ४२९] सवाजगंथमुक्का अब्भंतरबाहिरेण गंथेण ।
एसा खलु निज्जुत्ती महानियंठस्स सुत्तस्स ।। वृ. प्राग्वत् । गतो नामनिष्पन्ननिक्षेपः, सम्प्रति सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीय, तच्चेदम् - मू. (७१३) सिद्धाण नमो किच्चा संजयाणं च भावओ।
अत्थधम्मगई तच्चं, अनुसिढि सुणेह मे। वृ. सितं-बद्धमिहाष्टविधं कर्म तद् ध्मातं-भस्मसाद्भूतमेषामिति सिद्धा:-ध्यानानलनिर्दग्धाष्टकर्मेन्धनाः, उक्त हि-"सियं धंतन्ति सिद्धस्स, सिद्धत्तमुवजायति"त्ति, तेभ्यः, कोऽभिप्रायः?-तीर्थकरसिद्धेभ्य इतरेभ्यश्च'नमो' नमस्कारं कृत्वा'-विधाय 'संयतेभ्यश्च' सकलसावधव्यापारोपरतेभ्य आचार्योपाध्यायसर्वसाधुभ्यः इतियावत् 'भावतः' परमार्थतो न तु संवृत्त्यैव, इत्थं पञ्चपरमेष्ठिरूपेष्टदेवतास्तवमभिधायाभिधेयादित्रयमेवाह-अर्थश्च धर्मश्चार्थधौं यदिवाऽर्थ्यते-हितार्थिभिरभिलष्यते इत्यर्थः, स चासौ धर्मश्चार्थधर्मस्ततस्योस्तस्य वा गतिः-गत्यर्थानां ज्ञानार्थतया हिताहितलक्षणा स्वरूपपरिच्छत्तिर्यया यस्यां वा साऽर्थधर्मगतिस्तां, पाठान्तरतोऽर्थधर्मवती वा 'तच्चं'ति तथ्याम्-अविपरीताम् 'अनुशिष्टि' हितोपदेशरूपां शिक्षां शृणुत' आकर्णयत 'मे' इति मम मया वा कथयतः कथ्यमानां वेति शेषः, स्थविरवचनमेतत्, अनेन च पूर्वोत्तरकालभाविक्रियाद्वयानुगतैककर्तृप्रतिपादनेनात्मनो नित्यानित्यत्वमाह, एकान्तनित्यत्वे ह्यविचलितरूपत्वान्न पूर्वक्रियाकर्तृत्वस्वरूपपरिहारेणोत्तरक्रियाकर्तृत्वाख्यस्वरूपान्तरसम्भवः, एकान्तानित्यत्वपक्षे तु क्षणध्वंसित्वादुत्तरक्रियाकाल आत्मनोऽसत्त्वमेवेति नैकान्तनित्यानित्यपक्षयोः पूर्वोत्तरक्रियानुगतैककर्तृसम्भव इति भावनी

Page #50

४७
अध्ययनं-२०,[नि. ४२९] यम्, इह चानुशिष्टरभिधेया, अर्थधर्मगतिः प्रयोजनम्, अनयोश्च परस्परमुपायोपेयभावलक्षणः सम्बन्धः सामर्थ्यादुक्त इति सूत्रार्थः ।।
सम्प्रति धर्मकथानुयोगत्वादस्य धर्मकथाकथनव्याजेन प्रतिज्ञातमुपक्रमितुमहमू.( ७१४) पभूयरयणो राया, सेणिओ मगहाहिवो।
विहारजत्तं निज्जाओ, मंडिकुच्छि सि चेइए। मू. ( ७१५) नानादुमलयाइन्न, नानापक्खिनिसेवियं ।
नानाकुसुमसंछन्नं उज्जानं नंदनोवमं॥ मू. (७१६) तत्थ सो पासए साहू, संजयं सुसमाहियं।
निसन्नं रुक्खमूलंमि, सुकुमालं सुहोइयं ।। मू. (७१७) तस्स रूवंतु पासित्ता, राइणो तंमि संजए।
अच्चंतपरमो आसी, अउलो रूवविम्हो । मू. (७१८) अहो वन्नो अहो रूवं, अहो अज्जस्स सोमया।
अहो खंती, अहो मुत्ती, अहो भोगे असंगया। मू. ( ७१९) तस्स पाए उ वंदित्ता, काऊण य पयाहिणं।
नाइदूरमणासने, पंजली पडिपुच्छई।। मू. (७२०) तरुणोऽसि अज्जो! पव्वइओ, भोगकालंमि संजया!।
उवडिओऽसि सामन्ने, एअमटुं सुणेमु ता॥ वृ.सूत्रसप्तकं पाठसिद्धमेव, नवरं प्रभृतानि रत्नानि-मरकतादीनि प्रवरगजाश्वादिरूपाणि वा यस्यासौ प्रभूतरत्नः 'विहारजत्त'न्ति सुब्ब्यत्ययाद् विहारयात्रया क्रीडार्थमश्ववाहनि• कादिरूपया निर्यातः' निर्गतो नगरादिति गम्यते, 'मंडिकुच्छिसि'त्ति मण्डिकुक्षौ मण्डिकुक्षिनाम्नि 'चैत्ये' इत्युद्याने। तदेव नानेत्यादिना विशिनष्टि-'साहुं संजयं सुसमाहियं'ति, साधुः सर्वोऽपि शिष्ट उच्यते तद्वयवच्छेदार्थं संयतमित्युक्तं, सोऽपि च बहि:संयमवान्निह्नवादिरपि स्यादिति सुष्टु समाहितो-मन:समाधानवान् सुसमाहितस्तमित्युक्तं, 'सुहोइयं'ति सुखोचित्तं शुभोचितं वा। __'अत्यन्तपरमः' अतिशयप्रधानः 'अतुलः' अनन्यसदृशो रूपविषयो रूपविस्मयः 'अहो?' इत्यादिना विस्मयरूपमुक्तम्, इह च 'अहो ?' इत्याश्चर्ये 'वर्णः' सुस्निधो गौरतादिः 'रूपम्' आकार: 'सौम्यता' चन्द्रस्येव द्रष्टुरानन्ददायिता 'असङ्गता' निःस्पृहता, पादवन्दनानन्तरं प्रदक्षिणाऽभिधानं पूज्यानामालोक एव प्रणामः क्रियत इति ख्यापनार्थं, तथा चागमः-"आलोए जिनपडिमाणं पणामं करेति"त्ति। ___ 'प्रतिपृच्छति' प्रश्नयति, तरुणेत्यादिना प्रश्नस्वरूपमुक्तम्, इह च यत एव तरुणोऽत एव प्रव्रजितो भोगकाल इत्युच्यते, तारुण्ययस्य भोगकालत्वात्, यद्वा तारुण्येऽपि रोगादिपीडायां न भोगकालः स्यादित्येवमभिधानं, सोऽपि कदाचित्संयमेऽनुद्यत एव स्यात् त्वं पुनरुपस्थितश्चकृतोद्यमश्च श्रामण्ये, पठन्ति च उवहितोऽसि'त्ति, एनम्, 'अर्थ'निमित्तं येनार्थेन त्वमीदृश्यामप्यवस्थायां प्रव्रजितः शृणोमि 'ता' इति तावत्, पश्चात्तु यत्त्वं भणिष्यसि तदपि श्रोष्यामीति

Page #51

४८
भाव इति श्लोकसप्तकार्थः ॥ इत्थं राज्ञोक्ते मुनिराह
नू. ( ७२१ )
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २० / ७२०
अनाहो मि महाराय !, नाहो मज्झ न विज्जई । अनुकंपयं सुहिं वावि, कंची नाहि तुमे महं ॥
वृ.‘अनाथः' अस्वामिकोऽस्मीत्यहं 'महाराज !' प्रशस्यनृपते!, किमित्येवं ? यतो 'नाथः ' योगक्षेमविधाता मम न विद्यते, तथा 'अनुकंपगं'ति आर्पत्वादनुकम्पको यो मामनुकम्पते, 'सुहिं'ति तत एव सुहृद् 'वावि' त्ति प्राग्वदेव 'कंचित्ति कश्चिन विद्यते, ममेति सम्बन्धः, 'नाहि 'त्ति प्रक्रमादनन्तरोक्तमर्थं जानीहि 'तुमि 'त्ति त्वं, पठ्यते च - 'कंची नाभिसमेमहं' कञ्चिदनुकम्पकं सुहृदं वाऽपि 'नाभिसमेंमि' नाभिसंगच्छामि, न केनचिदनुकम्पेन सुहृदा वा सङ्गतोऽहमित्यादिनाऽर्थेन तारणुयेऽपि प्रव्रजित इति भाव इति सूत्रार्थः ॥ एवं च मुनिनोक्तेतो सो पहसिओ राया, सेणिओ मगहाहिवो । एवं ते इड्डिमंतस्स, कहं नाहो न विज्जई ? ॥ होमि नाहो भयंताणं, भोगे भुंजाहि संजया ! | मित्तनाईपरिवुडो, मानुस्सं खु सुदुल्लाहं ॥
मू. ( ७२२ )
मू. (७२३)
वृ. सूत्रद्वयं प्रतीतार्थमेव, नवरम् 'एव' मिति दृश्यमानप्रकारेण 'ऋद्धिमतः ' विस्मयनीयवर्णादिसम्पत्तिमतः 'कथम्' इति केन प्रकारेण नाथो न विद्यते ?, तत्कालापेक्षया सर्वत्र वर्त्तमाननिर्देशः, “यत्राकृदिस्तत्र गुणा वसन्ति' तथा 'गुणवति धनं ततः श्रीः श्रीमत्याज्ञा ततो राज्य' मिति हि लोकप्रवादः, तथा च न कथञ्चिदनाथत्वं भवतः संभवतीति भाव:, यदि चानाथतैव भवतः प्रव्रज्याप्रतिपत्तिहेतुस्तत: 'होमि'त्ति भवाम्यहं 'भदन्तानां' पूज्यानां ततश्च मयि नाथे मित्राणि ज्ञातयो भोगाश्च तव सुलभा एवेत्यभिप्रायेण भोगेत्वाद्युक्तवान्, मानुष्यं खलु सुदुर्लभमिति च हेत्वभिधानमिति सूत्रद्वयार्थः ॥ मुनिराह
मू. ( ७२४ )
मू. ( ७२५ )
मू. ( ७२६ )
मू. ( ७२७)
अप्पणावि अनाहोऽसि, सेनिया ! मगहाहिवा । अप्पाणा अनाहो संतो, कहं नाहो भविस्ससि ? ॥ एवं वृत्तो नरिंदो सो, सुसंभंतो सुविम्हिओ । वयणं अस्सु अपुव्वं, साहुणा विम्हयं निओ ॥ अस्सा हत्थी मनुस्सा मे, पुरं अंतेउरं च मे / भुंजामि मानुसे भोए, आणा इस्सरियं च मे ॥ एरिसे संपयग्गमि, सव्वकामसमप्पिओ । कहं अनाहो भवई ?, मा हु भंते! मुसं वए ॥ वृ. 'अप्पणावि' सूत्रं सुगमेव, एवं च मुनिनोक्ते एवं सूत्रत्रयं स्पष्टमेव, नवरमाद्यस्य घटनैवंस श्रेणिकनामा नरेन्द्रोविस्मयान्वित: प्रागपि रूपादिविषयविस्मयोपेतः सन् 'एवम्' उक्तनीत्या वचनमात्मनाऽप्यनाथस्त्वमित्यादिरूपम श्रुतपूर्वं साधुनोक्तः सुसम्भ्रान्तः - अत्याकुलः सुविस्मितश्च - अतीव विस्मयोपेतो भूत्वोक्तवानिति शेषः, यदुक्तवांस्तदाह-'अस्सा' इत्यादिना सूत्रद्वयेन, अत्र चाश्वा से सन्तीत्यादिक्रिया सर्वत्राध्याहर्त्तव्या, अत एव भुनज्मि 'मानुसित्ति मानुष्यकान् भोगान् ‘आज्ञा' अस्सखलितशासनात्मिका 'ऐश्वर्यं च ' द्रव्यादिसमृद्धिः, यद्वा

,

Page #52

अध्ययनं - २०, [ नि. ४२९]
४९
आज्ञया ऐश्वर्यम्-प्रभृत्वं आज्ञैश्वर्यं, तथा च 'ईदृशे' अनन्तरमुक्तरूपे सम्पदामग्रं सम्पदग्रंसमृद्धिप्रकर्षस्तस्मिन् सति, पठ्यते च - 'एरिसे संपयायंमि'त्ति तत्र च सम्पदामायो-लाभः सम्पदायस्तस्मिन् ‘सव्वकामसमप्पिय'त्ति प्राकृतत्वात् समर्पितसर्वकामे 'कथं' केन प्रकारेण ‘अनाथः' अस्वामी ‘भवई'त्ति पुरुषव्यत्ययेन भवामि 'मा हु'त्ति हुशब्दस्तस्मादर्थे, यत एवं तस्मान्मा भदन्त ! मृषा ‘वए 'त्ति वादी:, पठन्ति च-'भंते! मा हु मुसं वय'त्ति सूत्रत्रयार्थः ॥ यतिस्तमुवाच -
मू. ( ७२८ )
मू. ( ७२९ )
मूउ ( ७३० )
मू. (७३१)
मू. (७३२)
मू. ( ७३३)
मू. ( ७३४ )
मू. ( ७३५ )
मू. ( ७३६)
मू. ( ७३७ )
मू. ( ७३८ )
मू. (७३९)
मू. (७४०)
मू. ( ७४१ )
4
29

न तुमं जाणसि अ नाहस्स, अत्थं पुच्छं च पत्थिवा । जहा अनाहो भवई, सनाहो वा नराहिव ! | सुणेहि मे महारायं!, अव्वक्खित्तेण वेयसा । जहा अनाहो भवई, जहा मेअ पवत्तियं ॥ कोसंबीनाम नयरी, पुराणपुरभेयिणी । तत्थ आसी पिया मज्झं, पभूयधनसंचओ ॥ पढमे वए महारायं!, अउला मे अच्छिवेयणा । अहुत्था तिउलो दाहो, सव्वगत्तेसु पत्थिवा ! ॥
सत्थं जहा परमतिक्ख, सरीरविवरंतरे। पविसिज्ज अरी कुद्धो, एवं मे अच्छिवेयणा ॥ तिअं मे अंतरिच्छं, च उत्तिमंगु च पीडई । इंदासनिसमा घोरा, वेयणा परमदारुणा ।। उवट्टिया मे आयरिया, विज्जामंतचिगिच्छगा ।
अबीआ सत्थकुसला, मंतमूलविसारया ॥ ते मे तिगिच्छं कुव्वंति, चाउप्पायं जहाहियं । नय मे दुक्खा विमोयंति, एसा मज्झ अनाहया ॥ पिया मे सव्वसारंपि, दिज्जाहि मम कारणा । न य दुक्खा विमोयंति, एसा मज्झ अनायहा ।। माया (वि) मे महाराय!, पुत्तसोगदुहद्दिया । न य दुक्खा विमोयंति, एसा मज्झ अनायहा । भायरा मे महाराय !, सगा जिट्ठकनिट्ठिया । न य दुक्खा विमोयंति, एसा मज्झ अनायहा ॥ भइणीओ मे महाराय !, सगा जिट्ठकनिगा । न य दुक्खा विमोयंति, एसा मज्झ अनायहा । भारिया मे महाराय !, अनुरत्तमनुव्वया । अंसुपुत्रेहिं नयनेहिं, उरं मे परिसिंचई ॥ अन्नं पानं च न्हाणं च, गंधमल्लविलेवणं ।

Page #53

५
.
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२०/७४१
मए नायमनायं वा, सा बाला नोवभुंजई। मू.(७४२) खणंपि मे महाराय!, पासाओवि न फिट्टई।
न य दुक्खा विमोयइ, एसा मज्झ अनायहा।। मू. ( ७४३) तओऽह एवमाहंसु, दुक्खमा हु पुनो पुनो।
वेयणा अनुहविउंजे, संसारंमि अनंतए। मू.(७४४) सयं च जइ मुंचिज्जा, वेयणा विउला इओ।
खंतो दंतो निरारंभो, पव्वईओ अनगारियं॥ मू. (७४५)
एवं च चिंतइत्ता णं, पासुत्तो मि बंधवे।
परियत्तेतीइ राईए, वेयणा मे खयं गया। मू. ( ७४६) तओ कल्ले, पभायंमि, आउच्छित्ता न बंधवे।
खंतो दंतो निरारंभो, पव्वईओ अनगारियं ।। मू. ( ७४७) तोऽहं नाहो जाओ, अप्पणो अ परस्स य।
सव्वेसिं चेव भूयाणं, तसाणं थावराण य॥ वृ.विंशतिः सूत्राणि प्रायः प्रतीतार्थान्येव, नवरं 'न तुमं जाणे अनाहस्स'त्ति न त्वं 'जानीषे' अवबुध्यसे, अनाथस्येति अनाथशब्दस्यार्थं च-अभिधेयमुत्थां वा-उत्थानं मूलोत्पत्ति केनाभिप्राये भयोक्त इत्येवंरूपां, पठ्यते च-'अत्थं पोत्थं व'त्ति अर्थ प्रोत्था वा-प्रकृष्टोत्थानरूपामत एव यथाऽनाथः सनाथो वा भवति तथा च न जानीषे इति सम्बन्धः ।। शृणु 'मे' मम कथयत इति शेषः, किं तदित्याह-यथाऽनाथो भवतीत्यनाथशब्दस्याभिधेयः पुरुषो भवति, यथा 'मेय'त्ति मया च प्रवर्तितमिति-प्ररूपितमनाथत्वमिति प्रक्रमः, अनेनोत्थानमुक्तम्॥
'पुराणपुरभेयिणि'त्ति, पुराणपुराणि भिनत्ति-स्वगुणैरसाधारणत्वाइँदेन व्यवस्थापयति पुराणपुरभेदिनी, बहुलवचनात्कर्तरि ल्युट्, पठ्यते च-'नगराण पुडभेयणुत्ति लिङ्गव्यत्ययानगराणां मध्ये पुटभेदनं, पुनरिदमुक्तं भवति-प्रधानगनरी।। प्रथमे वयसि, इह प्रक्रमाद्यौवने 'अतुला' अनुपमा अक्ष्णोर्वेदना-अक्षिरोगजनिता व्यथा, 'अहोत्थ'त्ति अभूत् 'तिउले'त्ति
आर्षत्वात् 'तोदकः' व्यथकः 'सर्वगोत्रेषु' सर्वाङ्गेषु, पठ्यते च 'विउलो दाहो सव्वंगेसु य'त्ति गतार्थं, 'सरीरविवरंतरे'त्ति शरीरविवराणि-कर्णरन्ध्रादीनि तेषामन्तरं-मध्यं शरीरविवरान्तरं तस्मिन् ‘पवेसेज्ज'त्ति 'प्रवेशयेत्' प्रक्षिपेत्, शरीरविवरग्रहणमतिसुकुमारत्वादान्तरत्वचो गाढवेदनोपलक्षणं, पठ्यते च-'सरीरबीयअंतरे आवेलिज्ज'त्ति शरीरबीजं-सप्तधातवस्तदन्तरेतन्मध्ये 'आपीडयेद्' गाढमवगाहयेत्, ‘एव'मित्यापीड्यमानस्य शस्त्रवत् 'मे' ममाक्षिवेदाना, कोऽर्थः ?-यथा तदत्यन्तबाधाविधायि तथैषापीति।
"त्रिक'मिति कटिभागम् 'अन्तरा'मध्ये 'इच्छां वा' अभिमतवस्त्वभिलाषु न केवलं बहिस्त्रिकाद्येवेति भावः 'पीडयति' बाधते, वेदनेति सम्बन्धः, तत्कालापेक्षया च वर्तमाननिर्देशः, एवमन्यत्रापि, इन्द्राशनिः-इन्द्रवजं तत्समाना-तुल्या अतिदाहोत्पादकत्वादिति भावः 'घोरा'परेषामपि दृश्यमाना भयोत्पादनी 'परमदारुणा' अतीवदुःखोत्पादिका।
किं न कश्चित्तां प्रतिकृतवानित्याह-'उपस्थिताः' वेदनाप्रतीकारं प्रत्युद्यताः 'मे' मम

Page #54

अध्ययनं - २०, [ नि. ४२९]
'आचार्याः' इति प्राणाचार्य वैद्या इतियावत्, 'विद्यामन्त्रचिकित्सकाः ' विद्यामन्त्राभ्यास-उक्तरूपाभ्यां व्याधिप्रतिकर्त्तारः, 'अद्वितीया: ' अनन्यसाधारणतया तथाविधद्वितीयाभावात्, 'सत्थकुसल 'त्ति शस्त्रेषु शास्त्रेषु वा कुशलाः शस्त्रकुशला शास्त्रकुशला वा, पठ्यते च 'नानासत्थत्थकुसल'त्ति सुगमं, मन्त्राणि च - उक्तरूपाणि मूलानि च - ओषधयस्तेषु विशारदाः - विज्ञा मन्त्रमूलविशारदाः ।
५१
नैवोपस्थानमात्रेणैव ते स्थिताः किन्तु ते मे चिकित्सां कुर्वन्ति 'चाउप्पयं' ति 'चतुष्पदां ' भिषग्भैषजातुरप्रतिचारकात्मकचतुर्भा (त्मकभा) गचतुष्टात्मिकां 'जहाहियं 'त्ति 'यथाहितं' हितानतिक्रमेण यथाऽधीतं वा-गुरुसम्प्रदायागतवमनविरेचकादिरूपां ततः किमित्याह-न चैवं कुर्वन्तोऽपि 'दुःखद' एवंविधरोगजनितादसाताद् 'विमोचयन्ति' विशेषेण मुत्कलयन्ति, एषा दुःखाविमोचनात्मिका ममानाथता ॥ अन्यच्च - 'सर्वसारमपि ' निःशेषप्रधानं वस्तुरूपं 'दिज्जाहि' त्ति दद्यात् न त्वेवमादरवानपि दुःखात् 'विमोचयंति' त्ति वचनव्यत्ययाद्विमोचयति, एवं सर्वत्र ॥
तथा पुत्रविषयः शोकः पुत्रशोक:, हा ! कथमित्थं दुःखी मत्सुतो जात इत्यादिरूपस्ततो दुःखं तेन ‘अट्टिय'त्ति आती 'अद्दिय'त्ति वा 'अर्दिता' उभयत्र पीडितेत्यर्थः, ततः पुत्रशोकदुःखार्त्ता पुत्रशोकदुःखार्दिता वा ॥ तथा 'सग'त्ति लोकरूढितः सौदर्याः स्वका वा आत्मया वा ॥ तथा 'भईणि 'त्ति भगिन्यः ॥
अपरं च ' भार्या' पत्नी 'अनुरक्ता' अनुरागवती 'अनुव्वय'त्ति अन्विति-कुलानुरूपं व्रतम्आचारोऽस्या अनुव्रता पतिव्रतेति यावत्, वयोऽनुरूपा वा, पठ्यते च- 'अनुत्तरमनुव्वय'त्ति, इह च मकारोऽलाक्षणिकः, अनुत्तरा - अतिप्रधाना 'उर'न्ति 'उर:' वक्षः 'परिषिञ्चति' समन्तास्प्लावयति ।। स्नात्यनेनेति स्नानं गन्धोदकादि मया ज्ञातमज्ञातं वेत्यनेन सद्भावसारतामाह, पठ्यते च-‘तारिसं' रोगमावन्ने 'त्ति 'तादृशम्' उक्तरूपं 'रोगम्' अक्षिरोगादिकम् 'आपन्ने' प्राप्ते मयीति गम्यते, सेति- भार्या बालेव बाला-अभिनवयौवना 'नोपभुंक्ते' नासेवते ॥
-
‘पासाओऽवि न फिट्टइ’त्ति, अपिः चशब्दार्थः, मत्पर्वाच्च नापयाति, सदा सन्निहितैवास्ते, अनेन तस्या अतिवत्सलत्वमाह ॥ 'ततः' इति रोगाप्रतिकार्यतानन्तरमहम् 'एवं' वक्ष्यमाणप्रकारेण ‘आहंसु’'त्ति उक्तवान्, यथा 'दुक्खमा हुत्ति, हु एवकारार्थ, ततो दुःक्षमैव - दुःसहेव पुनः पुनः 'वेदना' उक्तस्वरूपा रोगव्यथा 'अनुभवितुं' वेदयितुं जे इति निपातः पूरणे ॥ यतश्चैवमतः 'सयं च'त्ति चशब्दोऽपिशब्दार्थस्ततः सकृदपि - एकदाऽपि यदि मुच्येऽहमिति गम्यते, कुत: ? - 'वेयण 'त्ति वेदनायाः 'विउल' त्ति विपुलाया:- विस्तीर्णाया: 'इत:' इत्यनुभूयमानायाः, ततः किमित्याह-'क्षान्तः' क्षमावान् 'दान्तः' इन्द्रियनोइन्द्रियदमेन 'पव्वइए अनगारिय'त्ति, 'प्रव्रजेवं' गृहान्निष्क्रामेयं ततश्च 'अनगारतां' भावभिक्षुतामङ्गीकृर्यामिति शेषः, यद्वा 'प्रव्रजेयं' प्रतिपद्येयमनगारितां येन संसारोच्छित्ततो मूलत एव न वेदनासम्भवः स्यादिति ।

'एवं च चिंतइत्ता णं'ति न केवलमुक्त्वा चिन्तयित्वा चैवं' पासुत्तोमि' त्ति प्रसुप्तोऽस्मि ‘परियट्टंतिय’त्ति परिवर्त्तमानायाम् - अतिक्रामत्यां 'ततः ' वेदनोपामानन्तरं 'कल्लु'त्ति कल्यो नीरोग: सन् 'प्रभाते' प्रातः, यद्वा 'कल्ल' इति चिन्तादिनापेक्षया द्वितीयदिने प्रकर्षेण व्रजितो

Page #55

५२
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २० / ७४८ गतः प्रव्रजितः, कोऽर्थ : ? - प्रतिपन्नवाननगारिताम् ॥ तत इति प्रव्रज्याप्रतिपत्तेरहं नाथो जात:संवृत्तो, योगक्षेमकरणक्षम इति भावः, 'आत्मनः ' स्वस्य 'परस्य वा' अन्यस्य पुरुषादेः सर्वेषां भूतानां जीवानां त्रसानां स्थावराणां चेति त्रसस्थावरभेदभिन्नानामिति विंशतिसूत्रावयवार्थः ॥ किमिति प्रव्रज्याप्रतिपत्त्यनन्तरं नाथस्त्वं जातः पुरा तु न इत्याह
मू. ( ७४८ )
अप्पा नेई वेयरणी, अप्पा मे कूडसामली।
अप्पा कामदुहा घेनू, अप्पा मे नंदनं वनं ॥
वृ. 'आत्मे 'ति व्यवच्छेदफलत्वाद्वाक्यस्यात्मैव नान्यः कश्चित् किमित्याह- 'नदी' सरित् 'वैतरणी' नरकनद्या नाम, ततो महाऽनर्थहेतुतया नरकनदीव, अत एवात्मैव कूटमिव जन्तुयातनाहेतुत्वाच्छाल्मली कूटशाल्मली नरकोद्भवा । तथाऽऽत्मैव कामान्-अभिलाषान् दोग्धि - कामितार्थप्रापकतया प्रपूरयति कामदुधा धेनुरिवधेनुः, इयं च रूढित उक्ताः, एतदुपमत्वं चाभिलाषितस्वर्गापवर्गावाप्तिहेतुतया, आत्मैव 'मे' मम 'नन्दनं' नन्दननामकं 'वनम्' उद्यानम्, एतदौपम्यं चास्य चित्तप्रल्हत्तिहेतुतया ।
मू. ( ७४९ )
अप्पा कत्ता विकत्ता य, दुहाण य सुहाण य। अप्पा मित्तममित्तं च, दुप्पट्ठियसुपट्टिओ ॥
वृ. यथा चैतदेवं तथाऽऽह - आत्मैव 'कर्ता' विधायको दुःखानां सुखानां चेति योगः, प्रक्रमाच्चात्मन एव 'विकरिता च' विक्षेपकश्चात्मैव तेषामेव, अतश्चात्मैव 'मित्रम्' उपकारितया सुहृत्' अमित्तं'ति' अमित्रं च' अपकारितयाऽसुहृत् । कीदृक् सन् ? -'दुप्पट्ठियसुप्पट्ठिओ'त्ति, दुष्टं प्रस्थितः - प्रवृत्तो दुष्प्रस्थितः दुराचारविधातेतियावत् सुष्ठु प्रस्थितः सुप्रस्थितः सदनुष्ठानकर्तेतियावत् योऽर्थः एतयोर्विशेषणसमासः, दुष्प्रस्थितो ह्यात्मा समस्तदुःखहेतुरिति वैतरण्यादिरूपः सुप्रस्थितश्च सकलसुखहेतुरिति कामधेन्वादिकल्पः । तथा च प्रव्रज्याऽवस्थायामेव सुप्रस्थितत्वेनात्मनोऽन्येषां च योगकरणसमर्थत्वान्नाथत्वमिति सूत्रद्वयगर्भार्थः ॥
पुनरन्यथाऽनाथत्वमाह
मू. (७५० ) इमा हु अन्नावि अनाहया निवा!, तामेगचित्तो निहुओ सुणेहि मे । नियंठधम्मं लहियाणवी जहा, सीयंति एगे बहुकायरा नरा ॥
वृ. ‘इयम्' अनन्तरमेव वक्ष्यमाणा 'हुः' पूरणे 'अन्या' अपरा 'अपि: ' समुच्चये 'अनाथता' अस्वामिता, यदमावतोऽह नाथो जात इत्याशयः, 'निव' त्ति नृप 'ता' मित्यनाथताम्, 'एकचित्तः ' एकाग्रमना: 'निभृता: ' स्थिरः शृणु, का पुनरसावित्याह-निर्ग्रन्थानां धर्मः - आचारो निर्ग्रन्थधर्मस्तं 'लभियाणवि 'त्ति लब्ध्वाऽपि 'यथा' इत्युपप्रदर्शने 'सीदन्ति' तदनुष्ठानं प्रति शिथिलीमवन्ति 'एके' केचन ईषदपरिसमाप्ताः कातराः - निःसत्त्वाः बहुकातराः 'विभाषा सुपोबहु च पुरस्तात्त्वि' ति प्राग्बहुचप्रत्ययः, ये हि सर्वथा निः सत्त्वास्ते मूलत एव न निर्ग्रन्थमार्गं प्रतिपद्यन्त इत्येवमुच्यते, यदिवा कातरा एव बहवः संभवन्तीति बहुशब्दो विशेषणं 'नराः ' पुरुषाः सीदन्तश्च नात्मानमन्या॑श्च रक्षयितुं क्षमा इतीयं सीदनलक्षणाऽपराऽनाथतेति भावः ॥
मू. ( ७५१) जे. पव्वइत्ताण महव्वयाई, सम्मं (च) नो फासयई पमाया । अनिग्गहप्पा य रसेसु गिद्धे, न मूलओ छिंदइ बंधनं से ॥

Page #56

अध्ययनं - २०, [ नि. ४२९]
५३
वृ. ‘जो पव्वइत्ताणे'त्यादि सूत्राणि सीदनस्यैवानेकधा स्वरूपानुवादतः फलदर्शकानि 'स्पष्टान्यैव नवरं 'नो स्पृशति' इति नासेवते 'प्रमादात् ' निद्रादेरनिगृहीतः - अविद्यामानविषयनियन्त्रण आत्माऽस्येत्यनिग्रहात्मा, अत एव 'रसेषु' मधुरादिषु 'गृद्धः' गृद्धिमान् बध्यतेऽनेन कर्मेति बन्धनं रागद्वेषात्मक 'से' इति सः ॥
मू. ( ७५२) आउत्तया जस्स य नत्थि कावि, इरियाइ भासाइ तहेसणाए । आयाणनिक्खेवदुगुंछणाए, न वीरजायं अनुजाइ मग्गं ॥
वृ. 'आयुक्तता' दत्तावधानता 'काचिदि' ति स्वल्पाऽपि 'आयाणनिक्खेदुगुंछणाए 'त्ति आदाननिक्षेपयोः - उपकरणग्रहणन्यासयोर्जुगुपसनायाम्, इह चोच्चारादीनां संयमानुपयोगितया जुगुप्सनीयत्वेनैव परिस्थापना जुगुप्सनोक्त, स ईदृक् किमित्याह वीरैर्यातो गतो वीरयातस्तम् 'अनुयाति' अनुगच्छति, नेति सम्बन्धः, अल्पसत्त्वतयेति भावः; क ? - 'मार्गं' सम्यग्दर्शनादिकं मुक्तिपथम् ॥
मू. (७५३) चिरंपि से मुंडरई भवित्ता, अथिरव्वए तवनियमेहिं भट्टे । चिरंपि अप्पाण किलेसइत्ता, न पारए होइ हु संपराए ।
वृ. तथा च 'चिरमपि' प्रभूतकालमपि मुण्ड एव-मुण्डन एव केशापनयनात्मनि शेषानुष्ठानपराङ्मुखतया रुचिर्यस्यासौ मुण्डरुचिः, अस्थिराणि-गृहीतमुक्ततया चलानि व्रतान्यस्येत्यस्थिरव्रतः 'तपोनियमेभ्यः 'उक्तरूपेभ्यः 'भ्रष्टः' च्युतश्चिरमपि 'अप्पाण'त्ति आत्मानं 'क्लेशयित्वा' लोचादिनां बाधयित्वा, आत्मनैवेति गम्यते, न 'पारगः ' पर्यन्तगामी भवति 'हु:' वाक्यालङ्गारे 'संपराए' त्ति सपरायन्ति-भृशं पर्यटन्त्यस्मिन् जन्तव इति सम्परायः - संसारस्तस्य सूत्रे च सुब्व्यत्यायात्सप्तमी ॥ मू. ( ७५४ )
पुल्लेव मुट्ठी जह से असारे, अयंतिते कूडकहावणे य। राढामणी वेरुलियप्पगासे, अमहग्धर होइ हु जाणएसु ॥
वृ. स चैवंविधः पोल्लेत्यन्तः शुषिरा 'एव' इत्यवधारणे तेन पोल्लैव, न मनागपि निविडा 'मुष्टिः' अंगुलिसन्निवेशविशेषात्मिका 'यथा' इति सादृश्ये, पठ्यते वा पोल्लारमुट्ठी जह' तति इहापि 'पोल्लर' त्ति शुषिरा, असारत्वं चोभयोरपि सदर्थशून्यतथा 'अयंतिय'त्ति 'अयन्त्रितः ' अनियमितः कूटकार्षापणवत्, वाशब्दस्येहोपमार्थत्वात्, यथा ह्यसौ न केनचित्कूटतया नियन्त्रते, तथैषोऽपि गुरूणामप्यविनीततयोपेक्षणीत्वात्, 'राढामणि 'त्ति काचमणिर्वैडूर्यवत्प्रकाशतेप्रतिभासत इति वेडूर्यप्रकाशः- वैडूर्यमणिसदृश: 'अमहार्धकः' इत्यमहामूल्यो भवति, 'च: ' समुच्चये भिन्न- क्रमस्ततोऽमहार्धकश्च 'जाणएसु'त्ति ज्ञेषु मुग्धजनविप्रतारकत्वात्तस्य ॥ मू. (७५५) कुसीललिंगं इह धारइत्ता, इसिज्झयं जीबिय बूहइत्ता । असंजए संजय लप्पमाणे, विणिधायमागच्छइ से चिरंपि ॥
वृ. 'कुशीललिङ्ग' पार्श्वस्थादिवेषम् 'इह' अस्मिन् जन्मनि धारयित्वा 'ऋषिध्वजं' मुनिचिह्नं रजोहरणादि ‘जीविय’त्ति आर्षत्वाज्जीविकायै 'बृहंयित्वा' असंयमजीवितं जीविकां वानिर्वहणोपायरूपां बृंहयित्वेति- पोषयित्वाऽत एवासंयतः सन् 'संजय लप्पमाणे 'त्ति प्राकृतत्वात्सोपस्करात्वाच्च संयमतमात्मानं लपन्, पठ्यते च- 'संजयलाभमाणे 'त्ति आर्षत्वात् संयत

Page #57

५४
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ -२० / ७५५ लाभ:- स्वर्गापवर्गाप्राप्तिरूपस्तं मन्यमानो ममायं भविष्यतीति गणयन् 'विनिघातं ' विविधाभिघातरूपम् 'आगच्छति' आयाति स 'चिरमपि' प्रभूतकालमप्यास्तामल्यं नरकगत्वादाविति
भावः ॥
मू. (७५६) विसं तु पीयं जह कालकूडं, हणाइ सत्थ जह कुग्गही अं । एसेव धम्मो विसओववन्नो, हणाइ वेयाल इवाविवन्नो ॥
वृ. इहैव हेतुमाह - विषं पिबन्तीति आर्षत्वात्पीतं यथा 'कालकूटं' कालकूटनामकं 'हणाइ' त्ति हन्ति, चस्य च गम्यमानत्वात्, शस्त्र च, यथा कुत्सितं गृहीतं कृगृहीतम् 'एसेव'त्ति एष एवं विषादिवत् ‘धम्मो 'त्तिधर्मो - यतिधर्मः ' विषयोपपन्नः ' शब्दादिविषययुक्तो हन्ति, दुर्गतिपातहेतुत्वेन, द्रव्ययतिमिति शेषः 'वेताल इवाविवन्न' त्ति अविपन्नः अंप्राप्तविपत् मन्त्रादिभिरनियन्त्रित इत्यर्थः, पठ्यते च- 'वेयाल इवाविबंधणो 'त्ति इह च 'अविबन्धनः ' अविद्यमानमन्त्रादिनियन्त्रणः, उभयत्र साधकमिति गम्यते ॥
मू. (७५७ ) जो लक्खणं सुविण पउंजमाणो, निमित्तकोऊहलसंपगाढे। कुहेडविज्जासवदारजीवी, न गच्छई सरणं तंमि काले ।।
वृ. यो लक्षणं 'सुविनो' त्ति स्वप्नं चोक्तरूपं 'प्रयुञ्जान: ' व्यापारयन् निमित्तं च- - भौमादि कौतुकं च- अपत्याद्यर्थं स्नपनादि तयोः संप्रगाढः - अतिशयासक्तो निमित्तकौतुकसंप्रगाढः 'कुहेडविज्ज' त्ति कुहेटकविद्या-अलीकाश्चर्यविधायिमन्त्रतन्त्रज्ञानात्मिकास्ता एव कर्मबन्धहेतुतयाऽऽ श्रवद्वाराणि तैर्जीवितुं शीलमस्येति कुहेटकविद्याऽऽ श्रवद्वारजीवी 'न गच्छति' न प्राप्नोति 'शरणं' त्राणं दुष्कृतरक्षाक्षमं 'तस्मिन्' फलोपभोगोपलक्षिते 'काले' समये ॥ तमंतमेणेव उ से असीले, सया दुही विप्परियासुवेइ । संधावई नरगतिरिक्खजोणी, मोनं विराहित्तु असाहुरूवे ॥
मू. (७५८)
वृ. अमुमेवार्थं भावयितुमाह- 'तमंतमेणेव उ'त्ति अतिमिथ्यात्वोपहततया 'तमस्तमसैव' प्रकृष्टाज्ञानेनैव 'तु:' पूरणे 'सः' द्रव्ययतिः अशीलः सदा दुःखी विराधनाजनितदुःखेनैव ‘विप्परियासुवेइ’त्ति विपर्यासं तत्त्वादिषु वैपरीत्यम् 'उपैति' उपगच्छति, ततश्च 'संधावति' सततं गच्छति नरकतिर्यग्योनी: 'मौनं' चारित्रं विराध्य 'असाधुरूपं' तत्त्वतोऽयतिस्वभावः सन्, अनेन विराधनाया अनुबन्धवत्फलमुक्तम् ॥
मू. ( ७५९) उद्देसियं कीयगडं नियागं न मुच्चई किंचि अनेसणिज्जं । अग्गीविवा सव्व भक्खी भवित्ता, इओ चुओ गच्छइ कट्ट पावं ॥
वृ. कथं पुनर्मौनं विराध्य कथं वा नारकतिर्यग्गतीः संधावतीत्याह - 'उद्देसिय' मित्यादि, क्रयणंक्रीतं तेन कृतं-निर्वर्त्तितं क्रीतकृतं 'नित्यागं' नित्यपिण्डम् 'अग्गीविव'त्ति अग्निरिव प्राकृतत्वादाकारः सर्वम्-अप्राशुकमपि भक्षयतीत्येवंशीलः सर्वभक्षी भूत्वा कृत्वा च पापमिति योग:, 'गच्छति' याति कुगतिमिति शेषः ॥
मू. ( ७६० )
न तं अरीकंठ छित्ता करेइ, जं से करे अप्पणिया दुरप्पा । से नाहिई मच्चुमुहं तु पत्ते, पच्छानुतावेण दयाविहूणो ॥ वृ.यतश्चैवं दुश्चरितैरेव दुर्गतिप्राप्तिरत: 'न' नैव 'तम्' इति प्रस्तावादनर्थं 'कण्ठछत्ता' प्राणहर्ता

Page #58

अध्ययनं - २०, [ नि. ४२९]
५५
'से' तस्य 'दुरप्य'त्ति प्राकृतत्वात् 'दुरात्मता' दुष्टाचारप्रवृत्तिरूपा, न चैनामाचरन्नपि जन्तुरत्यन्तमूढतया वेत्ति, ततः किमुत्तरकालमपि न वेत्स्यतीत्याह' स:' दुरात्मताकर्त्ता ज्ञास्यति प्रक्रमाद् दुरात्मतां 'मृत्युमुखं तु' मरणसमयं पुनः प्राप्तः पश्चादनुतापेन - हा दुष्ठु मयाऽनुष्ठितमित्येवंरूपेण, -संयमः सत्याद्युपलक्षणमहिंसा वा तद्विहीनः सन्, मरणसमयो हि प्रायोऽतिमन्दधर्मस्यापि धर्माभिप्रायोत्पत्तिरित्येवमभिधानं, यतश्चैवं महाऽनर्थहेतुः पश्चात्तापहेतुश्च दुरात्मता तत आदित एव मूढतामपहाय परिहर्त्तव्येयमिति भावः ॥
दया
मू. (७६१)
निरत्थया नग्गरुई उ तस्स, जे उत्तमट्ठे विवयासमेइ ।
इमेवि से नत्थि परेवि लोए, दुहओऽवि से झिज्झइ तत्थ लोए ॥ वृ. यस्तु मृत्युमुखप्राप्तोऽपि न तां वेत्स्यति तस्य का वार्तेत्याह- 'निरडीए' इत्यादि, निरर्थिका तुशब्दस्यैवकारार्थस्येह सम्बन्धात् 'निरर्थकैव' निष्फलैव नाग्न्ये श्रामण्ये रचिः - इच्छा नाग्न्यरुचिस्तस्य 'जे उत्तमट्ठे' ति सुब्व्यत्ययादपेश्च गम्यमानत्वाद् 'उत्तमार्थेऽपि' पर्यन्तसमयाराधनारूपेऽपि आस्तां पूर्वमित्यपिशब्दार्थः 'विपर्यासं' दुरात्मतायामपि सुन्दरात्मतापरिज्ञानरूपम् 'एति' गच्छति, इतरस्य तु कथञ्चित्स्यादपि किञ्चित्फलमिति भावः, किमेवमुच्यते ?, यतः 'इमेवि 'त्ति अयमपि प्रत्यक्षो लोक इति सम्बन्धः, 'से' इति तस्य 'नास्ति' न विद्यते, न केवलमयमेव परोऽपि लोको-जन्मान्तरलक्षणः, तत्रैहलोकाभावः शरीरक्लेशहेतुलोचादिसेवनात् परलोकाभावश्च कुगतिगमनतः शारीरमानसदुःखसम्भवात्, तथा च 'दुहतोऽवि'त्ति द्विधाऽपि ऐहिकपारत्रिकार्थाभावेन 'स झिज्झइ 'त्ति, स ऐहिकपारत्रिकार्थसम्पत्तिमतो जनान् विलोक्य धिग्मामपुण्यभाजनमुभयभ्रष्टतयेति चिन्तया क्षीयते, 'तत्र' इत्युभयलोकाभावे सति 'लोके'
जगति ॥
मू. (७६२)
एमेवऽहाछंदकुसीलरूवे, मग्गं विराहित्तु जिनुत्तमाणं । कुररी विवा भोगरसानुगिद्धा, निरद्वसोया परितावमेइ ॥
वृ. यदुक्तं स ज्ञास्यति पश्चादनुतापेनेति, तत्र यथाऽसौ परितप्यते तथा दर्शयन्नुपसंहारमाह'एवमेव' उक्तरूपेणैव महाव्रतास्पर्शादिना प्रकारेण 'यथाच्छन्दा: ' स्वरुचिविरचिताचाराः कुशीलाः- कुत्सितशीलास्तद्रूपः- तत्स्वभावः 'कुररीव' पक्षिणीव 'निरट्ठसोय 'त्ति निरर्थोनिष्प्रयोजनः शोको यस्याः सा निरर्थशोका 'परितापं' पश्चात्तापरूपम् 'एति' गच्छति, यथा चैषाऽऽ मिषगृद्धा पक्ष्यन्तरेभ्यो विपत्प्राप्तौ शोचते न च ततः कश्चिद् विपत्प्रतीकार इति, एवमसावपि भोगरसगृद्ध ऐहिकामुष्मिकानर्थप्राप्तौ ततोऽस्य स्वपरपरित्राणासमर्थत्वेनानाथत्वमिति भाव इति त्रयोशदसूत्रार्थः ॥ एतत् श्रुत्वा यत्कृत्यं तदुपदेष्टुमाह
मू. ( ७६३) सुच्चाण मेहावि सुभासियं, इमं अनुसासनं नाणगुणोववेयं । मग्गं कुसीलाण जहाय सव्वं, महानियंठाण वए पहेणं ॥
वृ. सुगमं, नवरं 'मेहावि'त्ति मेधाविन् ! सुष्ठु - शोभनप्रकारेण भाषितं सुभाषितम् 'इमम्' इत्यनन्तरोक्तम्‘अनुशासनं' विषदनदोषदर्शनेनार्थावृत्त्या शिक्षणं ज्ञानस्य गुणो ज्ञात्वा विरमणात्मकस्तेन, ज्ञानगुणाभ्यां वोपपेतं युक्त ज्ञानगुणोपपेतं 'वये 'त्ति व्रजेस्त्वं 'पहेणं' ति 'पथा' मार्गेण महानिर्ग्रन्थानामिति सम्बन्धः । ततः किं फलमित्याह

,

Page #59

उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २० / ७६४ चरित्तमायारगुणन्निए तओ, अनुत्तरं संजम पालिया णं । निरासवे संखविया न कम्मं, उवेइ ठाणं विलुउत्तमं धुवं ॥
,
वृ. 'चरित्तमायारगुणन्निए' त्ति मकारोऽलाक्षणिकः, चरित्रस्याचरणम् आचारः- आसेवनं एव गुणः यद्वा गुणोज्ञानं ततस्तेन ताभ्यां वाऽन्वितश्चारित्राचारगुणान्वितः 'तत: ' महानिग्रन्थमार्गगमनाद्, 'अनुत्तरं ' 'संजमपालिया णं' ति 'संयमं' यथाख्यातचारित्रात्मकं 'पालयित्वा' आसेव्य 'निराश्रवः' हिंसाद्याश्रवरहितः सन् क्षपयित्वा यदिवा 'संखविया णं' ति 'सङ्घपय्य' संक्षयं नीत्वा 'कर्म' ज्ञानावरणीयादि 'उपैति ' उपगछन्ति 'स्थानं' पदं विपुलं च तदनन्तानामपि तत्रावस्थितेरुत्तमं च प्रधानत्वाद् विपुलोत्तमं 'ध्रुवं' नित्यं मुक्तिपदमितियावदिति सूत्रार्थः ॥ मू. ( ७६५) एवुग्गदंतेऽवि महातवोघने, महामुनी महापइणे महायसे । महानियंठिज्जमिणं महासुअं, से काहए महया वित्थरेणं ॥
५६
मू. ( ७६४ )
वृ. ‘एवम्' उक्तप्रकारेण ‘से काहए'त्ति स श्रेणिकपुष्टो मुनिरकथयत्, तत्कालापेक्षया कथयति वेति सम्बन्धः, उग्रः - उत्कटः कर्मशत्रुजयं प्रति स एव 'दान्तः' प्राग्वत् उग्रदान्तः अपिः पूरणे ‘महाप्रतिज्ञः' अतिदृढव्रताभ्युपगमोऽ एव महायशा महानिर्ग्रन्थेभ्यो हितं महानिर्ग्रन्थीयम्, 'इदम्' अनन्तरोक्तं, शेषं स्पष्टमिति सूत्रार्थः ॥ ततश्च
मू. ( ७६६ )
तुट्ठो असेणिओ राया, इणमुदाहु कयंजली ।
अनाहयं जहाभूयं, सुट्टु मे उवदंसियं ॥
मू. ( ७६८)
मू. (७६७) तुज्झं सुलद्धं खु मनुस्सजम्मं, लाभा सुलद्धा य तुमे महेसी ! । तुब्भे साहाय संबंधवा य, जं भे ठिया मग्गि जिनुत्तमाणं ॥ तंसि नाहो अनाहाणं, सव्वभूयाण संजया ! | खामेमि ते महाभाग !, इच्छामि अनुसासिउं ॥ पुच्छिऊण मए तुब्भं, झाणविग्घो य जं कओ । निमंतिया य भोगेहिं, तं सव्वं मरिसेहि मे ॥
मू. ( ७६९ )
वृ. सूत्रचतुष्टयं स्पष्टमेव, नवरं तृष्टश्चेति, 'च: ' पुनरर्थे भिन्नक्रमश्च ततः श्रेणिकः पुनरिदमाह‘यथाभूतं’ यथाऽवस्थितम् उपदर्शितं त्वयेति प्रक्रमः, 'सुलद्धं खु'त्ति सुलब्धमेव 'लाभाः ' वर्णरूपाद्यवाप्तिरूपा धर्मविशेषोपलम्भात्मका वा सुलब्धा उत्तरोत्तरगुणप्रकर्षहेतुत्वात्, सनाथाश्च सबान्धवाश्च तत्त्वत इति गम्यते, 'यद्' यस्माद्' भे' इति भवन्तो, जिनोत्तममार्गस्थितत्वं सुलब्धजन्मत्वादौ हेतुः ‘तंसि’त्ति पूर्वार्द्धेन पुनरुपबृंहणा कृता, उत्तराद्धेर्न तु क्षमणोपसंपन्नते दर्शिते, इह तु 'ते' त्ति त्वां । 'अनुसासिउं 'ति 'अनुशासयितुं' शिक्षयितुमात्मानं भवतेति गम्यते, पुनः क्षमणामेव विशेषत आह-पृष्ट्वा 'कथं त्वं प्रथमवयसि प्रव्रजित' इत्यादि पर्युनुयुज्य निमन्त्रिताश्च भोगैर्यदिति सम्बन्ध इति सूत्रचतुष्टयार्थः ॥ सकलाध्ययनार्थोपसंहारमाह
मू. (७७०) एवं थुणित्ताण स रायसिंहो, अनगारसीहं परमाइ भत्तिए । सओरोहो य सपरियणो सबंधवोय धम्मानुरत्तो विमलेन चेयसा ॥ ऊससियरोमकूवो, काऊण य पयाहिणं । अभिवंदिऊण सिरसा, अइयाओ नराहिवो ॥
मू. (७७१ )

Page #60

५७
-
अध्ययनं-२०,[नि. ४२९] मू. (७७२) इयरोऽवि गुणसमिद्धो तिगुत्तिगुत्तो तिदंडविरओ य।
विहग इव विप्पमुक्को विहरइ वसुहं विगयमोहु॥ वृ. राजा चासौ सिंहश्चातिपराक्रमवत्तया राजसिंहः, अनगारस्य च सिंहत्वं कर्ममृगान् प्रत्यतिदारुणत्वात् प्रशंसाख्यापकं वा उभयत्र सिंह इति, 'सावरोधः' सान्तःपुरः 'सपरिजनः' सपरिवारः 'विमलेन' विगत मिथ्यात्वमेलेन। उच्छसिताइवोच्छसिताः-उद्भिन्ना रोमकूपारोमरन्ध्राणि यस्यासावुच्छसितरोमकूप: 'अतियातो'त्ति अतियातः' गतः स्वस्थानमिति गम्यते, 'इतरः' संयतः सोऽपि हि 'विहग इव' पक्षीव 'विप्रमुक्तः' क्वचिदपि प्रतिबन्धविरहितो विहरतीति वर्तमाननिर्देशः प्राग्वत्, 'विगतमोह:' विगतवैचित्त्य, शेषं सुगममिति सूत्रत्रयार्थः । 'इति' परिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् । उक्तोऽनुगमः, सम्प्रति नयास्तेऽपि प्राग्वदेव ॥
अध्ययनं - २० समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता उत्तराध्ययनसूत्रे विंशतितमध्ययनस्य भद्रबाहुस्वामिविरचिता नियुक्तिः एवं शान्त्याचार्य विरचिता टीका परिसमाप्ता।
(अध्ययनं २१ समुद्रपालितं - वृ. व्याख्यातं महानिर्ग्रन्थीयं नाम विंशतितममध्ययनम्, इदानीमेकविंशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-अनन्तराध्ययनेऽनाथत्वमनेकधोक्तम्, इह तु तदालोचनाद्विविक्तचर्ययैव चरितव्यमित्यभिप्रायणे सैवोच्यत इत्यनेनाभिसम्बन्धेनायातस्याध्ययनस्य प्राग्वदनयोगद्वारचतुष्टयं प्ररूप्यं तावद् यावन्नामनिष्पन्ननिक्षेपे समुद्रपालीयमिति नामातः समुद्रपालनिक्षेपाभिधानायाह नियुक्तिकृत्नि.[४३०] समुद्देण पालिअंमि अनिक्खेवु चउक्कओ दुविह दव्व। नि.[४३१] समुद्दपालिआऊ वेयंतो भावओ य नायव्वो।
तत्तो समुट्ठिअमिणं समुद्दपालिज्जमज्झयणं । वृ.गाथाद्वयं प्रतीतार्थमेव, नवरंसमुद्रपालनिक्षेपप्रस्तावे यत्समुद्रेण पालित इत्युक्तं तत्समुद्रपाल इत्यत्र समुद्रेण पाल्यते स्मेति समुद्रपाल इति व्युत्पत्तिख्यापनार्थमिति गाथाद्वयार्थः ।।
गतो नामनिष्पन्नो निक्षेपः, सम्प्रति सूत्रालापकानिष्पन्ननिक्षेपावसरः, स च सति सूत्र इति सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं, तच्चेदम्मू. (७७३) चंपाए पालिए नाम, सावए आसि वाणिए।
महावीरस्स भगवओ, सीसो सो उ महप्पणो॥ मू. (७७४) निग्गंथे पावयणे, सावए से विकोविए।
पोएण ववहरते, पिहुंडं नयरमागए। मू. (७७५) पिहुंडे ववहरंतस्स, वाणिओ देइ धूअरं।
तं ससत्तं पइगिज्झ, सदेसमह पत्थिओ। मू.(७७६) अह पालियस्स धरणी, समुद्दमि पसवई।
अह दारए तर्हि जाए, समुद्दपालित्ति नामए।

Page #61

५८
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २१ / ७७७
मू. ( ७७७ )
मू. ( ७७८ )
मू. ( ७७९)
खेमेण आगए चंप, सावए वाणिए घरं । संवड्डूई घरे तस्स, दारए से सुहोइए । बावत्तरीकलाओ अ, सिक्खिए नीइकोविए । जुव्वनेन य अप्फुन्ने, सुरूवे पियदंसणे ॥ तस्स रूववइं भज्जं, पिया आनेइ रूविणि । पासाए कीलए रम्मे, देवो दोगुंदगो जहा ॥ अह अन्नया कयाई, पासायालोअने ठीओ । वज्झमंडनसो भागं, वज्झं पासइ बज्झगं ॥ तं पासिऊण संविग्गो, समुद्दपालो इणमब्बवी । अहो असुहान कम्माणं, निज्जाणं पावगं इमं ॥ संबुद्धो सो तहिं भयवं परमं संवेगमागओ । आपुच्छऽम्मापियरो, पव्वए अनगारियं ॥
मू. ( ७८० )
मू. ( ७८१ )
मू. ( ७८२ )
वृ. सूत्राणि दश । इदमुत्तरं चाध्ययनं क्वचित्सोपस्कारतया व्याख्यास्यते- 'चम्पायां' चम्पाऽभिधानायां पुरि पालितो नाम सार्थवाहः 'श्रावकः' श्रमणोपासकः 'आसीत्' अभूद् वणिगेव वणिजः- वनिग्जाति: महावीरस्य भगवतः 'शिष्यः' विनेयः स इति, सतुः विशेषणे 'महात्मनः' प्रशस्यात्मनः । स च कीदृगित्याह- 'नैर्ग्रन्थे' निर्ग्रन्थसम्बन्धिनि 'पावयणे 'त्ति प्रवचने श्रावकः सः इति पालितो विशेषेण कोविदः - पण्डितो विकोविदः, कोऽर्थः ? -विदितजीवादिपदार्थः 'पोतेन व्यवहरन्' प्रवहणवाणिज्यं कुर्वन् 'पिहुण्डं' पिहुण्डनामकं नगरम् 'आगतः' प्राप्तः । तत्र च पिहुण्डे व्यवहरते तद्गुणाकृष्टचेताः कश्चिद्वाणिजो 'ददाति' यच्छति 'धूयरं' ति दुहितरम्, उदूढवांश्च तामसौ, स्थित्वा च तत्र कियन्तमपि कालं तां 'ससत्त्वा' मित्यापन्नसत्त्वां ‘परिगृह्य’ आदाय स्वदेशम् 'अथ' अनन्तरं 'प्रस्थितः ' चलितः । तत्र चागच्छतोऽथ पालितस्य गृहिणी 'समुद्रे' जलधौ 'प्रसूते' गर्भं विमुञ्चति स्मेति शेषः, 'अथे'त्युपन्यासे 'दारकः' सुतः 'तस्मिनु' इति प्रसवने 'जात: ' उत्पन्न: समुद्रपाल इति 'नामतो' नामाश्रित्य ।
क्रमेण चागच्छन् 'क्षेमेण' कुशलेनागतश्चम्पायां श्रावको वाणिजः 'घरं 'ति चस्य गम्यमानत्वाद्, गृहं च स्वकीयं कृतं च तत्र वर्द्धापनकादि, संवर्द्धते च 'गृहे' वेश्मनि, 'तस्य' इति पालिताभिधानवणिजो दारकः सः 'सुखोचितः' सुकुमारः । एवं च प्राप्तः कलाग्रहणयोग्यतां द्विसप्ततिकलाश्च शिक्षितः, शिक्षते वा पाठान्तरतः, जातश्च 'नीतिकोविदः ' न्यायाभिज्ञः, 'जोव्वनेन य अप्फुन्ने' त्ति, चस्य भिन्नक्रमत्वाद्यौवनेन 'आपूर्णश्च' परिपूर्णशरीरश्च, पठ्यते च'जोव्वनेन य संपन्ने'त्ति, तत्र च 'संपन्नः' युक्तोऽत एव 'सुरूप:' सुसंस्थानः 'प्रियदर्शनः ' सर्वस्यैवानन्ददाता |
परिणयनयोग्यतां च तस्य विज्ञाय 'रूपवर्ती' विशिष्टाकृति भार्यां पत्नीं 'पिता' पालितवणिग् 'आनयति' तथाविधकुलादागमयति 'रूपिणीं' रूपिणीनाम्नीं, परिणायितश्च तामसौ, प्रासादे क्रीडति-रमति तया सह ‘रम्ये' अभिरतिहेतौ देवो दोगुन्दको यथा । अथान्यदा कदाचित् 'प्रासादालोकने' उक्तरूपे स्थितः सन् वधमर्हति वध्यत्सस्य मण्डनानि-रक्तचन्दनकरवीरादीनि

Page #62

अध्ययनं - २१, [ नि. ४३१ ]
५९
तैः शोभा - तत्कालोचितपरभागलक्षणा यस्यासौ वध्यमण्डनशोभाकरतं 'वध्यं' वधाईं कञ्चन तथाविधाकार्यकारिणं पश्यति - बाह्यं नगरबहिर्वर्त्तिप्रदेशं गच्छतीति बाह्यगस्तं, कोऽर्थः ? - बहिर्निष्क्रामन्तं यद्वा 'वध्यगम्' इह वध्यशब्देनोपचाराद्वध्यभूमिरुक्ता ।
नि. [ ४३२ ]
नि. [ ४३३ ]
नि. [४३४]
नि. [ ४३५ ]
तथाविधं वध्यं दृष्ट्वा संवेगः - संसारवैमुख्यतो मुक्त्यभिलाप्सतद्धेतुत्वात्सोऽपि संवेगस्तं समुद्रपालः ‘इदं' वक्ष्यमाणमब्रवीत्, यथा- अहो ! 'अशुभानां कर्मणां पापानामनुष्ठानानां 'निर्याणम्' अवसानं 'पापकम्' अशुभम् 'इदमं' प्रत्यक्षं यदसौ वराको वधार्थमित्थं नीयत इति भावः । एवं परिभावयन्, 'संबुद्ध:' अवगततत्त्वः 'सः' वणिकपुत्रः 'तत्रे 'ति तस्मिन्नेव प्रासादालोकने ‘भगवान्' माहात्म्यवान्, माहात्म्येऽपि भगवच्छब्दस्य दर्शनात् परं - प्रकृष्टं संवेगमागतः, ततश्चापृच्छय मातापितरौ 'पव्वये 'त्ति 'प्राव्राजीत्' प्रकर्षेण गतवान्, कोऽर्थः ? - प्रतिपन्नवान्, ‘अनगारितां' निस्सङ्गतामिति सूत्रदशकार्थः ॥ सम्प्रति अनुवादोऽपि स्पष्टताहेतुर्व्याख्याङ्गमिति ख्यापनायैवोक्तमेवार्थमनुवदन् विशेषं च वदन्नाह निर्युक्तिकारःचंपाए सत्थवाहो नामेणं आसि पालिओ नामं । वीरवरस्स भगवओ सो सीसो खीणमोहस्स ॥ अह अन्नया कयाई पोएणं गणिमधरिमभरिएणं । तो नगरं संपत्तो पीहुंडं नाम नामेणं ॥ ववहरमाणस्स तर्हि पिहुंडे देइ वाणिओ धूअं । तंपि अ पति धित्तूण निग्गओ सो सदेसस्स ॥ अह सा सत्थाहसुआ समुद्दमज्झमि पसवई पुत्तं । पिअदसणसव्वंगं नामेण समुद्दपालित्ति ।। खेमेणं संपत्तो सो पालिअ सावगो घरं निययं 1 धाईदसद्धपरिवुडो अह वड्डइ सो उदहिनामो ॥ बावतरं कलाओ अ सिक्खिओ नीइकोविओ जाहे । तो जुव्वनमुप्फन्नो जाओ पिअदंसणो अहिअं ॥ अह तस्स पि पतिं आणेई रूविणित्ति नामेणं । चट्ठिगुणोवेयं अमरवहूणं सरिसरूवं ॥ अह रूविनीइ सहिओ कीलइ सो भवनपुंडरी अंमि । दोगुदगुव्व देवो किंकरपरिवारिओ निच्चं ॥ अह अन्नया कयाई ओलोअनसंठिओ सदेवीओ । वज्झं नीनिज्जंतं अन्निज्जंतं जनसएहिं ॥ अह भणइ सन्निनाणी भीओ संसारिआण दुक्खाणं । नी आण पावकम्माण हा जहा पावगं इनमो ॥ संबद्धो सो भयवं संवेगमनुत्तरं च संपत्तो । आपुच्छिऊण जएण निक्खंतो खायजसकित्ती ॥
नि. [ ४३६ ]
नि. [ ४३७]
नि. [ ४३८ ]
नि. [ ४३९ ]
नि. [ ४४० ]
नि. [ ४४१ ]
नि. [ ४४२ ]
वृ. व्याख्यातप्राया एव, नवरं 'वीरवरस्स' त्ति नामतोऽन्येऽपि वीराः संभवन्ति स तु भगवान्

-

Page #63

उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२१/७८२ भावतोऽपि वीर इति प्राधान्यख्यापकं वरग्रहणम्, अनेन भगवत्समकालतामप्यस्स दर्शयति, 'गणिमधरिमभरिएणं'ति गणिमं-पूगफलादि धरिमं-सुवर्णकादि । प्रियदर्शनानि-सकलजनाभिमतावलोकनानि सर्वाण्यङ्गानि-शिरउर:प्रभृतीन्यस्येति प्रियदर्शनसर्वाङ्गस्तम् । 'धाईदसद्धपरिवुडे'त्ति दशार्द्धधात्रीपरिवृतो, दशार्द्ध च पञ्च ताश्च क्षीरमज्जनमण्डन क्रीडनाङ्कधात्र्यः, 'उदधिसमानार्थसमुद्रपदोपलक्षिताभिधानः समुद्रपालनामेति यावत् । 'जोव्वनमप्फुत्र'त्ति मकारोऽलाक्षणिको जातः प्रियदर्शन: 'अधिक'मित्यतिशयेन सविशेषलावण्यहेतुत्वाद् यौवनस्य, चतुःषष्टिगुणा अश्वशिक्षादिकलाष्टकरहिता: कला एव विज्ञानापरनामिका उच्यन्ते, 'भवनपुण्डरीके' भवनप्रधाने, पुण्डरीकशब्दस्येह प्रशंसावचनत्वात् ।
वध्यं पश्यतीति शेषः, 'नीनिज्जंत'न्ति नीयमानम् ('अनिज्जत'न्ति) 'अन्वीयमानम्' अनुगम्यमानं जनशतैरविवेकभिरिति गम्यते, पठन्ति च-'वझं नीनीज्जंतं पेच्छइ तो सो जनवएहि ति स्पष्टं, सञी-सम्यग्दृष्टिः सचासौ ज्ञानी च सञिज्ञानी भीतः' त्रस्तः सन् सांसारिकेभ्यो दुःखेभ्य इति, आर्षत्वाच्च सुब्ब्यत्ययः, किं भणतीत्याह-'नीचानां' निकृष्टानां 'पापकर्मणां' पापहेत्वनुष्ठानानां चौर्यादीनां 'हा' इति खेदे यथा पापकं फलमिति गम्यते, 'इणमो'त्ति 'इदं' प्रत्यक्षं, किमुक्तं भवति?-यथाऽस्य चौरस्यानिष्टं फलं पापकर्मणां तथाऽस्माऽशामपीति नियुक्तिगाथैकादशकार्थः ।। प्रव्रज्य च यदसौ कृतवांस्तदाह सूत्रकृत्मू. (७८३) जहिज्ज सग्गंथ महाकिलेस, महंतमोहं कसिणं भयाणगं।
परियायधम्म चऽभिरोअइज्जा, वयाणि सीलाणि परिसहे य॥ मू. (७८४) अहिंसा सच्चं च अतेनगं च, तत्तो अ बंभं अपरिग्गहं च।
पडिवज्जिया पंच महव्वयाणि, चरिज्ज धम्म जिनदेसियं विऊ॥ मू. (७८५) सव्वेहिं भूएहि दयानुकंपी, खंतिक्खमे संजयबंभयारी।
सावज्जजोगे परिवज्जयंतो, चरिज्ज भिक्खू सुसमाहिइंदिए। मू. (७८६) कालेन कालं विहरिज्ज रद्धे, बलाबलं जाणिय अप्पणो अ।
सीहो व सद्देण न संतसिज्जा, वइजोग सुच्चा न असब्भमाहू॥ मू. (७८७) उवेहमाणो उ परिव्वइज्जा, पियमप्पियं सव्व तितिक्खइज्जा।
न सव्व सव्वत्थऽभिरोअइज्जा, न यावि पूयं गरिहं च संजए॥ मू.(७८८) अनेग छंदा मिह मानवेहि, जे भावओ से पकरेइ भिक्खू ।
__ भयभेरवा तत्थ उइंति भीमा, दिव्वा मनुस्सा अदुवा तिरिच्छा ।। मू. (७८९) परीसहा दुव्विसहा अनेगे, सीयंति जत्था बहुकायरा नरा।
से तत्थ पत्ते न वहिज्ज पंडिए, संगामसीसे इव नागराया। मू. (७९०) सीओसिणा दंसमसगा य फासा, आयंका विविहा फुसंति देह। ।
अकुक्कुओ तत्थऽहियासइज्जा, रयाई खेविज्ज पुराकडाइं॥ मू. (७९१) पहाय रागं च तहेव दोसं, मोह, च भिक्खू सययं वियक्खणे।
मेरुव्व वारण अकंपमाणे, परीसहे आयगुत्ते सहिज्जा॥ मू. (७९२) अणुन्नए नावणए महेसी, न यावि पूयं गरिहं च संजए।

Page #64

६१
अध्ययनं-२१,[नि. ४४२]
से उज्जं भावं पडिवज्ज संजए, निव्वाणमग्गं विरए उवेइ॥ मू. (७९३) अरइरइसहे पहीणसंथवे, विरए आयहिए पहाणवं ।
परमट्ठपएहिं चिट्ठइ, छिन्नसोए अममे अकिंचने । मू. (७९४) विवत्तलयनाई भइज्ज ताई, निरोवलेवाइं असंथडाइं।
इसीहिं चिन्नाई महायसेहि, कारण फासिज्ज परीसहाई॥ म.(७९५) सन्नाणनाणोवगए महेसी, अनुत्तरं चरियं धम्मसंचयं।
___अनुत्तरेनाणधरे जसंसी, ओभासई सूरिए वंऽतिलिक्खे ॥ वृ.त्रयोदश सूत्राणि प्रायः सुगमान्येव, नवरं हित्वा' त्यक्त्वा संश्चासौ ग्रन्थस्य सद्धग्रन्थः, प्राकृतत्वाद्विन्दुलोपस्तं, पठन्ति च-'जहित्तं संगं चत्ति जहाय संगं च'त्ति वा उभयत्र हित्वा 'सङ्ग' स्वजनादिप्रतिबन्धं चः' पूरणे निपातः, महान् क्लेशो यस्माद्यस्मिन् वा तं महाक्लेशं, 'महंतमोहं'ति महान् मोह:-अभिष्वङ्गो यस्मिन् यतो वा तं तथाविधं, 'कसिणं'ति कृत्स्नं कृष्णं वा कृष्णलेश्यापरिणामहेतुत्वेन भयानकं' महाक्लेशादिरूपत्वादेव विवेकिनां भयावह 'परियाय'त्ति प्रक्रमात् प्रव्रज्यापर्यायस्तत्र धर्मः पर्यायधर्मस्तं, चशब्दः पादपूरणे, 'अभिरोयएज्ज'त्ति आर्षत्वाद् हस्तन्यर्थे सप्तमी, ततः 'अभ्यरोचत' अभिरोचितवान् तदनुष्ठानविषयां प्रीतिं कृतवान्, उपदेशरूपतां च तन्त्रन्यायेन ख्यापयितुमित्थं प्रयोगः, यद्वाऽऽत्मानमेवायमनुशास्ति-यथा हे आत्मन्! सङ्गं त्यक्त्वा प्रव्रज्याधर्ममभिरोचये भवान्, एवमुत्तरक्रियास्वपि यथासम्भवं भावनीयं, प्रव्रज्यापर्यायधर्ममेव विशेषत आह-'व्रतानि' महाव्रतानि 'शीलानि' पिण्डविशुद्धयाधुत्तरगुणरूपाणि 'परीषहान्' इति भीमसेनन्यायेन परीषहसहनानि च।
एतदभिरुच्य तदनन्तरं च यत् कृतवांस्तदाह-अहिंसां सत्यमस्तैन्यकं च 'तत्तो अ बंभं अपरिग्गहं च'त्ति ततश्च ब्रह्मचर्यमपरिग्रहं च 'प्रतिपद्य' अङ्गीकृत्य 'अब्बंभपरिग्गहं च' इति तु पाठे परिवW चेत्यध्याहार्य 'पञ्च महाव्रतानि' उक्तरूपाणि 'चरेज्ज'त्ति प्राग्वचरत्, नाङ्गीकृत्यैव तिष्ठेदिति भावः, 'धर्म' श्रुतचारित्ररूपं जिनदेशितं 'विऊ'त्ति विद्वान् जानानः। 'सव्वेहि भएहि सुब्ब्यत्ययात् 'सर्वेषु' अशेषेषु प्राणिषु दयया-हितोपदेशादिदानात्मिकया रक्षणरूपया वाऽनुकम्पनशीलो दयानुकम्पी पाठान्तरतो दयानुकम्पो वा, क्षान्त्या न त्वशक्त्या क्षमतेप्रत्यनीकाधुदीरितदुर्वचनादिकं सहत इति क्षान्तिक्षमः, संयत इति संयतः स चासौ ब्रह्मचारी च संयतब्रह्मचारी च संयतब्रह्मचारी पूर्वं ब्रह्मप्रतिपत्त्या गतत्वेऽपि ब्रह्मचारीत्यभिधानं ब्रह्मचर्यस्य दुरनुचरत्वख्यापनार्थम्, अनेन च मूलगुणरक्षणोपाय उक्तः । __ 'कालेन कालं'ति रूढितः काले-प्रस्तावे यद्वा कालेन-पादोनपौरुष्यादिना कालमितिकालोचितं प्रत्युपेक्षणादिकुर्वन्नति शेषः, 'राष्ट्र' मण्डले 'बलाबलं' सहिष्णुत्वासहिष्णुत्वलक्षणं ज्ञात्वाऽऽत्मनः यथा यथाऽऽत्मनः संयमयोगहानिर्न जायते तथा तथेत्यभिप्रायः, अन्यच्च सिंहवत् ‘शब्देन' प्रस्तावाद्भयोत्पादकेन 'न समत्रस्यत्' नैव सत्त्वाच्चलितवान्, सिंहदृष्टान्ताभिधानं च तस्य सात्त्विकत्वेनातिस्थिरत्वात्, अत एव च वाग्योगम् अर्थाद् दुःखोपादकं 'सोच्च'त्ति श्रुत्वा 'न' नैव असभ्यम्' अश्लीलरूपम् 'आहु'त्ति उक्तवान् । तर्हि किमय
मकरोदित्याह-'उपेक्षमाणः' तमवधीरयन् पर्यव्रजत्, तथा 'प्रियम्' अनुकूलम 'अप्रियम्'

Page #65

६२
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २१ / ७९५ अननुकुलं 'सव्व तितिक्खएज्ज' त्ति सर्वम् 'अतितिक्षत' सोढवान्, किञ्च- 'न सव्व'त्ति सर्वं वस्तु सर्वत्र स्थानेऽभ्य रोचयत, न यथादृष्टाभिलाषुकोऽभूदिति भावः, यदिवा यदेकत्र पुष्टालम्बनतः सेवितं न तत्सर्वम्-अभिमताहारादि सर्वत्राभिलषितवान्, न चापि पूजां गह वाऽभ्यरोचयतेति सम्बन्धः, इह च गर्हातोऽपि कर्मक्षय इति केचिदतस्तन्मतव्यवच्छेदार्थं गर्हाग्रहणं, यद्वा गर्हा - परापवादरूपा ।
ननु भिक्षोरपि किमन्यथाभावः संभवति ? येनेत्थमित्थं च तद्गुणाभिधानमित्याह'अनेग'त्ति वृत्तार्द्ध, तत्र च 'अनेग'ति अनेके 'छन्दा:' अभिप्रायाः संभवन्तीति गम्यते, 'मिह'त्ति मकारोऽलाक्षणिकः ‘इह’जगति 'माणवेहिं 'ति सुब्व्यत्ययान्मानवेषु 'जे' इति याननेकान् छन्दान् ‘भावत:' तत्त्ववृत्त्यौदायिकादिभावतो वा सः 'प्रकरोति' भृशं विधत्ते 'भिक्खू'त्ति अपिशब्दस्य गम्यमानत्वाद् भिक्षुरपि-अनागारोऽपि सन्, अत इत्थमित्थं च तद्गुणाभिधानमिति भावः । अपरञ्च-‘भयभैरवाः’ भयोत्पादकत्वेन भीषणाः 'तत्र' इति ब्रह्मप्रतिपत्तौ ' उइंति' त्ति 'उद्यन्ति' उदयं यान्ति, पठ्यते च-‘उवेंति' त्ति, उपयन्ति भयभैरवा इत्यनेनापि गते भीमा इति पुनरभिधानमतिरौद्रताख्यापनायोक्तं, 'दिव्या' इत्यादावपुसर्गा इति गम्यते, 'तिचित्छ'त्ति तैरश्चाः ॥
तथा 'परिसह 'त्ति परीषहाश्च उद्यन्तीति सम्बन्धः, 'सीदन्ति' संयमं प्रति शिथिलीभवन्ति ' जत्थ'त्ति यत्र- -येषूपसर्गेषु परीषहेषु च सत्सु 'से' इति सः 'तत्र' तेषु 'पत्ते'त्ति वचनव्यत्य•यात्प्राप्तेषु प्राप्तो वा अनुभवद्वारेणायातो न ('व्यथेत' स्यात्' व्यथाभीतश्चलीतो वा सत्त्वाद्, भिक्षुः सन् 'संग्रामशीर्ष इव' युद्धप्रकर्ष इव 'नागराजः' हस्तिराजः । 'स्पर्शीः ' तृणस्पर्शादयः 'आतङ्काः ' रोगाः 'स्पृशन्ति' उपतापयन्ति 'अकुक्कुय'त्ति आर्षत्वात् कुत्सितं कूजति-पीडितः सन्नाक्रन्दति कुकूजो न तथेत्यकुकूज:, पठ्यते च- 'अकक्करे' त्ति कदाचिद्वेदहनाऽऽकुलितो न कर्करायितकारी, अनेन चानन्तरसूत्रोक्त एवार्थो विस्पष्टतार्थमन्वयेनोक्तः, एवंविधश्च स रजांसीव रजांसि-जीवमालिन्यहेतुतया कर्माणि 'खेविज्जे 'ति अक्षिपत् परीषहसहनादिभिः क्षिप्तवान्। 'मोह(म्)' इति मिथ्यात्वहास्यादिरूपोऽज्ञानं वा गृह्यते, आत्मना गुप्तः आत्मगुप्तःकूर्मवत्संकुचितसर्वाङ्गः, अनेन परीषहसहनोपाय उक्तः ।
किञ्च-'नयावि पूयं गरिहं च संजये 'त्ति न चापि पूजां गर्हां च प्रतीति शेषः 'असजत्' सङ्गं विहितवान्, तत्र च अनुन्नतत्वमनवनतत्वं च हेतुर्भावतः, उन्नतो हि पूजां प्रति अवनतश्च गर्हां प्रति सङ्गं कुर्यान्न त्वन्ययेति भावः, पूर्वत्राभिरुचिनिषध उक्तः, इहं तु सङ्गस्येति पूर्वस्माद्विशेष:, 'स' इति 'सः' एवंगुणः 'ऋजुभावम्' आर्जवं 'प्रतिपद्य' अङ्गीकृत्य संयतो 'निर्वाणमार्गं' सम्यग्दर्शनादिरूपं विरतः सन् 'उपैति ' विशेषेण प्राप्नोति, वर्त्तमाननिर्देश इहोत्तरत्र च प्राग्वत् ।
ततः स तदा कीदृशः किं करोतीत्याह- अरतितरती संयमासंयमविषये सहते - न ताभ्यां बाध्यत इत्यरतिरतिसहः, 'पहीणसंथवे 'त्ति प्रक्षीणसंस्तवः संस्तवप्रहीणो वा, संस्तवश्च प्रर्वपश्चात्संस्तवरूपो वचनसंवासरूवो वा गृहिभिः सह, प्रधानः स च संयमो मुक्तिहेतुत्वात् स यस्यास्त्यसौ प्रधानवान्, परमः -प्रधानोऽर्थः पुरुषार्थो वाऽनयोः कर्मधारयो परमार्थो - मोक्षः स पद्यते गम्यते यैस्तानि परमार्थपदानि सम्यग्दर्शनादीनि सुब्व्यत्ययात् तषु तिष्ठति अविराधकतयाssस्ते 'छिन्नसोय'त्ति छिन्नशोकः छिन्नानि वा श्रोतांसीव श्रोतांसि - मिथ्यादर्शनादीनी

Page #66

अध्ययनं-२१,[नि. ४४२]
६३ येनासौ छिन्नश्रोता: अत एवाममोऽकिञ्चनः, इह च संयमविशेषणामानन्त्यात्तदभिधायिपदानां पुनः पुनर्वचनेऽपि न पौनरुक्तयं, तथा 'विवक्तलयनानि' स्त्र्यादिविरहितोपाश्रयरूपाणि विविक्तत्वादेव च 'निरोवलेवाई'ति निरुपलेपानि-अभिष्वङ्गरूपोलेपवजितानि भावतो द्रव्यतस्तु तदर्थं नोपलिप्तानि 'असंसृतानि' बीजादिभिरव्याप्तानि, अत एव च निर्दोषतया 'ऋषिभिः' मुनिभिः 'चीर्णानि' आसेवितानि, चीर्णशब्दस्य तु 'सुचीर्णं प्रोषितव्रत' मितिवत्साधुता, 'फासेज्ज'त्ति अस्पृशत्, सोढवानित्यर्थः, पुनः पुनः परीषहस्पर्शनाभिधानमतिशयख्यापनार्थं, ततः स कीदृगभूदित्याह
'सः' इति समुद्रपालनामा मुनिनिमिह श्रुतज्ञानं तेन ज्ञानम् -अवगमः प्रक्रमाद् यथावक्रियाकलापस् तेनोपगतो-युक्तो ज्ञानज्ञानोपगतः, पाठान्तरतः-सन्ति-शोभनानि 'नाणे' त्यनेकरूपाणि ज्ञानानि-सङ्गत्यागपर्यायधर्माभिरुचितत्त्वाद्यवबोधात्मकानि तैरुपगतः सन्नानाज्ञानोपगतः 'धर्मसञ्चयं क्षात्यादियतिधर्मसमुदयम् 'अनुत्तरेनानधरे'त्ति एकारस्यालाक्षणिकत्वादनुत्तरज्ञानं-केवलाख्यं तद्धारयत्यनुत्तरज्ञानधरः, पठ्यतेच-'गुणोत्तरं नानधरे'त्ति, च गुणोत्तरो-गुणप्रधानो, ज्ञानं प्रस्तावात्केवलज्ञानं तद्धरः, एकारस्यालाक्षणिकत्वाद् गुणोत्तरं यद् ज्ञानं तद्धरो वाऽत एव यशस्वी 'ओभासइ यत्ति अवभासते प्रकाशते सूर्यवदन्तरिक्षे, यथा नभसि सूर्योऽवभासते तथाऽसावप्युत्पन्नकेवलज्ञान इति त्रयोदशसूत्रार्थः॥
सम्प्रत्यध्ययनार्थमुपसंहरंस्तस्यैव फलमाहमू. (७९६) दुविहं खवेऊण य पुत्रपावं, निरंजने सव्वओ विप्पमुक्के।
तरित्ता समुदं व महाभवोह, समुद्दपाले अपुनागमं गए। तिबेमि। वृ.'द्विविधं' द्विभेदंघातिकर्मभवोपग्राहिभेदेन 'पुण्यपापं' शुभाशुभप्रकृतिरूपं 'निरञ्जनः' कर्मसङ्गरहितः, पठ्यते च-'निरंगने'त्ति अङ्गेर्गत्यर्थत्वात् निरङ्गनः-प्रस्तावात्संयमं प्रति निश्चलः शैलेश्यवस्थाप्राप्त इतियावत्, अत एव 'सर्वतः' इति बाह्यादान्तराच्च प्रक्रमादभिष्वङ्गहेतोः 'ती|' उल्लङ्घय 'समुद्रमिव' अतिदुस्तरतया महांश्चासौ भवौघश्च-देवादिभवसमूहस्तं, शेषं स्पष्टमिति सूत्रार्थः ॥ अमुमेवार्थं स्पष्टयितुमाह नियुक्तिकृत्नि.[४४३] काऊण तवच्चरणं बहूनि वासाणि सो धुयकिलेसो।
तं ठाणं संपत्तो जं संपत्ता न सोयंति ।। वृ. सुगमैव । 'इति' परिसमाप्तौ, ब्रवीमिति पूर्ववत् । उक्तोऽनुगमः, सम्प्रति नयास्तेऽपि प्राग्वत्॥
अध्ययनं - २१ समाप्तम मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता उत्तराध्ययनसूत्रे एकविंशतितमध्ययनं सनियुक्तिः सटीकं परिसमाप्तम्
(अध्ययनं-२२-रथनेमीयं ) वृ.व्याख्यातं समुद्रपालीयं नामैकविंशमध्ययनम्, अधुना द्वाविंशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-अनन्तराध्ययने विविक्तचर्योक्ता, सा च चरणसहितेन धृतिमता चरण एव शक्यते

Page #67

६४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२२/७९७ कर्तुमतो रथनेमिवच्चरणं तत्र च कथञ्चिदुत्पन्नविश्रोतसिकेनापि धृतिश्चाधेयेत्यनेनीच्यत इत्यमुना सम्बन्धेनायातमिदमध्ययनम्, अस्यापि चतुरनुयोगद्वारचर्चा प्राग्वद्विधाय नामनिष्पन्ननिक्षेप एवाभिधेय इति चेतसि व्यवस्थाप्याह नियुक्तिकृत्
नि.[ ४४४] रहनेमीनिक्खेवो चउक्कओ दुविह होइ दव्वंमि। नि.[४४५]
जाणग सरीरं भवियं०॥ नि.[ ४४६] रहनेमिनामगोअं वेअंतो भावओ अ रहनेमि ।
तत्तो समुट्ठियमिणं रहनेमिजंति अज्झयणं ।। वृ.प्राग्वव्याख्येयं, नवरंरथनेमिशब्दोच्चारणमिह विशेष: इत्यवसितो नामनिष्पन्ननिक्षेपः, सम्प्रति सूत्रालापकनिष्पन्ननिक्षेपावसरः, स च सूत्रे सति भवत्यतः सूत्रानुगने सूत्रमुच्चारणीयं, मू. (७९७) सोरियपुरंमि नयरे, आसि राया महड्डिए।
__ वसुदेवत्तिनामेणं, रायलक्खणसंजुए। मू.(७९८) तस्स भज्जा दुवे आसि, रोहिणी देवई तहा!
तासिं दुण्हपि दो पुत्ता, इट्ठा (जे) रामकेसवा ।। मू. (७९९) सोरियपुरंमि नयरे, आसिराया महड्डिए।
समुद्दविजये नामं, रायलक्खणसंजुए। मू.(८००) तस्स भज्जा सिवा नाम, तीसे पुत्तो महायसो।
भयवं अरिट्टनेमित्ति, लोगनाहे दमीसरे॥ मू.(८०१) सोऽट्टिनेमिनामो अ, लक्खणस्सरसंजुओ।
अट्ठसहस्सलक्खणधरो, गोयमो कालगच्छवि॥ मू.(८०२) वजरिसहसंघयणो, समचउरंसो झसोदरो।
तस्स राईमई कन्न, भज्जं जायइ केसवो॥ मू.(८०३) अहसा रायवरकन्ना, सुसीला चारुपेहिणी।
सव्वलक्खणसंपन्ना, विज्जुसोआमणिप्पभा। मू.(८०४) अहाह जनओ तीसे, वासुदेवं महड्डियं ।
इहागच्छउ कुमरो, जा से कन्नं ददामहं। मू.(८०५) सव्वोसहीहिं पहविओ, कयकोऊयमंगलो।
दिव्वजुयलपरिहिओ, आभरणेहिं विभूसिओ॥ मू.(८०६) मत्तं च गंधहित्थं च, वासुदेवस्स जिट्ठयं ।
आरूढो सोहई अहियं, सिरे चूडामणी जहा। मू.(८०७) अह ऊसिएण छत्तेण, चामराहि य सोहिओ।
दसारचक्केण तओ, सव्वओ परिवारिए। मू.(८०८) चउरंगिणीए सेनाए, रइयाए जहक्कम।
तुडियाणं सन्निनाएणं, दिव्वेणं गगनं फुसे। मू.(८०९) एयारिसीइ इड्डीए, जुइए उत्तमाइ य।

Page #68

६५
अध्ययनं-२२,[नि.४४६ ]
नियगाओ भवनाओ, निज्जाओ वहिपुंगवो॥ मू.(८१०) अह सो तत्थ विज्जतो, दिस्स पाने भयहुए।
वाडेहिं पंजरेहिं च, संनिरुद्ध सुदुखिए। मू.(८११) जीवियंतं तु संपत्ते, मंसट्ठा भक्खियव्वए।
पासित्ता से महापन्ने, सारहिं इणमब्बवी। मू. (८१२) कस्स(अ)ट्ठा इमे पाणा, एए सव्वे सुहेसिणो।
वाडेहिं पंजरेहिं च, संनिरुद्धा य अच्छहि? ॥ वृ. सूत्रषोडशकं प्रायः प्रकटार्थमेव, नवरं राजेव राजा तस्य लक्षणानि-चक्रस्वस्तिकांकुशादीनि त्यागसत्यशौर्यादीनि वा तैः संयुतो-युक्तो राजलक्षणसंयुतोऽत एत राजेत्युक्तं, 'भज्जा दुवे आसि'त्ति भार्ये द्वे अभूतां, तासि'न्ति तयो रोहिणीदेवक्योह्रौं पुत्रौ 'इष्टौ' वल्लभौ 'रामकेसवौ' बलभद्रवासुदेवायभूतामितिहापि योज्यते, तत्र रोहिण्या रामो देवक्याश्च केशवः, इह च रथनेमिवक्तव्यतायां कस्यायं तीर्थ इति प्रसङ्गेन भगवच्चरितेऽभिधित्सितेऽपि तद्विवाहादिषूपयोगिनः केशवस्य पूर्वोत्पन्नत्वेन प्रथममभिधानं, तत्सहचरितत्वाच्चा रामस्येतिभावनीयं, पुन: सौर्यपुराभिधानं च समुद्रविजयवसुदेवयोरेकत्रावस्थितिदर्शनार्थम्, इह च राजलक्षणसंयुत इत्यत्र राजलक्षणानि-छत्रचामरसिंहासनादिन्यपि गृह्यन्ते।
दमिनः उपशमिनस्तेषामीश्वर:-अत्यन्तोपशमवत्तया नायको दमीश्वर: कौमारएव क्षतमारवीर्यत्वात्तस्य । लक्खणसरसंजुतो'त्ति प्राकृतत्वात्स्वरस्य यानि लक्षणानि-सौन्दर्यगाम्भीर्यादीनि तैः संयुतः स्वरलक्षणसंयुतः, लक्षणोपलक्षितो वा स्वरो लक्षणस्वरः प्राग्वन्मध्यपदलोपी समासः, तेन संयुतो लक्षणस्वरसंयुतः, पठन्ति च-'वंजनस्सरसंजुओ'त्तिव्यञ्जनानि-प्रशस्ततिलकादीनि स्वरो-गाम्भीर्यादिगुणोपेतत्सत्संयुतः 'अष्टसहस्रलक्षणधरः' अष्टोत्तरसहस्रसङ्ख्यशुभसूचककरादिरेखाद्यात्मकचक्रादिलक्षणधारकः 'गौतमः' गौतमसगोत्रः ‘कालकच्छवि:' कृष्णत्वक्। 'झसोदरो'त्ति झषो-मत्स्यस्तदुदरमिव तदाकारतयोदरं यस्यासौ झषोदरो, मध्यपदलोपी समासः, इतश्च गतेषु द्वारकापुरी यदुषु निहते जरासिन्धनृपतावधिगतभरतार्द्धराज्यः केशवो यौवनस्थेऽरिष्ठनेमिनिसमुद्रविजयादेशतो यदचेष्टत तदाह-'तस्य' अरिष्ठनेमिनो राजीमती भार्यां गन्तुमिति शेषः, याचते केशवस्तज्जनकमिति प्रक्रमः।
सा च कीदृशीत्याह-'अथ' इत्युपन्यासे, राजवर इहोग्रसेनस्तस्य कन्या राज्ञो वा-तस्यैव वरकन्या राजवरकन्या सुष्टु शीलं-स्वभावो यस्याः सा सुशीला चारु प्रेक्षितुं-अवलोकितुं शीलमस्या: चारुप्रेक्षिणी, नाधोदृष्टितादिदोषदुष्टा, विज्जुसोयामणिप्पह'त्ति विशेषेण द्योततेदीप्यत इति विद्युत् सा चासौ सौदामनी च विद्युत्सौदामनी, अथवा विद्यदग्निः सौदामिनी च तडित् अन्ये तु सौदामिनी प्रधानमणिरित्याहुः। ___ 'अथ' इति याचाऽनन्तरमाह जनकस्तस्याः-राजीमत्या उग्रसेन इत्युक्तं, 'जा से'त्ति सुब्ब्यत्याद् येन तस्मै ददामि' विवाहविधिनोपढौकयाम्यहम्। एवं च प्रतिपन्नायामुग्रसेनेन राजीमत्यामासन्ने च क्रौष्ठिक्यादिष्टे विवाहलग्ने यदभूत्तदाह-सर्वाश्च ता औषधयश्च-जयाविजयद्धि29/5

Page #69

६६
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २२ / ८१२ वृद्धयादयः सर्वौषधयस्ताभिः स्नपितः - अभिषिक्तः, कृतकैतुकमङ्गल इत्यत्र कौतुकानिललाटस्य मुशलस्पर्शनादीनि मङ्गलानि च दध्यक्षतदूर्वाचन्दनादीनि 'दिव्वजुयलपरिहिय'त्ति प्राग्वत्परिहितं दिव्ययुगलमिति प्रस्तावाद् दूष्ययुगलं येन स तथा, वासुदेवस्य सम्बन्धिनमिति गम्यते, ज्येष्ठमेव ज्येष्ठकम् अतिशयप्रशस्ममतिवृद्धं वा गुणैः पट्टहस्तिनमित्यर्थः, शोभत इति वर्त्तमाननिर्देश: प्राग्वत्, 'चूडामणिः ' शिरोऽ ऽलङ्काररत्नम् ।
'अथ' अनन्तरम् 'उच्छ्रितेन' उपरिधृतेन पाठान्तरतश्च श्वेतोच्छ्रितेन 'चामराहि यत्ति चामराभ्यां च शोभितः ‘दसारचक्केणं' ति दशार्हचक्रेण यदुसमूहेन 'चतुरङ्गिण्या' हस्त्यश्वरथपदातिरूपाङ्गचतुष्टयान्वितया 'रचितया' न्यस्तया 'यथाक्रमं' यथापरिपाटी तूर्याणां मृदङ्गपटहादीनां सन्निनादेनेति-संनहृत इत्यादिषु समो भृशार्थस्यापि दर्शनादतिगाढध्वनिना 'दिव्येन' इति प्रधानेन देवागमनस्यापि तदा सम्भवाद्देवलोकोद्भवेन वा 'गयणं फुसे 'त्ति आर्षत्वाद्, 'गगनस्पृशा' अतिप्रबलतया नभोऽङ्गणव्यापिना, सर्वत्र च लक्षणे तृतीया, 'एतादृश्या' अनन्तराभिहितरूपया 'ऋद्धया' विभूत्या 'द्युत्या' दीप्त्या, उत्तरत्र चशब्दोऽभिन्नक्रमतो द्युत्या चोत्तमयोपलक्षीतः सन्निजकाद्भुवनात् 'निर्यातः 'निष्क्रान्तः 'वृष्णिपुङ्गवः' यादवप्रधानो भगवानरिष्ठनेमिरितियावत् ।
ततश्चासौ क्रमेण गच्छन् प्राप्तो विवाहमण्डपासन्नदेशम्, 'अथ' अनन्तरं स तत्र 'निर्यन्' अधिकं गच्छन् ‘दिस्सं’त्ति दृष्ट्वा अवलोक्य 'प्राणान्' स'प्राणिनः ' मृगलावकादीन् 'भयद्रुतान्' भयत्रस्तान् वाटैरिति-वाटकै: - वृत्तिवरण्डकादिपरिक्षिप्तप्रदेशरूपैः 'पञ्जरेश्च' बन्धनविशेषैः 'सन्निरुद्धान्' गाढनियन्त्रितान्, पाठान्तरतस्तु-बद्धरुद्धान्, अत एव सुदुःखितान्, तथा जीवितस्यान्तो- जीवितानतो मरणभित्यर्थस्तं संप्राप्तानिव संप्राप्तान्, अतिप्रत्यासन्नत्वात्तस्य, यद्वा जीत्रितस्यान्तः-पर्यन्तवर्ती भागस्तमुक्तहेतोः संप्राप्तान् 'मांसार्थ' मांसनिमित्तं च भक्षयितव्यान् मांसस्यैवातिगृद्धिहेतुत्वेन तद्भक्षणनिमित्तत्वादेवमुक्तं, यदिवा 'मांसेनैव मांसमुपचीयते' इति प्रवादतो मांसमुपचितं स्यादिति मांसार्थं भक्षयितव्यानविवेकभिरिति शेषः, 'पासित्त'ति दृष्ट्वा, कोऽर्थः ? - उक्तविशेषणविशिष्टान् हृदि निधाय 'सः' इति भगवानरिष्टनेमिर्महती प्रज्ञाप्रक्रमान्मतिश्रुतावधिज्ञानत्रयात्मिका यस्यासौ महाप्रज्ञः 'सारथिं' प्रवर्त्तयितारं प्रक्रमाद्गन्धहस्तिनो हस्तिपकमितियावत्, यद्वाऽत एव तदा रथारोहणमनुमीयत इति रथप्रवर्तयिताराम् ।
'कस्सट्ठ'त्ति कस्य 'अर्थात् ' निमित्तादिमे प्राणाः, एते सर्वे 'इमे' इत्यनेनैव च गते एते इति पुनरभिधानमतिसार्द्रहृदयतया पुनः पुनस्त एव भगवओ हृदि विपरिवत्तन्त इति ख्यापनार्थं, यदिवा 'इमे' प्रत्यक्षाः 'एते' समीपतरवर्त्तिनः उक्तं हि 'इदमः प्रत्यक्षगतं समीपतरवत्ति चैतदो रूपम्' पठ्यते च-'बहुपाने 'त्ति प्रतीतं, 'सुखैषीण:' साताभिलाषिणः 'सन्निरुद्धे य'त्ति सन्निरुद्धाः 'च' पूरणे 'अच्छिहि'त्ति आसत इति षोडशसूत्रार्थः ॥ एवं च भगवतोक्तेअह सारही तओ भइ, एए भद्दा उ पाणिणो ।
मू. (८१३ )
तुज्झं विवाहकज्जमि, भोआवेडं बहुं जनं ॥
"
वृ. सुगममेव, नवरम् 'अथ' इति भगवद्वचनानन्तरं 'भद्दा उ'त्ति 'भद्रा एव' कल्याणा एव न तु श्वशृगालादय एव कुत्सिताः अनपराधतया वा भद्रा इत्युक्तं भवति, तव 'विवाहकार्ये '

Page #70

६७
अध्ययनं-२२,[ नि. ४४६] परिणयनरूपप्रयोजने 'भोयावेउ'ति भोजयितुम्, अनेन यदुक्तं 'कस्यार्थादि'ति तत्प्रत्युत्तरमुक्तमिति सूत्रार्थः । इत्थं सारथिनोक्ते यद्भागवान् विहितवांस्तदाहमू.(८१४)
सोऊण तस्स वयण, बहुपाणिविनासणं।
चिंतेइ से महापन्ने, सानुक्कोसे जिएहि उ॥ मू.(८१५) जइ मज्झ कारणा एए, हम्मति सुबहू जिया।
नमे एयं ति निस्सेसं, परलोगे भविस्सई ।। मू. (८१६) सो कुंडलाण जुयलं, सुत्तगं च महायसो।
आभरणाणि य सव्वाणि, सारहिस्स पणामई। मू.(८१७) मनपरिणामो अकओ, देवा य जहोइयं समोईना।
सविड्डिइ सपरिसा, निक्खमणं तस्स काउंजे॥ मू.(८१८) देवमनुस्सपरिवुडो, सिवियारयणं तओ समारूढो ।
निक्खमिय बारगाओ, रेवययंमि ठिओ भयवं। मू.(८१९) उज्जाने संपत्तो, ओइन्नो उत्तमाउ सीयाओ।
साहस्सीए परिवुडो अह निक्खमइ उ चित्ताहिं। मू.(८२०) अह सो सुंगंधगंधिए तुरियं मउअकुंचिए।
सयमेव लुचई केसे, पंचट्ठिहिं समाहिओ॥ वृ. सुगममेव नवरं 'तस्य' इति सारथे: बहूनां-प्रभूतानां प्राणानां-प्राणिनां विनाशनंहननमर्थादिभिधेयं यस्मिस्तद्बहुप्राणविनाशनं 'सः' भगवान् ‘सानुक्रोशः' सकरुणः, केषु?'जिएहि उत्ति जीवेषु 'तु' पूरणे॥ मम कारणादितिहेतोर्मद्विवाहप्रयोजने भोजनार्थत्वादभीषामित्यभिप्रायः, 'हम्मंति'ति हन्यन्ते वर्तमानसामीप्ये लट्, ततो हनिष्यन्त इत्यर्थः, पाठान्तरतः 'हम्मिहंति'त्ति स्पष्टं, 'सुबहवः' अतिप्रभूताः 'जिय'त्ति जीवाः, 'एतदिति जीवहननं 'तुः' एवकारार्थो नेत्यनेन योज्यते, ततः 'न तु' नैव 'निस्सेसं'त्ति 'निःश्रेयसं' कल्याणं परलोके भविष्यति, पापहेतुत्वादस्येति भावः, भवान्तरेषु परलोकभीरुत्वस्यात्यन्तमभ्यस्ततयैवमभिधानमन्यथा चरमशरीरत्वादतिशयज्ञानित्वाच्च भगवतः कुत एवंविधचिन्तावसरः ?, एवं च विदितभगवदाकूतेन सारथिना मोचितेषु सत्त्वेषु परितोषिताऽसौ यत्कृत्वांस्तदाह-'सो' इत्यादि 'सुत्तकं चे'त्ति कटीसूत्रम्, अपर्यतीति योगः, किमेतदेवेत्याह-आभरणानि च सर्वाणि शेषाणीति गम्यते, ततश्च मन:परिणामश्च' अभिप्रायः कृतो निष्क्रमणं प्रतीति गम्यते, 'देवाः' चतुर्निकाया एव 'यथोचितम्' औचित्यानतिक्रमेण समवतीर्णाः, पाठान्तरतः समवपतिताः, चकाराभ्यां चेह समुच्चयार्थाभ्यामपितुल्यकालताया ध्वन्यमानत्वात्तदैवेति गम्यते, 'सर्वर्धा' समस्तविभूत्या 'सपरिषद्ः' बाह्यमध्याभ्यन्तरपर्षन्त्रयोपेताः 'निष्क्रमणम्' इति प्रक्रमान्निक्रमणमहिमानं 'तस्य' इति भगवतोऽरिष्ठनेमिनः कत्तुं 'जे' इति निपातः पूरणे।
'शिबिकारत्न' देवनिर्मितमुत्तरकुरुनामकमिति गम्यते, 'ततः' तदनन्तरं 'समारूढः' अध्यासीनः 'निष्क्रम्य' निर्गत्य 'द्वारकातः' द्वारकापुर्याः 'रैवतके' उज्जयन्ते 'स्थितः' गमनानिवृत्तः। तत्रापि कतरप्रदेशं प्राप्तः स्थित इत्याह-'उद्यानं' सहस्राम्रवणनामकं संप्राप्तः, तत्र चावतीर्णः

Page #71

६८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम् - २ - २२ / ८२० ‘सीयातो’त्ति शिबिकातः ‘साहस्सीय 'त्ति सहस्रेण प्रधानपुरुषाणामिति शेष: 'परिवृत्त: ' परिवेष्टितः ‘अथे' त्यान्तर्ये ‘निष्क्रामति' श्रामण्यं प्रतिपद्यते 'तुः पूरणे 'चित्ताहिं 'ति चित्रासु चित्रानाम्नि नक्षत्रे । कथमित्याह-'सुगन्धिगन्धिकान्' स्वभावत एव सुरभिगन्धीन् 'त्वरितं' शीघ्रं 'मृदुकत्वकुञ्चितान्' कोमलकुटिलान्'स्वयमेव' आत्मनैव 'लुञ्चति' अपनयति केशान् 'पञ्चाष्टाभिः ''पञ्चमुष्टिभिः 'समाहितः ' समाधिमान्, सर्वं सावद्यं ममाकर्तव्यमिति प्रतिज्ञारोहणोपलक्षणमेतत् ।
मू. (८२१ )
इह तु वन्दिकाचार्य: सत्त्वमोचनसमयेसारस्वतादिप्रबोधनभवनगमनमहादानानन्तरं निष्क्रमणाय पुरीनिर्गममुपवर्णयांवभूवेति सूत्रसप्तकार्थः । एवं च प्रतिपन्नप्रव्रज्ये भगवतिवासुदेवो अ णं भणई, लुत्तकेसं जिइंदियं । इच्छियमनोरहे तुरियं, पावसू तं दमीसरा ! ॥ नाणेणं दंसणेणं च, चरित्तेणं तवेण य । खंतिए मुत्तीए, वद्धमानो भवाहि य ॥ एवं ते रामकेसवा, दसारा य बहू जना । अरिनेमिं वंदित्ता, अइगया बारगाउरिं ॥
मू. (८२२ )
मू. (८२३ )
वृ. सूत्रत्रयं स्पष्टं, नवरं वासुदेवश्चेति चशब्दाद्बलभद्रसमुद्रविजयादयश्च 'लुप्तकेशम्' अपनीतिशिरोरुहं ईप्सितः - अभिलषितः स चासौ मनोरथश्च भगवन्मनोरथविषयत्वान्मक्तिरूपोऽर्थ ईप्सितमनोरथस्तं 'तुरियं 'ति त्वरितं 'पावसु 'त्ति प्राप्नुहि, आर्शीर्वचनत्वादस्य आशिषि 'लिट्लोटा' वित्याशिषि लोट् । 'तम्' इति त्वं 'वर्द्धमानः' इति वृद्धिभाक् 'भवाहि य'त्ति भव, चशब्द आशीर्वादान्तरसमुच्चये । 'एवम्' उक्तप्रकारेण 'वन्दित्वा' स्तुत्वेति योग:, इह चैवंविधाशीर्वचनानामपि गुणोत्कर्षसूचकत्वेन स्तवनरूपत्वमविरुद्धमिति भावनीयं, 'दसारा यत्ति दशार्हाः, चशब्दो भिन्नक्रमस्ततः 'बहु' त्ति बहवो जनाश्च 'अतिगताः ' प्रविष्टा इति सूत्रत्रयार्थः ॥ तदा च कीदृशी सती राजीमती किमचेष्टतेत्याह
मू. (८२४ )
सोऊणा रायकन्ना, पव्वज्जं सा जिनस्स उ । नीहासा उ नीरानंदा, सोगेण उ समुच्छिया ।
मू. (८२५)
राईमई विचिंतेइ, धिरत्थु मम जीवियं । जाऽहं तेणं परिचत्ता, सेयं पव्वइउं मम ॥ अह सा भमरसंनिभे, कुच्चफणगप्पसाहिए। सयमेव लुंचई केसे, धिइमंती वविस्सया ॥
मू. ( ८२६ )
वृ. सूत्रत्रयं स्पष्टं, नवरं निष्क्रान्ता हासान्निर्हासा, चशब्दो भिन्नक्रमस्ततो निरानन्दा च, 'समवसृता' अवष्टब्धा । धिगस्तु मम जीवितमिति स्वजीवितनिन्दोद्भावकं खेदवचो, याऽहं तेन परित्यक्तेति खेदहेतुपदर्शनं, ततश्च 'श्रेयः' अतिशयप्रशस्यं 'प्रव्रजितुं' प्रव्रज्यां प्रतिपत्तुं येनान्यजन्मन्यपि नैवं दुःखभागिनी भवेयमिति भावः ।
इत्थं चासौ तावदवस्थिता यावदन्यत्र प्रविहृत्य तत्रैव भगवानाजगाम, तत उत्पन्नकेवलस्य भगवतो निशम्य देशनां विशेषत उत्पन्नवैराग्य किं कृतवतीत्याह-'अहे' त्यादि, 'अथ' अनन्तरं

Page #72

अध्ययनं-२२,[नि. ४४६] 'सा' राजीमती 'भ्रमरसन्निभान्' कृष्णतया आकुञ्चिततया च, कूर्ची-गूढकेशोन्मोचको वंशमयः फणक:-कङ्कतकस्ताभ्यां प्रसाधिताः-संस्कृता ये तान् 'स्वयम्' आत्मनैव लुञ्चति' अपनयति, भगवदनुज्ञयेति गम्यते, 'केशान्' कचान् ‘धिइमंति'त्ति धृतिमति व्यवसितेति-अध्यवसिता सती, धर्म विधातुमिति शेष इति सूत्रत्रयार्थः । तत्प्रव्रज्याप्रतिपत्तौ चमू.(८२७) वासुदवो अणं भणइ, लुत्तकेसि जिइंदियं।
___ संसारसागरं घोरं, तर कन्ने! लहुं लहुं॥ वृ. स्पष्टमेव, नवरं तर' इत्युल्लङ्घयः आशीर्वचनत्वादयमप्यशिषि लोट्, लघु लघु' त्वरितं त्वरितं, संभ्रमे द्विर्वचनमिति सूत्रार्थः ।। तदुत्तरवक्तव्यतामाहमू.(८२८) सा पव्वईया संती, पव्वावेसी तर्हि बह।
सयनं परियणं चेव, सीलवंता बहुस्सुआ॥ मू.(८२९) गिरिरेवययं जंती, वासेनोल्ला उ अंतरा।
वासंते अंधयारंमि, अंतो लयणस्स साठिया। मू.(८३०) चीवराणि विसारंती, जहा जायत्ति पासिया।
रहनेमि भग्गचित्तो, पच्छा दिट्ठो अतीइवि॥ मू.(८३१) भीया य सा तर्हि दटुं, एगते संजयं तयं ।
बाहाहिं काउंसंगुर्फ, वेवमाणी निसीयई। वृ.सूत्रचतुष्टयं स्पष्टमेव, नवरं 'सा' इति राजीमती पव्वावेसि'त्ति प्राविव्रजत्-प्रव्राजितवती 'तहिं'ति तस्यां द्वारकापुरि। 'रैवतकम्' उज्जयन्तं यान्ती' गच्छन्ति, भगवद्वन्दनार्थमिति गम्यते, 'वर्षेण' वृष्टया उल्ल'त्ति आर्द्रा स्तिमितसकलचीवरेतियावत्, 'अन्तरे' त्यन्तरालेऽर्द्धपथ इत्यर्थः, 'वासंति'त्ति वर्षति, नीरद इति गम्यते, 'अन्धकारे' अपगतप्रकाशे, कस्मिन् ?-'अन्तः' मध्ये, उक्तं हि-'अन्तःशब्दोऽधिकरणप्रधानं मध्यमाह' लयनमिह गुहा तस्यां 'सा' राजीमती "स्थिता' इत्यासिता, असंयमभीरुतयेति गम्यते, तत्र च 'चीवराणि' सङ्घाट्यादिवस्त्राणि 'विसारयन्ती' विस्तारयन्ती अत एव 'यथाजाता' अनाच्छादितशरीरतया जन्मावस्थोपमा 'इती' त्येवंरूपा 'पासिय' त्ति दृष्ट्व(ष्टा), तद्दर्शनाच्च रथनेमिः' रथनेमिनामा मुनिः भग्नचित्तः भग्नपरिणामः सन् प्रक्रमात्संयमं प्रति, स हि तामुदाररूपामवलोक्य समुत्पन्नतदभिलाषातिरेक: परवशमनाः समजनि, पश्चादृष्टश्च 'तया' राजीमत्या 'अपि' पुनरर्थे, प्रथमप्रविष्टैर्हि नान्धकारप्रदेशे किञ्चि दवलोक्यते, अन्यथा हि वर्षणसम्भ्रमादन्यान्याश्रयगतासु शेषसाध्वीष्वेकाकिनीप्रविशेदपि न तत्रेयमिति भावः, भीता च मा कदाचिदसौ मम शीलभकं विधास्यतीति, 'तस्मिन्' इति लयने दृष्ट्वा 'एकान्ते' विवेक्ते 'तकम्' इति रथनेमि, किं कृतवत्यसावित्याह-'बाहाहि'ति बाहुभ्यां कृत्वा 'संगोपं' परस्परबाहुगुम्फनं स्तनोपरिमर्कटबन्धमितियावत्, वेपमाना' शीलभङ्गभयात्कम्पमाना 'निषीदति' उपविशति, तदाश्लेषादिपरिहारार्थमिति भाव इति सूत्रचतुष्टयार्थः ।। अत्रान्तरेमू. (८३२) अह सोऽविरायपुत्तो, समुद्दविजयंगओ।
भीयं पवेविरं दटुं, इमं वक्कमुदाहरे॥

Page #73

७०
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२२/८२२ मू.(८३३) रहनेमी अहं भद्दे !, सुरूवे! चारुभासिणी!।
ममं भयाहि सुअनु!, न ते पीला भविस्सई॥ मू.(८३४) एहि ता भुजिमो भोगे, मानुस्संखु सुदुल्लहं।
भुत्तभोगा पुनो पच्छा, जिनमग्गं चरिस्सिमो॥ व.अथ च 'सोऽपी'ति स पुनः 'राजपुत्रः' रथनेमिः भीतां प्रवेपितां च प्रक्रमाद्राजीमतीम् 'उदाहरे'त्ति उदाहरत्-उक्तवान्, किं तदित्याह-'रथनेमिरहमिति, अनेनात्मनि रूपवत्त्याद्यभिमानतः स्वप्रकाशनं तस्याभिलाषोत्पादनार्थं विश्वासविशसनहेत्वन्यशङ्कानिरासार्थं वा स्वनामख़्यापनं, 'मम'ति मां 'भजस्व' सेवस्व सुतनु ! न 'ते' तव 'पीडा' बाधा भविष्यति, सुखहेतुत्वाद्विषयसेवनस्येति भावः, यद्वा तां ससम्भ्रमां दृष्टैवमाह-'म म भयाहि'त्ति मा मा भैषी: सुतनु ! यतो न 'ते' तव पीडा भविष्यति, कस्यचिदिह पीडाहेतोरभावात्, पीडया शङ्कया च भयं स्यादित्येवमुक्तम्, ‘एहि' आगच्छ'ता' इति तस्मात्तावद्भा मानुष्यं 'खुः' इति निश्चितं सुदुर्लभं, तदेतदवाप्ताविदमपितावद्भोगलक्षणमस्य फलमुपभुञ्जमहे इत्याशयः, भुक्तभोगाः पुनः ‘पश्चाद्' इति वार्धक्ये 'जिनमार्ग' जिनोक्तमुक्तिपथं 'चरिस्सामो'त्ति चरिष्यामः, शेषं स्पष्टमिति सूत्रत्रयार्थः ॥ ततो राजीमती किमचेष्टतेत्याहमू. (८३५) दट्ठण रहनेमि तं, भग्गुज्जोयपराइयं ।
राईमई असंभंता, अप्पाणं संवरे तहि। मू. (८३६) अह सा रायवर, कन्ना, सुट्ठिया नियमव्वए।
जाई कुलं च सीलं च, रक्खमाणी तयं वदे॥ मू.(८३७) जइऽसि रूवेण वेसमणो, ललिएण नलकूबरो।
तहावि ते न इच्छामि, जइऽसि सक्खं पुरंदरो। मू. (८३८) धिरत्थु ते जसो कामी!, जो तं जीवियकारणा।
वंतं इच्छसि आवेळ, सेयं ते मरणं भवे ॥ मू.(८३९) अहं च भोगरायस्स, तं चासि अंधगवण्हिणो।
मा कुले गन्धणा होमो, संजमं निहुओ चर॥ मू.(८४०) जइ तं काहिसी भावं, जा जा दिच्छसि नारिओ।
वायाविद्धव्व हडो, अडिअप्पा भविस्ससि॥ मू.(८४१) गोवालो भंडवालो वा जहा तद्दव्यऽनिस्सारो।
एवं अनीसारो तंपि, सामन्नस्स भविस्सि। मू.(८४२) कोहंमाणं निगिहिता मायं लोभं य सव्वसो
इंदियाइं वसेकाउं अप्पाणं उल्लसंहरं। ॥प्र॥ वृ. सूत्रसप्तकं पाठसिद्धं, नवरं 'भग्गुज्जोयपराइयं'ति भग्नोद्योग:--अपगतोत्साह: प्रस्तावात्संयमे स चासौ पराजितश्च-अभिभूतः स्त्रीपरीषहेण भग्नोद्योगपराजितस्तम् 'असम्भ्रान्ता' नायं बलादकार्ये प्रवर्तयितेत्यभिप्रायेणात्रस्ता'आत्मानं' स्वं 'संवरे'त्ति समवारीत्आच्छादितवती चीवरैरिति गम्यते, 'तस्मिन्' इति लयनमध्ये पीडया शङ्कया च भयं स्यादि

Page #74

७१
अध्ययनं-२२,[नि. ४४६] त्येवमुक्तं । 'सुस्थिता' निश्चला 'नियमव्रते' इतीन्द्रियनोइन्द्रियनियमने प्रव्रज्यायां च जाति कुलं शीलं च 'रक्खमाणी'त्ति रक्षन्ती, शीलध्वंसे हि कदाचिदस्या एवंविधैव जातिः कुलं चेति सम्भावनातस्ते अपि विनाशिते स्यातामित्येवमुक्तं, यद्यपि 'असि' भवसि 'रूपेण' आकारसौन्दर्येण 'वैश्रमणः' धनदः 'ललितेन' सविलासचेष्टितने 'नलकूबरः' देवविशेषः 'ते' इति त्वां साक्षात्' समक्षः 'पुरन्दरः' इन्द्रो रूपाद्यनेकगुणाश्रयो य इति भावः, रूपाद्यभिमानी चायमित्येवमुक्तः॥
अपरं च-धिगस्तु 'ते' तव पौरुषमिति गम्यते, अयश:कामिन्निव अयशः कामिन् !अकीर्त्यभिलाषिन्!, दुराचारवाञ्छितया, यद्वा 'ते' तव यशो-महाकुलसंभवोद्भूतं धिगस्त्विति सम्बन्धः 'कामिन्!' भोगाभिलाषिन् ! 'जीवितकारणात्' जीवितनिमित्तमाश्रित्य, तदनासेवने हि तथाविधदशावाप्तौ मरणमपि स्यादित्येवभिधानं, 'वान्तम्' उद्गीर्णं यत् शृगालैरपि परिहतं तदिच्छस्यापातुं, यथा हि कश्चिद्वान्तमापातुमिच्छत्येवं भवानपि प्रव्रज्याग्रहणतस्त्यक्तान् भोगान् पुनरापातुमिवापातुम्-उपभोक्तुमिच्छति अतः 'श्रेयः' कल्याणं 'ते' तव मरणं भवेत्, न तु वान्तापानं, ततो मरणस्यैवाल्पदोषत्वात्, अनूदितं चैतद्
"विज्ञाय वस्तु निन्द्यं त्यक्त्वा गृह्णन्ति किं क्वचित्पुरुषाः? ।
वान्तं पुनरपि भुंक्ते न च सर्वः सारमेयोऽपि ।।" 'अहमि' त्यात्मनिर्देशे 'चः' पूरणे 'भोजराजस्य' उग्रसेनस्य त्वंच असि' भवसि अन्धकवृष्णेः, कुले जात इत्युभयत्र शेषः, अतश्च 'मा' इति निषेधे 'कुले' अन्वये 'गंधणे'त्ति गन्धनानां' सर्पविशेषाणां 'होमो'त्ति भूव, तच्चेष्टितानुकारितयेति भावः, ते हि वान्तमपि विषं ज्वलद्धह्निपातभीरुतया पुनरपि पिबन्ति, तथा च वृद्धाः-"सप्पाणं किल दो जाईओ-गंधणा य अगंधणा य, तत्थ गंधणा नाम जे डसिए मंतेहिआकड्डिया तं विसं वणमुहातो आवियंति, अगंधणा उण अवि मरणमज्झवसंति न य वंतमाइयंति।।
किं तर्हि कृत्यमित्याह-संयमं निभृतःस्थिर: 'चर' आरोवस्व, यदि त्वं भावं' प्रक्रमाद्भोगाभिलाषरूपं या याः “दिच्छसि'त्ति द्रक्ष्यसि तासु तास्विति गम्यते, ततः किमित्याहवाते नाविद्धः-समन्तात्ताडितो वाताविद्धो भ्रमति इतियावत्, हठो-वनस्पतिविशेषः स इवास्थितात्मा-चञ्चलचित्ततयाऽस्थिरस्वभावः । 'गोपालः' यो गाः पालयति 'भाण्डपालो वा' यः परकीवानि भाण्डानि भाटकादिना पालयति, पठयते च -'दण्डापालो पा' नगररक्षको वा यथा 'तद्रव्यस्य'गवादेः सततरक्षणीयस्य अनीश्वरः' अप्रभुः, विशिष्टतत्फलोपभोगाभावात्, एवमनीश्वरत्वमपि श्रामण्यस्य भविष्यसि, भोगाभिलाषतस्तत्फलस्यापि विशिष्टस्याभावादिति भाव इति सूत्रसप्तकार्थः । एवं तयोक्तो रथनेमिः किं कृतवानित्याहमू.(८४३) तीसे सो वयणं सुच्चा, संजईए सुभासियं।
अंकुसेण जहा नागो, धम्मे संपडिवाइओ। मू. (८४४) मनगुत्तो, वयगुत्तो, कायगुत्तो जिइंदिओ।
सामन्नं निच्चलं फासे, जावज्जीवं दडव्वओ। वृ.सूत्रद्वयम् ‘तस्याः' राजीमत्याः 'स:' रथनेमिः 'वचनम्' अनन्तरोक्तानुशिष्टिरूपं श्रुत्वा'

Page #75

७२
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२२/८४४ आकर्ण्य 'संयतायाः' प्रव्रजितायाः सुष्ठु-संवेगजनकत्वेन भाषितम्-उक्तं सुभाषितम् 'अंकुशेन' प्रतीतेन यथा 'नागः' हस्ती पथीति शेषः, एवं 'धर्मे' चारित्रधर्मे संपडिवाइओ'त्ति संप्रतियातितः'संस्थितः, तद्वचसैवेति गम्यते। अत्र च वृद्धसंप्रदाय:-"नेउरपंडियाक्खानययं भणिऊण जाव ततो रुद्वेण राइणा देवी मेंठो हत्थी य तन्निविछिन्ाकडगे चडावियाणि, भणिओ य मेंठो-एत्थं वाहेही हत्थि वाहेहि हत्थि, दोहि य पासेहिं वेणुग्गहा ठविया, जाव एगो पाओ आगासे ठविओ, जणो भणइ-किं एस तिरियो जाणइ ?, एयाणि मारेयव्वाणि, तहावि राया रोसं न मुञ्चति, ततो अतिन्नि पाया आयासे कया, एगेन ठितो, लोगेन अक्कंदो कतो-किमेयं हत्थिरयणं वावाइज्जति?, रन्ना मिठो भणिओ-तरसि नियत्तेउं ?, भणइ-जइ दुयग्गाणवि अभयं देसि, दिन्न, ततो अंकुसेण नियत्तिओ हस्थित्ति।"
इह चायमभिप्राय:-यथाऽयमीगवस्थो द्विषोऽकुशवशतः पथि संस्थित एवमयमप्युत्पन्नविश्रोतसिकस्तद्वचेनन अहितप्रवृत्तिनिर्वत्तकतयाउंकुशप्रायेण धर्म इति, ततश्च श्रामण्यं 'निश्चलं' स्थिरं 'फासे'त्ति अस्माक्षीद्-आसेवितवान्, शेषं स्पष्टमिति सूत्रद्वयार्थः ।।
उभयोरप्युत्तरवक्तव्यतामाहमू.( ८४५) उग्गं तवं चरित्ता णं, जाया दुनिवि केवली।
सव्वं कम्मं खवित्ता णं, सिद्धिं पत्ता अनुत्तरं। वृ.उग्रं कर्मरिपुदारणतया तपः' अनशनादि चरित्ता णं'ति चरित्वा 'जातौ' भूतौ 'द्वावपी'त्ति रथनेमिराजीमत्यौ 'केवली'ति केवलिनौ 'सर्व' निरवशेष 'कर्म' भवोपग्राहि 'खवित्ता णं'त्ति क्षपयित्वा सिद्धि प्राप्तावनुत्तरामिति सूत्रार्थः ।। सम्प्रति नियुक्तिरनुश्रियतेनि.[४४७] सोरियपुरंमि नयरे आसी राया समुद्दविजओत्ति।
तस्सासि अग्गमहिसी सिवत्ति देवी अनुज्जंगी।। नि.[ ४४८] तेसिं पुत्ता चउरो अरिठ्ठनेमि तहेव रहनेमी।
तइओ असच्चनेमी चउत्थओ होइ दढनेमी॥ नि.[ ४४९] जो सो अरिटुनेमी बावीसइमो अहेसि सो अरिहा।
रहनेमि सच्चनेमी एए पत्तेयबुद्धा उ।। नि.[ ४५०] रहनेमिस्स भगवओ गिहत्थए चउर हुंति वाससया।
संवच्छर छउमत्थो पंचसए केवली हुंति ।। नि.[ ४५१] नववाससए वासाहिए उ सव्वाउगस्स नायव्वं ।
एसो उचेव कालो रायमईए उ नायव्वो। वृ.अत्र च प्रथमगाथया रथनेमेरन्वय उक्तः । तेसिं'ति तयोः' समुद्रविजयशिवादेव्योः, 'प्रसङ्गतश्चेह शेषपुत्राभिधानम्, 'अहेसि'त्ति अभूत्, ह च यदरिष्टनेमेरहत्त्वं रथनेमेश्च प्रत्येकबुद्धत्वमुक्तं तदर्हद्भ्रातृत्वेन स्वगुणप्रकर्षेण च रथनेमेर्माहात्म्यख्यापनार्थम् । चतुर्थगाथया पर्यायपरिमाणाभिधानं, तत्र चत्वारि वर्षशतानि गृहस्थपर्यायः वर्ष छद्मस्थपर्याय: वर्षशतकपञ्चकं केवलिपर्याय इति मिलितानि नव वर्षशतानि वर्षाधिकानि सर्वायुरभिहितम्, एष 'चैवत्वि'ति चतुशब्दौ पूरणे, तत एष् एव च वर्षाधिकवर्षशतनवकलक्षणः, शेषं स्पष्टमिति

Page #76

७३
अध्ययनं-२२,[ नि. ४५१] गाथापञ्चकार्थः ॥ सम्प्रति प्रतिभग्नपरिणामतया मा भूद्रथनेमौ कस्यचिदवज्ञेति सूत्रकृदाहमू.(८४६) . एवं करेंति संबुद्धा, पंडिया परियक्खणा।।
विनियटुंति भोगेसुं, जहा सो पुरुसोत्तमो। तिबेमि वृ. 'एवम्' इति वक्ष्यमाणं 'कुर्वन्ति' विदधति संबुद्धाः' बोधिलाभत: 'पण्डिताः' बुद्धिमत्त्वेन 'प्रविचक्षणाः' प्रकर्पण शास्त्रज्ञतया न त्वनीदृशाः, किमित्याह-अविशेषेण किथञ्चिद्विश्रोतासिकोत्पत्तावपि तन्निरोधलक्षणेन निवर्तन्ते, 'भोगेसु'न्ति भोगेभ्यो यथा सः 'पुरुषोत्तमो' रथनेमिः, अनीदृशा ह्येकदा भग्नपरिणामा न पुनः संयमे प्रवर्तितुं क्षमाः, ततो भोगविनिवर्तनात् संबुद्धादिविशेषणान्वितत्वेन कथमयमवज्ञास्पदं भवेदिति भावः, उपदेशपरतया वा प्राग्वद्याख्येयमिति सूत्रार्थः ।। इति' परिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत्, उक्तोऽनुगमः, सम्प्रति नयाः, तेऽपि प्राग्वदेव
अध्ययनं - २२ समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधितं सम्पादितं उत्तराध्ययनसूत्रे द्वाविंशतितमध्ययनं सनियुक्तिः सटीकं समाप्तम्
(अध्ययनं २३ केशि गौतमीयं वृ. व्याख्यातं रथनेमीयनामकं द्वाविंशतितममध्ययनम्, अधुना त्रयोविंशतितमारभ्ययते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तराध्ययने कथञ्चिदुत्पन्नविश्रोतसिकेनापि रथनेमिव द्धृतिश्चरणे विधेयेत्यभिहितम्, इह तु परेषामपि चित्तविप्लुतिमुपलभ्य केशिगौतमवत्तदपनयनाय यतितव्यमित्यभिप्रायेण यथा शिष्यसंशयोत्पत्तौ केशिपृष्टेन गौतमेन धर्मस्तदुपयोगि चलिङ्गादि वर्णितं तथाऽनेनाभिधीयत इत्यमुना सम्बन्धेन प्राप्तस्यास्याध्यनस्य प्राग्वदुपक्रमादि प्रतिपाद्यं यावन्नामनिष्पन्ननिपेक्षे केशिगौतमीयमिति नाम, अतः केशिगौतमशब्दयोनिक्षेपोऽभिधेयः, तत्र च वर्त्तमांनतीर्थाधिप्रथमगणधरतयैतत्तीर्थापेक्षया गौतमस्य ज्येष्ठत्वादादौ तदभिधानस्य तदनु केशिशब्दस्य निक्षेपमाह नियुक्तिकृत्
नि.[ ४५२] निक्खेवो गोअमंमी चउक्कओ दुवि० ।। नि.[४५३]
जाणग सरीरं भवियं० ॥ नि.[ ४५४] गोयमनामागोयं वेयंतो भावगोयमो होइ।
एमेव य केसिस्सवि निक्खेवो चउक्कओ होइ॥ वृ. गाथात्रयं प्राग्वन्नवरं गौतमाभिलाष एव विशेषः, एवमेव' उक्तप्रकारेणैव केशेरपि' केशिशब्दस्यापिनिक्षेप(:) चतुष्कको भवति, ज्ञातव्य इति शेषः, गाथात्रयार्थः ।। नामान्वर्थमाहनि.[४५५] गोअम केसीओ आ संवायसमुट्ठियं तु जम्हेयं ।
तो केसिगोयमिजं अज्झयणं होइ नायव्वं ॥ वृ.गौतमात् केशिनश्च संवादः-परस्परभाषणं वचनैक्यं वा यतस्तयोस्तात्पर्यत एकार्थाभिधायितयै(तै)व ततः संवादात्समुत्थितम्-उत्पन्नं संवादसमुत्थितम्, अनेन भावार्थ उक्तः, तुः अवधारणे, ततो गौतमत्केशिनश्च संवादसमुत्थितमेव यस्मादेतत्-प्रस्तुतं ततः केशिगौत

Page #77

७४
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-२३/८४७ मयोर्भवमित्यर्थे ‘नामधेयेन नामधेयत्वेऽस्ये 'ति वृद्धसञ्ज्ञत्वात्, 'वृद्धाच्छः' इति छप्रत्यये केशिगौतमीयमध्ययनं ' भवति' ज्ञातव्यमिति गाथार्थः ॥ उक्तो नामनिष्पन्ननिक्षेपः, इदानीं सूत्रालापकनिष्पन्ननिक्षेपावसरः, स च सूत्रे सति भवतीति सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं तच्चेदम्मू. ( ८४७ ) जिने पासित्ति नामेणं, अरहा लोगपूइए। संवुद्धप्पा य सव्वनू, धम्मतित्थयरे जिने ॥
वृ. 'जिन:' परीषहोपसर्गजेता पार्श्व इति नाम्नाऽभूदिति शेषः, स चान्योऽपि संभवत्यत आह- अर्हति देवेन्द्रादिविहितानि वन्दननमस्करणादीन्यर्हन् तीर्थकृदित्यर्थः, अत एव लोकपूजित: संबुद्ध: - तत्त्वावगमवानात्माऽस्येति संबुद्धात्मा, 'चः पूरणे, स चानुत्पन्न - केवलोऽपि स्यादित्याह-‘सर्वज्ञः ' सकलद्रव्यपर्यायवित्, तथा धर्म एव तीर्यते भवाम्भोधिरनेनेति तीर्थं धर्मतीर्थं तत्करणशीलो धर्मतीर्थंकर: 'जिनः ' जितसकलकर्मा, भवोपग्राहिकर्मणामपि दग्धज्जुसंस्थानतयैव तेन् व्यवस्थापनात्, मुक्त्यवस्थाऽपेक्षया वा, पठयते च'अरिहा लोयविस्सुए । सव्वन्नू सव्वदंसी य, धम्मतित्थस्स देसए ।' स्पष्टमेवेति सूत्रार्थः ॥ ततः किमित्याह
मू. ( ८४८ )
मू. (८४९)
तस्स लोगपईवस्स, आसि सीसे महायसे । केसी कुमारसमणे, विज्जाचरणपारगे । ओहिनाणसुए बुद्धे, सीससंघसमाउले । गामानुगामं रीयंते, सेऽवि सावत्थिमागए ॥ तिंदुयं नाम उज्जाणं, तंमि नयरमंडले । फासुएसिज्जसंथारे, तत्थ वासमुवागए ॥
मू. (८५०)
वृ. ‘तस्य' इति पार्श्वनाम्नोऽर्हतो लोके प्रदीप इव प्रदीपस्तद्गतसकलवस्तुप्रकाशकतया लोकप्रदीपस्तस्यासीच्छिव्यो महायशाः 'केशि: ' केशिनामा कुमारश्चासावपरिणीततया श्रमणश्च तपस्विता कुमारश्रवणो विद्याचरणे -ज्ञानचारित्रे तयोः पारगः - पर्यन्तगामी । विद्याचरणपारगः, 'ओहिनाणसुए' त्ति सुब्व्यत्यवादवधिज्ञान श्रुताभ्यां 'मइपुव्वं जेण सुयं' इत्यागमात्मतिपूर्वकतया श्रुतस्य मत्या च 'बुद्ध:' अवगतहेयोपादेयविभागो विशेषाभिधायित्वादस्यापुनरुक्तता, शिष्याणां स्ङ्घः- समूहस्तेन समाकुल:- आकीर्णः परिबृंहित इतियावत् शिष्यसङ्घसमाकुलो ग्रामानुग्रामं पूर्ववत् 'रीयंते' -त्ति 'रीयमाणः ' विहरन् 'श्रावस्तीं' श्रावस्तीनाम्नीं, 'तम्मि'त्ति तस्याः श्रावस्त्याः ‘नगरमण्डले' पुरपरिक्षेपपरिसरे 'प्रासुके' स्वभाविकागन्तुकसत्त्वरहिते, केत्याह, शय्या-वसतिस्तस्यां संस्तारकः- शिलाफलकादिः शय्यासंस्तारकस्तस्मिन् 'तत्रे' ति तिन्दुकोद्याने वासम्,-अवस्थानम् 'उपागतः ' प्राप्तः, शेषं स्पष्टमिति सूत्रत्रयार्थः ।त्
अस्मिश्चान्तरे यदभूत्तदाहमू. (८५१ )
मू. (८५२ )

अह तेनेव कालेणं, धम्मतित्थयरे जिने । भयवं वद्धमानुत्ति, सव्वलोगंमि विस्सुए । तस्स लोगपईवस्स, आसि सीसे महायसे । भयवं गोयमे नाम, विज्जाचरणपारगे ॥

Page #78

७५
अध्ययनं-२३,[नि. ४५५] मू.(८५३) बारसंगविऊ बुद्धे सीससंघसमाउले।
गामानुगामं रीयंते, सेऽवि सावत्थिमागए। मू.(८५४) कुट्ठगं नाम उज्जाणं, तंर्मि नयरमंडले।
फासुएसिज्जसंथारे, तत्थ वासमुवागए। वृ.स्पष्टमेव, नवरम् 'अथ' इति वक्तव्यान्तरोपन्यासे 'तेनेव कालेणं'ति तस्मिन्नेव काले, सूत्रत्वात्सप्तम्यर्थे तृतीया, वर्द्धमानो नाम्नाऽभूदिति शेषः, विश्रुतः' विख्यातः, गौतमो नामेति गोत्रनामतोऽन्यथा हि इन्द्रभूत्यभिधान एवासौ, 'बारसंगविउ'त्ति द्वादशाङ्गवित् ‘सेऽवि'त्ति सोऽपि गौतमनामा भगवान् 'तम्मि'न्ति इहापि तस्याः श्रावस्त्या इति सूत्रचतुष्टयार्थः ।।
ततः किमजनीत्याहमू. (८५५) केसीकुमारसमणे, गोयमे अ महायसे।
उभओऽवि तत्थ विहरीसु, अल्लीणा सुसमाहिया। मू.(८५६) उभओ सीससंघाणं, संजयाणं तविस्सणं।
तत्थ चिंता समुप्पन्ना, गुणवंताण ताइणं॥ मू. (८५७) केरिसो वा इमो धम्मो, इमो धम्मो व केरिसो?।
आयारधम्मप्पणिही, इमा वा सा व केरिसी?॥ मू. (८५८) . चाउज्जामो अतो धम्मो, जो इमो पंचसिक्खिओ।
देसिओ वद्धमाणेणं, पासेण य महामुनी॥ मू.(८५९) अचेलगो अ जो धम्मो, जो इमो संतरुतरो।
एगकज्जपवन्नाणं, विसेसे किं नु कारणं? ॥ वृ. ततउ 'उभयोवि'त्ति उभावपि केशिगौतमौ 'तत्र' इति श्रावस्त्यां 'विहरिसुत्ति वचनव्यत्ययाद् व्यहार्डी, विहतवन्तावित्यर्थः, 'अल्लीण'त्ति 'आलीनौ' मनोवाक्कायगुप्तावाश्रितौ वा, प्रक्रमात्तस्यामेव पुरि, यद्वा 'अलीनौ' पृथगवस्थानेन परस्परमश्लिष्टौ 'सुसमाहितौ' सुष्ठ ज्ञानादिसमाधिमन्तौ 'उभयोः' द्वयोः तयोरेव केशिगौतमयोः 'शिष्यसङ्घानां' शिष्यसमूहानां 'संयतानां संयमिनां तपस्विनां' विशिष्टतपोऽन्वितानां 'तत्रे'ति तस्यामेव श्रावस्तीपुरि 'चिन्ते'ति वक्ष्यमाणविकल्पा गुणाः-सम्यग्दर्शनादयस्तद्वतां, 'ताइणं'ति प्राग्वत् तायिनां त्रायिणां वा, चिन्तास्वरूपमाह-'कीदृशः ?' किंस्वरूपः 'वा' विकल्पे पुनरर्थे वा 'इमो'त्ति अयम्अस्मत्सम्बन्धी 'धर्मः' महाव्रतात्मकः 'अय'मिति परिदृश्यमानगणभूच्छिसम्बन्धी 'धम्मो व'त्ति वाशब्दो भिन्नक्रमस्ततश्चायं वा धर्मः कीदृशः?, आचरणमाचारो-वेषधारणादिको बाह्यः क्रियाकलाप इत्यर्थः, स एव सुगतिधारणाद्धर्मः, प्राप्यते हि बाह्यक्रियामात्रादपि नवमग्रैवेयकमितिकृत्वा, तस्य प्रणिधिः-व्यवस्थापनमाचारधर्मप्रणिधिः, इमावि'त्ति प्राकृतत्वादयं वाऽस्मत्सम्बन्धी 'साव'त्ति तत एव स वा द्वितीययतिसत्कः, अयं चाशयः- अस्माकममीषां च सर्वज्ञप्रणीत एव धर्मस्ततिकमस्यैतत्साधनानां च भेद इति तदेतदवबोद्धमिच्छामो वयमिति।
उक्तामेव चिन्तामभिव्यक्तीकर्तुमेवाह-'चाउज्जामो य'त्ति चातुर्यामः-महाव्रतचतुष्टयात्मको यो धर्मः 'देशितः' कथितः 'पार्वेन' पार्श्वनाम्ना तीर्थकृतेति सम्बन्धः, जो इमो'त्ति

Page #79

उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२३/८५९ चकारस्य प्रश्लेपाद् यश्चायं पञ्च शिक्षा:-प्राणातिपातादिविरमणोपदेशात्मिका: संजाता यस्मिनसौ पञ्चशिक्षितः, तारकादेराकृतिभणत्वादितच्, यद्वा पञ्च शिक्षितानि-उक्तशिक्षारूपाणि यस्मिन्नसौ पञ्चशिक्षितो वर्द्धमानेन देशित इति योगः, 'महामुनि'त्ति सुव्यत्ययान्महामुनिनेत्युभयोरपि विशेषणं महामुनीना वा, अनयोविंशष् किं नु कारणमित्युत्तरेण सम्बन्धः, अनेन धर्मविषयः संशयो व्यक्तीकृतः।
सम्प्रत्याचारधर्मप्रणिधिविषयं तमेवाभिव्यनक्ति-'अचेलकश्च' उक्तन्यायेनाविद्यमानचेलकः कुत्सितचेलको वा यो धर्मो वर्धमानेन देशित इत्यपेक्ष्यते, तथा 'जो इमो'त्ति पूर्ववद्, यश्चायं सान्तराणि-वर्द्धमानस्वामिसत्कयतिवस्त्रापेक्षया कस्यचित्कदाचिन्मानवर्णविशेषतो विशेषितानि उत्तराणि च-महाधनमूल्यतया प्रधानानि प्रक्रमाद्वस्त्राणि यस्मिन्नसौ सान्तरोत्तरो धर्मः पार्श्वेन देशित इतीहापेक्ष्यते, एकं कार्य-मुक्तिलक्षणं फलं तदर्थं प्रपन्नौ-प्रवृत्तावेककार्यप्रपन्नौ तयोः प्रक्रमात्पार्श्ववर्द्धमानयोः, उभावपि हि मुक्त्यर्थमेव प्रवृत्तावितिकृत्वा, 'विशेष' उक्तरूपे 'किमि'ति संशये 'नु' वितर्के 'कारणं' हेतुः?, कारणभेदेन हि कार्यभेदसम्भव इति भावः, शेषं स्पष्टमिति सूत्रपञ्चकार्थः ।।
एवं च विनेयचिन्तोत्पत्तौ यत्केशिगौतमावकार्टा तदाहमू. (८६०) अह ते तत्थ सीसाणं, वित्राय पवियक्कियं।
समागमे कयमई, उभओ केसिगोयमा॥ मू. (८६१) गोअमो पडिरूवन्नू, सीससंघसमाउले ।
जिटुं कुलमविक्खंतो, तिंदुयं वनमागओ। मू.(८६२) केसी कमारसमणे, गोअमंदिस्समागयं।
पडिरूवं पडिवर्ति, सम्मं संपडिवज्जई। मू.(८६३) पलालं फासुअंतत्थ, पचमं फुसुतिनानि य।
गोयमस्स निसिज्जाए, खिप्पं संपणामए॥ वृ.'अथे' त्यनन्तरं 'ते' इति तौ प्रक्रान्तौ 'तत्रे'ति श्रावस्त्यां प्रकर्षेण वितर्कितं-विकल्पितं प्रवितार्कितं 'समागमे' मीलके 'कृतमती' विहिताभिप्रायावभूतामिति शेषः, केसिगोयमे'त्ति केशिगौतमौ, ततश्च ‘पडिरूवन्नु'त्ति प्रतिरूपविनयो-यथोचित्तप्रतिपत्तिरूपस्तं जानातीति प्रतिरूपज्ञः 'ज्येष्ठं' प्रथमभावितया कुलं' पार्श्वनाथसन्तानम् 'अपेक्षमाणः' विगणयन् 'प्रतिरूपाम्' उचितां 'प्रतिपत्तिम्' अभ्यागतकर्त्तव्यरूपां 'सम्यग्' अवैपरीत्येन समिति-सांमुख्येन प्रतिपद्यते--अङ्गीकरोति संप्रतिपद्यते। __ प्रतिपत्तिमेवाह-'पलालं' प्रतीतं 'प्रासुकं' विगतजीवं 'तत्रे'ति तस्मिस्तिन्दुकोद्याने 'पंचमं'त्तिवचनव्यत्ययात् 'पञ्चमानि' पञ्चसङ्घयापूरणानि, कानीत्याह-कुशतृणानि, चशब्दादन्यान्यपि साधुयोग्यतृणानि, पञ्चमत्वं चैषां पलालभेदापेक्षया, तस्य हिं शाल्य्दिसम्बन्धिभेदापेक्षया चत्वारो भेदाः, यत उक्तम्
"तिनपनगं पुन भणियं, जिनेहिं कम्मट्ठगंठिमहणेहिं।
साली वीही कोद्दवरालगरन्ने तिनाइं च ।।"

Page #80

७७
अध्ययनं-२३,[ नि. ४५५]
गौतमस्य 'निषद्यायै' निषद्यानिमित्तमुपवेशनार्थमित्यर्थः, 'संपणामए'ति समर्पयति, शेषं सूत्रसिद्धमेवेति सूत्रचतुष्टयार्थः ।। तौ च तत्रोपविष्टौ यथा प्रतिभातस्तथाऽऽहमू.(८६४) केसी कुमारसमणे, गोअमे य महायसे।
उभओ निसन्ना सोहंति, चंदसूरसमप्पहा॥ वृ.निगदसिद्धं, नवरं सोहंति'त्ति शोभते चन्द्रसूर्यसमा प्रभा-छाया ययोस्तौ तथा चन्द्रसूर्योपमावितियावदिति सूत्रार्थः ।। तत्सङ्गमे च यदभूत्तदाहमू. (८६५) समागया बहू तत्थ, पासंडा कोउगासिया।
गिहत्थाण अनेगाओ, साहस्सीओ समागया। मू.(८६६) देवदानवगंधव्वा, जक्खरक्खसकिंनरा।
अद्दिस्साण य भूआणं, आसि तत्थ समागमो। वृ.'समागताः' मिलिताः पाषण्डं-व्रतं तद्योगात् 'पाषण्डाः' शेषव्रतिनः कौतुकं-कुतूहलम् आश्रिताः-प्रतिपन्नाः कौतुकश्रिताः, पठ्यते च-'कोउगामिग'त्ति, तत्र कौतुकात् मृगा इव मृगा अज्ञत्वात्प्राकृतत्वादामितकौतुका वा, 'साहस्सीओ'त्ति सूत्रत्वात्सहस्राणि । देवाज्योतिष्कवैमानिकाः दानवाःभवनपतयो गन्धर्वयक्षादयो-व्यन्तरविशेषाः, समागता इति पूर्वेण सम्बन्धः, एते चानन्तरमदृश्यविशेषणाद् दृश्यरूपाः, अदृश्यमानां च भूतानां केलीकिलव्यन्तरविशेषाणामासीत् 'समागमः' मीलकः, शेषं सुगममिति सूत्रद्वयार्थः॥ सम्प्रति तयोर्जल्पमाहम.(८६७) पच्छामि ते महाभाग!, केसी गोयममब्बवी।
तओ केसि बुवंतं तु, गोयमो इणमब्बवी॥ मू.(८६८) पुच्छ भंते ! जहिच्छंते, केसिं गोयममब्ववी।
तओ केसी अणुनाए, गोअमं इणमब्बवी।। वृ. 'पृच्छामि' प्रश्नयामि 'ते' इति त्वां 'महाभाग !' अतिशयाचिन्त्यशक्ते ! 'अब्रवीत्' उक्तवान् 'ततः' तद्वचनानन्तरं केशि 'ब्रुवन्तम्' अभिदधतं 'तुः' पुनरर्थे भिन्नक्रमश्च केशि पुनर्बुवन्तमिति योज्यते, 'जहिच्छं'ति इच्छाया अनतिक्रमेण यथेच्छं यदवभासत इत्यर्थोऽनुज्ञान इति-अनुमतो गौतमेनेति प्रक्रमः, शेषं प्रतीतमिति सूत्रद्वयार्थः ।।
यच्चासौ गौतमं पृष्टवांस्तत्संग्राहकं नियुक्तिकृद् द्वारगाथात्रयमाहनि.[ ४५६] .. सिक्खावए अलिंगे अ, सत्तूणं च पराजए।
पासावगत्तणे चेव, तंतूद्धरणबंधने॥ नि.[४५७] अगनिनिव्वावणे चेव, तहा दुट्ठस्स निग्गहे।
तहा पहपरिन्नाय, महासोअनिवारणे॥ नि.[ ४५८] संसारपारगमने, तमस्स अविघायणे।
ठाणोवसंपया चेव, एवं बारससू कमो।। वृ.एतच्च यथाऽवसरंसूत्रव्याख्यान एव व्याख्यास्यते, तत्र प्रथमं सिक्खावय'त्ति द्वारम्, अत्र च शिक्षा-अभ्यासस्तत्प्रधानानि व्रतानि प्रतिदिनं यतिभिरभ्यस्यमानतया शिक्षाव्रतानि

Page #81

७८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२३/८६८ शिक्षापदानि वा-प्राणिवधविरमणादीनि, सत्सु हि तेषु शेषाऽपि शिक्षा शिष्योपदेशात्मिका संभवतीति । एतदधिकृत्याह सूत्रकृत्मू.(८६९) चाउज्जामो अ जो धम्मो, जो इमो पंचसिक्खिओ।
देसिओ वद्धमाणेणं, पासेण य महामुनी॥ मू.(८७०) एगकज्जपवन्नाणं, विसेसे किं नु कारणे?।
धम्मे दुविहे मेहावी, कहं विप्पच्चओ न ते? ॥ वृ. 'चतुर्यामः' हिंसाऽनृतस्तेयपरिग्रहोपरमात्मकव्रतचतुष्टयरूप: 'पञ्चशिक्षितः' स एव मैथुनविरमणात्मकपञ्चमव्रतसहितः । इत्थं च 'धर्मे' साधुधर्मे 'द्विविधे' द्विभेदे हे 'मेधाविन्!' विशिष्टावधारणशक्त्यन्वित! कथञ्चित् (कथं विप्र) प्रत्ययः' अनाश्वासो न 'ते' तव?, तुल्ये हि सर्वज्ञत्वे किंकृतोऽसौ मतभेद इत्यभिप्रायः, शेषं प्रकटार्थमेवेति सूत्रद्वयार्थः ॥
एव केशिनोक्तेमू. (८७१) तओ केसिं बुवंतं तु, गोयमो इणमब्बवी।
पन्ना समिक्खए धम्मतत्तं तत्तविनिच्छियं। पुरिमा उज्जुजड्डा उ, वक्कजड्डा य पच्छिमा।
मज्झिमा उज्जुपन्ना उ, तेन धम्मे दुहा कए॥ मू. (८७३) पुरिमाणं दुब्बिसुज्झो उ, चरिमाणं दुरनुपालाओ।
कप्पो मज्झिमगाणं तु, सुविसुज्झो सुपालओ। वृ. 'ततः' तदनन्तरं केशि ब्रुवन्ते तुः पूरणेऽवधारणे वा ततो ब्रुवन्तमेव जल्पादनुपरतमेव, अनेनादरातिशयमासन्नलब्धप्रतिभतां च गौतमस्याह । किं तदववीदित्याह-'प्रज्ञा' बुद्धिः 'समीक्षते' सम्यक् पश्यति, किं तदित्याह-'धम्मतत्तं'ति बिन्दुरलाक्षणिकस्ततः 'धर्मतत्त्वं' धर्मपरमार्थं तत्त्वानां-जीवादीनां विनिश्चयो-विशिष्टनिर्णयात्मको यस्मिस्तत्तथा, इदमुक्तं भवति-न वाक्यश्रवणमात्रादेव वाक्यार्थनिणर्यो भवति, किन्तु प्रज्ञावशात्, ततः 'पुरमि'त्ति 'पूर्वे' प्रथमतीर्थकृत्साधवः ‘उज्जुजड्डे'ति ऋजवश्च प्राञ्जलतया जडाश्च तत एव दुष्प्रतिपाद्यतया ऋजुजडाः, तुरिति यस्मात् 'वक्कजड्डा य'त्ति, वक्राश्च वक्रबोधतया जडाश्च तत एव स्वकानेककुविकल्पो विवक्षितार्थप्रतिपत्त्यक्षमतया वक्रजडाः 'च:' समुच्चये 'पश्चिमा:' पश्चिमतीर्थकृद्यतयः 'मध्यमास्तु' मध्यमतीर्थकृत्सम्बन्धितपस्विनः, ऋजुप्रज्ञाः' ऋजवश्च ते प्रकर्षण जानन्तीति प्रज्ञाश्च सुखेनैव विवक्षितमर्थं ग्राहयितुं शक्यन्त इति ऋजुप्रज्ञाः, तेन हेतुना धर्मो द्विभेदः ‘कृतः' विहितः, एककार्यप्रतिपन्नत्वेऽपीति प्रक्रमः। __यदि नाम पूर्वादीनामेवंविधत्वं तथाऽपि कथमेतद् द्वैविध्यमित्याह-'पुरिमाणं'ति पूर्वेषां दुःखेन विशोध्यो विशोधयितुं-निर्मलतां नेतुं शक्यो दुर्विशोध्यः, कल्प इति संबध्यते, ते ह्यतिऋजुतया गुरुभिरनुशिष्यमाणा अपि न तदनुशासनं स्वप्रज्ञाऽपराधाद्यथावत्प्रतिपत्तुं क्षमन्त इति तेषामसौ दुर्विशोध्य उच्यते, तुशब्द उत्तरेभ्यो विशेषं द्योतयति, 'चरमाणां' चरमतीर्थकृत्तपस्विनां दुःखेनानुपाल्यत इति दुरनुपालः स एव दुरनुपालकः 'कल्पः' यतिक्रियाकलापः, ते हि वक्रत्वेन कु विकल्पाकुलितचित्ततया कथञ्चिज्जानाना अपि न यथावदनुष्ठातुमीशते,

Page #82

अध्ययनं - २३, [ नि. ४५८ ]
७९
मध्मकानां तु सुखेन विशोध्यो-विशोधयितुं शक्यः सुविशोध्यः, 'सुपाउल 'त्ति चशब्दस्य गम्यमानत्वात्सुपालश्च, कोऽसौ ? - कल्पः इतीहापि योज्यते, ते हि ऋजुप्रज्ञा इति सम्यग् - मार्गानुसारिबोधतया सुखेनैव यथावदगच्छन्ति पालयन्ति च, अतस्ते चतुर्यामोक्तावपि पञ्चममपि याममुक्तहेतोर्ज्ञातुं पालयितुं च क्षमा इति तदपेक्षया पार्श्वेण चतुर्याम उक्तः, पूर्वपश्चिमाश्वोक्तनीतितो नेत्थमिति ऋषभवर्द्धमानाभ्यां पञ्चमं व्रतमुक्तम्, अयमर्थः-न यादृशाद्वाचकादेकस्य श्रोतुर्विवक्षितार्थप्रतिपत्तिस्तादृशादेवाशेषाणामपि, स्वप्रज्ञाऽपेक्षया हि कोऽपि कीदृशादेव वाचकादेकमप्यर्थं प्रतिपद्यत इति विचित्रप्रज्ञविनेयानुग्रहायोपात्ताद्वाचकभेदादेव धर्मस्य द्वैविध्यं, न तु वस्तुभेदात्, यद्वाचकभेदेऽपि वस्तुतो व्रतपञ्चकस्यैवात्र विवक्षितत्वात्, प्रसङ्गतश्चेहाद्यजिनाभिधानमिति सूत्रत्रयार्थः । इत्थं गौतमेनोक्ते केशिराह
मू. ( ८७४ )
मू. (८७५)
साहु गोयम ! पन्ना ते, छिन्नो मे संसओ इमो । अन्नोऽवि संसओ मज्झं, तं मे कहसु गोयमा ! ॥ अचेलओ अ जो धम्मो, जो इमो संतरुत्तरो । देसिओ वद्धमाणेणं, पासेण य महामनी ॥ एगकज्जपवन्नाणं, विसेसे किं नु कारणं ? । लिंगे दुविहे मेहावी!, कहं विप्पच्चओ न ते ?
मू. (८७६ )
वृ. 'साधु' त्ति साधुः - शोभना गौतम! 'प्रज्ञा' बुद्धिः 'ते' तव, यत: 'छिन्नः' अपनीतस्त्वयेति गम्यते, मम 'संशयः' सन्देहः 'इमो 'त्ति अयम् - उक्तरूपः, पठन्ति च -' - 'पन्नाए 'त्ति, तत्र च साधु यथा भवत्येवं गौतम ! 'प्रज्ञया' बुद्धया छिन्नो मे संशयोऽयं, त्वयेति व्याख्येयं, विनेयापेक्षं चेत्थमभिधानं, न तु तस्य मतिश्रुतावधिज्ञानत्रयसमन्वितस्यैवंविधसंशयसम्भव इति सर्वत्र भावनीयम्।‘अन्योऽपि' वक्ष्यमाणः संशयो मम तं मे कथय गौतम !, तद्विषयमप्यर्थं यथावत्प्रतिपादयेति भावः ।
अत्र च द्वितीयं द्वारं 'लिंग' त्ति, लिङ्गयते गम्यतेऽनेनायं व्रतीति लिङ्गं वर्षाकल्पादिरूपो वेषः, तदधिकृत्याह-‘अचेलओ' इत्यादि, प्राग् व्याख्यातमेव, नवरं 'महामुनि 'त्ति महामुने !, पठन्ति च ‘महाजस'त्ति महायशाः, लिङ्गे द्विविधे- अचेलकतया विविधवस्त्र धारकतया च द्विभेद सूत्रत्रयार्थः ॥ एवं केशिनाऽभिहिते गौतमवचोऽभिधायकं सूत्रत्रयम्
मू. (८७७)
मू. (८७८)
केसि एवं बुवाणं तु, गोयमो ईणमब्बवी । विन्नाणेण समागम्म, धम्मसाहणमिच्छियं ॥ पच्चयत्थं च लोगस्स, नानाविहविकप्पणं! जत्तत्थं गहणत्थं च, लोगे लिंगपओक्षणं ॥ अहं भवे पइन्ना उ, मुक्खसब्भूयसाहणा । नाणं च दंसणं चेव, चरितं चेव निच्छए ।
मू. (८७९)
वृ. अत्र च विशिष्टं ज्ञानं विज्ञानं तच्च केवलमेव तेन समागम्य यद्यस्योचित्तं तत्तथैव ज्ञात्वा 'धर्मसाधनं' धर्मोपकरणं वर्षाकल्पादिकम् 'इच्छिय'न्ति 'इष्टम्' अनुमतं पार्श्वनाथवर्द्धमानतीर्थकृद्भ्यामिति प्रक्रमः, वर्द्धमानविनेयानां हि रक्तादिवस्त्रानुज्ञाने वक्रजडत्वेन

-

Page #83

उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २३/८७९ वस्त्ररञ्जनादिषु प्रवृत्तिरतिदुर्निवारैव स्यादिति न तेन तदनुज्ञानं, पार्श्वशिष्यास्तु न तथेति रक्तादीनामपि (धर्मोपकरणत्वं) तेनानुज्ञातमिति भावः, किञ्च-प्रत्ययार्थं वा - अमी व्रतिन इति प्रतीतिनिमित्तं, कस्य ? -लोकस्य, अन्यथा हि यथाऽभिरुचित्तं वेषमादाय पूजादिनिमित्तं विडम्बकादयोऽपि वयं व्रतिन इत्यभिदधीरन्, ततो व्रतिष्वपि न लोकस्य व्रतिन इति प्रतीतिः स्यात्, किं तदेवमित्याह-‘नानाविधविकल्पनं' प्रक्रमान्नानाप्रकारोपकरणपरिकल्पनं, नानाविधं हि वर्षाकल्पाद्युपकरणं, यथावद्यतिष्वेव संभवतीति कथं न तत्प्रत्ययहेतुः स्यात् ?, तथा यात्रासंयमनिर्वाहस्तदर्थं, विना हि वर्षाकल्पादिकं वृष्ट्यादौ संयमबाधैव स्यात्, ग्रहणंज्ञानं तदर्थं च, कथञ्चिच्चितविप्लवोत्पत्तावचि गृह्णातु-यथाऽहं व्रतीत्येतदथं, लोके लिङ्गस्य-वेषधारणस्य प्रयोजनमिति - प्रवर्त्तनं लिङ्गप्रयोजनम् ।
'अथे' त्युपन्यासे 'भवे पन्ना उत्ति तुशब्दस्यैवकारार्थत्वाद्भिन्नक्रमत्वाच्च भवेदेवो प्रतिज्ञानं प्रतिज्ञा - अभ्युपगमः, प्रक्रमात्पार्श्ववर्द्धमानयो:, प्रतिज्ञास्वरूपमाह - 'मोक्खसब्भूयसाहण' त्ति मोक्षस्य सद्भूतानि च तानि तात्त्विकत्वात्साधनानि च हेतुत्वान्मोक्षसद्भूतसाधनानि, कानीत्याह- 'ज्ञानं च' यथावदवबोधः 'दर्शनं च' तत्त्वरुचिः 'चारित्रं च ' सर्वसावद्यविरतिः 'एवे' त्यवधारणे, स च लिङ्गस्य मुक्तिसद्भूतसाधनता व्यवच्छिनत्ति, ज्ञानाद्येव मुक्तिसाधनं न तु लिङ्गमिति, श्रूयते हि भरतादीनां लिङ्गं विनाऽपि केवलज्ञानोत्पत्तिः, 'निश्चये' इति निश्चयनये विचार्ये, व्यवहारनये तु लिङ्गस्यापि कथञ्चिन्मुक्तिसद्भूतहेतुतेष्यत एव तदयमभिप्राय:- निश्चयस्तावलिङ्गं प्रत्याद्रियत एव न, व्यवहार एव तूक्तहेतुभिस्तदिच्छतीति तद्भेदस्य तत्त्वतोऽकिञ्चित्करत्वान्न विदुषां विप्रत्ययहेतुता, शेषं स्पष्टमिति सूत्रत्रयार्थः ॥
मू. (८८०) साहु गोयम ! पन्ना ते, छिन्नो मे संसओ इमो । अन्नोऽवि संसओ मज्झ, तं मे कहसु गोयमा ! ॥ वृ. प्राग्वत् । अत्र च तृतीयद्वारं शत्रूणां पराजय इति, एतदधिकृत्याहमू. ( ८८१ ) अनेगाण सहस्साणं, मज्झे चिट्ठसि गोयमा ! | ते अ ते अभिगच्छंति, कहं ते निज्जिया तुमे ? ।। एगे जिए जिया पंच, पंच जिए जिया दस । दसहा उ जिणित्ता णं, सव्वसत्तू जिणामहं ॥ सत्तू अ इइ के वुत्ते ?, केसी गोयममब्बवी । तओ केसिं बुवंतं तु, गोयमो इणमव्बवी ॥ एगप्पो अजिए सत्तू, कसाया इंदियाणि य । ते जिणित्तू जहानायं, विहरामि अहं मुनी ॥
मू. (८८२ )
मू. (८८३)
मू. ( ८८४ )
वृ. अविद्यमानमेक इति-भावप्रधानत्वान्निर्देशस्यैकत्वं येषु तेऽनेकास्तेषाम् अनेकानांबहूनां सहस्राणां प्रक्रमाच्छत्रुसम्बन्धिनां मध्ये त्वं 'तिष्ठसि ' आस्से गौतम !, 'ते च' अनेकसहस्रसङ्ख्याः शत्रवः 'ते' इति सूत्रत्वात्त्वामभिलक्षीकृत्य गच्छन्ति-धावन्ति, अर्थाज्जेतुम्, इत्थं चैतत् केवलानुत्पत्तिदर्शनात्, दृश्यते च तज्जफलमपि तव प्रशमादि, तत् 'कथं' केन प्रकारेण ‘ते’ इत्युक्तरूपाः शत्रवः 'निर्जिता:' अभिभूतास्त्वया ?, भूयस्त्वादभियोक्तृत्वाच्च

८०

Page #84

अध्ययनं-२३,[नि.४५८] तेषामिति भावः । इत्थं केशिनोक्ते गौतम आह-'एकस्मिन्' सकलभावशत्रुप्रधाने आत्मनि 'जिते' अभिभूते जिताः पञ्च, कथम् ? एक: स एवान्ये च चत्वारः कषायाः, तथा 'पंच जिए'त्ति सूत्रत्वात्पञ्चसु जितेषु जिता दश, अत्रापि पञ्चोक्ता एवापराणि च पञ्चेन्द्रियाणि, ततः 'दशधा' दशप्रकारानुक्तरूपान् 'तुः पुनरर्थे शत्रून् जित्वा ‘णं'ति प्राग्वत् 'सर्वशत्रन' नोकपायादींस्तदुत्तरोत्तरभेदांश्चानेकसहस्रसङ्ख्यान् ‘जयामि' अभिभवाभ्यहं, तदनने प्रथमतः प्रधानजयो-जयनप्रकार उक्तः, ततश्च सत्तू य इइ'त्ति 'च:' पूरणे इति भिन्नक्रमो जातौ चैकवचनं, ततः शत्रुः क उक्त इति केशिौतममब्रवीत्, ननु यद्यसौ शत्रूनपि न वेत्ति कथं तन्मध्यगतस्त्वं तिष्ठसीत्यादिकमनेन प्रागुक्तम् ?, उच्यते, अज्ञजनप्रतिबोधार्थं सर्वा अपि ज्ञपृच्छा एवैताः, उक्तं हि प्राग् 'ज्ञानत्रयान्वितोऽसाविति कथमस्यैवंविधवस्त्वपरिज्ञानसम्भव' इति, उत्तरार्धं प्राग्वत्।
एक आत्मेति-जीवश्चित्तं वाऽतति-गच्छति तांस्तान् भावान् अर्थान्वेति व्युत्पत्तेः 'अजितः' अवशीकृतः अनेकानर्थावाप्तिहेतुत्वाच्छत्रुरिव शत्रुस्तथोक्तहेतोरेव 'कषायाः' क्रोधादयः 'इन्द्रियाणि' स्पर्शनादीनि, चशब्दान्नोकषायादयः कषायाधुत्तरोत्तरभेदाश्च, अजिताः शत्रव इति वचनविपरिणामेन योज्यते । इह च कषायाणां प्रथमत उपादानमिन्द्रियाणामपि कषायावशत एवानर्थहेतुत्वख्यापनार्थं, सम्प्रत्युपसंहरव्याजेन तज्जये फलमाह-'तान्' उक्तरूपान् शत्रून् 'जित्वा' अभिभूय यथान्यायं यथोक्तनीत्यनतिक्रमेण ततो विहरामि-तन्मध्येऽपि तिष्ठन्नप्रतिबद्धविहारितयेति गम्यते, तेषामेव प्रतिबन्धहेतुत्वेन तद्विबन्धकाभावादिति भावः, 'अह' मित्यात्मनिर्देशः 'मुने' इति केश्यामन्त्रणमिति सूत्रचतुष्टयार्थः ।। एवं गौतमेनाभिहितेमू. (८८५) साहु गोयम! पन्ना ते, छिन्नो मे संसओ इमो।
___ अन्नोऽवि संसओ मझं, तं मे कहसु गोयमा!॥ वृ. प्राग्वत् ।। सम्प्रति 'पासावगत्तणं'ति चतुर्थद्वारमधिकृत्याहमू.(८८६) दीसंति बहवे लोए, पासंबद्धा सरीरिणो ।
मुक्कपासो लहुन्भूओ, कहं तं विहरसी मुनी!? ॥ मू.(८८७) ते पासे सव्वसो छित्ता, निहतूण उवायओ।
मुक्कपासो लहुब्भूओ, विहरामि अहं मुनी?॥ मू.(८८८) पासा अइह के वुत्ता?, केसी गोयममब्बवी।
केसिं एवं बुवंतं तु, गोयमो इणमब्बवी॥ मू. (८८९) रागद्दोसादओ तिव्वा, नेहपासा भयंकरा।
ते छिंदित्तु जहानायं, विहरामि जहक्कम॥ वृ. सूत्रचतुष्टयं स्पष्टमेव नवरं पाशैर्बद्धा-नियन्त्रिताः पाशबद्धाः 'शरीरिणः' प्राणिनः, 'मुक्तपाशः' त्यक्तपाशोऽत एव लघुभूतो-वायुः, ततो लघुभूत इव लघुभूतः सर्वत्राप्रतिबद्धत्वात्। गौतम आह-'ते' इति तान्-लोकबन्धकान पाशान् 'सद्दशो'त्ति सूत्रत्वात्सर्वान् ‘छित्त्वा' त्रोटयित्वा 'निहत्थ' पुनर्बन्धाभावलक्षणेनातिशयेन विनाश्य, कथम् – 'उपायतः' सद्भूत29/6

Page #85

उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२३/८८९ भावनाऽभ्यासात् । ततः पाशाश्च-पाशशब्दवाच्याः के 'वुत्ते 'ति उक्ताः।
रागद्वेषादयः, आदिशब्दान्मोहपरिग्रहः 'तीव्राः' इति गाढाः, तथा नेह'त्ति स्नेहाः-पुत्रकलत्रादिसम्बन्धास्ते पाशा इव पारवश्यहेतुतया पाशा इत्युक्ता इतिक्रमः, अतिगाढत्वाच्च रागान्तर्गतत्वेऽप्यमीषां पुनरुपादानं, भयङ्कराः' अनर्थहेतुतया त्रासोत्पादका 'यथाक्रमम्' इति क्रमोयतिविहित आचारस्तदनतिक्रमेणेति सूत्रचतुष्टयार्थः॥ मू.(८९०) साहु गोयम! पन्ना ते, छिन्नो मे संसओ इमो।
अन्नोऽवि संसओ मज्झं, तं मे कहसु गोयमा!। वृ. पूर्ववत् । सम्प्रति 'तन्तूद्धरणबंधणे'त्ति पञ्चमद्वारावसरः, तत्र च तन्यते भवोऽनेनेति तन्तुः-भवतृष्णा स एव बन्धहेतुत्वाद्बन्धनं तस्योद्धरणम्-उन्मूलनं तन्तुबन्धनोद्धरणं, प्राग्व- . त्परनिपातः । तदधिकृत्याहमू.(८९१) अंतो हिअयसंभूया, लया चिट्ठई गोयमा!।
फलेइ विसभक्खीणं, सा उ उद्धरिया कहं? ॥ मू.(८९२) तं लयं सव्वसो छित्ता, उद्धरित्ता समूलियं।
विहरामि जहानायं, मुक्कोमि विसभक्खणं॥ मू. (८९३). लया य इति का वुत्ता?, केसी गोयममब्बवी।
केसिमेवंबुवंतं तु, गोयमो इणमब्बवी॥ मू.(८९४) भवतण्हा लया वुत्ता, भीमा भीमफलोदया।
तमुच्छित्तु जहानायं, विहरामि महामुनी। वृ.हृदयस्यान्तरन्तर्हृदयं-मन इत्यर्थस्तत्र संभूता-उत्पन्ना लता 'तिष्ठति' आस्ते हे गौतम!, 'फलेइ विसभक्खीणं'ति आर्षत्वात्फलति विषयद्भक्ष्यन्त इति विषभक्ष्याणि-पर्यन्तदारुणतया विषोपमानि फलानीति गम्यते, सा पुनः 'उद्धृता' उत्पाटिता त्वयेति गम्यते, कथं' केन प्रकारेण, इति केशिप्रश्नः । गौतम आह-'ताम्' इत्युक्तविशेषणां लतां 'सव्वसो'त्ति सर्वतः 'छित्वा' खण्डीकृत्य 'उद्धृत्य' उत्पाट्य समूलामेव समूलिकां रागद्वेषलक्षणमूलनिर्मूलनेन यथान्यायं विहरामीति प्राग्वत, अनेन सर्वच्छेदसमलोद्धरणं चोद्धरणप्रकार उक्तः, तत्फलमाह-मुक्तोऽस्मि 'विसभक्खणं'ति सुब्ब्यत्ययाद् विषभक्षणाद्-विषफलाभ्यवहारोपमात् क्लिष्टकर्मणः ।
'लते'त्यादिस्पष्टं, भवः-संसारस्तस्मिन् तृष्णा लोभात्मिका भवतृष्णालतोक्ता भीमा' भयदा स्वरूपतः कार्यतश्च भीमो दुःखहेतुतया फलानामात्क्लिष्टकर्मणामुदयः-परिपाको यस्याः सा तथा, न चेह प्राग् लतामात्रस्यैव प्रश्न इति विशेषणाभिधानमयुक्तं, सविशेषणाया एव तस्याः प्रक्रान्तत्वात्, प्रक्रमापेक्षत्वाच्च प्रश्नस्य, शेषमुपसंहाराभिधायीति सूत्रचतुष्टयार्थः ।। मू.(८९५) साहु गोयम! पन्ना ते, छिन्नो मे संसओ इमो।
अन्नोऽवि संसओ मज्झं, तं मे कहसं गोयमा॥ वृ. गतार्थम्। 'अग्निनिर्वापणं चेव'त्ति षष्ठद्वारमङ्गीकृत्याहमू. (८९६) संपज्जलिया घोरा, अग्गी चिट्ठइ गोयमा!।
जे डहति सरीरत्था, कहं विज्झाविया तुमे?॥

Page #86

-
अध्ययनं-२३,[नि.४५८] मू.(८९७) महामेहपसूयाओ, गिज्झ वारि जलुत्तमं ।
सिंचामि सययं ते उ, सित्ता नो व डहति मे ॥ मू. (८९८) अग्गी अ इह के वुत्ते?, केसी गोयममब्बवी।
तओ केसि, बुवंतं तु, गोयमो ईणमब्बवी॥ मू.(८९९) कसाया अग्गिणो वुत्ताः, सुअसीलतवो जलं।
सुयधाराभिहया संता, भिन्ना हुन डहति मे॥ वृ.सूत्रचतुष्टयम्। समन्तात्प्रकर्षेण ज्वलिताः संप्रज्वलिता अत एव घोराः' रौद्राः 'अग्गी चिट्ठइ'त्त आर्षत्वाद्वचनव्यत्ययात्ततोऽग्नयस्तिष्ठान्ति हे गौतम ! ये दहन्तीव दहन्ति परितापकारितया 'शरीरस्थाः'देहस्थाः, न बहिर्वत्तिन इत्यर्थः, एतेच यद्यप्यात्मस्थास्तथाऽपिशरीरात्मनोरन्योऽन्यानुगमख्यापनायेत्थमुक्ताः, कथं 'विध्यापिताः' निर्वापितास्त्वया? । गौतम आहमहामेघात् प्रसूतम्-उत्पन्न महामेघप्रसूत तस्मात्, महाश्रोतस इति गम्यते, 'गिज्झ'त्ति गहीत्वा वारयति तृष्णादिदोषानिति वारि-पानीयं 'जलोत्तमं' शेषजलापेक्षया प्रधानं तेन 'सिञ्चामि' उक्षामि विध्यापयामीतियावत्, 'सततम्' अनवरतं, त उत्ति तुशब्दस्य भिन्न(:) क्रमस्ततस्तानग्नीन्, प्रसङ्गतस्तेत्सेचनफलमाह-सिक्तास्तु 'नो वे'ति नैव दहन्ति 'मे'त्ति मां, पठ्यते च'सययं देहि'त्ति, इह च देहस्थितत्वेनाग्नयोऽपि देहा उक्ताः, उक्तं हि 'तास्थ्यात्तद्वयपदेश'इति, अन्ये तु पूर्वसूत्रं पठन्ति-'जा डहेति सरीरत्थे'ति, अत्र तु पठन्ति-'सिंचामी सययं तं तु' इति, इह च 'तं' मित्यग्निमन्यत् प्राग्वद्, एकवचनान्तत्वमेव तु सर्वत्र विशेषः।। ___ "अग्गी येत्यादि प्राग्वत्, नवरमग्निप्रश्नो महामेघादिप्रश्नोपलक्षणं, कषायाः' क्रोधादयः अग्नयः परितापकतया शोषकतया चोक्तास्तीर्थकृद्धिीरिति गम्यते, श्रुतं चेहोपचारात्कषायोपशमहेतवः श्रुतान्तर्गतोपदेशाः शीलं च-महाव्रतानि तपश्च-अनशनग्रायश्चित्तादि श्रुतशीलतप इति समाहारः-तत्किमित्याह-जलं-पानीयमुपलक्षणत्वाच्चास्य महामेघस्त्रिजगदानन्दकतया शेषमेघातिशायित्वेन भगवांस्तीर्थकरो महाश्रोताश्च तत उत्पन्न आगमः, उक्तमेवार्थं सविशेषमुपसंहरनाह-श्रुतस्य आगमस्योपालक्षणत्वाच्छीलतपसोश्च धारा इव धारा-आक्रोशहननतर्जनधर्मभ्रंशेषूत्तरोभावस्यालाभरूपतादिसततपिभावनास्ताभिराभिहताः-ताडिताः श्रुतधाराभिहताः सन्तः प्रक्रमादुक्तरूपा अग्नयः "भिन्नाः' विदारितास्तदभिधातेन लवमात्रीकृता इतियावत् 'हु:' पूरणे न दहन्ति मामिति सूत्रचतुष्टयार्थः॥ मू.(९००) साहु गोयम! पन्ना ते, छिन्नो मे संसओ इमो।
अन्नोऽवि संसओ मज्झं, तं मे कहसु गोयमा!॥ वृ. प्राग्वत् ! 'दुष्टाश्वनिग्रह' इति सप्तमद्वारमुररीकृत्याहमू. (९०१) अयं साहस्सिओ भीमो, दुट्ठस्सो परिधावई।
जसि गोयम! आरूढो, कहं तेन न हीरसि? ॥ मू. (९०२) पहावंतं निगिण्हामि, सुयरस्सीसमाहियं।
न मे गच्छइ उम्मग्गं, मग्गं च पडिवज्जइ॥ मू. (९०३) अस्से अ इइ के वुत्ते?, केसी गोयममब्बवी।

Page #87

उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-२३/९०३ तओ केसिं बुवंतं तु, गोयमो इणमब्बवी ॥ मनो साहस्सिओ भीमो, दुट्ठस्सो परिधावई । तं सम्मं तु निगिण्हामि, धम्मसिक्खाइ कंथगं ॥
मू. ( ९०४ )
वृ. सूत्रचतुष्टयम्। 'अयं' प्रत्यक्षः सहसा - असमीक्ष्य प्रवर्त्तत इति साहसिको भीमः प्राग्वत्, दुष्टश्चासावकार्य प्रवृत्त्याऽश्वश्च दुष्टाश्वः 'परिधावति' समन्ताद्गच्छति, यः कीदृगित्याह-यं दुष्टाश्वमभिभवसि यदिवा 'यंसि 'त्ति यस्मिन् हे गौतम! 'आरूढः ' चटितः, अनारूढस्य हिन वक्ष्यमाणापायहेतुरसौ स्यादित्येवमभिधानं, ततः कथमीति प्रश्ने 'तेन' इति दुष्टाश्वेन 'न हियसे' प्रस्तावन्नोन्मार्गं नीयसे ? |
८४
गौतम आह- 'प्रधावन्तम्' उन्मार्गाभिमुखं गच्छन्तं 'निगृह्णामि' निरुणध्मी, कीदृशं तमित्याह - श्रुतम्, आगमो नियन्त्रकतया रश्मिरिव रश्मिः - प्रग्रहः श्रुतरश्मिस्तेन समाहितोबद्धः श्रुतरश्मिसमाहितस्तम्, अतो न 'मे' मम सम्बन्धि दुष्टाश्च: 'गच्छति' याति 'उन्मार्गम्' उत्पथं, ततो न मम तेन हरणमिति भावः, ततश्च किमुदास्त एवेत्याह-'मार्ग च' सत्पथं पुनः 'प्रतिपद्यते' अङ्गीकुरुते । 'अस्से य' इत्यादि सुगमं, नवरं 'मनः' चित्तम्, इह च साहसिक इत्याद्यभिधानं प्रक्रमानुस्मरणार्थं, विशेषमुपदर्शयन्नुपसंहारमाह-तं सम्यग् निगृह्णामि धर्मविषया शिक्षा - उपदेशो धर्मशिक्षा तया, यद्वा शिक्षा - अभ्यासस्ततो 'धर्मशिक्षायै' धर्माभ्यासनिमित्तं कन्थको-जात्याश्वस्ततश्च कन्थकमिव कन्थकं, किमुक्तं भवति ? - दुष्टाश्वोऽपि निग्रहणयोग्यः कन्थकप्राय एवेति सुत्रचतुष्टयार्थ: ।। केशिराह
मू. (९०५)
साहु गोयम ! पन्ना ते, छिन्नो मे संसओ इमो । अन्नोऽवि संसओ मज्झं, तं मे कहसु गोयमा ! ॥
मू. (९०६ )
मू. (९०७)
वृ. साहुसूत्रं तथैव । तथा 'पथपरिज्ञाते' त्यष्टमं द्वारमाश्रित्याहकुप्पहा बहवे लोए, जेसिं नासंति जंतवो । अद्धाणे कह वट्टतो, तं न नाससि गोयमा ! ? ॥ जे अ मग्गेण गच्छति जे अ उम्मग्गपद्विया । ते सव्वे विइया मज्झं, तो न नस्सामहं मुनी ! ॥ अग्गे अ इति के बुत्ते ?, केसी गोयममब्बवी । तओ केसिं बुवंतं तु, गोयमो इणमब्बवी ॥ कुप्पवयणपासंडी, सव्वे उम्मग्गपट्ठिया । सम्मग्गं तु जिनक्खायं, एस मग्गे हि उत्तमे ॥
मू. (९०८ )
मू. ( ९०९)
वृ. सूत्राणि चत्वारि । कुत्सिताः पथाः कुपथाः- अशोभनमार्गाः 'बहवः' अनेके 'लोके' जगति ‘यैः' कुपथैः ‘नश्यन्ति' सन्मार्गाद्भश्यन्ति 'जन्तवः' प्राणिनः, ततश्चाध्वनि प्रस्तावासन्मार्गे 'कह' न्ति कथं वर्त्तमानस्त्वं न 'नश्यसि ?' सत्पथाच्यवसे ? हे गौतम! | गौतम आह-‘ये' केचित् ‘मार्गेणे' ति सन्मार्गेण 'गच्छन्ति' यान्ति ये च 'उन्मार्गप्रस्थिताः ' उत्पथप्रवृत्ताः, ते 'सर्वे' निरवशेषा विदिताः - प्रतीता मम, न चैते पथापथपरिज्ञामन्तरेण सम्यग् ज्ञायन्त इति सैवानेन भङ्गयन्तरेणाक्ता, विचित्रत्वाच्च ऋषीणां सूत्रकृतेरेवमभिधानं, ततश्च

Page #88

अध्ययनं - २३, [ नि. ४५८ ]
८५
'तत' इति पथापथपरिज्ञातो न नश्याम्यहं मुने! ये हि स्वयं कुपथसत्पथस्वरूपानभिज्ञा भवन्ति ते बहुतरकुपथदर्शनात्तेष्वेव सुपथभ्रान्त्या नश्येयुः, अहं तु न तथेति कथं बहुतरकुपथदर्शनेऽपि नश्येयमिति भाव: ? ।
'मग्गे 'त्यादि (सूत्रं) सुगमं, नवरं मार्ग :- सन्मार्गः कः ?, उपलक्षणत्वात्कुमार्गाश्च के ?, कुप्रवचनेषु - कपिलादिप्ररूपितकुत्सितदर्शनेषु पाषण्डिनो व्रतिनः कुप्रवचनपाषण्डिनः सर्वे उन्मार्गप्रस्थिताः, बहुविधापायभाजनत्वात्तेषामिति भाव:, अनेनापि भङ्गया कुप्रवचनानि कुपथा इत्युक्तं भवति, 'सन्मार्गं तु' प्रशस्तमार्गं पुनर्विद्यादिति शेष: 'जिनख्यातं ' जिनप्रणीतं मार्गमिति प्रक्रम:, कुत: इत्याह-एष मार्गो 'ही' ति यस्माद् 'उत्तम:' अन्यमार्गेभ्यः प्रधान:, तस्मादयमेव सन्मार्ग इत्यभिप्रायः, उत्तमत्वं चास्य प्रणेतृणां रागादिविकलत्वेनेति भावनीयमिति । साहु गोयम ! पन्ना ते, छिन्नो मे संसओ इहो । अन्नोऽवि संसओ मज्झं, तं मे कहसु गोयमा ! ॥
मू. (९१०)
मू. (९१२ )
वृ. साधुसूत्रं प्राग्वत् ! सम्प्रति 'महाश्रोतोनिवारणे 'त्ति नवमद्वारमुररीकृत्याहमू. (९११ ) महाउदगवेगेणं, वुज्झमाणाण पाणिणं । सरणं गई पइटुं च, दीवं कं मन्त्रसी ? मुनी ॥ अत्थि एगो महादीवो, वारीमज्झे महालओ । महाउदगवेगस्स, गई तत्थ न विज्जई ॥ दीवे अ इइ के वुत्ते ?, केसी गोयममब्बवी । तओ केसिं बुवंतं तु, गोयमो इणमब्बवी ॥ जरामरणवेगेणं, वुज्झमाणाण पाणिणं । धम्मो दीवो पइट्टा य, गई सरणमुत्तमं ॥
मू. (९१३ )
मू. ( ९१४ )
वृ. सूत्रचतुष्टयम्, महदुदकं यत्र तत् महोदकं प्रक्रमान्महाश्रोतस्तस्य वेगो-रयो महोदकवेगस्तेन 'उह्यमानानां नीयमानानां 'पाणिणं' ति प्राणिनां 'शरणं' तत्रिवारणक्षममत एव गम्यमानत्वाद् गतिं तत एव च प्रतीत्य- आश्रित्य तिष्ठन्त्यत्र दुःखाभिहताः प्राणिन इति प्रतिष्ठा, 'अन्यत्रापी 'ति (वा०) वचनाद् तां च द्वीपं कं मन्यसे ? मुने ! नास्त्येव कश्चन तादृशो द्वीप इति प्रश्नयितुराशयः । गौतम आह अस्ति - विद्यते एको महांश्चासौ प्रशस्यतया द्वीपश्च महाद्वीप:, क्व ? - 'वारिमध्ये' जलस्यान्तः समुद्रान्तर्वर्त्यन्तरद्वीप इत्यर्थः ।
कीदृश् ? - 'महालओ'त्ति महान् - उच्चैस्त्वेन विस्तीर्णतया च अत एव महोदकवेगस्यक्षुभितपापालकलशवातेरीतप्रवृद्धजलमहाश्रोतो वेगस्य 'गति: ' गमनं 'तत्रे 'ति महाद्वीपे न विद्यते।‘दीवे' इत्यादि, गतार्थं । जरामरणे एव च निरन्तरप्रवाहप्रवृत्ततया वेगः प्रक्रमादुदकमहाश्रोतसो जरामरणवेगस्तेनोह्यमानानामपरापरपर्यायमयनेन 'प्राणिनां ' जीवानां 'धर्मः' श्रुतधर्मादिः द्वीप इव द्वीप उक्त इति प्रक्रमः, स ही भवोदधिमध्यवर्ती मुक्तिपदनिबन्धनतया न जरामरणवेगेन गन्तुं शक्यत इति, तत्र तथाविधजरामरणाभावाद्, अत एव विवेकिनस्तमाश्रित्य तिष्ठन्तीति प्रतिष्ठा, तथा गतिः शरणं चोत्तमं प्राग्वत् ।
इहापि द्वीपमात्रप्रश्नाभिधानेऽपि शेषाभिधानं प्रक्रमोपलक्षणत्वात्तत्प्रश्नस्येति भावनीयमिति

Page #89

८६
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२३/९१४ सूत्रचतुष्टयार्थः॥ मू.(९१५) साह गोयम! पन्ना ते, छिन्नो मे संसओ इहो।
अन्नोऽवि संसओ मज्झं, तं मे कहसु गोयमा!॥ वृ. साहुसूत्रमुक्तार्थम् । इदानीं संसारपारगमनाख्यं दशमद्वारमाश्रित्याहमू.(९१६)
___ अन्नवंसि महोहसि, नावा विपरिधावई।
जंसि गोयममारूढो, कहं पारंगमिस्ससी? ॥ मू. (९१७) जा उ अस्साविणी नावा, न सा पारस्स गामिणी।
जा निरस्साविणी नावा, सा उपारस्स गामिणी। मू. (९१८) नावा अ इइ का वुत्ता?, केसी गोयममब्बवी।
तओ केसि बुवंतं तु, गोयमो इणमब्बवी॥ मू.( ९१९) सरीरमाहु नावत्ति, जीवो वुच्चइ नाविओ।
संसारो अन्नवो वुत्तो, जंतरंति महसेणिो॥ वृ. सूत्रचतुष्टयं, 'अन्नवंसि महोहंसि'त्ति, 'अर्णवे' समुद्रे 'महौधे' बृहज्जलप्रवाहे 'नावा विपरिधावई'त्ति 'नौः' द्रोणी विपरिधावति' विशेषेण समन्तादगच्छति, 'यां' नावम 'असि' भवसि, यस्यां वा नाविहे गौतम! 'आरुढः' चटितस्त्वमिति गम्यते, ततः कथं' केन प्रकारेण 'पारं' पर्यन्तं प्रक्रमादर्णवस्य 'गमिष्यसि?' यास्यसि?, न कथञ्चिदिति प्रष्टराशयः । गौतम आह-'जा उ'त्ति या 'तुः' पूरणे आश्राविनी-जलसंग्राहिणी पाठान्तरतः साश्राविनी वासहाश्राविभिः-जलप्रवेशान्तिवतैः प्रक्रमात्सन्धिभिर्वर्तत इतिकृत्वा 'नौः' द्रोणी न सा 'पारस्य' प्रस्तावात्समुद्रपर्यन्तस्य 'गामिनी' अवश्यंयायिनी, 'जा निरस्साविनी'त्ति उत्तरत्र तुशब्दस्य भिन्नक्रमत्वाद् द्या पुनर्निष्क्रान्ता आश्राविभ्यः प्राग्वत् सन्धिभ्यो निराश्राविनी नौः सा 'पारस्य' उक्तरूपस्य 'गामिनी' अवश्यं पारप्रापिका, ततोऽहं निराश्राविनीमारूढ उपायतः पारगाम्येव भविष्यामीति भावः।
'नावे'त्यादि प्रतीतार्थं, नवरं नावस्तरणत्वात्तरिता तार्यं च पृष्टमेवात एवोत्तरमाह-शरीरम् 'आहुः' ब्रुवते नौरिति, तस्यैव सम्यग्दर्शनादि त्रयानुष्ठानहेतुतया, भवोदधिनिस्तारकत्वाज्जीवः 'उच्यते' प्रतिपाद्यते तीर्थकृद्भिरिति शेषो नाविकः, स ह्युक्तरूपया नावा भवोदधिंतरतीति, संसार: 'अर्नवः' समुद्र उक्तः, तस्यैव तत्त्वतस्तार्यत्वात्, 'यं' संसारमर्णवप्रायं तरन्ति 'महेसिणो'त्ति प्राग्वन्महदेषिणो महर्षयो वा, तदा च तथाविधमहर्षीणां प्रत्यक्षत्वात् श्रोतृप्रतीत्यर्थमेतदिति सूत्रचतुष्टयार्थः ।। मू. (९२०) साहु गोयम! पन्ना ते, छिन्नो मे संसओ इमो।
____ अन्नोऽविसंसओ मज्झं, तं मे कइसु गोयमा। वृ. साहुसूत्रं प्राग्वत्। अधुना 'तमसश्च विधाटने' त्येकादशद्वारमधिकृत्याहमू. (९२१) अंधयारे तमे घोरे, चिट्ठति पाणिणो बहू।
को करिस्सइ उज्जोयं?, सव्वलोगंमि पाणिणं॥ मू.(९२२) उग्गओ विमलो भानू, सव्वलोगपभंकरो।

Page #90

अध्ययनं - २३, [ नि. ४५८ ]
सो करिस्सइ उज्जोयं, सव्वलोगंमि पाणिणं ॥ भानू अ इति के वुत्ते ?, केसी गोयममब्बवी । तओ केसिं बुवंतं तु, गोयमो इणमब्बवी ॥ उग्गओ खीणसंसारो, सव्वन्नू जिनभक्खरो । सो करिस्सइ उज्जोयं, सव्वलोगंमि पाणिणं ॥

८७
मू. (९२३)
मू. ( ९२४ )
वृ. सूत्रचतुष्टयं, अन्धमिवान्धं चक्षुः प्रवृत्तिनिवर्त्तकत्वेनार्थात् जनं करोतीत्यन्धकारस्तस्मिन् ‘तमसि' प्रतीते ‘घोरे' भयानके तिष्ठन्ति प्राणीनो बहव:, कः करिष्यत्युद्घोतं 'सर्वलोके' समस्त जगति प्राणिनां ?, न कञ्चित्तादृशं निर्द्धारयाम इति भावः ।
गौतम आह-‘उद्गत:’' उदितः ‘विमल:' निर्मल: ‘भानुः' आदित्याः 'सव्वलोगपहंकरे'त्ति सर्वलोकप्रभाकर:- सकलजगत्प्रकाशविधाता, 'भाणू य'त्ति भानुः क उक्तो य उद्योतं करिष्यतीतिप्रक्रमः, ‘उद्गतः' उदयं प्राप्तः 'क्षीणसंसारः' अपगतभवभ्रमणः सर्वज्ञः 'जिनभास्करः ' अर्हदादित्यः 'उद्घोतं' समस्तवस्तुप्रकाशनं तच्च तमोविघट्टनादेवेति तदेवानेन भङ्गयोक्तं, शेषं स्पष्टमिति सूत्रचतुष्टार्थः ॥ मू. (९२५)
साहु गोयम ! पन्ना ते, छिन्नो मे संसओ इमो । अन्नोऽवि संसओ मज्झं, तं मे कइसु गोयमा ।
I
वृ. साहुसूत्रं तथैव । स्थानमेवोपसंपद्यते प्राप्यत इति स्थानोपसम्पत्-प्राप्यं स्थानमिति द्वादशं द्वारमङ्गीकृत्याह
मू. (९२६ )
मू. (९२७)
सारीरमानसे दुक्खे, बज्झमानान पाणिणं । खेमं सिवं अनाबाहं, ठाणं किं मन्नसी ? मुनी ! ॥ अत्थि एगं धुवं ठाणं, लोगग्गंमि दुरारुहं । जत्थ नत्थि जरा मच्चू, वाहिणो वेयणा तहा ॥ ठाणे अ इइ के वुत्ते ?, केसी गोयममब्बवी ।
मू. (९२८ )
मू. (९२९)
तओ केसिं बुवंतं तु, गोयमो इणमब्बवी ॥ निव्वाणंति, अबाहंति, सिद्धी लोगग्गमेव य । खेम सिवं अनाबाह, जं तरंति महेसिणो ॥ तं ठाणं सासयंवासं, लोगग्गंमि दुरारुहं, । जं संपत्ता न सोयंति, भवोहंतकरा मुनी ! ॥
मू. ( ९३० )
वृ. सूत्राणी पञ्च प्रतीतान्येव, नवरं 'सारीरमानसे दुक्खे' त्ति आर्षत्वाच्छरीरमानसैर्दुःखैः 'बज्झमानानं' बाध्यमानानां पीड्यमानानां, पठ्यते च- 'पञ्चमानानं 'ति पच्यमानानामिव पच्यमानानामत्याकुलीक्रियमानतया 'प्राणिनां ' जीवानां क्षेमं व्याधिरहिततया शिवं सर्वोपद्रवाभावतः अनाबाधं स्वाभाविकबाधापगमतस्तिष्ठन्त्यस्मि आह-अस्ति 'एकम्' अद्वितीयं 'दुरारुहं' ति दुःखेनारुद्यते-अध्यास्यत इति दुरारोहं, दुरापेणैव सम्यग्दर्शनादित्रयेण तदवाप्यत इतिकृत्वा, वेदनाश्चेह शारीरमानसदुःखानुभवात्मिकाः, ततश्चास्य व्याध्यभावेन क्षेमत्वं जरामरणाभावेन शिवत्वं, वेदनाऽभावेनानाबाधकत्वमुक्तमिति यथायोगं भावनीयं, स्थानं किमुक्तं ? - ध्रुवादि

Page #91

८८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२३/९३० विशेपेण विशिष्टमिति प्रक्रमः, निर्वान्ति-कर्मानलविध्यापनाच्छीतीभवन्त्यस्मिन् जन्तव इति निर्वाणं, इतिशब्द: स्वरूपपरामर्शको, यत्रापि नास्ति तत्राप्यध्याहर्त्तव्यः, तत उच्यत इत्यध्याहत्य निर्वाणमितिशब्देन यदुच्यत इत्यादिभावना विधेया, 'अबाह'न्ति अविद्यमानशारीरमानसपीडमिति प्राग्वत्।
सिद्धयति-निष्ठितार्था भवन्त्यस्यां जन्तव इति सिद्धिः 'लोकाग्रं' सर्वजगदुपरिवत्ति एवे'ति परणे 'चः' समुच्चये क्षेमं शिवमनाबाधमिति च प्राग्वत्, तथा यत् 'तरन्ति' प्लवन्ते गच्छन्तीत्यर्थः, तत्स्थानमुक्तमिति प्रक्रमः, सविशेषणस्य पृष्टत्वात्तदेव विशिनष्टि-'सासयंवासंति बिन्दोरलाक्षणिकत्वात् 'शाश्वतवासं' नित्यावस्थिति ध्रुवमितियावत्, लोकाग्रे दुरारोहपुमलक्षणत्वाज्जराद्यभाववत्, प्रसङ्गतस्तन्माहात्म्यमाह-यत्संप्राप्ता न शोचन्ते, कीदृशाः सन्त इत्याहभवा-नारकादयस्तेषामोघः-पुनः पुनर्भवरूपप्रवाहस्तस्यान्तकरा:- पर्यन्तविधायिनो भवौधान्तकराः 'मुनि'त्ति मुनय इति सूत्रपञ्चकार्थः ।। मू. (९३१) साहु गोयम! पन्ना ते, छिन्नो मे संसओ इमो।
नमो ते संसयाईय!, सव्वसुत्तमहोयही। वृ. नवरं नमोऽस्त्विति शेषः 'ते' तुभ्यमिति 'संशयातीत !' सन्देहातिक्रान्त ! सर्वसूत्राणां महोदधिरिव महोदधिः सामास्त्येन तदाधारतया तत्संबोधनं सर्वसूत्रमहोदधे!, अनेनोपबृंहणागर्भ स्तवनमाह। प्रश्नोपसंहारमाह नियुक्तिकृत्- ‘एवं बारससु कमो'त्ति, एवमित्युक्तरूपो द्वादशसु प्रतिपादितप्रश्नेषु 'प्रक्रमः' परिपाटी, किमुक्तं भवति?-अनेनैव क्रमेणामी केशिना कृताः, तथाहि-धर्मार्थत्वात्सर्वानुष्ठानस्य शिक्षाव्रतरूपत्वाच्चास्य प्रथमतस्तेषां प्रश्नः, ततो लिङ्गपाल्यान्येतानीति लिङ्गस्य, सत्यपि च लिङ्गे नात्मादिशत्रुजयं विनाऽसौ सुखेन पालयितुं शक्यत इति शत्रुजयस्य, तेष्वपि कषाय एवोत्कटास्तदात्मकौ च रागद्वेषाविति पाशावकर्तनस्य, तत्रापि लोभ एव दुरन्त इति लतोच्छेदस्य, तदुच्छेदोऽपि न कषायनिर्वापणं विनेत्यग्निनिर्वापणस्य, तद्विध्यापनमपि न मनस्यनिगृहीत इति दुष्टाश्वनिग्रहस्य तन्निग्रहेऽपि च न सम्यक्पथपरिज्ञानं विनाऽभिमतपदप्राप्तिरिति तस्य सम्यक्पथश्च जिनप्रणीतधर्म एवेति तस्यैव सन्मार्गत्वख्यापनाय महाश्रोतोनिवारणस्य ततस्तत्रैव दाढर्योत्पादनार्थं संसारपारगमनस्य अथ यद्ययमेव सन्मार्गस्तत्किमित्यन्येऽपि न वदन्तीत्याशङ्कयान्येषामज्ञत्वख्यापनार्थं तमोविघटनस्य, एवमपि किमनेन सन्मार्गेण स्थानमवाप्यमित्याशङ्कासम्भवे स्थानोपसम्पद इति गाथापदतात्पर्यार्थः ।। पुनस्तद्वक्तव्यतामेव सूत्रकृदाहमू.(९३२) एवं तु संसए छिन्ने, केसी घोरपरक्कमे।
अभिवंदित्ता सिरसा, गोयमंतु महायसं॥ मू. (९३३) पंचमहव्वयं धम्म, पडिवज्जइ भावओ।
पुरिमस्स पच्छिमंमी, मग्गे तत्थ सुहावहे। वृ. एवं तु'त्ति अमुनैव प्रकारेण संशये' उक्तरूपे 'छिने' अपनीते, उभयत्र जातावेकवचनं, शेषं स्पष्टं, नवरं भावतः' इत्यभिप्रायतः, पूर्वं हि चतुर्याम एव धमः प्रतिपत्तव्य इत्यभिप्राय आसीत्, अधुना तु पञ्चयाम इति, क्व पुनरयं पञ्चयामो धर्म इत्याह-'पुरिमस्स'त्ति पूर्वस्य,

Page #92

८९
अध्ययनं-२३,[ नि. ४५८] कोऽर्थः ?-आद्यस्य सोपस्कारत्वात्सूत्रस्य तीर्थकृतोऽभिमते 'पश्चिमे' पश्चिमतीर्थकृत्सम्बन्धितया 'मार्गे' पथि 'तत्रे'ति प्रक्रान्ते तत्र वा तिन्दुकोद्याने 'शुभावहे' कल्याणप्रापके मार्गस्य विशेषणमिति सूत्रद्वयार्थः ।।
सम्प्रत्यध्ययनार्थोपसंहारव्याजेन महापुरुषसङ्गमफलमाहमू. (९३४) केसीगोअमओ निच्चं, तंमि आसि समागमे।
सुयसीलसमुक्करिसो, महत्थत्थविनिच्छओ। वृ. केसिगौतमत' इति केशिगौतमावाश्रित्य 'नित्यं' सदा तत्पुर्यवस्थानापेक्षया तस्मिन्' प्रक्रान्तस्थाने आसीत् 'समागमे' मीलके, किमासीदित्याह-श्रुतं-श्रुतज्ञानं शीलं-चारित्रं तयोः समुत्कर्षः-प्रकर्षः श्रुतकीलसमुत्कर्पः, तथा महार्था-महाप्रयोजना मुक्तिसाधकत्वेन येऽर्थाःशिक्षाव्रतादयस्तेषां विनिश्चयो-विशिष्टो निर्णयो महार्थार्थविनिश्चयः, तच्छिष्याणामिति गम्यते, 'केसि'त्ति सुब्लोपात्केशेर्वा गौतमत: गौतमगणधरापेक्षयाऽपकर्षवत् श्रुतादिमत्त्वादित्थमुक्तम्, इदं तु क्वचिद् दृष्टमिति व्याख्यातमिति सूत्रार्थः ।। शेषपर्षदो यदभूत्तदाह
मू.(९३५-१) तोसिआ परिसा सव्वा, संमग्गं समुवट्ठिया।
वृ. 'तोषितां' परितोषं नीता परिषत्' सदेवमनुजासुरा सभा 'सर्वा' निरवशेषा 'सन्मार्ग' मुक्तिपथमनुष्ठातुमिति गम्यते, 'समुपस्थिता' पाठान्तरतः ‘पर्युपस्थिता' वा उभयत्रोद्यता, अने काक्वा पर्षदफलमाह।। इत्थं सद्भूतगुणगर्भसच्चरित्रवर्णनद्वारेण तयोः स्तवनमुक्त्वा प्रणिधानमाह
मू. ( ९३५-२) मथुया ते पसीयंतु, भयवं केसी गोयमु॥त्तिबेमि।
वृ. संथुएत्युत्तरार्द्ध । 'संस्तुतौ' सम्यगभिवन्दितौ 'तौ' उक्तरूपौ 'प्रसीदतां' प्रसादपरौ भवतां भगवत्केशिगौतमाविति सूत्रार्थः। । 'इति' परिसमाप्तौ, ब्रवीति पूर्ववत् । उक्तोऽनुगमः, सम्प्रति नयास्तेऽपि प्राग्वत् ।।
अध्ययनं - २३-समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता उत्तराध्ययनसूत्रे त्रयोविंशतितमध्ययनं भद्रबाहुसूरिरचिता नियुक्तिः एवं शान्त्याचार्यरचिता टीका परिसमाप्ता
(अध्ययनं-२४-प्रवचनमाता) वृ.व्याख्यातं त्रयोविंशतमध्ययनं, सम्प्रति चतुर्विंशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धःअनन्तराध्ययने परेषामपि चित्तविप्लुतिमुपलभ्य तदपनयनाय केशिगौतमवद्यतितव्यमित्युक्तम्, इह तु तदपनयनं सम्यग्वाग्योगत एव, सच प्रवचनमातृस्वरूपपरिज्ञानत इति तत्स्वरूपमुच्यत इत्यनेन सम्बन्धेनायातमिदमध्ययनम्, अस्य चोपक्रमादिचतुरनुयोगद्वारचर्चा प्राग्वत्सुकरैव यावनामनिष्पन्ननिक्षेपे प्रवचनमातृ प्रवचनमातमिति वा द्विपदं नाम, तत्र तावत्प्रवचननिक्षेपाभिधानायाह नियुक्तिकृत्नि.[ ४५९] निक्खेवु पवयणमि(य) चउव्विहो दुविहो य होइ दव्वंमि।
आगमनोआगमओ नोआगमो असो तिविहो ।

Page #93

९०
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२४/९३६ नि.[४६०]. जाणगसरीरभविए तव्वइरित्ते कुतित्थिमाईसु ।
भावे दुवालसंगं गणिपिडगं होइ नायव्वं ।। नि.[४६१] मायंमि उ निक्खेवो चउव्विहो दविहो० ॥ नि.[४६२] जाणगसरीरभविए तव्वइरित्ते अभायणे दव्वं ।
भावंमि अ समिईओ मायं खलु पवयणं जत्थ ।। वृ. निक्खेवेत्यादि गाथाश्चतस्रः, निक्षेपः प्रवचने चतुर्विधो-नामादिः, तत्र नामस्थापने क्षुन्नने एवेत्यनादृत्य द्रव्यनिक्षेपमाह-द्विविधो भवति 'द्रव्ये' विचार्ये, निक्षेप इति गम्यते, 'द्वैविध्यमेवाह-आगमतो नोआगमतः, तत्रागमतो ज्ञाता तत्र चानुपयोगवान्, नोआगमतस्तु स त्रिविधः । कथमित्याह-'जाणगसरीरभविए तव्वतिरित्ते य'त्ति, ज्ञशरीरभव्यशरीरे प्रक्रमात्प्रवचने तद्व्यतिरिक्तं 'कुतित्थिमाईसुत्ति कुतीर्थ्यादिषु प्रवचनमादिशब्दात्सुतीर्थेषु च ऋषभादिसम्बन्धिषुपुस्तकादिन्यस्तं भाष्यमाणं वा, भावे 'द्वादशाङ्गम्' आचारादिदृष्टिवादपर्यन्तं गणिन:आचार्यास्तेषां पिटकमिव पिटकं-सर्वस्वाऽऽधारो गणिपिटकं भवति' ज्ञातव्यं प्रवचनं, नन्येवं दृष्टिवादान्तर्गतत्वात्सकलकुदृटीनामपि भावप्रवचनतैव प्राप्ता?, उच्यते, अस्त्येतत्, किन्त्वेकपक्षावधारणपरतयाऽसदृष्टित्वाद्रव्यप्रवचनतैवाऽऽसामिति नोक्तदोषापत्तिः॥
मातशब्दं निक्षेप्तुमाह-'माते' मातशब्दे 'तुः' पूरणे निक्षेपश्चतुर्विधो-नामादिः, द्विविधो भवति द्रव्ये-आगमनोआगमतः, तत्रागमतस्तथैव, नोआगमतश्च स त्रिविधो-ज्ञशरीरभव्यशरीरे तद्व्यतिरिक्तं च 'भाजने' कांस्यप्रात्रादौ 'द्रव्यम्' मोदकादि, प्रस्तावाद्यत्र मातम्-अन्तः प्राप्तावस्थिति तद्रव्यं मातमुच्यते, भावे च समितयः' ईर्यासमित्यादयो माता अभिधीयन्ते 'मातम्' अन्तरवस्थितं 'खलु'निश्चितं 'प्रवचनं' द्वादशाङ्गं 'यत्र' इति यासु। तदेवं नियुक्तिकृतामातशब्दो निक्षिप्तः, यदा तु माय'त्ति पदस्य मातर इति संस्कारस्तदा द्रव्यमातरो जनन्यो भावमातरस्तु समितयः, एताभ्यः प्रवचनप्रसवात्, उक्तं हि-"एया पवयणमाया दुवालसंगं पसूयातो"त्ति, सुज्ञानत्वाच्च एतन्निक्षेप उपेक्षित इति गाथाचतुष्टयार्थः । सम्प्रति नामान्वर्थमाहनि.[४६३] अट्ठसुवि समिईसु अदुवालसंगं समोअरइ जम्हा।
तम्हा पवयणमायाअज्झयणं होइ नायव्वं ॥ वृ. 'अष्टास्वपि' अष्टसङ्ख्यास्वपि समितिषु 'द्वादशाङ्गं' प्रवचनं समवतरति-संभवति यस्मात्, ताश्चेहाभिधीयन्त इति गम्यते, तस्मात्प्रवचनमाता प्रवचनमातरो वोपचारत इदमध्ययनं 'भवति' ज्ञातव्यमिति गाथार्थः ॥ गतो नामनिष्पन्नो निक्षेपः, सम्प्रति सूत्रालापकनिष्पन्ननिक्षेपावसरः, स च सूत्रे सति भवतीति सूत्रानुगमे सूत्रमच्चारणीयं, तच्चेदम्मू. (९३६) अट्ठप्पवयणमायाओ, समिई गुत्ती तहेव य।
पंचेव य समिईओ, तओ गुत्तीउ आहिया। मू. (९३७) इरियाभासेसणादाने, उच्चारे समिई इय।
मनगुत्ती, वयगुत्ती, कायगुत्ती उ अट्ठमा॥ मू. (९३८) एयाओ अट्ठ समिईओ, समासेन वियाहिया।
दुवालसंगं जिनक्खायं, मायं जत्थ उ पवयणं॥

Page #94

अध्ययनं-२४,[नि. ४६३]
वृ. सूत्रत्रयं प्रकटार्थमेव, नवरं 'समिति'त्ति समितयः 'गुत्ति'त्ति गुप्तयः, तत्र च समितिःसम्यक्-सर्ववित्प्रवचनानुसारितया इतिः-आत्मनः चेष्टा समितिः तान्त्रिकी सञ्ज्ञा ईर्यादिचेष्टासु पञ्चसु, गोपनं गुप्तिः-सम्यग्योगनिग्रहः तथैव चेति समुच्चये, उक्तं हि-'सम्यग्योगनिग्रहो गुप्ति'रिति भवन्त्वेताः प्रवचनमाताः, अष्टसङ्ख्यत्वं तु कथमासामिति संशये समितिना पञ्चत्वं गुप्तीना च त्रिकत्वमुक्तम् 'आहिया' इति आख्याता:-कथिताः, तीर्थकृदादिभिरिति गम्यते, ता एव नामग्राहमाह-ईरणमीर्या-गतिपरिणामो भाषणं तं करोतीति निक ततः स्त्रीलिङ्गे भावे युटि एषणा आदानं-ग्रहणं प्रातादेः निक्षेपेपलक्षणमेतत् तत एषां समाहारे ईर्याभाषैषणादानं तस्मिन्, ‘उच्चारे समिई इय'त्ति चस्य भिन्नक्रमत्वादुच्चारशब्दस्य चोपलक्षणत्वादुच्चारादिपरिष्ठापनायां च समितिः, अस्य च प्रत्येकमभिसम्बन्धादीर्यासमितिरित्यादिरभिलापो विधेयः, 'इति' परिसमाप्तौ, एतावत्य एव समितयः, तथा मनसो गुप्तिर्मनोगुप्तिरिति तत्पुरुषः, एवमुत्तरयोरपि, निगमनमाह___ 'एताः' इत्यनन्तरोक्ताभिधाना अष्ट समितयो, गुप्तीनामपि 'प्रवचनविधिना मार्गव्यवस्थापनमुन्मार्गगमननिवारणं गुप्ति'रिति वचनात्कञ्चित्सच्चेष्टात्मकत्वात्समितिशब्दवाच्यत्वमस्तीत्येवमुपन्यासः, यत्तु भेदेनोपादानं तत्समितिनां प्रवीचाररूपत्वेन गुप्तीनां प्रवीचाराप्रवीचारात्मकत्वेनान्योऽन्यं कथञ्चिद्भेदात्, तथा चागमः
"समिओ नियमा गुत्तो गुत्तो समियत्तणं भइयव्वो।
___कुसलवइमुदीरंतो जं वइगुत्तोऽवि समिओऽवि॥" 'समासेन' सकलागमसंग्रहेण व्याख्याताः, जिनाख्यातं मातम् उत्तरत्र तुशब्दस्यैवकारार्थस्य भिन्नक्रमत्वात् 'मातमेव' अन्तर्भूतमेव 'यत्र' इति यासु प्रवचनम्' आगमः, तथाहि-ईर्यासमितौ प्राणातिपातविरमणव्रतमवतरति, तद्वृत्तिकल्पनानि च शेषव्रतानि तत्रैयान्तर्भावमुपयान्ति, तेषु च न तदस्ति यन्न समवतरति, यत उक्तम्
"पढमंमि सव्वजीवा बीए चरिमे य सव्वदव्वाई।
सेसा महव्वया खलु तदेक्कदेसेण नायव्वा॥" इत्यर्थतः सर्वमपि प्रवचनमिह मातमुच्यते, भाषासमितिस्तु सावधवचनपरिहारतो निरवद्यवचोभाषणात्मिका तया च वचनपर्याय: सकलोऽप्याक्षिप्त एव, न च तद्बहिर्भूतं द्वादशाङ्गमस्ति, एवमेषणासमित्यादिष्वपि स्वधिया भावनीयं, यद्वा सर्वा अप्यमूश्चारित्ररूपाः, ज्ञानदर्शनाविनाभावि च चारित्रं, न चैतत्रयातिरिक्तमन्यदर्थतो द्वादशाङ्गमिति सर्वास्वप्येतासु प्रवचनं मातमुच्यते, अन्यथा वाऽऽगमाविरोधेनाभिधेयमिति सूत्रत्रयार्थः। तत्रेर्यासमितिस्वरूपमाहमू. (९३९) आलंबनेनं कालेणं, मग्गेण जयणाइ य।
चउकारणपरिसुद्धं, संजए इरियं रिए। मू.(९४०) . तत्थ आलंबणं नाणं, दंसणं चरणं तहा।
काले य दिवसे वुत्ते, मग्गे उप्पहवज्जिए॥ मू. (९४१) दव्वओ खित्तओ चेव, कालओ भावओ तहा।
जयणा चउव्विहा वुत्ता, तं मे कित्तयओ सुण।

Page #95

उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-२४ / ९४२ दव्वओ चक्खुसा पेहे, जुगमित्तं च खित्तओ । कालओ जाव रीइज्जा, उवउत्तो य भावओ ॥ इंदियत्थे विवज्जित्ता, सज्झायं चेव पंचहा । तम्मुत्ती तत्पुरक्कारे, उवउत्ते रियं रिए ।
मू. (९४३ )
वृ. आलम्बनेन कालेन मार्गेण यतनया च चतुष्कारणैः- एभिरेवालम्बनादिभिः परिशुद्धानिर्दोषा चतुष्कारणपरिशुद्धा तां 'संयतः ' यतिः 'इर्यां' गतिं 'रिये 'त्ति रीयेत अनुष्ठानविषयतया प्राप्नुयात्, यद्वा सुब्व्यत्ययाच्चतुष्कारणपरिशुद्धया ईर्यवा 'रीयेत' गच्छेत् । आलम्बनादीन्येव व्याख्यातुमाह-'तत्र' तेष्वालम्बनादिषु मध्ये आलम्बनं यदालम्ब्य गमनमनुज्ञायते, निरालम्बनस्य हि नानुज्ञातमेव गमनं, तत्किमित्याह - 'ज्ञानं' सूत्रार्थोभयात्मकागमरूपं 'दर्शनं' दर्शनप्रयोजनं (शास्त्रं) 'चरणं' चारित्रं, तथाशब्दोऽनुक्तसमुच्चयार्थः, तेन द्वित्रादिभङ्गसूचकः, ततोऽयमर्थःप्रत्येकं ज्ञानादीन्याश्रित्य द्विकादिसंयोगतो वा गमनमनुज्ञातम्, आलम्बनेनेति व्याख्यातं, कालेनेति व्याचष्टे कालश्च प्रस्तावादीर्याया दिवस उक्तः, तीर्थकृदादिभिरिति गम्यते, रात्रौ ह्यचक्षुर्विषयत्वेन पुष्टतरालम्बनं विना नानुज्ञातमेव गमनं, मार्गेणेति द्वारं व्याख्यातुमाह-मार्ग इम सामान्येन पन्था: स उत्पथेन-उन्मार्गेण वर्जितो-रहित उत्पथवर्जित उक्त इति सम्बन्धः, उत्पथे हि व्रजत आत्मसंयमविराधनादयो दोषाः ।
1
यतनेति वुवूर्षराह- 'दव्वतो' इत्यादि, सुगममेव, नवरं 'ताम्' इति चतुर्विधयतनां मे 'कीर्त्तयतः' सम्यक्स्वरूपाभिधानद्वारेण संशब्दयतः 'शृणु' आकर्णय शिष्येति गम्यते । यथाप्रतिज्ञामेवाह-'द्रव्यत' इति जीवादिकं द्रव्यमाश्रित्येयं यतना - यत् 'चक्षुषा' दृष्टया 'प्रेक्षेत' अवलोकयेत्, प्रक्रमाज्जीवादिकं द्रव्यम्, अवलोक्य च संयमात्मविराधनापरिहारेण गच्छेदिति भाव:, 'युगमात्रं च' चतुर्हस्तप्रमाणं प्रस्तावात्क्षेत्रं प्रेक्षेत, इयं क्षेत्रतो यतना, कालतो यतना यावत् 'रीयिज्ज' त्ति रीयते यावन्तं कालं पर्यटन्ति तावत्कालमानेति गम्यते, उपयुक्तश्च भावतोदत्तावधानो यद्रीयते, इयं भावमङ्गीकृत्य यतना ।
उपयुक्तत्वमेव स्पष्टयितुमाह- 'इन्द्रियार्थान्' शब्दादीन् 'विवर्ज्य' तदनध्यवसानतः परिहृदय, स्वाध्यायं चैव 'च: ' समुच्चये एवकारोऽपिशब्दार्थः, ततोऽयमर्थः न केवलमिन्द्रियार्थान् विवर्ज्य किन्तु स्वाध्यायं चापि 'पञ्चधे 'ति वाचनादिभेदतः पञ्चप्रकारं, गत्युपयोगोपधातित्वात्, ततश्च तस्यामेवेर्यायां मूर्त्तिः - शरीरमर्थाद्वयाप्रियमाणा यस्यासौ तन्मूर्त्तिः, तथा तामेव पुरस्करोति-तत्रैवोपयुक्ततया प्राधान्येनाङ्गीकुरुत इति तत्पुरस्कारः, अनेन कायमनसोस्तत्परतोक्ता, वचसो हि तत्र व्यापार एव न समस्ति, एवमुपयुक्तः सन्नीर्वां रीयेत यतिरिति शेषः, सर्वत्र च संयमात्मविराधनैव विपक्षे दोष इति सूत्रपञ्चकार्थः ॥ सम्प्रति भाषासमितिमाहमू. (९४४ ) कोहे माने य माया य, लोभे य उवउत्तया । हासे भय मोहरिए, विगहासु तहेव य ॥ एयाइं अट्ठ ठाणाई, परिवज्जित्तु संजओ । असावज्जं मियं काले, भासं भासिज्ज पन्नवं ॥
मू. (९४५)
वृ. क्रोधे माने च मायायां लोभे च 'उपयुक्तता' क्रोधाद्युपयोगपरता तदेका यतनेतियावत्,

९२
मू. (९४२ )
-

Page #96

अध्ययनं-२४,[नि.४६३] हासे 'भय'त्ति भये मौखर्ये विकथासु तथैवोपयुक्ततेनि सम्बन्धः, तत्र क्रोधे यथा कश्चिदतिकुपितः पिता प्राह-न त्वं मम पुत्रः, पार्श्ववत्तिनो वा प्रति प्राह-बन्धीत बन्धीतैनमित्यादि, माने यथा कश्चिदभिमानाध्मातचेता न कश्चिन्मम जात्यादिभस्तुल्य इति वक्ति, मायायां यथा परव्यसनार्थमपरिचितस्थानवत्ती सुतादौ भणति-नायं मम पुत्रो न चाहमस्स पितेत्यादि, लोभे यथा कश्चिद्वणिक् परकीयमपि भाण्डादिकमात्मीयमभिधत्ते, हास्ये यथा केलीकिलतया कञ्चन तथाविधं कुलीनमप्यकुलीनमित्युल्लपति, भये यथा तथाविधमकार्यमाचर्य स त्वं येन तत्तदाचरितमिति पृष्टः प्राह-नाहं तदाऽस्मिन् देशे एवाभूवमित्यादि, मौखये यथा मुखरतया यत्तत्परपरि-- वादादि वदन्नास्ते, 'विकथासु'स्त्यादिकथासु-'अहो!' कटाक्षविक्षेपास्तस्याः' इत्यादिकमाह, पठ्यते च
"कोहे य माने य माया य लोभे य तेहव य।
हासभयमोहरीए, विकहा य तहेव य॥" गतार्थमेव । 'एतानि' अनन्तरमुक्तरूपाण्यष्टौ स्थानानि 'परिवर्य' परिहत्य संयतः किमित्याह-'असावद्यां' निर्दोषां तामपि 'मितां' स्तोकां यावत्युपयुज्यते तावतीमेव 'काले' प्रस्त्वे 'भाषां' वाचं 'भाषेत' वदेत् प्रज्ञा-बुद्धिस्तद्वानिति सूत्रद्वयार्थः ।। एषणासमितिमाहमू. (९४६) गवेसणाए गहणे य, परिभोगेसणा य जा।
आहारोवहिसिज्जाए, एए तिनि विसोहए। मू. (९४७)
उग्गमुप्पायणं पढमे, बीए सोहिज्ज एसणं।
परिभोगांमि चउक्कं, विसोहिज्ज जयं जई। वृ. 'गवेषणायाम्' अन्वेषणायां 'ग्रहणे च' स्वीकारे, उभयत्र प्राकृतत्वादेषणेति सम्बध्यते, ततो गवेषणायामेषणा ग्रहणे चैषणा, परिभोग-आसेवनं तद्विपयैषणा परिभोगैषणा च या, 'आहारोवहिसेज्जाए'त्ति वचनव्यत्ययाद् 'आहारोपधिशय्यासु' प्रतीतासु 'एता:' उक्तरूपा एषणाः सूत्रत्वालिङ्गव्यत्यात्तिस्रः 'विशोधयेत्' निर्दोषा विदध्यात्, पठ्यते च
"गवेसणाए गहणेणं, परिभोगेसणाणि य।
आहरमुवहिं सेज्जं, एए तिन्नि विसोहिय ॥"त्ति, । अस्य च गवेषणादिभिराहारादीनि त्रीणि विशोधयेदिति सङ्केपार्थः । कथं विशोधयेदित्याहउद्गमश्चोत्पादना चोद्गमोत्पादनमिति समाहारः, तत्किमित्याह-विशोधयेदित्युत्तरेण सम्बन्धः, किमुक्तं भवति?-आधाकर्मादिदोषपरिहारत उद्गमं धात्र्यादिदोषपरित्यागतश्चोत्पादनां शुद्धामादधीत 'पढमे'त्ति प्रथमायां गवेषणैषणायां, 'बीय'त्ति द्वितीयायां ग्रहणैषणायांशोधयेच्छङ्गितादिदोषत्यागतः ‘एषणां' ग्रहणकालभाविग्राह्यगतदोषान्वेषणात्मिकां, 'परिभोग' इति परिभोगैषणायां चतुष्कं पिण्डशय्यावस्त्रपात्रात्मकम्, उक्तं हि-पिंडंसेज्जं च वत्थं च, चउत्थं पायमेव य"त्ति, विशोधयेत, इह चतुष्कशब्देन तद्विषय उपभोग उपलक्षितः, ततस्तं विशोधयेदिति, कोऽर्थः?-उद्गमादिदोषत्यागतः शुद्धमेव चतुष्कं परिभुञ्जीत, यदिवोद्गमादीनां दोषोपलक्षणत्वात् 'उग्गम'त्ति उद्गमदोषान् 'उप्पायणं'ति उत्पादनादोषान् ‘एसण'त्ति एषणादोषान् विशोधयेत्, 'चतुष्कं च' संयोजनाप्रमाणांङ्गारधूमकारणात्मकम्, अङ्गार

Page #97

उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-२४ / ९४७ धूमयोर्मोहनीयान्तर्गतत्वेनैकतया विवक्षितत्वात् विसोधयतेत् उभयत्र शोधनमपनयनं, 'जयं' ति यतमानः ‘यतिः' तपस्वी, व्याख्याद्वयेऽपि च पुनस्तस्या एव क्रियाया अभिधानमतिशयख्यापनार्थमिति सूत्रद्वयार्थः । इदानीमादाननिक्षेपणसमितिमाहओहोवहोवग्गहियं, भंडयं दुविहं मुनी । गिण्हंतो निक्खिवंतो य, पउंजिज्ज इमं विहिं ॥
मू. (९४८ )
मू. (९४९)
चक्खुसा पडिलेहित्ता, पमज्जिज्ज जयं जई । आदिए निक्खिविज्जा वा, दुहओऽवि समिए सया ।।
वृ. 'ओहोवहोवग्गहियं 'ति उपधिशब्दो मध्यनिर्दिष्टत्वात् डमरुकगुणग्रन्थिवदुभयत्र सम्बध्यते, तत ओघोपधिमौपग्रहिकोपधिं च ' भाण्डकम् ' उपकरणं रजोहरणदण्डकादि 'द्विविधम्' उक्तभेदतो द्विभेदं मुनिः 'गृह्णन्' आददानः 'निक्षिपंश्च' क्वचित्स्थापयन् 'प्रयुञ्जीत' व्यापारयेत् ‘इमं’ वक्ष्यमाणं 'विधि' न्यायं ।
९४
तमेवाह- 'चक्षुषा' दृष्ट्या 'पडिलेहित्त'त्ति 'प्रत्युपेक्ष्य' अवलोक्य 'प्रमार्जयेत्' रजोहरणादिना विशोधयेत् यतमानो यतिस्तत: 'आदिए'त्ति 'आददीत' गृह्णीयात् 'निक्षिपेद्वा' स्थापयेत् 'दुहतोऽवि 'त्ति द्वावपि प्रक्रमादौधिकोपग्राहिकोपधी, यदिवा 'द्विधाऽपि' द्रव्यतो भावतश्च 'समित: ' प्रक्रमादादाननिक्षेपणासमितिमान् सन् 'सदा' सर्वकालमिति सूत्रद्वयार्थः ॥ सम्प्रति परिष्ठापनासमितिमाहमू. (९५० )
मू. (१५१)
मू. (९५२)
मू. (९५३)
वृ. 'उच्चारं' पुरीषं 'प्रश्रवणं' मूत्रं 'खेलं' मुखविनिर्गतं श्लेष्माणं 'सिंघाणं' ति नासिकानिष्क्रान्तं तमेव 'दल्लियं 'ति आर्षत्वात् जल्लो-मलस्तम् 'आहारम्' अशनादिकम् 'उपधि' वर्षाकल्पादि 'देहं' शरीरम् 'अन्यद्वा' कारणतो गृहीतं गोमयादि 'अपि : ' पूरणे तथाविधं परिष्ठापनार्हं प्रक्रमात्स्थण्डिले व्युत्सृजेदित्युत्तरेण सम्बन्धः ।
स्थण्डिलं च दशविशेषणपदविशिष्टमिति मनस्याधाय तद्गताखिलभङ्गोपलक्षणार्थमाद्यविशेषणषदयोर्भङ्गरचनामाह-अविद्यमान आपातः - स्वपरोभयपक्षसमीपागमनरूपोऽस्मिन्नित्यनापातं स्थण्डिलमिति गम्यते, 'असंलोए' त्ति सूत्रत्वादिहोत्तरत्र च लिङ्गव्यत्यये न विद्यते संलोको - दूरस्थितस्यापि स्वपक्षादेरालोको यस्मिंस्तत्तथेति प्रथमो भङ्ग १, 'अनापातं चैव भवति संलोकं ' यत्रापातो नास्ति संलोकश्चास्तीति द्वितीयो भङ्गः २, 'आपातमसंलोक 'मिति यत्रापातोऽस्ति न च संलोक इति तृतीयो भङ्गः ३, 'आपातं चैव संलोकं' यत्रोभयमपि संभवतीति

उच्चारं पासवणं, खेलं सिंघाण जल्लियं । आहारं उवहिं देह, अन्नं वावि तहाविहं ॥ अनावायमसंलोए अनवाए चेव होइ संलोए । आवायमसंलोए आवाए चेव संलोए ॥ अनवायमसंलो, परस्सऽनुवघाइए। समे अज्झसिरे वावि, अचिरकालकयमिय ॥ विच्छिन्ने दूरमोगाढे, नासन्ने बिलवज्जिए । तसपाणबीयरहिए, उच्चाराईणि वोसिरे ॥

Page #98

९५
अध्ययनं-२४,[नि. ४६६] चतुर्थोभङ्गः ४, इह चापातसंलोकमिति च अर्शआदेराकृतिगणत्वान्मत्वर्थीयेऽचि द्रष्टव्यं काक्वा दशविशेषणपदज्ञानार्थं, तानि यादृशे स्थण्डिले व्युत्सृजेत्तदाह-अनापाते असंलोके, कस्य पुनरयमापातः संलोकश्चेत्याह___ 'परस्य' स्वपक्षादेः, गमकत्वाच्चोभयत्र सापेक्षत्वेऽपि समासः, उपघात:-संयमात्मप्रवचनबाधात्मको विद्यते यत्र तदुपधातिकं न तथाऽनुपधातिकं तस्मिन्, तथा 'समे' निम्नोन्नतत्वजिते 'अशुषिरे वाऽपि' तृणपर्णाद्यनाकीर्णे 'अचिरकालकृते च' दाहादिना स्वल्पकालनिर्वतिते, चिरकालकृते हि पुनः संमूर्छन्त्येव पृथ्वीकायादयः, विस्तीर्णे' जघन्यतोऽपिहस्तप्रमाणे 'दूरमवगाढे' जघन्यतोऽप्यधस्ताच्चतुरङ्गलमचित्तीभूत्ते 'नासन्ने' ग्रामारामादेर्दूरवर्तिनि "बिलवजिते' मूषकादिरन्ध्ररहिते त्रसप्राणाश्च-द्वीन्द्रियादयो बीजानि च-शाल्यादीनि, सकलैकेन्द्रियोपलक्षणमेतत्, तैस्तत्रस्थैरागन्तुकैश्च रहितं-वर्जितं त्रसप्राणबीजरहितं तस्मिन्, स्थण्डिल इति शेषः, 'उच्चारादीनि' उक्तरूपाणि 'व्युत्सृजेत्' परिष्ठापयेत् । इह चोच्चारं प्रश्रवणमित्यादावुक्तेऽपि पुनरुच्चारादीनीत्यभिधानं विस्मरणशीलस्मरणार्थमदुष्टमेवेति सूत्रचतुष्टयार्थः॥
सम्प्रत्युक्तमुपसंहरन् वक्ष्यमाणार्थसम्बन्दाभिधानायाहमू. ( ९५४) एयाओ पंच समिईओ, समासेन वियाहिया।
इत्तो उतओ गुत्तीओ, वुच्छामि अनुपव्वसो।। वृ.निगदसिद्धं, नवरम् ‘एत्तो'त्ति अतश्च समितिप्रतिपादनानन्तरं तओ'त्ति तिस्रः 'अनुपुव्वसो'त्ति आर्षत्वादानुपूर्व्या क्रमेणेत्यर्थः । तत्राद्यां मनोगुप्तिमाहमू. (९५५) सच्चा तहेव मोसा य, सच्चामोसा तहेव य।
चउत्थी असच्चमोसा य, मनगुत्ती चउव्विहा ।। मू. (९५६) संरंभसमारंभे, आरंभे य तहेव य।
मनं पवट्टमाणं तु, नियत्तिज्ज जयं जई। वृ.सद्भ्यः-अर्थात्पदार्थेम्यो हितो-यथावद्विकल्पनेनाप्त: सत्यो मनोयोगस्तद्विषया मनोगुप्तिरप्युपचारात्सत्या, तथैव मृषा च-तद्विपरीतमनोयोगविषया, 'सत्यामृषा' उभयात्मकमनोयोगगोचरा, तथैव चेति समुच्चये, चतुर्थी 'असत्यामृषा' उभयस्वभावविकलमनोदलिकव्यापाररूपमनोयोगगोचरा मनोगुप्तिः, प्रक्रमाच्च सर्वत्रैवं योजना, उपसंहारमाह-मनोगुप्तिः 'चतुर्विधा' उक्तभेदश्चतुर्भेदा, अस्या एव स्वरूपं निरूपयन् काक्वोपदेष्टुमाह-संरम्भः-सङ्कल्पः स च मानसः, तथाऽहं ध्यास्यामि यथाऽसौ मरिष्यतीत्येवंविधः, समारम्भ:-परपीडाकरोच्चाटनादिनिबन्धनं ध्यानम, अनयोः समाहारस्तस्मिन, आरम्भः-अत्यन्तक्लेशतः परप्राणापहारक्षममसुभध्यानमेव तस्मिन् ‘चः' समुच्चये 'तथैव' तेचैवागमप्रतीतेन तत्र मनसोऽसन्निवेशात्मकेन प्रकारेण 'च:' पूरणे 'मनः' चित्तं 'प्रवर्तमानं' व्याप्रियमाणं 'तुः' विशेषणे 'निवर्तयेत्' नियमयेत् 'जय'ति यतमानः ‘यति:' तपस्वी । विशेषश्चायमिह-शुभसङ्कल्पेषु मनः प्रवर्त्तयेत्, प्रवीचाराप्रवीचाररूपत्वाद्गुतेरिति सूत्रद्वयार्थः ॥ वागगुप्तिमाहमू. (९५७) . सच्चा तहेव मोसा य, सच्चामोसा तहेव य।
चउत्थी असच्चमोसा य, वयगुत्ती चउव्विहा ।।

Page #99

१६
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२४/९५८ मू.(९५८)
संरंभसमारंभे, आरंभे य तहेव य।
वयं पवतमाणं तु, नियत्तिज्ज जयं जई। वृ.सूत्रद्वयमनन्तरं व्याख्यातमेव, नवरं मनोगुप्तिस्थाने वाग्गुप्तिरुच्चारयितव्या, तथा सत्या वाक् जीवं जीवमिति प्ररूपयतः असत्या जीवमजीवमिति सत्यामृषा क्वचिद्विवक्षितसमये मनुष्यशतमुत्पन्नमुपरतं चेति असत्यामृषा तु विधेहि स्वाध्यायं नैतत्सदृशमन्यत्तपोऽस्तीत्यादि, तथा वाचिक: संरम्भ:-पव्यापादनक्षमक्षुद्रविद्यादिपरावर्तनासङ्कल्पसूचको ध्वनिरेवोपचारात्सङ्कल्पशब्दवाच्यः सन्, समारम्भ:-परपरितापकरमन्त्रादिपरावर्त्तनम् 'आरम्भः' तथाविधसंक्लेशतः प्राणिनां प्राणव्यपरोपक्षणक्षममन्त्रादिजपनमिति सूत्रद्वयार्थः । इदानीं कायगुप्तिमभिधातुमाहमू. (९५९) ठाणं निसीयणे चेव, तहेव य तुयट्टणे।
उल्लंघण पल्लंघण, इंदियाण य जुंजणे॥ मू. (९६०) संरंभसमारंभे, आरंभे य तहेव य।
कायं पवत्तमाणं तु, नियत्तिज्ज जयं जई। वृ. 'स्थाने' ऊर्वस्थाने 'निसीयणि'त्ति 'निषदने' उपवेशने, चः तयोरेव विचित्रभेदसमुच्चयार्थः, एव' इति पूरणे, तथैव च 'त्वग्वर्त्तने' शयने 'उल्लङ्घने' तथाविधनिमित्तत ऊर्ध्वभूमिकाद्युत्क्रमणे गर्ताद्यतिक्रमणे वा 'प्रलङ्घने' सामान्येन गमने, उभयत्र सूत्रत्वात्सुपो लुक, 'इन्द्रियाणां च' स्पर्शनादीनां 'जुंजणे'त्ति योजनं-शब्दादिविषयेषु व्यापारणं तस्मिन्, सर्वत्र च वर्तमान इति शेषः, स्थानादिषु वर्त्तमानः संरम्भः-अभिघातो यष्टिमुष्ट्यादिसंस्थानमेव सङ्कल्पसूचकमुपचारात्सङ्कल्पशब्दवाच्यं सत् समारम्भः-परितापकरो मुष्ट्याद्यभिघातः, ततः संरम्भश्च समारम्भश्च संरम्भसमारम्भं तस्मिन्, 'आरम्भे' प्राणिवधात्मनि कायं प्रवर्त्तमानं निवर्तयेत्, शेषं प्राग्वदिति सूत्रद्वयार्थः । सम्प्रति समितिगुप्त्योः परस्परविशेषं स्वयं सूत्रकृदाहमू. (९६१) एयाओ पंच समिईओ, चरणस्स य पवत्तणे।
गृत्ती नियत्तणेऽवृत्ता, असभत्थेस य सव्वसो।। वृ. 'एताः' अनन्तरोक्ताः पञ्च समितयश्चरणं-चारित्रं सच्चेष्टेतियावत् तस्य प्रवर्त्तने पूर्वत्र चशब्दस्य भिन्नक्रमत्वादवधारणार्थत्वाच्च प्रवर्त्तने एव, किमुक्तं भवति?-सच्चेष्टासु प्रवृत्तावेव समितयः, तथा 'गुत्ती'त्ति गुप्तयो निवर्त्तनेऽप्युक्ताः 'अशुभार्थेभ्यः' अशोभनमनोयोगादिभ्यः, सूत्रेतु सुब्ब्यत्ययेन पञ्चम्यर्थे सप्तमी, 'सव्वसो'त्ति सर्वेभ्योऽपिशब्दाच्चरणप्रवर्त्तने च, उपलक्षणं चैतत् शुभार्थेभ्योऽपि निवृत्तेः, वाकाययोनिर्व्यापारताया अपि गुप्तिरूपत्वात्, उक्तं हि गंन्धहस्तिना-"सम्यगागमानुसारेणारक्तद्विष्टपरिणतिसहचरितमनोव्यापार: कायव्यापारो वाग्व्यापारश्च निर्व्यापारता वा वाक्काययोर्गुप्ति"रिति, तदनेन व्यापाराव्यापारात्मिका गुप्तिरुक्तेति सूत्रार्थः ।। सम्प्रत्यध्ययनार्थमुपसंहरोतदाचरणफलमाहमू. (९६२) एया पवयणमाया, जे सम्मं आयरे मुनी।
सो खिप्पं सव्वसंसारा, विप्पमुच्चइ पंडिए।त्तिबेमि॥ वृ.स्पष्टमेव। नवरं, 'सम्यक्'अवैपरीत्येन न तु दम्भादिनेति सूत्रार्थः॥ इति' परिसमाप्ती,

Page #100

अध्ययनं-२४,[नि. ४६६]
____ ९७ ब्रवीमीति पूर्ववत् । उक्तोऽनुगमः, सम्प्रति नयाः, तेऽपि प्राग्वत् ।।
अध्ययन-२४-समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधितं सम्पादितं उत्तराध्ययनसूत्रे चतुर्विशमिममध्ययनं सनियुक्तिः सटीकं परिसमाप्ता
(अध्ययनं-२५-'यज्ञीयं' - वृ. व्याख्यातं चतुविंशमध्ययनम्, अधुना पञ्चविंशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धःअनन्तराध्ययने प्रवचनमातरोऽभिहिताः, इह तु ता ब्रह्मगुणस्थितस्यैव तत्त्वतो भवन्तीति जयघोषचरितवर्णनाद्वारेण ब्रह्महुणा उच्यन्त इत्यनेनाभिसम्बन्धेनायातमिदमध्ययनम्, अस्य चानुयोगद्वारचतुष्टयचर्चा प्राग्वद्यावनामनिष्पन्ननिक्षेपे यज्ञीयमिति नामातो यज्ञनिक्षेपायाहनि.[४६४] निक्खेवो जन्नंमि अ चउक्कओ दुविहो य होइ दव्वंमि।
आगमनोआगमओ नोआगमओ असो तिविहो ।। नि.[४६५] जाणगसरीरभविए तव्वइरित्ते अ माहणाईसुं।
तवसंजमेसु जयणा भावे जन्नो मुनेयव्वो॥ नि.[४६६] जयघोसा अनगारा विजयघोसस्स जन्नकिच्चंमि।
____ तत्तो समुट्ठियमिणं अज्झयणं जन्नइज्जंति ।। वृ.निक्षेपो यज्ञे चतुष्कको-नामादिः, द्विविधो भवति द्रव्ये-आगमनोआगमतः, तत्रागमतः प्राग्वत्, नोआगमतश्च 'स' इति यज्ञस्त्रिविध: ज्ञशरीरभव्यशरीरेतद्वयतिरिक्तश्च, 'माहणाइसु'न्ति माहनादीनां प्रक्रमाद् यज्ञ आदि-शब्दात्तथाविधनृपत्यादिपरिग्रहः, तैहि प्राणिहिंसोपलक्षित एवायं क्रियते; ततः स भावयज्ञफलाप्रसाधकत्वाद् द्रव्ययज्ञ उच्यते, भावयज्ञमाह-'तप:संयमेषु' प्रसिद्धेष्वेव 'यतना' तदनुष्ठानादरकरणरूपा भावे यज्ञः 'मुनितव्यः' प्रतिज्ञातव्यः, अहोर्थे चायं कृत्यः, ततः स्वर्गादियज्ञफलप्रसाधकतयैष एव यज्ञः प्रतिज्ञातुमुचितो, न त्वन्यः, तस्य प्रत्युतानर्थहेतुत्वात्, जयघोषादनगाराद्विजयघोषस्य यज्ञकृत्ये' यज्ञक्रियायामागतात् जातमिति शेषः, ततश्च यज्ञस्यैव प्राधान्यविवक्षया 'ततः' इति यज्ञात् समुत्थितमिदमध्ययनं यज्ञीयमिति, तस्मादुच्यत इति शेष इति गाथात्रयार्थः । एवं तावन्निक्षेप उक्तः, सम्प्रत्यनुगमावसरः, तत्रोपोद्घातनिर्युक्त्यनुगमान्तर्गतं किञ्चिदभिधित्सुराहनि.[ ४६७] वानारसिनयरीए दो विप्पा आसि कासवसगुत्ता।
धनकनगविउलकोसा छक्कम्मरया चउव्वेया॥ नि.[ ४६८] दोवि अ जमला भाउअ संपीआ अन्नमन्नमनुरत्ता।
जयघोसविजयघोसा आगमकुसला सदाररया। नि.[४६९] अह अन्नया कयाई जयघोसो ण्हाइउंगओ गंगं।
अह पिच्छइ मंडूकं सप्पेण तहिं गसिज्जंतं ॥ नि.[ ४७०] सप्पोऽवि अकुललेणं उक्खित्तो पाडिओ य भूमीए। 29/7.

Page #101

२८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२५/९७० सोऽवि अ कुललो सप्पं अक्कमिउं अच्छए तत्थ ।। नि.[४७१] सप्पोऽवि कुललवसगओ मंडूकं खाइ चिंचिआइयं ।
सोऽवि अ कुललो खायइ सप्पं चंडेहिं गासेहिं ।। नि.[४७२] तं अन्नमन्नघायं जयघोसो पासिऊण पडिबुद्धो।
गंगाओ उत्तरिउंसमनाणं आगओ वसहिं।। नि.[ ४७३] सो समणो पव्वइओ निग्गंथो सव्वगंथउम्मुक्को।
वोसिरिऊण असारे केसेहि िसमं परिक्केसे ।। नि.[ ४७४] पंचमहव्वयजुत्तो पंचिंदिअसंवुडो गुणसमिद्धो।
घडनजयनप्पहाणो जाओ समणो समिअपावो ।। वृ. आसामक्षरार्थः स्पष्ट एव, नवरं 'कासवसगोत्त'त्ति काश्यपकुलोत्पन्नाः काश्यपास्तैः समानं गोत्रं ययोस्तौ काश्यपसगोत्रौ 'छक्कम्मरय'त्ति षट् कर्माणि-यजनयाजनाध्ययनाध्यापनदानप्रतिग्रहात्मकानि तेषु रतौ-आसक्तौ षट्करीमतौ, तथा द्वादपि 'यमलौ' युग्मौ उत्पन्नौ 'भाउय'त्ति भ्रातरौ 'संप्रीतौ' विद्यमानसम्यग्वाह्यप्रीती 'अन्योऽन्यमनुरक्तौ' आन्तरप्रीतियोगतः परस्परस्नेहवन्तौ, आगमः-श्रुतिस्मृत्यादिरूपस्तस्मिन् कुशलावागमकुशलौ, अत-एव स्वदाररतौ। 'हाइउं'ति स्नातुं । 'कुररेण' मारिनाम्ना पक्षिविशेषेण उक्खित्तो'त्ति उत्क्षिप्तः, उत्क्षिप्य च कथं नामसौ म्रियतामिति पातितश्च भूमौ 'अक्कमिउ'न्ति आक्रम्य-अवष्टभ्य । सर्पः कुररवशगतः-कुरराधीनतां प्राप्तः 'चिंचियायंतं'ति चिंचिमिति कुर्वन्तं 'चण्डैः' वृहत्खण्डनात्रोटनतोऽत्यन्तरौद्रैः ‘ग्रासैः' प्रतीतैः । __ 'तम्' इत्युक्तरूपमन्योऽन्यघातं-कुररसर्पमण्डूकगतं 'पासिऊणं'ति दृष्ट्वा 'प्रतिबुद्धः' अहो! दुरन्तोऽयं संसारइत्यादिपरिभावनया अवगततत्त्वः सः' इति जयघोषः समना:-सहृदयो विशिष्टाभोगयुक्त इत्यर्थः 'प्रव्रजितः' हेयधर्मेभ्यो 'निर्ग्रन्थः' ग्रन्थरहितः, स च बाह्यग्रन्थरहितोऽपि स्वादत आह-सर्वो-बाह्य आन्तरश्च यो ग्रन्थस्तेनोन्मुक्तः सर्वग्रन्थोन्मुक्तः, वक्ष्यमानश्रमणविशेषणान्येतानि, 'व्युत्सृज्य' त्यक्त्वा 'असारान्' परमार्थालोचनायामप्रधानान् ‘केशैः' शिरोरुहै: 'समं' सह परिक्लेशयन्तीति परिक्लेशाः-प्रस्तावात्पुत्रकलत्रादिसम्बन्धास्तान्। घटनंसंयमयोगविषयं चेष्टनं यतनं-तत्रैवोपयुक्तत्वं कृतरूपाणि येनासौ शमितपापः। भावार्थस्त्वासां सम्प्रदायादवसेयः, स चायम्
वानारसीए नयरीए दो विप्पभायरो यमला आसी जयघोसविजयघोसा, अन्नया जयघोसो ण्हाइउंगओ गंगं, तत्थ पेच्छइ सप्पेण मंडूक्कं गसिज्जंतं, सप्पोवि मज्जारेण उच्छित्तो, मज्जारो सप्पं अक्कमिउं ठिओ, तथावि सप्पो मंडूक्कं चिंचियंतं खायति, मज्जारोवि सप्पं चडप्फडंतं खायति, अन्नमन्नं घायं पासित्ता पडिबुद्धो गंगमुत्तरिऊण साहुसगासे समनो जातो त्ति । इति गाथाऽष्टकार्थः । इत्यभिहितं किञ्चिदुपोद्घातनिर्युक्त्यनुगमान्तर्गतं, सम्प्रति सूत्रस्पर्शिकनिर्युक्त्यनुगमावसरः, स च सूत्रे सति भवतीति सूत्रानुगमे सूत्रच्चारणीयं, तच्चेदम्मू.(९६३) माहणकुलसंभूओ, आसि विप्पो महायसो।
जायाई जमजन्नमि, जयघोसत्ति नामओ।

Page #102

अध्ययनं - २५ [ नि. ४७४ ]
मू. ( ९६४ )
इंदियग्गामनिग्गाही, मग्गगामी महामुनी । गामानुगामं रीयंते, पत्तो वाणारसिं पुरिं ।। वाणारसीइ बहिया, उज्जानंमि मनोरमे । फासुएसिज्जसंथारे, तत्थ वासमुवागए ॥
मू. (९६५ )
वृ. सूत्रत्रयं प्रायः प्रतीतार्थमेव, नवरं ब्राह्मणकुलसंभूत इत्यन्वयाभिधानं, ब्राह्मणकुलसंभूतोऽपि जननीजात्यन्यथात्वे ब्राह्मणो न स्यादत आह-विप्रः, 'जायाइ' त्ति अवश्यं यायजीति यायाजी, क्वेत्याह- यमाः - प्राणातिपातविरत्यादिरूपाः पञ्च त एव यज्ञो - १ - भावपूजात्मकत्वाद्विवक्षितपूजां प्रति यमयज्ञस्तस्मिन् विषयसप्तमीयं गार्हस्थ्यापेक्षया वैतद्वयाख्यायते, तत्र च विप्रो विप्राचारनिरतत्वेन, संभवति हि कश्चित्तत्कुलोत्पन्नोऽप्यन्यथेति विशेषणं, तथा यम इव प्राण्युपसंहारकारितया यमः स चासौ यज्ञश्च यमयज्ञः अर्थाद् द्रव्ययज्ञस्तस्मिन् । इन्द्रियग्रामं - स्पर्शनादिकसमूहं निगृह्णाति-स्वस्वविषयविनिवर्त्तनेन नियमयतीत्येवंशील इन्द्रियग्रामनिग्राही, अत एव 'मार्गगामी' मुक्तिपथयायी 'रीयंति' त्ति रीयमानो विहरन् । 'वाणारसीय वहिय'त्ति वानारस्या बहिरिति - बहिर्भागे यदुद्यानम्उपवनं तस्मिन्निति सूत्रत्रयार्थः ॥ तदा च तत्पुरियद्वर्त्तते यच्चासौ विधत्ते तदाह
मू. (९६६ )
अह तेनेव कालेनं, पुरीए तत्थ माहणे । विजयघोसत्ति नामेणं, जन्नं जयइ वेयवी ॥ अह से तत्थ अनगारे, मासक्खमनपारणे । विजयघोसस्स जन्नमि, भिक्खमट्ठा उवट्ठिए ॥
मू. (९६७)
वृ.‘अथे’ति च वक्तव्यतान्तरोपन्यासे 'तेनेव कालेनं 'ति सुब्व्यत्ययात्तस्मिन्नेव काले यत्रासौ वानारसीमाजगाम, 'वेयवी'ति वेदवित् । 'अथे 'ति प्रस्तुतोपन्यासे 'स' जयघोषः 'तत्रे' ति यागे 'भिक्खस्सऽ 'त्ति भैक्ष्यस्यार्थे - भैक्ष्यनिमित्तं, शेषं सुगममिति सूत्रद्वयावयवार्थः ॥ तत्र च भिक्षार्थमुपस्थिते यदसौ याजकः कृतवांस्तदाहमू. (९६८ ) समुट्ठियं तहिं संतं, जायगो पडिसेहए।
न हु दाहामि ते भिक्ख, भिक्खु ! जायाहि अन्नओ ॥
९९
वृ. 'समुपस्थितं' भिक्षार्थमागतं 'याजकः' यष्टा स एव विजयघोषनामा ब्राह्मणः 'प्रतिषेधति' निराकुरुते यथा 'न हु' नैव दास्यामि 'ते' तुभ्यं भिक्षां 'जायाहि'त्ति याचस्व 'अन्यतः' अस्मद्यतिरिक्तात् । किमित्येवमत आह
मू. (९६९)
जे य वेयविइड विप्पा, जन्नमट्ठा य जे दिया।
जोइसंगविई जे य, जे य धम्माण पारगा ॥
वृ. 'जे विप्पा' इत्यादि, विप्रा जातितः 'जण्णट्ठा य'त्ति 'यज्ञार्था' यज्ञाप्रयोजना ये तत्रैव व्याप्रियन्ते ये ‘द्विजाः' संस्कारापेक्षया द्वितीयजन्मानो ज्योतिषं- ज्योतिःशास्त्रमङ्गानि च विदन्ति ये ते ज्योतिषाङ्गविदः, अत्र च ज्योतिषस्योपादानं प्राधान्यख्यापकम्, अन्यथा हि शिक्षा १ कल्पो २ व्याकरणं ३ निरुक्तं ४ छन्दोविचित: ५ ज्योतिषमिति ६ षडङ्गानीत्यङ्गग्रहणेनैव तद्गृहीतमिति, धर्माणामुपलक्षणत्वाद् धर्मशास्त्राणां 'पारगाः' पर्यन्तगामिनः

Page #103

१००
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २५ / ९६९
अशेषविद्यास्थानोपलक्षणमेतत्, ततो ये चतुर्दशविद्यास्थानपारगताः, जे समत्था समुद्धत्तुं परं अप्पाणमेव य । तेसिमन्नमिणं देयं, भो भिक्खू ! सव्वकामियं ॥
मू. ( १७० )
वृ. अत एव च ये 'समर्थाः ' शक्तिमन्तः समुद्धर्त्तु भवसमुद्रादिति गम्यते, 'तेसिं' ति सुब्व्यत्ययात् 'तेभ्यः' अनन्तरमुक्तरूपेभ्यः द्विजेभ्यः 'सव्वकामिय' न्ति सर्वाणि कामानि-अभिलषणीयवस्तूनि यस्मिंस्तत्सर्वकाम्यं, यद्वा सर्वकामैर्निर्वृत्तं तत्प्रयोजनं वा सर्वकामिकं, षड्ररसोपेतमित्यर्थः, शेषं स्पष्टमिति सूत्रत्रयार्थः ॥
एवमुक्तो मुनिः स कीदृग जात: ? किं वा कृतवान् ? इत्याह
मू. (९७१)
मू. (९७२ )
मू. (९७३)
मू. ( ९७४ )
वृ.‘स:' इति जयघोषनामा 'तत्रे' ति यज्ञे 'एवे 'ति एवम् उक्तप्रकारेण 'प्रतिषिद्धः ' निराकृतः, केन ? - 'याजकेन' यज्ञकर्त्रा विजयघोषब्राह्मणेन महामुनिर्नापि 'रुष्टः' इति रोषं गतः "बहुं परघरे अत्थि विविहं खाइमसाइमं ।
न तत्थ पंडिओ कुप्पे, इच्छा दिज्ज परो न वा ॥'
"
मू. (९७६)

सो तत्थ एव पडिसिद्धो, जायगेण महामुनी । नवि रुट्ठो नवि तुट्ठो, उत्तमट्ठगवेसओ ॥ नत्र पानहेडं वा, नवि निव्वाहणाय वा । तेसिं विमुक्खणट्ठाए, इमं वयणमब्बवी ॥ नवि जानसि वेयमुहुं, नवि जन्नाण जं मुह । नक्खत्ताण मुहुं जंच, जं च धम्माण वा मुहं ॥ जे समत्था समुद्धत्तुं परं अप्पाणमेव य । न ते तुमं विजाणासि, अह जानासि तो भण ॥
इत्याद्यागमपरिभावनातो, नापि 'तुष्टः ' परितोषं प्राप्तः, किन्तु समतयैव स्थिति इति भावः, किमित्येवं ?, यत उत्तमार्थो - मोक्षस्तमेव गवेषयते - अन्वेषयते इत्युत्तमार्थगवेषको, मुक्ति विनाऽन्यत्र निःस्पृहइतियावत्, 'न' नैवान्नम् - ओदनादि तदर्थं, पीयत इति 'कृत्यलुटो ऽन्यत्रापी' ति वचनात्कर्मणि ल्युटि पानम् - आचाम्लादि तद्धेतुं वा तन्निमित्तं वा, नापि 'निर्वाहणाय वा' वस्त्राभ्यङ्गतैलादिना यापनार्थं सर्वत्रात्मन इति गम्यते, किमर्थं तर्हि ? इत्याह
'तेषां' याजकानां ‘विमोक्षार्थं' यथा कथं नु नामामी विमुक्तिमाप्नुयुरिति प्रयोजनार्थम् ‘इदं' वक्ष्यमाणं वचनमब्रवीत्, किं तदित्याह- 'नंवि' त्ति नैव जानासि वेदानां मुखं वेदमुखंयत्तेषु प्रधानं नापि यज्ञानां यन्मुखम् उपायो नक्षत्राणां मुखं प्रधानं यच्च यच्च धर्माणां वा मुखम्-उपायस्तद्, अनेन तस्य वेदयज्ञज्योतिर्धर्मानभिज्ञत्वमुक्तं । सम्प्रति पात्राविज्ञतामाह'जे' इत्यादि, व्याख्यातप्रायमेव, नवरम्, अथ जानासि ततो भणेत्याक्षेपाभिधानमिति सूत्रचतुष्टयार्थः । एवं च तत्राक्षिप्तवति भगवति स किं कृतवानित्याहतस्सक्खेवपमुक्ख च, अचयंतो तहिं दिओ । सपरिसो पंजलीहोडं, पुच्छई तं महामुनिं ॥ वेयाणं च मुहं बूहि, ब्रूहि जन्नाण जं मुहं ।
मू. (९७५)

Page #104

अध्ययनं-२५,[नि. ४७४]
१०१ नक्खत्ताण मुहं बूहि, बूहि धम्माण वा मुहं।। मू. (९७७) जे समत्था समुद्धत्तुं, परं अप्पाणमेव य।
एयं मे संसयं सव्वं, साहू ! कहय पुच्छिओ। वृ. 'तस्ये'ति मुनेराक्षेपः-प्रश्नस्तस्य प्रमोक्षः-प्रतिवचनं तं 'चः' पूरणे 'अचयंतो'त्ति अशक्नुवन् दातुमिति गम्यते 'तस्मिन्' इति यज्ञे 'द्विजः' ब्राह्मणः 'सपर्पत्' सभाऽन्वितः प्रकृतोऽञ्जलिः-उभयकरसंपुटात्मको येनासौ प्राञ्जलिर्भूत्वा पृच्छति 'त'मिति प्रक्रान्तं महामुनिम्। कथं पृष्टवानित्याह-'वेयाण' इत्यादि, गतार्थमव, नवरं 'ब्रहि' व्यक्तमभिधेहि, पुनः पुनर्ब्रहीत्यूच्चारणमत्यादरख्यापनार्थं 'एतद्' उक्तरूपं 'मे' मम संशेतेऽस्मिन् मन इति संशयस्तं-संशयविषयं-- वेदमुकादि साधो ! कथय पृष्ट इत्युपसंहारवचनमिति सूत्रत्रयार्थः ।।
इत्थं पृष्टो मुनिराहमू. (९७८) अग्गिहुत्तमुहा वेया, जन्नट्ठी वेयसा मुहं।
नक्खत्ताण मुहं चंदो, धम्माणं कासवो मुहं।। मू. (९७९) जहा चंदं गहाइया, चिटुंते पंजलीउडा।
वंदमाना नमसंता, उत्तमं मनहारिणो ।। मू. (९८०) अजाणगा जन्नवाई, विज्जामाहणसंपया।
मूढा सज्झायतवसा, भासच्छन्ना इवग्गिणो। मू.(९८१) जो लोए बंभणो वुत्तो, अग्गी वा महिओ जहा।
सदा कुसलसंदिटुं, तं वयं बूम माहणं॥ मू. ( ९८२) जो न सज्जइ आगंतु, पव्वयंतो न सोअई।
रमए अज्जवयणंमि, तं वयं बूम माहणं । मू. (९८३) जायरूवं जहामढे, निद्धतमलपावगं।
रागहोसभयाईयं, तं वयं बूम माहणं। मू. ( ९८४) तवस्सियं किसं दंतं, अवचियमंससोणि।
सुव्वयं पत्तनिव्वाणं, तं वयं बूम माहणं॥ मू. (९८५) तसे पाने वियानित्ता, संगहेण य थावरे।
जो न हिंसइ तिविहेणं, तं वयं बूम माहणं ।। मू. (९८६) कोहा वा जइवा हासा, लोहा वा जइवा भया।
मुसं न वयई जो उ, तं वयं बूम माहणं। मू. (९८७) चित्तमंतमचित्तं वा, अप्पं वा जइवा बहुं।
नगिण्हइ अदत्तं जो, तं वयं बूम माहणं । मू. (९८८) दिव्वमानस्सतेरिच्छं जो न सेवेइ मेहणं।
मनसा कायवक्केणं, तं वयं बूम माहणं॥ मू. (९८९) जहा पोम्म जले जायं, नोवलिप्पइ वारिणा।
एवं अलितं कामेहिं, तं वयं बूम माहणं ।

Page #105

१०२
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२५/९९० मू. (९९०) अलोलुयं मुहाजीविं, अनगारं अकिंचनं ।
असंसतं गिहत्येहि, तं वयं बूम माहणं । मू.(९९१) पसुबंधा सव्ववेया, जटुंच पावकम्मणा।
न तंतायंति दुस्सील, कम्माणि बलवंतिह। मू.(९९२) नवि मुंडिएण समनो, न ॐकारेण बंभणो।
नमुनी रन्नवासेणं, कुसचीरेण न तावसो॥ मू. (९९३) समयाए समणो होइ, बंभचेरेण बंभणो।
नाणेण य मुनी होइ, तवेणं होइ तावसो।। मू. (९९४) कम्मुणा बंभणो होइ, कम्मुणा होइ खत्तिओ।
वइस्सो कम्मुणा होइ, सुद्दा हवइ कम्मुणा ।। मू. (९९५) एए पाउक्करे बुद्धे, जेहिं होइ सिणायओ।
सव्वकम्मविनिमुक्कं, तं वयं बूम माहणं ।। मू. (९९६) एवं गुणसमाउत्ता, जे हवंति दिउत्तमा।
ते समत्था उ उद्धत्तुं, परं अप्पाणमेव य॥ वृ. अग्गिहोत्तेत्यादिसूत्राण्यष्टादश प्रायः स्पष्टान्येव, नवरम्, अग्निहोत्रम्-अग्निकारिका, सा चेह
"कर्मेन्धनं समाश्रित्य, दृढा सद्भावनाहुतिः।
धर्माध्यानाग्निना कार्या, दीक्षितेनाग्निकारिका।" इत्यादिरूपा परिगृह्यते, तदेव मुखं-प्रधानं येषां तेऽग्निहोत्रमुखावेदाः, वेदानां हिदध्यादेरिव नवनीतादि आरण्यकमेव प्रधानम्, उक्तं हि
___ "नवनीतं यथा दघ्नश्चन्दनं मलयादिव।
औषधिभ्याऽमृतं यद्वद्वेदेष्वारण्यकं तथा ।" तत्र च दशप्रकार एव धर्म उक्तः, तथा च तद्वचः-"सत्यं तपः सन्तोषः संयमश्चारित्रमार्जवं क्षमा धृतिः श्रद्धाऽहिंसेत्येतद्दशविधमिह धामे"ति, तत्र च धामशब्देन धर्म एव विवक्षितः, एतदनुवाद्युक्तरूपमेवाग्निहोत्रमिति, तथा यज्ञः प्रस्तावाद्भावयज्ञस्तदर्थी 'वेयसि'त्ति वेदेन हेतुनाऽस्यति-अशुभानि कर्माणि क्षिपतीति निरुक्तविधिना वेदसो-यागः, उक्तं च-निर्घण्टे"अध्वरो वेषो वेषो मखो वेदा वितथः" इत्यादि, तेषां मुखम्-उपायः, ते हि सत्येव यज्ञार्थिनि प्रवर्त्तन्त इति।
नक्षत्राणां 'मुखं' प्रधानं चन्द्रः, तस्यैव तदधिपतित्वात्। धर्माणां 'काश्यपः' भगवानृषभदेवः 'मुखम्' उपाय: कारणात्मकः, तस्यैवादितत्प्ररूपकत्वात्, तथा चारण्यकम्-"ऋषभ एव भगवान् ब्रह्मा, तेन भगवता ब्रह्मणा स्वयमेव चीर्णानि ब्रह्माणि, यदा च तपसा प्राप्तः पदं यद् ब्रह्मकेवलं तदा च ब्रह्मर्षिणा प्रणीतानि, कानि पुनस्तानि ब्रह्माणि?" इत्यादि, किञ्च-भवतां ब्रह्माण्डपुराणमेव सर्गादिपुराणलक्षणोपेतत्वात्सकलपुराणज्येष्ठम्, उक्तञ्च
"नवनीतं यथा दघ्नश्चन्दनं मलयादिव ।

Page #106

अध्ययनं-२५,[नि.४७४]
१०३ ब्रह्माण्डं वै पुराणेभ्यस्तथा प्राहुर्मनीषिणः ॥" तद्वचस्त्विदम्-"इह हि इक्ष्वाकुकुलवंशोद्भवेन नाभिसुतेन मरुदेव्या नन्दनेन महादेवेन ऋषभेण दशप्रकारो धर्मः स्वयमेव चीर्णः, केवलज्ञानलम्भाच्च महर्षिणो ये परमेष्ठिनो वीतरागाः स्नातका निर्ग्रन्था नैष्ठिकास्तेषां प्रवर्तित आख्यातः प्रणीतस्त्रेतायामादा" वित्यादि, काश्यपस्यैव माहात्म्यख्यापनतो धर्ममुखत्वं समर्थयितुमाह-यथा चन्द्र ग्रहादिकाः, आदिशब्दान्नक्षत्रादिपरिग्रहः, 'पंजलीउड'त्ति प्राग्वत्कृतप्राञ्जलयस्तु वन्दमानाः' स्तुवन्तो 'नमस्यन्तो' नमस्कुर्वन्तः 'उत्तम प्रधानं 'मनोहारिणः' अतिविनीततया प्रभुचित्ताक्षेपकारिणस्तिष्ठन्तीति सम्बन्धः, तथैनमपि भगवन्तं देवेन्द्रप्रमुखाः समस्तसुरासुरमनुजसमूहा इत्युपस्कारः, पठ्यते च
"जहा चंदे गहाईए, चिटुंती पंजलीउडा।
नमंसमाणा वंदंती, उद्धत्तमणहारिणो।।"त्ति अत्र यथा 'चन्द्रे' चन्द्रविषये ग्रहादिकास्तिष्ठन्तीति(न्ति)प्राञ्जलिपुटाः, कोऽर्थः ?तदायत्यै(त्ताए)वासते, अन्यच्च-नमस्यन्तः प्रक्रमात्तमेव 'वन्दन्ते' स्तुवन्ति, अनेन तेषां भक्तियुक्तितामाह, 'वंदंतीउद्धत्त'त्ति सन्धिप्रयोगेण इतिशब्दान्तर्भावादितीत्येवं प्रक्रमात्काश्यपं तिष्ठन्ति प्राञ्जलिपुटास्तं च नमस्यन्तो वन्दन्ते, के इत्याह-'उद्धत्तमनहारिणो'त्ति औद्धत्यम्अहङ्कारस्तत्प्रधानं मन औद्धत्यमनस्तद्धरणशीला: औद्धत्यमनोहारिणः-अत्यन्तशान्तचित्तवृत्तयो, यतय इत्यर्थः, पूर्वोपरनिपातस्यात्रातन्त्रत्वेन वा मनऔद्धत्यहारिणः, औद्धत्यग्रहणं चास्यैव सकलदोषमूलत्वात्, पठन्ति च-'उद्धत्तुमनगारिणो'त्ति अत्र चोद्धर्तुम्-उत्क्षेप्तुं भवपङ्कमग्नमात्मानमिति गम्यते, अगारिणोगृहिणस्तद्विपरीता अनगारिणो-पतयः, क्रियाकारकयोजना प्राग्वत्, इह च धर्मार्थिनामेव अभ्यर्हितत्वात् काश्यपो धर्ममुखमित्यभिप्रायः। _अनेन प्रश्नचतुष्टयप्रतिवचनमुक्तं, सम्प्रति पञ्चमं प्रश्नमधिकृत्याह-'अजाणा'त्ति अज्ञा न तत्त्ववेदिन इत्युक्तं भवति, के ते?-यज्ञवादिनो ये भवतः पात्रत्वेनाभिमताः, कासामित्याह'विज्जामाहणसंपय'त्ति सूत्रत्वात्सुब्यत्ययः 'विद्याब्राह्मणसम्पदां' तत्र च विद्यते-ज्ञायत आभिस्तत्त्वमिति विद्या-आरण्यकब्रह्माण्डपुराणात्मिकास्ता एव ब्राह्मणसम्पदो विद्याब्राह्मणसम्पदः, तात्त्विकब्राह्मणानां हि निष्किञ्चनत्वेन विद्याएव सम्पदः, तद्विज्ञत्वे च कथमेते बृहदारण्यकाद्युक्तदशविधधर्मवेदिनो यागमेवं कुर्युः?, तथा मूढाः' मोहवन्तः ‘सज्झायतवस्स'त्ति सुब्ब्यत्ययात्स्वाध्यायतपःसु तत्त्वतस्तत्स्वरूपापरिज्ञानाद्, अत एव 'भासच्छन्ना इवऽग्गिणो'त्ति इवशब्दस्य भिन्नक्रमत्वाद्भस्मच्छन्ना अग्नेय इव, ते हि बहिरुपशमभाज आभान्ति, अथ चान्तः कषायवत्तया ज्वलिताः, पठ्यते च 'गूढा सज्झायतवस्स'त्ति तत्र च 'गूढाः' बहिः संवृतिमन्तः, केन हेतुना?- 'स्वाध्यायतपसा' वेदाध्ययनोपवासादिनाऽन्तश्च भस्मच्छन्नाग्नितुल्याः, एवं च न तत्त्वतो भवदभिमतब्राह्मणानां ब्राह्मण्यं, तदभावाच्चात्मनः परस्य चोद्धरणेन पात्रत्वं दूरापासतमेवेति भावः । __ कस्तहि भवदभिप्रायेण ब्राह्मणो? य: पात्रमित्याह-'यः' इत्यनिर्दिष्टस्वरूपः 'लोके' जगति ब्राह्मणः 'उक्तः' प्रतिपादितः कुशलैरिति गम्यते, 'अग्गी वा महितो जह'त्ति बेति पूरणे यथेत्यौपम्येभिन्नक्रमश्च, ततो यथाऽग्निर्यत्तदोर्नित्याभिसम्बन्धात्तथा 'महितः' पूजितः

Page #107

१०४
उत्तराध्ययन-- मूलसूत्रम्- -२-२५/९९६ सन् 'सदा' सर्वकालम्, उपसंहारमाह- कुशलैः- तत्त्वाभिज्ञैः संदिष्टः कथितः कुशलसन्दिष्टस्तं 'तम्' इत्युक्तरूपं वयं ब्रूमो ब्राह्मणं, यदेव हि लोके विज्ञोपदिष्टं तदेव वस्त्वभ्युपगमार्हमिति
भावः ।
इत इत्तरसूत्रैर्यादृशोऽसौ कुशलसन्दिष्टस्तत्खरूपमेव क्वचित्कथञ्चिदनुवदन् स्वाभिमतं ब्राह्मणमाह-यो न स्वजनेनाभिष्वङ्गं करोति 'आगन्तुं' प्राप्तुं स्वजनादिस्थानमिति गम्यते, आगतो वा, ततः ‘प्रव्रजन्’ स्थानान्तरं गच्छन्न शोचते, यथा-कथमहममुना बिना भविष्यामीति, तत एव रमते आर्याणां तीर्थकृतां वचनमार्यवचनम् आगमस्तस्मिन्, किमुक्तं भवति ? - सर्वत्र निःस्पृहत्वेनागमार्थानुष्ठानपरतया तत्र रतिमान् भवति, यद्वा यो न सजत्यागन्तुं प्रव्रज्यापर्यायाद्गार्हस्थ्य पर्यायमिति गम्यते, तथा 'प्रव्रजन्' प्रव्रज्यां गृह्णन् न शोचते -न खिद्यते, किन्त्विदमेव मनुजजन्मफलमिति मन्यमानः स रभसैवाभिनिष्क्रामति, शेषं तथैव, व्याख्या द्वयेऽपि च निःस्पृहतैवोच्यते ।
तथा 'जातरूपं' स्वर्ण ततो जातरूपमिव जातरूपं, यः कीदृशः सन् ? - 'महामट्ठे' त्ति मकारस्यालाक्षणिकत्वान्महानर्थ:-प्रयोजनं मुक्तिरूपमस्येति महार्थो, जातरूपस्य त्वर्थो विषयघातादि:, तथा 'निद्धंतमलपावकं' निर्ध्यातं-भस्मीकृतं ततो निर्मातमिव निर्ध्यातं मल इवात्मनो विशुद्धस्वरूपघातितया पापमेव पापकं येनासौ निर्ध्यातमलपापको, जातरूपं तु प्राकृतत्वात् पावकेन - अग्निना निर्मातो मल:- किट्टात्मकोऽस्येति पावकनिर्मातमलम्, अन्यच्च-रागश्चप्रतिबन्धात्मको द्वेषश्च - अप्रीतिरूपो भयं च - इहलोकभयादि रागद्वेषभयानि तान्यतीतोनिष्क्रान्तो रागद्वेषभयातीतो रागदिरहित इत्यर्थः, सर्वत्र लिङ्गव्यत्ययः प्राग्वत्, पठ्यते च‘जातरूवं जहामट्टं’ति ‘यथे'त्यौपम्ये आमृष्टं-तेजःप्रकर्षारोपणाय मनः शिलादिना समन्तात्परामृष्टम्, अनेन जातरूपस्य बाह्यो गुण उक्तः, पावकनिर्ध्यातमलमिति चान्तरः, ततो जातरूपवद्वाह्यान्तरगुणान्वितः, अत एव रागीद्यतीतश्च यस्तं वयं ब्रूमो ब्राह्मणम् ।
किञ्च - त्रसप्राणिनो विज्ञाय 'सङ्ग्रहेण' सङ्क्षेपेण चशब्दाद्विस्तरेण च, तथा 'स्थावरान् ' पृथिव्यादीन्, यदिवा संगृह्यत इति सङ्ग्रहो वर्षाकल्पादिस्तेन हेतुना, जीवरक्षार्थत्वात्तस्य, च - शब्दो भिन्नक्रम:, तत एव स्थावरांश्च, पठ्यते च - 'संगहेण सथावरे' त्ति 'संस्थावरान्' स्थावरसहितान् यो ‘न हिनस्ति' न व्यपरोयति 'एतान्' अनन्तरमुक्तरूपान् 'तुः' पूरणे, पठ्यते च'विविधेन' मनोवाक्कायरूपतया योगेनेति गम्यते तं वयं ब्रूमो ब्राह्मणं, तथा चारण्यकेऽप्युक्तम्"यदा न कुरुते पापं, सर्वभूतेषु दारुणम् ।
कर्मणा मनसा वाचा, ब्रह्म सम्पद्यते तदा ।। "
तथा क्रोधादिभ्यो मृषा न वदति यस्तु तं वयं ब्रूमो ब्राह्मणम्, इह च मानस्य क्रोधो मायायाश्च लोभ उपलक्षणं, प्रायस्तत्सहचरितत्वात्तयोः, तथा च तत्राप्यवाचि
(किञ्च)

"यदा सर्वानृतं त्यक्तं, मिथ्याभाषा विवर्जिता । अनवद्यं च भाषेत्, ब्रह्म सम्पद्यते तदा ।। " "अश्वमेधसहस्रं च, सत्यं च तुलया धृतम् । अश्वमेधसहस्राद्धि, सत्यमेव विशिष्यते ॥"

Page #108

अध्ययनं-२५,[ नि. ४७४]
१०५ इति 'चित्तवत्' द्विपदादि अचित्तं च' स्वर्णादि 'अल्पं वा' सङ्ख्यया प्रमाणेन च स्तोकं यदिवा ‘बहुं' ताभ्यामेव प्रचुरं न गृह्णाति ‘अदत्तम्' अनिसृष्टं यस्तं वयं ब्रूमो ब्राह्मणं, तथा च तत्राप्युक्तम्
"परद्रव्यं यदा दृष्ट्वा , आकुले ह्यथवा रहे।
धर्मकामो न गह्णाति, ब्रह्म सम्पद्यते तदा ।।" अन्यश्च-दिव्यविषयत्वाद्दिव्यं मानुषविषयत्वान्मानुष तिर्यक्षु भवं तैरश्चमेषां समाहारो दिव्यमानुषतैरश्चं यो न सेवते मैथुनं 'मनसा' चित्तेन कायश्च-शरीरं वाक्यं च-वचनं कायवाक्यं तेन तं वयं ब्रूमो ब्राह्मणं, तथा च तत्राप्युक्तम्
"देवमानुपतिर्यक्षु, मैथुनं वर्जयेद्यदा।
कामरागविरक्तश्च, ब्रह्म सम्पद्यते तदा॥" अपि च-यथा 'पद्मं' कमलं जले उपलक्षणत्वाज्जलमध्ये 'जातम्' उत्पन्नं तत्परित्यागत उपरिव्यवस्थानतः 'नोपलिप्यते' न श्लिष्यते 'वारिणा' जलेन, 'एव'मिति पद्मवत् अलित्त'त्ति अलिप्तः-अश्लिष्ट: काम्यमानत्वात् कामैः-मनोज्ञैः शब्दादिभिराबाल्यात् तैरेव वृद्धि नीयमानतया तन्मध्योत्पन्नोऽपि यस्तं वयं ब्रूमो ब्राह्मणं, तथा च तत्राप्यभिधायि
"यदा सर्वं परित्यज्य, निस्सङ्गो निष्परिग्रहः ।
निश्चिन्तश्च चरेद्धर्मं, ब्रह्म सम्पद्यते तदा ।"इति ___ इत्थं मूलगुणयोगात्तात्त्विकं ब्राह्मणमभिधायोत्तरगुणयोगतस्तमेवाह-'अलोलुपम्' आहारादिप्वलम्पटं 'मुहाजीवि'त्ति सुब्यत्ययात् 'मुधाजीविनम्' अज्ञातोञ्छमात्रवृत्ति, पठ्यते च'मुहाजीवि'त्ति अनगारमकिञ्चिनं प्राग्वत् 'असंसक्तम्' असंबद्धं, कैः? -गृहस्थैः, तृतीयार्थे सप्तमी विषयसप्तमी वा, अनेन काक्वा पिण्डविशुद्धिरूपोत्तरगुणयुक्तत्वमुक्तं, 'तम्' उक्तगुणयुक्तमप्येवंविधं सन्तं वयं ब्रूमो ब्राह्मणं, क्वचित् पठ्यते च
'जहित्ता पुव्वसंजोगं, नाइसंगे य बंधवे।
'जो न सज्जइ भोएहि, तं वयं बूम बंभणं ॥' अत्र 'पूर्वंसंयोग' मात्रादिसम्बन्धं ज्ञातिसंयो-गान्' स्वस्रादिसम्बन्धान्, च-शब्दो भिन्नक्रमस्ततः ‘बान्धवांश्च' भ्रात्रादीन्, शेषं स्पष्टम्, अनेन चातिनि:स्पृहताभिधानेनोत्तरगुणा अप्याक्षिप्ता भवन्ति।
स्यादेतद्-वेदाध्ययनं यजनं च भवात्रायकमिति तद्योगादेव पात्रभूतो ब्राह्मणो न तु यथा त्वयोक्त इत्याशङ्कयाह-पशूनां-छागानां बन्धो-विनाशाय नियमनं यैर्हेतुभिस्तेऽमी पशुबन्धाः 'श्वेतं छागमालभेत वायव्यां दिशि भूतिकाम' इत्यादिव्कायोपलक्षिताः, पाठान्तरतः पशवो बद्धा यैस्ते आहिताग्न्यादेराकृतिगणत्वात् क्तान्तस्य परनिपाते पशुबद्धाः, न तु ये आत्मा वारे ज्ञातव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः' इत्यादिवाक्योपलक्षिताः 'सर्ववेदाः' ऋग्वेदादयः 'जटुं'ति इष्टं यजनं 'वा' समुच्चये 'पापकर्मणा' पापहेतुभूतपशुबन्धाद्यनुष्ठानेन तु हरिकेशीयाध्ययनोक्तविधिनेतिभावः, किमित्याह-'न' नैव 'त'मिति प्रक्रमाद्वेदाध्येतारं यष्टौरं वा 'त्रायन्ते' रक्षन्ति भवादिति गम्यते, किंविशिष्टं ? -'दुःशीलं' ताभ्यामेव हिंसादिप्रवर्त्तनेन दुराचारं, किमिति?

Page #109

१०६
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-२५/९९६ यतः ‘कर्माणि' ज्ञानावरणादीनी 'वलवन्ति' दुर्गतिनयनं प्रति समर्थानि 'इहे'ति भवदवगमविषये वेदाध्ययने यजने च भवन्तीति गम्यते, पशुबन्धादि प्रवर्त्तनेन तयोस्तद्बलाधायकत्वादिति भावः, अनेन दुर्गतिहेतुत्वात्स्वर्गहेतुत्वमप्यनयोः प्रत्युक्तम्, उक्तं हि
"यूपं छित्त्वा पशुं हत्वा कृत्वा रुधिरकर्दमम् । यद्येवं प्राप्यते स्वर्गो, नरके केन गम्यते ? ॥'
अतो नैतद्योगाद्ब्राह्मणः पात्रभूतो भवति, किन्त्वनन्तराभिहितगुण एवेति भावः । अन्यच्चनेति निषेधे 'अपि : ' पूरणे 'मूण्डितेन' केशापनयनात्मकेन समं मनोऽस्येकति निरुक्तविधिना श्रमणः-निर्ग्रन्थः, 'न' नैव ॐकारो (रेणो) पलक्षणत्वाद् 'ॐ भूर्भुवः स्व' रित्याद्युच्चारणरूपेण ब्राह्मण:, तथा न मुनिररण्यवासेन, कुशो-दर्भविशेषस्तन्मयं चीवरं कुशचीवरं, बल्कलोपलक्षणम्कतत्, तेन तापसः, अनूदितं चैतद्वाचकैः
"मुण्डनात् श्रमणो नैव, संस्काराद्ब्राह्मणो न वा । मुनिर्नारण्यवासित्वाद्वल्कलान्न च तापसो ॥
भवतीति सर्वत्र शेषः । कथममी तर्हि संभवन्तीत्याह- 'समतया' रागद्वेषाभावरूपया श्रमणो भवति, ब्रह्मणश्चरणं ब्रह्मचर्य, ब्रह्म च द्विधा, यत उक्तम्
"द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये, शब्दब्रह्मपरं च यत् । शब्दब्रह्मणि निष्णातः, परं ब्रह्माधिगच्छति ॥"
एतानि च पराणि ब्रह्माणि वरिष्ठानि यानि प्रागहिंसादीन्युक्तानीति, एतद्रूपमेवेह ब्रह्मोच्यते, तेन ब्राह्मणो भवति, 'ज्ञानेन' हिताहितावगमरूपेण मुनिर्भवति 'तपसा' बाह्याभ्यन्तरभेदभिन्नन भवति तापसः, सर्वत्राभिधानान्यथाऽनुपपत्तिरिह हेतु:, ननु चान्वर्थवत्त्वेऽभिधानस्यैष हेतु:, तच्चान्यथाऽपि डित्थादिवत्स्यादत आह- 'कर्मणा' क्रियया ब्राह्मणो भवति, उक्तं हि'क्षमा दानं दमो ध्यानं, सत्यं शौचं धृतिर्धृ (दया घृणा । ज्ञानविज्ञानमास्तिक्यमेतद्ब्रह्मणलक्षणम् ॥'
14
""
तथा ‘कर्मणा' क्षतत्राणलक्षणेन भवति क्षत्रियः, वैश्यः 'कर्मणा ' कृषिपाशुपाल्यादिना भवति, शूत्रो भवति तु 'कर्मणा' शोचनादिहेतुप्रैषादिसंपादनरूपेण, कर्माभावे हि ब्राह्मणादिव्यपदेशा नाऽऽसन्नेवेति, ब्राह्मणप्रक्रमेऽपि यच्छेषाभिधानं तन्मा भूनिरनुक्रोशतेति व्याप्तिदर्शनार्थं, किञ्च-भवन्मतेऽप्युक्तम्
"एकवर्णमिदं सर्वं पूर्वमासीद्युधिष्ठिर ! ।
क्रियाकर्मविभागेन, चातुर्वर्ण्य व्यवस्थितम् ॥”
किमिदं स्वमनीषिकयैवोच्यते इत्याह- 'एतान्' अनन्तरोक्तानहिंसाद्यर्थान् 'प्रादुरकार्षीत्' प्रकटितवान् 'बुद्ध:' अवगततत्त्वः, पठ्यते च 'एए पाउकरा धम्मा' 'एते' उक्तरूपाः 'प्रादुष्कराः' नैर्मल्यकारितयाऽऽत्मनः प्रकाशहेतवः 'धर्माः' अहिंसादयो, यैर्भवति 'स्नातकः ' केवली सर्वकर्मभिर्विनिर्मुक्तः, इह च प्रत्यासन्नमुक्तितया सर्वकर्मविनिर्मुक्तः, सुब्व्यत्ययात्प्रथमार्थे द्वितीया, 'त' मित्यभिहितगुणं तत्त्वतः स्नातकं वा वयं ब्रूमो ब्राह्मणम् । सम्प्रत्युपसंहर्त्तुमाह-‘एवम्' उक्तप्रकारेण गुणैः - अहिंसादिभिः समायुक्ताः - समन्विता गुणसमायुक्ता

Page #110

अध्ययनं - २५, [ नि. ४७४]
१०७
ये भवन्ति 'द्विजोत्तमाः' ब्राह्मणप्रधानास्ते 'समर्था:' शक्ता: 'तुः ' पूरणे उद्धर्तुं संसारादिति गम्यते अर्थान्मुक्तिपदे व्यवस्थापयितुं 'परम्' आत्मव्यतिरिक्तमात्मानमेव वेत्यष्टादशसूत्रगर्भार्थः ॥ अभिधाय चेदमवस्थितो भगवान्, ततश्च
मू. ( ९९७)
मू. (९९८ )
एवं तु संसए छिन्ने, विजयघोसे य बंभणे । समुदाय तओ तं तु, जयघोसं महामुनिं ॥ तुद्वेय विजयघोसे, इणमुद्दाहु कयंजली । माहणत्तं जहाभूयं, सुट्टु मे उवदंसियं ।। तुब्भे जइया जन्नाणं, तुब्भे वेयविदो विऊ । जोइसंगविऊ तुब्भे, तुब्भे धम्माण पारगा ॥ तुब्भे समत्था उद्धत्तुं, परं अप्पाणमेव य । तमनुग्गहं करेहऽ म्हं, भिक्खू णं भिक्खुउत्तमा ।।
मू. (९९९)
मू. ( १००० )
वृ. सूत्रचतुष्टयं प्रतीतार्थम्, 'एवम्' उक्तप्रकारेण 'तुः' वाक्यान्तरोपन्यासे 'संशये' • प्रागभिहितरूपे 'छिन्ने' अपनीते 'विजयघोष: ' विजयघोषनामा 'च: ' पूरणे 'ब्राह्मण:' माहणः पठ्यते च-'माहने' 'समुदाय'त्ति आर्षत्वात् 'समादाय' सम्यग् गृहीत्वाऽवधार्येति योऽर्थः ‘तयं’ति तकां प्रक्रमाज्जयघोषवाचं, 'तं तु' त्ति तं च जयघोषं महामुनिं यथैष मम भ्राता एष एव च महामुनिरिति किं कृतवानित्याह- 'तुट्ठे' इत्यादि, केचित्त्वनन्तरसूत्रे तृतीयपादमेवं पठन्ति'संजाणंतो तओ तं तु' अत्र च 'संजानन्' स एवायं मम सौदर्य इति प्रत्यमिजानन्, युक्तं चैतद्, यतो वक्ष्यति सूत्रस्पर्शिकनिर्युक्तौ 'संजाणंतो भाई जयघोसं जायगो विजयघोसो 'त्ति, तथा 'तुष्टः' परितोषितः ‘च: ' पूरणे विजयघोषः 'इदं' वक्ष्यमाणम् 'उदाहु'त्ति 'उदाह' ब्रूते, तत्कालापेक्षया वर्त्तमानता, कृताञ्जलिः प्राग्वत्, यदाह तद्दर्शयति- ब्राह्मणत्वं 'यथाभूतं' यथाऽवस्थितं सु इति-शोभनं यथा भवत्येवं तिष्ठन्तीति सुष्ठु, औणादिकः कुप्रत्ययः, 'मे' मम 'उपदर्शितम्' इति प्रकटितम् ।
किञ्च यूयं 'जइय'त्ति यष्टारो यज्ञानां, यूयं 'वेदविदः ' वेदज्ञा: 'विदु'त्ति विद्वांसः, यद्वा ‘विदः' यथाऽवस्थितवस्तुवेदिनो !, ज्योतिषाङ्गविदो यूयं, यूयं 'धर्माणां' सदाचाराणां पारगाः, भवतामेव तत्त्ववेत्तृत्वेन सर्वशास्त्रावारिधिपारदर्शित्वान्निर्वाहितसदाचारत्वाच्चेत्यभिप्राय:, तथा यूयं समर्था उद्धर्तुं परमात्मानमेव च, युष्माकमेव तात्त्विकगुणसमन्वितत्वात्, 'तत्' तस्माद् 'अनुग्रहं' भिक्षाग्रहणेनोपकारं 'कुरुत' विधत्तास्माकं 'भिक्षो!' तपस्विन्! नमिति वाक्यालङ्कारे 'भिक्षूत्तम' यतिप्रधान !, यदिवा भिक्षूणामुत्तमेति सम्बन्धः 'भिक्षु' त्ति भिक्षो ! इति सूत्रचतुष्टयार्थः ॥ एवं ब्राह्मणेनोक्ते मुनिराहमू. (१००१ )
मू. (१००२)
न कज्जं मज्झ भिक्खेणं, खिप्प निक्खमसू दिया। मा भमिहिसि भयावत्ते, घोरे संसारसागरे ॥ अवलेवो होइ भोगेसु, अभोगी नोवलिप्पई । भोगी भइ संसारे, अभोगी विप्पमुच्चई ॥ उल्लो सुक्को य दो छूढा, गोलया मट्टियामया ।
मू. (१००३ )

Page #111

१०८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२५/१००३ दो वि आवडिया कुडे, जो उल्लो सोऽत्थ लागई। म.(१००४) एवं लागंति दुम्मेहा, जे नरा कामलालसा।
विरत्ता उ न लग्गति, जहा से सुक्कगोलए। वृ. 'न'त्यादि सूत्रचतुष्टयम्, 'न कार्य' न प्रयोजनं मम 'भिक्खेणं'ति भिक्षया समदानेन, किन्तु 'क्षिप्रं' शीघ्रं 'निष्क्राम' प्रव्रज 'द्विज ! ब्राह्मण !, भवन्निष्क्रमणेनैव मम कार्यमिति भावः, किमेवमुपदिश्यते इत्याह-'मा भ्रमी:' मा पर्यटी:, आर्षत्वाच्च सूत्रे लुटः प्रयोगः, यदिवा मा भ्रमीष्यसीत्यपि न दुष्टं, यतो माङिलुडुक्तोऽयं तु मा, भयानिइहलोकभयादीनि आवर्ता यस्मिन्नसौ भयावतस्तत्र 'घोरे' रौद्रे, पठ्यते च-'भवावत्ते दीहे'त्ति, अत्र च भवामनुष्यभवादयः, अन्यत्प्राग्वत, दीर्घ' आयते 'संसारसागरे' भवसमुद्रे, अनेन च विपर्ययदोष उक्तः । एतदेव समर्थयितुमाह
'उपलेपः' कर्मोपचयरूपो भवति ‘भोगेसु' शब्दादिषुभुज्यमानेष्विति गम्यते, भोगीशब्दादिभोगवान्न तथाऽभोगी 'न' नैव उपलिप्यते' कर्मणोपदिह्यते, ततश्च भोगी भ्रमति संसारे अभोगी विप्रमुच्यते, मुक्तो भवतीत्यर्थः, इह च गृहस्थभावे भोगित्वं निष्क्रमणे तु तदभाव इति गृहिभावस्य सदोषत्वान्निष्क्रमणमेव युक्तमित्युक्तं भवति । यथा भोगेषूपलेपस्तदभावे चान्यथात्वं तथा दृष्टान्तद्वारेण दर्शयितुमाह-'उल्लो'त्ति आर्द्रः शुष्कश्चअनार्दो द्वावभो 'छुढ'त्ति क्षिप्तौ 'गोलकौ' पिण्डको मृत्तिकामयौ, द्वावपि ‘आपतितौ' प्राप्तौ 'कुड्ये' भित्तौ, ततः किमित्याह-य आर्द्रः सो 'अत्रे'त्यनयोर्मध्ये 'लगति' श्लिष्यति प्रक्रमात्कुड्ये। ___ दार्टान्तिकयोजनामाह-एवं लगन्ति प्रस्तावात्कर्मणा 'दुर्मेधसः' दुर्बुद्धयो ये नराः 'कामलालसाः' विषयलम्पटाः, विरक्तास्तुशब्दस्य पुनरर्थत्वात्कामभोगपराङ्मुखाः पुनर्न लगन्ति, उत्तरत्र तुशब्दस्य भिन्नक्रमात्वेनैवकारार्थतया च नैव कर्मणा संश्लिष्यन्ते यथा शुष्को गोलकः, इह चान्वयानन्तरं व्यतिरेकः सुखेनैव बुध्यत इति तमुक्त्वा प्रथममुत्क्षिप्तस्यापि दृष्टान्तस्य पश्चादभिधानमिति सूत्रचतुष्टयार्थः । यदित्थं प्रज्ञापितोऽसौ कृतवांस्तदाहमू.(१००५) . एवं से विजयघोसे, जयघोसस्स अंतिए।
अनगारस्स निक्खंतो, धम्म सुच्चा अनुत्तरं।। वृ. 'एवम्' उक्तप्रकारेण स विजयघोषो ब्राह्मणो जयघोषस्य अन्तिके' समीपे 'अनगारस्य' यतेः 'निष्क्रान्तः' प्रव्रजितः 'धर्मम्' अहिंसादि 'श्रुत्वा' आकर्ण्य 'अनुत्तरं' प्रधानं, पठ्यते च-'सोच्चा न केवलं'ति, तत्र च 'केवलं' विशुद्धमिति सूत्रार्थः ।।
सम्प्रत्यध्ययनार्थमुपसंहरन्ननयोर्निष्क्रमणफलमाहमू.(१००६) खवित्ता पुवकम्माई, संजमेण तवेण य।
जयघोसविजयघोसा, सिद्धि पत्ता अनुत्तरं ।। त्तिबेमि। वृ.सुगममेव॥ सकलाध्ययनतात्पर्यार्थमुपदर्शयन् सूत्रस्पर्शिकनियुक्तिमाह नियुक्तिकृत्नि.[ ४७५] अह एगराइआए पडिमाए सो मुनि विहरमानो।
वसुहं दूइज्जतो पत्तो वाणारसिं नयरिं।। नि.[ ४७६] सो उज्जाणनिसन्नो मासक्खमनेण खेइयसरीरो ।

Page #112

अध्ययनं - २५, [ नि. ४७६ ]
नि. [ ४७७ ]
नि. [ ४७८ ]
नि. [ ४७९ ]
भिक्खटु बंभनिजज्जे उवडिओ जन्नवाडंमि ॥ अह भाई जयघोसं कीस तुमं आगओ ? इहं भंते ! | न हु ते दाहामि इओ जायाहि हु अन्नओ भिक्खं ॥ सो एवं पडिसिद्धो जन्नवाडंमि जायगेण तहिं । परमत्थदिट्ठसारो नेव य तुट्ठो नवि अ रुट्ठो ॥ अह भाई अनगारो जं जायग! आउसो निसामेह । वयचरिय भिक्खचरिआ दिट्ठा साहूण चरणंमि ॥ नि. [ ४८० ] रज्जानि उ अवहाया रायसिरिं अ (त) नुचरंति भिक्खाए । समनस्सउ मुक्कस्सा भिक्खा चरणं च करणं च ॥ संजाणतो भाई जयघोसं जायगो विजयघोसो । अत्थि उपभूअमन्नं भुंजउ भयवं ! पगामाए । भिक्खेण न मे कज्जं मज्झ करणं तु धम्मचरणेणं । पड़िवज्ज धम्मचरणं मा संसारंमि हिंडिहिसि ॥ सो समणो पव्वइओ धम्मं सोऊण तस्स समणस्स । जयघोसविजयघोसा सिद्धि गया खीणसंसारा ॥
नि. [ ४८१ ]
नि. [ ४८२ ]
नि. [ ४८३ ]
वृ.गाथानवकं व्याख्यातप्रायमेव, नवरम्, 'एगराइयाए 'त्ति एकरात्रिक्या 'प्रतिमया' तथाविधाभिग्रहविशेषरूपया न तु द्वादश्या भिक्षुप्रतिमया, तत्र मासक्षपणासम्भवात्, तथा च तत्स्वरूपम्-“एगराईयं भिक्खुपडिमं पडिवन्नस्स अनगारस्स निच्चं वोसट्टकाए (यस्स) जाव अहियासे० कप्पति से अट्टमेणं भत्तेणं अपाणएणं वहिया गामस्स जाव रायहाणीए वा ईसि दोवि पाए साहट्टु वग्घारियपाणिस्स एगपोग्गलदिट्ठिस्स अनिमिसनयनस्स ईसिपब्भारगएणं काएन अहापनिहिएहिं गत्तेहिं सव्विदिएहिं गुत्तेहिं ठाणं ठाइत्तए" इत्यादि, तत्राष्टममेवोक्तमत्र वक्ष्यति - 'मासक्षपणेन खेदितशरीर' इति ।
तु
'विहरन् ' अप्रतिबद्धविहारमाचरन्, अयं च भावत एकस्थानस्थितस्यापि संभवत्यत उच्यते'वसुधा' पृथ्वीं 'दूइज्जतो 'त्ति परिभ्रमन् तथा 'उद्याननिषन्नः ' उद्यानाश्रितः सन् मासक्षपणेन खेदितं - श्रममानीतं शरीरं न पुनर्मनोऽस्येति मासक्षपणखेदितशरीरः 'बंभणिज्जे 'त्ति ब्राह्मणानामिज्या-पूजा यस्मिन् स ब्राह्मणेज्यस्तस्मिन् 'इओ'त्ति 'इतः ' ब्राह्मणार्थमुपस्कृतादाहारात् 'जायाहि'त्ति याचस्व, 'हुः' अवधारणे भिन्नक्रमश्च ततश्च 'अन्यत एव' अस्मद्यतिरिक्तात् भिक्षां याचस्वेति सम्बन्धः ।
'परमट्ठदिट्ठसारो' त्ति प्राकृतत्वाद् दृष्टः- उपलब्धः परमार्थाय - मोक्षाय सारः - प्रस्तावात्क्षान्त्यादिरूपः प्रधानोपायः परमार्थानां वा ज्ञानादीनां सार:- प्रधानं येनासौ दृष्टपरमार्थसारः, त्वं याजक! 'आउसो'त्ति आयुष्मन् ! कोमलामन्त्रणमेतत्, 'वयचरिय' त्ति इवशब्दस्य गम्यमानत्वाद् व्रतचर्येव भिक्षायै चर्या पर्यटनं भिक्षाचर्या' दृष्टा' विहितत्वेनोपलब्धा तीर्थकरादिभिरिति गम्यते, साधूनां चर्यत इति चरणम् - आचारस्तस्मिन् ।
किञ्च-'राज्यानि' सप्ताङ्गानि 'तु:' समुच्चये भिन्नक्रमश्च 'अपहाय' त्यक्त्वा 'राज्यश्रियं'

-
१०९

Page #113

११०
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २५ / १००४ तु छत्रचामराद्यलङ्काररूपां किमित्याह- 'अनुचरन्ति' पर्यटन्ति साधव इति प्रक्रमः 'भिक्षायै 'भिक्षार्थं, किमिति ? - श्रमणस्य तुरिति यस्मात् 'मुक्तस्य' निःसङ्गस्य, अकारोऽलाक्षणिकः, भिक्षेत्युषलक्षणत्वाद्भित्राचार्या 'चरणं च ' व्रतादि चरणहेतुत्वेन 'करणं च ' पिण्डविशुद्धादिहेतुत्वेन, ततो विहितानुष्ठानरूपत्वाद्राजर्षिभिरपि सेवितत्वाच्च भिक्षाचर्यायास्तद्विधानार्थमहमिहायातो, भवांस्तु ददातु मा वा भिक्षामिति भावः । 'संजानन्' प्रत्यभिजानानः 'पकामाए'त्ति आर्षत्वात्प्रकामम्-अत्यर्थं ।
'धर्मचरणेन' धर्मानुष्ठानेन भवेति गम्यते । 'सः' इति विजयघोषः सह मनसा चित्तेन वर्त्तत इति समनाः, किमुक्तं भवति ? - भावतो न तु बहिर्वृत्त्यैव तस्य श्रामणस्यान्तिक इति गम्यत इति निर्युक्तिगाथानवकार्थः ।
'इति' परिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् । उक्तोऽनुगमः, सम्प्रति नयाः, तेऽपि प्राग्वदेव ॥ अध्ययनं - २५- समाप्तम्
मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधितं सम्पादितं उत्तराध्ययनसूत्रे पञ्चविंशतितममध्ययनं सनिर्युक्तिः सटीकं समाप्तम्
अध्ययनं - २६ - सामाचारी
नि. [ ४८५ ]
.वृ. व्याख्यातं यज्ञीयाभिधानं पञ्चविंशमध्ययनम्, अधुना षट्विंशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-अनन्तराध्ययने ब्रह्मगुणा उक्ताः, तद्वांश्च यतिरेव भवति, तेन चावश्यं सामाचारी विधेयेति साऽस्मिन्नभिधीयते इत्यभिसम्बन्धागतस्यास्योपक्रमादि प्राग्वत्प्ररूप्यं यावन्नामनिष्पन्ननिक्षेपे सामाचारीति नाम, अतः साम आचार इति च निक्षेप्तव्यमित्यभिप्रायेणाह नियुक्तिकृत्नि. [ ४८४] निक्खेवो सामंमि (य) चउव्विहो दुव्विहो होइ दव्वंमि । आगमनोआगमओ नोआगओ य सो तिविहो । जागरभवितव्वइरित्ते अ सक्कराईसुं । भावंमि दसविहं खलु इच्छामिच्छाइअं होइ ॥ इच्छो मिच्छा तहक्कारो आवस्सिआ अ निसीहिआ । आपुच्छणा य पडिपुच्छा, छंदणा य निमंतणा । उवसंपया य काले सामायारी भवे दसविहा उ । एएसि तु पयाणं पत्तेय परूवणं वुच्छं ॥ आयारे निक्खेवो चउक्कओ दुव्वि० ॥ जाणगसरीरभविए तव्वइरित्ते य नामणाईसुं । भावमि दसविहाए सामायारीइ आयरणा ॥
नि. [ ४८६ ]
"
नि. [ ४८७ ]
नि. [ ४८८ ]
नि. [ ४८९ ]
वृ. निक्खेवोइत्यादि गाथाः षट् प्रायः प्रतीतार्थाः, सूत्रव्याख्याने च काश्चिद्व्याख्यास्यन्ते, नवरं 'तद्व्यतिरिक्तं च' ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं च द्रव्यसाम शर्करादिषु, आदिशब्दात्क्षीरादिपरिग्रहः, ततश्च शर्कराक्षीरदधिगुडादीनां यत्परस्परमविरोधेन व्यवस्थानं, भावे साम दशविधं ‘खलुः' अवधारणे दशविधमेवेच्छामिथ्यादिकं सामाचारीस्वरूपमिति गम्यते,

Page #114

अध्ययनं - २६, [ नि. ४८९ ]
१११
भावसामत्वं चास्य तात्त्विकस्य क्षायोपशमिकादिभावरूपत्वात् परस्परमविरोधेन चावस्थानात्, तथा प्रत्येकप्ररूपणां वक्ष्ये इति प्रतिज्ञामभिधाय यत् प्ररूपणानभिधानं तदावश्यकनिर्युक्तौ कृतत्वात्तद्गाथयोरेव चैककर्तृकत्वेनेह लिखितत्वान्न दुष्टमिति भावनीयं, सूत्रक्रमोल्लङ्घनं तु यथाविषयं सर्वेषां सदाकृत्यत्वेन पूर्वापरभावस्याभावप्रदर्शनार्थं, तथा 'तव्वइरित्ते य नामणाईसु' न्ति सोपस्कारत्वान्नामनधावनादिषु सुकराणि यानि द्रव्याणि तानि तद्यतिरिक्तो द्रव्याचार उच्यते, यत उक्तम्
"नामणधोवणवासणसिक्खावणसुकरणाविरोहीणि ।
दव्वाणि जाणि लोए दव्वायारं वियाणाहि ।।"
भावे दशविधाया इच्छादिभेदेन सामाचार्या आचरणा, अत्र बहुलग्रहणात्स्त्रियां युट्, एवमाप्रच्छनादिष्वपि भावत्वं तु जीवद्रव्यपर्यायत्वादस्येति गाथापट्कार्थः ॥
सम्प्रत्यध्ययननामान्वर्थमाह
नि. [ ४९० ]
इच्छाइसाममेसुं आयरणं वन्निअं तु जम्हेत्थ ।
तम्हा सामाचारी अज्झयणं होइ नायव्वं ॥
वृ. 'इच्छादिसाम' त्ति सुब्व्यत्ययाद् इच्छादिसामसु 'एषु' अनन्तराभिहितेषु 'आचरणम्' एतद्विषयमनुष्ठानं‘वर्णितं' प्ररूपितं 'तुः' पूरणे यस्मादत्राध्ययने तस्मात्सामाचारीति - सामाचारीनामकमिदमिति प्रक्रमे अध्ययनं भवति ज्ञातव्यम्, अयमाशयः - समाचारोऽत्र वर्ण्यते ततः समाचारे भवमिति विवक्षायां शैषिकोऽण् रूढितश्च स्त्रीलिङ्गता, तथा च 'टिड्ढाणञ्' इत्यादिना डीपि सामाचारीति भवतीति गाथार्थः ॥
गतो नामनिष्पन्ननिक्षेपः, सम्प्रति सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं तच्चेदम्सामायारिं पवक्खामि, सव्वदुक्खविमुक्खाणि ।
मू. (१००७)
जं चरित्ता न निग्गन्धा, तिन्ना संसारसागरं ॥
वृ.समाचरणं-समाचारस्तस्य भावो 'गुणवचनब्राह्मणादिभ्य' इति ष्यञ्, तस्य च षित्करणसामर्थ्यात् स्त्रियामपि वृत्तिरिति 'षिद्गौरादिभ्यश्चे 'ति डीपि सामाचारी तां-यतिजनेतिकर्त्तव्यतारूपामहं प्रवक्ष्यामि 'सर्वदुःखविमोक्षणीम्' अशेषशारीरमानसासातविमुक्तिहेतुम् अत एव यां सामाचारीं 'चरित्वा' आसेव्य 'न' इति वाक्यालङ्कारे 'निर्ग्रन्थाः ' यतयस्तीर्णाः संसारसागर, मुक्तिं प्राप्ता इति भावः, उपलक्षणत्वाच्च तरन्ति तरिष्यन्ति चेति सूत्रार्थः ॥ यथाप्रतिज्ञातमाह
मू. ( १००८ )
मू. (१००९)
मू. (१०१०)
एसा दसंगा साहूणं, समायारी पवेइया ॥
वृ. सूत्रत्रयं स्पष्टमेव, नवरं व्रतग्रहणादप्यारभ्य कारणं विना गुर्ववग्रहे आशातनादोषसम्भवान्न

पढमा आवस्सिया नाम, बिइया य निसीहिया । आपुच्छणा य तइया, चउत्थी पडिपुच्छणा ॥ पंचमा छंदणा नामं, इच्छाकारो अ छट्टओ । सत्तमो मिच्छकारो य, तहक्कारो य अट्टमो ॥ अब्भुद्वाणं नवमा, दसमा उवसंपया ।

Page #115

११२
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-२६ / १०१० स्थेयं, किन्तु ततो निर्गन्तव्यं, न च निर्गमनमावश्यक विनेति प्रथममावश्यकी, निर्गत्य च यत्रास्पदे स्थेयं तत्र नैषेधिकीपूर्वकमेव प्रवेष्टव्यमिति तदनु नैषेधिकी, तत्रापि तिष्ठतो भिक्षाटनादिविषयाभिप्रायोत्पत्तौ गुरुपृच्छापूर्वकमेव तत्साधनमित्यनन्तरमाप्रच्छना, आप्रच्छनायामपि गुरुनियुक्तेन पुनः प्रवत्तिकाले क्वचित्प्रष्टव्या एव गुरव इति तत्पृष्ठतः प्रतिप्रच्छना, कृत्वाऽपि गुर्वनुज्ञया भिक्षाटनादिकं नात्मम्भरिणैव भवितव्यमिति तदनु छन्दना प्राग्गृहीतद्रव्यजातेन शेषयतिनिमन्त्रणात्मिका, तस्यामपि प्रयोक्तव्य एवेच्छाकार इति तदनु तस्याभिधानम्, अयं चात्यन्तमवद्यभीरुणैव तत्त्वतो विधीयते, तेन च कथञ्चिदतिचारसम्भवे आत्मा निन्दितव्य इति तदनु मिथ्याकारः, कृतेऽपि च तस्मिन् बृहत्तरदोषसम्भवे गुरूणामालोचना दातव्या, तत्र च यदादिशन्ति गुरवस्तत्तथेति मन्तव्यं इति तथाकारः, तथेति प्रतिपद्य च सर्वकृत्येपूद्यमवता भाव्यमिति तदनु तद्रूपमभ्युत्थानम्, उद्यमवता च ज्ञानादिनिमित्तं गच्छान्तरसङ्क्रमोऽपि विधेयः तत्र चोपसम्पद् गृहीतव्येत्यनन्तरमुपसम्पदुक्ता,
उपसंहारमाह-‘एषा' अनन्तरोक्ता 'दशाङ्गा' इच्छादिदशावया 'साधूनां' यतीनां सामाचारी ‘प्रवेदिता' तीर्थकरादिभिरुक्तेति सूत्रत्रयगर्भार्थः ॥
मू. ( १०११ )
एतामेव प्रत्यवयवं विषयप्रदर्शनपूर्वकं विधेयतयाऽभिधातुमाहगमने आवस्सियं कुज्जा, ठाणे कुज्जा निसीहियं । आपुच्छणा सयंकरणे, परकरणे पडिपुच्छणा ।। छंदणा दव्वजाएणं, इच्छकारो अ सारणे । मिच्छाकारो अ निंदाए, तहक्कारो पडिस्सुए ॥ अब्भुद्वाणं गुरुपूया, अच्छणे उवसंपया । एवं दुपंच संजुत्ता, सामायारी पचेइया ॥
मू. ( १०१२ )
मू. ( १०१३ )
वृ. 'गमने' तथाविधालम्बनतो बहिर्निःसरणे आवश्यकेषु - अशेषावश्यकर्त्तव्यव्यापारेषु सत्सु भवाऽऽवश्यकी, उक्तं हि - "आवस्सिया उ आवस्सएहिं सव्वेहिं जुत्तजोगस्से "त्यादि, तां ‘कुर्याद्' विदध्यात्, स्थीयते ऽस्मिन्निति स्थानम् - उपाश्रयमस्तस्मिन् प्रविशन्निति शेषः, कुर्यात्, कां? - 'नैषेधिकी' निषेधेनं निषेधः - पापानुष्ठानेभ्य आत्मनो व्यावर्त्तनं तस्मिन् भवा नैषेधिकी, निषिद्धात्मन एतत्सम्भवात् उक्तं हि "जो होइ निसिद्धप्पा निसीहिया तस्स भावओ होइ" इत्यादि, आङिति-सकलकृत्याधिव्याप्त्या प्रच्छना आप्रच्छना - इदमहं कुर्यां न वेत्येवंरूपा तां स्वयमित्यात्मनः करणं कस्यचिद्विवक्षितकार्यस्य निर्वर्त्तनं स्वयंकरणं तस्मिन्, तथा 'परकरणे' अन्यप्रयोजनविधाने प्रतिप्रच्छना, गुरुनियुक्तोऽपि हि पुनः प्रवृत्तिकाले प्रतिपृच्छत्येव गुरुं स हि कार्यान्तरमप्यादिशेत् सिद्धं वा तदन्यतः स्यादिति, उभयत्र वा स्वकरणपरकरणे उपलक्षणमिति-उच्छ्वासनिःश्वासौ विहाय सर्वकार्येष्वपि स्वपरसम्बन्धिषु गुरवः प्रष्टव्या अतः सर्वविषयमपि प्रथमतः प्रच्छनमापृच्छेत्युच्यते, तथा च निर्युक्तिकृता सामान्येनैवावाचि
"आपुच्छणा तु कज्जे "त्ति, तथा स्वपरसम्बधिनि सर्वत्रापि कृत्ये गुरुनियुक्तेन, पुनः प्रवृत्तिकाले यद्गुरुप्रच्छनं सा प्रतिपृच्छा, तथा च "पुव्वनिउत्तेण होइ पडिपुच्छ" त्त्याविशेषेणैवोक्तं, 'छन्दना' उक्तरूपा विधेयेति शेषः, एवमुत्तरत्रापि, 'द्रव्यजातेन' तथाविधा

Page #116

अध्ययनं-२६,[ नि. ४९०]
११३ शानादिद्रव्यविशेषेण प्राग्गृहीतेनेति गम्यते, सूचकत्वात्सूत्रस्य, तथा चाह-"पुव्वगहिएण छंदणं'ति, इच्छास्वकीयोऽभिप्रायस्तया करणं-तत्कार्यनिर्वर्तनमिच्छाकारः, 'सारणे' इत्यौचित्यत आत्मनः परस्य वा कृत्यं प्रति प्रवर्त्तने, तत्रात्मसारणे यथेच्छाकारेण युष्मच्चिकीर्षितं कार्यमिदमहं करोमीति, अन्वाह च-"अहगं तुब्भं एयं करेमि कज्जं तु इच्छाकारेणं'ति, अन्यसारणे च मम पात्रलेपनादि सूत्रदानादि वा इच्छाकारेण कुरुतेति, तथा चान्वाह
"जेइ अब्भत्थिज्ज परं कारणजाए करेज्ज से कोइ।
तत्थवि इच्छाकारो न कप्पइ बलाभिओगो उ॥" तथा मिथ्येत्यलीकं मिथ्याकरणं मिथ्याकार:-मिथ्येदमिति प्रतिपत्तिः, सा चात्मनो निन्दा-- जुगुप्सा तस्यां, वितथाचरणे हि धिगिदं मिथ्या मया कृतमिति निन्द्यत एवात्मा विदितजिनवचनैः, तथाकरणं तथाकार:-इदमित्थं चैवेत्युभ्युपगमः, स च किं विषयः इत्याह-प्रतिश्रवणं प्रतिश्रुतंगुरौ वाचनादिकं यच्छत्येवमेतदित्यभ्युपगमस्तस्मिन्, तथा चान्वाह
__ "वायणपडिसुणणाए उवएसे सुत्तअत्थकहणाए।
___ अवितहमेयंति तहा अविकप्पेणं तहक्कारो॥" अभीत्याभिमुख्येनोत्थानम्, उद्यमनमभ्युत्थानं तच्च 'गुरुपूय'त्ति सूत्रत्वाद् गुरुपूजायां, सा च गौरवार्हाणाम्-आचार्यग्लानबालादीनां यथोचिताहारभेषजादिसम्पादनम्, इह च सामान्याभिधानेऽप्यभ्युत्थानं निमन्त्रणारूपमेव परिगृह्यते, अत एव नियुक्तिकृतैतत्स्थाने निमन्त्रणैवाभिहिता 'छंदणा य निमंतणे'ति, तथा 'अच्छणे'त्ति आसने प्रक्रमादाचार्यान्तरादिसन्निधौ अवस्थाने उप-सामीप्येन सम्पादनं-गमनं सम्पदादित्वात्क्विपि उपसंपद्-इयन्तं कालं भवदन्तिके मयाऽऽसितव्यमित्येवंरूपा, इयं च ज्ञानार्थतादिभेदेन त्रिधा, तथा चोक्तम्"उवसंपया यतिविहा नाने तहदंसणे चरित्ते य"त्ति एवम्' इत्युक्तप्रकारेण 'दुपंचसंजुत्त'त्ति आर्षत्वात् द्विपञ्चकसंयुक्तां दशसंख्यायुक्तामित्यर्थः, सामाचारी 'प्रवेदयेत्' कथयेत् आर्षत्वाद् गुरुः शिष्यायेति शेषः, अनेन च गुरुणा सदा तदुपदेशपरैणैव भवितव्यमित्यर्थत उक्तं, पठ्यते च-'एसा दसंगा साहूणं, सामायारी पवेइय'त्ति, एतच्च स्पष्टमिति सूत्रत्रयार्थः॥
एतावता दशविधसामाचारीमभिधायौधसामाचारी विवक्षुरिदमाहमू. (१०१४) पुविलंमि चउब्भागे, आइच्चमि समुहिए।
भंडतं पडिलेहित्ता, वंदित्ता य तओ गुरुं। मू. (१०१५) पुच्छिज्जा पंजलिउडो, किं कायव्वं मए इहं? ।
इच्छं निओइउं भंते !, वेयावच्चे व सज्झाए॥ मू.(१०१६) वेयावच्चे निउत्तेणं, कायब्वमगिलायओ।
सज्झाए वा निउत्तेणं, सव्वदुक्खविमुक्खणे॥ वृ. 'पुव्विल्लंमि'त्ति पूर्वस्मिश्चतुर्भागे आदित्ये 'समुत्थिते' समुद्गते, इह च यथा दशाविकलोऽपि पटः पट एवोच्यते, एवं किञ्चदूनोऽपि चतुर्भागश्चतुर्भाग उक्तः, ततोऽयमर्थःबुद्धा नभश्चतुर्धा विभज्यते, तत्र पूर्वदिक्संबुद्धे किञ्चिदूननभश्चतुर्भागे यदादित्यः समुदेति 29/8

Page #117

११४
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २६ / १०१६ तदा, पादोनपौरुष्यामित्युक्तं भवति 'भाण्डकं' पतद्ग्रहाद्युपकरणं 'प्रतिलेख्य' सामयिकपरिभाषया चक्षुषा निरीक्ष्योपलक्षणत्वात्प्रमृज्य च 'वन्दित्वा च' नमस्कृत्य 'ततः' इति प्रतिलेखनानन्तरं 'गुरुम् आचार्यादिकं किमित्याह- 'पृच्छेत्' पर्यनुयुञ्जीत प्रक्रमाद्गुरुमेव 'पंजलिउड' त्ति प्राग्वत्कृतप्राञ्जलि:, यथा-किं 'कर्त्तव्यम्' अनुष्ठेयं 'मये'त्यात्मनिर्देश: 'इह' अस्मिन् समये इति गम्यते, कदाचिद्गुरवो मन्येरन् -स्वाध्यायवैयावृत्तयोरन्यतरस्मिन्नेवास्य नियोगे वाञ्छेत्यतो ब्रूयात्
,
'इच्छामि नियोइउं' ति अन्तर्भावितण्यर्थत्वान्नियोजयितुं युष्माभिरात्मानमिति शेष: 'भंते 'त्ति भदन्त ! 'वेयावच्चे 'त्ति वैयावृत्त्ये - ग्लानादिव्यापारे वाशब्दो भिन्नक्रमस्ततः 'सज्झाए 'त्ति आर्पत्वात्स्वाध्याये वा, इह च पात्रप्रतिलेखनानन्तरं गुरुं पृच्छेदिति यदुक्तं तत्प्रायस्तदैव बहुतरवैयावृत्त्यविधानसम्भवात्, यद्वा पूर्वस्मिन्नमश्चतुर्भागे आदित्ये समुत्थिते इव समुत्थिते, बहुतरप्रकाशीभवनात्तस्य, भाण्डमेव भाण्डकं ततस्तदिव धर्मद्रविनोपार्जनाहेतुत्वेन मुखवस्त्रिकावर्षाकल्पादीह भाण्डकमुच्यते, तत्प्रतिलेख्य वन्दित्वा च ततो गुरुं पृच्छेत्, शेषं प्राग्वत्, उपलक्षणं चैतद्---यतः सकलमपि कृत्यं विधाय पुनरभिवन्दनापूर्वकं प्रष्टव्या एव गुरव इति, एवं च पृष्ट्वा यत्कर्तव्यं तदाह-वैयावृत्त्ये 'नियुक्तेन' व्यापारितेन कर्त्तव्यं प्रक्रमात् वैयावृत्त्यम्, 'अगिलायउ'त्ति अग्लान्यैव शरीरश्रममविचिन्त्यैवेतियावत्, स्वाध्याये वा नियुक्तेन सर्वदुःखविमोक्षणे, सकलतपः कर्मप्रधानत्वादस्थ, स्वाध्यायो ऽग्लान्यैव कर्त्तव्य इति प्रक्रम इति सूत्रत्रयार्थः । इत्थं सकलौधसामाचारीमूलत्वात्प्रतिलेखनायास्तत्कालं सदाविधेयत्वाद्गुरुपारतन्त्रस्य तच्चाभिधायौत्सर्गिकं दिनकृत्यमाह
मू. (१०१७ )
दिवसस्स चउरो भागे, कुज्जा भिक्खू वियक्खणो । तओ उत्तरगुणो कुज्जा, दिनभागेसु चउसुवि ॥ पढमं पोरिसिं सज्झायं, बीयं झाणं झियायई । तइयाए भिक्खायरियं, पुनो चउत्थीइ सज्झायं ॥
मू. ( १०१८ )
वृ. सूत्रद्वयं स्पष्टमेव, नवरं चतुरो भागान् कुर्याद् बुद्धेत्युपस्कारः, 'तत' इति चतुर्भागकरणादनन्तरमिति गम्यते उत्तरगुणान् मूलगुणापेक्षया स्वाध्यायादींस्तत्कालोचितान् 'कुर्याद्' विदध्यात् क्व दिन भागे कमुत्तरगुणं कुर्यादित्याह-प्रथमां पौरुषीं 'स्वाध्यायं' वाचनादिकं, सूत्रपौरुषीत्वादस्याः कुर्यादितीहोत्तरत्र च क्रियान्तराभावेऽनुवर्त्यते, द्वितीयां प्रक्रमात्पौरुषीं ध्यानं 'झियायइ'त्ति ध्यायेत्, ध्यानं चेहार्थपौरुषीत्वादस्या अर्थविषय एव मानसादिव्यापारणमुच्यते, ध्यायेदिति वाऽनेकार्थत्वाद्धातूनां कुर्यात्, इह च प्रतिलेखनाकालस्याल्पत्वेनाविवक्षितत्वादुभयत्र 'कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे' इति द्वितीया, तृतीयायां भिक्षाचर्या, पुनश्चतुर्थ्यां स्वाध्यायम्, उपलक्षणत्वातृतीयायां भोजनबहिर्गमनादीनि, इतरत्र तु प्रतिलेखनास्थण्डिलप्रत्युपेक्षणादीनि गृह्यन्ते, इत्थमभिधानं च कालापेक्षयैव कृष्यादेरिव सकलानुष्ठानस्य सफलत्वादिति सूत्रद्वयार्थः ॥ यदुक्तं प्रथमपौरुषीं स्वाध्यायं कुर्यात्तत्परिज्ञानार्थमाहआसाढे मासे दुपया, पोसे मासे चउप्पया । चित्तासोएसु मासेसु, तिपया हवइ पोरसी ॥
मू. ( १०१९ )

-

Page #118

११५
अध्ययनं-२६,[ नि. ४९०] मू.(१०२०) अंगुलं सत्तरत्तेनं, पक्खेणं तु दुअंगुलं।
वड्डए हायए वावि, मासेणं चउरंगुलं॥ मू. (१०२१) आसाढबहुलपक्खे, भद्दवए कत्तिए य पोसे य।
फग्गुणवइसाहेसु य नायव्वा ओमरत्ता उ॥ वृ. तत्र प्रथमं प्रतीतमेव, द्वितीयमपि तथैव, नवरं सप्तरात्रेणेति, दिनाविनाभावित्वाद्रात्रीणां सप्ताहोरात्रेण वर्द्धते दक्षिणायने हीयत उत्तरायणे, इह च सप्तरात्रेणेत्यत्र सार्द्धनेति विशेषो द्रष्टव्यः, पक्षेण द्व्यंगुलवृद्धभिधानात्, अन्यच्च केषुचिन्मासेषु दिनचतुर्दशकेनापि पक्षः संभवति, तत्र च सप्ताहोरात्रेणाप्यंगुलवृद्धिहान्या न कश्चिद्दोषः ।।
केषु पुनर्मासेषु दिनचतुर्दशकेनापि पक्षसम्भव इत्याह-'आसाढे'त्यादि, इदमपि सुगममेव, नवरं बहुलपक्ष इति भाद्रपदादिष्वपि प्रत्येकमभिसम्बध्यते, ततः ‘आसाढे'त्ति आषाढे बहुलपक्षे भाद्रपदादिषु च बहुलपक्षे 'ओम'त्ति ‘अवमा' न्यूना एकेनेति शेषः, 'रत्त'त्ति पदैकदेशेऽपि पदप्रयोगदर्शनादहोरात्राः, एवं चैकदिनापहारे दिनचतुर्दशकेनैव कृष्णपक्ष एतेष्विति भावः, इदं च व्यवहारतः पौरुषीमानं, निश्चयतस्तु,
"अयनाईयदिनगणे अट्ठगुणेगट्ठिभाइए लर्छ ।
उत्तरदाहिणमाइ उत्तरपयसोज्झपक्खेवो।।" अत्र चायनम्-उत्तरायणं दक्षिणायनं च तस्यातीतदिनानि-अतिक्रान्तदिवसास्तेषां गणःसमूहोऽयनातीतदिनगणः, सचोत्कृष्टतस्त्रशीतं शतं, तच्चाष्टगुणं जातानि चतुर्दशशतानि चतःषष्टधिकानि, तत्र चैकषष्टया भागे हते लब्धानि चतुर्विंशतिरंगुलानि, तत्रापि द्वादशभिरंगुलैः पदमिति जाते द्वे पदे, एतयोश्च, 'उत्तरदाहिणमाई'त्ति उत्तरायणादौ दक्षिणायनादौ च 'उत्तरपद'त्तिउत्तरपदयोः 'सोज्झ'त्ति शुद्धिः प्रक्षेपशश्च, तत्र हि उत्तरायणप्रथमदिने चत्वारि पदान्यासन् ततस्तन्मध्यात्पदद्वयोत्सारणे जाते कर्कटसंक्रान्तयदिने द्वे पदे, दक्षिणायनाद्यदिने तु द्वे पदे अभूतां, तन्मध्ये च द्वयोः क्षिप्तयोर्जातानि मकरसंक्रान्तौ चत्वारि पदानि, इदं चोत्कृष्ट-जघन्यदिनयोः पौरुषीमानं, मध्यमदिनेष्यप्यभिहितनीतितः सुधिया भावनीयमिति सूत्रत्रयार्थः ।
इह प्रथमपौरुष्यामुपलक्षणद्वारेण प्रतिलेखनाया अपि विधेयत्वमुक्तं, पादोनैव चासौ तत्कालत्वेन प्राक् प्रदर्शितेति तत्परिज्ञानोपायमाहमू.(१०२२) जिट्ठामूले आसाढसावणे छहि अंगुलेहि पडिलेहा।
अट्ठहि बिइयतीयंमी तइए दस अट्ठहि चउत्थे ।। वृ. जिट्ठासूत्रम् । ज्येष्ठामूल इति ज्येष्ठे, आषाढश्च श्रावणश्चाषाढश्रावणं तत्र, कोऽर्थः ?ज्येष्ठे श्रावणे च षड्भिरंगुलैः प्रत्यहं प्रागुपदिष्टपौरुषीमाने प्रक्षिप्तैरिति चेहोत्तरत्र(च) गम्यते, प्रतिलेखेति प्रक्रमात्प्रतिलेखनाकालः, एवं तावदेकस्मिस्त्रिके, तथाऽष्टभिरंगुलैरिति सर्वत्रानुवर्त्तते द्वितीयत्रिके भाद्रपदाश्वयुक्कार्तिकलक्षणे प्रतिलेखनाकालः, तथा तृतीये प्रक्रमात्रिके मार्गशीर्षपौषमाघात्मनि दशभिः प्रतिलेखनाकालः, तथाऽष्टभिश्चतुर्थे प्राग्वत्रिके फाल्गुनचैत्रवैशाखस्वरूपे प्रतिलेखनाकालः इति सूत्रार्थः ।। इत्थं दिनकृत्यमभिधाय रात्रौ यद्विधेयं तदाह

Page #119

उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२६/१०२३ मू.(१०२३) रतिपि चउरो भाए, भिक्खु कुज्जा वियखणो।
तओ उत्तरगुणे कुज्जा राई भो(भा)गेसु चउसुवि॥ मू.(१०२४) पढम पोरिसि सज्झायं बीयं झाणं झियायई।
तइयाए निद्दमुक्खं तु चउत्थी भुज्जोवि सज्झायं। ७. सूत्रद्वयं स्पष्टमेव, नवरं रात्रिमपि न केवलं दिनमित्यपिशब्दार्थः, । द्वितीयां पौरुषीं 'ध्यायति ध्यानं' सूक्ष्मसूत्रार्थलक्षणं क्षितिवलयद्वीपसागरभवनादि वा 'झियाए'त्ति ध्यायेत्' चिन्तयेत्, तृतीयायां निद्राया मोक्षः-पूर्वनिरुद्धाया मुत्कलना निद्रामोक्षः-स्वाप इत्यर्थस्तं, कुर्यादिति सर्वत्र प्रक्रमाद्योज्यं, वृषभापेक्षं चैतत्, सामस्त्येन तु प्रथमचरमप्रहरजागरणमेव, तथा चागमः
"सव्वेसि पढमजामे दोन्नि उ वसभाण आदिमा जामा।
ततितो होइ गुरूणं चउत्थओ होइ सव्वेसिं॥" शयनविधिश्चायम्-बहुपरिपुनाए पोरिसीए गुरुसगासं गंतूणं भणति इच्छामि खमासमणो वंदिउंजावणिज्जाए, निसीहियाए मत्थएण वंदामि, बहुपडिपुन्ना पोरिसी अनुजाणहराइसंथारयं, ताहे पढमं काइयाभूमि वच्चंति, ताहे जत्थ संथारभूमि तत्थ वच्चंति, ताहे उवहिंमी उवओगं करित्ता यमज्जेत्ता उ उवहीए दोरयं छोडंति, ताहे संथारपट्टयं उत्तरपट्टयं च पडिलेहित्ता दोवि एगत्थ लाइत्ता ऊरंमि ठवंति, ताहे संथारभूमि पमज्जंति, ताहे संथारयं अच्छुरंति सउत्तरपट्टयं, तत्थ (य) लग्गा मुहपोत्तियाए उवरिमं कायं पमज्जंतित्ति हिट्ठिलं रयहरणेणं, कप्पे य वामपासे ठवेंति, पुनो संथारयं चडेत्ता-जेट्ठज्जाईण पुरओ चिटुंताणं-अनुजाणेज्जह, पुणो सामाईयं तिन्नि वारे कड्डिऊण सुयंति त्ति । सुप्तानां चायं विधिः
"अनुजाणह संथारं बाहुवहाणेण वामपासेणं। पायपसारणि कुक्कुडि अतरंतो पमज्जए भूमि ॥१॥
संकोए संडासं उव्वत्तंती य कायपडिलेहा ।
दव्वादीउवओगं उस्सासनिरंभणालोयं ।।२।। इति सूत्रद्वयार्थः ।। सम्प्रति रात्रिभागचतुष्टयपरिज्ञानोपायमुपदर्शयन् समस्तयतिकृत्यमाहमू.(१०२५) जं नेइ जया रत्तिं नक्खत्तं तंमि नहचउब्भाए।
संपत्ते विरमिज्जा सज्झाय पओसकालंमि॥ म.(१०२६) तम्मेव य नक्खत्ते गयणं चउभागसावसेसंमि।
वेरत्तियपि कालं पडिलेहिता मुनी कुज्जा। वृ.यत् 'नयति' प्रापयति परिसमाप्तिमिति गम्यते यदा रात्रि नक्षत्रं तस्मिन्नभश्चतुर्भागे संप्राप्ते "विरमेत' निवर्तेत 'सज्झाय'त्ति स्वाध्यायात्, 'प्रदोषकाले' रजनीमुखसमये प्रारब्धादिति शेषः, तस्मिन्नेव नक्षत्रे प्रक्रमात्प्राप्ते, क्वेत्याह-'गगण'त्ति गगने, कीदृशि?- चतुर्भागेन गम्येन सावशेष-सोद्धरितं चतुर्भागसावशेष तस्मिन् 'वैरात्रिकं' तृतीयम्, अपिशब्दान्निजनिजसमये प्रादोषीकादिकं च कालं 'पडिलेहित्तति प्रत्युपेक्ष्य प्रतिजागर्य मुनिः 'कुर्यात्, करोतेः सर्वधात्वर्थत्वाद् गृह्णीयात्, इह च काक्वोपलक्षणद्वारेण प्रथमादिषु नभश्चतुर्थभागेषु संप्राप्ते नेतरि

Page #120

अध्ययनं-२६,[नि. ४९०]
११७ नक्षत्रे रात्रेः प्रथमादयः प्रहरा इत्युक्तं भवतीति सूत्रद्वयार्थः । इत्थं साभान्येन दिनरजनिकृत्यमुपदर्य पुनर्विशेषतस्तदेव दर्शयंस्ताविद्दनकृत्यमाहमू.(१०२७) पुव्विलंमि चउभागे, पडिलेहित्ता न भंडयं ।
गुरुं वंदित्तु सज्झायं, कुज्जा दुक्खविमुक्खणिं॥ मू. (१०२८) पोरिसीए चउब्भाए, वंदित्ता न तओ गुरुं।
अपडिक्कमित्तु कालस्स, भायणं पडिलेहिए। मू. (१०२९) मुहपत्तिं पडिलेहित्ता, पडिलेहिज्ज गुच्छयं ।
गुच्छगलइयंगुलिओ, वत्थाइं पडिलेहए॥ मू.(१०३०) उड्डे थिरं अतुरियं पुट्विं ता वत्थमेव पडिलेहे।
तो बिइयं पप्फोडे तइयं च पुनो पमज्जिज्जा। मू. (१०३१) अनच्चावियं अवलियं अनानुबंधिं अमोसलिं चेव।
छप्पुरिमा नव खोडा पाणीपाणिविसोहणं। मू.(१०३२) आरभडा सम्मघा वज्जेयव्वा य मोसली तइया।
पप्फोडणा चउत्थी विक्खित्ता वेइया छट्ठा। मू. (१०३३) पसिढिलपलंबलोल एगामोसा अनेगरुवधुना।
कुणति पमाणि पमायं संकिय गननोवगं कुज्जा। मू. (१०३४) अनुनाइरित्तपडिलेहा अविवच्चासा तहेव य।
पढमं पयं पसत्थं सेसाणि उ अप्पसत्थाणि ।। मू.(१०३५) पडिलेहणं कुणंतो मिहो कहं कुणइ जनवयकहं वा।
देइ व पच्चक्खाणं वाएइ सयं पडिच्छइ वा ।। मू.(१०३६) पुढवी आउक्काए तेऊ वाऊ वणस्सइ तसाणं।
पडिलेहणापमत्तो छण्हपि विराहओ होइ ।। मू. (१०३७) तइयाए पोरिसीए, भत्तं पाणं गवेसए।
छहं अन्नयरागंमि, कारणमि समुट्ठिए। मू. (१०३८) वेयणवेयावच्चे इरियट्ठाए य संजमट्ठाए।
तह पाणवत्तियाए छ8 पुण धम्मचिंताए। मू.(१०३९) निग्गंथो धिइमंतो निग्गंधीविन करिज्ज छहि चेव।
ठाणेहिं तु इमेहि अणइक्कमणा य से होइ॥ मू.(१०४०) आयंके उवसग्गे तितिक्खया बंभचेरगुत्तीसुं।
___ पानिदयातवहेउं सरीखुच्छेयणट्ठाए॥ मू.(१०४१) अवसेसं भंडगं गिज्झा, चक्खुसा पडिलेहए।
परमद्धजोअणाओ, विहारं विहरे मुनी। मू.(१०४२) चउत्थीए पोरिसीए निक्खिवित्ता न भायणं।
सज्झायं च तओ कुज्जा, सव्वभावविभावणं॥

Page #121

उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-२६ / १०४२ पोरिसीए चउब्भाए, वंदित्ता न तओ गुरुं । पडिक्कमित्ता कालस्स, सिज्जं तु पडिलेह ॥ पासवणुच्चारभूमिं च, पडिलेहिज्ज जयं जई ॥
मू. ( १०४४/१)
वृ. पुव्विल्लेत्यादिसूत्राणि सप्तदश सार्द्धानि, तत्र सूत्रद्वयं व्याख्यातप्रायमेव, नवरं 'पूर्वस्मिश्चतुर्भागे' प्रथमपौरुषीलक्षणे प्रक्रमाद् दिनस्य प्रत्युपेक्ष्य 'भाण्डकं' प्राग्वद्वर्षाकल्पादि उपधिमादित्योदयसमय इति शेषः, द्वितीयसूत्रे च पौरुष्याश्चतुर्थभागेऽवशिष्यमाण इति गम्यते, ततोऽयमर्थः-पादोनपौरुष्यां भाजनं प्रतिलेखयेदिति सम्बन्धः, स्वाध्यायदुपरतश्चेत्कालस्य प्रतिक्रम्यैव कृत्यान्तरमारब्धव्यमित्याशङ्कयेतात आह-अप्रतिक्रम्य कालस्य, तत्प्रतिक्रमार्थं कायोत्सर्गविधाय, चतुर्थपौरुषयामपि स्वाध्यायस्य विधास्यमानत्वात् ।
प्रतिलेखनाविधिमेवाह-'मुखवस्त्रिकां' प्रतीतामेव 'प्रतिलेख्य' प्रतिलेखयेत् 'गोच्छकं' पात्रकोपरिवर्त्त्यपकरणं, ततश्च 'गोच्छगलइ अंगुलिउ 'त्ति प्राकृतत्वादंगुलिभिर्लातो-गृहीतो गोच्छको येन सोऽयमंगुलिलातगोच्छकः 'वस्त्राणि' पटलरूपाणि 'प्रतिलेखयेत्' प्रस्तावात्प्रमार्जयेदित्यर्थः ।
इत्थं तथाऽवस्थितान्येव पटलानि गोच्छकेन प्रमृज्य पुनर्यत्कुर्यात्तदाह-'ऊर्ध्वं' कायतो वस्त्रतश्च, तत्र कायत उत्कृटुकत्वेन स्थितत्वात्, वस्त्रतश्च तिर्यक्प्रसारितवस्त्रत्वात्, उक्तं हिउक्कुडुतो तिरियं पेहे जा विलित्तो' 'स्थिरं' दृढग्रहणेन 'अत्वरितम्' अद्भुतं स्तिमितं यथाभवत्येवं 'पूर्वं' प्रथमं 'ता' इति तावद् 'वस्त्रं' पडलकरूपं, जातावेकावचनं, पटलकप्रकमेऽपि सामान्यवाचकवस्त्रशब्दाभिधानं वर्षाकल्पादिप्रत्युपेक्षणायामप्ययमेव विधिरिति ख्यापनार्थम्, एवशब्दो भिन्नक्रमस्तत: ‘पडिलेहि’त्ति 'प्रत्युपेक्षेतैव' आरतः परतश्च निरीक्षेतैव न तु प्रस्फोटयेत्, अथवा बिन्दुलोपाद् 'एवम्' अमुना ऊर्ध्वादिप्रकारेण प्रत्युपेक्षेत न त्वन्यथेति भावः, तत्र च यदि जन्तून् पश्यति ततो यतनयाऽन्यत्र संक्रमयमति, तददर्शने च 'तो' इति 'ततः ' प्रत्युपेक्षणादनन्तरं द्वितीयमिदं कुर्यात् यदुत परिशुद्धं सत् प्रस्फोटयेत् तत्प्रस्फोटनां कुर्यादित्यर्थः, तृतीयं च पुनरिदं कुर्यात् यदुत प्रमृज्यात्, कोऽर्थः ? - प्रत्युपेक्ष्य प्रस्फोटय च हस्तगतान् प्राणिनः प्रमृज्यादित्यर्थः, कथं पुनः प्रस्फोटयेत्प्रमृज्याद्वेत्याह- 'अनर्तितं' प्रस्फोटनं प्रमार्जनं वा कुर्वतो वस्त्रं वर्पुवा यथा नर्त्तितं न भवति 'अवलितं' यथाऽऽत्मनो वस्स्य च वलितमिति मोटनं न भवति 'अनानुबंधि'न्ति 'अननुबन्धि' अनुबन्धेन-नैरन्तर्यलक्षणेन युक्तमनुबन्धि न तथा, कोऽर्थः?-अलक्ष्यमाणविभागं यथा न भवति, ‘आमोसलि' न्ति सूत्रत्वादामर्शवत्तिर्यगूर्ध्वमधो वा कुड्यदिपरामर्शवद्यथा न भवति, उक्तं हि "तिरिउड्डहघट्टणाऽऽमुसलि" ति, तथा किमित्याह- ' छप्पुरिम' त्ति षट् पूर्वाः पूर्वं क्रियमाणतया तिर्यक्कृतवस्त्रप्रस्फोटनात्मका क्रियाविशेषा येषु ते षट्पूर्वाः, ‘नवखोड' त्ति खोटकाः समयप्रसिद्धाः स्फोटनात्मकाः कर्त्तव्या इति शेषः 'पाणौ' पानितले 'प्राणिनां कुन्थ्वादिसत्त्वानां विशोधनं पाठान्तरतश्च- 'प्रमार्जनं' प्रस्फोटनं त्रिकत्रिकोत्तरकालं त्रिकत्रकसङ्ख्यं पाणिप्राणिविशोधनं पाणीप्राणिप्रमार्जनं वा कर्तव्यं ।
प्रतिलेखनादोषपरिहारार्थमाह-आरभटा विपरीतकरणमुच्यते त्वरितं वाऽन्यान्यवस्त्रग्रहणेनसौ भवि, उक्तं हि-‘“वितहकरणमारभडा तुरियं वा अन्नमन्नगहणेणं' संमर्दनं समर्दा रूढित्वा
११८
मू. (१०४३)

Page #122

अध्ययनं-२६,[ नि. ४९०] त्स्त्रीलिङ्गता वस्त्रान्तःकोणसंचलनमुपधेर्यां उपरि निषदनम्, उक्तञ्च- "अंतो व होज्ज कोना निसियणतत्थेव सम्मदा" वर्जयितव्येति सर्वत्र संबध्यते, 'च:' पूरणे 'मोसलि'त्ति तिर्यगूर्ध्वमधो वा घट्टना तृतीया, 'प्रस्फोटना' प्रकर्षेण रेणुगुण्डितस्येव वस्त्रस्य झाटना चतुर्थी, विक्षेपणं विक्षिप्ता पञ्चमीति गम्यते, रूढित्वाच्च स्त्रीलिङ्गता, उक्तं हि 'लिङ्गमशिष्यं लोकाश्रयत्वात्' सा च प्रत्युपेक्षितवस्त्रस्यान्यत्राप्रत्युपेक्षिते क्षेपणं, प्रत्युपेक्षमानो वा वस्तीञ्चलं यदूर्ध्वं क्षिपति, वेदिका 'छट्ठ'त्ति षष्ठी, यत्र सम्प्रदाय:- "वेतिया पंचविहा पन्नत्ता, तंजहा-उड्डवेतिया अहोवेतिया तिरियवेतिया दुहतोवेतिया एगतोवेतिया' तत्थ उड्डवेतिया उवरिं जुन्नगाणं हत्थे काऊण पडिलेहेइ, अहोवेइया अहो जुन्नगाणं हत्थे काऊण पडिलेहेइ, तिरियवेइया संडाससयाणं मज्झेण हत्थेण घिनूण पडिलेहेइ, दुहतोवेइया बाहाणं अंतरे दोवि जुन्नगा काऊण पडिलेहेति, एगतो वेइया एगं जुन्नगं बाहाणमंतरे काउण पडिलेहेति।" __एवमेते षड् दोषाः प्रतिलेखनायां परिहर्त्तव्याः। तथा प्रशिथिलं नाम दोषो यददृढमनिरायन्तं वा वस्त्र गृह्यते, प्रलम्वो-यद्विषमग्रहणेन प्रत्युपेक्ष्यमाणवस्त्रकोणानां लम्बनं लोलो-यद्भूमौ करे वा प्रत्युपेक्ष्यमाणवस्त्रस्य लोलनममीषां द्वन्द्वः, एकामर्शनं एकामा प्राग्वत् स्त्रीलिङ्गता, मध्ये गृहीत्वा ग्रहणदेशं यावदुभयतो वस्त्रस्य यदेककालं संघर्षणमाकर्षणम्, उक्तञ्च
"पसिढिलमधनं अनिराइयं च विसमगहणं च कोणे वा।
भूमीकरलोलनयाऽऽकड्डणगहणेगआमोसा।" 'अनेगरूवधुणे'त्ति अनेकरूपा चासौ सङ्घयात्रयातिक्रमणतो युगपदनेकवस्त्रग्रहणतो वा धूनना च प्रकम्पनात्मिका अनेकरूपधूनना, पठ्यते च-'अनेगरूवधूय'त्ति तत्र च धुतं-कम्पनमन्यत्प्राग्वत्, तथा यत्करोति प्रमाणे-प्रस्फोटादिसङ्खयालक्षणे प्रमादम्-अनवधानं यच्च शङ्किते-प्रमादतः प्रमाणं प्रति शङ्कोत्पत्तौ गणनां करांगुलिरेखास्पर्शनादिनैकद्वित्रियसङ्ख्यात्मिकामुपगच्छति-उपयाति गणनोपगं यथाभवत्येवं गम्यमानत्वात्प्रस्फोटनादि कुर्यात्, सम्भावने लिट्, सोऽपि दोषः, सर्वत्र पूर्वसूत्रादनुवर्त्य वर्जनक्रिया योजनीया, उक्तञ्च
"धुनना तिण्ह परेणं बहूनि वा घेत्तू एक्कओ धुणति ।
खोडणपमज्जणासु य संकिय गनने करे पमादी ।।" एवं चानन्तरोक्तदोषैरन्विता सदोषा प्रत्युपेक्षणा, वियुक्ता तु निर्दोषेत्यर्थत उक्तम्। साम्प्रतं त्वेनामेव भङ्गकनिर्दशनद्वारेण साक्षात्सदोषां निर्दोषां च किञ्चिद्विशेषतो वक्तुमाह-'अनूनाइरित्त'त्ति ऊना चासावतिरिक्ता ऊनातिरिक्ता न तथा अनूनातिरिक्ता प्रतिलेखा, इह च न्यूनाताधिक्ये स्फोटनाप्रमार्जने वेलां चाश्रित्य वाच्ये, यत उक्तम्-"खोडणपमज्जवेलास चेव ऊनाहिया मुनेयव्वा" 'अविवच्चास'त्ति विविधो व्यत्यासो-विपर्यासो यस्यां सा विव्यत्यास न तथा अविव्यत्यासा-पुरुषोपधिविपर्यासरहिता कर्त्तव्येति शेषः, अत्र च त्रिभिर्विशेषणपदैरष्टौ भङ्गाः सूचिता भवन्ति, एतेषु चकः शुद्ध: को वाऽशुद्धः इत्याह-'प्रथमपदम्' इहैवोपदर्शिताद्यभङ्गरूपं 'प्रशस्तं' निर्दोषतया श्लाध्यं शुद्धीमितियावत्, शेषाणि तु प्रक्रमात्पदानि द्वितीयादिभङ्गात्मकान्यप्रशस्तानि, तेषु न्यूनताद्यन्तमदोषीम्भवात्, तत् काक्वोपदेष्टमाह-प्रतिलेखनां कुर्वन् 'मिथ:कथां' परस्परसंभाषणात्मिकांकरोति, जनपदकथांवा, त्यादिकथोपलक्षणमेतत्,

Page #123

१२०
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२६/१०४४ ददाति वा प्रत्याख्यानमन्यस्मै, वाचयति-अपरं पाठयति, स्वयं प्रतीच्छति वा आलापादिकं गृह्णाति, य इति गम्यते, स किमित्याह-'पुढवी'ति स्पष्टं, नवरं 'पुढवीआउक्काय'त्ति पृथिव्यकाययो: 'प्रतिलेखनाप्रमत्तो' मिथ: कथादिना तत्रानवहितः सन् षनामपि, आस्तामेवैकादीनामित्यपिशब्दार्थः, विराधकश्चैवं-प्रमत्तो हि कुम्भकारशालादौ स्थितो जलभृतघटादिकमपि पलोढयेत्, ततस्तज्जलेन मृदग्निबीजकुन्थ्वादयः प्लाव्यन्ते, प्लावनातश्च विराध्यन्ते, यत्र चाग्निस्तत्रावश्यं वायुरिति वनामपि द्रव्यतो विराधकत्वं, भावतस्तु प्रमत्ततयाऽन्यथाऽपि विराधकत्वमेव, उक्तं हि
"इय दव्वओ उ छण्हं विराहतो भावतो इहरहावि।
उवउत्तो पुन साहू संपत्तीए वऽवहओ उ॥" तदनेन जीवरक्षार्थत्वाप्रतिलेखनायास्तत्काले च प्रमादजनकत्वेन हिंसाहेतुत्वान्मिथः कथादीनां परिहार्यत्वमुक्तम्। ___ इत्थं प्रथमपौरुषीकृत्यमुक्तं, तदनन्तरं द्वितीयपौरुषीकृत्याभिधानावसरः, तच्च "बीए झाणं झियायई" इति वचनेन ध्यानमुक्तम्, उभयं चैतदशवश्यकर्त्तव्यमतस्तृतीयापौरुषीकृत्यमप्येवमुत कारण एवोत्पन्ने? इत्याशङ्कयाह-'तइए'इत्यादि सुगम, नवरमौत्सर्गिकमेतत्, अन्यथा हि स्थविरकल्पिकानां यथाकालमेव भक्तादिगवेषणं, तथा चाह-'सइकाले चरेभिक्खू'त्ति, पन्नां कारणानाम् 'अन्नयरायमि'त्ति अन्यतरस्मिन् कारणे 'समुत्थिते' संजाते, न तुकारणोत्पत्ति विनेति भावः, भोजनोपलक्षणं चेह भक्तपानगवेषणं, गुरग्लानाद्यर्थमन्यथाऽपि तस्य सम्भवात्, तथा चान्यत्र भोजन एवैतानि कारणान्युक्तानि, तान्येव षट् कारणान्याह___ 'वेयण वेयावच्चे'त्ति, सुब्व्यत्ययाद् वेदनाशब्दस्य चोपलक्षणत्वात्क्षुत्पिपासाजनितवेदनोपशमनाय, तथा क्षुप्तिपासाभ्यां(परिगतो)न गुर्वादिवैयावृत्त्यकरणक्षम इति वैयावृत्त्याय, तथा 'ईर्ये'त्ति ईर्यासमितिः सैव निर्जरार्थिभिरर्थ्यमानतयाऽर्थस्तस्मै, 'च:' समुच्चये, कथं नामासौ भवत्विति ?, इतरथा हि क्षुत्पिपसाभ्यां पीडितस्य चक्षुामपश्यतः कथमिवासौ स्यादिति?, तथा संयमार्थाय कथं नामासौ पालयितुं शक्यतामिति?, आकुलितस्य हि ताभ्यां सचित्ताहारे तद्विघात एव स्यात्, तथा 'पानवत्तियाए'त्ति प्राणप्रत्ययं जीवितनिमित्तम, अविधिना ह्यात्मत्तोऽपि प्राणोपक्रमणे हिंसा स्याद्, अत एवोक्तम्
'भावियजिनवयनानं ममत्तरहियाण नत्थि हु विसेसो।
अप्पाणंमि परंमि य तो वज्जे पीडमुभओऽवि॥" षष्ठं पुनरिदं कारणम्-यदुत धर्मचिन्तायै च, भक्तपानं गवेषयेदिति सर्वत्रानुवर्त्तते, अत्र च धर्मचिन्ता-धर्मध्यानचिन्ता श्रुतधर्मचिन्ता वा, इयं ह्यभयरूपाऽपि तदाकुलितचेतसो न स्यात्, आर्त्तध्यानसम्भवात्, इह च यद्यपि वेदनोपशमनादीनां शाब्द्या वृत्त्या तदुपलक्षितभोजनफलत्वेन प्रतीतिस्तथाऽपि तैविना तन्निषेधसूचनादा• वृत्त्या कारणत्वमेवैषामुपदर्शितं भवति, अत एव षष्ठमित्यत्र कारणमेव सम्बन्धितम्, आह-एतत्कारणोत्पतौ किमवश्यं भक्तपानगवेषणं कर्त्तव्यमुतान्यथेत्याह-'निर्ग्रन्थः' यतिः धृतिमान् धर्मचरणं प्रति 'निर्ग्रन्था' तपस्विनी साऽपि न कुर्याद्भक्तपानगवेषणमिति प्रक्रमः, ष्ड्भिश्चैव स्थानैः 'तुः' पुनरर्थे

Page #124

अध्ययनं-२६,[नि. ४९०]
१२१ 'एभिः' अनन्तरं वक्ष्यमाणैः, किमित्येवमत आह-'अनइक्कमणाइ'त्ति सूत्रत्वाद् 'अनतिक्रमणं' संयमयोगानामनुल्लङ्घनं, चशब्दो यस्मादर्थे, यस्मात् 'से'त्तितस्य निर्ग्रन्थस्य तस्या वा निर्ग्रन्थतायाः (न्थ्याः) 'भवति' जायते, अन्यथा तदतिक्रमणसम्भवात्।
पट्स्थानान्येवाह-आतङ्को-ज्वरादिरोगस्तस्मिन्, 'उपसर्ग'मिति स्वजनादिः कश्चिदुपसर्गमुनिष्क्रमणार्थं करोति, विमर्शादिहेतोर्वा देवादिः, ततस्तस्मिन् सति, उभयत्र तन्निवारणार्थमिति गम्यते, तथा तितिक्षा-सहनं तया हेतुभूतया, क्व विषये इत्याह-ब्रह्मचर्यगुप्तिष, ता हि नान्यथा सोढुं शक्याः, तथा 'पाणिदयातवहेउंति 'प्राणिदयाहेतोः' वर्षादौ निपतप्यप्कायादिजीवरक्षायै तप:-चतुर्थादिरूपं तद्धेतोश्च, तथा शरीरस्य व्यवच्छेदः-परिहारस्तदर्थं च उचितकाले संलेखनामनशनं वा कुर्वन्, भक्तपानगवेषणं न कुर्यादिति सर्वत्र योज्यं, कारणत्त्वाभावना चाभीषां प्राग्वत्, तद्गवेषणां च कुर्वन् केन विधिना कियत्क्षेत्र पर्यटेदित्याह-'अवशेषं' भिक्षाप्रक्रमात्पात्रनिर्योगोद्धरितं, चशब्दस्य गम्यमानत्वादवशेषं च पात्रनिर्योगमेव, यद्वाऽपगतं शेषमपशेषं, कोऽर्थः?-समस्तं, 'भाण्डकम्' उपकरणं 'गिज्य'त्ति गृहीत्वा चक्षुषा प्रत्युपेक्षेत, उपलक्षणत्वात्प्रतिलेखयेच्च, इह च विशेषत इति गम्यते, सामान्यतो ह्यप्रत्युपेक्षितस्य ग्रहणमपि न युज्यत एव यतीनाम्, उपलक्षणत्वाच्चास्य तदादाय परम्' उत्कृष्टम् 'अर्धयोजनात्' अर्धयोजनमाश्रित्य, ल्यब्लोपे पञ्चमी, परतो हि क्षेत्रातीतमशनादि भवेत्, विहरन्त्यस्मिन् प्रदेश इति विहारस्तं "विहरए'त्ति विहरेत्-विचरेन्मुनिः। ___ इत्थं विहत्योपाश्रयं चागत्य गुर्वालोचनादिपुरस्सरं भोजनादि कृत्वा यत्कृर्यात्तदाह-चतुर्थ्यां पौरुष्यां निक्षिप्य प्रत्युपेक्षणापूर्वकं बद्धा 'भाजनं' पात्रं स्वाध्यायं ततः कुर्यात् सर्वभावाजीवादयस्तेषां विभावनं(क)-प्रकाशकं सर्वभावविभावकं, पठ्यते च-'सव्वदुक्खविमोक्खणं'ति प्राग्वत्, पौरुष्याः प्रक्रमाच्चतुर्थ्याः चतुर्भागे-चतुर्थांसे शेष इति गम्यते, वन्दित्वा 'ततः' इति स्वाध्यायकरणादनन्तरं 'गुरुम्' आचार्यादि प्रतिक्रम्य कालस्य 'शय्यां' वसति 'तुः' पूरणे प्रतिलेखयेत्, ततश्च पासवणुच्चारभूमि च'त्ति, भूमिशब्दस्य प्रत्येकमभिसम्बन्धात् प्रश्रवणभूमि उच्चारभूमिं च प्रत्येकं द्वादशस्थण्डिलात्मिकांचशब्दात्कालभूमिं च स्थण्डिलत्रयात्मिकां प्रतिलेखयेत् 'जय'ति 'यतम्' आरम्भादुपरतं यथा भवति यतमानो वा यतिः, एवं च सप्तविंशतिस्थण्डिलप्रत्युपेक्षणानन्तरमादित्योऽस्तमेति, तथा चोक्तम्
"चउभागावसेसाए चरिमाए पडिक्कमित्तु कालस्स।
उच्चारे पासवणे थंडिलचउवीसई पेहे ॥१॥ अहियासिया उ अंतो आसन्ने मज्झि दरि तिनि तिन्नि भवे । तिन्नेव अनहियासी अंतो छच्छच्च बाहिरतो ॥२॥
एमेव य पासवणे बारस चउवीसइंतु पेहेत्ता।।
कालस्स य तिन्नि भवे अह सूरो अत्थमुवयाइ॥३॥" इति सार्द्धसप्तदशसूत्रार्थः ॥ इत्थं विशेषतो दिनकृत्यमभिधाय सम्प्रति तथैव रात्रिकर्त्तव्यमाहमू.(१०४४-२) काउस्सग्ग तओ कुज्जा, सव्वदुक्खविमुक्खणं॥ मू.(१०४५) देसियं च अईयारं, चिंतिज्ज अनुपुव्वसो।

Page #125


Page #126

अध्ययनं - २६, [ नि. ४९० ]
१२३
पारित:-समापितः कायोत्सर्गे येन स तथा वन्दित्वा प्रस्तावाद् द्वादशावर्त्तवन्दनेन 'तत' इत्यतीचारचिन्तनादनन्तरं 'गुरुम्' आचार्यादि 'देसियं 'त्ति प्राग्वद् दैवसिकं 'तुः ' पूरणेऽतीचारम् 'आलोचयेत्' प्रकाशयेद् गुरूणामेव 'यथाक्रमम्' आलोचनसेवनान्यतरानुलोम्यक्रमानतिक्रमेण‘प्रतिक्रम्य' प्रतीपमपराधस्थानेभ्यो निवृत्य, प्रतिक्रमणं च मनसा भावशुद्धितो वाचा तत्सूत्रपाठतः कायेनोत्तमाङ्गनमनादितः, 'निःशल्य: ' मायादिशल्यरहितः, , सूचकत्वात्सूत्रस्य वन्दनकपूर्वं क्षमयित्वा च वन्दित्वा द्वादशावर्त्तवन्दनेन 'ततः' इत्युक्तविधेरनन्तरं 'गुरुम् ' आचार्यादिकं 'कायोत्सर्गं' चारित्रदर्शन श्रुतज्ञानशुद्धिनिमित्तव्युत्सर्गत्रयलक्षणं, जातावेकवचनं, 'ततः' गुरुवन्दनादनन्तरं कुर्यात्सर्वदुःखविमोक्षणम् । 'पारिये 'त्यादि पूर्वार्द्धं व्याख्यातमेव, स्तुतिमङ्गलं च सिद्धस्तवरूपं कृत्वा पाठान्तरं वा- 'सिद्धाणं संथवं किच्च 'त्ति सुगमं, 'कालम्' आगमप्रतीतं ‘संपडिलेहए’त्ति संप्रत्युपेक्षते, कोऽर्थः ? - प्रतिजागत्ति, उपलक्षणत्वाद्, गृह्णाति च, एवद्गतश्च विधिरागमादवसेयः ।
'पढम् 'मित्यादि प्राग्वद्, व्याख्यातमेव, नवरं पुनरभिधानमस्य पुनः पुनरुपदेष्टव्यमेव गुरुभिर्न प्रयासो मन्तव्य इति ख्यापनार्थम् ।
कथं पुनश्चतुर्थपौरुष्यां स्वाध्यायं कुर्यादित्याह-पौरुष्यां चतुर्थ्यां 'कालं' वैरात्रिकं 'तुः ' पूरणे 'पडिलेहिय'त्ति प्रत्युपेक्ष्य-प्रतिजागर्थ्य प्राग्वद् गृहीत्वा च स्वाध्यायं ततः कुर्यात् 'अबोधयन्' अनुत्थापयन् 'असंयतान्' अगारिणः, तदुत्थापने तत्पास्थानेषु तेषां प्रवर्त्तनसम्भवात् ।
?
पौरुष्याः प्रक्रमाच्चतुर्थ्याश्चतुर्भागेऽवशिष्यमाण इति शेष:, तत्र हि कालवेलायाः सम्भव इति न कालस्य ग्रहणं वन्दित्वा ततो गुरुं प्रतिक्रम्य 'कालस्य' वैरात्रिकस्य 'कालं' प्राभातिकं, तुशब्दो वक्ष्यमाणविशेषद्योतकः, 'पडिलेहए 'त्ति प्रत्युपेक्षेत प्राग्वद् गृह्णीयाच्च, इह च साक्षात्प्रत्युपेक्षणस्यैव पुनः पुनरभिधानं बहुतरविषयत्वात्, अत्र च सम्प्रदायः
"ताहे गुरू उट्ठित्ता गुणंति जाव चरिमो जामो पत्तो, चरिमे जामे सव्वे उट्ठित्ता वेरत्तियं घेत्तुं सज्झायं करेंति, ताहे गुरू सुवंति, पत्ते पाभाइए काले जो पाभाइयकालं घेच्छति सो कालस्स पडिक्कमिउं पाभाइयं कालं गिण्हइ, सेसा कालवेलाए कालस्स पडिक्कमंति, तओ आवस्वं कुणंति" मध्यमप्रक्रमापेक्षं च कालत्रयग्रहणमुक्तम्, अन्यथा ह्युत्सर्गत उत्कर्षेण चत्वारो जघन्येन त्रयः काला अपवादतश्चोत्कर्षेण द्वौ जघन्येनैकोऽप्यनुज्ञात एव, यत उक्तम्"कालचउक्क उक्कासएण जघन्नओ तिन्नि हुंति बोद्धव्वा । बीयपमि दुगं तु मायामयविप्पमुक्काणं ।'
11
अत्र च तुशब्दादेकस्याप्यनुज्ञा, तथा चूर्णिकार एव अमायाविनो तिन्नि वा अगेण्हंतस्स एक्को भवति" पठन्ति च

"पढमा पोरसि सज्झायं, बीए झाणं झियायति । ततियाए निद्दमोक्खं च, चउभाए चउत्थए ॥१॥ कालं तु पडिलेहित्ता, अबोर्हितो असंजए । कुज्जा मुनी य सज्झायं सव्वदुक्खविमुक्खणं ॥२॥ पोरसीए चउभाए, सेसे वंदित्तु तो गुरुं ।

Page #127

१२४
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २६ / १०५७
पक्किमित्तु कालस्स, कालं तु पडिलेहए ||३||
अत्रापि व्याख्या, तथैव, पाठद्वयेऽपि चतुर्थप्रहरविशेषकृत्याभिधानप्रसङ्गेन पुनः प्रहरत्रयकृत्याभिधानमिति मन्तव्यम् । 'आगते' प्राप्ते 'कायव्युत्सर्गे' इत्युपचारात् कायव्युत्सर्गसमये सर्वदुःखानां विमोक्षणमर्थात् कायोत्सर्गद्वारेण यस्मिन् स तथा तस्मिन् शेषं प्राग्वत्, यच्चेह सर्वदुःखविमोक्षणविशेषणं पुनः पुनरुच्यते तदस्यात्यन्तनिर्जराहेतुत्वख्यापनार्थं, तथेह कायोत्सर्गग्रहणेन चारित्रदर्शन श्रुतज्ञानविशुद्धर्थं कायोत्सर्गत्रयं गृह्यते, तत्र च तृतीये रात्रिकोऽतीचारश्चिन्त्यते, यत उक्तम्
"तत्थ पढमो चरित्ते, दंसणसुद्धीय बीयओ होइ । सुयनाणस्स यततितो नवरं चिंतेइ तत्थ इमं ॥
,
तइए निसाइयारं" ति रात्रिकोऽतिचारश्च यथा यद्विषयश्च चिन्तनीयस्तथाऽऽह - रात्रौ भवं रात्रिकं 'चः' पूरणे अतीचारं चिन्तयेत् 'अनुपुव्वसो'त्ति आनुपूर्व्वा क्रमेण ज्ञाने दर्शने चारित्रे तपसि तशब्दाद्वीर्ये च, शेषकायोत्सर्गेषु चतुर्विंशतिस्तवः प्रतीतश्चिन्त्यतया साधारणश्चेति नोक्तः । ततश्च पारितेत्यादिसूत्रद्वयं व्याख्यातमेव, कायोत्सर्गस्थितश्च किं कुर्यादित्याह - 'कि 'मिति किंरूपं 'तपो' नमस्कारसहितादि प्रतिपद्येऽहम्, एवं तत्र विचिन्तयेत् - वर्द्धमानो हि भगवान् षण्मासं यावन्निरशनो विहृतवान्, तत्किमहमपि निरशनः शक्नोम्येतावत्कालं स्थातुमुत नेति ?, एवं पञ्चमासाद्यपि यावन्नमस्कारसहितं तावत्परिभावयेत्, उक्तं हि
"चिंते चरमे उकिं तवं काहं ? |
छम्मासामेकदिणादिहाणि जा पोरिसि नमो वा ॥"
उत्तरार्द्ध स्पष्टम्, एवदुक्तार्थनुवादतः सामाचारीशेषमाह - 'पारिए' त्यादि प्राग्वत्, नवरं 'तपः ' यथाशक्ति चिन्तितमुपवासादि 'संप्रतिपद्य' अङ्गीकृत्य कुर्यात् सिद्धानां 'संस्तवं' स्तुतित्रयरूपं, ' तदनु च यत्र चैत्यानि सन्ति तत्र तद्वन्दनं विधेयं, तथा चाह भाष्यकार:
"वंदित्तु निवेयंति कालं तो चेइयाइ यदि अत्थि ।
-
तो वंदती कालं ह य तुलेउं पडिक्कमणं ॥"
इति सार्द्धत्रयोदशसूत्रार्थः ॥ सम्प्रत्यध्ययनार्थमुपसंहरन्नाह
मू. (१०५८ )
एसा सामाचारी, समासेण वियाहिया ।
जं चरित्ता बहू जीवा, तिन्ना संसारसागरं ।। त्तिबेमि ॥ वृ. 'एषा' अनन्तरोक्ता सामाचारी दशविधा, ओघरूपा (च) पदविभागात्मिका चेह नोक्ता, धर्मकथाऽनुयोगत्वादस्य, छेदसूत्रान्तर्गतत्वाच्च तस्याः, 'समासेन' सङ्क्षेपेण 'वियाहिय'त्ति व्याख्याता, अत्रैत्रादरख्यापनार्थमस्याः फलमाह-'यां' सामाचारीं 'चरित्वा' आसेव्य 'बहवः' अनेके जीवास्तीर्णाः संसारसागरं प्राग्वदिति सूत्रार्थः ॥ 'इति' परिसमाप्तौ ब्रवीमिति पूर्ववत् । | उक्तो ऽ ऽनुगमः, सम्प्रति नयाः, तेऽपि प्राग्वदेव || अध्ययनं २६ समाप्तम्
मुनि दीपरत्नसगारेण संशोधिता सम्पादिता उत्तराध्ययनसूत्रे षड्विंशतितमध्ययनस्य भद्रबाहुस्वामिविरचिता निर्युक्तिः एवं शान्त्याचार्य विरचिता सटीकं परिसमाप्ता ।

Page #128

अध्ययनं - २७, [ नि. ४९१]
अध्ययनं २७ खलुङ्कीयं
वृ. व्याख्यातं षड्विंशमध्ययनं सम्प्रति सप्तविंशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः - इहानन्तराध्ययने सामाचारी प्रतिपादिता, सा चाशठतयैव, पालयितुं शक्या, तद्विपक्षभूतशठताज्ञान एव च तद्विवेकेनासौ ज्ञायत इत्याशयेन दृष्टान्ततः शठतास्वरूपनिरूपणद्वारेणाशठतैवानेनाभिधीयत इत्यनेन सम्बन्धेनायातमिदमध्ययनम्, अस्य चतुरनुयोगद्वारप्ररूपणा प्राग्वद्यावन्नामनिष्पन्ने निक्षेपे खलुङ्कीयमिति नाम, अतः खलुङ्कः (नामतः खल्लुक) निक्षेपायाह निर्युक्तिकृत्नि. [ ४९१ ] निक्खेवो खलुंकंमि चउव्विहो ॥ नि. [ ४९२ ]
१२५
जाण सरीरभविए तव्वइरित्ते बइल्लमाईसुं । पडिलोमो सव्वत्थेसु भावओ होइ उ खलुंको ।
वृ.
'निक्खवो' गाथाद्वयं व्याख्यातप्रायमेव, नवरं बलीवर्दादिष्वित्यादिशब्देनाश्वादिपरिग्रहः, निर्द्धारणे चेयं सप्तमी, ततो बलीवर्दादिषु यो गल्यादिरिति गम्यते स द्रव्यतः खलुङ्ग इति, 'प्रतिलोम:' प्रतिकूलः सर्वार्थषु, पाठान्तरतः 'सर्वस्थानेषु' ज्ञानादिषु भावतो भवति खलुङ्क इति गाथाद्वयार्थः ॥ तद्वयतिरिक्तद्रव्यखलुङ्कस्वरूपमाह
नि. [ ४९३ ]
नि. [ ४९४ ]
अवदाली उत्तसओ जोत्तजुगभंज तुत्तभंजो अ। उप्पहविप्पहगामी एय खलुंका भवे गोणा ॥ जं किर दव्वं खुज्जं कक्कडगुरुयं तहा दुरवनामं । तं दव्वेसु खलुंकं वंककुडिलवेढमाइद्धं ॥ सुचिरंपि वंकडाई होर्हिति अनुज्जइज्जमाणाइं । करमंदिदारुआई गयंकुसा इव बिटाई ॥
नि. [ ४९५ ]
वृ. 'अवदालि' त्ति अवरदायति शकटं स्वस्वामिनं वा विनाशयतीत्येवंशीलोऽवदारी, उत्त्रसको यो यत्किञ्चनावलोक्योत्रस्यति, 'जुत्तजुगभंज' त्ति योत्रं - तथाविधसंयमनं युगंप्रतीतमेव ते भनक्ति-विशायति योत्रयुगभञ्जः, तथा तोत्रं प्राजनकस्तद्भनक्ति तोत्र भञ्जकश्च, उभयत्र 'कर्मण्यम्' ‘उत्पथविपथगामी' उत्पथः - उन्मार्गो विपथो विरूपमार्गस्ताभ्यां गमनशीलः, 'एते' अवदार्यादयः खलुङ्का 'भवन्ति' भवेयुः 'गोणाः' बलीवर्दाः, उपलक्षणत्वादश्वादयश्च । अमुमेव प्रकारान्तरेणाह - 'यदि' ति सामान्यनिर्देशे 'किले 'ति परोक्षाप्तवादसूचकः 'द्रव्यं' दार्वादि कुब्जमिव कुब्जं मध्यस्थूलतया कर्कशं च तत्कठिनतया गुरुकं चातिनिचितपुद्गलतया कर्कशगुरुकं, तथाऽत एव दुःखेनावनामयितुं शक्यत इति दुखनामं, करीरकाष्ठवत्, तद्रव्येषु खलुङ्कं वक्रमनृजुत्वात्, कुटिलं विशिष्टकौटिल्ययोगात् 'वेढमाइद्धं' ति मकारोऽलाक्षणिकस्ततश्च वेष्टैः-ग्रन्थिभिराविद्धं व्याप्तं वेष्टाविद्धम्, तेषां विशेषणसमासः ।
इहैव दृष्टान्तमाह- 'सुचिरमपि' प्रभूतकालमपि 'वंकडाइ 'न्ति वक्राणि, अवधारणाफलत्वाच्च वाक्यस्य वक्राण्येय भविष्यन्ति न कदाचिदृजुभावमनुभविष्यन्ति, 'अनुज्जइज्जमाणाइं'ति एकं स्वरूपतोऽनृजूनि अपरं च तेषां क्वचित्कार्येऽनुपयोगात्केनचिदनृजूक्रियमाणानि, कान्येवंविधानीत्याह- करमर्दी-गुल्मभेदस्तद्दारुकानि, तथा 'गयंकुसा इव बिटाई' ति

Page #129

१२६
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२७/१०५९ चस्य गम्यमानत्वाद् गजांकुशानीव वक्रतया वृन्तानि च-फलबन्धनानि, प्रक्रमात्करमा एवोक्तरूपाणि । अनेकधा द्रव्यखलुङ्काभिधानं च काक्वाऽनेकविधकुशिष्यदृष्टान्तप्रदर्शनार्थमिति गाथात्रयार्थः ।
सम्प्रति यदुक्तं प्रतिलोमः सर्वार्थेषु भावतो भवति खलुङ्क' इति तदभिव्यक्तीकर्तुमाहनि. [ ४९६] दंसमसगस्समाना जलुयवाविच्छुयसमा य जे हुंति।
ते किर होंति खलुंका तिक्खम्मिउचंडमद्दविआ। नि. [ ४९७] पिसुणा परोवतावी भिन्नरहस्सा परं परिभवंति।
निव्विअनिज्जा य सढा जिनवयणे ते किर खलुंका॥ वृ.दंशमशकैः ‘समाण'त्ति समाना:-तुल्या दंशमशकसमानाः, ते हि जात्यादिभिस्तद्वत्तुदन्तीति, तथा जलौकाकपिच्छुकसमानाश्च प्रस्तावाच्छिच्या ये भवन्ति, दोषग्राहितयाऽप्रस्तुतपृच्छादिनोद्वेजकतया च, पठन्ति च-'जलूकविच्छुगसमा य'त्ति यथा वृश्चिकोऽवष्टब्धो विध्यत्येय कण्टकेन एवं ये शिष्यमाणा गुरुं वचनकण्टेकविध्यन्ति 'ते' एवंविधाः किल भवन्ति खलुङ्का भावत इति गम्यते, तीक्ष्णा-असहिष्णवो मुदवः-अलसतया कार्यकारणं प्रत्यदक्षाश्चण्डाः-कोपनतया मार्दवेन चरन्ति मार्दविकाः-शतकृत्वोऽपि गुरुप्रेरिता न सम्यनुष्ठानं प्रति प्रवर्त्तन्ते किन्त्वलसा एव, अमीषां द्वन्द्वः। __अन्यच्च-ये किल 'गुरुप्रत्यनीका:' आचार्यदिप्रतिकूलाः कूलवालकवत् ‘शबलाः' शबलचारित्रयोगात् 'असमाधिकारकाः' गुर्वादीनामसमाधानजनकाः, अत एव पापाः 'अधिकरणकारकात्मानः' कलहकर्तृस्वभावाः सदनुष्ठानं प्रति प्रेर्यमाणा युद्धायैवोपतिष्ठन्ते, 'जिनवचने' सर्वज्ञशासने ते किल खलुङ्का इत्युच्यन्त इति शेषः।।
तथा 'पिशुनाः' सूचकाः, अत एव 'परोवयावि'ति परोपतापिनः 'भिन्नारहस्याः' विश्वस्तजनकथितरहस्यभेदिनः तथा 'परम्' अन्यं 'परिभवन्ति' येन केनचित्प्रकारेणाभिभवन्ति 'निव्वेयणिज्ज'त्ति निर्वेदनीया निर्वेदं प्राप्य प्रक्रमाद्यतिकृत्येन, पाठान्तरतो निर्गता वचनीयाद्उपदेशवाक्यात्मकान ये ते निर्वचनीयाः, च: समुच्चये भिन्नक्रमश्च, ततः 'शठाश्च' मायाविनः, पठ्यते च-'निव्वया निस्सीलसढ'त्ति सुगममेव, 'जिनवचने' श्रीसर्वज्ञशासने भणिता ये इति शेषः, ते प्रागभिहितस्वरूपाः किल खलुङ्का इति गाथात्रयार्थः ।। ततः किमित्याहनि. [ ४९९] तम्हा खलुंकभावं चइऊणं पंडिएण पुरिसेणं ।
कायव्वा होइ मई उज्जुसभावंमि भावेणं ।। व.तस्मादित्थं दोषवन्तं खलुङ्कभावं त्यक्त्वा 'पण्डितेन' बुद्धिमत्ता पुरुषेण उपलक्षणत्वात् स्त्र्यादिना च कर्त्तव्या भवति ‘मतिः' बुद्धिः क्व?-'ऋजुस्वभावे' आर्जवे भावे 'भावेन' परमार्थेन न तु बहिर्वृत्त्यैवेति गाथार्थः ।। अवसितो नामनिष्पन्ननिक्षेपः, सम्प्रति सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं, तच्चेदम्मू.(१०५९) थेरे गणहरे गग्गे, मुनी आसि विसारए।
आइने गणिभावम्मि, समाहिं पडिसंघए। वृ. धर्मेऽस्थिरान् स्थिरीकरोतीति स्थविर: उक्तं हि-"थिरकरणा पुन थेरो" गणं-गुणसमूह

Page #130

अध्ययनं - २७, [ नि. ४९९ ]
१२७
धारयति-आत्मन्यवस्थापयतीति गणधरः 'गार्ग्यः' गर्गसगोत्र: तथा मुनिति-प्रतिजानीते सर्वसावद्यविरतिमिति मुनि: 'आसीत्' अभत् 'विशारदः ' कुशलः सर्वशास्त्रेषु संग्रहोपग्रहयोर्वा, 'आकीर्णः' आचार्यगुणैराचारश्रुतसम्पदादिभिव्याप्तः परिपूर्ण इतियावत्, 'गणिभावे' आचार्यवे स्थित इति गम्यते, 'समाहिं पडिसंघए 'त्ति समाधानं समाधिः, स च द्विधा- द्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यसमाधिर्यदुपयोगात्स्वास्थ्यं भवति, यथा (वा) पय: शर्करादिद्रव्याणां परस्परमविरोधः, भावसमाधिस्तु ज्ञानादीनि, तदुपयोगादेवानुपमस्वाथ्ययोगात्, तत्रेह भावसमाभधिर्गृह्यते, ततः समाधि 'प्रतिसंधत्ते' कर्मोदयात् त्रुटितमपि संघट्टयति, तथाविधशिष्याणामिति गम्यते इति सूत्रार्थः ॥ समाधिं च प्रतिसंदधद्यथाऽसौ शिष्येभ्य उपदिशति तथाऽऽह
मू. ( १०६१ )
वहणे वहमानस्स, कंतारं अइवत्तए ।
जोए वहमानस्स, संसारो अइवत्तए ॥
वृ. उह्यतेऽनेन वोढव्यमिति वहनं शकटादिस्तस्मिन् योजितस्येति गम्यते, 'वहमानस्य' सम्यक्प्रवर्त्तमानस्योत्तरत्र खलुङ्कग्रहणादिह विनीतगवादेरिति गम्यते, अतिक्रम्यातिक्रमणसम्बन्धे षष्ठी, वाहकाविना भूतत्वाच्चास्य वाहकस्य च पामरकादेः 'कान्तारम्' अरण्यम् 'अतिवर्त्तते' सुखातिवर्त्तितया स्वयमेवातिक्रमतीति दृष्टान्तः, उपनयमाह - 'योगे' संयमव्यापारे 'वहत:' तथैव प्रवर्त्तमानस्य इहापि प्राग्वत्प्रवर्त्तकस्य चाचार्यादेः 'संसार:' भवः अतिवर्त्तते' प्राग्वत् स्वयमेवातिक्रामति, इह च योगवहनमशठतेति सैव प्रागध्ययनार्थत्वेनोपवर्णिता कलोपदर्शनद्वारेणानेनोक्तेति भावनीयमिति सूत्रार्थः । तदेवं कथममी अशठतामासेव्य पुनर्ज्ञानादिसमाधिमन्तः शिष्याः स्युरिति तस्या गुणमभिधाय तद्गुणज्ञानमिव तद्विपक्षदोषावधारणमपि तदासेवनाङ्गमीति तद्विपक्षभूतशठतादोषा अपि वाच्याः, ते च कुशिष्यस्वरूपाभिधानत एवाभिधातुं शक्यन्ते इति निर्वेदकत्वं स्वयं दोषदुष्टत्वं च तत्स्वरूपवगमयितुं दृष्टान्तोपवर्णनायाह
मू. (१०६१)
मू. (१०६२)
मू. ( १०६३ )
खलुंके जो उ जोएइ, बिहंमाणे किलिस्सई । असमाहिं च वेइए, तुत्तओ य से भज्जई ॥ एगं डसइ पुच्छंमि, एगं विंधइऽभिक्खणं । एगो भंजइ समिलं, एगो उप्पहपट्ठिओ ॥ एगो पडइ पासेणं, निवेसइ निविज्जई । उक्कुद्दइ उप्फिडई, सढे बालगवी वए ॥ माई मुद्धेण पडई, कुद्धे गच्छइ पडिवहं । मयलक्खेण चिट्ठाई, वेगेण य पहावई ॥ छिन्नाले छिंदई सिल्लि, दुद्दते भंजई जुगं । सेविय सुस्सुयाइत्ता, उज्जुहित्ता पलायई ॥
मू. ( १०६४ )
मू. (१०६५ )
वृ. यद्वा धर्मकथाऽनुयोगत्वादस्य प्रथमसूत्रे गर्गनामाऽऽचार्यः कथञ्चित्कुशिष्यैर्भग्नसमाधिरात्मनः समाधिं प्रति संधत्त इति व्याख्यायते, द्वितीयसूत्रे तु वहने 'वहमाणस्स 'त्ति अन्तर्भावितण्यर्थतया बाहयमानस्य विनीतगवादीन् यथा कान्तारमतिवर्त्तते तथा योग्यान् शिष्यान्

Page #131

१२८
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-२७ / १०६५ वाहयमानस्य - कृत्येषु प्रवर्त्तयतः संसारोऽतिवर्त्तते, तद्विनीततादर्शनादात्मनो विशेषतः समाधिसम्भवादितिभाव इति सोपस्कारतया व्याख्याते, इत्थमात्मनः समाधिप्रतिसन्धानाय विनीतस्वरूपं परिभाव्य स एवाविनीतस्वरूपं यथा परिभावयति तथाऽऽह खलुंकेत्यादिसूत्रद्वादशककम् ।
स
खलुङ्कान् योऽनिर्दिष्टस्वरूपः 'तुः ' विशेषणे योजयति-योत्क्रयति वहन इति प्रक्रमः, किमित्याह-‘विहंमानो’त्ति सूत्रत्वाद् विशेषेण 'घ्नन्' ताडयन् 'क्लाम्यति' श्रमं याति पाठान्तरत: क्लिश्यति, अत एव 'असमाधि' चित्तोद्वेगरूपं 'वेदयते' अनुभवति 'तोत्रकः ' प्राजनक:, सच 'से' इति तस्य खलुङ्कयोजयितुः 'भज्यते' अतिताडनाद्भङ्गं याति ।
ततश्चातिरुष्टः सन् यत् कुरुते तदाह-एकं 'दशति' दशनैर्भक्षयति 'पुच्छे' वालधौ, 'एकम्' अन्यं गलिं 'विध्यति' प्राजनकारया तुदति, उपलक्षणं चैतदश्लील भाषणादीनाम्, 'अभीक्ष्णं' पुन: पुन:, अथ किमेते कुर्वन्ति ? येन योजयितुरेवं निर्वेदहेतव इत्याह-'एकः ' कश्चित् खलुङ्को गौ: 'भनक्ति' आमर्दयति, कां ? - 'समिलां' युगरन्ध्रकीलिकाम्, 'एकः' अन्यस्तामभंक्त्याऽपि उत्पथम् - उन्मार्गं प्रस्थित उत्पथस्थितो भवतीति गम्यते ।
तथा ‘एकः' अपरः पतति 'पार्श्वेन' एकगात्रविभागेन, गम्यमानत्वाद् भूमौ, अन्यस्तु 'निवेसइ'त्ति निवशति-उपविशति, अपरश्च 'निविज्जए 'त्ति शेते, परः 'उत्कूर्दते' ऊर्ध्वं गच्छति 'उप्फिडइ' त्ति मण्डूकवत्प्लवते, अन्यः 'शठः ' शाठ्यवान्, अन्यः कश्चिद् 'बालगवी वए 'त्ति 'बालगवीम्' अवृद्धां गां 'व्रजेत्' तदभिमुखं धावेदित्यर्थः, यदिवाऽऽर्षत्वाद्वालगवीति व्यालगवो-दुष्टबलीवर्दः ‘व्रजेत' गच्छेद् अन्यत इति शेषः ।
अन्यश्च ‘मायी' मायावान् 'मूर्ध्ना' मस्तकेन पतति कोऽर्थः ? - अतिनिस्सहमिवात्मानमादर्शयन् भुवि शिरसा लुठति, अपरः 'क्रुद्धः' कुपितः सन् 'गच्छति प्रतिपथं' पश्चाद्वलति, अपर: ‘मृतलक्ष्येण' मृतव्याजेन 'तिष्ठति' आस्ते, पठ्यते च - 'पलयं (यलं) ते न चिट्ठिय'त्ति प्रव(च) लन् प्रकर्षेण कम्पमानस्तिष्ठति, कम्पान्न निवर्त्तत इत्यर्थः, कथञ्चित्प्रवणीकृत: 'वेगेन चप्रधावति' यथा द्वितीयो गन्तुं न शक्नोति तथा गच्छतीति योऽर्थः । 'छिन्नाल:' तथाविधदुष्टजाति: कश्चित् 'छिनत्ति' खण्डयति 'सि (स्वि) ल्लि' ति रश्मि संयमनरज्जुमितयवात्, अपरस्तु दुर्दान्तो भनक्ति युगं, सोऽपि च युगं भंक्त्वा 'सुस्सुयाइत्त' त्ति सूत्करान् कृत्वा, तथा 'उज्जुहित्त'त्ति प्रेर्य स्वामिनं शकटं चेति गम्यते 'पलायते' अन्यतो धावतीति सूत्रपञ्चकार्थः ॥
1
इत्थं दृष्टान्तमभिधाय दान्तिकयोजनामाहमू. ( १०६६ )
खलुंका जारिसा जुज्जा, दुस्सीसाविहु तारिसा । जोइया धम्मजाणंमि, भज्जता धिइदुब्बला ॥
वृ.' खलुङ्काः ' इहोक्तरूपा गावो यादृशाः 'योज्याः' घट्टनीयाः, दुशिष्या अपि 'हु: ' ' अवधारणे भिन्नक्रमश्च, ततस्तादृशादर्शयन्त्येवमेतेऽपि, किमिति ? - यतो 'योजिताः ' व्यापारिता धर्मो यानमिव मुक्तिपुरप्रापकतया धर्मयानं तस्मिन् 'भज्यन्ते' न सम्यक् प्रवर्त्तन्ते 'धिइदुब्बल'त्ति प्राकृतत्वाद् दुर्बलधृतयो धर्मानुष्ठानं प्रतीति गम्यत इति सूत्रार्थः ॥ धृतिदुर्बलत्वमेव तेषां भावयितुमाह

Page #132

१२९
-
-
-
अध्ययनं-२७,[नि. ४९९] मू.(१०६७) इड्डीयारविए एगे, एगित्थ रसगारवे।
सायागारविए एगे, एगे सुचिरकोहणे॥ मू.(१०६८) भिक्खालसिए एगे, एगे ओमाणभीरुए थद्धे।
एगं च अनुसासमी, हेऊहिं कारणेहि य॥ म.(१०६९) सोऽवि अंतरभासिल्लो, दोसमेव पकव्वई।
आयरियाणं तं वयणं, पडिकूलेइ अभिक्खणं॥ मू.(१०७०) न सा मम वियाणाइ, नवि सा मज्झ दाहिई।
निग्गया होहिई मन्ने, साहू अन्नोऽत्थ वच्चउ।। मू.(१०७१) पेसिया पलिउंचंति, ते परियति समंतओ।
रायविट्टि व मन्नता, करिति भिउडिं महे ।। मू.(१०७२) वाइया संगहिया चेव, भत्तपानेहिं पोसिया।
जायपक्खा जहा हंसा, पक्कमति दिसोदिसिं॥ वृ. 'इड्डीगारविए'त्ति ऋद्धा गौरवं- श्राद्धा ऋद्धिमन्तो मम वश्याः संपद्यते च यथाचिन्तितमुपकरणमित्याद्यात्मबहुमानरूपमृद्धिगौरवं तदस्यास्तीति ऋद्धिगौरविको न गुरुनियोगे प्रवर्तते किमेतैर्ममेति एक:- कश्चन, 'एक:' अन्योऽत्रेति-दुःशिष्याधिकारे 'रसगारवे'त्ति रसेषु-मधुरादिष गौरव-गार्थ्यं यस्यासौ रसगौरवो वालग्लानादिसमुचिताहारदानतपोऽनुष्ठानादौ न प्रवर्तते, 'सायागारविए'त्ति साते-सुखे गौरवं-प्रतिबन्धः सातगौरवं तदस्यास्तीति सातगौरिक एकः, सुखप्रतिबद्धो हि नाप्रतिबद्धविहारादौ प्रवर्तितुं क्षमः, एक: 'सुचिरक्रोधनः' प्रभूतकालकोपनशीलः, एकदा कुपितः कुपित एवास्ते, न कृत्येषु प्रवर्त्तते।
भिक्षायामालस्यक:-आलस्यवान् भिक्षाऽऽलस्यिक एको न विहर्तुमिच्छति, एकोऽपमानभीरु:-भिक्षां भ्रमन्नपि न यस्य तस्यैव वेश्यनि प्रवेष्टुमिच्छति, यदिवा 'ओमाणं'ति प्रवेश: सच स्वपक्षपरपक्षयोस्तद्भीरु[हिप्रतिबन्धेन मा मां प्रविशन्तमवलोक्यान्ये साधवः सौगतादयो वाऽत्र प्रवेक्ष्यन्तीति, थद्धो'त्ति स्तब्धोऽहङ्कारवान्, न निजकुग्रहान्नमयितुं शक्य इति प्रक्रमः, एकं च दुःशिष्यम् 'अनुसासंमि'त्ति आर्षत्वादनुशास्ति गुरुरिति गम्यते, यदा त्वाचार्य आत्मनः समाधि प्रतिसंधत्ते इति व्याख्या तदाऽनुशास्पीति व्याख्येयं, हेतुभिः कारणैश्चोक्तरूपैः । __ सचानुशिष्यमाणः किं कुरुते? इत्याह-सोऽपि दुःशिष्यः 'अंतरभासिल्ल'त्ति अन्तरभाषावान्, गुरुवचनापान्तराल एव स्वाभिभतभाषक इत्यर्थः, 'दोषमेव' अपराधमेव 'प्रादुष्वक(प्रक)रोति' प्रकर्षेण विधत्ते, न तु शिष्यमानोऽपि तद्विच्छेदमिति भावः, पाठान्तरश्च दोषमेव प्रभाषते, गुरूणामिति गम्यते, न चैतावता तिष्ठति, किन्त्वाचार्याणामुपलक्षणत्वादुपाध्यायादीनां द्वितीयपक्षे त्वाचार्याणां सतामास्माकमिति गम्यते, तदित्यनुशिष्टयभिधायकं वचनं वचः 'प्रतिकूलयति' विपरीतं करोति युक्त्युपन्यासेन विपरीतचेष्टया वा 'अमीक्ष्णं' पुनः पुनः, न त्वेकदैवेत्यभिप्रायः।
यथा प्रतिकूलयति तथाऽऽह-न सा 'ममं'ति मां विजानाति, किमुक्तं भवति?-गुरुभिः 29/9

Page #133

१३०
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ -२७ / १०७२ कदाचित्प्रज्ञापितो यथा-आयुष्मन् ! ग्लानप्रतिजागरणं महन्निर्जरास्थानमित्यमुकस्या अपि श्राविकायाः सकाशादमुकमौषधमाहारजातं वाऽऽनीयतां, ततः स तया ज्ञायमानोऽपि प्रतिकूलतया प्राह-न सा श्राविका मा प्रत्यभिजानाति, अप्रत्यभिज्ञानाच्च न वेत्ति, नैव सा मह्यं दास्यति विवक्षितमौषधादीति गम्यते इति हेतुहेतुमद्भावेन व्याख्येयं, स्वतन्त्रतया वा न सा मां विजानाति, नापि सा मह्यं दास्यतीत्याह, यदिवा निर्गता गृहादिदानीं सा भविष्यतीति मन्ये इति वक्ति, अथवा साधुः ‘अन्यः' मद्यतिरिक्त: 'अत्र' विवक्षितप्रयोजने व्रजतु, किमहमेवैकः साधुरस्मीत्यभिधत्ते ।
अन्यच्च 'प्रेषिताः' क्वचित्तथाविधप्रयोजने प्रस्थापिताः 'पलिउंचंति'त्ति तत्प्रयोजनानिष्पादने पृष्टाः सन्तोऽपह्नुवते - क्व वयमुक्ताः ?, गता वा तत्र वयं, न त्वसौ दृष्टेति, पठ्यते च-'पोसिया पलिउंचंति' पोषिताः- आहारोपकरणादिना श्रुतादिना च पुष्टिं नीता अपह्नुवतेयथा किमस्माकं गुरुभिः कृतमित्यपलपन्ति 'ते' दुः शिष्याः 'परियंति' पर्यटन्ति 'समन्ततः ' सर्वासु दिक्षु, न गुरुसन्निधौ कदाचिदासते, मा कदाचिदेषां किञ्चित्कृत्यं भविष्यतीति, कथञ्चित्संनिधाने वा कर्त्तुं प्रवृत्तौ ‘राजवेष्टिमिव' नृपतिहठप्रवत्तितकृत्यमिव 'मन्यमानाः' मनस्वयधारयन्तः कुर्वन्ति 'भ्रकृटीम्' आवेशवशकृतभ्रर्पेक्षपरूपां 'मुखे' वक्रे, अत्यन्तदुष्टताख्यापकमेतत् तदन्यवपुर्विकारोपलक्षणं च ।
अपरञ्च- 'वाचिता:' शास्त्राणि पाठिताः, उपलक्षणत्वात्तदर्थं च ग्राहिताः, किमाचार्यान्तरसत्का एवसन्त उतान्यथेत्याह-'संगृहीताः' परिगृहीताश्चशब्दाद् दीक्षिता उपस्थिताश्च स्वयमिति गम्यते, एवेति पूरणे, 'भक्तपानेन' च सुस्निग्धमधुरादिना, सूत्रे च सुब्व्यत्ययात्तृतीयार्थे सप्तमी, 'पोषिताः' उपचितीकृताः, तथाऽपि 'जातपक्षाः ' उत्पन्नपतत्रा यथा हंसा: प्रकर्षेण - अतिविप्रकृष्टदेशान्तरगमनलक्षणेन क्रामन्ति-गच्छन्ति प्रक्रामन्ति 'दिसोदिसिं 'त्ति दिशि दिशि यदृच्छाविहारिणो भवन्तीत्यर्थः ।
पूर्वत्रैकस्थानस्थितानामेव पर्यटनमुक्तम्, इह तु देशान्तरगमन इति न पौनरुक्त्यं, प्रागेकप्रक्रमेऽपि यदिह बह्वभिधानं तदीदृशां भूयस्त्वख्यापनार्थमिति सूत्रषट्कार्थः । इत्थं खलुङ्गस्येव समिलाभङ्गादिना दुः शिष्यस्य धृतिदुर्बलत्वादिना दुष्टत्वम्, अत एव स्वस्वामिक्लमासमाधिजनकत्वं चोक्तम्, इदानीं तैरेव प्रापितक्लमासमाधिर्यदसावचेष्टत तदाह
मू. ( १०७३ )
अह सारही विचितेइ, खलुंके हि समागए । किं मज्झ दुट्टसीसेहिं ?, अप्पा मे अवसीअई ॥ जारिसा मम सीसा उ, तारिसा गलिगद्दहा । गलिगद्दहे चइत्ताणं, दढं पगिण्हई तवं ॥
मू. ( १०७४ )
वृ. 'अथे'ति क्लमासमाधिसम्भवानन्तरं सारथिरिव सारथिः स्खलितप्रवर्त्तकतयाऽऽचार्यादिः 'विचिन्तयति' ध्यायति, आचार्यसमाधिप्रतिसन्धानपक्षे तु 'अथे' त्यन्तरकोक्तचिन्तानन्तरं ‘सारथि:' स एव गर्गाचार्यः खलुङ्खैरिव खलुङ्खैः- दुः शिष्यैः, हेतौ तृतीया, श्रमं खेदमागत:-प्राप्तः श्रमागतः, ते हि दुष्टगवगवदनेकधा प्रेर्यमाणा अपि सन्मार्गगच्छन्तो गुरु श्रमहेतव एव भवन्ति, यदिवा समागतः खलुङ्खैरिति च सहार्थे तृतीया, यद्विचिन्तयति तदाह- किं ?, न

Page #134

अध्ययनं - २७, [ नि. ४९९ ]
१३१
किञ्चिदित्यर्थः, ममैहिकमामुष्मिकं वा प्रयोजनं सिध्यतीति गम्यते, कै: ? - दुष्टशिष्यैः, प्रक्रमात्प्रेरितैः, किमेवमुच्यते इत्याह- आत्मा 'मे' ममावसीदति, एतत्प्रेरणादिव्यग्रतया तथाविधस्वस्वकृत्याकरणेन, तत एतत्त्यागतो वरमुद्यतविहारेणैव विहृतमिति भावः ।
अथैतत्प्रेरणान्तराले स्वकृत्यमपि किं न क्रियते ? इत्याह- यादृशा मम शिष्याः, 'तुः ' पूरणे, तादृशागलिगर्दभाः, यदि परमित्युपस्कारः गर्दभग्रहणमतिकुत्साख्यापकं, ते हि स्वरूपतोऽप्यतिप्रेरणयैव प्रवर्त्तन्ते, तत्स्तत्प्रेरणयैव कालोऽतिक्रामति, न तु तदन्तरालसम्भव इति भावः, यतश्चैवं ततो गलिगर्भानिव गलिगर्दमान् - दुः शिष्यांस्त्यक्त्वा 'दृढं' वाढं 'प्रगृह्णामि' पाठान्तरतः 'परिगृह्णाति वा' अङ्गीकुरुते, तदनुशासनरूपपलिमन्थत्यागतः, एकत्र सामान्येन गुरुरन्यत्र तु गर्गनामा, किन्तु 'तप:' अनशनादीति सूत्रद्वयार्थः ॥
ततः कीदृशः सन् किमसौ कुरुते ? इत्याहमू. (१०७५)
विहरइ महिं महप्पा, सीईभूएण अप्पण ॥ त्तिबेमि ॥
वृ.' मृदुः' बहिर्वृत्त्या विनयवान् 'मार्दवसंपन्नः' अन्तःकरणतोऽपि तादृगेव, कुशिष्यसन्निधौ हि मृदुरपि स्वरूपतोऽमृदुरेवासीत्, उक्तं हि प्राक्- 'अणासवा थूलवया कुसीला, मिउंपि चंडंपकरंति सीसा' इति, अत एव 'गम्भीरः' अलब्धमध्यः 'सुसमाहितः' सुष्ठु चित्तसमाधानवान् 'विहरति' अप्रतिबद्धविहारेण पर्यटति 'महीं' पृथ्वीं महात्मा शीलं - चारित्रं भूतः - प्राप्तः शीलभूतस्तेनात्मना उपलक्षितः, यतश्चैवं गुरोरपि खलुङ्कत्यागत एव मार्दवादिगुणसंपन्नतेति खलुङ्क· ताया इहैवात्मनो गुरूणां च दोषहेतुत्वेन तत्त्यागतो ऽशठतैव सेवितव्येत्यध्ययनतात्पर्यार्थः ॥ 'इति' परिसमाप्तौ, ब्रवीमिति पूर्ववत् उक्तोऽनुगमः, सम्प्रति नयास्तेऽपि प्राग्वदेव ॥ अध्ययनं २७ समाप्तम्
मुनि दीपरत्नसगारेण संशोधितं सम्पादितं उत्तराध्ययनसूत्रे सप्तविंशमध्ययनं सनिर्युक्तिः सटीकं परिसमाप्तम्
अध्ययनं २८ मोक्षमार्गगति:
मिउमद्दवसंपन्ने, गंभीरे सुसमाहिए।
वृ. व्याख्यातं सप्तविंशमध्ययनम् अधुनाऽष्टाविंशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धःइहानन्तराध्ययनेऽशठतयैव सामाचारी परिपालयितुं शक्यत इति तामभिहितवान्, इह तु तद्व्यवस्थितस्य न्यायप्राप्तैव मोक्षमार्गगतिप्राप्तिरिति तदभिधायकमिदमध्ययनमारभ्यते, अस्य चानुयोगद्वारचतुष्टयं प्राग्वत्प्ररूपणं यावन्नामनिष्पन्नेनिक्षेपे अस्य मोक्षमार्गगतिरिति नाम अतो मोक्षस्य मार्गस्य गतेश्च निक्षेपभिधातुमाह निर्युक्तिकृत्
नि. [५०० ] नि. [५०१]
नि. [ ५०२ ] नि. [५०३ ]

निक्खेवो मुक्खमि (य) चउव्विहो ॥ जाण सरीरभविए तव्वरित्ते अ नियलमाईसु । अट्ठविहकम्ममुको नायव्वो भावओ मुक्खो ॥ निक्खेवो मग्गमि (वि) चउव्विहो । जाणगसरीरभविए तव्वरित्ते अ जलथलाईसुं ।

Page #135

उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २८ / १०७६ भावंमि नाणदंसणतवचरणगुणा मुनेयव्वा ॥ निक्खेवो उगईए चउव्विहो दुव्वि० ॥ जाणगसरीरभविए तव्वरित्ते अ पुग्गलाईसुं । भावे पंचविहा खलु मुक्खगईए अहीगारो ||
वृ. निक्खेवोत्यादि गाथाः षट् प्रतीतार्थ एव, नवरं 'तव्वइरित्ते य नियलमाईसु' त्ति तद्व्यतिरिक्तश्च निगडादिभ्यः, आदिशब्दात्कारागृहादिपरिग्रहः, सूत्रत्वाच्च पञ्चम्यर्थे सप्तमी, इह च निगडादीनां द्रव्यत्वात्तन्मोक्षोऽपि द्रव्यमोक्ष उक्तः, अष्टविधकर्मणा-ज्ञानावरणाददिनिा मुक्त:त्यक्त आत्मेति ज्ञातव्यो भावतो मोक्षः, कथञ्चिद्रव्यपर्याययोरनन्यत्वख्यापनार्थमित्थमुक्तम्, अन्यथा हि क्षायिकभाव एवात्मनो मुक्तत्वलक्षणो मोक्ष इत्युच्यते, आह-कर्मणोऽपि द्रव्यात्वात्कर्मक्षयलक्षणत्वाच्चास्य कथं न द्रव्यमोक्षता ?, उच्यते, इह द्रव्यविवक्षितत्वात्क्षायिकभावरूपस्यैव चास्याश्रितत्वान्न दोषः, अथवा भावशब्दोऽत्र परमार्थवचन:, तथा च वक्तारो भवन्ति-अयमत्र भाव:-अयमत परमार्थ इत्यर्थः, ततश्चास्यैवैकान्तिकात्यन्तिकत्वेन तात्त्विकत्वाद्भावमोक्षत्वम्, इतरस्य तु तद्विपरीत्वाद् द्रव्यमोक्षत्वमित्यनवकाश एव प्रेरणायाः, 'तव्वइरित्ते य जलथलाईसु' न्ति जलस्थले प्रतीते आदिशब्दादुभयपरिग्रहस्तेषु प्रक्रमाद्यो मार्गाः स तद्व्यतिरिक्तो द्रव्ये मुनितव्य इति संटङ्कः, भावो ज्ञानदर्शनतपश्चरणगुणा जीवपर्यायत्वान्मुक्तिपदावप्तिनिमित्ततया च मुनितव्यो मार्ग इति प्रक्रमः । 'तव्वइरित्ते य पोग्गलाईसु'न्ति सूत्रत्वात्तद्व्यतिरिक्ता च प्रक्रमाद्रव्यगतिः पुद्गलादिषु, आदिशब्दाज्जीवपरिग्रहः, व्यक्तिभेदविवक्षया च बहुवचननिर्देशः, द्रव्यत्वं चास्या द्रव्यप्राधान्यविवक्षया, अन्यथा हि पुद्गलादिपर्यायत्वाद्भतेर्भावरूपतैव, यदिवा द्रव्यस्य गतिः द्रव्यगतिरिति षष्ठीसमासाश्रयणान्न दोषः, भावे ‘पञ्चविधा' पञ्चप्रकारा प्रस्तावाद्गतिर्नारकतिर्यङ्गरामरमुक्त्याख्यगम्यभेदेन, मोक्षगत्यासिद्धिगत्या त्वधिकारः, तस्या एवेहाभिधेयत्वादिति गाथाषट्कार्थः ॥
सम्प्रति यथाऽस्य मोक्षमार्गगतिरिति नाम तथा दर्शयितुमाह
नि. [५०६ ] मुक्खो मग्गो अ गई वन्निज्जइ जम्ह इत्थ अज्झयणे । तं अं अज्झयणं नायव्वं मुक्खमग्गगई ॥
१३२
नि. [५०४ ] नि. [५०५ ]
-
वृ. मोक्षः प्राप्यतया मार्गस्तत्प्रापणोपायतया चशब्दो भिन्नक्रमः ततः 'गतिश्च' सिद्धिगमनरूपा तदुभयफलतया 'वर्ण्यते' प्ररूप्यते यस्माद् 'अत्रे' ति प्रस्तुतेऽध्ययने 'तत्' तस्मादेतदध्ययनं ज्ञातव्यं ‘मोक्षमार्गगति:' इति मोक्षमार्गगतिनामकम्, अभिधेयेऽभिधानोपचारादिति भाव इति गाथार्थः ॥ उक्तो नामनिष्पन्नो निक्षेपः, सम्प्रति सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं तच्चेदम्मू. ( १०७६ ) मुक्खमग्गगई तच्चं (त्थं), सुणेह जिनभासियं ।
चडकारणसंजुत्तं, नाणदंसणलक्खणं ॥
वृ. मोक्षणं मोक्षः-अष्टविधकर्मोच्छेदस्तस्य मार्गः-उक्तरूपस्तेन गतिः - अनन्तरोक्ता मोक्षमार्गगतिस्तां, कथ्यमानामिति गम्यते, 'तच्चं 'ति 'तथ्याम्' अवितथां ' शृणुत' आकर्णयत ‘जिनभाषितां' तीर्थकृदभिहितां, चत्वारि कारणानि वक्ष्यममाणलक्षणानि तैः संयुक्ता - समन्विता चतुष्कारणसंयुक्तातां, नन्वमूनि चत्वारि कारणानि, कर्मक्षयलक्षणस्य मोक्षस्यैव, मतेस्तु

Page #136

-
अध्ययनं-२८,[ नि. ५०६]
१३३ तदनन्तरभावित्वात्स एवे(व ने)ति कथं चतुष्कारणवतीत्वमस्या न विरुध्यते?, उच्यते, व्यवहारतः कारणकारणस्यापि कारणत्वाभिधानाददोषः, अत एव चानन्तरकारणस्यैव कारणत्वमित्याशङ्काऽपोहार्थ मस्य विशेषणास्योपन्यासः, अन्यथा हि मोक्षमार्गेण गतिरिति विग्रहे गति प्रति मार्गस्य कारणत्वं प्रतीयत एव,
तद्रपाणि चामनि, चत्वारिकारणानीति, तथा ज्ञानदर्शने लक्षणं-चिह्नं यस्याः सा ज्ञानदर्शनलक्षणाः, यस्य हि तत्सत्ता तस्यावश्यंभाविनी मुक्तिरिति निश्चीयते, अत एव चानयोर्मूलकारणतां दर्शयितुमित्थमुपन्यासः, यद्वा मोक्षे-उक्तलक्षणे मार्गः-शुद्धो 'मृजूशुद्धा'विति धातुपाठात्तस्य गतिः-प्राप्तिस्तां ज्ञानदर्शने-विशेषसामान्योपयोगरूपे लक्षणम्-असाधारणं स्वरूपं यस्याः सा तथा तां, न चेह नियुक्तिकृता मार्गगत्योरन्यथाव्याख्यानात्तद्विरोधः, अनन्तगमपर्यायत्वात्सूत्रस्य, शिष्यासंमोहाय कस्यचिदेवार्थस्य तेनाभिधानात्, शेषं प्राग्वदिति सूत्रार्थः॥
यदुक्तं 'मोक्षमार्गगतिं शृणेति'त्ति तत्र मोक्षमार्ग तावदाहमू. (१०७७) नाणं च दंसणं चेव, चरितं च तवो तहा।
एस मग्गुत्ति पन्नत्तो, जिनेहिं वरदंसिहिं॥ वृ.ज्ञायते-अवबुध्यतेऽनेन वस्तुतत्त्वमिति ज्ञानं, तच्च सम्यग्ज्ञानमेव ज्ञानावरणक्षयक्षयोपशमसमुत्थं मत्यादिभेदं, दृश्यते तत्त्वमस्मिन्निति दर्शनम्, इदमपि सम्यग्रूपमेव, दर्शनमोहनीयक्षयोपशमोपशमसमुत्पादितमर्हदमिहितजीवादितत्त्वरुचिलक्षणात्मशुभभावरूपम्, 'एव' अवधारणे भिन्नक्रमश्चोत्तरत्र योक्ष्यते, चरन्ति-गच्छन्त्यनेन मुक्तिमिति चरित्रम्, एतदपि सम्यग्रूपमेव चारित्रमोहनीयक्षयादित्रयप्रादुर्भूतसामायिकादिभेदं सदसत्क्रियाप्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणं, तपति पुरोपात्तकर्माणि क्षपणेनेति तपो-बाह्याभ्यन्तरभेदभिन्नं यदर्हद्धचनानुसारि तदेव समीचीनमुपादीयते, इत्थं चैतत् ।
सर्वत्र मोक्षमार्गगतिप्रस्तावाद्विपर्यस्तज्ञानादीनां तत्कारणताऽनुपपत्तेरन्यथाऽतिप्रसङ्गात्तथेति, सर्वत्र चशब्दः समुच्चये, सर्वत्र समुच्चयाभिधानं समुदितानामेव मुक्तिमार्गत्वख्यापकम्, एष एव 'मार्ग' इति मार्गशब्दवाच्यः, अत्यैव मुक्तिप्रापकत्वात्, 'प्रज्ञप्तः' प्रज्ञापितः 'जिनैः' तीर्थकृद्भिः वरं-समस्तवस्तुव्यापितयाऽव्यभिचारितया च द्रष्टुं-प्रेक्षितुं शीलमेषां ते वरदर्शिनस्तैः, इह च चारित्रभेदत्वेऽपि तपसः पृथगुपादानमस्यैव क्षपणं प्रत्यसाधारणहेतुत्वमुपदर्शयितुं, तथा च वक्ष्यति-"तवसा (उ) विसुज्झइ"त्ति सूत्रार्थः ।। मू. (१०७८) नाणं स दंसणं चेव, चरित्तं च तवो तहा।
एयं मग्गमणुप्पत्ता, जीवा गच्छंति सुग्गइं। वृ. पूर्वार्द्ध व्याख्यातमेव, एनम्' इत्यनन्तरमुक्तरूपं 'मार्ग' पन्थानम् ‘अनुप्राप्ताः' आश्रिता जीवाः 'गच्छन्ति' यान्ति 'सोग्गइ'न्ति सुगति-शोभनगति, प्रक्रमान्मुक्तिमिति सूत्रार्थः ।। ज्ञानादीनि मुक्तिमार्ग इत्युक्तमतस्तत्स्वरूपमिहाभिधेयं, तच्च तद्भेदाभिधानेऽभिहितमेव भवतीतिमत्वा यथोद्देशस्तथा निर्देश' इति न्यायतो ज्ञानभेदानाहमू. (१०७९) तत्थ पंचविहं नाणं, सुअंआभिनिबोहियं ।
ओहियनाणं तइयं, मननाणं च केवलं।

Page #137

१३४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२८/१०७९ वृ. 'तत्र' इति तेषु ज्ञानादिषु मध्ये 'पञ्चविधं' पञ्चप्रकारं, किं तत् -ज्ञान, क एते पञ्च प्रकारा इत्याह-श्रूयते तदिति श्रुतं-शब्दमात्रं, तच्च द्रव्यश्रुतमेव, यत्पुनः शब्दमाकर्णयतः स्वयं वा वदतः पुस्तकादिन्यस्तानि वा चक्षुरादिभिरक्षराण्युपलभमानस्य शेषेन्द्रियगृहीतं वाऽर्थं विकल्पयतोऽक्षरारूषितं विज्ञानमुपजायते तदिह भावश्रुतं श्रुतशब्देनोक्तं;
तथाऽभिमुखो योग्यदेशावस्थितवस्त्वपेक्षया नियतः स्वस्वविषयपरिच्छेदकतयाऽवबोधःअवगमोऽभिनिबोधः स एवाभिनिबोधिकं, विनयादित्वात्स्वार्थिकष्ठक्, 'ओहि'त्ति अवशब्दोऽध:शब्दार्थः, ततश्चाध इत्यधस्ताद्धावति अधोऽधो विस्तृतविषयवेदकतयेत्यवधिः, औणादिको डि:, यद्वा 'अवे'त्यध एव धानं धातूनामनेकार्थत्वात्परिच्छेदोऽवपिः, 'उपसर्गे धोः कि'रिति किः, अथवाऽवधिः-मर्यादा रूपिष्येषु परिच्छेदकतया प्रवृत्तित्त्येवंरूपा, तदुपलक्षितं ज्ञानमप्यविधः, ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञातिर्वा ज्ञानं, ततोऽवधिश्चासौ ज्ञानं चावधिज्ञानं, __ तृतीयं तृतीयस्थानवतित्वात्, 'मननाणं'ति मनःशब्देन द्रव्यपर्याययोः कथञ्चिद भेदात् मनोद्रव्यपर्याया गृह्यन्ते, तेषु तत्तत्सञ्जिविकल्पहेतुषु ज्ञानं मनोज्ञानं, __ तानेव हि मनःपर्यायज्ञानी साक्षादेव बुध्यते, न तु बाह्यान्, अनुमानगम्यमानत्वात्तेषाम्, उक्तं हि-"जाणति बज्झेऽनुमानोओ'त्ति, 'च:' समुच्चये भिन्नक्रमस्ततः केवलं च, तत्र केवलम्-एकमकलुषं सकलमसाधारणमनन्तं च ज्ञानमिति प्रक्रमः, उक्तं हि-"केवलमेगं सुद्धं सकलमसाधारणं अनंतं च।".. __ आह-नन्द्यादिषु मतिज्ञानानन्तरं श्रुतज्ञानमुक्तं तदिह किमर्थमादित एव श्रुतोपादानम् ?, उच्यते, शेषज्ञानानामपि स्वरूपज्ञानस्य प्रायस्तदधीत्वेन प्राधान्यख्यापनार्थमिति सूत्रार्थः ।। साम्प्रतं ज्ञानशब्दस्य सम्बन्धिशब्दत्वाद्येषां तज्ज्ञानं तान्यभिधातुमाहमू.(१०८०) एयं पंचविहं नाणं, दव्वाण य गुणाण य।
पज्जवाणं च सव्वेसिं, नाणं नाणीहिं देसियं ।। वृ. 'एतद्' अनन्तरोक्तं पञ्चविधं ज्ञानं द्रवन्ति-गच्छन्ति तांस्तान् पर्यायानिति द्रव्याणिवक्ष्यमाणलक्षणानि तेषां, 'चः' तद्गतानेकभेदख्यापको, गुणानां-रूपादीनां, चः प्राग्वत्, परीति-सर्वतः, कोऽर्थः?-द्रव्येषु गुणेषु सर्वेष्ववन्ति-गच्छन्तीति पर्यवास्तेषां च, 'सर्वेषाम्' अशेषाणां, केवलापेक्षया चायं द्रव्यकात्स्नर्ये सर्वशब्दः शेषज्ञानापेक्षया तु प्रकारकात्स्नर्ये, प्रतिनियतपर्यायग्राहित्वात्तेषां, 'ज्ञानम्' अवबोष्कं 'ज्ञानिभिः' अतिशयज्ञानोपेतैः केवलिभिरितियावत् 'देशितं' कथितम्।
अनेन च यदाहुः-ज्ञानं ज्ञानस्वरूपस्यैव ग्राहकं, बाह्याभिमतस्य वस्तुनो ज्ञानातिरिक्तस्यासत्त्वाद्, अत एवोक्तं-'स्वरूपस्य स्वतो गति' रिति, तन्निरस्तम्, अन्तः सुखादिप्रतिभासवदहिःस्थूलप्रतिभासस्यापिस्वसंविदितत्वात्, न च युगपद्वद्यमानयोरेकस्य तात्त्विकत्वमितरस्य त्वन्यथात्वमिति निमित्तं विना कल्पयित्तुं शक्यम्, अथैकत्राविद्योपदर्शितत्वं तत्कल्पननिमित्तं, न, यतस्तदितरत्रापिकिन कप्यते?, निमित्तं विना कल्पनाया उभयत्राविशेषात्, तथा च ज्ञानस्याप्यभावेन सर्वशून्यतापत्तिरित्यलं प्रसङ्गेनेति सूत्रार्थः ।।
अनेन द्रव्यादिविषयत्वं ज्ञानस्योक्तं, तत्र च द्रव्यादीनि किंलक्षणानीत्यत आह- .

Page #138

अध्ययनं - २८, [ नि. ५०६ ]
मू. ( १०८१ )
गुणाणं आसओ दव्वं, एगदव्वस्सिया गुणा । पज्जवाणं तु, उभओ अस्सिया भवे ॥
वृ. 'गुणानां' वक्ष्यमाणानाम् 'आश्रयः' आधारो यत्रस्थास्त उत्पद्यन्ते चावतिष्ठन्ते प्रलीयन्ते च तद् द्रव्यम्, अनेन रूपादय एव वस्तु न तद्यतिरिक्तमन्यदिति तथागतमतमपास्तं, तथाहियदुत्पादविनाशयोर्न वस्योत्पादविनाशौ न तत्ततोऽभिन्नं, यथा घटात्पटये, न भवतश्च पर्यायोत्पादविनाशयोर्द्रव्यस्योत्पादविनाशौ, न चायमसिद्धो हेतु:, स्थासकोशकुशूलाद्यवस्थासु मृदादि-द्रव्यस्यानुगामित्वेन दर्शनात्, न चास्य मिथ्यात्वं, कदाचिदन्यथादर्शनासिद्धेः, उक्तं हि"यो ह्यन्यरूपसंवेद्यः, संवेद्येतान्यथा पुनः समिथ्या न तु तेनैव, यो नित्यवगम्यते ॥ "
१३५
तथैकास्मिन् द्रव्ये स्वाधारभूते आश्रिताः स्थिता एकद्रव्याश्रिताः, के ते ? - 'गुणाः' रूपादयः एतेन च ये द्रव्यमेवेच्छन्ति तद्यतिरिक्तांश्च रूपादीनविद्योपदर्शितानाहुस्तन्मतनिषेधः कृतः, संविनिष्ठा हि विषयव्यवस्थितयो, न च रूपाद्युत्कलितरूपं कदाचित्केनचिद् द्रव्यमवगतमवगम्यते वा, अथ तद्विवर्त्त एव रूपादयो न तु तात्त्विकाः केचन तद्भेदेन सन्ति, नन्वेवं रूपादिविवर्त्तो द्रव्यमित्यपि किं न कल्प्यते ?, अथ तथैव प्रतीते:, एवं सति प्रतीतिरुभयत्र साधारणेत्युभयमुभयात्मकमस्तु, लक्ष्यतेऽनेनेति लक्षणं 'पर्यवाणां' वक्ष्यमाणरूपाणां 'तुः' विशेषणे ‘उभयोः' द्वयोः प्राकृतत्वाद् द्रव्यगुणायोराश्रिताः, 'भवे 'त्ति 'भवेयुः' स्युः । अनेन च य एवमाहुः- यदाद्यन्तयोरसत् मध्येऽपि तत्तथैव, यथा मरीचिकादौ जलादि, न सन्ति च कुशूलकपालाद्यवस्थयोर्घटादिपर्यायाः, ततो द्रव्यमेवादिमध्यान्तेषु सत्, पर्यायाः पुनरसत्यैराकाशकेशादिभिः सदृशा अपि भ्रान्तैः सत्यतया लक्ष्यन्ते, यथोक्तम्
44
'आदावन्ते च यन्नास्ति, मध्येऽपि हि न तत्तथा । वितथैः सदृशाः सन्तोऽवितथा इव लक्षिताः ॥"
तेऽपाकृताः, तथाहि-आद्यन्तयोरसत्त्वेनमध्येऽप्यसत्त्वं साधयतामिदमाकूतं यत्क्वचिदसत्तत्सर्वस्मिन्निसदिति, ततश्च मुद्रव्येऽप्यद्रव्यस्यासत्त्वात्सर्वस्मिन्नप्यसत्त्वप्रसङ्गः, अथेष्टमेवैतत्, सत्तामात्रस्यैव तत्त्वत इष्टत्वात्, उक्तं हि - " सर्वमेकं सदविशेषात्" नन्वेवमभावे भावभावाद्भावस्यापि सर्वत्राभावप्रसङ्गः, तस्माद्बाधकप्रत्ययोदय एवासत्त्वे निबन्धनमिति न क्वचिदसत्त्व तस्यावश्यंभावः, ततो द्रव्यवत्पर्यायाणामप्यबाधितबोधविषयत्वे सत्त्वमस्तु, तथा गुणेष्वपि नवपुराणादिपर्याया: प्रत्यक्षप्रतीता एव कियत्कालभाविनः, प्रतिसमयभाविनस्तु पुराणत्वाद्यन्यथानुपपत्तेरनुमानतोऽवसीयन्ते, ततश्च द्रव्यगुणपर्यायात्मकमेकं शबलमणिवच्चित्रपतङ्गादिवद्वा वस्त्विति स्थितमिति सूत्रार्थ: ।। आह-गृह्णीमो 'गुणानामाश्रयो द्रव्य 'मिति द्रव्यलक्षणं, तच्चैवंलक्षणं द्रव्यं किमेकमेवोत तस्य भेदो अपि सन्तीत्याह
मू. (१०८२ )
धम्मो अधम्मो आगासं, कालो पुग्गलजंतवो ।
एस लोगुत्ति पन्त्रत्तो, जिनेहिं वरदंसिहिं ॥

वृ.‘धर्म' इति धर्मास्तिकाय: 'अधर्म' इत्यधर्मास्तिकाय: 'आकाश' मित्याकाशस्तिकायः ‘कालः' अद्धासमयात्मक: 'पुद्गलजन्तव' इति पुद्गलास्तिकायः जीवास्तिकायः, एतानि

Page #139

१३६
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २८ / १०८२ द्रव्याणीति शेष:, प्रसङ्गतो लोकस्वरूपमप्याह-एष इत्यादि, सुगममेव, नवरमेष इति - सामान्यत: प्रतीतो लोक इतीत्येस्वरूपः, कोऽर्थः ? - अनन्तरोक्तद्रव्यषट्कात्मकः, उक्तं हि" धर्मादीनां वृत्तिर्द्रव्याणां भवति यत्र तत्क्षेत्रम् । तैर्द्रव्यैः सह लोकस्तद्विपरीतं ह्यलोकाख्यम् ॥”
इति सूत्रार्थः । आह-किमेतेऽपि धर्मादयो भेदवन्त उतान्यथा ?, उभयथाऽपीति ब्रूमः, मू. ( १०८३ ) धम्मो अधम्मो आगासं, दव्वं इक्किक्कमाहियं । अनंतानि य दव्वाणि, कालो पुग्गलजंतवो ॥
वृ. धर्मोऽधर्म आकाशं द्रव्यमिति धर्मादिभिः प्रत्येकं योज्यते ‘एकैकं' एकसङ्ख्याया एवैतेषु भावाद् आख्यातं तीर्थकुद्भिरिति गम्यते, तत्किं कालादिद्रव्याण्यप्येवमेवेत्याह-'अनन्तानि' अनन्तसङ्ख्यानि स्वगतभेदानन्त्यात् 'च: ' पुनरर्थे उत्तरत्र योक्ष्यते, कानि ?, द्रव्याणि, कतमानि? -कालः पुद्गलजन्तवश्चोक्तरूपाः, कालस्य चानन्त्यमतीतानागतापेक्षयेति सूत्रार्थः ॥ एषां परस्परभेदनिबन्धनं लक्षणभेदमाह
मू. ( १०८४ )
मू. (१०८५ )
गइलक्खणो उ धम्मो, अहम्मो ठाणलक्खणो । भायणं सव्वदव्वाणं, नहं ओगाहलक्खणं ॥ वत्तणालक्खणो कालो, जीवो उवओगलक्खाणो । नाणेणं दंसणेणं च, सुहेण य दुहेण य ॥ नाणं च दंसणं चेव, चरितं च तवो तहा । वीरियं उवओगे य, एयं जीवस्स लक्खणं ॥ सद्दधयारउज्जोओ, पभा छाया तवुत्ति वा । वन्नरसगंधफासा, पुग्गलाणं तु लक्खणं ॥
मू. (१०८६ )
मू. ( १०८७ )
वृ. गमनं गति:- देशान्तरप्राप्तिः लक्ष्यतेऽनेनेति लक्षणं, गतिर्लक्षणमस्येति गतिलक्षणः, 'तुः ' पूरणे, काऽसौ ? - धर्मास्तिकायः, आह-सिद्धे सति वस्तुनोऽस्तित्वे इदमनेन लक्ष्यत इति वक्तुं युक्तम्, अस्य तु सत्त्वमेवासिद्धम्, अत्रोच्यते, यद्यच्छुद्धपदवाच्यं तत्तदस्ति, यथा स्तम्भादिः, शुद्धपदवाच्यश्च धर्मनामास्तिकायो, न चायमसिद्धो हेतु:, धर्म इत्यस्यैतद्वाचकस्यासमस्तदत्वेन तथाऽभिधेयार्थबाधकप्रमाणाभावात् प्रमाणान्तरबाधितविषयत्वाख्यदोषरहित तत्वेन च सिद्धत्वात्, न च स्वपुष्पादिषु सङ्केतितैर्दुःखादिशुद्धपदैरनेकान्तो, वृद्धपरम्परायातसङ्केतविषयाणामेव शुद्धपदानां वाच्यत्वस्येह हेतुत्वेनेष्टत्वात्, निपुणेन प्रतिपत्रा भाव्यम्, अन्यथा धूमादेरपि गोपालघटादिष्वन्यथाभावदर्शनादेष प्रसङ्गो दुर्निवारः स्यात्, उक्तं च
" अत्थित्ति निव्वियप्पो जीवो नियमा उ सद्दतो सिद्धी ।
कम्हा? सुद्धपयत्ता द्यडखरसिंगानुमाणाओ ।"
इत्याद्यलं प्रसङ्गेन, तथा 'अधर्मः' अधर्मास्तिकायः स्थितिः स्थानं गतिनिवृत्तिरित्यर्थः, तल्लक्षणमस्येति स्थानलक्षणः, स हि स्थितिपरिणतानां जीवपुद्गलानां स्थितिलक्षणकार्यं प्रत्यपेक्षाकारणत्वेन व्याप्रियत इति तेनैव लक्ष्यत इत्युच्यते, अनेनाप्यनुमानमेव सूचितं तच्चेदम्यद्यत्कार्यं तत्तदपेक्षाकारणवद्, यथा घटादि, कार्यं चासौ स्थितिः, यच्च तदपेक्षाकारणं तदधर्मा

-

Page #140

अध्ययनं - २८, [ नि. ५०६ ]
१३७
स्तिकाय इति, अत्र च नैयायिकादिः सौगतो वा वदेत्-नास्ति अधर्मास्तिकायः, , अनुपलभ्यमानत्वात्, शशविषाणवत्, तत्र यदि नैयायिकादिस्तदाऽसौ वाच्यः कथं भवतोऽपि दिगादयः सन्ति ?, अथ दिगादिप्रत्ययलक्षणकार्यदर्शनाद् भवति हि कार्यात्कारणानानम्, एवं सति स्थितिलक्षणकार्यदर्शनादयमप्यस्तीति किं न गम्यते ?, अथ तत्र दिगादिप्रत्ययकार्यस्यान्यतोऽसम्भवात्कारणभूतान् दिगादीननुमिमीमह इति मतिः, इहाप्याकाशादीनामवगाहदानादिस्वस्वकार्यव्यापृतत्वेन ततोऽसम्भवादधर्मास्तिकायस्यैव स्थितिलक्षणं कार्यमिति किं नानुमीयते ?, अथासौ न कदाचिद् दृष्टः ?, एतद्दिगादिष्वपि समानम् ।
अथ सौगतः सोऽप्येवं वक्तव्यः यथा-भवतः कथं बाह्यार्थसंसिद्धि: ? न हि कदाचिदसौ प्रत्यक्षगोचर:, साकारज्ञानवादिनः सदातदाकारस्यैव संवेदनात्, तथा च तस्याप्यनुपलभ्यमानत्वादभाव एव, अथाकारसंवेदनेऽपि तत्कारणमर्थः परिकल्प्यते, धूमज्ञान इवाग्निः, एवं सति स्थितिदर्शनेऽपि किं न तत्कारणस्याधर्मास्तिकायस्य निश्चयः ?, अथायमप्यभिदधीत न कदाचिदसौ तत्कारणत्वेनेक्षित इति, ननु बाह्यार्थेऽपि तुल्यमेतत्, न हि सोऽपि तदाकारकारितया कदाचिदवलोकितः, अथ मनस्कारस्य चिद्रूपतायामेव व्यापारो न तु नियता (त) कारणत्वे, अतस्तत्रार्थ: कारणं कल्प्यते, एवं तर्हि जीवपुद्गलौ परिणाममात्र एव कारणं, स्थितिपरिणतौ पुनरधर्मास्तिकायोऽपेक्षाकारणत्वेन व्याप्रियत इति किं न कल्प्यते ?, अथासौ सर्वदा सर्वस्य सन्निहित इत्यनियमेन स्थितिकारणं भवेत्, नन्वेवमर्थाऽपि तर्हि स्वपरगतौ विश्रसाप्रयोगावपेक्षत इति नानयोर्विशेषमुत्पश्यामः,
तथा ‘भाजनम्' आधार: 'सर्वद्रव्याणां' जीवादीनां 'नभः' आकाशम्, अवगाहः - अवकाशस्तल्लक्षणमस्येत्यवगाहलक्षणं तद्धवगाढुं प्रवृत्तानामालम्बनीभवति, अनेनावगाहकारणत्वमाकाशस्योक्तं, न चास्य तत्कारणत्वमसिद्धं, यतो यद्यदन्वयव्यतिरेकानुविधायि तत्तत्कार्यं, यथा चक्षुराद्यन्वयव्यतिरेकानुविधायि रूपादिविज्ञानम्, आकाशान्वयव्यतिरेकानुविधायी चावगाह:, तथाहि - शुषिररूपमाकाशं, तत्रैव चावगाहो, न तु तद्विपरिते पुद्गलादौ, अथैवमलोकाकाशेऽपि कथं नावगाह: ?, उच्यते, स्यादेवं यदि कश्चिदवगाहिता भवेत्, तत्र तु धर्मास्तिकायस्य जीवादीनां चासत्त्वेन तस्यैवाभाव इति कस्यासौ समस्तु ?, नन्वेवमपि न तत्सिद्धिः, हेतोरसिद्धत्वात्, तदसिद्धिश्चान्वयाभावात्, सति हि तस्मिन् भवनमन्वयो, न च तत्सत्त्वसिद्धिरस्ति, अन्वयाभावे च व्यतिरेकस्याप्यसिद्धिरिति, ननु कथं न तत्सत्त्वसिद्धि: ?, अथ भित्त्याद्यभाव एवाकाशमिति, एवं सत्याकाशाभाव एव भित्त्यादय इत्यपि किं न भवति ?, अथ तेषां प्रमाणप्रतीतत्वाद्, इहापि किं न प्रमाणप्रतीति: ?, तथाहि - वियति विहग इत्यादि प्रतीत्यन्यथानुपपत्त्याऽनुमानतस्तत्सिद्धिः, न चेयं प्रतीतिरन्यथाऽपि संभवतीति न ततस्तत्सिद्धिरिति (वक्तुं ) युक्तम्, एवं हि भित्त्यादिप्रतीतेरपि भित्त्याद्यभावेऽपि भावकल्पनया तेषामप्यभावप्रसक्तिः,
अथ तत्प्रतीतेः प्रामाण्यनिश्चय इति नान्यथात्वकल्पना, एवं तर्हि वक्तव्यं कुतोऽस्याः प्रमाणनिश्चयः,?, किं प्रमाणान्तरानुग्रहाद्बाधकाभावाद्वा ?, यदि प्रमाणान्तरानुग्रहात् किं तत्प्रमाणान्तरं?, य इहाबाधितप्रत्ययः स सर्वः प्रमाणं, यथा सुखादिप्रत्ययः, बाधितप्रत्ययाश्चामी भित्या

Page #141

१३८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२८/१०८७ दिप्रत्यया इत्यनुमानमिति चेद्यद्येवमिदह्यापि यो य इह प्रत्ययः स सर्वः सालम्बनो यथेह कुण्डे दधीति प्रत्ययः इहप्रत्ययश्चायम् इह विहग इति प्रत्ययः इत्यनुमानमस्त्येव, अथैवमाधारमात्रस्यैव सिद्धिर्नत्वाकाशस्य, कथं न तत्सिद्धिः?, यदेव ह्याधारमात्रं तदेवाकाशमिति वयं ब्रूमः, अथ बाधकाभावात्, ननु बाधकमपि विपरीतप्रत्ययोत्पत्तिरूपं, तदभावश्चोभयत्र समान इति न भित्त्याद्यभाव एवाकाशं किन्तु शुपिररूपमन्यदेव, ततस्तद्भावित्वादवगाहस्य कथं न तत्कारणत्वसिद्धिराकाशस्य ?, एवं च स्थितमेतद्-अवगाहेन कार्यरूपेण लक्ष्यमाणत्वादवगाहलक्षणं नभः, तथा वर्तन्ते-भवन्ति भावास्तेन तेन रूपेण तान् प्रति प्रयोजकत्वं वर्तना सा लक्षणं-लिङ्गमस्येति वर्तनालक्षणः, कोऽसौ ?-कालः इदमुक्तं भवति-यदमी शीतवातातपादयः ऋतुविभागेन भवन्ति यच्च केचिच्छशधरकरनिकरानुकारिपारतीप्रसवाः अन्ये तु तुहिनशिलाशकलविशदकुन्दमालतीकुसुमवासवाहिन: अपरेच केशरतिलकुरुबकशिरीषाङ्कोल्लप्रसूनजृम्भमाणपरागभाजः तदितरे च करिदशनसकलधवलमल्लिकाबहलपरिमलहारिणः परेच कदम्बकेतकरजःपूरपूरिताम्बरा: अपरेतु सप्तच्छदकुसुमरजोधूलिधूसरितविश्वविश्वम्भराः अविशिष्टवस्तवः प्रकाशन्ते क्रमेणैव भुवनभागांस्तदवश्यममीषां नैयत्यहेतुना केनापि भवितव्यं,
सच काल इत्यलं प्रस्ङ्गेन, सर्वथा वर्तनया लक्ष्यमाणत्वादस्ति काल इति स्थितं, तथा 'जीव:' जन्तुरुपयोगो-मतिज्ञानादि लक्षणं-रूपं यस्यासौ उपयोगलक्षणो, मतिज्ञानादिको घुपयोगस्तद्धर्मः, सच स्वसंविदित एवेति, तदनुभवतो रूपाद्यनुभवादिव घटादिर्जीवो लक्ष्यत इति तल्लक्षणमुच्यते, प्रपञ्चितं चैतदिहैव प्रागन्यत्र चेति न पुनः प्रतन्यते अत एव 'ज्ञानेन' विशेषग्राहिणा 'दर्शनेन च' सामान्यविषयेण 'सुखेन च' आह्लादरूपेण दुःखेन च-तद्विपरीतेन प्रक्रमाल्लक्ष्यत इति गम्यते, न हि ज्ञानादीन्युजीवेषु कदाचिदुपलभ्यन्त इतिकृत्वा।।
सम्प्रति विनेयानां दृढतरसंस्काराधानाय उक्तलक्षणमनूद्य लक्षणान्तरमाह-'ज्ञानं च' उक्तरूपमेवं दर्शनं चैव चरित्रं च तपस्तथा 'वीर्य' वीर्यान्तरायक्षयोपशमसमुत्थं सामर्थ्यलक्षणम् 'उपयोगश्च' अवहितत्वं, किमित्याह-'एतत्' ज्ञानादि जीवस्य लक्षणम्, एतेन हि जीवोऽनन्यसाधारणतया लक्ष्यत इति । इत्थं जीवलक्षणमभिधाय पुद्गलानां लक्षणमाह__ 'शब्दः' ध्वनिः 'अन्धकारः' तिमिरम्, उभयत्र सूत्रत्वात्सुपो लुक् 'उद्योतः' रत्नादिप्रकाशः 'प्रभा' चन्द्रादिदीधितिः 'छाया' शैत्यगुणाः 'आतपः' रविबिम्बजनित उष्णप्रकाशः, इतिशब्द आद्यर्थः, ततश्च सम्बन्धभेदादीनां परिग्रहः, वा समुच्चये, वर्णश्च-नीलादिः रसश्च-तिक्तादिः गन्धश्च-सुरभ्यादिः, स्पर्शश्च-शीतादिरेषां द्वन्द्वः, इतिशब्देन चाद्यार्थेनैषां ग्रहणेऽपि पुनरुपादानं सर्वत्रानुयायिताख्यापनार्थं, 'पुद्गलानां' स्कन्धादीनां 'तुः' पुनरर्थः लक्षणम्, एतैरेव तेषां लक्ष्यत्वात्, आह-पौद्गलिकत्वे शब्दादीनां पुद्गललक्षणत्वं युक्तं तच्च कथम्?, उच्यते, शब्दस्तावन्मूर्तत्वात्पौद्गलिको, मूर्तिभावोऽस्य प्रतिघातविधायित्वादिभ्यः, उक्तं हि
___ "प्रतिघातविधायित्वाल्लोष्टवन्मूर्तता ध्वनेः।
द्वारवातानुपाताच्च, धूमवच्च परिस्फुटम्।।" अन्धकारोद्योतप्रभाणां तु पौद्गलिकत्वं चक्षुर्विज्ञानविषयत्वात्, प्रयोगश्चात्र-यत्पौद्गलिकं न भवति तच्चक्षुर्विज्ञानविषयमपि न भवति, यथाऽऽत्मादयः, चक्षुर्विज्ञानविषयाश्चान्धकारादयः,

Page #142

अध्ययनं-२८,[नि. ५०६]
१३९ अथालोकाभावोऽन्धकारं, तथा च निरुपाख्यत्वेन तस्यासत्त्वमुच्यते, न, सतः सर्वथा निरन्वयाभावस्याभावेनाभावरूपत्वेऽपि निरूपाख्यत्वासिद्धेः, तथाहि-घटस्य कपालाख्यापर्यायान्तरोत्पत्तिरेवाभावो न पुनरुच्छेदमात्रम्, एवमलोकस्याप्यन्धकाराख्यापर्यायान्तरोत्पत्तिरेवाभावो न तु तथाविधपरमाणुरूपतयाऽप्यभाव एव, इत्थं चैतत्, परिणामित्वाद्वस्तुनः, परिणामस्य च सत एव वस्तुनः पूर्वरूपपरित्यागेन रूपान्तरोत्पत्तिरूपत्वात् जीवस्य उक्तं हि
"परिणामो ह्यर्थान्तरगमनं न च सर्वथा व्यवस्थानम्।
न च सर्वथा विनाशः परिणामस्तद्विदामिष्टः॥" एवं छायाऽऽतपयोरपि पौद्गलिकत्वं वस्तुत्वं च भावनीयं, तथा स्पर्शनग्राह्यत्वाच्चानयोः पौद्गलिकत्वं, तथाहि-छायायाः शैत्यमातपस्य चोष्णत्वं प्रतिप्राणि प्रतीतमेवेति, अतश्च यत्कैश्चिदच्यते-शब्दोऽम्बरगुण इत्यादि, तदपास्तं भवति- उक्तश्च
"अणवः सर्वशक्तित्वाद्भेदसंसर्गवृत्तयः।
छायाऽऽतपस्तमः शब्दभावेन परिणामिनः॥" इत्यादि, वर्णादीनां च पौद्गलिकत्वं सुप्रसिद्धमेवेति सूत्रचतुष्टयार्थः ।। अनेन द्रव्यलक्षणमुक्तं, पर्यायालक्षणमाहमू. (१०८८) एगत्तं च पुहुत्तं च, संखा संठाणमेव य।
संजोगा य विभागा य, पज्जवाणं तु लक्खणं॥ वृ. एकस्य भावः एकत्वं-भिन्नेष्वपि परमाण्वादिषु यदेकोऽयं घटादिरिति प्रतीतिहेतुः सामान्यपरिणतिरूपं, चशब्द उत्तरापेक्षया समुच्चये, पृथग्भावः, पृथक्त्वम्-अयमस्मात्पृथगिति प्रत्ययोपनिबन्धनं, 'चः' सर्वत्र प्राग्वत्, संख्यानं सङ्घया-यत एको द्वौ त्रय इत्यादिका प्रतीतिरुपजायते, संतिष्ठतेऽनेनाकारविशेषेण वस्त्विति संस्थानं-परिमण्डलोऽयमित्यादिबुद्धि निबन्धनम्, एवेति पूरणे, 'संयोगाः' अयमंगुल्योः संयोग इत्यादिदिव्यपदेशहेतवः, 'विभागाश्च' अयमितो विभक्त इति बुद्धिहेतवः, उभयत्र सम्बन्धिभेदेन भेदमाश्रित्य बहुवचननिर्देशः, चशब्दोऽनुक्तानवपुराणत्वादिपर्यायोपलक्षकः, 'पर्यवाणाम्' उक्तनिरुक्तानां, 'तुः' पूरणे 'लक्षणम्' असाधारणरूपम्, अयमभिप्रायः-यः कश्चिदस्खलितप्रत्ययः ससर्वः सनिबन्धनो, यथा घटादिप्रत्ययः, अस्खलितप्रत्ययाश्चामी एकोऽयमित्यादिप्रत्ययाः, ततोऽवश्यममीषां निबन्धनेन भवितव्यं, तच्च न द्रव्यमेव, तस्य सदाऽवस्थितत्वेन प्रतिनियतकालैकत्वादिप्रत्ययानुत्पत्तिप्रसङ्गात्, ततश्च यदमीषां कालनियमेनोत्पत्तिनिबन्धनं न तत्पर्यवेभ्यस्तत्तत्परिणतिविशेषरूपेभ्योऽन्यत्, गुणानां तु लक्षणानभिधानं रूपादिरूपाणां तेषामतिप्रतीत्वात् प्रायो विप्रतिपत्त्यविषयत्वाच्चेति सूत्रार्थः ।। इत्थं स्वरूपतो विषयतश्च ज्ञानभिधाय दर्शनमुपदर्शनयितुमाहमू.(१०८९) जीवा जीवा य बंधो य, पुत्रं पावाऽऽसवो तहा।
संवरो निज्जरा मुक्खो, संतेए तहिया नव॥ मू.(१०९०) तहियाणं तु भावाणं, सब्भावे उवएसणं।
भावेण सहतस्स, सम्मत्तं ति वियाहियं।

Page #143

१४०
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२८/१०८९ वृ. 'जीवाः' उक्तलक्षणा: अजीवाश्च' धर्मास्तिकायादय उक्तरूपा एवबन्धश्च' जीवकर्मणोरत्यन्तसंश्लेषः पुण्यं-शुभप्रकृतिरूपं पापम्-अशुभं मिथ्यात्वादि आश्रवति-आगमच्छत्यनेन कर्मेत्वाश्रवः-कर्मोपादानहेतुर्हिसादिः, पुण्यादीनां च कृतद्वन्द्वानामिह निर्देशः, 'तथे'ति समुच्चये, संवरणं संवर:-गुप्त्यादिभिराश्रवनिरोधः निर्जरणं निर्जरा-विपाकात्तपसो वा कर्मपरिसाट:, 'मोक्षः' कृत्स्नकर्मक्षयात्स्वात्मन्यवस्थानं, 'सन्ति' विद्यन्ते 'एते' अनन्तरोक्ताः 'तथ्या:' अवितथा निरुपचरितवृत्तयो, न तु सुगतसाङ्खयोलूकादिकल्पितपदार्थवद्विचाराक्षमाः, यथा चैतदेवं तथा सूत्रकृन्नाम्नि द्वितीयाङ्गे प्रपञ्चितमिति तत एवावधार्यम्, इह तु ग्रन्थगौरवयानोच्यते, 'नवे'ति नवसङ्ख्याः, मध्यमप्रस्थानापेक्षया चैतद्, अन्यथा सङ्केपापेक्षया जीवाजीवयोरेव बन्धादीनामन्तर्भावसम्भवात् द्वित्वसङ्घयैवाभिधेया स्यात्, तथा च वक्ष्यति-"जीवा चेव अजीवा य, एस लोगे वियाहिए"त्ति, विस्तरतस्तु तदुत्तरोत्तरभेदविवक्षयाऽनन्तमेव स्यात् ।
यद्यमी नव तथ्यास्ततः किमित्याह-'तथ्यानां तु भावानाम्' अनन्तरोदितजीवादिस्वरूपाणां 'सद्भावे' सद्भावविषयं, किमुक्तं भवति?-एतदवितथसत्ताभिधायकम् 'उपदेशनं' गुर्वादिसम्बन्धिनमुपदेशं 'भावेन' अन्तःकरणेन 'श्रद्दधतः' तथेति प्रतिपद्यमानस्य सम्यग्भाव: सम्यक्त्वं दर्शनमितियावत् 'तदिति भावश्रद्धानं विशेषेणाख्यातं तीर्थकृदादिभिरिति गम्यते, पठन्ति च-'सब्भावो(वेणो)वएसणे। भावेण उसद्दहणा सम्मत्तं होति आहिअं' 'सद्दहणे'ति सूत्रत्वात् श्रद्धानं सम्यक्त्वं भवत्याख्यातं, तच्च श्रद्दधात्यनेन जीवादितत्त्वमिति श्रद्धानंसम्यक्त्वमोहनीयकर्माणुक्षयक्षयोप(शमोप) शमसमुत्थात्मपरिणामरूपम् उक्तं हि-"से य समत्ते पसत्थसम्मत्तमोहणीयकम्माणुवेयणोवसमखयसमुत्थे पसमसंवेगाइलिंगे सुहे आयपरिणामे पन्नत्ति"त्ति, अवश्यं हि स कश्चिदात्मनः परिणामोऽस्ति येन सत्यपि जीवादिस्वरूपावबोधे कस्यचिदेव सम्यक् प्रतिपर्तिर्भवति न पुनः सर्वस्य, यथा हि सत्यपि दर्शने कश्चित् शके श्वेतिमानं प्रतिपद्यते अन्यस्त्वन्यथाभावमिति तत्र कारणविशेषोऽनुमीयते, एवमिहापि, ततश्च जीवादिस्वरूपपरिज्ञानस्य सम्यग्भावहेतुरात्मपरिणामविशेषः सम्यक्त्वं, न तु ज्ञानस्वरूपमेव, अत एव हि ज्ञानादावरणभेदो विषयभेदः, कारणभेदो ज्ञानाकारणत्वं च सम्यक्त्वं श्रुतकेवलिनोक्तं, यत्तु 'तत्त्वार्थ श्रद्धानं सम्यग्दर्शनमपायसद्रव्यतया सम्यग्दर्शनमपायो मतिज्ञानतृतीयांश' इत्यादि तत्कारणे कार्योपचारं कृत्वाऽऽयुधुतमित्यादिवदिति गुरवो व्याचक्षत इति सूत्रद्वयारर्थः । इत्थं सम्यक्त्वस्वरूपभिधाय तद्भेदानाहमू. (१०९१) निस्सगुवएसरुई आणारुइ सुत्तबीयरुइमेव।
अभिगमवित्थाररुई किरिया संखेवधम्मरुई। वृ. 'निसग्गुवएरुति'त्ति रुचिशब्दः प्रत्येकं योज्यते, ततो निसर्गः-स्वाभावस्तेन रुचिःतत्त्वाभिलाषरूपाऽस्येति निसर्गरुचिः, उपदेशो-गुर्वादिना कथनं तेन रुचिर्यस्येत्युपदेशरुचिः, आज्ञा-सर्वज्ञवचनात्मिका तया रुचिर्यस्य स तथा, 'सुत्तबीयरुइमेव'त्ति इहापि रुचिशब्दस्य प्रत्येकमभिसम्बन्धात् सूत्रेण-आगमने रुचिर्यस्य स सूचरुचिः, बीजमिव बीजं-यदेकप्यनेकार्थप्रबोधोत्पादकं वचस्तेन रुचिर्यस्य स बीजरुचिः, अनयोः समाहारद्वन्द्वः, एवेति समुच्चये, अभिगमो-ज्ञानं विस्तारो-व्यासस्ताभ्यां, प्रत्येकं रुचिशब्दो योज्यते, ततोऽभिगमरुचि

Page #144

१४१
अध्ययनं-२८,[नि.५०६] विस्तारुची इति, तथा क्रिया-अनुष्ठानं सङ्केपः-संग्रहो धर्म:- श्रुतधर्मादिस्तेषु रुचिर्यस्येति, प्रत्येकं रुचिशब्दसम्बन्धात् क्रियारुचिर्धर्मरुचिः सङ्केपरुचिश्च भवति विज्ञेय इति शेषः, यच्चेह सम्यक्त्वस्य जीवानन्यत्वेनाभिधानं तद्गुणगुणिनोः कथञ्चिदनन्यत्वख्यापनार्थमिति सूत्रसङ्केपार्थः । व्यासार्थं तु स्वत एवाह सूत्रकृत्मू. (१०९२) भूअत्थेणहिगया जीवाऽ जीवा य पुन्न पानं च।
सहसंमुइआ आसवसंवरु रोएइ उनिसग्गो। मू.(१०९३) जो जिनदिढे भावे चउबिहे सद्दहाइ सयमेव ।
एमेव नन्नहत्ति य निस्सग्गरुइत्ति नायव्वो।। मू.(१०९४) एए चेव उ भावे उवढे जो परेण सद्दहइ।
छउमत्थेण जिने व उवएसरुइत्ति नायव्वो॥ मू.(१०९५) रागो दोसो मोहो अन्नाणं जस्स अवगयं होइ।
आणाए रोयंतो सो खलु आणारुईनाम। मू.(१०९६) जो सुत्तमहिज्जतो सुएण ओगाहई उ संमत्तं ।
अंगेन बाहिरेण व सो सुत्तरुइत्ति नायव्वो। मू. (१०९७) एगेण अनेगाइं पयाइं जो पसरई उसम्मत्तं।
उदयव्व तिल्लबिंदू सो बीयरुइत्ति नायव्वो। मू.(१०९८) सो होइ अभिगमरुई सुअनाणं जस्स अत्थओ दिटुं।
___इक्कारस अंगाई पइन्नगं दिट्ठिवाओ य॥ मू.(१०९९) दव्वाण सव्वभावा सव्वपमाणेहिं जस्स उवलद्धा।
सव्वाइं नयविहीहि य वित्थाररुइत्ति नायव्वो॥ मू.(११००) दसणनाणचरिते तवविनए सच्चसमिइगुत्तीसु।
जो किरिया भावरुई सो खलु किरियारुई नाम॥ मू.(११०१) अनभिग्गहि य कुदिट्ठी संखेवरुईति होइ नायव्यो।
अविसारओ पवयणे अनभिग्गहिओ असेसेसु॥ मू. (११०२) जो अत्थिकायधम्म सुयधम्म खलु चरित्तधम्मंच।
सद्दहइ जिनाभिहियं सो धम्मरुइत्ति नायव्वो॥॥ वृ. भूतः सद्भूतोऽवितथ इतियावत् तथाविधोऽर्थो-विषयो यस्य तद्भूतार्थं ज्ञानमिति गम्यते तेन, भावप्रधानत्वाद्वा निर्देशः(स्य), भूतार्थत्वेन-सद्भूता अमी अर्था इत्येवंरूपेणाभिगता अधिगता वा परिच्छिन्ना येनेति गम्यते, जीवाजीवाश्चोक्तरूपाः पुण्यं पापंच, कथममी अधिगता इत्याह-'सहसंमुइअ'त्ति सोपस्कारत्वात्सूत्रत्वाच्च सहात्मना या संगता मति: सं(सहसं)मतिः, कोऽर्थः?-परोपदेशनिरपेक्षतया जातिस्मरणप्रतिभादिरूपया, 'आसवसंवरे य'त्ति आश्रवसंवरौ, चशब्दोऽनुक्तबन्धादिसमुच्चये, ततो बन्धादयश्च, तथा 'रोचते' श्रद्धत्ते, तुशब्दस्यैवकारार्थत्वाद्रोचत एव योऽन्यस्याश्रुतत्वादनन्तरन्यायेनाधिगतान् जीवाजीवादीनेव 'निसर्ग'इति निसर्गरुचिविज्ञेय, स इति शेषः । अमुमेवार्थं पुनः स्पष्टतरमेवाह

Page #145

१४२
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २८ / ११०२ यः ‘जिनदृष्टान्’ तीर्थकरोपलब्धान् 'भावान्' जीवादिप-दार्थान् 'चतुर्विधान्' द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदतो नामादिभेदतो वा चतुष्प्रकारान् ' श्रद्दधाति' तथेति प्रतिपद्यते 'स्वयमेव' परोपदेशं विना, श्रद्धानोल्लेस्वमाह- 'एमेय'त्ति एवमेतद्यथा जिनैर्दष्टं जीवादि, 'नान्यथेति' नैतद्विपरीतं, 'चः' समुच्चये, स ईदृग्निसर्गरुचिरिति ज्ञातव्यः, निसर्गेण रुचिरस्येतिकृत्वा, उपदेशरुचिमाहएतांश्चैवानन्तरोक्तान 'भावान्' जीवादीन् पदार्थान् 'उपदिष्टान्' कथितान् 'परेण' अन्येन श्रद्दधाति कीदृशा परेण ? - छादयतीति छद्मधातिकर्मचतुष्टयं तत्र तिष्ठति छद्मस्थः-अनुत्पन्नकेवलस्तेन, जयति रागादिनिति जिनः, औणादिको णक् तेन चोत्पन्नकेवलज्ञानेन तीर्थकुदादिना, छद्मस्थस्य तु प्रागुपन्यासस्तत्पूर्वकत्वाज्जिनस्य प्राचुर्येण वा तथाविधोपदेष्टृणां सक् किमित्याह - उपदेशरुचिरिति ज्ञातव्यः उपदेशेन रुचिरस्येति हेतोः ।
आज्ञारुचिमाह-‘रागः' अभिष्वङ्गः 'द्वेषः' अप्रीतिः ‘मोहः ' शेषमोहनीयप्रकृतयः ‘अज्ञानं' मिथ्याज्ञानरूपं यस्य ‘अपगतं' नष्टं भवति, सर्वथा चास्यैतदपगमासम्भवाद्देशत इति गम्यते, अपगतशब्दश्च लिङ्गविपरिणामतो रागादिभिः प्रत्येकमभिसंबध्यते, एतदपगमाच्च 'आणाए 'त्ति अवधारणफलत्वाद्वाक्यस्य आज्ञयैव आचार्यदिसम्बन्धिन्या रोचमानः' क्वचित्कुग्रहाभावज्जीवादि तथेति प्रतिपद्यमानो माषतुषादिवत सः 'खलु' निश्चितमाज्ञारुचिर्नामेत्यभ्युपगमे, ततश्चाज्ञारुचिरित्यभ्युपगन्तव्य:, आज्ञया रुचिरस्य यतः ।
सूत्ररुचिमाह-य: ‘सूत्रम्' आगमम् 'अधीयानः ' पठन् 'श्रुतेन' इति सूत्रेणाधीयमानेन 'अवगाहते' प्राप्नोति ‘तुः पूरणे सम्यक्त्वं कीदृशा श्रुतेन ? - 'अङ्गेन' आचादिनो 'बाह्येन', अनङ्गप्रविष्टेनोत्तराध्ययनादिना वा, वा विकल्पे, 'सः' उक्तलक्षणो गोविन्दवाचकवत्, सूत्ररुचिरिति ज्ञातव्य:, सूत्रहेतुकत्वादस्य रुचेः । बीजरुचिमाह-'एकेन' प्रक्रमात्पदेन जीवादिना 'अनेगाइं पयाई 'सि सुब्बयत्ययाद् 'अनेकेषु' बहुषु 'पदेषु' जीवादिषु यः 'प्रसरति' व्यापितया गच्छति ‘तुः’ एवकारार्थः, प्रसरत्येव, सम्यक्त्वमित्यनेन रुचिरत्रोपलक्षिता, तदभेदोपचारादात्माऽपि सम्यक्त्वमुच्यते, उपचारनिमित्तं च रुचिरूपेणैवात्मना प्रसरणं, क्वेव कः पसरति ?-उदक इव तैलबिन्दुः यथोदकैकदेशगतोऽपि तैलबिन्दुः समस्तमुदकमाक्रामति तथा तत्त्वैकदेशोत्पन्नरुचिप्यात्मा तथाविधक्षयोपशमवशादशेषतत्त्वेषु रुचिमान् भवति, एवंविधो बीजरुचिर्ज्ञातव्यः, यथा हि बीजं क्रमेणानेकबीजानां जनकमेवमस्यापि रुचिर्विषयभेदतो भिन्नानां रुच्यन्तराणामिति ।
स
अभिगमरुचिमाह-स भवत्यभिगमरुचिः श्रुतज्ञानं येनार्थ्यत इत्यर्थः - अभिधेयस्तमाश्रित्य 'दृष्टम्' उपलब्धं, किमुक्तं भवति ? - येन श्रुतज्ञानस्यार्थोऽधिगतो भवति, किं पुनस्तत् श्रुतज्ञानमित्याह-एकादशाङ्गानि आचारादीनि, प्रकीर्णकमिति जातावेकवचनं, तत: 'प्रकीर्णकानि' उत्तराध्ययनादीनि 'दृष्टिवादः ' परिकर्मसूत्रादि, अङ्गत्वेऽपि पृथगुपादानमस्य प्राधान्यख्यापनार्थं, चशब्दादुपाङ्गान्यौपपातिकादीनि, अभिगमान्वितत्वादस्य रुचेः ।
विस्ताररुचिमाह-'द्रव्याणां' धर्मास्तिकायादीनां 'सर्वभावा: ' एकत्वपृथक्त्वाद्यशेषपर्यायाः 'सर्वप्रमाणैः' अशेषैः प्रत्यक्षादिभिर्यस्योपलब्धा-यस्य तत्र व्यापारस्तेनैव प्रमाणेन प्रतीताः 'सव्वहिं’ति‘सर्वैः' समस्तैः 'नयविधिभिः ' नैगमादिभेदैरमुं भावमयममुं वाऽय नयभेद इच्छ

Page #146

अध्ययनं-२८,[नि. ५०६] तीति, 'चः' समुच्चये स ईदृग् विस्ताररुचिरिति ज्ञातव्यो, विस्तारविषयत्वेन ज्ञानस्य रुचेरपि तद्विषयत्वादस्य ज्ञानपूर्विका हि रुचिः, यत उक्तम्-"सद्दहइ जाणति जतो"।
क्रियारुचिमाह-दर्शनं च ज्ञानं च चरित्रं च दर्शनज्ञानचरित्रं तस्मिन् प्रागुक्तरूपे तथा तपो-- विनये सत्याः-निरुपचरितास्ताश्च ताः समितिगुप्तयश्च, यदिवा सत्यं च-अविसंवादनयोगाद्यात्मकं समितिगुप्तयश्च सत्यसमितिगुप्तयस्तासु यः क्रियाभावरुचिः, क्रियाभावरुचिः, किमुक्तं भवति?-दर्शनाद्याचारानुष्ठाने यस्य भावतो रुचिरस्ति सः 'खलु' निश्चितं क्रियारुचिः नामेति प्रकाशं, भण्यत इति शेषः, इह च चारित्रान्तर्गतत्वेऽपि तपः-प्रभृतीनां पुनरुपादानं विशेषत एषां मुक्त्यङ्गत्वख्यापनार्थम्।
सङ्केपरुचिमाह-अनभिगृहीता-अनङ्गीकृता कुदृष्टी:-सौगतमतादिरूपा येन स तथा सङ्केपरुचिरिति भवति ज्ञातव्यः, अविशारदः' अकुशलःप्रवचने' सर्वज्ञशासने 'अनभिग्गहिओ य सेसेसु'त्ति अविद्यमानमभीति-आभिमुख्येन गृहीतं ग्रहणं-ज्ञानमस्येत्यनभिगृहीतः अनभिज्ञ इत्यर्थः, 'चः' समुच्चये, अनभिगृहीतश्च क्वे त्याह- शेषेषु' कपिलादिप्रणीतप्रवचनेषु, संभवति हि जिनप्रवचनानभिज्ञोऽपि शेषप्रवचनानभिज्ञ इति तद्यवच्छेदार्थमेतत्, अयमाशयः-य उक्तविशेषणः सङ्केपेणैव चिलातीपुत्रवत्प्रशमादिपदत्रयेण तत्त्वरुचिमवाप्नोति स सङ्केपरुचिरुच्यते।
धर्मरुचिमाह-योऽस्तिकायानां-धर्मादीनां धर्मो-गत्युपष्टम्मादिरस्तिकायधर्मस्तं जातावेकवचनं, श्रुतधर्मम्' अङ्गप्रविष्टाद्यागमस्वरूपं 'खलुः' वाक्यालङ्कारे 'चरित्रधर्मं वा' सामायिकादि, वस्य चार्थत्वात्, ‘श्रद्दधाति' तथेति प्रतिपद्यते 'जिनाभिहितं' तीर्थकृदुक्तं स धर्मरुचिरिति ज्ञातव्यो, धर्मेषु-पर्यायेषु धर्मे वा-श्रुतधर्मादौ रुचिरस्येतिकृत्वा, शिष्यमतिव्युत्पादनार्थं चेत्थमुपाधिभेदेन सम्यक्त्वभेदाभिधानम्, अन्यथा हि निसर्गोपदेशयोरधिगमादौ वा क्वचित्केषांचिदन्तर्भाव इति भावनीयमिति सूत्रैकादशकार्थः ।।
कैः पुनर्लिङ्गैरिदं दशविधमपि सम्यक्त्वमुत्पन्नमस्तीति श्रद्धेयमित्याहमू. (११०३) परमत्थसंथवो वा सुदिट्ठपरमत्थसेवणा वावि।
वावन्नकुदंसणवज्जणा य संमत्तसद्दहणा। वृ. परमाश्च ते तात्त्विकत्वेनार्थाश्चार्यमाणत्वेन परमार्था:-जीवादयस्तेषु संस्तवो-गुणकीर्तनं तत्स्वरूपं पुनः पुनः परिभावनाजनितः परिचयो वा परमार्थसंस्तवो, वाशब्द उत्तरापेक्षयः समुच्चये, तथा सुष्ठ-यथावद्दर्शितया दृष्टा-उपलब्धाः परमार्था-जीवादयो यैस्ते सुदृष्टपरमार्थाआचार्यादयस्तेषां सेवनं-पर्युपासनम्, इहोत्तरत्र च (प्राकृतत्वात्) सूत्रत्वाच्च स्त्रीलिङ्गनिर्देशः, वेत्यनुक्तसमुच्चये, ततो यथाशक्ति तद्वैयावृत्यप्रवृत्तिश्च, 'अपिः' पूर्वापेक्षः समुच्चये, 'वावन्नकुदंसण'त्ति दर्शनशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते ततो व्यापन्न-विनष्टं दर्शनं येषां ते व्यापन्नदर्शना:-यैरवाप्यापि सम्यक्त्वं तथाविधकर्मोदयाद्वान्तं, तथा कुत्सितं दर्शनं येषां ते कुदर्शना:शाक्यादयस्तेषांच वर्जनं-परिहारो व्यापन्नकुदर्शनवर्जनं,मा भूदेतपरिहारतः सम्यक्त्वमालिन्यमिति, 'चः' समुच्चये, सम्यक्त्वं श्रद्धीयतेऽस्तीति प्रतिपद्यतेऽनेनेति सम्यक्त्वश्रद्धानं, प्रत्येकं च परमार्थसंस्तवादिभिरस्य सम्बन्धादेकवचनं, न चाङ्गारमर्दकादेरपि परमार्थसंस्तवादीनां संभवाद्यभिचारिता, तात्त्विकानामेवैषामिहाधिकृतत्वात्, तस्य च तथाविधानामेषामसंभवादिति

Page #147

१४४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२८/११०३ सूत्रार्थः । इत्थं सम्यक्त्वस्य लिङ्गान्यभिधाय सम्प्रति तस्यैव माहात्म्यमुपदर्शयन्निदमाहमू.(११०४) नत्थि चरितं संमत्तविहूणं दंसणे उ भइयव्वं।
संमत्तचरित्ताई जुगवं पुव्वं व संमत्तं ।। मू.(११०५) नादंसणिस्स नाणं नानेन विना न हुंति चरणगुणा।
अगुणिस्स नत्थि मुक्खो नत्थि अमुक्खस्स निव्वाणं । वृ. 'नास्ति' न विद्यते उपलक्षणत्वान्नासीन्न च भविष्यति, किं तत् ?-चारित्रं कीदृक् ?'सम्यक्त्वविहीनं' दर्शनेन विरहितं, किमुक्तं भवति?-यावन्न सम्यक्त्वोत्पादो न तावच्चारित्रं, किमेवं दर्शनमपि चारित्रे नियतमित्याह-'दर्शने तु' सम्यक्त्वे पुनः सति भक्तव्यं भवति वा न वा, प्रक्रमाच्चारित्रम्, अतो न तत्तत्र नियतं, किमित्येवमत आह-सम्यक्त्वचारित्रे 'युगपद्' एककालमुत्पद्यते इति शेषः । 'पुव्वं वत्ति पूर्वं चारित्रोत्पादात् सम्यक्त्वमुत्पद्यते ततो यदा युगपदुत्पादस्तदा तयोः सहभावः, यदा तु तथाविधक्षयोपशमाभावतो न तथोत्पादस्तदा सत्यपि सम्यक्त्वे न चारित्रमिति तद्दर्शने भाज्यमुच्यते।
अन्यच्च “नादर्शनिनः' दर्शनविरहितस्य 'ज्ञान'मिति सम्यग्ज्ञानं 'ज्ञानेन विना' ज्ञानविरहिताः 'न भवन्ति' न जायन्ते, के ते?-चरणगुणाः, तत्र च चरणं-व्रतादि गुणाः-पिण्डविशुद्धादयः, 'अगुणिनः' अविद्यमानगुणस्य चरणविनाभावित्वाद्यथोक्तगुणानामाविद्यमानचरण च, यदिवा प्राक् चरणान्तर्गता गुणाश्चरणगुणा इति व्याख्यातास्तत इहापित एव गृह्यन्ते, नास्ति 'मोक्षः' सकलकर्मक्षयलक्षणो, नास्त्यमुक्तस्य कर्मणेति गम्यते 'निवार्ण' निर्वृत्तिर्मुक्तिपदप्राप्तिरितियावत्, तदत्र पूर्वसूत्रेण मुक्त्यनन्तरहेतोरपि चारित्रस्य सम्यक्त्वभाव एव भवनं तन्माहात्म्यमुक्तम्, अनन्तरसूत्रेण तूत्तरोत्तरव्यतिरेकदर्शनिना शेषगुणानां, व्यतिरेकस्यान्वयाक्षेपकत्वादिति सूत्रद्वयार्थः ।।
अस्य चाष्टविधाचारसहितस्यैवोत्तरोत्तरगुणप्राप्तिहेतुतेति तानादर्शयितुमाहमू.(११०६) निस्संकिय निक्कंखिय निव्वितिगिच्छं अमूढदिट्ठी य।
उववूहथिरीकरणं वच्छल्लपभावणेऽद्रुते॥ वृ. शङ्कनं शङ्कितं-देशसर्वशङ्कात्मकं तस्याभावो निःशङ्कितं, एवं काशणं काङ्कितंयुक्तियुक्तत्वादहिंसाद्यभिधायित्वाच्च शाक्योलूकादिदर्शनान्यपि सुन्दराण्येवेत्यन्यान्यदर्शनग्रहात्मकं तदभावो निष्कासितं, प्राग्वदुभयत्र बिन्दुलोपः, विचिकित्सा-फलं प्रति सन्देहो यथा-किमियत: क्लेशस्य स्यादुत नेति?, तन्त्रन्यायेन 'विदः' विज्ञाः ते च तत्त्वतः साधव एव तज्जुगुप्सा वा यथा-किममी यतयो मलदिग्धदेहा:?, प्रासुकजलस्नाने हि क इव दोषः स्यादित्यादिकानिन्दा तदभावो निविचिकित्सं निविजुगुप्सं वा, आर्षत्वाच्च सूत्र एवं पाठः, 'अमूढा' ऋद्धिमत्कृतीथिकदर्शनेऽप्यनवगीतमेवास्मदर्शनमिति मोहविरहिता सा चासौ दृष्टिश्च बुद्धिरूपा अमूढदृष्टिः, स चायं चतुर्विधोऽप्यान्तर आचारः, बाह्यं त्वाह
'उववूह'त्ति, उपबृंहणमुपबृंहा-दर्शनादिगुणान्वितानां सुलब्धजन्मानो यूयं युक्तं च भवादृशामिदमित्यादिवचोभिस्तत्तद्गुणपरिवर्द्धनं सा च स्थिरीकरणंच -अभ्युपगम (त) धर्मानुष्ठानं प्रति विषीदतां स्थैर्यापादनमंपळहास्थिरीकरणे, वत्सलभावो वात्सल्यं-साधर्मिकजनस्य

Page #148

अध्ययनं - २८, [ नि. ५०६ ]
भक्तपानादिनोचितप्रतिपत्तिकरणं तच्च प्रभावना च तथा तथा स्वतीर्थोन्नतिहेतुचेष्टासु प्रवर्त्तनात्मिका वात्सल्यप्रभावने, उपसंहारमाह- अष्टैते दर्शनाचारा भवन्तीतिवशेषः, एभिरेवाष्टभिराचार्यमाणस्यास्योक्तफलसम्पादकतेति भावः, एतच्च ज्ञानाचाराद्युपलक्षकं, यद्वा दर्शनस्यैव यदाचारभिधानं तदस्यैवोक्तन्यायेन मुक्तिमार्गमूलत्वसमर्थनार्थमिति सूत्रार्थः ॥ इत्थं ज्ञानदर्शनाख्यं मुक्तिमार्गमभिधाय पुनस्तमेव चारित्ररूपमुपदिदर्शयिषुर्भेदकथनत एव तत्स्वरूपमुपदर्शितं भवतीति मन्वान इदमाह
मू. ( ११०७ )
सामाइयऽत्थ पढमं छेदोवट्ठावणं भवे बितियं । परिहारविसुद्धीयं सुहुमं तह संपरायं च ॥ अकसाय अहक्खायं, छउमत्थस्स जिनस्स वा । एयं चयरित्तकरं, चारित्तं होइ आहियं ॥
मू. ( ११०८ )
वृ. समिति-साङ्गत्येनैकीभावेन वा आयो- गमनं, कोऽर्थः ? - प्रवर्त्तनं, समायः स प्रयोजनमस्य सामायिकं, तदस्य प्रयोजन" मिति ठक्, तच्च सकलसावद्यपरिहार एव, तत्रैव सति साङ्गत्येन स्वपरविभागाभावेन च सर्वत्र प्रवृत्तिसम्भवात्, यद्वा समो--रागद्वेषविरहितः स चेह प्रस्तावाच्चित्त परिणामस्तस्मिन्नायो - गमनं समायः स एव सामायिकं, विनयादेराकृतिगणत्वात्स्वार्थिक: ठक्, इदमपि सर्वसावद्यविरतिरूपमेव, चेति पूरणे, 'प्रथमम्' आद्यम्, एतच्च द्विधा- इत्वरं यावत्कथिकं च, तत्रेत्वरं भरतैरावतयोः प्रथमचरमतीर्थकरतीर्थयोरुपस्थापनायां छेदोपस्थापनीयचारित्रभावेन तत्र तद्यपदेशाभावात्, यावत्कथिकं च तयोरेव मध्यमतीर्थकरतीर्थेषु महाविदेहेषु चोपस्थापनामाय अभावेन तद्यपदेशस्य यावज्जीवमपि सम्भवात्, तथा छेदः-सातिचारस्य यतेर्निरतिचारस्य वा शिक्षकस्य तीर्थान्तरसम्बन्धिनो वा तीर्थान्तरं प्रतिपद्यमानस्य पूर्वपर्यायव्यवच्छेदरूपस्तुद्युक्तोपस्थापना महाव्रतारोपणरूपा वस्मिंस्तच्छेदोपस्थापनं भवेद्वितीयम्, तथा परिहरणं परिहारो विशिष्टतपोरूपस्तेन विशुद्धिस्मिन्निति परिहारविशुद्धिकं, तच्चैतद्गाथाभ्योऽवसेयम्
"परिहारियाण उ तवो जहन्न मज्झो तहेव उक्कोसो । सहवासकाले भणिओ धीरेहिं पत्तेयं ॥१॥ तत्थ जहन्नो गिम्हे चउत्थ छट्टं तु होइ मज्झमओ । अट्टममिहमुकोसो इत्तो सिसिरे पवक्खामि ॥२॥ सिसिरे उ जहन्नाई छट्ठाई दसमचरमगो होई । वासासु अट्टमाई बारसपज्जंतगो नेओ ॥३॥ पारणए आयामं पंचसु पगहो दोसऽभिग्गहो भिक्खो । कप्पट्ठिया य पइदिण करेंति एमेव आयामं ॥४॥ एवं छम्मासतवं चरिउं परिहारिया अनुचरंति । अनुचरगे परिहारगयपयट्ठिए जाव छम्मासा ॥५॥ कप्पट्ठिओऽवि एवं छम्मासतवं करेइ सेसा उ ।
29/10

१४५

Page #149

१४६
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२८/११०८ अनुपरिहारगभावं चरंति कट्ठियत्तं च ।।६।। एवेसो अट्ठारसमासपमानो उ वन्निओ कप्पो। संखेवओ विसेसो विसेससुत्ताउ नेयव्वो।।७।। कप्पसमत्तीय तयं जिनकप्पं वा उवेंति गच्छं वा। पडिवज्जमाणगा पुन जिनस्सगासे पवज्जंति॥८॥ तित्थयरसमीवासेवगस्स पासे नो य अन्नस्स।
एएसिं जं चरणं परिहारविसुद्धिगं तं तु ।।९॥ 'सुहुमं तह संपरायं च'त्ति, 'तथे' त्यानन्तर्ये, छन्दोभङ्गतया चै(भयाच्चै)वमुपन्यस्तः, सूक्ष्मः-किट्टीकरणत: संपर्येति-पर्यटति अनेन संसारमिति संपरायो-लोभाख्यः कषायो यस्मिस्तत्सूक्ष्मसम्परायम्, एतच्चोपशमश्रेणिक्षपक श्रेण्योर्लोभाणुवेदनसमये संभवति, यत उक्तम्
"लोभाणुं वेदंतो जो खलु उवसामओ व खमओ व।
सो सुहुमसंपरायो अहखया ऊणओ किंचि ॥" तथा 'अकषायम्' अविद्यमानकषायं क्षपितोपशमितकषायावस्थाभावि, इह चोपशमितकषायावस्थायामकषायत्वं कषायाकार्याभावात्, 'यथाख्यातम्' अर्हत्कथितस्वरूपानतिक्रमवत्, 'छद्मस्थस्य' उपशान्तक्षीणमोहाख्यगुणस्थानद्वयवत्तिनः 'जिनस्य वा' केवलिनः सयोग्ययोगिगुणस्थानद्वयस्थायिनः, वी समुच्चये, यथैतत्पञ्चविधमपि चारित्रशब्दवाच्यं तथाऽन्वर्थत आह-'एतद्' अनन्तरोक्तं सामायिकादि चयस्य-राशेः प्रस्तावात्कर्मणां रिक्तंविरेकोऽभाव इतियावत् तत्करोतीत्येवंशीलं चयरिक्तकरं चारित्रमिति नैरुक्तो विधिः, आहवक्ष्यति "चरित्तेण निगिण्हाति तवेण य वि(परि)सुज्झति'त्ति कथं न तेनास्य विरोधः?, उच्यते, तपसोऽपि तत्त्वतश्चारित्रान्तर्गतत्वात्, भवति 'आख्यातं' कथितमर्हदादिभिरिति गम्यत इति सूत्रद्वयार्थः ।। सम्प्रति तपश्चतुर्थं कारणमाहमू. (११०९) तवो अदुविहो वुत्तो, बाहिर भतरो तहा।
बाहिरो छव्विहो वुत्तो, एवमभितरो तवो। वृ.तपश्च द्विविधमुक्तं, 'बाहिर'त्ति बाह्यमाभ्यन्तरं, तथा तत्र बाह्यं षड्विधमुक्तमेवामितिषड्विधमाभ्यन्तरं तप उक्तमिति सूत्रार्थः, भावार्थस्तु तपोऽध्ययन, एवाभिधास्यते । आहएषां मुक्तिमार्गत्वे कस्य कतरो व्यापार:?, उच्यतेमू.(१११०) नाणेन जाणइ भावे, संमत्तेण य सद्दहे।
चरित्तेन निगिण्हाइ, तवेण परिसुज्झई॥ वृ. ज्ञानेन' मत्यादिना 'जानाति' अवबुध्यते भावान्' जीवादीन् ‘दर्शनेन च' उक्तरूपेण 'सद्दहि'त्ति श्रद्धत्ते चारित्रेण-अनन्तराभिहितेन 'निगिण्हाति'त्ति निराश्रवो भवति, पठ्यते च'न गिण्हति'त्ति, तत्र 'न गृह्णाति' नादत्ते कर्मेति गम्यते 'तपसा परिशुद्धति' पुरोपचितकर्मक्षपणतः शुद्धो भवति, उक्तं हि-"संजमे अनण्यहफले तवे वोदाणफले"त्ति, इति सूत्रार्थः ।
अनेन मार्गस्य फलं मोक्ष उक्तः, सम्प्रति तत्फलभूतां गतिमाहमू.(११११) खवित्ता पुव्वकम्माई, संजमेण तवेण य।

Page #150

अध्ययनं-२८,[नि.५०६]
१४७ सव्वदुक्खप्पहीणट्ठा, पक्कमंति महेसिणो । त्तिबेमि वृ. 'क्षपयित्वा' क्षयं नीत्वा 'पूर्वकर्माणि' पूर्वोपचितज्ञानावरणादीनि संयमः-सम्यक् पापेभ्य उपरमणं चारित्रमित्यर्थस्तेन तपसा' उक्तरूपेण चशब्दाज्ज्ञानदर्शनाभ्यां च, नन्वेवमनन्तरं तपस एव कर्मक्षपणहेतुत्वमुक्तम्, इह तु ज्ञानादीनामपीति कथं न विरोध?, उच्यते, तपसोऽप्येतत्पूर्वकस्यैव क्षपणहेतुत्वमिति ज्ञापनार्थमित्थभिधानाम्, अत एव मोक्षमार्गत्वमपि चतुर्णामप्युपपन्नं भवति, ततश्च 'सव्वदुक्खप्पहीणट्ठ'त्ति प्राकृतत्वात्प्रकर्ण हीनानि-हानि गतानि प्रक्षीणानि वा सर्वदुःखानि यस्मिन् यद्वा सर्वदुःखानां प्रहीणं प्रक्षीणं वा यस्मिस्तत्तथा तच्च सिद्धिक्षेत्रमेव तदर्थयन्त इवार्थयन्ते सर्वार्थेच्छोपरमेऽपि तद्गामितया ये ते तथाविधाः 'प्रक्रामन्ति' भृशं गच्छन्ति अथवा प्रहीणानि वा सर्वदुःखान्याश्च-प्रयोजनानि येषां ते तथाविधाः प्रक्रामन्ति सिद्धिमिति शेषः, महेसिणो'त्ति महर्पयो महैषिणो वा प्राग्वन्महामुनय इति सूत्रार्थः॥ 'इति' परिसमाप्तौ ब्रवीमीति पूर्ववत्, उक्तोऽनुगमः, सम्प्रति नयाः, तेऽपि प्राग्वदेव ।।
अध्ययनं २८ समाप्तम् मुनि दीपरत्नसगारेण संशोधितं सम्पादितं उत्तराध्ययनसूत्रे अष्टाविंशमध्ययनं सनियुक्तिः सटीकं परिसमाप्तम्
अध्ययनं २९ सम्यक्त्वपराक्रम वृ. व्याख्यातमष्टाविंशमध्ययनमेकोनत्रिंशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-अनन्तराध्ययने ज्ञानादीनि मुक्तिमार्गत्वेनोक्तानि, तानि च संवेगादिमूलान्यकर्मताऽवसानानि च तथा भवन्तीति तानीहोच्यन्ते, यद्वाऽनन्तराध्ययने मोक्षमार्गगतिरुक्ता इह पुनरप्रमाद एव तत्प्रधानोपायो, ज्ञानादीनामपि तत्पूर्वकत्वादिति, स एव वर्ण्यते, अथवाऽनन्तराध्ययने मुक्तिमार्गगतिरुक्ता, सा च वीतरागत्वपूर्विकेति यथा तद्भवति तथाऽनेनाभिधीयते, इत्यनेन सम्बन्धत्रयेणायातमिदमध्ययनम्, अस्य च महापुरस्येव चत्वार्यनुयोगद्वाराणि व्यावर्ण्य नामनिष्पन्ननिक्षेपोऽभिधेयः, स च नामपूर्वक इत्येतनामनिर्देशायाह नियुक्तिकृत्नि. [५०७] आयाणपएणेयं सम्मत्तपक्कमंति अज्झयणं ।
गुन्नं तु अप्पमायं एगे पुण वीयरागसुयं ।। वृ. आदीयत इत्यादानाम्-आदिः प्रथममित्यर्थः, तच्च तत्पदं च-नीराकाङ्क्षतयाऽर्थगमकत्वेन वाक्यमेवादानपदंतेन, उपचारतश्चेह तदभिहितमपि तथोक्तं, तत आदानप्रदाभिहितेन प्रक्रमानाम्ना 'इद'मिति प्रस्तुतं सम्यक्त्वपराक्रममितिः-उपदर्शने, उच्यत इति शेषः 'अध्ययनं' प्रागुक्तनिरुक्तं, वक्ष्यति हि-"इह खलु सम्मत्तपरक्कमे णामऽज्झयणे पन्नत्ते'त्ति, गुणैर्हि निर्वृत्तं गौणं 'तुः' अवधारणे गौणमेव, अप्रमाद इत्युपलक्षणत्वाद् अप्रमादश्रुतम्, एकेपुनर्वीतरागश्रुतं, कोऽर्थः ?-संवेगादयोऽत्र वर्ण्यन्ते, तद्रूप एव च तत्त्वतोऽप्रमाद इति तदभिधायिश्रुतरूप-- त्वादप्रमादश्रुतमिति ब्रुवते, अन्ये त्वप्रमादोऽपि वीतरागताफल इति तत्प्रधान्याश्रयणतो वीतरागश्रुतमिति गाथार्थः ।। अत्र चादानपदनाम्नः सूत्रान्तर्गतत्वात्सूत्रस्पर्शिकनिर्युक्तेरेव तत्र व्यापार इति तदुपेक्ष्य वीतरागश्रुतनाम च तस्य केषाञ्चिदेवाभिमतत्वात् 'मध्यग्रहणे आद्यन्तौ

Page #151

१४८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२९/१११२ गृहीतावेव भवत' इति न्यायतो वा द्वयमप्यनादृत्याप्रमादश्रुतनिक्षेपमभिधातुमाहनि. [५०८]
निक्खेवो अपमाए चउवि०॥ नि. [५०९] जाणगभवियारीरे तव्वइरिते अमित्तभाईसु।
भावे अन्नाणअसंवराईसु होइ नायव्वो॥ नि. [५१०] निक्खेवो अपमाए चउवि०॥ नि. [५११] जाणगभवियसरीरे तव्वइरित्ते अ सो उ पंचविहो।
अंडयबोंडयवालय वागय तह कीडए चेव ॥ नि. [५१२] भावसुअं पुन दुविहं सम्मसुअं चेव होइ मिच्छसुयं ।
अहियारो सम्मसुए इहमज्झयणमि नायव्वो।।। वृ.गाथापञ्चकं प्राय: प्रतीतार्थमेव, नवरम् 'अमित्तमाईसु'त्ति अमित्राः-शत्रवः आदिशब्दाद्यालादिपरिग्रहस्तेषु योऽप्रमादः स तद्यतिरिक्तोऽप्रमाद उच्यते, द्रव्यत्वं चास्य तथाविधाप्रमादकार्याप्रसाधकत्वात् द्रव्यविषयत्वाद्वा, 'भाव' इति भावे विचार्ये अज्ञानं-मिथ्याज्ञानमसंवर:-अनिरुद्धाश्रवता, आदिशब्दात्कषायापरिग्रहः, एतेषु प्रक्रमादप्रमाद:-एतज्जयं प्रति सदा सावधानतारूपो भवति ज्ञातव्यः।
तथा 'सो उपंचविधो'त्ति, स इति तत्-तद्यतिरिक्तसूत्रं 'तुः' पुनरर्थे 'पञ्चविधं' पञ्चप्रकारं, पञ्चविधत्वमेवाह-'अण्डजं' हंसाद्यण्डकेभ्यो यज्जायते यथा क्वचित्पट्टसूत्रं, पौण्डकं(बोण्डज) यद्वमनितिन्दुकोद्भवं यथा कर्पाससूत्रं, वालजं यदूरणकादिकेशोत्पन्नं यथोर्णासूत्रं, वाकजं-सनातस्यादिवाकेभ्यो यज्जायते यथा सनसूत्रं, कीटजं च यत्तथाविधकीटेभ्यो लालात्मकं प्रभवति यथा पट्टसूत्रं, तथा 'सम्यकश्रुतम्' अङ्गप्रविष्टादि 'मिथ्याश्रुतं' कनकसप्तत्यादि, अधिकार:-प्रकृतं सम्यक्श्रुतेन, सुब्व्यत्ययातृतीयार्थे सप्तमी, 'इह' अध्ययने 'ज्ञातव्यः' अवबोद्धव्यः, तद्रूपत्वादस्येति गाथापञ्चकार्थः । सम्प्रति गौणतामेवास्य नाम्नो वक्तुमाहनि. [५१३] सम्मत्तमप्पमाओ इहमज्झयणमि वनिओ जेणं।
तम्हेयं अज्झयणं नायव्वं अप्पमायसुअं॥ वृ. 'सम्मत्तं'ति सुब्व्यत्ययात्सम्यक्त्वे उपलक्षणत्वाज्ज्ञानादिषु चाप्रमाद उक्तन्यायेन संवेगादिफलोपदर्शनतः काक्वा तदनुष्ठानं प्रत्युद्यमदर्शनेन वा 'इहमज्झयणंमि'त्ति इहाध्ययने वर्णितो येन तस्मादेतदध्ययनं ज्ञातव्यम् 'अप्रमादश्रुतं' अप्रमादश्रुतनामकमिति गाथार्थः ।। गतो नामनिष्पन्ननिक्षेपः, सम्प्रति सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं, तच्चेदम्
मू. (१११२) सुअं मे आउसंतेणं भगवया एवमक्खायं-इह खलु सम्मत्तपरक्कमे नामऽज्झयणे समणेणं भगवया महावीरेण महावीरेणं कासवेणं पवेइए जं सम्मं सद्दहइत्ता पत्तियाइत्ता रोयइत्ता फासइत्ता पालइत्ता तीरइत्ता किट्टइत्ता सोहइत्ता आराहइत्ता आणाए अनुपालइत्ता बहवे जीवा सिझति बुज्झति मुच्चंति परिनिव्वायंति सव्वदुक्खाणमंतं करेंति॥
वृ.'श्रुतम्' आकर्णितं 'मे' मया आयुष्मन्निति शिष्यामन्त्रणम्, एतच्च सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं प्रत्याह, 'तेने'ति यः सर्वजगत्प्रतीतः, तेनापिकीदृशेत्याह-'भगवता' समग्रैश्वर्यादिमता प्रक्रमान्महावीरेण 'एव'मिति वक्ष्यमाणप्रकारेण 'आख्यातं' कथितं, तमेव प्रकारमाह-'इह'

___

Page #152

अध्ययनं-२९,[ नि.५१३ ]
१४९ अस्मिन् जगति जिनप्रवचने वा 'खलु' निश्चितं सम्यक्त्वमिति गुणगुणिनोरनन्यत्वात्सम्यक्त्वगुणान्वितो जीवस्तस्य सम्यक्त्वे वोक्तरूपे सति पराक्रमः-उत्तरोत्तरगुणप्रतिपत्त्या कारिजयसामर्थ्यलक्षणो वर्ण्यतेऽस्मिन्निति सम्यक्त्वपराक्रमं नामाध्ययनमस्तीति गम्यते, नन्वेवमिदमपि गौणमेव नाम तत्किमिति नियुक्तिकृताऽऽदानपदेनैतदुक्तम् ?, इतरे तु गौणे इति, सत्यमेतत्, किन्तु नाम्नोऽनेकविधत्वसूचनार्थं नियुक्तिकृतेत्थमुक्तं न त्वस्य गौणत्वव्यवच्छेदार्थं, तच्च केन प्रणीतमित्याह-'श्रमणेन' श्रामण्यमनुचरताधर्मकायावस्थामास्थितेनेत्यर्थः, भगवता महावीरेण काश्यपेन 'प्रवेदितं' स्वतः प्रवेदितमेव भगवता ममेदमाख्यातमित्युक्तं भवति, अनेन वक्तृद्वारेण प्रस्तुताध्ययनस्य माहात्म्यमाह--
ननु सुधर्मस्वामिनोऽपि श्रुतकेवलित्वात्तद्वारेणाप्यस्य प्रामाण्यं सिध्यत्येव तत्किमेवमुपन्यासः?, उच्यते, लब्धप्रतिष्ठैरपि गुरूपदिष्ठं गुरुमाहात्म्यं च ख्यापयद्भिः सूत्रमर्थश्चाख्येय इति ख्यापनार्थमेवमुपन्यासः, इत्थं वक्तृद्वारेणस्य माहात्म्यमभिधाय संप्रति फलद्वारेणाह'यदि ति प्रस्तुताध्ययनं 'सम्यग्' अवैपरीत्येन श्रद्धाय' शब्दार्थोभयरूपं सामान्येन प्रतिपद्य 'प्रतीत्य' उक्तरूपमेव विशेषत इत्थमेवेति निश्चित्य, यद्वा संवेगादिजनितफलानुभवलक्षणेन प्रत्ययेन प्रतीतिपथमवतार्य, 'रोचयित्वा' तदभिहितार्थानुष्ठानविषयं तदध्ययनादिविषयं वाऽभिलाषात्मात्म उत्पाद्य, संभवति हि क्वचिद्गुणत्तयाऽवधारितेऽपि कदाचिदरुचिरित्येवमभिधानं, 'फासित्त'त्ति तदुक्तानुष्ठानतः स्पृष्टवा ‘पालयित्वा' तद्विहितानुष्ठानस्यातीचाररक्षणेन 'तीरयित्वा' तदुक्तानुष्ठानं पारं नीत्वा 'कीर्तयित्वा' स्वाध्यायविधानतः संशुद्ध 'शोधयित्वा' तदुक्तानुष्ठानस्य तत्तद्गुणस्थानावाप्तित उत्तरोत्तरशुद्धिप्रापणेन आराध्य' यथावदुत्सर्गापवादकुशलतया यावज्जीवंतदर्थासेवनेन, एतत् सर्वं स्वमनीषिकातोऽपि स्यादत आह'आज्ञया' गुरुनियोगात्मिकया अनुपाल्य' सततमासेव्य, यद्वा 'स्पृष्टवा' योगत्रिकेण मनोवाक्कायलक्षणेन, तत्र मनसा-सूत्रार्थोभयचिन्तनेन वचसा-वचनादिना कायेन-भङ्गकरचनादिना, एवं पालनाराधनयोरपि योगत्रयं वाच्यं, 'पालयित्वा' परावर्तनादिनाऽभिरक्ष्य 'तीरयित्वा' अध्ययनादिना परिसमाप्य 'कीर्तयित्वा' गुरोविनयपूर्वकभिदमित्थं मयाऽधीतमिति निवेद्य 'शोधयित्वा' गुरुवदनुभाषणादिभिः शुद्धं विधाय 'आराध्य' उत्सूत्रप्ररूपणादिपरिहारेणाबाधयित्वा शेषं प्राग्वन्नवरम् आज्ञयेति जिनाज्ञया, उक्तं हि
"फासिय जोगतिएणं पालियमविराहियं च एमेव।
तीरियमंतं पाविय किट्टिय गुरुकहण जिनमाना।" एवं च कृत्वा किमित्याह-'बहवः' अनेक एव'जीवाः' प्राणिनः 'सिद्धन्ति' इहैवागमसिद्धत्वादिना, 'बुध्यन्ते' धातिकर्मक्षयेण, 'विमुच्यते' भवोपग्राहिकर्मचतुष्टयेन, ततश्च परिनिर्वान्ति' कर्मदावानलोपशमेन अत एव 'सर्वदुःखानां शारीरमानसानाम्' अन्तं' पर्यन्तं कुर्वन्ति मुक्तिपदावाप्त्येति सूत्रार्थः॥
सम्प्रति विनेयानुग्रहार्थं सम्बन्धाभिधानपुरस्सरं प्रस्तुताध्ययनार्थमाह
मू.(१११३) तस्स णं अयमढे एवमाहिज्जइ, तंजहा-संवेगे १ निव्वेए २ धम्मसद्धा ३ गुरुसाहम्मियसुस्सूसणया४ आलोयणा ५ निंदयणा ६ गरिहणया ७ सामाइए ८ चउवीसत्थए

Page #153

१५०
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२९/१११३ ९ वंदणए १० पडिक्कमणे ११ काउस्सगे १२ पच्चक्खाणे १३ थयथुइमंगले १४ कालपडिलेहणया १५ पायच्छित्तकरणे १६ खमावणया १७ सज्झाए १८ वायणया १९ परिपुच्छणया २० परियट्टयणा २१ अनुप्पेहा २२ धम्मकहा २३ सुयस्स आराहणया २४ एगग्गमनसंनिवेसणया २५ संजमे २६ तवे २७ वोदाने २८ सुहसाए २९ अप्पडिबद्धया ३० विवित्तसयनासनसेवणया ३१ विनिवडणया ३२ संभोगपच्चक्खणे ३३ उवहिपच्चक्खाणे ३४ आहारपच्चक्खाणे ३५ कसायपच्चक्खाणे ३६, जोगपच्चक्खाणे ३७ सरीरपच्चक्खाणे ३८ सहायपच्चक्खाणे ३९
भूत्तपच्चक्खाणे ४० सब्भावपच्चक्खाणे ४१ पडिरू वया ४२ वेयावच्चे ४३ सव्वगुणसंपुन्नया४४ वीयरागया४५ खंती४६ मुत्ती४७ मद्दवे४८ अज्जवे४९ भावसच्चे५० करणसच्चे ५१ जोगसच्चे ५२ मनगुत्तया५३ वयगुत्तया५४ कायगुत्तया५५ मणसमाधारणया५६ वयसमाधारणया ५७ कायसमाधारणया ५८ नाणसंपन्नया ५९दसणसंपन्नया ६० चरित्तसंपन्नया ६१ सोइंदियनिग्गहे ६२ चक्खिदियनिग्गहे ६३ घाणिदियनिग्गहे ६४ जिभिदियनिग्गहे ६५ फासिंदियनिग्गहे६६ कोहविजए ६७ माणविजए६८ मायाविजए ६९ लोभविजए७० पिज्जदोसमिच्छादसणविजए ७१ सेलेसी ७२ अकम्मया ७३ (द्वाराणि)।
वृ. 'तस्ये ति सम्यक्त्वपराक्रमाध्ययनस्य नमिति सर्वत्र वाक्यालङ्कारे 'अय' मित्यनन्तरमेव वक्ष्यमाणः 'अर्थः' अभिधेयः 'एवम्' अमुना वक्ष्यमाणप्रकारेण 'आख्यायते' कथ्यते महावीरेणेति गम्यते, तद्यथेति वक्ष्यमाणतदर्थोपन्यासार्थः, संवेगो १ निर्वेदो २ धर्मश्रद्धा ३ 'गुरुसाहम्मियसुस्सूसण'त्ति साधर्मिकगुरुशुश्रूषणम् आर्षत्वाच्चेहोत्तरत्र च सूत्रेष्वन्यथा पाठः ४ आलोचना ५ निन्दा ६ गर्दा ७ सामयिकं ८ चतुर्विंशतिस्तवो ९ वन्दनं १० प्रतिक्रमणं ११ कायोत्सर्गः १२ प्रत्याख्यानं १३ स्तवस्तुतिमङ्गलं १४ कालप्रत्युपेक्षणा १५ प्रायश्चित्तकरणं १६क्षमणा १७ स्वाध्यायो १८ याचना १९ प्रतिप्रच्छना २० परावर्त्तना २१ अनुप्रेक्षा २२ धर्मकथा २३ श्रुतस्याराधना २४ एकाग्रमन:संनिवेशना २५ संयम २६ स्तपो २७ व्यवदानं २८ सुखशायो २९ ऽप्रतिबन्धता ३० विवक्तशयनासनसेवना ३१ विनिवर्त्तना ३२ सम्भोगप्रत्याख्यानम् ३३ उपधिप्रत्याख्यानम् ३४ आहारप्रत्याख्यानम् ३५ कषायप्रत्याख्यानम् ३६
योगप्रत्याख्यानं ३७ शरीरप्रत्याख्यानं ३८ सहायप्रत्याख्यानं ३९ भक्तप्रत्याख्यानं ४० सद्भावप्रत्याख्यानं ४१ प्रतिरूपता ४२ वैयावृत्त्यं ४३ सर्वगुणसंपूर्णता ४४ वीतरागता ४५ क्षान्तिः ४६ मुक्तिः ४७ मार्दवं ४८ आर्जवं ४९ भावसत्यं ५० करणसत्यं ५१ योगसत्यं ५२ मनोगुप्तता५३ वाग्गुप्तता५४ कायगुप्तता ५५ मनःसाधारणा ५६ वाक्साधारणा ५७ कायसाधारणा ५८ ज्ञानसंपन्नता५९ दर्शनसंपन्नता ६० चारित्रसंपन्नता ६१ श्रोत्रेन्द्रियनिग्रहः६२ घ्राणेन्द्रियनिग्रहः ६३ चक्षुरिन्द्रियनिग्रहः ६४ जिह्वेन्द्रियनिग्रहः ६५ स्पर्शनेन्द्रियनिग्रहः ६६ क्रोधविजयो ६७ मानविजयो ६८ मायाविजयो ६९ लोभवियजः ७० प्रेमद्वेषमिथ्यादर्शनविजयः ७१ शैलेशी ७२ अकर्मतेति ७३ इत्यक्षरसंस्कारः॥
मू. (१११४) संवेगेणं भंते ! जीवे किं जणयइ?, संवेगेणं अनुत्तरं धम्मसद्ध जणयइ, अनुत्तराए धम्भसद्धाए, संवेगं हव्वामागच्छइ, अनंताणुबंधिकोहमाणमायालोभे खवेइ, कम्म नबंधइ, तप्पच्चइयंचमिच्छत्तविसोहि काऊण दंसणाराहए भवइ, दंसणविसोहिएणं विसुद्धाए

Page #154

अध्ययनं-२९,[नि.५१३]
१५१ अत्थेगइया तेनेवणं भगव्वहणेणं सिझंति बुज्झति विमुच्चंति परिनिव्वायंति सव्वदुक्खाणमंतं करेंति, सोहीए य णं विसुद्धाएं तच्चं पुनो भगवग्गहणं नाइक्कमंति॥
वृ. सर्वस्य चास्य प्रयासस्य मुक्तिरेव फलं तत्र च प्रवृत्तिरभिलाषपूर्विका तद्रूपश्च संवेग इत्यादितस्तमाह-संवेगोमुक्त्यभिलाषस्तेन भदन्त ! इति पूज्याभिमन्त्रणं 'जीवः किं जनयति ?' जन्तुः कतरं गुणमुत्पादयतीति योऽर्थः ?, इति शिष्यप्रश्नः, अत्र प्रज्ञापकः प्रतिवचनमाह-संवेगेन अनुत्तरां' प्रधानां धर्मः- श्रुतधर्मादिस्तत्र श्रद्धा-तत्करणाभिलाषरूपा धर्मश्रद्धा तां जनयति, तदभावे हि न तत्सम्भवो, भावेऽपि वा देवलोकादिफलैवासाविति नानुत्तरत्वमस्याः, तयाऽपि किमित्याह-अनुत्तरया धर्मश्रद्धया संवेगंतमेवार्थाद्विशिष्टतरं 'हव्वं'ति शीघ्रमागच्छति, तद्यतिरेकेण हि विषयाद्यभिलाषतो न तथाऽस्मिन्नागमनम्, अनुत्तरश्रद्धायां त्वन्यत्र निरभिष्वङ्गतया नान्यथात्वसम्भवः, ततोऽपि किमित्याह-'अनन्तानुबन्धिक्रोधमानमायालोभान्' वक्ष्यमाणलक्षणान् क्षपयति, तथा 'कर्म' प्रस्तावादशुभप्रकृतिरूपं 'न बन्धाति' न श्लेषयति, एवमपि को गुणः?, इत्याह
सकपायक्षयः प्रत्ययो-निमित्तं यस्याः सा तत्प्रत्यया सैव तत्प्रत्ययिका स्वार्थे कन् प्रत्ययस्तां, 'चः' कर्माबन्धकत्वापेक्षया समुच्चये, मिथ्यात्वस्य 'विसोहि'त्ति विशोधनं विशुद्धिःसर्वथा क्षयो मिथ्यात्वविशुद्धिस्तां कृत्वा दर्शनस्य-प्रस्तावात्क्षायिकसम्यक्त्वस्याराधकोनिरतिचारपालनाकृद्दर्शनाराधको भवति, तथाऽपि किमित्याह-दर्शनविशुद्धा च 'विशुद्धा' अत्यन्तनिर्मलया 'अस्ति' विद्यते 'एगय'त्ति एककः कश्चित्तथाविधो भवस्तेनैव भवग्रहणेन' जन्मोपादानेन सिद्धति, किमुक्तं भवति? -यस्मिन्नेव जन्मनि दर्शनस्य तथाविधा शुद्धिस्तत्रैव मुक्तिं गच्छति, यथा मरुदेवी स्वामिनी, यस्तु न तेनैव सिद्धति स किमित्याह-शुद्धा प्रक्रमादर्शनस्य विशुद्धा 'तच्चं'ति तृतीयं पुनर्भवग्रहणम्-अन्यजन्मोपादानात्मकं 'नातिकामति' नातिवर्त्तते, अवश्यं तृतीयभवग्रहणे सिद्धतीत्यर्थः, उत्कृष्टदर्शनाराधकापेक्षयैतत्,
__ "उक्कोसदसणे णं भंते ! जीवे कइहिं भवग्गहणेहिं सिज्झिज्जा?,
गोयमा ! उक्कोसेणं तेनेव, ततो मुक्के तइयं नाइक्कमति॥" । मू.(१११५) निव्वेएणं भंते ! जीवे किं जणयइ?, निव्वेएणं दिव्वमानुस्सतिरिच्छएसु कामभोएसु निव्वेयं हव्वमागच्छइ सव्वविसुएसु विरज्जइ, सव्वविसएसु विरज्जमाणे आरंभपरिच्चायं करेइ, आरंभपरिच्चायं करेमाणे संसारमग्गं वुच्छिदइ सिद्धिमग्गपडिवन्ने य हवइ॥ __ वृ.संवेगाच्चावश्यम्भावी निर्वेद इति तमाह-इतः प्रभृति सर्वत्र सुगमत्वान्न प्रश्नव्याख्या, 'निर्वेदेन' सामान्यतः संसारविषयेण-कदाऽसौ त्यक्ष्यामीत्येवंरूपेण दिव्यमानुषतैरश्चेषु, सूत्रत्वात्कप्रत्ययः, यथासम्भवं देवादिसम्बन्धिषु कामभोगेषूक्तरूपेण निर्वेदं हव्वमागच्छति यथा-अलमेतैरनर्थहेतुभिरिति, तथा च सर्वविषयेषु विरज्यते' अशेषशब्दादिविषयं विरागमाप्नोति, विरज्यमानस्तेषु आरम्भः-प्राण्युपमर्दको व्यापारस्तत्त्यागं करोति, विषयार्थत्वात्सर्वारम्भाणां, तत्परित्यागं कुर्वन् 'संसारमार्ग' मिथ्यात्वाविरत्यादिरूपंव्यवच्छिनत्ति, तत्त्यागवत एव तत्त्वत आरम्भपरित्यागसम्भवात्, तद्यवच्छित्तौ च सुप्राय एव सिद्धिमार्गः- सम्यग्दर्शनादि

Page #155

१५२
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२९/१११५ रिती सिद्धिमार्गप्रतिपन्नश्च भवति ।।
मू.(१११६) धम्मद्धाए णं भंते! जीवे किं जणयइ?, २ सायासुक्खेसुरज्जमाणे विरज्जइ अगारधम्मं च णं चयइ, अनगारिए णं जीवे सारीरमानसाणं दुक्खाणं छेयणभेयणसंजोगाईणं वुच्छेयं करेइ अव्वाबाहं च णं सुहं निव्वत्तेइ ।।
व.सत्यपि निर्वेदे धर्मश्रद्धैव सकलकल्याणनिबन्धनमिति तामाह-'धर्मश्रद्धया' उक्तरूपाया सात-सातवेदनीयं तज्जनितानि सौख्यानि सातसौख्यानि प्राग्वन्मध्यपदलोपी समासस्तेषु वैषयिकसुखेष्वितियावत् ‘रज्यमानः' पूर्वं रागं कुर्वन् ‘विरज्यते' विरक्तिं गच्छति, 'अगारधर्मं च' गृहाचारं गार्हस्थ्यमितियावत्, चशब्दश्चेह वाक्यालङ्कारे, 'त्यजति' परिहरति, तदत्यागस्य विषयैकसुखानुरागनिबन्धनत्वात्, ततश्च 'अनगार'त्ति प्राकृतत्वाद् 'अनगारी' यतिः सन् जीवः शारीरमानसानां दुःखानां किरूपाणामित्याह-'छेदनभेदनसंयोगादीना'मिति, छेदनंखङ्गादिना द्विधाकरणं भेदन-कुन्तादिना विदारणम्, आदिशब्दस्येहापि सम्बन्धात्ता-डनादयश्च गृह्यन्ते, ततश्छेदभेदनादीनां शारीरदुःखानां संयोगः-प्रस्तावादनिष्टसम्बन्धः, आदिशब्दादिष्टवियोगादिपरिग्रहः, ततश्च संयोगादीनां मानसदुःखानां विशेषेण-पुनरसम्भवलक्षणेनोच्छेदःअभावो व्युच्छेदस्तं करोति, तन्निबन्धनकर्मोच्छेदेनेति भावः, अत एव अव्याबाधम्' उपरतसकलपीडं मौक्तमितियावत्, 'चः' पुनरर्थे भिन्नक्रमस्ततः सुखं पुनः 'निर्वर्त्तयति' जनयति, पूर्वं संवेगफलाभिधानप्रसङ्गेन धर्मश्रद्धायाः फलनिरूपणमिह तु ख्यातत्र्येणेत्यपौनरुक्त्यमिति भावनीयम्॥
मू.( १११७) गुरुसाहम्मियसुस्सूसणयाए णं भंते! जीव किंजणेइ?, २ विनयपडिवत्ति जणेइ, विनयपडिवन्ने णं जीवे अणच्चासायणसीले नेरइयतिरिक्खजोणियमनुस्सदेवदुग्गईओ निरंभइ, वन्नसंजलणपत्तिबहुमाणयाए मानुस्सदेवसुग्गइओ निबंधइ सिद्धिसुगइंच विसोहेइ पसत्थाहं च णं विनयमूलाई सव्वकज्जाइं साहइ, अन्ने य बहवे जीवे विनइत्ता हवइ ।
वृ.धर्मश्रद्धायां चावश्यं गुरवः शुश्रूषितव्या इति गुरुशुश्रूषणमाह-गुरूणां शुश्रूषणं-पर्युपासनं तेन 'विनयप्रतिपत्तीम्' उचितकत्तव्यकरणाङ्गीकाररूपां जनयति 'विनयपडिवन्ने य'त्ति प्राग्वत् प्रतिपन्नः-अङ्गीकृतो विनयो येन स तथा 'चः' पुनरर्थे जीवः 'अनच्चासायणासीले'त्ति अतीवाऽऽयं-सम्यक्त्वादिलाभं शातयति-विनाशयतीत्यत्याशातना तस्यां शीलं-तत्करणस्वभावात्मकमस्येत्यत्याशातनाशीलो न तथाऽनत्याशातनाशी:, कोऽर्थः ?-गुरुपरिवादादिपरिहारकृत्, एवंविधश्च नैरयिकतिर्यग्गोनिकमनुष्यदेवदुर्गतीरिति-नैरयिकाश्च तिर्यञ्चश्च नैरयिकतिर्यञ्चस्तेषां योनिः स्वाथिके के नैरयिकतिर्यग्योनिके-प्रतीते 'मनुष्यदेवदुर्गती च' म्लेच्छकिल्बिषित्वादिलक्षणे 'निरुणद्धि' निषेधति, तद्धेतोरत्याशातनाया अभावेन तत्रागमनात्, तथा वर्ण:-श्लाघा तेन सञ्जवलनं-गुणोद्भावनं वर्णसञ्जवलनं भक्तिः-अञ्जलिप्रग्रहादिका बहुमानम्-आन्तरप्रीतिविशेष एषां द्वन्द्वे भावप्रत्यये च वर्णसञ्जवलनभक्तिबहुमानता तयाप्रक्रमाद्गुरूणां विनयप्रतिपत्तिरूपया 'माणुस्सदेवसोग्गइओ'त्ति मानुष्यदेवसुगती: विशिष्टकुलैश्वर्येन्द्रत्वाद्युपलक्षिता निबन्धाति तत्प्रायोग्यकर्मबन्धनेनेति भावः, सिद्धिसोग्गइं'त्ति सिद्धिसुगतिं च विशोधयति, तन्मार्गभूतसम्यग्दर्शननादिविशोधनेन, 'प्रशस्तानि' च

Page #156

अध्ययनं - २९, [ नि. ५१३]
१५३
प्रशंसास्पदानि 'विनयमूलानि' विनयहेतुकानि सर्वकार्याणीह श्रुतज्ञानादीनि परत्र च मुक्तिं 'साधयति' निष्पादयति, तत्किमेवं स्वार्थसाधक एवासावित्याह-अन्यांश्च बहून् जीवान् ‘विनेता' विनयं ग्राहिता, स्वयं सुस्थितस्योपादेयवचनात् उक्तं हि "ठिओ उठावए परं" ति, तथा च विनयमूलत्वादशेष श्रेयसां तत्प्रापणेन परार्थसाधकोऽप्यसौ भवत्येवेति भावः ।
मू. ( १११८ ) आलोयणाए णं भंते! जीवे किं जणेइ ?, २ मायानियाणमिच्छादरिसणसल्लाणं मुक्खमग्गविग्घाणं अनंतसंसारवद्धनाणं उद्धरणं करेइ उज्जुभावं च जणेइ, उज्जुभावं पडिवत्रे यणं जीवे अमाई इत्थीवेयं नपुंसगवेयं च न बन्धइ, पुव्वबद्धं च णं निज्जरइ ॥
वृ. गुरुशुश्रूषां कुर्वतोऽप्यती भारसम्भवे आलोचनात एव विवक्षितफलप्राप्तिरिति तामाहअङिति-सकलस्वदोषाभिव्याप्त्या लोचना-आत्मदोषाणां गुरुपरतः प्रकाशनाऽऽलोचना तया माया- शाठ्यं निदानं ममातस्तप:प्रभृत्यादेरिदं स्यादिति प्रार्थनात्मकं मिथ्यादर्शनं-सांशयिकादि एतानि शल्यानीव शल्यानि ततः कर्मधारये मायानिदानमिथ्यादर्शनशल्यानि, यथा हि तोमरादिशल्यानि तत्कालदुःखदानेऽप्यायतौ दुःखदायीनि एवं मायादीन्यपीत्येवमुच्यते तेषां 'मोक्षविघ्नानां' पापानुबन्धकर्मबन्धनिबन्धनत्वेन मुक्त्यन्तरायाणं, तथाऽनन्तरसंसार वर्द्धयन्तिवृद्धि नयन्तीत्यनन्तसंसारवर्द्धनानि तेषाम् 'उद्धरणम्' अपनयनं करोति, तदुद्धकरणतश्च 'ऋजुभावं च' आर्जवं जनयति 'उज्जुभावपडिवन्ने य'त्ति प्रतिपन्नर्जुभावश्च जीवः 'अमायी' मायारहितस्ततः पुंस्त्वनिबन्धनत्वादमायित्वस्य 'इत्थिवेय'त्ति प्राग्वद्विन्दुलोपे स्त्रीवेदं नपुंसकवेदं च न बन्धाति, पूर्वबद्धं च तदेव द्वयं यद्वा सकलमपि कर्म 'निर्जरयति' क्षपयति, तथा च मुक्तिपदमाप्नोतित्यभिप्रायः, उक्तं हि
"उद्धियदंडो साहू अचिरेण उवेइ सासयं ठाणं । सोवि अनुद्धियदंडो संसारपवड्ढओ होति ।। "त्ति
मू. (१११९ ) निंदणयाए णं भंते! जीवे किं जणेइ ?, २ पच्छानुतावं जणइ, पच्छानुतावेणं विरज्जमाणे करणगुणसेढि पडिवज्जइ, करणगुणसेढिपडिवन्ने य अनगारे मोहनिज्जं कम्म उग्घाएइ ||
वृ. आलोचना च दुष्कृतनिन्दावत एव सफला भवतीति तामाह - 'निंदणयाए 'त्ति, आर्षत्वान्निन्दनम्-आत्मनैवात्मदोषपरिभावनं तेन 'पश्चादनुतापं' हा ! दुष्टमनुष्ठितमिदं मयेत्यादिरूपं जनयति, ततः पश्चादनुतापेन 'विरज्यामान:' वैराग्यं गच्छन् करणेन-अपूर्वकरणेन गुणहेतुका श्रेणिः करणगुणश्रेणिः सर्वोपरितनस्थितेर्मोहनीयादिकर्मदलिकान्युपादायोदयसमयात्प्रभृति
द्वितीयादिसमयेष्वसङ्ख्यातगुणपुद्गलप्रक्षेपरूपाऽऽन्तमौहूर्तिकी, यत उक्तम्“उवरिमठिईइ दलियं हेट्ठिमठाणेसु कुणइ गुणसेढी ।
गुणसंकमकरणं पुण असुहाआ सुहंमि पक्खिवइ ॥"
उपलक्षणत्वात्स्थितिधातरसघातगुणसंक्रमबन्धाश्च विशिष्टाः, अथवा करणगुणेन- अपूर्वकरणादिमाहात्म्येन श्रेणिः करणगुण श्रेणिः प्रक्रमात्क्षपक श्रेणिरेव गृह्यते, यद्वा करणं-पिण्डविशुद्धादि तदुपलक्षितगुणानां ज्ञानादीनां श्रेणि उत्तरोत्तरगुणपरम्परास्वरूपा तां प्रतिपद्यते 'करणगुणसेढीपडिवन्ने य'त्ति प्राग्वत्प्रतिपन्नकरणगुणश्रेणिकञ्श्चानगारः 'मोहनीयं' दर्शनमोहनीयादि

Page #157

१५४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२९/१११९ कर्म 'उद्घातयति' क्षपयति, तत्क्षपणे च मुक्तिप्राप्तिरित्यर्थत उक्तैव भवति ।
मू.(११२०) गरिहणाए णं भंते! जीवे किंजणेइ?, २ अपुरकारंजणेइ, अपुरक्कारगएणं जीवे अप्पसत्थेहितो जोगेहितो नियत्तई पसत्थेहि य पडिवज्जइ, पसत्थजोगपडिपन्ने य णं अनगारे अनंतधाई पज्जवे खवेइ ।।
वृ.कश्चिदात्मनोऽत्यन्तदुष्टतां परिभावयन् न निन्दामात्रेण तिष्ठेत् किन्तु गर्हामपि कुर्यादिति तामाह-'गरिहणयाए'त्ति गर्हणेन-परसमक्षमात्मनो दोषोद्भावनने 'अपुरकारं ति पुरस्करणं पुरस्कारो-गुणवानयमिति गौरवाध्यारोपो न तथाऽपुरस्कार:-अवज्ञास्पदत्वं तं जनयत्यात्मन इति गम्यते, तथा चापुरस्कारंगतः-प्राप्तः अपुरस्कारगतः- सर्वत्रावज्ञास्पदीभूतो जीवः कदाचित्कदध्यवसायोत्पत्तावपि तद्भीतित एव 'अप्रशस्तेभ्यः' कर्मबन्धहेतुभ्यो योगेभ्यः 'निवर्त्तते' तान् न प्रतिपद्यते, प्रशस्तयोगांस्तु प्रतिपद्यत इति गम्यते, 'पसत्थजोगपडिवन्ने य'त्ति प्रतिपन्नप्रशस्तयोगोऽनगारोऽनन्तविषयतयाऽनन्ते ज्ञानदर्शने हन्तुं शीलं येषां तेऽनन्तघातिनस्तान् 'पर्यवान्' प्रस्तावात् ज्ञानावरणादिकर्मणस्तद्घातित्वलक्षणान् परिणतिविशेषान् 'क्षपयति' क्षयं नयति, पर्यवाभिधानं च तद्रूपतयैव द्रव्यस्य विनाश इति ख्यापनार्थम्, उपलक्षणं चैतन्मुक्तिप्राप्तेः, तदर्थत्वात्सर्वप्रयासस्य, एवमनुक्ताऽपि सर्वत्र मुक्तिप्राप्तिरेव फलत्वेन द्रष्टव्या॥
मू. (११२१) सामाइएणं भंते ! जीवे किं जणेइ ?, सावज्जजोगविरई जणयइ ।।
वृ. आलोचनादीनि च सामायिकवत एव तत्त्वतो भवन्तीति तदुच्यते-'सामायिकेन' उक्तरूपेण सहावद्येन वर्तन्त इति सावद्याः-कर्मबन्धहेतवो योगा-व्यापारास्तेभ्यो विरतिःउपरमः सावद्ययोगविरतिस्तां जनयति, तद्विरतिसहितस्यैव सामायिकसम्भवात्, न चैवं तुल्यकालत्वेनानयोः कार्यकारणभावासम्भव इति वाच्यं, केषुचित्तुल्यकालेष्वपि वृक्षच्छायादिवत्कार्यकारणभावदर्शनाद्, एवं सर्वत्र भावनीयम् ॥ .
मू. (११२२) चउवीसत्थएणं भंते ! जीवे किंजणेइ ?, दंसणविसोहिं जणइ ।।
७. सामायिकं च प्रतिपत्तुकामे तत्प्रणेतारः स्तोतव्याः, ते च तत्त्वतस्तीर्थकत एवेति तत्सूत्रमाह-'चतुर्विंशतिस्तवेन' एतदवसर्पिणीप्रभवतीर्थकृदुत्कीर्तनात्मकेन दर्शनं-सम्यक्त्वं तस्य विशुद्धिः-तदुपघातिकर्मापगमतो निर्मलीभवनं दर्शनविशुद्धिस्तां जनयति॥
मू. (११२३) वंदणएणं भंते ! जीवे किं जणेइ ?, २ नीयागोयं कम्म खवेइ उच्चागोयं निबंधइ सोहग्गं च णं अप्पडिहयं आणाफलं निवत्तेइ दाहिणभावं च णं जणेइ॥
वृ. स्तुत्वाऽपि तीर्थकरान् गुरुवन्दनपूर्विकैव तत्प्रतिपत्तिरिति तदाह-'वन्दनकेन' आचार्याधुचितप्रतीपत्तिरूपेण 'नीचैर्गोत्रम्' अधमकुलोत्पत्तिनिबन्धनं कर्म क्षपयति, ‘उच्चैगोत्रं' तद्विपरीतरूपं निबन्धाति, सौभाग्यं च' सर्वजनस्पृहणीयतारूपम् 'अप्रतिहतं' सर्वत्राप्रतिस्खलितमत एवाज्ञा-जनेन यथोदितवचनप्रतिपत्तिरूपा फलं 'निर्वर्त्तयति' जनयति, तद्वतो हिप्राय आदेयकर्मणोऽप्युदसम्भवादादेयवाक्यताऽपिसंभवतीति, 'दक्षिणभावंच' अनुकूलभावं जनयति लोकस्येति गम्यते, तन्माहात्म्यतोऽपि सर्वः सर्वावस्थास्वनुकूल एव भवति ।
मू. (११२४ )पडिक्कमेणणं भंते! जीवे किंजणेइ?, २ वयछिद्दाइं पिहेइ, पिहियवयछिद्दे पुन जीवे निरुद्धासवे असबलचरित्ते अट्ठसुपवयणमायासु उवउत्ते अपुहुत्ते सुप्पणिहिए विहरइ।।

Page #158

अध्ययनं-२९,[ नि.५१३]
१५५ - वृ.एतद्गुणस्थितेनापि मध्यमतीर्थकृतां तीर्थेषु स्खलितसम्भवे पूर्वपश्चिमयोस्तु तदभावेऽपि प्रतिक्रमितव्यमिति प्रतिक्रमणमाह-'प्रतिक्रमणेन' अपराधेभ्यः प्रतीपनिवर्त्तनात्मकेन व्रतानांप्राणातिपातनिवृत्त्यादीनां छिद्राणि-अतिचाररूपाणि विवराणि व्रतच्छिद्राणि 'पिदधाति' स्थगयति अपनयतीतियावत्, तथाविधश्च कं गुणमवाप्नोतित्याह-पिहितव्रतच्छिद्रः पुनर्जीवः 'निरुद्धाश्रवः' सर्वथा हिंसाद्याश्रवाणां निरुद्धत्वात्, अत एवासबलं-सबलस्थानैरकर्बुरीकृतं चरित्रं यस्य स तथा, 'अष्टसु प्रवचनमातृषु' उक्तरूपासु उपयुक्तः' अवधानवान्तत एवाविद्यमानं पृथक्त्वं-प्रस्तावात्संयमोद्योगेभ्यो वियुक्तस्वरूपं यस्यासौ अपृथक्त्व:-सदा संयमयोगवान् (अ) प्रमत्तो वा पाठान्तरात्, तथा 'सुप्रणिहितः' सुष्ठु संयमे प्रणिधानवान्, पाठान्तरतो वा सुष्ठ प्रणिहितानि-असन्मार्गात् प्रच्याव्य सन्मार्गे व्यवस्थापितानीन्द्रियाण्यनेनेति सुप्रणिहितेन्द्रियः 'विहरति' सयमाध्वनि याति।
मू.(११२५) काउस्सग्गेणं भंते ! जीवे किंजणेइ?, २ तीयपडुपन्नं पायच्छित्तं विसोहेइ, विसुद्धपायच्छित्ते य जीवे निव्वुयहियए ओहरियभरुव्व भारवहे धम्मज्झाणोवगए सुहं सुहेणं विहरइ॥
वृ.अत्र चातीचारशुद्धिनिमित्तं कायोत्सर्गः कर्त्तव्य इति तमाह-कायः शरीरंतस्योत्सर्गःआगमोक्तनीत्या परित्यागः कायोत्सर्गस्तेन, अतीतं चेह चिरकालभावित्वेन प्रत्युत्पन्नमिव प्रत्युत्पन्नं चासनकालभावितयाऽतीतप्रत्युत्पन्नं 'प्रायश्चित्तम्' उपचारात्प्रायश्चित्ताहमतीचारं 'विशोधयति' तदुपाजितपापापनयतोऽपनयति, विशुद्धप्रायश्चित्तश्च जीवो निर्वृत्तं-स्वस्थीभूतं हृदयम्-अन्तःकरणमस्येति निर्वृत्तहृदयः, क इव?-'ओहरिय'त्ति अपहृतः-अपसारितो भर इति-भारो यस्मात्स तथा, इवेति भिन्नक्रमः, ततो भारं वहतीति मूलविभुजादेराकृतिगणत्वात्कप्रत्यये भारवहो-वाहीकादिः स इव, भारपाया हतीचारास्ततस्तदपनयनेऽपहतभरभारवाह इव निर्वृत्तहृदयो भवतीति भावार्थः, स च ध्यानं-धर्माद्युपगतः प्राप्तो ध्यानोपगतः पाठान्तरतः प्रशस्तध्यानध्यायी 'सुखंसुखेन' सुखपरम्परावाप्त्या 'विहरति' इहपरलोकयोरवतिष्ठते, इहैव जीवन् मुक्त्यवासेरिति भावः॥
मू.(११२६) पच्चक्खाणेणं भंते! जीवे किंजणेइ?, २ आसवदाराई निरंभइ पच्चक्खाणेणं इच्छा निरोहं जणयइ इच्छानिरोहं गए णं जीवे सव्व दव्वेसु विनीयतण्हे सीइभूए विहरइ॥
वृ. एवमप्यशुद्धमाने प्रत्याख्यानं विधेयमिति तदाह-'प्रत्याख्यानेन' मूलगुणोत्तरगुणप्रत्याख्यानरूपेणा श्रवद्वाराणि निरुणद्धि, तन्निरोधहेतुत्वात्तस्य, उपलक्षणं चैतत्, पुरोपचितकर्मक्षये मुक्त्यङ्गत्वेनास्यान्यत्रोक्तत्वात्, तथा चाह
"पच्चक्खाणमिणं सेविऊण भावेण जिनवरुद्दिटुं।
__ पत्ताऽनंता जीवा सासयसोक्खं लहुं मोक्खं ।" मू. (११२७) थयथुइमंगलेणं भंते ! जीवे किं जणेइ ?, २ नाणदंसणचरित्तबोहिलाभं संजणइ, नाणदसणचरित्तबोहिलाभसंपन्ने णं जीवे अंतकिरियं कप्पविमानोववत्तियं आराहणं आराहेह॥

Page #159

१५६
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२९/११२७ वृ.अत्र चोत्तरगुणप्रत्याख्यानान्तर्भूतं नमस्कारसहितादि, तद्ग्रहणानन्तरं च यत्र सन्निहितानि चैत्यानि (तत्र) तद्वन्दनं विधेयमित्युक्तं प्राक, तच्च न स्तुतिस्तवमङ्गलं विनेति तदाह-तत्र स्तवादेवेन्द्रस्तवादयः स्तुतय-एकादिसप्तश्लोकान्ताः, यत उक्तम्_ "एगदुगतिसिलोगा(थुइओ) अन्नेसि जाव हुंति सत्तेव।
देविंदत्थवमाई तेन परं थुत्तया होति ।"त्ति, ततश्च स्तुतयश्च स्तवाश्च स्तुतिस्तवाः, स्तुतिशब्दस्य क्त्यन्तत्वात्पूर्वनिपातः, सूत्रे तु प्राकृतत्वाद्यात्ययनिर्देशः, स्तुतिस्तवा एव मङ्गलं-भावमङ्गलरूपं स्तुतिस्तवमङ्गलं तेन ज्ञानदर्शनचारित्रात्मिका बोधिनिदर्शनचारित्रबोधिस्तस्य लाभो ज्ञानदर्शनचारित्रबोधिलाभः, परिपूर्णजिनधर्मावाप्तिरित्यर्थः, तं जनयति, उक्तञ्च
"भत्तीए जिनवराणं परमाए खीणपिज्जदोसाणं।
आरोगबोहिलाभं समाहिमरणं च पावेंति ।" ज्ञानदर्शनचारित्रलाभबोधिसंपन्नश्च जीवोऽन्तः-पर्यन्तो भवस्य कर्मणां वा तस्य क्रियाअभिनिर्वत्तनमन्तक्रिया, मुक्तिरित्यर्थः, ततश्चान्तक्रियाहेतुत्वादन्तक्रिया ताम्, अन्तक्रियाहेतुत्वं च तद्भवेऽपि स्यादत आह-कल्पा देवलोका विमानानि-ग्रैवेयकानुत्तरविमानरूपाणि तेषूपपत्तिर्यस्यां सा कल्पविमानोपपत्तिका तां, किमुक्तं भवति?-अनन्तरजन्मनि कल्पादिषु विशिष्टदेवत्वावाप्तिफलां परम्पराया तु मुक्तिप्रापिकाम् 'आराधना' ज्ञानाद्याराधनात्मिकाम् 'आराधयति' साधयति, इयं चैवंविधाऽऽराधना तपस्वितायामपितथाविधगुरुकर्माणं तथाविधकर्मवेदनाऽभाववन्तं च जीवमपेक्ष्योक्ता, अन्तक्रियाभाजनं च जीववस्तु चतुर्धा भवति, तथाहि-कश्चित्प्रतिपद्यापि श्रामण्यं पालयन्नपि संयमंतथाविधगुरुकर्मतया तथाविधविशिष्टाध्यवसायासम्भवेन तथाविधकर्मवेदनाया अभावान्ना तद्भव एव मुक्तिभाग् भवति, किन्तु भवान्तरे दीर्घपर्यायावाप्त्या, यथा सनत्कुमारचक्री, तथा च स्थानङ्गम्___ "तत्थ खलु इमे पढमे अंतकिरियावत्थू-महाकम्मे पच्चायाए यावि भवति, समणाउसो ! से णं समणे भवेत्ता अगाराओ अनगारं पव्वइओ उवट्ठिए नेयाउयस्स मग्गस्स संजमबहुले समाहिबहुले(संवरबहुले) लूहे तीरट्ठीओ उवहाणवं दुक्खंखवे तवस्सी, तस्स णं तहप्पगारे तवे भवति नो तहप्पगारा वेयणा भवति, से णं तहप्पगारे पुरिसज्जाए दीहदीहेणं परियारणं सिज्झइ बुज्झइ मुच्चइ परिणिव्वाति सव्वदुक्खाणमंतं करेइ, जहा से सणंकुमारे राया चाउरंतचक्कवट्टी पढमा अंतकिरियावत्थू १। ___ अहावरे दोच्चे अंतकिरियावत्थू महाकम्मा पच्चायाए आविभवति समणाउसो ! से णं मुंडे भवित्ता अगारातो अनगारियं पव्वयाइ, उवट्ठिए नेयाउयस्स जाव उवहाणवं दुक्खं खवेइ तवस्सी, तस्स णं तहप्पगारे तवे भवति, तहप्पगारा वेयणा भवति, से णं तहप्पगारे पुरिसजाए भवति, निरुद्धेणं परियाएणं सिज्झति जाव सव्वदुक्खाणमंतं करेति जहा से गयसुकुमाले" - अपर: पुनरल्पकर्मा श्रामण्यमवाप्य तथाविधतपसस्तथा वेदनायाश्चाभावात्तदभवभाविना दीर्घपर्यायेण निर्वाणमाप्नोति, यथा भरतश्चक्रवर्ती, यथोक्तम्-"अहावरे तच्चे अंतकिरियावत्थू अप्पकम्मे पच्चावाए यावि भवति, समणाउसो ! से णं मुंडे भवित्ता अगाराओ अनगारियं

Page #160

अध्ययनं-२९,[ नि.५१३ ]
१५७ पव्वएत्ति, उवट्ठिए नेआउयस्स मग्गस्स संजमबहुले जाव सव्वदुक्खसंखवे तवस्सी, तस्स णं नो तहप्पगारे तवे भवति नो तहप्पगारा वेयणा भवति, से णं तहप्पगारे पुरिसज्जाए दीहेणं परियारणं सिज्झति, जहा से भरहे राया चाउरंतचक्कवट्टी ३।"
तदन्यस्त्वल्पकर्मा विरतिमवाप्य तथाविधविशुद्धाध्यवसायवशात्तथाविधतपस्तथाविधवेदनाच लब्ध्या झगित्येव मुक्तिमधिगच्छति, यथा मरुदेवी स्वामिनी, तथा च तत्रैवोक्तम्"अहावरे चउत्थे अंतकिरियावत्थू अप्पकम्मे पच्चायाते यावि भवति, समणाउसो ! से णं मुंडे भवित्ता अगाराओ अनगारियं पव्वतिए उवट्ठिए नेयाउयस्स मग्गस्स संजमबहुले जाव सव्वदुक्खंखवे तवस्सी, तस्स णं तहप्पंगारे तवे भवति तहप्पगारा चेव वेयणा भवति, से णं तहप्पगारे पुरिसजाए निरुद्धणं परियाएणं सिज्झइ जाव सव्वदुक्खाणं अंतं करेति, जहा से मरुदेवी भगवतित्ति" पठन्ति च 'अनंतकिरियं आराहणं आराहेति'त्ति" अत्र चाविद्यमानाऽन्तक्रिया-कर्मक्षयलक्षणा तद्भव एव यस्यां साऽनन्तक्रिया तां परम्परामुक्तिफलामित्यर्थः ।।
मू.(११२८) कालपडिलेहणाए णं भंते ! जीवे किं जणेइ ?, २ नाणावरणिज्ज कम्म खवेइ।
वृ. अर्हद्वन्दनानन्तरं स्वाध्यायो विधेयः, स च काल एव, तत्परिज्ञानं च कालप्रत्युपेक्षणापूर्वकमिति तामाह-कालः-प्रादोषिकादिस्तस्य प्रत्युपेक्षणा-आगमविधिना यथावन्निरूपणा ग्रहणप्रतिजागरणरूपा कालप्रत्युपेक्षणा तया, ज्ञानावरणीयं कर्मक्षपयति, यथावत्प्रवृत्त्या तथाविधशुभभावसम्भवेनेतिभावः ।।
मू.(११२९) पायच्छित्तकरणेणं भंते ! जीवे किंजणेइ?, २ पावकम्मविसोहिंजणेइ निरइयारे आविभवइ सम्मं च णं पायच्छितत्ततं पडिवज्जमाणे मग्गं च मग्गफलं च विसोहेइ आयारं आयारफलं च आराहे ॥
वृ. कथञ्चिदकालपाठे च प्रायश्चित्तं प्रतिपत्तव्यमिति प्रक्रमायातं तत्करणमाह-तत्र पापं छिनत्ति प्रायश्चित्तं वा विशोधयतीति नैरुक्तविधिना प्रायश्चित्तम्, उक्तं हि
"पावं छिदति जम्हा पायच्छित्तंति भन्नए तेणं।
पाएण वाऽवि चित्तं विसोहए तेन पच्छित्तं ।।"ति, तच्चालोचनादि तस्य करणं-विधानं प्रायश्चित्तकरणं तेन पापकर्मणां विशुद्धिः-अभावः पापकर्मविशुद्धिस्तां जनयति निरतिचारश्चापि भवति, तेनैव ज्ञानाचाराद्यतीचारविशोधनात्, सम्यक् च प्रायश्चित्तं प्रतिपद्यमानो मार्गः-इह ज्ञानप्राप्तिहेतुः सम्यक्त्वं तं च तत्फलं च ज्ञानं 'विशोधयति' निर्मलीकुरुते, ततश्चाचर्यत इत्याचार:-चारित्रं तच्च तत्फलं च-मुक्तिलक्षणमाराधयति, नच ज्ञानदर्शनयोर्युगपद्भावभावित्वाद्धेतुफलभावाभाव इति वाच्यं, यत आगमः
___"कारणकज्जविभागो दीवपगासाण जुगवजम्मेवि।
जुगवुप्पन्नंति तहा हेऊ नाणस्स संमत्तं ।" यद्वा मार्ग-चारित्रप्राप्तिनिबन्धनतया दर्शनज्ञानाख्यं तत्फलं च चारित्रं तत आचारं चज्ञानाचारादि तत्फलं-मोक्षमारायति, अथवा 'मार्गं च' मुक्तिमार्ग क्षायोपशमिकदर्शनादि तत्फलं च-तमेव प्रकर्षावस्थं क्षायिकदर्शनादि, शेषं प्राग्वत्, विशोधनाऽऽराधनयोश्च सर्वत्रनिरति

Page #161

१५८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२९/११२९ चारतयैव हेतुरिति भावनीयम्।।
मू.(११३०)खमावणयाएणं भंते! जीवे किंजणेइ, २ पल्हायणभावंजणेइ, पल्हायणभावमुवगए य सव्वपाणभूयजीवसत्तेसुमित्तीभावं उप्पाएइ, मित्तीभावमुवगए य जीवे भावविसोहि काऊण निब्भए भवइ॥
वृ.प्रायश्चित्तकरणं च क्षमणावत एव भवत्यतस्तामाह-क्षमणा-दुष्कृतानन्तरं क्षमितव्यमिदं मयेत्यादिरूपा तया 'पल्हाएनंतभावं जणयइ'त्ति प्रह्लादेन-आत्मनो मनःप्रसत्त्यात्मकेनान्तर्भा(भा)वं-विनाशं प्रक्रमादनुशस्य तज्जनितचित्तसंक्लेशस्य च 'जनयति' उत्पादयति प्रह्लादेनान्तर्भावमुपगतश्च, पठन्ति च-'पल्हायणभावं जणयति, पल्हायणभावमुवगए य'त्ति, इह च प्रह्लादनभाव:-चित्तप्रसत्तिरूपोऽभिप्रायः, सर्वे च ते प्राणाश्चेह द्वित्रिचतुरिन्द्रिया भूताश्च-- तरवो जीवाश्च-पञ्चेन्द्रियाः सत्त्वाश्च-शेषजन्तवः सर्वप्राणभूतजीवसत्त्वाः, उक्तं हि
__ "प्राणा द्वित्रिचतुष्प्रोक्ता, भूताश्च तरवः स्मृताः।
जीवाः पञ्चेन्द्रिया ज्ञेयाः, शेषाः सत्त्वा इतीरिताः।" तेषु 'मित्रीभावं' परहितचिन्तालक्षणमुत्पादयति, ततो मैत्रीभावमुपगतश्चापि जीवः ‘भावविशुद्धि' रागद्वेषविगमरूपां कृत्वा 'निर्भयः' इहलोकादिभयविकलो भवति, अशेषभयहेत्वभावादिति भावः।
मू.(११३१) सज्झाएणं भंते ! जीवे किं जणेइ?, २ नाणावरणिज्जं कम्मखवेइ॥
वृ.एवंविधगुणावस्थितेन स्वाध्याये यतितव्यमिति तमाह-स्वाध्यायेन ज्ञानावरणीयमुपलक्षणत्वात् शेषं च कर्म क्षपयति, यत आह
"कम्ममसंखेज्जभवं खवेइ अनुसमयमेव आउत्तो।
अन्नयरम्मिवि जोए सज्झायमि य विसेसेणं ।" मू. (११३२) वायणयाए णं भंते ! जीवे किं जणेइ ?, २ निज्जरं जणेइ सुअस्स य अनुसज्जणाए अणासायणाए वट्टइ, सुयस्स य अनुसज्जणाए अनासायणाए वट्टमाणे तित्थधम्म अवलंबइ, तित्थधम्ममवलंबमाणे महानिज्जराए महापज्जवसाने हवइ॥
वृ. अत्र च प्रथमं वाचनैव विधेयेति तामाह-वक्ति शिष्यस्तं प्रति गुरोः प्रयोजकभावो वाचना पाठनमित्यर्थस्तया 'निर्जरां' कर्मपरिशाटनं जनयति, तथा 'श्रुतस्य' आगमस्य चस्य भिन्नक्रमत्वादनाशातनायां च वर्त्तते, तदकरणे ह्यवज्ञातः श्रुतमाशातितं भवेत्, न तु तत्करण इति, पठन्ति च-'अनुसज्जणाए वट्टइ' तत्रानुषङ्ग(अ)नमनुवर्तनं तत्र वर्त्तते, कोऽर्थः ?अव्यवच्छेदं करोति, ततः श्रुतस्यानाशातनायामनुषञ्जने वा वर्तमानः तीर्थमिह गणधरस्तस्य धर्म:-आचारः श्रुतधर्मप्रदानलक्षणस्तीर्थधर्मः यदिवा तीर्थ-प्रवचनं श्रुतमित्यर्थस्तद्धर्म:स्वाध्यायस्तमवलम्बमानः-आश्रयन् महती बहुतरकर्मविषयत्वानिर्जराऽस्येति महानिर्जरो महत्-महाप्रमाणपर्यवसितत्वेन प्रशस्यं वा मुक्त्यावाप्त्या पर्यवसानम्-अन्तः कर्मणो भवस्य वा यस्य, चस्य गम्यमानत्वान्महापर्यवसानश्च भवति, मुक्तिभागू भवतीति हृदयम्।
मू.(११३३) पडिपुच्छणाए णं भंते ! जीवे किंजणेइ?, २ सुत्तत्थतदुभयाइं विसोहेइ, कंखामोहनिजं कम्मं वुच्छिदेइ ।।

Page #162

अध्ययनं-२९,[ नि.५१३]
१५९ वृ. गृहीतवाचनेनापि संशयाधुत्पत्तौ मुदा प्रष्टव्यमिति प्रतिप्रच्छनावसर इति तामाह-तत्र प्रथमं कथितस्य सूत्रादेः पुनः प्रच्छन्नं प्रतिप्रच्छन्नं तेन सूत्रार्थतदुभयानि विशोधयति, संशयादिमालिन्यापनयनेन विशुद्धानि कुरुते, तथा काङ्ग्रा- इदमित्थमित्थं च ममाध्येतुमुचितमित्यादिका वाञ्छा सैव मोहयति ‘अन्यत्रापी'ति वचनादनीयरि काङ्क्षामोहनीयं कर्म अनभिग्रहिकमिथ्यात्वरूपं 'व्युच्छिनत्ति' विशेषेणापनयति।
मू.(११३४ ) परियट्टणयाए णं भंते! जीवे किंजणेइ?, २ वंजणाइंजणेइ वंजणलद्धिं च उप्पाएइ॥
वृ.इत्थं विशोधितस्यापि सूत्रस्य मा भूद्विस्मरणमिति परावर्त्तनाऽवसरः, तत्र च ‘परिवट्टणाए'त्ति सूत्रत्वापरावर्तना-गुणनं तया व्यज्यते एभिरर्थ इति व्यञ्जनानि-अक्षराणि 'जनयति' उत्पादयति, तानि हि विगलतान्यपि गुणयतो झगित्युत्पतन्तीत्युत्पादितान्युच्यन्ते, तथा तथाविधकर्मक्षयोपशमतो व्यञ्जनलब्धि, चशब्दाद् व्यञ्जनसमुदायात्मकत्वाद्वा पदस्य तल्लब्धि च पदानुसारितालक्षणमुत्पादयति॥
मू.(११३५) अनुप्पेहाए णं भंते! जीवे किंजणेइ?, २ आउयवज्जाओसत्त कम्मपयडीओ घणियबंधणबद्धाओ सिढिलबंधणबद्धाओ पकरेइ, दीहकालविईयाओ हस्सकालदिईयाओ पकरेइ, तिव्वानुभावाओ मंदानुभावाओ पकरेइ, बहुप्पएसग्गाओ अप्पपएसग्गाओ पकरेइ, आउंच णं कम्मं सियं बंधइ सिय नोबंधइ, अस्सायावेयनिजं च णं कम्मं नो भुज्जो भुज्जो उवचिनइ, अनाइयं च णं अनवयग्गं दीहमद्धं चाउरंतसंसारकंतारं खिप्पामेव वीइवयइ॥
वृ.सूत्रवदर्थेऽपि संभवति विस्मरणमतः सोऽपि परिभावनीय इत्यनुप्रेक्षा प्रस्तावात्सूत्रानुप्रेक्षा-चिन्तनिका तया प्रकृष्टशुभभावोत्पत्तिनिबन्धनतयाऽऽयुष्कवर्जाः सप्त कर्मप्रकृतिः 'घणियं ति बाढं बन्धनं-श्लेषणं तेन बद्धा निकाचिता इत्यर्थः 'शिथिलबन्धनबद्धाः' किञ्चिन्मुत्कलाः, कोऽर्थः ? -अपवर्त्तनादिकरणयोग्याः प्रकरोति, तपोरूपत्वादस्याः, तपसश्च निकाचितकर्मक्षपणेऽपि क्षमत्वात्, उक्तं हि-"तवसा उनिकाइयाणंपि"त्ति, दीर्घकालस्थितिका हस्वकालस्थितिकाः प्रकरोतीति, शुभाध्यवसायवशात्स्थितिस्व(क)ण्डकापहारेणेति भावः, एतच्चैवं, सर्वकर्मणामपि स्थितेरशुभत्वात्, यत उक्तम्
"सव्वासिपि ठितीओ सुभासुभाणंपि होंति असुभाओ।
माणुसतिरिच्छदेवाउयं च मोत्तूण सेसाणं ।।" तीव्रानुभावाश्चतुःस्थानिकरसत्वेन मन्दानुभावाः त्रिस्थानिकरसत्वाद्यापादनेन प्रकरोति, इह चाशुभप्रकृतय एव गृह्यन्ते, शुभभावस्य शुभाशुभतीव्रा(व्रमन्दा)नुभावहेतुत्वात्, उक्तं हि"सुभयपयडीण विसोही(ए)तिव्वमसुभाण संकिलेसेणं।।
अत्रं हिऽविसोहीए"त्ति, शुभभावेन तीव्रमित्यनुभागं बन्धातीति प्रक्रमः, क्वचिदिमपि दृश्यते-"बहुपएसग्गाओ अप्पपएसग्गातो करेति" ननु केनाभिप्रायेणायुष्कवर्जाः सप्तेत्यभिधानं?, शुभायुष एव सयतस्य सम्भवात्, तस्यैव चानुप्रेक्षा तात्त्विकी, न च शुभभावेन शुभप्रकृतीनां शिथिलतादिकरणं, संक्लेशहेतुकत्वात्तस्य, आहशुभायुर्बन्धोऽप्यस्याः किं न फलमुक्तम्?, उच्यते, आयुष्कं च कर्म स्याद्वन्धाति, तस्य त्रिभागादिशेषायुष्कतायामेव बन्ध

Page #163

१६०
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२९/११३५ सम्भवात्, उक्तं हि-"सिय तिभागे सिय तिभागतिभागे" इत्यादि, ततस्तस्य कादाचित्कत्वेन विवक्षितत्वात्तद्वतश्च कस्यचिन्मुक्तिप्राप्तुस्तद्बन्धानभिधानमिति भावः, अपरं च 'असातवेदनीयं' शारीरादिदुःखहेतुं कर्मचशब्दादन्याश्चाशुभप्रकृतिः 'नो' नैव भूयोभूयः 'उपचिनोति' बन्धाति, भूयोभूयोग्रहणं त्वन्यतमप्रमादतः प्रमत्तसंयतगुणस्थानवतितायां तबन्धस्यापि सम्भवात्, अन्ये त्वेवं पठन्ति-'सायावेयनिजं च णं कम्मं भुज्जो भुज्जो उवचिणाति' इह च शुभप्रकृतिसमुच्चयार्थश्चशब्दः, शेषं स्पष्टम्, ‘अनादिकम्' आदेरसम्भवात्, ‘च:' समुच्चयार्थो योक्ष्यते 'अनवयग्ग'न्ति अनवदत्-अनपगच्छत् 'अग्रं' परिमाणं यस्य सदाऽवस्थितानन्तपरिमाणत्वेन सोऽयमनवदग्रोऽनन्त इत्यर्थस्तं, प्रवाहापेक्षं चैतत्, अत एव 'दीहमद्धं ति मकारोऽलाक्षणिकः 'दीर्घाद्धं' दीर्घकालं दीर्घो वाऽध्वा-तत्परिभ्रमणहेतुः कर्मरूपो मार्गो यस्मिस्तत्तथा, चत्वार:-चतुर्गतिलक्षणा अन्ताः-अवयवा यस्मिस्तच्चतुरन्तं संसारकान्तारंक्षिप्रमेवशीघ्रमेव 'वीतीवति'त्ति 'व्यतिव्रजति' विशेषेणातिक्रामति, किमुक्तं भवति?-मुक्तिवाप्नोति।
मू. (११३६) धम्मकहाए णं भंते ! जीवे किं जणेइ?, २ निज्जरं जणेइ, धम्मकहाए णं पवयणं पभावेइ, पवयणपभावएणं जीवे आगमिसस्सभद्दत्ताए कम्मं निबंधइ॥
वृ. एवमभ्यस्तश्रुतेन च धर्मकथाऽपि विधेयेति तामाह-'धर्मकथया' व्याख्यानरूपया निर्जरां जनयति, पाठान्तरश्च प्रवचनं 'प्रभावयति' प्रकाशयति, उक्तं च
"पावयणी धम्मकही वादी नेमित्तिओ तवस्सी य।
विज्जा सिद्धो य कवी अद्वैव पभावगा भणिया।" । 'आगमिसस्सभद्दताए'त्ति सूत्रत्वादागमिष्यदिति-आगामिकालभावि भद्रं-कल्याणं यस्मिंस्तथा तस्य भावस्तत्ता तया, यदिवाऽऽगमिष्यतीत्यागमः-आगामी कालस्तस्मिन् शश्चद्भद्रतया-अनवरतकल्याणतयोपलक्षितं कर्म निबन्धाति, शुभानुबन्धि शुभमुपार्जयतीति भावः।
मू.(११३७) सुयस्स आराहणयाए णं भंते ! जीवे किं जणेइ ?, २ अन्नाणं खवेइ, न य संकिलिस्सइ॥
वृ.इत्थं च पञ्चविधस्वाध्यायरतेन श्रुतमाराधितं भवतीति तदाराधनोच्यते-श्रुतस्य ‘आराधनया' सम्यगासेवनया 'अज्ञानम्' अनवबोधं 'क्षपयति' अपनयति, विशिष्टतत्त्वावबोधावाप्तेः, 'न च संक्लिश्यते' नैव रागादिजनितसंक्लेशभाग् भवति, तद्वशतो नवनवसंवेगावाप्तेः,
"जह जह सुयमो(मव)गाहइ अइसयरसपसरसंजुयमपुव्वं ।
तह तह पल्हाइ मुनी नवनवसंवेगसद्धाए ।।"त्ति, मू.(११३८) एगग्गमणसंनिवेसणाए णं भंते ! जीवे किंजणेइ ?, २ चित्तनिरोहं करेइ।
वृ. श्रुताराधना चैकाग्रमनःसंनिवेशनात एव भवत्यतस्तामाह-एकमग्रं-प्रस्तावाच्छुभमालम्बनमस्येत्येकाग्रं तच्च तन्मनश्च तस्य संनिवेशना-स्थापना, एकाग्रे वा मन:संनिवेशना तया चित्तस्येतस्तत उन्मार्गप्रस्थितस्य निरोधो-नियन्त्रणा चित्तनिरोधस्तं करोति।
मू.(११३९) संजमेणं भंते ! जीवे किं जणेइ, २ अनण्हयत्तं जणेह॥ - वृ. एवंविधस्यापि संयमादेवेष्टफलावाप्तिरिति तमाह-'संयमेन' पञ्चाश्रवविरमणादिना 'अणण्हयत्तं'ति 'अनंहस्कत्वम्' अविद्यमानकर्मत्वं जनयति, आश्रवविरमणात्मकत्वादस्य।

Page #164

अध्ययनं-२९,[ नि.५१३]
१६१ मू.(११४०) तवेणं भंते ! जीवे किंजणेइ?, २ वोयाणं जणेइ ।।
वृ. संयमवतोऽपि न तपो विना कर्मक्षय इति तदाह-'तपसा' वक्ष्यमाणेन 'वोदाणं'ति 'व्यवदानं' पूर्वबद्धकर्मापगमतो विशिष्टां शुद्धिं जनयति।
म.(११४१)वोयाणेणं भंते! जीवे किंजणेइ?, २अकिरियंजणेइ, अकिरियाए भवित्ता तओ पच्छा सिज्झइ०॥
वृ. इत्थं व्यवदानस्य तपोऽनन्तरफलत्वात्त(स्य त)दाह-व्यवदानेन 'अक्रियम्' अविद्यमानक्रियं, कोऽर्थः-व्युपरतक्रियाख्यं शुक्लध्यानचतुर्थं भेदं जनयति, 'अक्रियाकः' व्युपरतक्रियाख्यशुक्लध्यानवर्ती भूत्वा 'ततः पश्चात् तदनन्तरं 'सिध्यति' निष्ठितार्थो भवति 'बुध्यते' ज्ञानदर्शनोपयोगाभ्यां च वस्तुतत्त्वमगवच्छति, न तु नवात्मगुणात्यन्तोच्छेदात्मकमुक्तिवादिनामिवाबुद्धिमान् भवति, मुच्यते संसारान तु 'दग्धेन्धनः पुनरुपैति भव'मित्यादिवादिपरिकल्पितमुक्तवत्पुनरिहागमनवान् अत एव परिनिर्वातीत्यादि प्राग्वत्, आह-अनन्तरं तपसो व्यवदानं फलमुक्तं, तच्च मुक्त्याख्यफलोपलक्षकमित्यतिदेशेनोक्तमिति किं पुनस्तत्फलत्वेन साक्षादस्याभिधानम् ?, उच्यते सूत्रकृतां वैचित्र्यख्यापनार्थं, ते हि परार्थोद्यतचेतसः परेषां प्रज्ञाप्रकर्षापकर्षावपेक्ष्य क्वचित्साक्षादभिधानोचितानप्यर्थानस्पष्टतया निर्दिष्टवन्तः क्वचित्तु गम्यानपि च साक्षादन्यत्र तूभयथेति।
मू.(११४२) सुहसाएणं भंते ! जीवे किंजणेइ?, अनुस्सुयत्तंजणेइ, अनुस्सुए णं जीवे अनुकंपए अनुब्भडे विगयसोगे चरित्तमोहणिज्जं कम्मं खवेइ ।।
वृ. व्यवदानं च सत्स्वपि संयमादिषु सुखशायितायामेव भवतीति तामेवाह, तत्र च सुखं शेते, कोऽभिप्रायः?-प्रवचनशङ्कादीनां परलाभकामभोगशरीरसंबाधनादिमदनस्पृहादीनां च क्रमेणाभावरूपासुचतसृषु सुखशय्यासुस्थितत्वेन मनोविघाताभावनिराकुलतयाऽऽस्त इति सुखशायि तस्य भावः सुखशायिता, प्राकृतत्वात्सूत्रे यलोपः, तयाऽनुत्सुकत्वं कोऽर्थः ?परलाभदिव्यमानुषकामभोगेषु सर्वदा निःस्पृहत्वं, यदिवा 'सुहसायाए'त्ति प्राकृतत्वात्सुखंवैषयिकं शातयति-तद्गमनस्पृहानिवारेणनापनयतीति सुखशातस्तस्य भावः सुखशातता तया, पठन्ति च-'सुहसाएणं'ति, तत्र च सुखशायः-सुखेन शयनं तेन, यदिवा सुखशातः-सुखस्य शातनं तेन जीवः 'अनुत्सुकत्वं' विषयसुखं प्रति निःस्पृहत्वं जनयति' उत्पादयति, संयमादिष्वेव निष्पन्नमानसत्वात्, अनुत्सुकश्च जीवोऽनुसह कम्पत इत्यनुकम्पकः, सुखोत्सुको हि म्रियमाणमपि प्राणिनमवलोकयन् स्वसुखरसिक एवासीत्, अयं तु तद्विपरीत इति दुःखेन कम्पमानमवलोक्य तदुःखदुःखितया स्वयमपि तत्काल एव कम्पत इति, तथा अनुद्भटः' अनुल्वणः 'विगतशोकः' नैहिकार्थभ्रंशेऽपि शोचते, मुक्तिपदबद्धस्पृहत्वात्, एवंविधश्च प्रकृष्टशुभाध्यवसायतश्चारित्रमोहनीयं कर्म क्षयपति।
मू.(११४३) अपडिबद्धयाण णं भंते ! जीवे किं जणेइ ?, निस्संगतंजणेइ, निस्संगत्तेणं जीवे एगे एगग्गचित्ते दिया य राओ य असज्जमाणे अप्पडिबद्धे आवि विहरइ ।
वृ.सुखशय्यास्थितस्य चाप्रतिबद्धता भवतीति तामभिधातुमाह-'अप्रतिबद्धतया' मनसि 29/11

Page #165

१६२
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २९ / ११४३ निरभिष्वङ्गतया 'निःसङ्गत्वं' वहिःसङ्गाभावं जनयति, निःसङ्गत्वेन जीव एको रागादिविकलतया तत एव 'एकाग्रचितः ' धर्मैकतानमना एकाग्रताविबन्धकहेत्वभावात्, ततश्च दिवा वा रात्रौ वाऽसजन्, कोऽर्थः ? - सदा बहि: - सङ्गं त्यजन्नप्रतिबद्धश्चापि विहरति, कोऽभिप्रायः ?विशेषत: प्रतिबन्धविकलो मासकल्पादिनोद्यतविहारेण पर्यटति ।
मू. ( ११४४ ) विवित्तसयणासणयाए णं भंते ! जीवे किं जणेइ ?, चरित्तगुत्तिं जणेइ, चरित्तगुत्ते णं जीवे विवित्ताहारे दढचरित्ते एगंतरए मुक्खस्वभावपडिपत्रे अट्ठविहं कम्मगठि निज्जरेइ ॥
वृ. अप्रतिबद्धता च विविक्तशयनासनतायां संभवत्यतस्तामाह-विविक्तानि - स्त्र्याद्यसंसक्तानि शयनासनान्युपलक्षणत्वादुपाश्रयश्च यस्यासौ विविक्तशयनासनस्तद्भावस्तत्ता तया 'चारित्रगुप्तिं' चरणरक्षां जनयति 'चरित्तगुत्ते ' त्ति प्राग्वद्, गुप्तचरित्रश्च जीवो विविक्तो - विकृत्यादिरहित आहारो यस्य स तथा, गुप्तचारित्रो हि सर्वत्र निःस्पृह एव भवति, तथा दृढं निश्चलं चरित्रमस्येति दृढचरित्रस्तत एवैकान्तेन निश्चयेन रतः - अभिरतिमानेकान्तरत: संयम इति गम्यते, तथा मोक्षे- मुक्तौ भावने - अन्तःकरणेन प्रतिपन्न-आश्रितः मोक्षभावप्रतिपन्न: मोक्ष एव मया साधयितव्य इत्यभिप्रायवान् अष्टविधकर्मग्रन्थिरिव ग्रन्थिभेदतयाऽष्टविधकर्मग्रन्थिस्तं 'निर्जरयति' क्षपक श्रेणिप्रतिपत्त्या क्षपयति ।
मू. ( ११४५ ) विणिबट्टणयाए णं भंते! जीवे किं जणेइ ?, पावकम्माणं अकरणयाए अब्भुट्टेइ पुव्वबद्धाण य निज्जरयाए पावं नियत्तेइ, तओ पच्छा चाउरंतं संसारकंतारं वीईवयइ ॥
वृ. विविक्तशयनासनतायां च विनिवर्त्तना भवतीति तामाह - 'विनिवर्त्तनया' विषयेभ्य् आत्मनः परांमुखीकरणरूपया 'पापकर्मणां' सावद्यानुष्ठानानाम् 'अकरणतया' न मया पापानि कर्त्तव्यानीत्येवंरूपया 'अभ्युत्तिष्ठते' धर्मं प्रत्युत्सहने, पूर्वबद्धानां पापकर्मणामिति प्रक्रमः, चशब्दो निर्जरनानन्तरं द्रष्टव्यः ततः पूर्वबद्धानां निर्जरनया चशब्दादभिनवानुपादानेन च 'तदि 'ति कर्म 'निवर्त्तयति' विनाशयति, यदिवा पापकर्मणां ज्ञानावरणादीनाम् 'अकरणयाइ 'त्ति आर्षत्वाद् 'अकरणेन' अपूर्वानुपार्जनेनाभ्युतिष्ठते मोक्षायेति शेषः, पूर्वबद्धानां च कर्मणां निर्जरनया, अन्यत्प्राग्वत् ।
मू.( ११४६ ) संभोगपच्चक्खाणेणं भंते! जीवे किं जणेइ ?, आलंबणाइं खवेइ, निरालंबणस्स य आययद्विया जोगा भवन्ति, सएणं लाभेणं संतूसइ परस्स लाभं नो आसाएइ नो तक्केइ नो पीहेइ नो पत्थेइ नो अभिलसइ, परस्स लाभं अनासाएमाणेअतक्केमाणे अपीहमाणे अपत्थेमाणे अनभिलसेमाणे दुच्चं सुहसिज्जं उवसंपज्जित्ता णं विहरइ ॥
वृ. विषयनिवृत्तश्च कश्चित्सम्भोगप्रत्याख्यानवान् संभवत्यतस्तदाह- समिति-संकरेणस्वपरलाभमीलनात्मकेन भोगः सम्भोगः, एकमण्डलीक भोक्तृत्वमिति योऽर्थः तस्य प्रत्याख्यानं - गीतार्थावस्थायां जिनकल्पाद्यभ्युतविहारप्रतिपत्त्या परिहारः सम्भोगप्रत्याख्यानं तेन 'आलम्बनानि' ग्लानादीनि 'क्षपयति' तिरस्कुरुते, सदोद्यतत्वेन वीर्याचारमेवावलम्बते, निरालम्बनस्य चायतो-मोक्षः संयमो वा स एवार्थ:- प्रयोजनं विद्यते येषामित्यायतार्थिकाः 'योगाः ' 'व्यापारा भवन्ति प्रपञ्चतश्च प्रवर्त्तन्ते, तथा 'स्वकीयेन' आत्मीयेन लाभेन 'सन्तुष्यति'

Page #166

अध्ययनं - २९, [ नि. ५१३]
१६३
निरभिलाषो भवति, परस्य लाभं नो तर्कयति नो स्पृहयति नो प्रार्थयति तो अभिलषति, तत्र तर्कणं-मनसा यदि मह्यमसौ ददातीति विकल्पनं, स्पृहणं-तच्छ्रद्धालुतयाऽऽत्मन आविष्करणं, प्रार्थनं-वाचा मह्यं देहीति याचनम्, अभिलषणं-तल्लालसतया वाञ्छनम्, एकार्थिकानि वैतानि नानादेशजविनेयानुग्रहायोपात्तानि, एवंविधश्च यं गुणमवाप्नोति तमेवोक्तानुवादेनाह
--
‘परस्स लाभं अनासाएमाणे 'त्ति, 'अनाशयमानः ' आशाविषयमकुर्वाणाऽनास्वादयन् वाऽ भुञ्जानोऽतर्कयन्नस्पृहयन्नप्रार्थयमानोऽनभिलषन् 'दोच्चं 'ति द्वितीयां सुखशय्याम् 'उपसंपद्य' प्राप्य विहरति, एवंविधरूपत्वात्तस्याः, तथा च स्थानाङ्गम्-"अहावरा दोच्चा सुहसेज्जा- से णं मुंडे भवित्ता अगाराओ अनगारियं पव्वइए समाणे सएणं लाभेणं सन्तूसति परस्स लाभं नो आसाएति नो तक्केइ नो पीहेइ नो पत्थेइ नो अभिलसेति, से णं परस्स लाभं अनासाएमाणे अतक्केमाणे अपीहेमाणे अपत्थेमाणे अनभिलसमाणे नो मणं उच्चावयं नियच्छति नो विनिघायमावज्जइ'त्ति इह च ‘अनासाएमाणे' इत्युत्तरत्र वचनात् स्थानाङ्गे च दर्शनात्, पूर्वत्रापि 'नो आसाएइ'इति(बहु)वचनमनुमीयते तच्च गम्यतया न निर्दिष्टं लेखकदोषेण वा न दृश्यत इति न विद्मः । मू. ( ११४७ ) उवहिपच्चक्खाणेणं भंते! जीवे किं जणेइ ?, अपलिमंथं जणेइ, निरुवहिए णं जीवे निक्कंखे उवहिमंतरेण य न संकिलिस्सइ ॥
वृ.सम्भोगप्रत्याख्यानवतश्चोपधिप्रत्याख्यानमपि संभवतीति तदाह, तत्रोपधिः- उपकरणं तस्य रजोहरणमुखवस्त्रिकाव्यतिरिक्तस्य प्रत्याख्यानं न मयाऽसौ ग्रहीतत्य इत्येवंरूपा निवृत्तिरुपधिप्रत्याख्यानं तेन परिमन्थः-स्वाध्यायादिक्षतिस्तदभावोऽपरिमन्थस्तं जनयति, तथा निष्क्रान्ति उपधेर्निरुपधिको जीवः 'निष्कामः' वस्त्राद्यभिलाषरहितः सन्, एतच्च पदं क्वचिदेव दृश्यते, उपधिमन्तरेण चस्य भिन्नक्रमत्वान्न संक्लिश्यति न च मानसं शारीरं वा क्लेशमाप्नोति, उक्तं हि - "तस्स णं भिक्खुस्स नो एवं भवति-परिजुने मे वत्थे सूइं जाइस्सामि संधिस्सामि उक्कंसिस्सामि तुन्निस्सामि वोक्कसिस्सामि " इत्यिादि ।
मू. ( ११४८ ) आहारपच्चक्खाणेणं भंते! जीवे किं जणेइ ?, जीवियासंसप्पओगं वुच्छिदइ, जीवियासंसप्पओगं वुच्छिदित्ता जीवे आहारमंतरेण न संकिलिस्सइ ॥
वृ. उपधिप्रत्याख्याता चाहारमपि प्रत्याचष्टे, यतो जिनकल्पिकादिरेषणीयालाभे बहून्यपि दिनान्युपाषित एवास्तेऽत आहारप्रत्याख्यानमाह-'आहारप्रत्याख्यानेन' अनेषणीयभक्तपाननिराकरणरूपेण जीविते -प्राणधारणरूपे आशंसा-अभिलाषो जीविताशंसा तस्याः प्रयोगोव्यापारणं करणं जीविताशंसाप्रयोगस्तं व्यवच्छिनत्ति, आहाराधीनं हि मनुजानां जीवितमतस्तत्प्रत्याख्याने तदाशंसासु व्यवच्छेदो भवति, पठन्ति च - "जीवियासविप्पओगं वोच्छिदिय'त्ति, तत्र जीविताशया विप्रयोगो-विविधव्यापारस्तं व्यवच्छिनत्ति, जीविताशया ह्याहार एव मुख्यो व्यापारस्ततस्तप्रत्याख्याने शेषव्यापारव्यवच्छेदः सुकर एव भवतीति, ततश्च जीविताशंसाप्रयोगं जीविताशाविप्रयोगं वा विच्छिद्य जीव: 'आहारम्' अशनादिकम् ' अन्तरेण' विना न संक्लिश्यति, कोऽर्थः ?- विकृष्टतपोऽनुष्ठानवानपि न बाधामनुभवति ।
मू. ( ११४९ ) कसायपच्चक्खाणेणं भंते! जीवे किं जणेइ ?, वीयरायभावं जणेइ

Page #167

१६४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२९/११४९ वीयारायभावं पडिवन्नेऽविय णं जीवे समसुहदुक्खे भवइ ।
वृ.एतच्च प्रत्याख्यानत्रयमपि कषायाभाव एव फलवदिति तत्प्रत्याख्यानमुच्यते-कषायप्रत्याख्यानेन-क्रोधादिविनिवारेन वीतो-विगतो रागो द्वेषविगमाविनाभावित्वात्तद्विगमस्य द्वेषश्चास्येति वीतरागस्तद्भावं जनयति, 'वीतरागभावपडिवो य'त्ति, अपिचेत्यस्य पुनरर्थत्वात्प्रतिपन्नवीतरागभावः पुनर्जीवः समे-रागद्वेषाभावतस्तुल्ये सुखदुःखे यस्य स तथाविधो भवति, रागद्वेषाभ्यां हि तत्र वैषम्यसम्भवः, तदभावे तु समतैवावशिष्यते।
मू.(११५०) जोगपच्चक्खाणेणं भंते!, अजोगयंजणेइ, अजोगी णं जीवे नवं कम्मं न बन्धइ पुव्वबद्धं निज्जरेइ॥
वृ.निष्कषायोऽपि योगप्रत्याख्यानादेव मुक्तिसाधक इति तदुच्यते, तत्र योगा-मनोवाक्कायव्यापारास्तत्प्रत्याख्यानेन-तन्निरोधलक्षणेन 'अयोगत्वं' वक्ष्यमाणन्यायेनायोगिभावं जनयति, अयोगी जीवः ('नवं' प्रत्यग्रं 'कर्म' सातवेदनीयाद्यपि न बन्धाति तत्कारणयोगाभावत्,) 'पूर्वबद्धम्' इति भवोपग्रहादिकर्मचतुष्टयमन्यस्य तदाऽसंभवात् 'निर्जरयति' क्षपयति ।
मू. (११५१) सरीरपच्चक्खाणेणं भंते०, सिद्धाइसयगुणत्तणं निव्वत्तेइ, सिद्धाइसयगुणसंपन्ने य णं जीवे लोगग्गभावमुवगए परमसुही भव॥ ...योगप्रत्याख्यानतः शरीरमपि प्रत्याख्यातमेव भवति, तथाऽपितदाधारत्वान्मनोवाग्योगयोस्तत्प्राधान्यख्यापनार्थं तत्प्रत्याख्यानमेवाह, तत्र शरीरम्-औदारिकादि तत्प्रत्याख्यानेन सिद्धानामतिशयगुणा न कृष्णा न नीला इत्यादयो यस्य स सिद्धातिशयगुणो गमकत्वाद्बहुव्रीहिस्तद्भावस्तत्त्वम्, उक्तं हि-"से न किन्हे न नीले न हालिद्दे" इत्यादि निवर्तयति' जनयति, सिद्धातिशयगुणसंपन्नश्च जीवो लोकाग्रभवत्वात् लोकाग्रं-मुक्तिपदम् 'उपगतः' प्राप्तः 'परमसुखी' अतिशयसुखवान् भवति। ।
मू.(११५२)सहायपच्चक्खाणेणं भंते०, एगीभावंजणेइ, एगीभावभूए य जीवे एगग्गं भावेमाणे अप्पसद्दे अप्पझंझे अप्पकलहे अप्पतुमंतुमे संजमबहुले संवरबहुले समाहिए आविभवइ॥
वृ.सम्भोगादिप्रत्याख्यानानि च प्राय: सहायप्रत्याख्यान एव सुकराणि भवन्तीति तदुच्यतेसहायाः-साहय्यकारिणो यतयस्तत्प्रत्याख्यानेन-तथाविधयोग्यताभाविनाऽभिग्रहविशेषरूपेण "एकभावम्' एकत्वं जनयति 'एकीभावभूतश्च' एकत्वप्राप्तश्च जीव: एकालम्बनत्वं भावयन्' अभ्यस्यन् 'अप्पझंझ'त्ति अल्पशब्दोऽभाववचनः, ततश्चाल्पझञ्झः-अविद्यमानवाक्कलहस्तथाऽल्पकषायः-अविद्यमानक्रोधादिः 'अप्पतुमंतुमि'त्ति अल्पम्-अविद्यमानं त्वं त्वमिति स्वल्पापराधिन्यपि त्वमेवं पुराऽपि कृतवान् त्वमेवं सदा करोषीत्यादि पुनः पुनः प्रलपनं यस्य सतथा, संयमबहुलः संवरबहुल इति प्राग्वद्, अत एव समाहीए यावित्ति'समाहितः' ज्ञानादिसमाधिमांश्चापि भवति।
मू. (११५३) भत्तपच्चक्खाणेणं भंते०, अनेगाइं भवसयाइं निरंभइ॥ वृ. एवंविधश्चान्ते भक्तप्रत्याख्याता भवतीति तत्प्रत्याख्यानमाह-'भक्तप्रत्याख्यानेन' आहारपरित्यागरूपेपा भक्तपरिज्ञादिना अनेकानि भवशतानि निरुणद्धि, तथाविधदृढाध्यव

Page #168

अध्ययनं - २९, [ नि. ५१३]
सायतया संसाराल्पत्वापादनादिति भावः ।
मू. ( ११५४ ) सब्भावपच्चक्खाणेणं भंते० ?, अनियट्टिं जणयइ, अनियट्टिं पडिवन्ने य अनगारे चत्तारि केवलकमंसे खवेइ, तंजहावेणिज्जं आउयं नामं गोयं, तओ पच्छा सिज्झइ ॥
१६५
वृ. साम्प्रतं सकलप्रत्याख्यानप्रधानं सद्भावप्रत्याख्यानमाह - तत्र सद्भावेन - सर्वथा पुनःकरणासंभवात्परमार्थेन प्रत्याख्यानं सद्भावप्रत्याख्यानं सर्वसंवररूपा शैलेशीतियावत् तेन, न विद्यते निवृत्ति : - मुक्तिप्राप्य निवर्त्तनं यस्मिंस्तद् अनिवृत्ति शुक्लध्यानं चतुर्थभेदरूपं जनयति, पाठान्तरतश्च 'निवृत्ति' द्विसमयस्थितिकस्यापि वैद्यकर्मणो बन्धव्यावृत्तिं जनयति, 'अनियट्टै पडिवन्ने य'त्ति प्रतिपन्नानिवृत्तिः पाठान्तरतः प्रतिपन्नानिवृत्तिश्चानगारः 'चत्वारि' चतु:सङ्ख्यानि केवलिनः 'कम्मंस'त्ति कार्मग्रन्थिकपरिभाषयाऽंशशब्दस्य सत्पर्यायत्वात् सत्कर्माणि केवलिसत्कर्माणि-भवोपग्राहीणि क्षपयति, शेषं स्पष्टम् ।
मू. ( ११५५ ) पडिरूवयाए णं भंते ?, लाघवियं जणेइ, लहुभूए णं जीवे अप्पमत्ते पागडलिंगे पसत्थलिंगे विसुद्धसंमत्ते सत्तसमिइसमत्ते सव्वपाणभूयजीवसत्तेसु वीससणिज्जरूवे अप्पडिलेहे जिइंदीए विपुलतवसमिइसमन्नागए आवि भवइ ॥
वृ. एतच्च प्रत्याख्यानं प्राय: प्रतिरूपतायामेव भवतीति तामाह- 'पडिरूवयाए 'त्ति, प्रति:सादृश्ये, ततः प्रतीति-स्थविरकल्पिकादसदृशं रूपं - वेषो यस्य स तथा तद्भावस्तत्ता तयाअधिकोषहरणपरिहाररूपया लाघवमस्यास्तीति लाघवी तद्भावो लाघविता तां द्रव्यतः स्वल्पोपकरणत्वेन भावतस्त्वप्रतिबद्धतया जनयति, लघुभूतश्च जीवः 'अप्रमत्तः ' प्रमादहेतूनां परिहारत इतरेषां चाङ्गीकरणतः, तथा 'प्रकटलिङ्गः' स्थविरादिकल्परूपेण व्रतीति विज्ञायमानत्वात् 'प्रशस्तलिङ्गः' जीवरक्षणहेतुरजोहरणादिधारकत्वाद् 'विशुद्धसम्यक्त्वः' तथाप्रतिपत्त्या सम्यक्त्वविशोधनात्, तथा सत्त्वं च - आपत्स्ववैकल्यकरमध्यवसानकरं च समितयश्चउक्तरूपाः समाप्ताः - परिपूर्णा यस्य स समाप्तसत्त्वसमिति:, सूत्रे निष्ठान्तस्य प्राकृतत्वात्परि-निपातः, तत एव सर्वप्राणभूतजीवसत्त्वेषु विश्वसनीयरूपः, तत्पीडापरिहरित्वात्, 'अपडिलेह 'त्ति अल्पार्थे नञ्, ततोऽप्रत्युपेक्षित इत्यल्पोपकरणत्वादल्पप्रत्युपेक्षः, पठ्यते च- 'अप्पपडिलेहि 'त्ति जितानि - वशीकृतानि यतिरहमितिप्रत्यायत्कथञ्चित्परिणामान्यथात्वेऽपीन्द्रियाणि येन स तथा विपुलेन - अनेक भेदतया विस्तीर्णेन तपसा समितिभिश्च सर्वविषयानुगतत्वेन विपुलाभिरेव समन्वागतो-युक्तो विपुलतपः समितिसमन्वागतश्चापि भवति, पूर्वत्र समितीनां परिपूर्णत्वाभिधानेन सामस्त्यमुक्तम्, इह तु तासां सार्वत्रिकत्वमिति न पौनरुक्त्यम् ।

-
मू. ( ११५६ ) वेयावच्चेणं भंते ० ?, तित्थयरनामगुत्तं कम्मं निबंधइ ॥
वृ.प्रतिरूपतायामपि वैयावृत्त्यादेव विशिष्टफलावाप्तिरित्येतदनन्तरं वैयावृत्त्यं, तत्र व्यावृतःकुलादिकार्येषु व्यापारवांस्तद्भावो वैयावृत्त्य तेन तीर्थकरनामगोत्रं कर्म निबन्धाति, उक्तं हि तद्धेतकीर्त्तनावसरे- 'वेयावच्चे समाही य'त्ति ।
मू. ( ११५७) सव्वगुणसंपन्नयाए णं भंते० ?, अपुनरावत्तिं, जणेइ, अपुनरावत्तिं पत्तए जं जीवे सारीरमाणसाणं दुक्खाणं नो भागी भवइ ॥
वृ. वैयावृत्त्यवांश्च सर्वगुणभाजनं भवतीति सर्वगुणसंपन्नतामाह - सर्वगुणा ज्ञानादयस्तैः

Page #169

१६६
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २९ / ११५७ संपन्नो-युक्तस्तद्भावः सर्वगुणसंपन्नता तया 'अपुनरावृत्ति' पुनरिहागमनाभावो मुक्तिरितियावत्तां जनयति, अपुनरावृत्तिं प्राप्त एव प्राप्तको जीवः शारीरमानसानां दुःखानां 'नो' नैव 'भागी' भाजनं भवति तन्निबन्धनयोर्देहमनसोरभावात्, सिद्धिसुखभाजनेमव भवतीति भावः ।
मू. (११५८ ) वीयरागयाए णं भंते० ?, नेहाणुबंधनाणि तण्हानुबंधनाणि य वुच्छिंदइ मणुन्नामणेनेसु सद्दरूवसफरिसगंधेसु सच्चित्ताचित्तमीसएसु चेव विरज्जइ ॥
-
वृ. सर्वगुणसंपन्नता च रागद्वेषपरित्यागतो जायत इति वीतरागतामाह - ' वीतरागतया'. रागद्वेषापगमरूपया बन्धनानि - रागद्वेषपरिणामात्मकानि तृष्णा - लोभस्तद्रुपाणी बन्धनानि तानि च व्यवच्छिनत्ति, पाठान्तरतश्च 'स्नेहानुबन्धानि तृष्णानुबन्धानि च ' तत्र स्नेहः पुत्रादिविषयः तृष्णा- द्रव्यादिविषया तद्रूपाण्यनुबन्धनानि तु - अनुगतान्यनुकूलानि वा बन्धनानि, अतिदुरन्तत्वख्यापनार्थं च रागान्तगर्ततत्वेऽपि पृथक् तृष्णास्नेहयोरुपादानं, ततश्च मनोज्ञेषु शब्दरसरूपगन्धेषु (सचित्ताचित्तमिश्रेषु स्त्र्यादिद्रव्येषु) चैव विरज्यते, तृष्णास्नेहयोरेव रागहेतुत्वात्, आहकषायप्रत्याख्यानफलेन वीतरागतोक्तैव तत्किमर्थमस्याः पृथगुपादानम् ?, उच्यते, रागस्यैव सकलानर्थमूलत्वख्यापनार्थं ।
मू. (१९५९) खंतीए णं भंते ० ?, परीसहे जिनेइ ॥
वृ. रागद्वेषाभावे च तात्त्विकाः श्रमणगुणा:, तेषु च प्रथमव्रतपरिपालनोपायत्वात्क्षान्तिरेव प्रथमेति तामाह, तत्र क्षान्तिः - क्रोधजयस्तया 'परीषहान्' अर्थाद्वधादीन् 'जयति' परीषहाध्ययनोक्तन्यायतोऽभिभवति ।
-
मू. (११६० ) मुत्तीए णं भंते० ?, अकिंचणं जणेइ, अकिंचणे य जीवे अत्थलोलाणं पुरिसाणं अपत्थनिज्जे भवइ ॥
वृ. क्षान्तिस्थितेनापि न मुक्तिं विनाऽशेषव्रतपरिपालनं कर्त्तु शक्यमिति तामाह-मुक्ति:निर्लोभता तया किञ्चनाभावोऽकिञ्चनं, कोऽर्थः ? - निष्परिग्रहत्वं जनयति, अकिञ्चनश्च जीवोऽर्थे लोला-लम्पटा अर्थलोलाश्चौरादयस्तेषां न प्रार्थनीयः - प्रस्तावाद्बाधितुमनभिलषणीयो भवति ।
मू. (११६१ )अज्जवयाए णं भंते०, काउज्जुययं भावुज्जययं भासुज्जुययं अविसंवायणं जणेइ, अविसंवायणसंपन्नयाए णं जीवे धम्मस्स आराहए भवइ ॥
वृ. लोभाविनाभाविनी च मायेति तदभावेऽवश्यंभाव्यार्जवमतस्तदाह-'अज्जवयाए 'त्ति सूत्रत्वाद् ऋजुः-अवक्रस्तद्भाव आर्जवं तेन मायापरिहाररूपेण कायेन ऋजुरेव ऋजुक: कार्यजुकस्तद्भावस्तत्ताकुब्जादिवेषभ्रूविकाराद्यकरणतः प्राञ्जलता तां तथा भाव:- -अभिप्रायस्तस्मिंस्तेन वा ऋजुकता भावर्जुकता - यदन्यद्विचिन्तयन् लोकपंक्त्यादिनिमित्तम् अन्यद्वाचा कायेन वा समाचरति तत्परिहाररूपा, एवं भाषायामृजुकता भाषर्जुकता-यदुपहासादिहेतोरन्यदेशभाषया भाषणं तत्परित्यागात्मिका, तथा - 'अविसंवादनं' पराविप्रतारणं जनयति, तथाविधश्चाविंवादनसंपन्नतयोपलक्षणत्वात्कायर्जुकतादिसंपन्नतया च जीवो धर्मस्याराधको भवति, विशुद्धाध्यवसायत्वेनान्यजन्मन्यपि तदवाप्तेः ।
मू. (११६२ ) मद्दवयाए णं भंते ?, अनुस्सियत्तं जणेइ, अनुस्सियत्ते णं जीवे मिउमद्दवसंपन्ने अट्ठ मयद्वाणाई निद्ववेइ ॥

Page #170

अध्ययनं-२९,[ नि.५१३]
१६७ वृ.एवंगुणस्यापि न विनयं विना समग्रफलावाप्तिः, सच मार्दवादेवेति तदाह-'मद्दवयाए'त्ति मार्दवेन गम्यमानत्वादभ्यस्यमानेन 'मिउमद्दवसंपन्ने'त्ति मृदुः-द्रव्यतो भावतश्चावनमनशीलस्तस्य मार्दवं यत्सदा मार्दवोपेतस्यैव भवति तेन संपन्न:-तदभ्यासात्सदा मृदुस्वभावो मृदुमार्दवसंपन्नः सन् 'अष्टौ मदस्थानानि' जातिकुलबलरूपतपऐश्वर्यश्रुतलाभावलेपरूपाणि, उक्तं हि-"जातीकुलबलरूवे तवईसरिएसुएलाभे'त्ति, 'निष्ठापयति' विनाशयति, पठन्ति च"मद्दवयाए णं जीवे अनुस्सियत्तं जनेति, अनुस्सिए णं जीवे मिउमद्दवसंपन्ने अट्ठ मयट्ठानाणि निट्ठवेति' अत्र चानुत्सिक्तत्वम्-अनुद्धतत्वमन्यत्प्राग्वत्।
मू.(११६३) भावसच्चेणं भंते०, भावविसोहिंजणेइ, भावविसोहीए वट्टमाणे अरहंतपन्नतस्स धम्मस्स आराहणयाए अन्भुढेइ, अरहंतपन्नत्तस्स धम्मस्स आराहणयाए अन्भुद्वित्ता परलोगधम्मस्स आराहए भवइ॥
वृ. एतदपि तत्त्वतः सत्यव्यवस्थितस्यैव भवति, तत्रापि च भावसत्यं प्रधानमिति तदाह'भावसत्येन' शुद्धान्तरात्मतारूपेण पारमार्थिकावितथत्वेन भावविशुद्धि' विशुद्धाध्यवसायात्मिकां जनयति, भावविशुद्धौ वर्तमानो जीवोऽर्हत्प्रज्ञप्तस्य धर्मस्य 'आराहणयाए'त्ति 'आराधनया' अनुष्ठानेन अभ्युत्तिष्ठते' मुक्त्यर्थमुत्सहते, यदिवाऽऽराधनायै-आवर्जनार्थमभ्युत्तिष्ठति, अर्हत्प्रज्ञप्तस्य धर्मस्याराधनयाऽऽराधनायै वाऽभ्युत्थाय परलोके-भवान्तरूपे धर्मः परलोकधर्मस्तस्य, पाठान्तरतः परलोके वाऽऽराधको भवति, प्रेत्य जिनधर्मावाप्त्या विशिष्टभवान्तरप्राप्त्या वेति भावः।
मू. (११६४ ) करणसच्चेणं भंते ?, करणसत्तिं जणेइ, करणसच्चे वट्टमाणे जहावाई तहाकारी भवइ ।
वृ.भावसत्येन करणसत्यं संभवतीति तदाह-करणेसत्यं करणसत्यं यत्प्रतिलेखनादिक्रियां यथोक्तां सम्यगुपयुक्तः कुरुते तेन करणशक्तिं तन्माहात्म्यात् पुराऽनध्यवसितक्रियासामर्थ्यरूपां जनयति, तथा करणसत्यें वर्तमानो जीवो यथावादी तथाकारी चापि भवति, स हि सूत्रमधीयानो यथैव क्रियाकालपवदनशीलः करणशीलोऽपि तथैवेति।
मू.(११६५) जोगसच्चेणं भंते ! णं जीवे?, जोगेविसोहेइ॥
वृ.एवविधस्यैव योगसत्यमपि भवतीति तदाह-योगा-मनोवाक्कायास्तेषां सत्यम्-अवितथत्वं योगसत्यं तेन योगान् ‘विशोधयति' क्लिष्टकर्मबन्धकत्वाभावतो निर्दोषान् करोति ।
मू.(११६६) मनगुत्तयाए णं भंते? एगग्गंजणेइ, एगग्गचित्तेणं मनगुत्ते संजमाराहए भवइ॥
वृ. एतच्च सत्यं गुप्त्यन्वितस्यैव भवत्यतो यथाक्रमं तदभिधानं, तत्र च 'मनोगुप्ततया' मनोगुप्तिरूपया जीवः 'एकाग्र्यं' प्रस्तावाद्धमॆकतानिचित्तत्वं जनयति, तथा चैकाग्रचित्तो जीवो गुप्तम्-अशुभाध्यवसायेषु गच्छद्रक्षितुं मनो येनासौ गुप्तमनाः सन्, निष्ठान्तस्य परनिपातः प्राग्वत्, संयमधारको भवति, तत्र मनोनिरोधस्य प्रधानत्वादिति भावः ।
मू. (११६७) वयगुत्तयाए णं भंते?, निम्विकारत्तं जणेइ, निम्विकारेणं जीवे वइगुत्ते जोगे अज्झप्पजोगसाहणजुत्ते यावि भवइ ।

Page #171

१६८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२९/११६७ वृ. 'वाग्गुप्ततया' कुशलवागुदीरणरूपया 'निर्विकारं' विकथाद्यात्मकवाग्विकाराभावं जनयति, ततश्च निर्विकारो जीवो वाग्गुप्त इति, प्रवीचाराप्रवीचारारूपत्वेन द्विविधत्वात्तद्गुप्तेः सर्वथा वाग्निरोधलक्षणवाग्गुप्तिसमन्वितः सन्नध्यात्म-मनस्तस्य योगा-व्यापारा धर्मध्यानादयस्तेषां साधनानि-एकाग्रतादीनि तैर्युक्तोऽध्यात्मयोगसाधनयुक्तो भवति, विशिष्टवाग्गुप्तिरहितो हि न चित्तैकाग्रतादिभाग् भवेदिति भावः, अन्ये तु 'निव्वियारे णं जीवे वयगुत्तयं जनयति' इत्येतावदेव पठन्ति, तच्च स्पष्टमेव।
मू.(११६८) कायगुत्तयाए णं भंते?, संवरंजणयइ, संवरेणं कायगुत्ते णं पुनो पावासव- . निरोहं करेइ॥
वृ.'कायगुप्तः'शुभयोगप्रवृत्त्यात्मककायगुप्तिमान् 'संवरम्' अशुभयोगनिरोधरूपं जनयति, संवरेण गम्यमानत्वादभ्यस्यमानेन कायगुप्तः पुनः सर्वथा निरुद्धकायिकव्यापार: पापस्य 'पावे कम्मे वेरे' इत्यादिवचनात्कर्मण आश्रवा-उपादानहेतवो हिंसादयः पापाश्रवास्तन्निरोधं करोति, तात्त्विक्या अस्या एतत्फलत्वेन सुप्रतीतत्वात्।
मू.(११६९)मनसमाधारणयाए णं भंते?, एगग्गं जणेइ, एगग्गं जणइत्ता नाणपज्जवे जणयइ, नाणपजज्जजवे जणइत्ता सम्मत्तं विसोहेइ, मिच्छत्तं च निज्जरेइ ।।
वृ.इतश्च गुप्तित्रयाद्यथाक्रमं मनःसमाधारणादिसम्भव इति तदाह-तत्र 'मनसमाहारणयाए'त्ति मनसः समिति-सम्यग् आडिति-मर्यादयाऽऽगमाभिहितभावाभिव्याप्त्याऽवधारणा-व्यवस्थापनं मनःसमाधारणा तया एकाग्रयम्' उक्तरूपं जनयति, एकाग्रयं जनयित्वा'ज्ञानपर्यवान्' विशिष्टतरवस्तुतत्त्वावबोधरूपान् जनयति, ज्ञानपर्यवान् जनयित्वा सम्यक्त्वं विशोधयति, विशुद्धत्वं चास्य वस्तुतत्त्वावगमे तद्विषया रुचिरपि शुद्धतरैव संभवतीतिकृत्या, अत एव च मिथ्यात्वं च निर्जरयति।
मू.(११७०)वयसमाहारणयाए णं भंते?, वयसाहारणं दंसणपज्जवे विसोहेइ, वइसाहारणं दंसणपज्जवे विसोहित्ता सुलहबोहियत्तं च निव्वत्तेइ दुलहबोहियत्तं निज्जरेइ ।।
वृ. 'वइसमाहारणयाए'त्ति 'वाक्समाधारणया' स्वाध्याय एव वाग्निवेशनात्मिकया वाचा सधारणा वाक्समाधारणा, येन ते वचसोऽपि विषयाः, प्रज्ञापनीया इत्यर्थः, तेषामेवान्यथात्वसम्भवेन विशेषणसाफल्यात्, इह च तद्विषया दर्शनपर्यवा अप्युपचारतस्तथोक्तास्ततश्च वाक्साधारणाश्च ते दर्शनपर्यवाश्च-सम्यक्त्वभेदरूपा वाक्साधारणदर्शनपर्यवास्तान् विशोधयति, 'दविए दंसणसोधी' इति वचनाद्रव्यानुयोगाभ्यासतस्तद्विषयाशङ्कादिमालिन्यापनयनेन विशुद्धान् करोति, वाक् साधारणदर्शनपर्यवान्, विशोध्य सुलभबोधिकत्वं निवर्तयति, तत एव दुर्लभबोधिकत्वं निर्जरयति।
मू. (११७१)कायसमाधारणयाए णं भंते?, चरित्तपज्जवे विसोहेइ, विसोहित्ता अह- . क्खायचरितं विसोहेइ त्ता चत्तारि केवलिकम्मंसे खवेइ, तओ पच्छा सिज्झइ।
वृ.'कायसमाहारणयाए'त्ति 'कायसमाधारणया' संयमयोगेषु शरीरस्य सम्यग्व्यवस्थापनरूपया चरित्रपर्यवान्' चारित्रभेदान् क्षायोपशमिकानिति गम्यते विशोधयति, तदुन्मार्गप्रवृत्तित एव प्रायस्तेषामतीचारकालुष्यसम्भवात्, चरित्रपर्यवान् विशोध्य यथाख्यातचारित्रं विशोधयति,

Page #172

अध्ययनं-२९,[नि.५१३]
१६९ सर्वथा ह्यसत उत्पत्त्यसम्भव इति पूर्वमपि कथञ्चित्सदेव यथाख्यातचारित्रं चारित्रमोहोहोदय-- मलिनितं तन्निर्जरणेन निर्मलीकुरुते, यथाख्यातचारित्रं विशोध्य चत्वारीत्यादि सर्वं प्राग्वत्।
मू. (११७२) नाणसंपन्नयाए णं भंते ?, सव्वभावाभिगमंजणेइ. नाणसंपन्ने णं जीवे संसारकंतारे न विनस्सई ।। नाणविनयतवचरित्तजोगे संपाउणइ, ससमयपरसमयविसारए य असंघायनिज्जे भवइ॥ मू.(११७३) 'जहा सूई ससुत्ता, पडिया न विनस्सई।
. तहा जीवे ससुत्ते, संसारे न विनस्सई। वृ. एवं समाधारणात्रयाद्यथाक्रमं ज्ञानादित्रयस्य शुद्धिरुक्ता, फलं पुनरस्य किमित्याशङ्कायां यथाक्रममेतत्फलमाह-ज्ञानमिह प्रस्तावत् श्रुतज्ञानं तत्संपन्नतया जीवः सर्वभावानाम्अशेषजीवादिपदार्थानामभिगमो-ज्ञानं सर्वभावाभिगमस्तं जनयति, तथा सं(तत्सं)पन्नो जीवः 'चाउरते'त्ति उक्तनीतितश्चतुरन्तसंसारकान्तारे नैव 'विनश्यति' इतस्ततः पर्यटनेन मुक्तिमार्गाद्विशेषेण दूरीभवति, अमुमेवार्थं दृष्टान्तद्वारेण स्पष्टनरमाह
यथा 'सूचि' प्रतीता ससूत्रा सुप्रापतया 'न विनश्यति' कचवरादिपतिताऽपि न विशेषेण दूरीभवति तथा जीवः सह सूत्रेण-श्रुतेन वर्तत इति ससूत्रः संसारे न विनश्यति, उक्तं च
"सूई जहा ससुत्ता न नस्सई कयवरंमि पडियावि।
जीवो तहा ससुत्तो न नस्सइ गओवि संसारे।।" तत एव ज्ञानं च-अवध्यादि विनयश्च-ज्ञानविनयादिः तपश्च-वक्ष्यमाणं चारित्रयोगाःचारित्रप्रधाना व्यापारा ज्ञानविनयतपश्चारित्रयोगास्तान् प्राप्नोति, तथा स्वसमयपरसमययोः संघातनीवः-प्रमाणपुरुपतया मीलनीयः स्वसमयपरसमयसंघातनीयो भवति, इह च स्वसमयपरसमयशब्दाभ्यां तद्वेदिनः पुरुषा उच्यन्ते, तेष्वेव संशयादिव्यवच्छेदाय मीलनसंभवात् ।
मू.(११७४ ) दंसणसंपन्नयाए णं भंते?, भवमिच्छत्तछेयणं करेइ परं न विज्झायइ, अनुत्तरेणं नाणदंसणेणं अप्पाणं संजोएमाणे सम्मं भावेमाणे विहरइ॥ .
वृ.'दर्शनसंपन्नतया' क्षायोपशमिकसम्यक्त्वसमन्वितया भवहेतुभूतं मिथ्यात्वं भवमिथ्यात्वं तस्य छेदन-क्षपणं भवमिथ्यात्वच्छेदनं करोति, कोऽर्थः?-क्षायिकसम्यक्त्वमवाप्नोति, ततश्च परमिति-उत्तरकालमुत्कृष्टतस्तस्मिन्नेव भवे मध्यमजधन्यापेक्षया तृतीये तुर्ये वा जन्मन्तुत्तरश्रेण्यारोहणेन केवलज्ञानावाप्तौ 'न विध्यायति' न ज्ञानदर्शनप्रकाशभावारूपं विध्यानमवाप्नोति, किन्तु 'अनुत्तरेण' क्षायिकत्वात्प्रधानेन ज्ञानं च दर्शनं च ज्ञानदर्शनं तेन 'आत्मानं' स्वं 'संयोजयन्' प्रतिसमयमपरापरेणोपयोगरूपतयोत्पद्यमानेन घटयन् 'संयोजन च भेदेऽपि स्यादत आह-(सम्म सम्यक्) भावयन्' तेनात्मानमात्मसान्नयन् ‘विहरति' भवस्थकेवलितया मुक्ततया वाऽऽस्ते, पठन्ति च-"अनुत्तरेणं नानदंसणेणं विहरइ'त्ति।।
मू.(११७५) चरित्तसंपन्नयाए णं भंते?, सेलेसीभावं जणेइ, सेलेसि पडिवने अनगारे चत्तारिकम्मंसे खवेइ, तओ पच्छा सिज्झइ० ।।
वृ.चरित्रसंपन्नतया 'शैलेशीभावं'ति शिलानामिमे शैलः-पर्वतास्तेषामीशः शैलेशो-मेरुः स इव शैलेशो-मुनिर्रिरुद्धयोगतयाऽत्यन्तस्थैर्येण तस्येयमवस्था-शैलेशी तस्या भावः

Page #173

१७०
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२९/११७५ अशैलेशस्य वा शैलेशीभवनं शैलेशीभावः, इत्यादिरनेकधा व्युत्पत्तिः, उक्तं हि
"सेलेसो किर मेरू सेलेसी होइ तहाऽचलया। होउं व असेलेसो सेलीसी होइ थिरयाए ।।१।। अहवा सेलोव्व इसी सेलेसी होइ सो हु थिरयाते। सेव असेली होई सेलीसी होअलोवाओ॥२॥ सीलं व समाहाणं निच्छयतो सव्वसंवरो सो य।
तस्सेसो सीलेसो सेलेसी होइ तयवत्था ॥३॥" तमेवंविधं शैलेशीभावं जनयति, तज्जननाच्च शैलेशीप्रतिपन्नो 'विहरति' आस्तेऽन्तर्मुहूर्त्तमिति शेषः, पठन्ति च-'सेलेसी पडिपन्ने अनगारे चत्तारि केवलिकम्मंसे खवेति, ततो पच्छा सिज्झति बुज्झइ' इत्यादि प्राग्वत्।
मू. (११७६ ) सोइंदियनिग्गहेणं भंते०?, मणुनामणुनेसु सद्देसु रागद्दोसनिग्गहं जणेइ तप्पच्चइयं च णं कम्मं न बंधइ पुव्वबद्धं न निज्जरेइ॥
वृ. चरित्रं चेन्द्रियनिग्रहादेव जायत इति प्रत्येकं तन्निग्रहमाह-श्रोत्रेन्द्रियस्य निग्रहःस्वविषयाभिमुखनुधावतो नियमनं श्रोत्रेन्द्रियनिग्रहस्तेन मनोज्ञामनोज्ञेषु' अभिमतेतरेषुशब्देषु यथाक्रम रागद्वेषयोनिग्रहो रागद्वेषनिग्रहस्तं जनयति, तथा च तत्प्रत्यिकं-रागद्वेषनिमित्तं कर्म न बन्धाति पूर्वबद्धं च निर्जरयति, तन्निग्रहे शुभाध्यवसायप्रवृत्तेरिति भावः। मू.(११७७)
एवं चक्खिदिय० मू.(११७८)
घाणिदिय०॥ मू.(११७९)
जिभिदिय० ॥ मू.(१९८०)
फासिंदिय० ॥ वृ.एवं चतक्षुरिन्द्रियनिग्रहेण, घ्राणेन्द्रियनिग्रहेण, जिह्वेन्द्रियनिग्रहेण, स्पर्शनेन्द्रियनिग्रहेण च इदमेव वाच्यं, नवरं चतक्षुरिन्द्रियेष्वित्युपचाराच्चतक्षुरिन्द्रियग्राह्येषु रूपेष्विति योऽर्थः, यथाप्रधानं चात्रेन्द्रियनिर्देशः, प्राधान्यं च पाटवाद्यपेक्षमिति भावनीयम्।
मू.(११८१)कोहविजएणं भंते?, खंतिंजणेइ कोहवेयनिजंकम्मनबंधइ पुवनिबद्धं चनिज्जरेइ॥
वृ. एतन्निग्रहोऽपि कषायविजयाद्भवत्यतः क्रमेण तद्विजयमाह-तत्र क्रोधस्य विजयोदुरन्तादिपरिभावेनोदयनिरोधः क्रोधविजयस्तेन क्रोधेन-कोपाध्यवसायेन वेद्यत इति क्रोधवेदनीयं-तद्धेतभूतपुद्गल रूपं कर्म न बन्धाति "जं वेएइ तं बंधइ"त्ति वचनात्, तथा पूर्वबद्धं प्रक्रमात्तदेव निर्जरयति, तत एव विशिष्टजीवविर्योल्लासात् । मू.(११८२)
एवं मानविज० मद्दवं॥ मू.(११८३)
माया० अज्जवं॥ मू.(११८४)
लोभ० संतोसं॥ वृ. एवं मानविजयेन, मायाविजयेन, लोभविजयेन, चाभिधेयम्। मू. (११८५)पिज्जदोसमिच्छादसणविजएणं भंते०? नाणदंसणचरित्ताराहणयाए अब्भु

Page #174

अध्ययनं - २९, [ नि. ५१३]
१७१
अट्ठविहस्स कम्मस्स कम्मगंठिविमोयणयाइ, तप्पढमयाए जहाणुपुव्विं अट्ठावीसइविहं मोहनिज्जं कम्मं उग्घाएइ, पंचविहं नाणावरनिज्जं नवविहं दंसणावरनिज्जं पंचविहं अंतरायं, एए तिनि कम्मसे जुगवं खवेइ, तओ पच्छा अनुत्तरं अनंतं कसिणं पडिपुत्रं निरावणं वितिमिरं विसुद्धं लोगालोगप्पभासगं केवलवरनाणदंसणं समुप्पाडेइ जाव सजोगी हवइ ताव य इरियावहियं कम्मं निबंधइ - सुहफरिसं दुसमयद्विईयं, तं पढमसमए बद्धं बिइयसमए वेइयं तईयसमए निज्जन्नं, तं बद्धं पुढं उदीरियं वेइयं निज्जन्निं, सेयाले अकम्मं चावि भवइ ॥
वृ. एतज्जयश्च न प्रेमद्वेषमिथ्यादर्शनविजयं विनाऽतः स उच्यते- 'पिज्ज'त्ति प्रेम राग इत्यर्थः स च द्वेषश्च-अप्रीतिरूपो मिथ्यादर्शनं च-सांशयिकादि प्रेमद्वेषमिथ्यादर्शनानि तद्विजयेन 'नाणदंसणचरित्ताराहणयाए 'त्ति ज्ञानदर्शनचारित्राराधनायाम् 'अभ्युत्तिष्ठते' उद्यच्छति प्रेमादिनिमित्तत्वात्तद्विराधनायाः, ततश्चाष्टविधस्य कर्मणो मध्य इति गम्यते, 'कम्मगंठिविमोयणयाए'त्ति कर्मग्रन्थिः- अतिदुर्भेदघातिकर्मरूपतस्य विमोचना - क्षपणा कर्मग्रन्थिविमोचना तस्यैच, चस्य गम्यमानत्वात्तदर्थं चाभ्युत्तिष्ठते इत्यनुवर्त्य योज्यते, पठन्ति च-'अट्ठविहकम्मविमोयणा' त्ति स्पष्टम्, अभ्युत्थाय च किं करोतीत्याह- 'तत्प्रथमतया' तत्पूर्वतया, न हि तेन तत्पुरा क्षपितमासीदिति, आनुपूर्व्या अनतिक्रमेण यथानुपूर्वीम (विअ)ष्टाविंशतिविधं मोहनीयं कर्म ' उद्घातयति' क्षपयति, अत्र चेयं क्षपणानुपूर्वि प्रथममनन्तानुबन्धिनः क्रोधादीन् युगपदन्तर्मुहूर्तेन क्षपयति, तदनन्तभागं च मिथ्यात्वे प्रक्षिपति, ततस्तेन सहैव मिथ्यात्वं क्षपयति, प्रवर्द्धमानातितीव्रशुभपरिणामत्वात्, अतिसंभृतदवानल इवार्द्धदग्धेन्धन इन्धनान्तरं, ततो मिथ्यात्वांशं सम्यग्मिथ्यात्वे प्रक्षिप्त तत्क्षपयति, ततोऽपि तदंशसहितं सम्यक्त्वं, तदनु सम्यक्त्वावशिष्टदलिकसहितमप्रत्याख्यानप्रत्यख्यानावरणकषायाष्टकं युगपदेव क्षपिततुमारभते, तत्क्षपणं च कुर्वनेता: प्रकृतिः क्षपयति, तद्यथा
"गइआनुपुव्वि दो दो जाईणामं च जाव चउरिंदी । आयावं उज्जीवं थावरनामं च सुहुमं च ॥ १ ॥ साहारमपज्जत्तं निद्दानिद्दं च पयलपयलं च । थीणं खवेइ ताहे अवसेसं जं च अट्ठण्हं ॥ २ ॥ "
-
ततोऽपि किञ्चित्सावशेषं नपुंसकवेदमध्ये प्रक्षिप्य तत्समन्वितं क्षपयति, एवं तदुद्धरितसहितं स्त्रीवेदं, तदवशिष्टान्वितं च हास्यादिषट्कं, तदंशसहितं च पुरुषवेदखण्डद्वयं यदि पुरुष: प्रतिपत्ता, अथ स्त्री नपुंसकं वा ततः स्वस्ववेदखण्डद्वयं, ततः क्षिप्यमाणवेदतृतीयखण्डसहितं संज्वलनकोपं क्षपयति, एवं पूर्वपूर्वाशसहितमुत्तरोत्तरं क्षपयति यावत् संज्वलनलोभः, तत्तृतीयखण्डं तु सङ्ख्येयानि खण्डानि कृत्वा पृथक्कालभेदेन क्षपयति, तत्र च तत्क्षपणाकाल: प्रत्येकं सर्वत्र चान्तर्मुहूर्त्तमेव, इत्थं चैतदर्न्तर्मुहूर्त्तस्या सङ्ख्यभेदत्वात्, ततस्तच्चरमखण्डपि पुनरसङ्ख्येयसूक्ष्मखण्डानि कृत्वा तथैव क्षपयति, एवं च मोहनीय क्षपयित्वाऽन्तर्मुहूर्त्तं यथाख्यातचारित्रमनुभवंश्छद्मस्थवीतरागताद्विचरमसमययोः प्रथमसमये निद्राप्रचले नाम प्रकृतीश्च देवगत्याद्याः क्षयपति, यत उक्तम्
"वीसमिऊण नियंठो दोहि उ समएहि केवले सेसे।

Page #175

१७२
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - २९ / ११८५ पढमे निद्दं पयलं नामस्स इमाओ पयडीओ ॥१॥ देवगति आनुपुवी विउव्वि संघयण पढमवज्जाई । अन्नयरं संठाणं तित्थयराहारणामं च ॥ २॥ "
चरमसमये तु यत्क्षपयति तत्सूत्रकृदाह - पञ्चविधं ज्ञानावरणीयं नवविधं दर्शनावरणीयं पञ्चविधमन्तरायम्, 'एए'त्ति लिङ्गव्यत्ययादेतानि 'त्रीण्यपि' वक्ष्यमाणरूपाणि 'कम्मंसे' त्ति सत्कर्माणि 'युगपत्' एककालं क्षपयति, स्थापना चेयम् ।
'तत:' इति क्षपणातः 'पश्चाद्' अनन्तरं नास्योत्तरं प्रधानमन्यत् ज्ञानमस्तीत्यनुत्तरम्, 'अनन्तम्' अविनाशितया विषयानन्ततया च 'कृत्स्नं' कृत्स्नवस्तुविषयत्वात्, 'परिपूर्णं' सकलस्वपरपर्यायपरिपूर्णवस्तुप्रकाशकत्वात् 'निरावरणम्' अशेषावरणविगमात् 'वितिमिरं' तत्र सति क्वचिदप्यज्ञानतिमिराभावात् 'विशुद्धं' सकलदोषविगमात् 'लोकालोकप्रभावकं तत्स्वरूपप्रकाशकत्वात्, पाठान्तरतश्च- 'लोकालोकस्वभावं' संक्रान्तलोकालोकसकलस्वरूपत्वात् केवलम् असहायं वरं शेषज्ञानापेक्षया ज्ञानं च दर्शनं च ज्ञानदर्शनं ततः केवलवरशब्दाभ्यां विशेषणसमासे केवलवरज्ञानदर्शनं 'समुत्पादयति' जनयत्मात्मन इति गम्यते, स च यावत्, 'सयोगी' मनोवाक्कायव्यापारवान् भवति तावच्च किमित्याह - ईरणमीर्यागतिस्तस्याः पन्था यदाश्रिता सा भवति तस्मिन् भवमध्यात्मादित्वाट्ठकि ऐर्यापथिकम् उपलक्षणं च पथिग्रहणं . तिष्ठतोऽपि सयोगस्येर्यासम्भवात्, संभवन्ति हि सयोगितायां केवलिनोऽपि सूक्ष्मा गात्रसञ्चाराः,
यत आह
"केवली णं भंते! अस्सि जेसु आगासपएसेसु हत्थं वा पायं वा ओगाहित्ताणं साहरिज्जा पभू णं भंते ! केवली तेसु चेवागासपएसेसु पडिसाहरित्तए ? नो इणमट्ठे समट्ठे, केवलिस्स णं चलाई सरीरोवगरणाई हवंति, चलोवगरणत्ताए केवली नो संचाएति तेसं चेवागासपएसेसं हत्थं वा पायं वा पडिसाहरितए" तदेवं पथिस्थस्तिष्ठच्चैर्यापथिकं कर्म बन्धाति, तच्च त्याह- सुखयतीति सुखः स्पर्शः - आत्मप्रदेशैः सह संश्लेषो यस्य तत्सुखस्पर्श द्वौ समयौ यस्याः सा द्विसमया तथाविधा स्थितिरस्येति द्विसमयस्थितिकं, द्विसमयस्थितिकत्वमेव भावयितुमाहतत् प्रथमसमये बद्धम् - आत्मसात्कृतं स्पर्शाविनाभावित्वाच्चास्य स्पृष्टंच, द्वितीयसमये वेदितम्-अनुभूतमुदयान्यथानुपपत्त्या चास्योदितं च, तृतीयसमये निर्जीर्णं परिशटितं, तदुत्तरकालस्थितेः कषायहेतुत्वात्, उक्तं हि - "जोगा पर्याडपएसं ठितिअनुभागं कसायओ कुणति "त्ति, द्विसमयस्थितिकबन्धस्य तु योगसम्भवेऽवश्यम्भावित्वादिहाभिधानं तदवश्यम्भाविता तु
"नो कम्मेहि विवरीयं जोगदव्वेहि भवति जीवस्स । तस्सावत्थाणे ननु सिद्धो दुसमयठितिबंधो ॥" इति
युक्तितोऽवसेया, अतश्च तद्वद्धं - जीवप्रदेशैः श्लिष्टमाकाशेन घटवत् तथा स्पृष्टं मसृणमणिकुड्यपतितस्थूलशिलाशकलचूर्णवत्, अनेन विशेषणद्वयेन तस्य निधत्तनिकाचितावस्थयोरभावमाह, 'उदीरितम्' उदयप्राप्तम् उदीरणायास्तत्रासम्भवात्, 'वेदितं' तत्फलसुखानुभवनेन 'निर्जीर्णं' क्षयमुपागतं 'सेयाले य'त्ति सूत्रत्वाद् 'एष्यत्काले' चतुर्थसमयादावकर्म

Page #176

अध्ययनं - २९, [नि. ५१३ ]
चापि भवति, तज्जीवापेक्षया पुनस्तस्य तथाविधपरिणामाभावात्, एतच्चैवंविधविशेषणान्वितं सातकर्मैवासौ बन्धाति, यत उक्तम्
412
'अप्पं बायर मउयं बहुं च रुक्खं च सुक्किलं चेव । मंद महव्वयंति य सायाबहुलं च तं कम्मं ॥"
मू. ( ११८६ ) अहाउयं पालइत्ता अंतोमुहुत्तद्धावसेसाए जोगनिरोहं करेमानो सुहुमकिरिय अप्पडिवाई सुक्कज्झाणं झायमाणे तप्पढमयाएमणजोगं निरंभइ वयजोगं निरंभइ आणापाननिरोहं करेइ, ईसिपंचहस्सक्खरुच्चारणद्धाए य णं अनगारे समुच्छिन्नकिरियं अनियट्टिसुक्कज्झाणं झियायमानो वेयनिज्जं आउयं नामं गुत्तं च एए चत्तारिवि कम्मंसे जुगवं खवेइ ||
वृ. अयं च देशोनपूर्वकोटीमन्तर्मुहूर्त्तादिप्रमाणं वा कालं विहृत्य यथा शैलेशीमवाप्याकर्मतां लभते तथा दर्शयन् शैलेश्यकर्मताद्वारमर्थतो व्याचिख्यासुराह-'अथे 'ति केवलावाप्त्यनन्तरम् 'आयुष्कं जीवितमन्तर्मुहूर्त्तादिपरिमाणं पालयित्वा अन्तर्मुहूर्तपरिमाणाऽद्धा- कालोऽन्तर्मुहूर्त्ताद्धा साऽवशेषम्-उद्धरितं यस्मिंस्तदन्तर्मुहूर्त्ताद्धावशेषं तथाविधमायुरस्येत्यन्तमुहूर्ताद्धावशेषायुष्कः सन् पाठान्तरतश्चान्तर्मुहूर्त्तावशेषायुष्कः, पठन्ति च - 'अंतोमुहुत्तअद्धावसेसाए'त्ति प्राकृतत्वादन्तर्मुहूर्त्ताशेषाद्धायां 'योगनिरोहं करेमाणे 'त्ति योगनिरोधं करिष्यमाणः सूक्ष्मा क्रिया- व्यापारो यस्मिंस्तत्सूक्ष्मक्रियमप्रतिपतनशीलमप्रतिपाति अध: पतनाभावात्, शुक्लं ध्यानं 'समुदायेषु हि वृत्ताः शब्दा अवयवेष्वपि वर्त्तन्त' इति शुक्लध्यानतृतीयभेदं ध्यायन् 'तत्प्रथमतया' तदाद्यतया मनसो योगो मनोयोगः - मनोद्रव्यसाचिव्यजनितो व्यापारस्तं निरुणद्धि, तत्र च पर्याप्तमात्रस्य सञ्ज्ञिनो जघन्ययोगिनो यावन्ति मनोद्रव्याणि तज्जनितश्च यावद्यापारस्तदसङ्ख्यगुणविहीनानि मनोद्रव्याणितद्यापारं च प्रतिसमयं निरुन्धन्नसंख्येयसमयैस्तत्सर्वनिरोधं करोति, यत उक्तम्
"पज्जत्तमित्तसन्निस्स जत्तियाइं जहन्नजोगिस्स । होंति मनोदव्वाईं तव्वावारो य जम्मेत्तो ॥ १ ॥ तयसंखगुणविहीणे समए समए निरुंभमानो सो । मनसो सव्वनिरोहं कुणइ असंखेज्जसमएहिं ||२||"
१७३
तदनन्तरं च वाचो वाचि वा योगो भाषाद्रव्यसाचिव्यजनितो जीवव्यापारस्तन्निरुणद्धि, तत्र च पर्याप्तमात्रद्वीन्द्रियजघन्यवाग्योगपर्यायेभ्योऽसंख्येयगुणविहीनांस्तत्पर्यायान् समये समये निरुन्धन्नसंख्येयसमयैः सर्ववाग्योगं निरुणद्धि, यत उक्तम् -
"पज्जत्तमित्तबिंदिय जहन्नवइजोगपज्जवा जे उ । तदसंखगुणविहीणं समए समए निरंभंतो || ३ ||
सव्ववइजोगरोहं संखाईएहि कुणइ समएहिं ।" 'आनापाणुनिरोह'ति आनापानौउच्छ्वासनिःश्वासौ तन्निरोधं करोति, सकलकाययोगनिरोधोपलक्षणं चैतत्, तं च कुर्वन् प्रथमसमयोत्पन्नसूक्ष्मपनकजघन्यकाययोगतोऽसङ्ख्येयगुणहीनं काययोगेनैकैकसमये निरुन्धन् देहत्रिभागं च मुञ्चनसङ्ख्येयसमयैरेव सर्वं निरणद्धि, यत उक्तं च
"तत्तो य सुहुमपणयस्स पढमसमओववन्नस्स ||४||

Page #177

१७४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-२९/११८६ जो किर जहन्नाजोओ तयसंखेज्जगुणहीणमेक्के क्के । समए निरंभमानो देहतिभागं च मुंचंतो ।।५।। रंभइ स कायजोगं संखाईएहिं चेव समएहिं।
तो कयजोगनिरोहो सेलेसीभावणामेति ॥६॥" इत्थं योगत्रयनिरोधं विधाय ईषदिति-स्वल्पः प्रयत्नापेक्षया पञ्चानां हूस्वाक्षराणाम् अइउऋल इत्येवंरूपाणामुच्चरणमुच्चारो-- भणनं तस्याद्धा-कालो यावता त उच्चार्यन्त ईषत्पञ्चाक्षरोच्चारणाद्धा तस्यां च नमिति प्राग्वत्, अनगारः समुच्छिन्ना-उपरता क्रिया-मनोव्यापारादिरूपा यस्मिस्तत्समुच्छिन्नक्रियं न निवर्त्तते कर्मक्षयात्प्रागित्येवंशीलम् अनिवर्ति शुक्लध्यानचतुर्थभेदरूपं 'ध्यायन्' शैलेश्यवस्थामनुभवन्निति भावः, इस्वाक्षरोच्चारणं च न विलम्बितं द्रुतं वा किन्तु मध्यममेव गृह्यते, यत आह
"हस्सक्खराइं मज्झेण जेन कालेण पंच भन्नति।
अच्छइ सेलेसिगतो तत्तियमित्तं तओ कालं ।।" एवंविधश्च यत्कुरुते तदाह-'वेदनीयं' सातादि आयुष्कं' मनुष्यायुः 'नाम' मनुजगत्यादि 'गोत्रं च' उच्चैर्गोत्रम् ‘एए'त्ति एतानि चत्वार्यपि 'कम्मंसि'त्ति सत्कर्माणि युगपत्क्षपयति, एतत्क्षपणान्यायश्च भाष्यगाथाभ्योऽवसेयः, ताश्चेमाः
"तयसंखेज्जगुणाए गुणसेढीए रइयं पुराकम्मं । समए समए खवयं कम्मं सेलेसिकालेणं ॥१॥ सव्वं खवेति तं पुन निल्लेवं किंचि दुचरिमे समए। किंचिच्च होइ चरिमे सेलेसीए तयं वोच्छं ।।२।। मनुयगइजाइतसबायरं च पज्जत्तसंभगमाएज्जं।
अन्नयरवेयनिजं नराउमुच्चं जसो नामं ॥३॥ संभवतो जिननाम नरानपव्वी य चरिमसमयम्मी।
सेसा जिनसंतातो दुचरिमसमयंमि निट्ठति ॥४॥" मू. (११८७) तओ ओरालियं कम्माइं च सव्वाहिं विप्पजहणाहिं विप्पजहित्ता उज्जुसेढीपत्ते अफुसमाणगई उर्ल्ड एगसमएणं अविग्गहेणं तत्थ गंता सागारोवउत्ते सिज्झइ०
वृ. 'ततः' इति वेदनीयादिक्षयानन्तरम् 'ओरालियकम्माइं च'त्ति औदारिककार्मणे शरीरे उपलक्षणत्वात्तैजसं च 'सव्वाहिं विप्पजहनाहि'न्ति 'सर्वाभिः' अशेषाभिर्वीशेषेण विविधं वा प्रकर्षतो हानयः-त्यागा विप्रहाणयो, व्यक्त्यपेक्षं बहुवचनं, ताभिः, किमुक्तं भवति?सर्वथा परिशाटेन, न तु यथा पूर्व सङ्घातपरिशाटाभ्यां देशत्यागतः, 'विप्पजहित्ता'विशेषेण प्रहाय-परिशाट्य, उक्तं हि
"ओरालियाहिं सव्वाहिं चयइ विप्पजहन्नाहि जं भणियं ।
निस्सेसतया न जधा देसच्चाएण सो पुव्वं ।।" चशब्दोऽत्रौदायिकादिभावनिवृत्तिस्यानुक्तामपि समुच्चिनोति, यत उक्तम्
"तस्सोदइयाभावा भव्वतं च विनियत्तए जुगवं।

Page #178

अध्ययनं-२९,[ नि. ५१३]
१७५ ___सम्मत्तनाणदंसणसुहसिद्धत्ताणि मोत्तूणं ।।" । ऋजुः-अवक्रा श्रेणिः-आकाशप्रदेशपंक्तिस्तां प्राप्त ऋजुश्रेणिप्राप्त: अनुश्रेणिगत इतियावत्, 'अफुसमाणगइ'त्ति अस्पृशद्गतिरिति, नायमों यथा नायमाकाशप्रदेशान्न स्पृशति अपि तु यावत्सु जीवोऽवगाढस्तावत एव स्पृशति न तु ततोऽतिरिक्तमेकमपि प्रदेशम्, 'ऊर्द्धवम्' उपरि 'एकसमयेन' द्वितीयादिसमयान्तरास्पर्शेन ‘अविग्रहेण' वक्रगतिरूपविग्रहाभावेन, अन्वयव्यतिरेकाभ्यामुक्तोऽर्थः स्पष्टतरो भवतीति अनु श्रेणिप्राप्त इत्यनेन गतार्थत्वेऽपि पुनरभिधानं, 'तत्र' इति विवक्षिते मुक्तिपदइतियावत् ‘गतं'त्ति गत्वा 'साकारोपयुक्तः' ज्ञानोपयोगवान् सिद्धतीत्यादि यावदन्तं करोतीत्यादि प्राग्वत्, उक्तं हि
"उजुसेढिं पडिवन्नो समयपएसंतरं अफसमानो।
एगसमएण सिज्झइ अह सागारोवउत्तो सो॥" इति, द्वासप्ततिसूत्रार्थः । इह च चूर्णिकृता-"सेलेसी ए णं भंते ! जीवे किं जणइ ? अकम्मयं जणति, अकम्मयाए जीवा सिज्झन्ति" इति पाठः, पूर्वत्र च क्वचित्किञ्चित्पाठभेदेनाल्पा एव प्रश्ना आश्रिताः, अस्माभिस्तु भूयसीषु प्रतिषु यथाव्याख्यातपाठदर्शनादित्थमुन्नीतमिति ।
मू.(११८८) एसो खलु सम्मत्तपरक्कमस्सअज्झयणस्सअढे समणेणं भगवया महावीरेण आघविए पन्नविए परूविए दंसिए निदंसिए उवदंसिए त्तिबेमि।
वृ.'एषः' अनन्तरोक्तः 'खलु' निश्चये सम्यक्त्वपराक्रमस्याध्ययनस्य 'अर्थः' अभिधेयः श्रमणेन भगवता महावीरेण आघविए'त्ति आर्षत्वाद् 'आख्यातः' सामान्यविशेषपर्यायाभिव्याप्तिकथनेन 'प्रज्ञापितः' हेतुफलादिप्रकाशनात्मकप्रकर्षज्ञापनेन 'प्ररूपितः' स्वरूपकथनेन 'दर्शितः' नानाविधभेददर्शनेन 'निदर्शितः' दृष्टान्तोपन्यासेन 'उपदर्शितः' उपसंहारद्वारेण, इदमपि चूर्णिमाश्रितमेव। 'इति' परिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत्, गतोऽनुगमः, सम्प्रति नयाः, तेऽपि तथैव।
अध्ययनं २९ समाप्तम् मुनि दीपरत्नसगारेण संशोधिता सम्पादिता उत्तराध्ययनसूत्रे एकोनत्रिंशमध्ययनस्य भद्रबाहुस्वामिविरचिता नियुक्तिः एवं शान्त्याचार्य विरचिता सटीकं परिसमाप्ता।
अध्ययनं ३० तपोमार्गगतिः) व.व्याख्यातमेकोनत्रिंशमध्ययनम्, अधुना त्रिंशत्तममारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धःअनन्तराध्ययनेऽप्रमाद उक्तः, इह तु तद्वता तपो विधेयमिति तत्स्वरूपमुच्यते, इत्यनेन सम्बन्धे-- नायातमिदमध्ययनम्, अस्य चतुरनुयोगद्वारप्ररूपणा प्राग्वद्यावन्नामनिष्पन्ननिक्षेपे तपोमार्गगतिरिति त्रिपदं नाम, अत एव तत्पदत्रयनिक्षेपायाह नियुक्तिकृत्
नि. [५१४] निक्खेवो (उ) तवंमि चउव्वि०॥ नि. [५१५] जाणगभविसरीरे तव्वइरिते अपंचतवमाई।
भाचंमि होइ दुविहो बज्झो अभितरो चेव॥ नि. [५१६] मग्गगईणं दुण्हवि पुव्वुद्दिट्ठो चउक्कनिक्खेवो।

Page #179

उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - ३० / ११८८ यं तु भावमग्गे सिद्धिगईए उ नायव्वं ॥ दुविहतवोमग्गगई वन्निज्जइ जम्ह इत्थ अज्झयणे । तम्हा एअज्झयणं तवमग्गगइत्ति नायव्वं ॥
नि. [५१७]
वृ. गाथाचतुष्टयं प्राग्वत्, नवरं 'पंचतवमाइ 'त्ति पञ्चतपः- पञ्चाग्नितपः, यत्र चतसृष्वपि दिक्षु चत्वारोऽग्रयः पञ्चमश्च तपनतस्तल्लोके प्रसिद्धम्, आदिशब्दाल्लोकप्रतीतमन्यदपि बृहतपः प्रभृति तपो गृह्यते, द्रव्यत्वं चास्याज्ञानमलमलिनत्वेन तथाविधशुद्धनङ्गत्वात्, तथा भावे प्रक्रमात्तपो बाह्यमभ्यन्तरं चात्रैव वक्ष्यमाणस्वरूपं ॥ तथा 'पुव्वु द्दिट्ठो 'त्ति पूर्वत्रमोक्षमार्गगतिनामकेऽध्ययने उद्दिष्टः-कथितः पूर्वोद्दिष्टः 'भावमग्गो 'त्ति सुब्व्यत्ययाद्, 'भावमार्गेण' मुक्तिपथेन तपोरूपेण ज्ञानदर्शनचारित्राविनाभावित्यवाद् भावतपसः ॥
नामनिरुक्तिमाह-द्विविधं तपो - बाह्यमभ्यन्तरं च तदेव मार्गो भावमार्गस्तत्फलभूता च गतिः - सिद्धिगतिर्द्विविधतपोमार्गगतिर्भण्यते यस्मादत्र-अध्ययने तस्मादेतदध्ययनं तपोमार्गगतिरिति ज्ञातव्यम्, अभिधेयेऽभिधानोपचारादिति भाव:, इति निर्युक्तिगाथाचतुष्टयार्थः ॥ गतो नामनिष्पन्नो निक्षेपः, सम्प्रति सूत्रालापकनिष्पन्ननिक्षेपावसरः, तस्य च सूत्रानुगमाविनाभावित्वात् सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं तच्चेदम्
मू. ( ११८९ )
१७६
जहा उ पावगं कम्म, रागद्दोससमज्जियं । खवेइ तवसा भिक्खू, तमेगग्गमणो सुने ॥
वृ. 'यथा' येन प्रकारेण 'तुः' अवधारणे भिन्नक्रमो योक्ष्यते, 'पापकं कर्म' ज्ञानावरणादि रागद्वेषाभ्यां समिति-भृशमर्जितम् - उपात्तं रागद्वेषसमर्जितं क्षपयत्येव 'तपसा' वक्ष्यमाणलक्षणेन भिक्षुः 'तदेकाग्रमनाः' अवहितचितः शृण्विति शिष्यमभिमुखीकरोति, मा भूदनभिमुखोपदेशनेनैतद्वैफल्यमिति सूत्रार्थः । इह चाना श्रवेणैव सर्वथा कर्म क्षप्यत इति यथाऽसौ भवति मू. (११९० ) पाणिवहमुसावाया अदत्तमेहुणपरिग्गहा विरओ। राईभोयणविरओ, जीवो भवइ अनासवो ॥ पंचसमिओ तिगुत्तो, अकसाओ जिइंदिओ । अगारवो अ निस्सल्लो, जीवो भवइ अनासवो ॥
मू. (११९१ )
वृ. सूत्रद्वयं प्रायः प्रतीतार्थमेव, नवरं विरत इति प्राणवधादिभिः प्रत्येकमभिसम्बध्यते, तथा भवत्युनाश्रव इति-अविद्यमानकर्मोपादानहेतुः ।
द्वितीयसूत्रे ऽप्यनाश्रवः - समित्यादिविपर्ययाणां कर्मोपादानहेतुत्वेनाश्रवरूपत्वात्तेषां चाविद्यमानत्वादिति सूत्रद्वयार्थः ॥ एवंविद्धश्च यादृशं कर्म यथा च क्षपयति आदराधानाय पुनः शिष्याभिमुखीकरणपूर्वकं दृष्टान्तद्वारेण तदाह
मू. ( ११९२ )
मू. (११९३ )
एएसि तु विवज्जासे, रागद्दोससमज्जियं । खवेइ तं जहा भिक्खू, तं मे एगमना सुण ॥ जहा महातलागस्स, संनिरुद्धे जलागमे । उस्सिचणाए तवणाए, कमेणं सोसणा भवे ॥ एवं तु संजयस्सावि, पावकम्मनिरासवे ।
मू. ( ११९४ )

Page #180

अध्ययनं.३०,[नि.५१७]
१७७ भवकोडीसंचियं कम्म, तवसा निज्जरिज्जई।। वृ. 'एतेपां' तु प्राणिवधविरत्यादीनामनाश्रवहेतूनां 'विवज्जासे'त्ति विपर्यासे प्राणिवधादावसमितत्वादो च रागद्वेषाभ्यां समजितम्-उपाजितं रागद्वेपसमजितं कर्मेति गम्यते तद्यथा क्षपयति तन्मे कथयत इति शेषः, एकम्-एकत्र प्रस्तुते वस्तुन्यभिनिविष्टत्वेन मनो यस्यासावेकमनाः शृण्विति शिष्याभिमुखीकरणम्।
'संनिरुद्ध' पाल्यादिना निषिद्धे 'जलागमे जलप्रवेशे 'उरिंसचणाए'त्ति सूत्रत्वाद् ‘उत्सेचनेन' अरघट्टघटीनिवहादिभिरुदञ्चनेन तवणाए'त्ति प्राग्वत् 'तपनेन' रविकरनिकरसन्तातपरूपेण ‘क्रमेण' परिपाट्य 'शोषणा' जलाभावरूपा भवेत् । ___'पापकर्मनिराश्रवे' पापकर्मणामाश्रवाभावे 'भवकोटीसञ्चितम्' इत्यत्र कोटीग्रहणमतिबहुत्वोपलक्षणं कोटीनियमासम्भवात्, कर्म तपसा 'निर्जीर्यते' आधिक्येन क्षयं नीयते, शेपं स्पष्टमिति सूत्रत्रयार्थः ।। तपसा कर्म निर्जीर्येत इत्युक्तं, तत्र किं तत्तपः? इति संशये भेदाभिधानं विनाऽशक्यत्वात्तत्स्वरूपाभिधानस्य तद्भेदानाहमू. (११९५) सो तवो दुविहो वुत्तो, बाहिरऽब्भतरो तहा।
बाहिरो छब्बिहो वुत्तो, एवमभितरो तवो ।। वृ.'तद्' अनन्तप्रक्रान्तं तपो द्विविधमुक्तं 'बाहिरऽब्भंतरो'त्ति बाह्यं' बाह्यद्रव्यापेक्षत्वात् प्रायो मुक्त्यवाप्तिबहिरङ्गत्वाच्च ‘अभ्यतरं' तद्विपरीतं, यदिवा लोकप्रतीतत्वाकुतीथिकैश्च स्वाभिप्रायेणासेव्यमानत्वाबाह्यं तदितरत्त्वाभ्यन्तरम्, उक्तञ्च
"लोके परसमयेषु च यत्प्रथितं तत्तपो भवति बाह्यम् ।
आभ्यन्तरमप्रथितं कुशलजनेनैव त ग्राह्यम ॥" अन्ये त्वाहुः- "प्रायेणान्तःकरणव्यापाररूपमेवाभ्यन्तरं, बाह्यं त्वन्यथे"ति, तथेति समुच्चये, बाह्यं पड्विधं' पड्भेदमुक्तमेवमिति-पड्विधमभ्यन्तरं तप उक्तमिति सम्बन्धः, सर्वत्र सूत्रत्वाल्लिङ्गव्यत्यय इति सूत्रार्थः ।। तत्र यथा बाह्यं षड्विधं तथाऽहमू.(११९६) अनसनमूणोअरिया भिक्खायरिया य रसपरिच्चाओ।
कायकिलेसो संलीयणा य बज्झो तवो होइ। वृ. अक्षरार्थः स्पष्ट एव ।। भावार्थं तु प्रतिभेदं सूत्रकार एवाभिधित्सुस्तावदनशनमाहमू.(११९७) इत्तरियमरणकाला य, अनसना दुविहा भवे।
इत्तरिया सावकंखा, निरवकंखा उ बिइज्जिया।। वृ. 'इत्तरिय'त्ति इत्वरमेवेत्वरकं-स्वल्पकालं नियतकालावधिकमिति योऽर्थः, मरणावसानः कालो यस्य तन्मरणकालं प्राग्वन्मध्यपदलोपी समासः, यावज्जीवमित्यर्थः, तथा मरणं कालः अवसरो यस्य तन्मरणकालं ‘च:' समुच्चये, अश्यते-भुज्यत इत्यशनमशेषाहाराभिधानमेतत्, उक्तं हि
"सव्वोऽवि य आहारो असणं सव्वोऽवि वुच्चए पानं ।
सव्वोऽवि खाइमंपि य सव्वोऽविय साइमं होइ ।।" 29/12

Page #181

१७८
उत्तराध्ययन-- मूलसूत्रम् - २-३० / ११९७ ततश्चाविद्यमानं देशतः सर्वतो वाऽशनमस्मिन्नित्यनशनं 'द्विविधं' द्विप्रकारं भवेत्, तत्र 'इत्तरिय'त्ति इत्वरकं सहावकाङ्क्षया-घटिकाद्वयाद्युत्तरकालं भोजनाभिलाषरूपया वर्त्तत इति सावकाङ्क्ष निष्क्रान्तमाकाङ्क्षातो निराकाङ्क्ष, तज्जन्मनि भोजनाशंसाभावात्, तुशब्दस्य भिन्नक्रमत्वाद् द्वितीयं पुनर्मरणकालं, पाठान्तरतश्च निरवकाङ्क्ष द्वितीयम् ।
'यथोद्देशं निर्देश' इति न्यायत इत्वरकानशनस्य भेदानाहजो सो इत्तरियतवो, सो समासेण छव्विहो । सेढितवो पयरतवो, घनो अ तह होइ वग्गो य ॥
मू. ( ११९८ )
वृ. यत्तदित्वरकं तपः-इत्वरकानशनरूपमनन्तरमुक्तं तत् 'समासेन' सङ्क्षेपेण विधं, विस्तरेण तु बहुतरभेदमिति भावः ॥ पड्विधत्वमेवाह-- 'सेढितवो' इत्यादि, अत्र च श्रेणि:पंक्तिस्तदुपलक्षितं तपः श्रेणितपः तच्चतुर्थादिक्रमेण क्रियमाणमिह पण्मासान्तं परिगृह्यते, तथा श्रेणिरेव श्रेण्या गुणिता प्रतर उच्यते, तदुपलक्षितं तपः प्रतरतपः, इह चाव्यामोहार्थं चतुर्थपष्ठाष्टमदशमाख्यपदचतुष्टयात्मिका श्रेणिर्विवक्ष्यते, सा च चतुर्भिर्गुणिता पोडशपदात्मकः प्रतरो भवति, अयं चायामतो विस्तरतश्च तुल्य इत्यस्य स्थापनापाय उच्यते
"एकाद्याद्या व्यवस्थाप्याः, पंक्तयोऽत्र यथाक्रमम् ।
एकादश्च निवेश्यान्ते, क्रमात्पंक्ति प्रपूरयेत् ॥"
-
अस्यार्थः-एक आदिर्येषां ते एकादयः-एककद्विकत्रिकचतुष्कास्ते आद्या यासु ता एकाद्याद्या: 'व्यवस्थाप्या: ' न्यसनीया: 'पंक्तय: ' श्रेणयः 'यथाक्रमं ' क्रमानतिक्रमेण, कोऽर्थः ? - प्रथमा एकाद्या एककादारभ्य, द्वितीया द्विकाद्या द्विकादारभ्य तृतीया त्रिकाद्या त्रिकादारभ्य, चतुर्थी-चतुष्काद्या चतुष्कादारभ्य, आह एवं सति प्रथमपंक्तिरेव परिपूर्णा भवति द्वितीयाद्यास्तु 'न पूर्यन्त एव, तत्कथं पूरणीया: ?, उच्यते, एकादश्च निवेश्य व्यवस्थाप्याः 'अन्ते' इत्यग्रे 'क्रमात्' इति क्रममाश्रित्य 'पंक्तिम्' अपूर्यमाणा श्रेणि 'पूरयेत्' परिपूर्णां कुर्यात्, तत्र च द्वितीयपंक्तौ द्वित्रिकचतुष्कानामग्रे एककः, तृतीयपंक्तौ त्रिकचतुष्कयोः पर्यन्ते एकको द्विकः, चतुर्थपंक्तौ चतुष्कावसान एककद्विकत्रिकाः स्थाप्यन्ते, चतुर्थषष्ठाष्टमदशमप्रक्रमः, 'धन' इति धनतपः 'चः' पूरणे तथेति समुच्चये भवतीति च क्रिया प्रतितपोभेदं योजनीया, अत्र च षोडशपदात्मकः प्रतरः पदचतुष्टयात्मिकया श्रेण्या गुणितो धनो भवति, आगतं चतुःषष्टिः ६४, स्थापना तु पूर्विकैव नवरं बाहल्यतोऽपि पदचतुष्टयात्मकत्वं विशेषः, एतदुपलक्षितं तपो धनतप उच्यते, ‘च:' समुच्चये, 'तथा भवति वर्गश्चे' तीहापि प्रक्रमाद्वर्ग इति वर्गतपः, तत्र च धन एव धनेन गुणितो वर्गो भवति, ततश्चतुः ष्टिश्चतुःषष्टयैव गुणिता जातानि षन्नवत्यधिकानि चत्वारि सहस्राणि, एवदुपलक्षितं तपो वर्गतपः ।
मू. (११९९ )
तत्तोय वग्गग्गो उ पंचमो छुट्टओ पइन्नतवो । मनइच्छियचित्तत्थो नायव्वो होइ इत्तरिओ ॥
वृ.‘ततश्च' वर्गतपसोऽनन्तरं 'वर्गवर्ग' इत् वर्गवर्गतपः 'तुः' समुच्चये 'पञ्चमं' पञ्चसङ्ख्यापूरणम्, अत्र च वर्ग एव यदा वर्गेण गुण्यते तदा वर्गवगी भवति, तथा च चत्वारि सहस्राणि पन्नवत्यधिकानि तावतैय गुणितानि जातैका कोटि: सप्तष्टिलक्षा: सप्तसप्ततिसहस्राणि द्वे शते

Page #182

अध्ययनं - ३०, [ नि. ५१७ ]
१७९
पोडशाधिके, अङ्कतोऽपि १६७७७२१६, एतदुपलक्षितं तपो वर्गवर्गतप इत्युच्यते, एवं पदचतुष्टमाश्रित्य श्रेण्यादितपोदर्शितम्, एतदनुसारेण पञ्चादिपदेष्वप्येतत्परिभावना कार्या, पष्ठकं 'प्रकीर्णतपः' यच्छ्रेण्यादिनियतरचनाविरहितं स्वशक्त्यपेक्षं यथाकथञ्चिद्विधीयते, तच्च नमस्कारसहितादि पूर्वपुरुषाचरितं यवमध्यवज्रमध्यचन्द्रप्रतिमादि च, इत्थं भेदानभिधायोपसंहारमाह- 'मणइच्छियचित्तत्थो 'त्ति मनसः -चित्तस्य ईप्सित- इष्टश्चित्र:- अनेकप्रकारोऽर्थ:स्वर्गापवर्गादिस्तेजोलेश्यादिर्वा यस्मात्तन्मईप्सितचित्रार्थं ज्ञातव्यं भवति 'इत्वरकं ' प्रक्रमादनशनाख्यं तपः । मू. (१२०० )
जा सा अनसना मरणे, दुविहा सा वियाहिया । सवीयारमवीयारा, कायचिट्टं पई भवे ॥
वृ. सम्प्रति मरणकालमनशनं वक्तुमाह-'जा सा अनसना' इति यत्तदनशनं 'मरणे' मरणावसरे द्विविधं तद्विशेषेणाख्यातं कथितं व्याख्यातं तीर्थकृदादिभिरिति गम्यते, तद्वैविध्यमेवाहसह विचारेण--चेष्टात्मकेन वर्त्तते यत्तत्सविचारं तद्विपरीतमविचारं, विचारश्च कायवाङ्मानोभेदात्रिविध इति तद्विशेषपरिज्ञानार्थमाह-'कायचेष्टाम्' उद्वर्त्तनपरिवर्त्तनादिककायप्रवीचारं 'प्रति'ति आश्रित्य 'भवेत्' स्यात्, तत्र सविचारं भक्तप्रत्याख्यानमिङ्गिनीमरणं च, तथाहिभक्तप्रत्याख्याने गच्छमध्यवर्ती गुरुदत्तालोचनो मरणायोद्यतो विधिना संलेखनां विधाय ततस्त्रिविधं चतुर्विधं वाऽऽहारं प्रत्याचष्टे, स च समाश्रितमृदुसंस्तारकः समृत्सृष्टशरीराद्युपकरणममत्वः स्वयमेवोद्ग्राहितनमस्कारः समीपवर्त्तिसाधुदत्तनमस्कारो वा सत्यां शक्तौ स्वयमुद्वर्त्तते, शक्तिविकलतायां चापरैरपि किञ्चित्कारयति, यत उक्तम्
"वियडणमब्भुट्ठाणं उचियं संलेहणं च काऊणं । पच्चक्खति आहारं तिविहं च चउव्विहं वावि ॥ ११ ॥ उव्वत्तति परियत्तति सयमन्त्रेणावि कारए किंचि । जत्थ समत्थो नवरं समाहिजणयं अपडिबद्धो ॥ २ ॥ "
इङ्गिनीमरणमप्युक्तन्यायतः प्रतिपद्य शुद्धस्थण्डिलस्थाता एकाक्येव कुतचतुर्विधाहारप्रत्याख्यानस्तत्स्थण्डिलस्यान्तश्छायात उष्णमुष्णाच्च छायां स्वयं संक्रामति, तथा चाह"इंगियमरणविहाणं आपव्वज्जं तु वियडणं दाडं । संलेहणं च काउं जहासमाही जहाकालं ॥१॥ पच्चक्खति आहारं चउव्विहं नियमओ गुरुसगासे । इंगियदेसंमि तहा चेट्ठपि हु इंगियं कुणइ ॥ २ ॥ उत्तर परियत्तइकाइयमाई सु होइ उविभासा । किच्चपि अप्पणुच्चिय जुंजइ नियमेण धीबलिओ || ३ ||"
अविचारं तु पादपोपगमन, तत्र हि सव्याघाताव्याघातभेदतो द्विभेदेऽपि पादपवन्निश्चेष्टतयैव
स्थीयते, तथा च तद्विधिः

"अभिवंदिऊण देवे जहाविहं सेसए य गुरुमाई । पच्चखाइत्तु ततो तयंतिए सव्वमाहारं ॥ १ ॥

Page #183

उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-३० / १२०० समभावमिठियप्पा सम्मं सिद्धंतभणितमग्गेणं । गिरिकंदरं तु गंतुं पायवगमणं अह करेइ ॥ २ ॥ सव्वत्थापडिबद्धो दंडाययमादिठाणमिह ठाउं । यावज्जीवं चिट्ठइ निच्चिट्ठी पायवसमानो || ३ ||" अहवा सपरिकम्मा अपरिकम्मा य आहिया । नीहारिमनीहारी आहारच्छेअओ दोसुवि ॥
मू. (१२०१)
वृ. पुनर्द्वैविध्यमेव प्रकारान्तरेणाह - ' अथवे 'त्ति प्रकारान्तरसूचने सह परिकर्मणास्थाननिपदनत्वग्वर्त्तनादिना विश्रामणादिना च वर्त्तते यत्तत्सपरिकर्म अपरिकर्म च तद्विपरीतम् 'आख्यातं' कथितं, तत्र सपरिकर्म भक्तप्रत्याख्यानमिङ्गिनीमरणं च, एकत्र स्वयमन्येन वा कृतस्य अन्यत्र तु स्वयंविहितस्योद्वर्त्तनादिचेष्टात्मकपरिकर्मणोऽनुज्ञानात्, तथा चाह" आयपरपरिक्कम्मं भत्तपरिण्णाए दो अनुन्नाया । परवज्जिया य इंगिणि चउव्विहाहारविरई य ॥१॥ ठाणनिसियणतयट्टण इत्तरियाई जहासमाहीए । सयमेव यसो कुणई उवसग्गपरिसहऽ हियासे ||१|| " अपरिकर्म च पादपोपगमनं, निष्प्रतिकर्मताया एव तत्राभिधानात्, तथा चागमः"समविसमंमि य पडिओ अच्छइ जह पायवो व्व निक्कंपो । निच्चलनिप्पडिकम्मो निक्खिवई जं जहि अंगं ॥२॥ तं चिय होइ तहच्चिय नवरं चलणं परप्पओगाओ । वायाईहिं तरुस्स व पडिणीयाईहिं तह तस्स ॥ ३॥ " यद्वा परिकर्म-संलेखना सा यत्रास्ति तत्सपरिकर्म, तद्विपरितं त्वपरिकर्म, तत्र चाव्याघाते त्रयमप्येतत्सूत्रार्थो भयनिष्ठितो निष्पादितशिष्यः संलेखनापूर्वकमेव विधत्ते, अन्यथाऽऽर्त्तध्यानसम्भवात्, उक्तञ्च
१८०
"देहम्मि असंलिहिए सहसा धाऊहि खिज्जमाणाहिं ।
जाय अट्टज्झाणं सरीरिणो चरिमकालंमि ||४||"
इति सपरिकर्मोच्यते, यत्पुनर्व्याधाते गिरिभित्तिपतनाभिधातादिरूपे संलेखनामविधायैव भक्तप्रत्याख्यानादि क्रियते तदपरिकर्म, उक्तञ्चगमे
"अवि धातो या विज्जूगिरिभित्तीकोणगा य वा होज्जा । संबद्धहत्थपायादयो व वाएण होज्जाहि ॥ १ ॥ एएहिं कारणेहिं बाधाइममरण होइ बोद्धव्वं । परिकम्ममकाऊणं पच्चक्खाई ततो भत्तं ॥ २॥"
तथा निर्हरणं निर्हारो - गिरिकन्दरादिगमनेन ग्रामादेर्बहिर्गमनं तद्विद्यते यत्र तन्निर्हारितदन्यदनिर्धारि यदुत्थातुकामे व्रजिकादौ विधीयते एतच्च प्रकाराद्वयमपि पादपोपगमनविषयं, तत्प्रस्ताव एवागमेऽस्याभिधानात्, तथा चागमः
,
"पव्वज्जाई काउं नेयव्वं जाव होयवोच्छित्ती ।

Page #184

अध्ययनं-३०,[नि.५१७]
पंच तुले काऊण य सो पाओगमपरिणातो य ।।३।।
तं दुविहं नायव्वं नीहारिं चेव तहमणीहारिं। बहिया गामाईणं गिरिकंदरमाइ नीहारिं॥४॥ वइयाइसु जं अंतो उट्टेउमणाणं ठाइ अनिहारिं।
कम्हा? पायवगयाणं जं उवमा पायवेणऽत्थं ।।५।।" आहार:--अशनादिस्तच्छेदः-तन्निराकरणम्, आहारच्छेदश्च द्वयोरपि सपरिकर्मापरिकर्मणोनिहार्यनिर्हारिणोश्च सम इति शेषः, उभयत्र तद्यवच्छेदस्य तुल्यत्वादिति सूत्रपञ्चकार्थः ॥
उक्तमनशनमूनोदरतामाहमू. (१२०२) ओमोअरणं पंचहा, समासेण वियाहियं ।
दव्वओ खित्तकालेणं. भावेणं पज्जवेहि य॥ ७. तत्रावम-न्यूनमुदरं-जठरमस्यासाववमोदरस्तद्भावः अवमौदर्य-न्यूनोदरता, पठन्ति च-'ओमोयरण'न्ति तत्र चावमंच तदुदरं चावमोदरंतस्मात्करोत्यर्थे निचि ल्युटि चावमोदरणम्, अवमोदरकरणमित्यर्थः, तच्च 'पंचह'त्ति पञ्चधा' पञ्चप्रकारं समासेन' सङ्केपेण व्याख्यातं, पञ्चधात्वमेवाह-'द्रव्यत' इति द्रव्यात् हेतौ पञ्चमी, क्षेत्रं च कालश्चेति क्षेत्रकालं तेन भावेन च पर्यायैश्चोपाधिभूतैः, सर्वत्र हेतौ तृतीया ।। मू. (१२०३) जो जस्स उ आहारो, तत्तो ओमं तु जो करे।
___ जहन्नेजेगसित्थाई, एवं दव्वेण ऊ भवे॥ वृ.तत्र द्रव्यत आह-यो यस्य 'तुः' पूरणे आहारो-भोजनं ततः-स्वाहारदवमम्-ऊनं 'तः' प्राग्वद् यः कुर्याद् भुञ्जान इति शेषः, अयमत्र भावार्थ:--पुरुषस्य हि द्वात्रिंशत्कवलमान आहार: स्त्रियश्चाष्टाविंशतिकवलमानः, यत उक्तं -
"बत्तीसं किरकवला आहारो कुच्छिपूरओ भणिओ। पुरिसस्स महिलियाए अट्ठावीसं भवे कवला॥१॥
कवलाण य परिमाणं कुक्कुडिअंडगपमाणमेत्तं तु ।
जो वा अविगियवयणो वयणंमि छुहिज्ज वीसत्थो ॥२॥" ततश्चैतन्मानादूनं यो भुंक्ते यत्तदोनित्यमभिसम्बन्धात्तस्य एवम्' अमुना प्रकारेण 'द्रव्येण' उपाधिभूतेन भवेदिति सणटङ्कः, अवमौदार्यमिति प्रक्रमः, एतच्च जघन्येनैकसिवथु-यत्रैकमेव सिक्थु भुज्यते तदादि, आदिशब्दात्सिक्थुद्वयादारभ्य यावदेककवलभोजनम्, एवं चाल्पाहाराख्यमवमौदार्यमाश्रित्योच्यते, यत उपार्द्धादिपु तेषु कवलनवकादिमानमेवैतत्, तथा च सम्प्रदाय:-"अप्पाहारोमोयरिया एक्ककवलाहारोमोयरिया उक्कोसा सेसा अजहन्नुक्कोसा, अवड्डाहारोमोयरिया जहन्निया नवकवला उक्कोसेणं बारस सेसा अजहन्नमणुक्कोसा" इत्यादि, एतद्देदाभिधायिनी चेयं गाथा
"अप्पाहार १ अवड्डे २ दुभाग ३ पत्ता ४ तहेव किंचूणा ५ ।
अट्ठ १ दुवालस २ सोलस ३ चउवीस ४ तहेक्कतीसा य॥१॥" मू. (१२०४) गामे नगरे तह रायहानिनिगमे य आगरे पल्ली।

Page #185

१८२
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३०/१२०४
खेडे कब्बडदोणमुहपट्टणमडंबसंबाहे॥ वृ.क्षेत्रावमौदर्यमाह-प्रसति गुणान् गम्यो वाऽष्टादशानां करणामिति ग्रामस्तस्मिन्, नामत्र करोऽस्तीति नकरतस्मिन्, तथा राजाऽनया धीयत इति राजधानि-राज्ञः पीठिकास्थानमित्यर्थः, निगमयन्ति तस्मिन्नेकविधभाण्डानीति निगमः-प्रभूततरवणिजां निवासोऽनयोः समाहारस्तस्मिश्च, आकुर्वन्ति तस्मिन्नित्याकरो-हिरण्याद्युत्पत्तिस्थानं तस्मिन्, 'पल्लि'त्ति सुव्यत्ययात् पाल्यन्तेऽनया दुष्कृतविधायिनो जना इति पल्ली, नैरुक्ता विधिः, वृक्षगहनाद्याश्रितः प्रान्तजननिवासस्तस्यां, खेट्यन्ते-उत्रास्यन्तेऽस्मिन्नैव स्थितैः शत्रव इति खेट-पांशुप्राकारपरिक्षिप्तम्, उक्तं हि-"खेडं पुण होइ धूलिपायारं" तस्मिन्, कर्बट-कर्बटजनावासः, कुनगरमित्यर्थः, द्रोण्योनावो मुखमस्येति द्रोणमुखं-जलस्थलनिर्गमप्रवेशं यथा भृगुकच्छं ताम्रलिप्तिर्वा, पतन्ति तस्मिन् समस्तदिग्भ्यो जनाइति पत्तनं, तच्च जलपत्तनं यज्जलमध्यमवर्ती, यथा काननबी,: स्थलपत्तनं च निर्जलभूभागभावि यथा मथुरा, 'मडंब'त्ति देशीपदं यस्य सर्वदिश्वर्द्धतृतीययोजनान्तामो नास्ति, समिति-भृशं बाध्यन्तेऽस्मिन् जना इति संबाधः-प्रभूतचातुर्वर्ण्यनिवासः, कर्बटादीनां चात्र समाहारद्वन्द्वस्तस्मिन्। मू.(१२०५) आसमपए विहारे संनिवेसे समायघोसे य।
थलिसेणाखंधारे सत्थे संवट्ट कोट्टे य॥ वृ. आ-सन्मात् श्राम्यन्ति-तपः कुर्वन्त्यस्मिन्नित्याश्रमः- तापसावसथादिस्तदुपलक्षितं पदं-स्थानमाश्रमपदं तस्मिन्, विहारो-भिक्षुनिवासो देवगृहं वा तत्प्रधानो ग्रामादिरपि विहारस्तस्मिन्, 'संनिवेशे' यातष्दिसमायातजनावासे, समाजः-पथिकसमूहः घोषो-गोकुलमनयोः समाहारे समाजघोषं तस्मिन्, 'च:' समुच्चये, स्थल्याम्-उच्चभूभागे सेना-चातुरङ्गबलसमूहः स्कन्धावारः स एवाशेषखेडाद्युतलक्षितोऽनयोः समाहारे सेनास्कन्धावारं तस्मिन, 'सार्थे' गणिमधरिमादिभृतवृषभादिसङ्घाते संवर्तन्ते-पिण्डीभवन्तस्मन् भयत्रस्ता जना इति संवर्त्तस्तस्मिन्, कोट्ट-प्राकारोऽनयोः समाहारे संवर्तकोट्टतस्मिन् ‘चः' समुच्चये, क्षेत्रप्रस्तावादिह समाजिकादिषु च क्षेत्रमेवोपलक्ष्यते। मू.(१२०६) वाडेसु य रत्थासु य घरेसु वा एवमित्तियं खितं ।
कप्पइ उ एवमाई एवं खित्तेण ऊ भवे ॥ वृ. वाडेसु'त्ति वाटेषु पाटेपुवावृत्तिवरण्डिकादिपरिक्षिप्तगृहसमूहात्मकेषु'रथ्यासु' सेरिकासु 'गृहेषु' प्रतीतेषु, सर्वत्र वा विकल्पे, 'एव'मित्यनेन हृदयस्थप्रकारेण 'एत्तिय'न्ति 'एतावत् विवक्षातो नियतपरिमाणं क्षेत्रं 'कल्पते' उपयोगं याति पर्यटितुमिति शेषः, 'तुः' पूरणे, एवमादि, आदिशब्दाद्गृहशालादिपरिग्रहः, एव' मित्यमुना क्षेत्रप्राधान्यादभिग्रहग्रहणलक्षणेन प्रकारेणेति 'क्षेत्रेण' इति क्षेत्रहेतुकं 'तुः' पूरणे भवेदममौदार्यमिति प्रक्रमः ।। मू. (१२०७). पेडा य अद्धपेडा गोमुत्ति पयंगवीहिया चेव।
संबुक्कावट्टाययगंतुंपच्छागया छट्ठा। वृ.पुनरन्यथा क्षेत्रावमौदार्यमाह-'पेड'त्यादि, अत्र चसम्प्रदाय:-"पेडा पेडिका इव चउकोणा अद्धपेडा इमीए चेव अद्धसंठिया घरपडिवाडी गोमुत्तिया वंकावलिया पयंगविही अणियया

Page #186

अध्ययनं-३०,[ नि. ५१७]
१८३ पयंगुड्डाणसरिसा ‘संबुक्कावटुं'त्ति शम्बूकः -शङ्खस्तस्यावतः शम्बूकावर्तस्तद्वदावर्तो यरर सा शम्बूकावर्ता, सा च द्विविधायतः सम्प्रदाय:-"अभितरसंबुक्का बाहिरसंबुक्का य, तत्थ अभंतरसंबुक्काए संखनाभिखेत्तोवमाए आगिइए अंतो आढवति बाहिरओ संनियट्टइ, इयरीए विवज्जयो," 'आययगंतुंपच्चागय'त्ति, अत्रायतं-दीर्घ प्राञ्जलमित्यर्थः, तथा च सम्प्रदायः"तत्थ उज्जुयं गंतूण नियट्टइ" 'छ8'त्ति षष्ठी, नन्वत्र गोचररूपत्वाद्भिक्षाचार्यत्वमेवासां तत्कथमिह क्षेत्रावमौदार्यरूपतोक्ता ?, उच्यते, अवमौदार्यं ममास्त्वित्यभिसम्बन्धिना विधीयमानत्वादवमौदार्यव्यपदेशोऽप्यदुष्ट एव, दृश्यते हि निमित्तभेदादेकत्रापि देवदत्तादौ पितृपुत्राद्यनेकव्यपदेशः, एवं पूर्वत्र ग्रामादिविषयस्योत्तरत्र कालादिविषयस्य च नैयतस्याभिग्रहत्वेन भिक्षाचर्यात्वप्रसङ्गे इदमेवोत्तरं वाच्यम्॥ मू. (१२०८) दिवसस्स पोरिसीणं चउण्हपि उ जत्तिओ भवे कालो।
एवं चरमानो खलु कालोमाणं मुनेयव्वं ।। वृ.कालावमौदार्यमाह-'दिवसस्य' अह्नः 'पौरुषीणां' प्रहराणां चतसृणामपि 'तुः' प्राग्वद् यावान् भवेत्कालोऽभिग्रहविपय इति शेपः, 'एव'मित्येवं प्रक्रमात्कालेन 'चरमाण'त्ति तिंसुब्ब्यत्ययाच्चरतः 'खलु' निश्चितं' कालोमाण'न्ति कालेनावमत्वं प्रस्तावादुदरस्य कालावमत्वं, कोऽर्थः ?-कालावमौदार्यं मुणितव्यं, कालहेतुत्वादस्येति भावः, यदिवाऽभेदोपचारेण स एवाभिगृहीतकाले चरनवमौदार्य मुनितव्यः ।। एतदेव प्रकारान्तरेणाहमू.(१२०९) अहवा तइयपोरिसीए. ऊणाए घासमेसंतो।।
चउभागूणा एवा, एवं कालेण ऊ भवे ।। वृ.अथवा तृतीयापौरुष्यामूनायां ग्रासम्-आहारमेपयन्-त्रिविधैपणया गवेषयन्, न्यूनत्वमेव विशेषत आह-चतुर्भागोनायां वाशब्दात्पञ्चादिभागोनायां वा तृतीयपौरुष्याम्, ‘एवम्' अमुना कालविपयाभिग्रहलक्षणेन प्रकारेण चरन्नित्यनुवर्तते, कालने तु भवदेवमौदार्ययोगाद् यतिरप्यवमौदार्यम्, औत्सर्गिकविधिविषयं चैतत्, उत्सर्गतो हि तृतीयपौरुष्यामेव भिक्षाटनमनुज्ञातं, यदुक्तम्-"पंथो भिक्खा य तइयाए'त्ति । भावावमौदार्यमाहमू.(१२१०) इत्थी वा पुरिसो वा अलंकियो वाऽणलंकियो वावि।
अनयरवयत्थो वा, अायरेणं च वत्थेणं॥ वृ. स्त्री वा पुरुषो वा 'अलकुंतो वा' कटकाद्यलङ्कारविभूपितो वा 'अनलंकृतो वाऽपि' तद्विपरीतः, तथाऽन्यतरच्च तद्वयश्च-बाल्याद्यन्यतरवयस्तत्स्थो वा, अन्यतरेण वा पट्टवाटकमयादिना 'वस्त्रेण' वाससा, लक्षणे तृतीया, सर्वत्र वा विकल्पे॥ मू. (१२११) अन्नण विसेसेणं वन्नेणं भावमनुमुअंते उ।
एवं चरमाणा खलं भावोमोणं मुनेयव्वं ।। वृ. 'अन्येन' विशेषान्तराद्भिन्नेन 'विशेषेण' कुपितप्रहसितादिनाऽवस्थाभेदेन 'वर्णेन' कृष्णादिना प्रक्रमादन्यतरेणोपलक्षित: 'भावं' पर्यायमुक्तरूपमेवालकुंतत्वादि अनुमुयंते उ'त्ति तुशब्दस्यावधारण(गार्थ)त्वाद्'अनुन्मुञ्चन्नेव' अत्यजन्नेव यदी दाता दास्यति ततोऽहं ग्रहीष्ये न त्वन्यथेत्युपस्कारः, एवं चरन् ‘खलु' निश्चितं भावोमोणं' ति भावावमत्वेनापलक्षितः

Page #187

१८४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३०/१२११ प्रक्रमादुदरस्य मुणितव्यः, यद्वा सुळ्यत्ययादेवं चरतः खलु सुब्ब्यत्ययाट् भावावमत्वन हेतुना मुणितव्यमावमौदार्यमिति प्रक्रमः ।। पर्यवावमौदार्यमाहम.(१२१२) दव्वे खित्ते भावंमि य आहिया उ जे भावा।
एएहिं ओमचरओ पज्जवचरओ भवे भिक्खू । व. 'द्रव्ये' अशनादौ क्षेत्रे' ग्रामादौ 'काले' पौरुष्यादौ 'भावे च' स्त्रीत्वादौ 'आख्याताः' कथिताः 'तुः' पूरणे ये 'भावाः' पर्याया एकसिक्थोनत्वादयः, एतैः सर्वैरपि द्रव्यादिपर्यायैः 'ओमत्ति' अवममुपलक्षणत्वादवमौदार्यं चरति-आसेवते अवमचरकः पर्यवचरको भवेदिभक्षुः, इह च पर्यवग्रहणेन पर्यवप्राधान्यविवक्षया पर्यवावमौदार्यमुक्तम्, अथवा 'एएहिं अवमचरओ'त्ति एतेभ्यः' द्रव्यादिपर्यायेभ्यः 'अवमचरकः' न्यूनत्वासेवकः, किमुक्तं भवति?एकसिक्थोनत्वादावपि नवपुराणादिविशेषाभिग्रहवान, एवं ग्रामपौरुपीस्त्रीत्वादिप्वपि विशिष्टाभिग्रहतः पूर्वस्मान्यूनत्वं भावनीयम्। ___ आह-क्षेत्रावमौदार्यादिप्वप्यशनादिद्रव्येणैवोदरस्यावमत्वमिति कथं द्रव्यावमौदार्यादेपां विशेष: ?, उच्यते, क्षेत्रादिहेतुकत्वस्यैव तत्र प्राधान्येन विवक्षितत्वात्, तद्विवक्षा च द्रव्यावमौदार्यस्यापि तेषु तद्धेतुकत्वात्, यदिवा यत्रापि द्रव्यतो न्यूनत्वमुदरस्य नास्ति तत्रापि क्षेत्रादिन्यूनातामपेक्ष्य क्षेत्राद्यवमौदार्याणि भण्यन्त इति प्रश्नानवकाश एवेति सूत्रैकादशकगर्भार्थः ।। मू. (१२१३) अट्ठविहगोयरग्गं तु. तहा सत्तेव एसणा।
अभिग्गहा य जे अन्नने, भिक्खायरियमाइया॥ वृ. 'अट्ठविहगोयरग्गं'ति प्राकृतत्वाद् अष्टविधः-अष्टप्रकारोऽग्रः-प्रधान आधाकर्मादिपरिहारेण स चासौ गौरिवचरणम्-उच्चावचकुलेप्वविशेपेण पर्यटनं गोचरश्चाष्टविधाग्रगोचरः, 'तुः' उत्तरेभदापेक्षया समुच्चये, तथा सप्तैवैषणा अभिगृह्यन्त इत्यभिग्रहाः 'च:' समुच्चये ये अन्ये एतदतिरिक्ताः, ते किमित्याह-'भिक्खायरियमाहिय'त्ति सूत्रत्वेन भिक्षाचर्याविषयत्वात् भिक्षाचर्या वृत्तिसङ्केपापरनामिकाऽऽख्याताः, अत्र चाष्टावग्रगोचरभेदा: पेडादय एव जम्वूकावतीया द्वैविध्याश्रयणतः तथा ऋज्च्याद्याश्चापरायाः प्रक्षेपात्, सप्तैषणाश्चेमाः
"संसट्ठमसंसट्टा उद्धड तह अप्पलेवडा चेव।
उग्गहिया पग्गहिया उज्झियधम्मा य सत्तमिया।" ___ 'अभिग्रहाश्च' द्रव्यक्षेत्रकालभावविषयाः, तत्र द्रव्याभिग्रहाः-कुन्ताग्रादिसंस्थितमण्डकखण्डादि ग्रहीष्य इत्यादयः क्षेत्राभिग्रहा:-देहलीजङ्घयोरन्तर्विधाय यदि दास्यति ततो ग्राह्यमित्यादयः, कालाभिग्रहा-सकलभिक्षाचरनिवर्तनावसरे मया पर्यटितव्यमित्यादयः, भावाभिग्रहास्तु-हसन् रुदन् बद्धो वा यदि प्रतिलाभयिष्यति ततोऽहमादास्ये न त्वन्यथेत्येवमादय इति सूत्रभावार्थः ।। अभिहिता भिक्षाचार्या, रसपरित्यागमाहमू. (१२१४) खीरदहिसप्पिमाई, पणीयं पानभोयणं ।
परिवज्जणं रसाणं तु, भणियं रसविवज्जणं। वृ. क्षीरं-दुग्धं दधि-तद्वीकारः सर्पिः-घृतं तदादि, आदिशब्दाद् गुडपक्कान्नादिपरिग्रह:, 'प्रणीतम्' अतिबृहकं पीयत इति पानं-खजूररसादि भुज्यत इति भोजनं-गलबिन्द्वोदनादि

Page #188

अध्ययनं.३०.[ नि.५१७] अनयोः समाहारे पानभोजनं सोपरस्करत्वादेपा परिषर्जनं' परिहरणं रसानां रस्यमानत्वेन 'तुः' पूरणे भणितम्' अभिहितं तीर्थकृदादिभिरिति गम्यते, रसविवर्जनं नाम बाह्यं तप इति सूत्रार्थः । मू. (१२१५) ठाणा वीरासणाईया, जीवस्स उ सुहावहा।
उग्गा जहा धरिज्जति, कायकिलेसं तमाहियं ।। वृ. स्थीयत एभिरिति स्थानानि-कायावस्थितिभेदा वीरासनं-यत्सिहासनस्थितस्य तदपनयने तथैवावस्थानं तदादिर्ये पां तानि वीरासनादिकानि, आदिशब्दाद्गोहोहिकासनादिपरिग्रहः, सूत्रत्वाल्लिङ्गव्यत्ययात्, लोचायुपलक्षणं चैतत्, तथाऽऽह
"वीरासण उकुडगासगाइ लोयाइओ अ विनोओ।
कायकिलेसो संसावासणिव्वेयहेउत्ति ।।१।।" 'जीवस्य जन्तोः 'तुः' अवधारणे भिन्नक्रमश्च, ततः सुखावहान्येय मुक्तिसुखप्रापकत्वेन शुभावहान्येव वा 'उग्राणि' दुरनुष्टेयतयोत्कटानि 'यथा' येन प्रकारेण 'धार्यन्ते' इत्यासेव्यन्ते गम्यमानत्वाद्यतिभिः, 'कायकिलेसं' तमाहिय'न्ति कायस्य क्लेशो-बाधनं कायक्लेशः सः 'आख्यातः' कथितस्तथैवेति शेपः, इह च संसार्यात्मनः कायानुगतत्वेन तत्क्लेशे यद्यप्यवश्यं क्लेशसम्भवस्तथाऽपि भावितात्मनामसौ सन्नप्यसत्सम एवेति तदनभिधानमिति सूत्रार्थः ।। मू. (१२१६) एगंतमनावाए. इत्थीपसुविवज्जिए।
सयनासनसेवणया, विवित्तं सयनासनं॥ वृ. 'एगंत'ति सुब्ब्यत्ययाद् 'एकान्ते' जनेनानाकुले 'अनापाते' त्याद्यापातरहिते 'स्त्रीपशुविवजिते' तत्रैव स्थितस्त्यादिरहिते शृन्यागारादाविति भावः 'सयणासणसेवणय'त्ति सूत्रत्वात् शयनासनसेवनं विविक्तशयनासनं बाह्यं तप उच्यत इति शेषः, उपलक्षणं चैतदेपणीयफलकादिग्रहणस्य, तथा चानेन विविक्तचर्या नाम संलीनतोक्ता भवति, यतस्तल्लक्षमिदम् -
"आरामुज्जानाइसु थीपसुपंडगविवज्जिए ठाणं ।
फलगाईण य गहणं तह भणियं एसनिज्जाणं ।।" शेषसंलीनतोपलक्षणं चासौ, प्राधान्याच्चास्या एव साक्षादभिधानं, प्राधान्यं चेन्द्रियादिसंलीनतोपकारित्वादस्याः, इयं चेत्थं चतुर्विधा, यत उक्तम्
"इंदियकसायजोगे पडुच्च संलीयणा मुणेयव्वा।
तह जा विवित्तचरिया पन्नत्ता वीयरागेहिं ।।" तत्रेन्द्रियसंलनता श्रोत्रादिभिरिन्द्रयैः शब्दादिषु सुन्दरेतरेपु रागद्वेपाकरणं, कपायसंलीनता तदुदयनिरोध उदीर्णविफलीकरणं च, योगसंलीनता च मनोयोगादीनामकुशलानां निरोधः कुशलानामुदीरणमिति सूत्रार्थः ।। उक्तमेवार्थमुपसंहरनुत्तरग्रन्थसम्बन्धाभिधानायाहमू. (१२१७) एसो बाहिरगतवो, समासेन वियाहिओ।
अभितरं तवं इत्तो, वुच्छामि अनुपुब्बसो।। वृ. 'एतत्' अनन्तरोक्तं बाह्यकं तपः समासेन व्याख्यातम्, आह-किं पुनरितो बाह्यानपसः फलमवाप्यते?, उच्यते, नि:सङ्गता शरीरलाघवेन्द्रियविजयसंयमरक्षणादिगुणयोगात् शुभध्यानावस्थितस्य कर्मनिर्जरणमिति, अभ्यन्तरतपः 'इतः' बाह्यतपोऽभिधानादनन्तरं वक्ष्यामि'

Page #189

१८६
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३०/१२१७ अभिधास्ये 'अनुपुव्वसो'त्ति आनुपूयेति सूत्रार्थः ।। प्रतिज्ञातमाहमू. (१२१८ । पायच्छितं विनओ, वेयावच्चं तहेव सज्झाओ :
झाणं च विउस्सग्गो, एसो अभितरो तवो। वृ. अक्षरार्थः सुगम एव, भावार्थं तु सूत्रत एवाह सूत्रकृत्मू. (१२१९) आलोअणारिहाईयं, पायच्छित्तं तं दसविहं।
जे भिक्खू वहई सम्म, पायच्छितं तमाहियं ।। वृ. आलोचनं विकटनं प्रकाशनमाख्यानं प्रादुष्करणमित्यनर्थान्तरं, तदर्हत्यालोचनाहयत् पापमालोचनात एव शुध्यति, उक्तं हि
"आलोयणमरिहंति आ मज्जा लोयणा गुरुसगासे।
जं पाव विगडिएणं सुज्झइ पच्छित्तपढमेयं ।" आदिशब्दात्प्रतिक्रमणारादिपरिग्रहः, इह पुनरुपचारादेवंविधपापविशुद्धयुपायभूतान्यालोचनादीन्येवालोचनार्हादिशब्देनोक्तानि, उपचारनिमित्तं चात्र विषयविषयिभावः, एवंविधानि हि पापान्यालोचनादीनां विषय आलोचनादीनि च विषयीणीति भावनीयं, तथा चान्यत्र 'आलोयणपडिक्कमणे'त्यादिनाऽर्हशब्दं विनैव तद्भेदाभिधानं, तदेवंविधमालोचनाहमादिर्यस्व तदालोचनार्हादिकं, 'शेषाद्विभाषे'ति कप्रत्ययः, 'प्रायश्चित्तम्' उक्तनिरुक्तं 'तुः' अवधारणे भिन्नक्रमश्च, ततः 'दशविधमेव' दशप्रकारमेव, दशविधत्वं चेत्थम्
"आलोयण पडिक्कमणे मीस विवेगे तहा विउस्सग्गे।
. तव छेय मूल अणवट्ठया य पारंचिए चेव॥" 'जइ'त्ति आर्पत्वाद् यद्भिक्षुः 'वहति' आसेवते 'सम्यग्' अवैपरीत्येन प्रायश्चित्तं तदाख्यातम् ॥ विनयमाहमू. (१२२०) अब्भुट्ठाणं अंज(णंज)लिकरणं, तहेवासणं दायणं ।
गुरुभत्तिभावसुस्सूसा, विनओ एस वियाहिओ। वृ. अभ्युत्थानमञ्जलिकरणमुभयमपि प्रतीतं तथेति समुच्चये 'एवे'ति पूरणे 'आसन - दायण'ति सूत्रत्वादासनदानं पीठादिदानमित्यर्थः, गुरूणां-गौरवार्हाणां भक्तिर्गुरुभक्तिः, भावः अन्तःकरणं तेन शुश्रूषा-तदादेशं प्रति श्रोतुमिच्छा पर्युपासना वा भावशुश्रूषा, विनय एष व्याख्यातः ।। वैयावृत्त्यमाहमू. (१२२१) आयरियमाईयंमि, वेयावच्चे य दसविहे।
आसेवणं जहाथामं, वेयावच्चं तमाहियं॥ वृ. 'आयरियमाइ'त्ति मकारोऽलाक्षणिकस्ततः ‘आचार्यादिके' आचार्य(यादि) विषये व्यापृतभावो वैयावृत्त्यम्-उचिताहारादिसम्पादनम्, उक्तञ्च
"वेयावच्चं वावडभावो तह धम्मसाहणनिमित्तं ।
अन्नाइयाण विहिणा संपाडणमेस भावत्थो।" तस्मिन् ‘दशविधे' दशप्रकारे, दशविधत्वं चाचार्यादिविषयभेदाद्, उक्तं हि
"आयरिय १ उवज्झाय २ थेर ३ तवस्सी ४ गिलाण ५ सेहाणं ६।

Page #190

१८७
-
-
अध्ययनं-३०,[नि.५१८]
साहम्मिय ७ कुल ८ गण ९ संघ १० संगयं तमिह कायव्वं ।।" 'आसेवनम्' एतद्विषयमनुष्ठानं यथास्थानं' स्वसामर्थ्यनतिक्रमेण वैयावृत्त्यं तदाख्यातमिति ३॥ स्वाध्यायमाहमू. (१२२२) वायणा पुच्छणा चेव, तहेव परियट्टणा।
अनुप्पेहा धम्मकहा, सज्झाओ पंचहा भवे ॥ व. 'वायणे'त्यादि प्राग्व्याख्यातप्रायमेव ४ ॥ सम्प्रति ध्यानमाहमू. (१२२३) अट्टरुद्दाणि वज्जित्ता, झाईज्जा सुसमाहिए।
धम्मसुक्काई झाणाई, झाणं तं तु बुहा वए। वृ. ऋतं-दुःखम्, उक्तं हि-"ऋतशब्दो दुःखपर्यायवाच्या श्रीयते" ऋते भवमातं, तथा रोदयत्यपरानिति रुद्रः-प्राणिवधादिपरिणत आत्मैव तस्येदं कर्मरौद्रम्, आतंच रौद्रं च आर्तरौद्रे, प्राकृतत्वाच्च बहुवचननिर्देशः, 'वर्जयित्वा' हित्वा ध्यायेत्सुसमाहितः प्राग्वत्, किमित्याहधर्म-क्षमादिदशलक्षणस्तस्मादनपेतं धर्म्य शुक्लं-शुचि-निर्मलं सकलमिथ्यात्वादिमलविलयनात् यद्वा शुगिति-दुःखमष्टप्रकारं वा कर्म ततः शुचं क्लमयति-निरस्यतीति शुक्लमनयोर्द्वन्द्वस्तत: धर्म्यशुक्लध्याने स्थिराध्यवसानरूपे, उक्तं हि-"जं थिरमज्झवसाणं तं झाणं जं चलं तयं चित्तं"त्ति, 'ध्यान' ध्यानाख्यं तपस्तत् तुशब्दस्यैवकारार्थत्वात्तदेव बुधाः 'वयंति' वदन्ति ॥ अधुना व्युत्सर्गमाहमू.(१२२४) सयनासन ठाणे वा, जे उभिक्खू न वावरे।
कायस्स विउस्सग्गो, छट्ठो सो परिकित्तिओ॥ वृ. शय्यत इति शयनं-संस्तारकादौ तिर्यक् शरीरनिवेशनं तत्रासनम्-उपवेशनं तस्मिन्, उभयत्र सूत्रत्वात्सुपोलृक् 'स्थाने' ऊर्ध्वंस्थाने 'वा' विकल्पे प्रत्येकं च योज्यते, स्वशक्त्यपेक्षं स्थित इति गम्यते, यस्तु भिक्षुः 'न वावरे'त्ति 'न व्याप्रियते' न चलनादिक्रियां कुरुते, यत्तदोनित्याभिसम्बन्धादर्थवशाद् विभक्तिपरिणामतश्च तस्य भिक्षोः 'कायस्य' शरीरस्य व्युत्सर्गः' चेष्टां प्रति परित्यागो यः 'छट्ठो सो परिकित्तितो'त्ति सूत्रत्वाल्लिङ्गव्यत्यये षष्टं तत्' प्रक्रमादभ्यन्तरं तपः 'परिकीर्तितं' तीर्थकरादिभिरुक्तं, शेषव्युत्सर्गोपलक्षणं चैतद्, अनेक-विधत्वात्तस्य,
"दव्वे भावे य तहा दुविधुस्सग्गो चउव्विहो दव्वे।
गणदेहोवहिभत्ते भावे कोहा इचातोत्ति ॥" इति सूत्रषट्कार्थः । सम्प्रत्यध्ययनार्थमुपसंहरनस्यैव फलमाहमू.(१२२५) एयं तवं तु दुविहं, जं सम्मकआयरे मुनी। . .
से खिप्पं सव्वसंसारा, विप्पमुच्चइ पंडिए। तिबेमि॥ वृ. 'एतत्' अनन्तरोक्तस्वरूपं तवं तु दुविहं'ति तपः द्विविधमपि उक्तभेदतो द्विभेदमपि यः सम्यक् 'आचरेत्' आसेवते मुनिः स क्षिप्रं 'सर्वसंसारात्' चतुर्गतिरूपात् 'विप्रमुच्यते' पृथग्भवति पण्डितः, पठन्ति च-'सो खवेत्तु रयं अरओ, नीरयं तु गई गए' इह च 'आयरे'त्ति तिव्यत्ययादाचारीत्, अतीतनिर्देशश्च भूतभविष्यतोरप्युपलक्षणं, कालत्रयेऽपि तुल्यमाहात्म्यत्वादस्यैतत्क्षेत्रापेक्षा(क्षया) वेति सूत्रार्थः ।। 'इति' परिसमाप्तौ, ब्रवीमिति पूर्ववत् ।

Page #191

१८८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३०/१२२५ इत्यवसितोऽनुगमो, नयाश्च प्राग्वत् ।।
अध्ययनं ३०. समाप्तम् मुनि दीपरत्नसगारेण संशोधितं सम्पादितं उत्तराध्ययनसूत्रे त्रिंशत्तममध्ययनं सनियुक्तिः सटीकं परिसमाप्तम्
(अध्ययनं-३१-चरणविधिःवृ. व्याख्यातं त्रिंशत्तममध्ययनम्. अधुनैकत्रिंशत्तममारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धःअनन्तराध्ययने तप उक्तम्, इह तु तच्चरणवत एव सम्यग् भवतीति चरणमुच्यते इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्याध्ययनस्य पूर्ववदुपक्रमादिद्वारचतुष्टयप्ररूपणा तावद्यावन्नामनिष्पन्ननिक्षेपे चरणविधिरिति नाम, अतश्चरणविधिशब्दनिक्षेपायाह नियुक्तिकृत्नि. [५१९] निक्खेवो चरणंमि(मी) चउव्विहो दुविहो य होइ दव्वंमि।
आगमनोआगमओ नोआगमओ य सो तिविहो।। नि. [५२०] जाणगसरीरभविए तव्वतिरित्ते य गइभिक्खमाईसुं।
आचरणे आचरणं भावाचरणं तु नायव्वं ।। नि. [५२१] निक्खेवो उ विहीए चउव्विहो दुविहो य होइ दव्वंमि।
__ आगमनोआगमओ नोआगमओ य सो तिविहो । नि. [५२२] जागणसरीरभविए तव्वतिरित्ते य इंदियत्थेसुं।
भावविही पुन दुविहा संजमजोगो तवो चेव।। वृ. गाथाचतुष्टयं स्पष्टमेव, नवरं 'तव्वइरिते य'त्ति तद्यतिरिक्तं च गतिभिक्षादिषु गतिःगमनं भिक्षा-भक्षणं, पठ्यते च 'चर गतिभक्षणयोः' इति, आदिशब्दादासेवापरिग्रहः, उक्तं हि-"चरतिरासेवायामपि वर्तते" इति, तत एतेषु सत्सु प्रक्रमाद्रव्यमेव सुब्ब्यत्ययेन गत्यादयो वा भावचरणकार्याकरणत्वेन तद्व्यतिरिक्तद्रव्यचरणं, तथा आचरणे' प्रस्तावाज्ज्ञानाद्याचारे 'आचरणम्' अनुष्ठानं सिद्धान्ताभिहितं 'भावे' विचार्ये चरणं 'तुः' विशेषणे ज्ञातव्यमिति ।।
तथा 'इंदियत्थेसु'न्ति इन्द्रियाणि-स्पर्शनादीनि तेषामर्थाः-स्पर्शादयस्तेषु प्रक्रमाद् यः 'विधिः' अनुष्ठानमासेवनमितियावत्, अस्यापि द्रव्यत्वं भावविधिफलासाधकत्वेन द्रव्यप्राधान्यविवक्षया वा, भावविधिः पुनः द्विविधः द्विप्रकारः, द्वैविध्यमाह-'संयमयोगः' संयमव्यापार: ‘तपश्चैव' अनशनाद्यनुष्ठानरूपं, चरणासेवनं ह्यत्र भावविधिः, सचैवंविध एवेति गाथा-- चतुष्टयार्थः ।। सम्प्रति येनेह प्रकृतं तदुपदर्शयनुपदेशमाहनि. [५२२] पगयं तु भावचरणे भावविहीए अ होइ नायव्वं ।
चइऊण अचरणविहिं चरणविहीर उजइयव्वं ।। वृ. निगदसिद्धा, नवरं, भावचरणेन' प्रस्तावाच्चारित्राचारानुष्ठानेन 'अचरणविधिम्' अनाचारानुष्ठानं त्यक्त्वा 'चरणविधौ' उक्तरूपे 'यतितव्यं यत्नो विधय इति गाथार्थः॥ मू. (१२२६) चइणविहिं पवक्खामि, जीवस्स उसुहावहं।
जं चरित्ता बहू जीवा, तिन्ना संसारसागरं।

Page #192

१८९
अध्ययनं-३१,[ नि. ५२२]
वृ. चरणस्य विधिः आगमोक्तन्यायः चरणविधिस्तं प्रवक्ष्यामि जीवस्य 'तुः' अवधारणे भिन्नक्रमस्ततः 'सुहावहं'ति सुखावहमेव शुभावहमेव वा, यथा चैतदेवं तथा फलोपदर्शनद्वारेणाह-यं 'चरित्वा' आसेव्य बहवो जीवाः 'तीर्णाः' अतिक्रान्ताः 'संसारसागरं' भवसमुद्र मुक्तिमवाप्ता इत्यभिप्राय इति सूत्रार्थः ।। मू.(१२२७) एगओ विरइं कुज्जा, एगओ अपवत्तणं ।
___ अस्संजमे नियत्तिं च, संजमे य पवत्तणं ।। वृ.तत्र च 'एकतः' एकस्मात् स्थानाद् विरतिं विरमणमुपरममितियावत् 'कुर्यात्' विदध्यात् 'एकतश्च' एकस्मिश्च, आद्यादित्वात्सप्तम्यन्तात्तसिः, 'व:' समुच्चये भिन्नक्रमः, प्रवर्त्तनं च कुर्यादिति सम्बन्धः । एतदेव विशेषत आह-'असंयमात्' हिंसादिरूपात् पञ्चम्यर्थे सप्तमी 'निवृत्तिं च' परिहाररूपां 'संयमे' उक्तरूपे चस्य भिन्नक्रमत्वात्प्रवर्तनं च कुर्यादित्यनुवर्त्तते, चशब्दादुभयत्र परस्परापेक्षया समुच्चये। मू.(१२२८) रागद्दोसे य दो पावे. पावकम्मपवत्तणे।
जे भिक्खू रंभई निच्चं, से न अच्छइ मंडले ॥ वृ. तथा रागद्वेषौ' उक्तरूपौ 'चः' पूरणे 'द्वौ' द्विसङ्घयौ, एतदभिधानं च प्राकृते द्वित्वबहुत्वयोः संदिग्धत्वाद् उक्तार्थानामप्यपूपौ द्वावानयेत्यादिवल्लोके प्रयोगदर्शनाच्च, 'पापौ' कोपादिपापप्रकृतिरूपत्वात् पापकर्माणि-मिथ्यात्वादीनि प्रवर्त्तयतो-जनयत इति पापकर्मप्रवर्तकौ यः 'भिक्षुः' तपस्वी 'रुणद्धि' उदयस्य कथञ्चिदुदितयोर्वा प्रसरस्य निराकरणतस्तिरस्कुरुते 'नित्यं' सदा सः 'नास्ते' न तिष्ठति मण्डले, पठन्ति च-‘से न गच्छइ मंडले'त्ति 'न' नैव गच्छति' याति भ्राम्यतीति योऽर्थः, उभयत्र च मण्डलशब्दस्य वृद्धव्याख्या-मण्डलग्रहणाच्चतुरन्तः संसार: परिगृह्यते, मुक्तिपदप्राप्तिश्चात्र हेतुः, एवमुत्तरत्र सूत्रेष्वपि नित्यमित्यादि मू.(१२२९) दंडाणं गारवाणं च, सल्लाणं च तियं तियं ।
__ जे भिक्खू जयई निच्चं, से न अच्छइ मंडले ॥ वृ.दण्यते-चारित्रैश्वर्यापहारतोऽसारीक्रियते एभिरात्मेति दण्डा-दुष्प्राणिहितमानसादिरूपा मनोदण्डादयः, उक्तं हि
"जह लोए दंडिज्जइ दव्वं हीरइ य वज्झए यावि।
___इय दंडंतऽप्पाणं मणमाई दुप्पणिहिएहिं ।।" तेषां त्रिकं' मनोदण्डवान्दण्डकायदण्डरूपं, तथा गुरुः-लाभाभिमानाध्मातचित्त आत्मैव तावास्तस्य वैतान्यध्यवसानानि गौरवाणि तेषां 'त्रिकं' ऋद्धिगौरवरसगौरवसातगौरवात्मकं, तथा शल्यते-अनेकार्थत्वाद्बाध्यते जन्तुरेभिरिति शल्यानि तेषां च 'त्रिकं' मायाशल्यनिदानशल्यमिथ्यात्मकम्, उभयत्र 'चः' समुच्चये, त्रिकं त्रिकमिति च प्रत्येकं त्रैविध्याभिधानतो व्याख्यातमेव, यो भिक्षुः 'त्यजति' वर्जयति। मू.(१२३०) दिव्वे य जे उवस्सग्गे, तहा तेरिच्छमानुसे।
जे भिक्खु जयई निच्चं, से न अच्छइ मंडले ।। वृ.दिव्यांश्चहास्यप्रद्वेषविमर्शपृथग्विमात्राभिर्देवविहितान् उप-सामीप्येन सृज्यन्तेदेवादि

Page #193

१९०
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३१/१२३० भिरुत्पाद्यन्त इत्युपसर्गास्तान्, तथा तेरिच्छमाणुसे'त्ति तिरश्चामेते भयप्रद्वेपाहारहेत्वपत्यलयनसंरक्षणहेतोस्तैः क्रियमाणत्वात्तैरश्चा: तथा मानुषाणामेते हासप्रद्वेषविमर्शकुशीलप्रतिसेवनात्मकनिमित्ततस्तैर्विधीयमानत्वान्मानुषकाश्च तैरश्चमानुपकास्तान् उपलक्षणत्वात्पूर्वत्र चशब्दस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वाद्वाऽऽत्मसंवेदनीयांश्च घट्टनप्रपतनस्तम्भनश्लेषणोद्भवान् यो भिक्षुः 'सहते' सम्यगध्यास्ते। मू.(१२३१) विगहाकसायसन्नाणं, झाणाणं च दुयं तहा।
जे भिक्खू जयई निच्चं, से न अच्छइ मंडले ॥ वृ.विरुद्धा विरूपा वा कथा विकथा, सा च स्त्रीभक्तजनपदनृपतिभेदतश्चतुर्धा, कषायाःक्रोधमानमायालोभाः सञ्जा-आहारभयमैथुनपरिग्रहाख्याः, एषां कृतद्वन्द्वानां प्रत्येकं चतुष्कमिति शेषः, 'झाणाणं च'त्ति प्राकृतत्वाद् ध्यानयोश्च द्विकमार्त्तरौद्ररूपं तथा य भिक्षुः ‘वर्जयति' परिहरति, चतुर्विधत्वाच्च ध्यानस्यात्र प्रस्तावेऽभिधानम्,। मू.(१२३२) वएसु इंदियत्थेसु, समिईसु किरियासु य।
जे भिक्खू जयई निच्चं, से न अच्छइ मंडले ।। वृ.'व्रतेषु' हिंसाऽनृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहविरतिलक्षणेषु इन्द्रियार्थेषु' शब्दरूपरसगन्धस्पर्शेषु 'समितिषु' समित्यध्ययनाभिहितासु च क्रियासु-कायिक्याधिकरणिकीप्राद्वेषिकीपारितापनिकीप्राणातिपातरूपासु, पठन्ति च 'समीतीसु य तहेव य'त्ति, अत्र च चशब्दाक्रियासु चेति यो भिक्षुः यतते' यत्नं कुरुते यथावत्परिपालनातो व्रतसमितिषु माध्यस्थ्यविधानतश्चेन्द्रियाथेषु परिहारतश्च क्रियासु। मू.(१२३३) लेसासु छसु काएसु, छक्के आहारकारणे ।
जे भिक्खू जयई निच्चं, से न अच्छइ मंडले ॥ वृ.'लेश्यासु' वक्ष्यमाणरूपासु षट्सु कायेषु' पृथिव्यादिषु वक्ष्यमाणेष्वेव षट्के' षट्परिमाणे 'आहारकारणे' वेदनादावुक्तरूपे यो भिक्षुः ‘यतते' यथायोगं निरोधोत्पादनरक्षानुरोधविधानेन यत्नं कुरुते। मू.(१२३४) पिंडुग्गहपडिमासु, भयट्ठाणेसु सत्तसु।
जे भिक्खू जयई निच्चं, से न अच्छइ मंडले ॥ वृ.'पिण्डावग्रहप्रतिमासु' आहारग्रहणविषयाभिग्रहरूपासु संसृष्टादिष्वनन्तराध्ययनोक्तासु सप्तस्विति संबध्यते, तथा 'भयस्थानेषु' भयस्य-भयमोहनीयसमुत्थात्मपरिणामस्योत्पत्तिनिमित्ततयाऽऽश्रयेषु इहलोकादिषु प्रागुक्तरूपेषु 'सप्तसु' सप्तसङ्खयेषु यो भिक्षुः 'यतते' एकत्र तु पालनातोऽन्यत्र तद्वशेन भयाकरणतः । मू.(१२३५) मएसु बंभगुत्तीसु, भिक्खुधम्ममि दसविहे।
जे भिक्खू जयई निच्चं, से न अच्छइ मंडले ॥ वृ.मदा-जातिमदादयः प्रागभिहिता अष्टौ तेषु, प्रतीतत्वाच्चेहान्यत्र च सूत्रे सङ्घयानभिधानं, ब्रह्म-ब्रह्मचर्यं तस्य गोपनं गुप्तिर्यकाभिस्ता ब्रह्मगुप्तयो गमकत्वाद्बहुव्रीहिस्तासु वसत्यादिषु नवसु, उक्तं च

Page #194

अध्ययनं - ३१, [ नि. ५२२]
"वसहिकहनिसिज्जिदिय कुड्डितरपुव्वकीलियपणीए ।
अतिमायाहारविभूसणा य नव बंभगुत्तीओ ॥"
भिक्षुधर्मे 'दशविधे' क्षान्त्यादिभेदतो दशप्रकारे प्रागुक्त एव यो भिक्षुर्यतते यथावत्परिहारासेवनपरिपालनादिभिः ।
मू. (१२३६ )
उवासगाणं पडिमासु, भिक्खूणं पडिमासु य । जे भिक्खू जयई निच्च, से न अच्छइ मंडले ॥
१९१
वृ. उपासते सेवन्ते यतीनित्युपासका :- श्रावकास्तेषां 'प्रतिमासु' अभिग्रहविशेषरूपास्वेकादशसु दर्शनादिपु, उक्तं हि
"दंसणवयसामाइय पोसहपडिमा अबंभसचित्ते । आरंभपेसउद्दिट्ठवज्जए समणभूए य ॥”
'भिक्षूणां ' यतीनां 'प्रतिमासु च' मासिक्यादिषु द्वादशसु, यत आगमः"मासाई सत्तंता पढमाबितततिय सत्तराइदिना । अहराइएगराई भिक्खुपडिमाण बारसगं ॥"
यो भिक्षुर्यते यथावत्परिज्ञनोपदेशपालनादिभिः । मू. (१२३७ )
किरियासु भूयगामेसु, परमाहम्मिएसु य । जे भिक्खू जयई निच्चं, से न अच्छइ मंडले ॥ वृ. क्रियन्ते मिथ्यात्वादिक्रोडीकृतैर्जन्तुभिरिति क्रिया : - कर्मबन्धनिबन्धनभूताश्चेष्टास्तास्वर्थानर्थादिभेदतस्त्रयोदशसु तथा चागमः
"अट्ठानट्टाहिंसाऽकम्हा दिट्टी य मोसऽदिने य ।
अज्झत्थमाणमेत्ते मायालो भेरियावहिया ।।"
अभूवन् भवन्ति भविष्यन्ति चेति भूतानि प्राणिनस्तेषां ग्रामाः- सङ्घाता भूतग्रामास्तेष्वेकेन्द्रियसूक्ष्मेतरादिभेदतश्चतुर्दशसु, उक्तं हि
"एगिंदिय सुहुमियरा सन्नियरा पणिदिया सबितिचउ । पज्जत्तापज्जत्तगभेएणं चोदसग्गामा ।"
धर्मेण चरन्ति धार्मिका ये न तथा तेऽधार्मिकाः परमाश्च ते सकलाधार्मिकप्रधानतयाऽधार्मिकाश्च परमाधार्मिकाः-अत्यन्तसंक्लिष्टचेतसो ऽम्बादयस्तेषु, ते च पञ्चदश, यत उक्तम्" अंबे १ अंबरिसी २ चेव, सामे ३ सबलेत्ति ४ आवरे । रुद्दो ५ वरुद्द ६ काले य ७, महाकालेत्ति आवरे ८ ॥१॥ असिपत्ते ९ धनु १० कुंभे ११, वालू १२ वेयरणी इय १३ । खरस्सरे १४ महाघोसे १५, एए पन्नरसाहिया || २ || "
तेषु यो भिक्षुर्यतते यथाक्रमं परिहाररक्षापरिज्ञानादिभिः । मू. (१२३८ ) गाहासोलसएहिं, तहा अस्संजमंमि अ ।
जे भिक्खू जयई निच्चं, से न अच्छइ मंडले |
वृ. गीयते - शब्द्यते स्वपरसमयस्वरूपमस्यामिति गाथा - सूत्रकृताङ्गस्य षोडशमध्ययनम्,

Page #195

१९२
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३१/१२३८ उक्तं हि - 'गाहासोलसमं होइ अज्झयणं" ततश्च गाथाध्ययनं पोडशं येषु तानि गाथापोडशकानि 'शेषाद्विभाषे'ति कप, सुळ्यत्ययातेषु समयादिपु सूत्रकृताध्ययनेषु, उक्तञ्च
"समओ १ वेलालीयं २ उवसग्गपरिन्न ३ थोपरित्रा य ४ ।
निरयविभत्ती ५ वीरत्थओ य ६ कुसीलाण परिभासा ७ ॥१॥ वीरिय ८ धम्म ९ समाहि १० मग्ग ११ समोसरण १२ अहतहं १३ गंथो १४ ।
यमदीयं १५ तह गाहा १६ सोलसमं होइ अज्झयणं ।।२।।" तथा संयमनं संयमो न संयमोऽसंयमः स च सप्तदशभेदः पृथिव्यादिविपयः, तथात्वं चास्य तत्प्रतिपक्षस्य संयमस्य सप्तदशभेदत्वात्, यदुक्तम्
"पुढविदगअगनिमारुयवनप्फतीबितिचऊपणिदिअज्जीवे।
पेहोपेहपमज्जणपरिठ्ठवणमणोवईकाए ।।" तस्मिंश्च यो भिक्षुर्यतते एकत्र तदुक्तानुष्ठानतोऽन्यत्र तु परिहारतः। मू.(१२३९) बंभंमि नायज्झयणेसु, ठाणेसु यऽसमाहिए।
जे भिक्खू जयई निच्चं, से न अच्छइ मंडले।। वृ. 'ब्रह्मणि' ब्रह्मचर्येऽष्टादशमेदभिन्ने, उक्तं हि
"ओरालियं च दिव्वं मणवयकाएण करणजोएणं ।
अनुमोयणकारावणकरणाणऽट्ठारसाबंभं ।।२।।" ज्ञातानि-उदाहरणानि तत्प्रतिपादकान्यध्ययनानि ज्ञाताध्ययनानि तानि चोत्क्षिप्तज्ञातादीन्येकानविंशतिस्तेषु, यदुक्तम्
"उक्खित्तणाए १ संघाडे २, अंडे ३ कुम्मे ४ सेलए ५। तुंबे य ६ रोहिणी ७ मल्ली ८, मायंदी ९ चंदिमा इय १० ||१||
दावदए ११ उदगणाए ११, मंडुक्को १३ तेयली इय १४ ।
नंदीफले १५ अवरकंका १६, आइन्ने १७ सुंस १८ पुंडरिए १९॥" 'स्थानेषु' आश्रयेषु कारणेष्वितियावत् कस्येत्याह-समाधिः-समाधानं ज्ञानादिषु चित्तैकाग्र्यं न समाधिरसमाधिस्तस्य, तानि च द्रुतं द्रुतं गमनादीनि विशंतिः, तथा च समवायाङ्गम्"वीसं असमाहिट्ठाणा पन्नत्ता, तंजहा-दवदवचारी यावि भवति १ अपमज्जचारी आवि भवति २ दुप्पमज्जियचारी भावि भवति ३ अतिरित्तसेज्जासणिए ४ रायणियपरिभासी ५ थेरोवघातिए ६ भूतोवघातिए ७ संजलणे ८ कोहणे ९ पिट्ठिमंसिए १० अभिक्खणं ओहारइत्ता भवति ११ नवाणं अहिगरनाणं अनुप्पन्नाणं उप्पाएत्ता भवति १२ पोराणाणं अहिगरणाणं खामियविओसवियाणं पुनोदीरिता भवति १३ ससरक्खपाणीपाए १४ अकालसज्झायकारए यावि भवति १५ सद्दकरे १६ कलहकरे १७ झंझकरे १८ सूरप्पमाणभोई १९ एसणाअसमिई यावि भवति २०॥" य भिक्षुर्यतते रक्षापरिज्ञानपरिहारादिभिः । मू.(१२४०) इक्कवीसाए सबलेसुं, बावीसाए परीसहे ।
___ जे भिक्खू जयई निच्चं, से न अच्छइ मंडले ॥ वृ. एकविंशतौ शबलयन्ति-कर्बुरीकुर्वन्त्यतीचारकलुषीकरणतश्चारित्रमिति शबला:

Page #196

अध्ययनं - ३१, [ नि. ५२२ ] क्रियाविशेषास्तेषु, तथा चाह
तानि च हस्तकर्मादीन्येकविंशतिः, तथा चागमः
"अवराहंमि पयणुगे जेन य मूलं न वच्चए साहू | 'सबलेंति तं चरितं तम्हा सबलत्ति णं भणियं ॥
“तं जह उ हत्थकम्मं कुव्वंते १ मेहुणं च सेवंते २ । राई च श्रुजमाणे ३ आहाकम्मं च भुंज ४ ॥ १ ॥ तत्तो य रायपिंडं ५ कीयं ६ पामिच्च ७ अभिहडं ८ऽच्छेज्जं ९ । भुंजंतु सबले ऊ ९ पच्चक्खिय भिक्खभुंजंते १० ||२|| छम्मासऽब्भंतरओ गणा गणं संकर्म करेंते य ११ । मासभंतर तिन्नि य दगलेवा ऊ करेमाणे ॥३॥ मासब्भंतरओ या माइट्ठाणाई तिन्नि कुणमाणे १२ । पाणातिवायआउट्ठि कुव्वन्त १३ मुसं वयंते य १४ ॥४॥ गिण्हंते य अदिन्नं १५ आउट्टियं तह अनंतरहियाए । पुढवीए ठाणसेज्जाणिसीहियं वावि चेति १६ ||५|| एवं ससिद्धिए ससरक्खाए चितमन्तसिललेलूं । कोलावासपइट्ठा कोल धुणा तेसि आवासे १७ ॥ ६ ॥
संडसपाणसबीए जाव उ सन्ताएण भवे तहियं । ठाणादिचेयमाणे सबले आउट्टियाए उ१८ ॥ ७ ॥ आउट्ठमूलकन्दे पुप्फे य फले य बीय हरिए य । भुंजंते सबले ऊ १९ तहेव संवच्छरस्संतो ॥८॥ दस दगलेवे कुव्वंत माइट्ठाणा दस य वरिसंतो २० । आउट्ठियसीओ दगवग्धारियहत्थमत्ते य ॥ ९ ॥ दव्वीए भायनेण य दिज्जन्तं भत्तपाण धेत्तूणं । भुंजइ सबलो एसो, इगविसो होइ नायव्वो ॥१०॥
'बावीसपरीसह 'त्ति द्वाविंशतौ 'परीषहेषु' परीषहाध्ययनेनाभिहितस्वरूपेषु यो भिक्षुर्यतते परिहारादि (धि) सहनादिभिः ।
मू. ( १२४१ )
29/13
तेवीस सुयगडे, रूवाहिएसु सुरेसु य । जे भिक्खू जयई निच्चं, से न अच्छइ मंडले |
वृ. त्रिभिरधिका विंशतिस्त्रयोविंशतिः, 'त्रयस्त्र्यश्चे 'ति त्रयसादेशः, तत्सङ्ख्याध्ययनयोगात्रयोविंशतिसूत्रकृत तस्मिन् त्रयोविंशतिसूत्रकृताध्ययनानि च पुण्डरीकादीनि सप्त षोडश च समयादीनि, तथा चाह
"पुंडरीय १ किरियठाणं २ आहारपरिन ३ पच्चखाणं ४ च । अनगार ५ अद्द ६ नालंद ७ सोलसाइं च तेवीसं ८ ॥"

१९३

Page #197

१९४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३१/१२४१ तथा रूपम्-एकस्तेनाधिकाः प्रक्रमात्सूत्रकृताध्ययनेभ्यो रूपाधिकाश्चतुर्विंशतिरित्यर्थस्तेषु, केषु? इत्याह-सुरेषु, पठन्ति च-देवेषु, तत्र चदीव्यन्ति-क्रीडन्तीति देवा-भवनपत्यादयस्तेषु, यदिवा दीव्यन्ते, स्तूयन्ते जगत्रयेणापीति देवाः- अर्हन्तस्तेषु ऋषभादितीर्थकरेषु, उक्तं हि
“भवणवणजोइवेमाणिया य दस अट्ठ पंच एगविहा।
इति चउवीसं देवा केई पुन वेंति अरहता।" यो भिक्षुर्यतते यथावत्प्ररूपणादिना । मू.(१२४२) पणवीसा भावनाहिं च, उद्देसेसु दसाइणं ।
जे भिक्खु जयई निच्चं, से न अच्छइ मंडले ।। ७. पणवीस'त्ति 'पञ्चविंशतौ" पञ्चविंशतिसङ्ख्यासु भावणाहिं'ति भाव्यन्त इति भावनाः, ताश्चेह महाव्रतविषया ईर्यासमितियत्नादयः परिगृह्यन्ते, सुब्ब्यत्ययात्तासु, उक्तं हि-"पणवीसं भावनाओ पन्नत्ताओ, तं०-इरियासमिति १ मनगुत्ती २ वयगुत्ती ३ आलोइऊण पानभोयणं ४ आयाणभंडनिक्खेवणासमिई ५, अनुवीइभासणया १ कोहविवेगे २ लोहविवेगे ३ भयविवेगे ४ हासविवेगे ५, उग्गहमणुन्नवणया १ उग्गहसीमं जाननया २ सयमेव उग्गहं अनुनविय परिभुंजणया ४ साहारणभत्तपाणं अनुन्नविय परिभुंजणया ५, इत्थिपसुपंडयसंसत्तसयणासणवज्जणया १ इत्थिकहविवज्जणया २ इत्थीणं इंदियाणि आलोयणवज्जणया ३ पुव्वरयपुव्वकीलियाणं विसयाणं असरणया ४ पणीयाहारविवज्जणया ५, सोइंदियरागोवरई, एवं पंचवि इंदिया।" 'उद्देशेष्वि'त्युपलक्षणत्वादुद्देशनकालेषु दशादीनांदशाश्रुतस्कन्धकल्पव्यवहाराणां ष्ड्विंशतिसङ्घयेष्विति शेषः, उक्तं हि
"दस उद्देसणकाला दसाण कप्पस्स होंति छच्चेव।
दस चेव य ववहारस्स हुंति सव्वेऽपि छव्वीसं ॥" यो भिक्षुर्यततो सर्वदा परिभावना-प्ररूपणाकालग्रहणादिभिः। मू.(१२४३) अनगारगुणेहिं च, पगप्पंमि तहेव य।
जे भिक्खू जयई निच्चं, से न अच्छइ मंडले ॥ वृ.अनगारः प्राग्वत्तस्य गुणा:-व्रतष्ट्केन्द्रियनिग्रहादयः सप्तविंशति-सुब्ब्यत्ययात्तेषु च,
"वयछक्क ६ मिंदियाणं च निग्गहो ११ भाव १२ करणसच्चं च १३ ।
खमया १४ विरागयाविय १५ मणमाईणं निरोहो य १८ ॥१॥ कायाण छक्क २४ जोगम्मि जुत्तया २५ वेयणाहियासणया २६ ।
तह मारणंतियहियासणया २७ एएऽनगारगुणा ॥२॥" प्रकृष्टः कल्पो-यतिव्यवहारो यस्मिन्नसौ प्रकल्पः स चेहाचाराङ्गमेव शस्त्रपरिज्ञाद्यष्टाविंशत्यध्ययनात्मकं तस्मिन्, उक्तं च
"सत्थपरिन्ना १ लोगविजओ २ सीओसनिज्ज ३ सम्मत्तं ४ । आवंति ५ धुव ६ विमोहा ७ उवहाणसुयं ८ महपरिना ९ ।।१।।
पिंडसेण १० सेज्जि ११ रिय १२ । भासा १३ वत्थेसणा य १४ पाएसा १५ ।

Page #198

१९५
अध्ययनं-३१,[नि.५२२]
उग्गहपडिमा १६ सत्तिक्कसत्तया १७ भावण २४ विमुत्ती २५ ॥१॥" "उग्घाय २६ मनुग्घायं २७ आरोवण २८ तिविहमो निसीहं तु ।
इह अट्ठावीसविहो आयारपकप्पनामो उ॥१॥" मासिक्याद्यारोपणात्मके वा समवायाङ्गभिहितेऽष्टाविंशतिविधे प्रकल्पे तथैव' तेनैव यथावदासेवनाप्ररूपणादिना प्रकारेण 'तुः' समुच्चये भिक्षुर्यतते ।। मू.(१२४४) पायसुयपसंगेसु(य), मोहट्ठाणेसु चेव य।
जे भिक्खू जयई निच्चं, से न अच्छइ मंडले ।। वृ. पापोपादानानि श्रुतानि पापश्रुतानि तेषु प्रसञ्जनानि प्रसङ्गाः-तथाविधासक्तिरूपाः पापश्रुतप्रसङ्गाः, ते चाष्टाङ्गनिमित्तसूत्रादिविषयभेदादेकोनत्रिंशत्तेषु, उक्तं हि
"अट्ठनिमित्तंगाइं दिव्वुप्पायंतलिक्ख भोमं च । अंगं सरलक्खण वंजणं च तिविहं पुनोक्केकं ॥१॥ सुत्तं वित्ती तह वित्तियं च पावसुय अउनतीसविहं ।
गंधव्वनट्टवत्थु आउं धणुवेयसंजुत्तं ।।२।।" मोहो-मोहनीयं तिष्ठति-कोऽर्थः?-निमित्ततया वर्त्तते एतेष्विति मोहस्थानानिवारिमध्यावमग्नत्रसप्राणमारणादीनि त्रिंशत्तेषु, उक्तं हि
"वारिमज्झेऽवगाहित्ता, तसे पाणे य हिंसति १ । छाएण मुहं हत्थेणं, अंतोणाइं गलेरवं २॥१॥
सीसावेढेण वेढित्ता, संकिलेसेण मारए। सीसम्मि जे य आहंतु, दुहमारेण हिंसए ४ ॥२॥
बहुजणस्स नेयारं, दीवं ताणं च पाणियं ५। साहारणे गिलाणंमि पहूकिच्चं न कुव्वति ६॥३॥ 'साहुं अकम्मधम्मो उ, जो भंसेज्ज उवट्टियं ७। नेयोउयस्स मग्गस्स, अवगारंमि वति॥४॥ जिनानऽनंतनाणोणं, अवनं जो पभासए। आयरियउवज्झाए, खिसए मंदबुद्धिए ९ ॥५॥
तेसिमेव य नाणीणं, सम्मं नो परितप्पई १० । पुनो पुनो अहिगरणं, उप्पाए ११ तित्थभेयए १२ ॥६||
जाणं आहम्मिए जोए, पउंजति पुनो पुनो १३। कामे वमित्ता पत्थेइ, इहऽन्नभविए इ वा १४ ॥७॥ अभिक्खं बहुस्सएऽहंति, जे भासंतऽबहुस्सए १५ । तहा य अतवस्सीवि, जे तवस्सित्तिहं वए १६ ॥८॥
जायतेएण बहुजनं, अन्तोधूमेण हिंसए १७। अकिच्चमप्पणा काउं, कयमेएण भासते १८ ॥९॥ नियडुवहिपणिहीए पलियंचे सायजोगजुत्ते य १९ ।

Page #199

१९६
वेइ सव्वं मुसं वयसि २०, अज्झीणं झंझए सया २१ ॥१०॥ अद्धाणंमि पवेसित्ता, जो धणं हरइ पाणिणं २२ । वीसंभेत्ता उवाएणं, दारे तस्सेव लुब्भति २३ ॥११॥ अभिक्खमकुमारे उ, कुमारेऽहन्ति भासए २४ । एवमबं भयारिं बंभयारित्ति भास २५ ॥१२॥ जेणेवेसरीयं नीए, वित्ते तस्सेव लुब्भए २६ । तप्पहावुट्ठिए वावि, अन्तरायं करेति से २७ ||१३||
सेणावतिं पसत्थारं, भत्तारं वावि हिंसए । रस्स वावि निगमस्स, नायगं सेट्ठिमेव वा २८ ॥१४॥ अपस्समानो पस्सामि, अहं देवत्ति वा वए २९ । अवन्त्रेणं च देवाणं, महामोहं पकुव्वति ३० ||१५||
यो भिक्षुर्यत तत्परिहारद्वारतः ।
मू. (१२४५ )
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - ३१ / १२४४
सिद्धाइगुणजोगेसु, तित्तीसासायणासु भिक्खू जयई निच्चं से न अच्छइ मंडले ॥२०॥ वृ. सिद्धा: - सिद्धिपदप्राप्तास्तेषामादौप्रथमकाल एवातिशायिनो वा गुणा: सिद्धादिगुणाः सिद्धातिगुणा वा-संस्थानादिनिषेधरूपा एकत्रिंशत्, उक्तं हि
"पडिसेहणसंठाणे वन्न गंधरसफासवेए य । पनपनदुपणट्ठतिहा इगतीसमकायऽसंगऽरुहा ॥१॥
अहवा कम्मेनव दरिसणंमि चत्तारि आउए पंच आइमे अंते । सेसे दो दो भेया खीणभिलावेण इगतीसं ॥२॥ "
तथा 'जोग 'त्ति पदैकदेशेऽपि पदप्रयोगदर्शनाद् योगसंग्रहा यैर्योगाः - शुभमनोवाक्कायव्यापाराः सम्यग् गृह्यन्ते-स्वीक्रियन्ते ते आलोचनानिरपलापादयो द्वात्रिंशत्, उक्तं हि"आलोयणा १ निरवलावे २, आवईसु दढधम्मया ३ | अनस्सिओ वहाणे य ४, सिक्खा ५ निप्पडिकम्मया ६ ॥१॥ अन्नाणया ७ अलोभे य ८, तितिक्खा ९ अज्जवे १० सुई ११ । सम्मदिट्ठी १२ समाही य १३, आयारे १४ विनओवर १५ ॥२॥
मई य १६ संवेगो १७, पनिही १८ सुविही १९ संवरे २० । अत्तदोसोवसंहारे २१, सव्वकामविरत्तया २२ ॥३॥ पच्चक्खाणे २३ विउस्सग्गे २४, अप्पमाए २५ लवालवे २६ ।
झाणं २७ संवरजोगे २८ य, उदए मारणंतिए २९ ॥ ४ ॥ संगाणं च परित्राया ३०, पायच्छित्तकरणे इय ३१ । आराहणा य मरणंते ३२, बत्तीसं जोगसंगहा ॥५॥" ततो द्वन्द्वे सिद्धादिगुणयोगाः सिद्धातिगुणयोगा वा तेषु, 'तित्तीसासायणासु य'त्ति त्रयस्त्रिंशत्सङ्ख्यास्वाशातनासु चोक्तशब्दार्थास्वर्हदादिवषयासु प्रतिक्रमणसूत्रप्रतीतासु रत्नाधिकस्य

Page #200

अध्ययनं-३१,[नि.५२२]
१९७ पुरतः शिक्षकगमनादिकासु वा समवायाङ्गाभिहितासु यो भिक्षुर्यतते यथायोगं सम्यक्श्रद्धानासेवनावर्जनादिनेत्येकोनविंशतिसूत्रार्थः ।। अध्ययनार्थं निगमयितुमाहमू. (१२४६) इइ एएसु जे भिक्खू, ठाणेसु जयई सया।
खिप्पं से सव्वसंसारा, विप्पमुच्चइ पंडिए। तिबेमि॥ वृ. 'इती' त्यनेन प्रकारेण 'एतेषु' अनन्तरोक्तरूपेसु 'स्थानेषु' असंयमादिषु यो भिक्षुः 'यतते' उक्तन्यायेन यत्नवान् भवति सदा क्षिप्रं स सर्वसंसाराद्विप्रमुच्यते पण्डित इति सूत्रार्थः ।। 'इति' परिसमाप्तौ, ब्रवीमिति पूर्ववत् । अवसितश्चानुयोगे, नयाश्च प्राग्वत् ।।
अध्ययनं ३१ समाप्तम् मुनि दीपरत्नसगारेण संशोधितं सम्पादितं उत्तराध्ययनसूत्रे एकत्रिंशत्तमध्ययनं सनियुक्तिः सटीकं समाप्तम्
(अध्ययनं-३२-प्रमादस्थानं वृ.व्याख्यातं चरणविधिनामकमेकत्रिंशमध्ययनम्, इदानी द्वात्रिंशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-अनन्तराध्ययने नैकधा चरणभिहितं, तच्च प्रमादस्थानपरिहारत एवासेवितुं शक्यं, तत्परिहारश्च तत्परिज्ञानपूर्वक इति तदर्थमिदमारभ्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातमिदमध्ययनम्, अस्य चत्वार्यनुयोगद्वाराणि यावन्नामनिष्पन्ननिक्षेपस्तावत्पूर्ववदेवेति मनास्याधाय नामनिष्पन्ननिक्षेपाभिधानायाह नियुक्तिकृत्
नि. [५२३] निक्खेवो अपमाए चउव्वि०॥ नि. [५२४] जाणगसरीरभविए तव्वइरिते अ मज्जमाईसु।
निद्दाविकहकसाया विसएसु भावओ पमाओ॥ नि. [५२५] नामं ठवणादविए खित्तद्धा उड्ड उवरई वसही।
संजमपग्गहजोहे अयलगणणसंधणा भावे॥ वृ. निक्खेवेत्यादिगाथास्तिस्त्रः सुगमा एव, नवरं 'मज्जमाईसुत्ति मकारोऽलाक्षणिको मदयतीति मद्यं-काष्ठपिष्टनिष्पन्नमादिशब्दादासवादिपरिग्रह: एतानि, सुब्ब्यत्ययाच्च प्रथमार्थे सप्तमी, भावप्रमादहेतुत्वाद्रव्यप्रमादः, 'निद्राविकथाकषायाः' उक्तरूपाः "विसएस'त्ति प्राग्वद्विषयाश्च भावतः' भावमाश्रित्य प्रमादः। तथा स्थाननिक्षेपे प्रस्तावात्स्थानशब्दो नामादिभिः प्रत्येकं योज्यते, तत्र च द्रव्यस्थानंनोआगमतो ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं यत्सचित्तादिद्रव्याणामाश्रयः, क्षेत्रस्थानं-भरतादिक्षेत्रमूर्ध्वलोकादि वा यत्र क्षेत्रे स्थानं विचार्यते, अद्धाकालः सैव तिष्ठत्यस्मिन्निति स्थानमद्धास्थानं तच्च पृथिव्यादीनां भवस्थित्यादि समयावलिकादि वा, ऊध्वस्थानं-कायोत्सर्गादि उपरतिः-विरतिस्तत्स्थानं यत्रासौ गृह्यते, वसतिः-उपाश्रयस्तत्स्थानं ग्रामारामादि संयमःसामायिकदिस्तस्य स्थानं-प्रकर्षापकर्षवदध्यवसायरूपं, यत्र संयमस्यावस्थानं, तच्चासंङ्खयेयभेदभिन्नं, तथाहि
समायिकच्छेदोपस्थापनीयपरिहारविशुद्धिकानां प्रत्येकमसङ्ख्येयलोकाशप्रदेशपरिमाणानि संयमस्थानानि, सूक्ष्मसम्परायसंयमस्त्वान्तमौहूर्तिक इत्यन्तमुहूर्तसमयपरिमाणानि तत्स्थानानि,

Page #201

१९८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३२/१२४६ यथाख्यातसंयमस्तु प्रकर्षापकर्षरहीत एकरूप एवेत्येकमेव तत्स्थानम्, एवं च सामायिकादीनामसङ्खयेयभेदत्वात्समुदायात्मकस्य संयमस्थानस्याप्यसङ्खयेयभेदता, केवलमिह बृहत्तरमसङ्ख्येयं गृह्यते, असङ्ख्यातानामसङ्ख्यातभेदत्वात्, 'प्रग्रहस्थानं' तुप्रकर्षण गृह्यतेऽस्य वचनमिति प्रग्रहः-उपादेयवाक्योऽधिपतित्वेन स्थापितः, सच लौकिको लोकोत्तरतश्च तस्य स्थानं, तच्च लोकिकं पञ्चधा-राजयुवराजमहत्तरामात्यकुमारभेदात्, लोकोत्तरमपिपञ्चधैव-आचार्योपाध्यायप्रवृत्तिस्थविरगणावच्छेदकभेदात्, 'योधस्थानम्' आलीढादि अचलस्थानं' निश्चलस्थितिरूपं, तत्र सादिसपर्यवसितादि परमाण्वादीनां, गणनास्थानम्-एककादि सन्धानस्थानं द्रव्यतः कञ्चुकादिगतं भावस्थानम्-औदयिकादिको भावस्तिष्ठन्त्यत्र जन्तव इतिकृत्वेति गाथात्रयार्थः ।। सम्प्रति येनात्र प्रकृतं तदुपदर्शयन्नुपदेशसर्वस्वमाहनि. [५२६] भावप्पमाय पगयं संखाजुत्ते अ भावठाणंमि।
. चइऊणं च (ण इइ) पमायं जइयव्वं अप्पमायंमि॥ वृ. भावप्रमादेन उक्तरूपेण प्रकृतम्-अधिकारः, तथा 'संख'त्ति सङ्ख्यास्थानं तद्युक्तेन, चस्य भिन्नक्रमत्वाद्भावस्थानेन च, कोऽथ:?-सङ्ख्यास्थानेन च, सर्वत्र सुब्ब्यत्ययने सप्तमी, अत्र हिगुरुवृद्धसेवाद्यभिधानतः प्रकामभोजनादिनिषेधतश्च भावप्रमादा निद्रादयोऽर्थात्परिहर्त्तव्यत्वेनोच्यन्ते, ते चैकादिसङ्घयायोगिन औदयिकभावस्वरूपाश्चेति भावः, 'त्यक्त्वा' विहाय 'इती'त्येवंप्रकारं प्रमाद, किमित्याह- 'यतितव्यं' यत्नो विधेयः क्व ?-'अप्रमादे' प्रमादप्रतियोगिनि धर्मं प्रत्युद्यम इति गाथार्थः । अस्यैवार्थस्य दृढीकरणार्थमुत्तमनिदर्शनमाहनि. [५२७] वाससहस्सं उग्गंतवमाइगरस्स आयरंतस्स।
जो किर पमायकालो अहोरत्तं तु संकलिअं। नि. [५२८] बारसवासे अहिए तवं चरंतस्स वद्धमाणस्स।
जो किर पमायकालो अंतमुहुत्तं तु संकलिअं। वृ.'वर्षसहस्र'मिति कालात्यन्तसंयोगे द्वितीया, ततश्च वर्षसहस्रप्रमाणं कालं यावत् 'उग्रम्'. उत्कटं तपः' अनशनादि आदिकरस्य' ऋषभनाम्नो भगवत आचरतो यः किलेंति परोक्षाप्तवादसूचक: 'प्रमादकालः' यत्र प्रमादोऽभूत् यत्तदोरभिसम्बन्धातोऽहोरात्रं 'तुः' अवधारणे ततोऽहोरात्रमेव, किमयमेकावस्थाभाविनः प्रमादस्य काल उतान्यथेत्याशङ्कयाह-सङ्कलितः, किमुक्तं भवति?-अप्रमादगुणस्थानस्यान्तमौहूर्तिकत्वेनानेकशोऽपि प्रमादप्राप्तौ तदवस्थितिविषयभूतस्यान्तर्मुहूर्तस्याङ्खयेयभेदत्वात्तेषामतिसूक्ष्मतया सर्वकालसङ्कलनायामप्यहोरात्रमेवाभूत।
तथा द्वादश वर्षाण्यधिकानि तपश्चरतो वर्द्धमानस्य यः किल प्रमादकालः प्राग्वत्सोऽन्तर्मुहूर्तस्य च बृहत्तरत्वमिति भावनीयम्, अन्ये त्वेतदनुपपत्तिभीत्या निद्राप्रमाद एवायं विवक्षित इति व्याचक्षत इति गाथाद्वयार्थः । इत्थमुत्तमनिदर्शनाभ्यामप्रमादानुष्ठाने दाढर्यमापाद्य विपर्यये दोषदर्शनद्वारेण पुनस्तदेवापादयितुमिदमाहनि. [५२९] जेसिं तु पमाएणं गच्छइ कालो निरत्थओ धम्मे।
ते संसारमनंतं हिंडंति पमायदोसेणं ।।

Page #202

अध्ययनं - ३२, [ नि. ५२९]
१९९
वृ.' येषां' प्राणिनां 'तुः ' पूरणे प्रमादेनोपलक्षितानां 'गच्छति' व्रजति कालः 'निरर्थकः ' निष्प्रयोजनः क्व ? - 'धर्मे' धर्मविषये धर्मप्रयोजनरहितः इत्यर्थः, प्रमादतो हि नश्यन्त्येव धर्मप्रयोजनानि, ते किमित्याह-संसारम् 'अनन्तम्' अपर्यवसितं 'हिण्डन्ते' भ्राम्यन्ति 'प्रमाददोषेण' हेतुनेति गाथार्थः ॥ यतश्चैवं ततः किं कर्त्तव्यमित्याह
नि. [ ५३० ]
तम्हा खलुप्पमायं चइऊणं पंडिएण पुरिसेणं । दंसणनाणचरिते कायव्वो अप्पमाओ उ ॥
-
वृ. तस्मात्, ‘खलु' निश्चयेन प्रमादं त्यक्त्वा 'पण्डितेन' बुद्धिमता पुरुषेण उपलक्षणात्वात्स्त्रायादि च दर्शनं च ज्ञानं च चारित्रं चेति समाहारस्तस्मिन् मुकितमार्गतया प्रागभिहिते ‘कर्त्तव्यः' विधेयः ‘अप्रमादः ' उद्यमः 'तुः' अवधारणार्थ इत्यप्रमाद एव न तु कदाचित्प्रमादः, तस्यैवं दोषदुष्टत्वादिति गाथार्थः । इत्यवसितो नामनिष्पन्ननिक्षेपः ।
मू. ( १२४७ ) अच्चंतकालस्स समूलयस्स, सव्वस्स दुक्खस्स उ जो पमोक्खो । तं भासओ मे पडिपुन्नचित्ता!, सुणेह एगग्गहियं हियत्थ ॥ वृ.अन्तमतिक्रान्तोऽत्यन्तो वस्तुनश्च द्वावन्तौ - आरम्भक्षणः समाप्तिक्षणश्च, तथा चान्यैरप्युच्यते- "उभयान्तापरिच्छिन्ना वस्तुसत्ता नित्यते" ति, तत्रेहारम्भक्षणा ( ०णलक्षणाऽ)न्तः परिगृह्यते, तथा चात्यन्तः - अनादिः, कालो यस्य सोऽयमत्यन्तकालस्तस्य, सह मूलेनकषायाविरतिरूपेण वर्त्तत इति समूलक: (कः) प्राग्वत्तस्य, उक्तं हि - "मूलं संसारस्स उ हुंति कसाया अविरती य" 'सर्वस्य' निरवशेस्य, दुःखयतीति दुःखं - संसारस्तस्य असतं चेह दुःखं गृह्यते, अत्र च पक्षे मूलं रागद्वेषौ यः प्रकर्षेण मोक्षयति-मोचयतीति प्रमोक्षआत्मनो दुःखापगमहेतुः, पूर्वत्र तुशब्दस्यावधारणार्थस्येह सम्बन्धात्प्रमोक्ष एव, तं 'भाषमाणस्य' प्रतिपादयतः, यदिवा प्रमोक्षः - अपगमस्तं भाषमाणस्येति; कोऽर्थः ? - यथाऽसौ भवति तथा ब्रुवाणस्य 'मे' मम प्रतिपूर्ण विषयान्तरागमनेनाखण्डितं चित्तं चिन्ता वा येषां ते प्रतिपूर्णचित्ता: प्रतिपूर्णचिन्ता वा 'शृणुत' आकर्णयत, एकाग्रस्य - एकालम्बनस्यार्थाच्चेतसो भाव एकाग्र्यं-ध्यानं तच्च प्रक्रमाद्धर्म्यादि तस्मै हितमेकाग्र्यहितं, पाठान्तरत - एकान्तहितं वा हितः- तत्त्वतो मोक्ष एव तदर्थमिति सूत्रार्थः ॥ यथाप्रतिज्ञातमाह
मू. (१२४८ ) नाणस्स सव्वस्स पगासणाए, अन्नाणमोहस्स विवज्जणाए । रागस्स दोसस्स य संखएणं, एगंतसुक्खं समुवेइ मोक्खं ॥
वृ. 'ज्ञानस्य' आभिनिबोधिकादेः 'सर्वस्य' निरवशेषस्य पाठान्तरतः 'सत्यस्य वा' अवितथस्य 'प्रकाशनया' इति प्रभासनया निर्मलीकरणेनेत्यर्थः, अनेन ज्ञानात्मको मोक्षहेतुरुक्तः, तथा अज्ञानं मत्यज्ञानादि मोहो- दर्शनमोहनीयमनयोः समाहारेऽज्ञानमोहं तस्व विवर्जनापरिहारो मिथ्या श्रुतश्रवणकुदृष्टिसङ्गपरित्यागादिना तया, अनेन स एव सम्यग्दर्शनात्मकोऽभिहित:, तथा 'रागस्य द्वेषस्य च' उक्तरूपस्य 'संक्षयेण' विनाशेन, एतेन तस्यैव चारित्रात्मकस्याभिधानं रागद्वेषयोरेव कषायरूपत्वेन तदुपघातकत्वाभिधानात्, ततश्चायमर्थ:-सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रैः ‘एकान्तसौख्यं' दुःखलेशाकलङ्कितसुखं समुपैति 'मोक्षम्' अपवर्गम्, अयं च दुःखप्रमोक्षाविनाभावित्यतः स एवोपलक्षित इति सूत्रार्थः ॥

Page #203

२००
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - ३२ / १२४८ नन्वस्तु ज्ञानादिभिर्दुःखप्रमोक्षः, अमीषां तु कः प्राप्तिहेतुः ?, उच्यतेमू. ( १२४९ ) तस्सेव मग्गो गुरुविद्धसेवा, विवज्जणा बालजनस्स दूरा। सज्झायएगंतनिसेवणा य, सुत्तत्थसंचिंतणया धिई य ॥
वृ. तस्येति योऽयमनन्तरं मोक्षोपाय उक्तः 'एषः' अनन्तरवक्ष्यमाणः 'मार्गः' पन्थाः प्राप्तिहेतु:, यदुत गुरवो यथावच्छस्त्राभिधायका वृद्धाश्च श्रुतपर्यायादिवृद्धास्तेषां सेवापर्युपासना गुरुवृद्धसेवा, इयं च गुरुकुलवासोपलक्षणं, तत्र च सुप्रापान्येव ज्ञानादीनि, यदुक्तम्"नाणस्स होइ भागी थिरयरओ दंसणे चरित्ते य ।
-
धन्ना आवकहाए गुरुकुलवासं न मुंचति ॥" त्ति,
सत्यपि च गुरुकुलवासे कुसंसर्गतो न स्यादेव तत्प्राप्तिरित्याह- 'विवर्जना' विशेषण परिहारः ‘बालजनस्य' पार्श्वस्थादेः 'दूरात्' दूरेण, तत्सङ्गस्याल्पीयसोऽपि महादोषनिबन्धत्वेनाभिहितत्वात्, तत्परिहारेऽपि च न स्वाध्यायतत्परतां विना ज्ञानाद्यवाप्तिरित्याह- स्वाध्याये - उक्तरूपे एकान्तेन- इतरव्यासङ्गपरिहारात्मकेन निवेशना - स्थापना स्वाध्यायैकान्तनिवेशना सा च मनोवाक्कायानामिति गम्यते, पठन्ति च- 'सज्झायएगंतणिसेवणाए 'त्ति, स्वाध्यायस्यैकान्तनिवेषणा - निश्चयेनानुष्ठानं स्वाध्यायैकान्तनिषेवणा, सा तत्रापि 'वृथा श्रुतचिन्तित'मितिकृत्वाऽनुप्रेक्षैव प्रधानेत्यभिप्रायेणाह - सूत्रस्यार्थः - अभिधेयः सूत्रार्थस्तस्य 'संचितणय'त्ति सूत्रत्वात्संचिन्तना सूत्रार्थसंचिन्तना, अस्यामपि न चित्तख्यास्थ्यं विना ज्ञनादिलाभ इत्याह'धृतिश्च' चित्तस्वास्थ्यमनुद्विग्नत्वमित्यर्थः इति सूत्रार्थः ॥
यतश्चैवंविधो ज्ञानादिमार्गस्तत एतान्यभिलषता प्राक् किं विधेयमित्याह
मू. ( १२५० ) आहारमिच्छे मियमेसनिज्जं, सहायमिच्छे निउणत्थबुद्धिं । निकेयमिच्छज्ज विवेगजोगं, समाहिकामे समणे तवस्सी ॥
-
वृ.‘आहारम्' अशनादिकम् 'इच्छेत्' अभिलषेन्मितमेषणीयम्, अपेर्गम्यमानत्वादिच्छेदप्येवंविधमेव, दानभोजने तु दूरोत्सारिते एव अनेवंविधाहार (स) एव ह्यनन्तरोक्तं गुरुवृद्धसेवाज्ञानादिकारणमाराधयितुं क्षम:, तथा 'सहायं' सहचरमिच्छेद्गच्छान्तर्वर्त्ती सन्निति गम्यते, अ निपुणा - कुशला अर्थेषु - जीवादिषु बुद्धिः - मतिस्येति निपुणार्थबुद्धिस्तं, पठ्यते च- 'निउणेहबुद्धि' तत्र निपुणा - सुनिरूपिता ईहा चेष्टा बुद्धिश्च यस्य स तथा, अनीदृशो हि सहाय: स्वाच्छन्द्योपदेशनादिना ज्ञानादिकारणगुरुवृद्धसेवादिभ्रंशमेव कुर्यादिति, तथा 'निकेतम्' आश्रयमिच्छेद् विवेकः-पृथग्भावः स्त्र्यादिसंसर्गाभाव इतियावत्तस्मै योग्यम् - उचितं तदापाताविवेकयोग्यम्, विविक्ताश्रये हि स्त्र्यादिसंसर्गाच्चित्तविप्लवोत्पत्तौ कुतो गुरुवृद्धसेवादिज्ञानादिकारणं संभवेत् ?, समाधिं कामयते-अभिलषति समाधिकामः, अत्र च समाधिर्द्रव्यभावभेदाद्विभेदः, तत्र द्रव्यसमाधिः क्षीरशर्करादिद्रव्याणां परस्परमविरोधेनावस्थानं भावसमाधिस्तु ज्ञानादीनां परस्परमबाधयाऽवस्थानं तदनन्यत्वाच्च ज्ञानादीनामयमेवेह गृह्यते, तथा च ज्ञानाद्यवाप्तुकाम इत्युक्तं भवति, श्रमणस्तपस्वीति प्राग्वदिति सूत्रार्थः ॥
कालादिदोषत एवंविधसहायाप्राप्तौ यत्कृत्यं तदाह
मू. (१२५१ ) न वा लभिज्जा निउणं सहायं, गुणाहिमं वा गुणओ समं वा ।

=

Page #204

अध्ययनं - ३२, [ नि. ५३० ]
एगोवि पावाइ विवज्जयंतो, विहरेज्ज कामेसु असज्जमानो ।।
वृ. 'न' निषेधे वाशब्दश्चेदर्थे ततश्च न चेत् 'लभेत्' प्राप्नुयात् 'निपुणम्' इति निपुणबुद्धि 'सहायं' गुणैः -- ज्ञानादिभिरधिकम्--अर्गलं गुणाधिकं वा 'गुणत:' इति ज्ञानादिगुणानाश्रित्य 'समं वा' तुल्यमुभयत्रात्मन इति गम्यते, 'वे 'ति विकल्पे, ततः किमित्याह- 'एकोऽपि ' असहायोऽपि ‘पापानि’ पापहेतुभूतान्यनुष्ठानानि 'विवर्जयन्' विशेषेण परिहरन् 'पठ्यते च‘अनायरंतो’त्ति अनाचरन् 'विहरेत्' संयमाध्यवनि यायात् 'कामेषु' विषयेषु 'असजन्' प्रतिबन्धमकुर्वन्, तथाविधगीतर्थयतिविषयं चैतद्, अन्यथैकाकिविहारस्यागमे निषिद्धत्वात्, एतदविधाने च 'मध्यग्रहणे आद्यन्तयोरपि ग्रहणं भवती 'ति न्यायादाहारवसतिविषयोऽप्यपवाद उक्त एव भवतीति मन्तव्यम् ॥ इत्थं सप्रसङ्गं ज्ञानादीनां दुःखप्रमोक्षोपायत्वमुक्तम्, इदानीं तेषामपि मोहादिक्षयनिबन्धनत्वात्तत्क्षयस्यैव प्राधान्येन दुःखप्रमोक्षहेतुत्वख्यापनार्थं यथा तेषां सम्भवो यथा दुःखहेतुत्वं यथा च दुःखस्य प्रसङ्गतस्तेषां चाभावस्तथा वि (ऽभि) धातुमाहमू. ( १२५२ ) जहा य अंडप्पभवा बलागा, अंडं बलागप्पभवं जहा य । एमेव मोहाययणं खं तण्हं, मोहं च तण्हाययणं वति ॥
२०१
वृ. 'यथा चे'त्ति येनैव प्रकारेणाण्डं - प्रतीतं ततः प्रभव - उत्पत्तिर्यस्याः साऽण्डप्रभवा 'बलाका' पक्षिविशेपः, अण्डं बलाकातः प्रभवतीति बलाकाप्रभवं यथा च, किमुक्तं भवति ?यथाऽनयोः परस्परमुत्पत्तिस्थानता 'एवमेव' अनेनैव प्रकारेण मोहयति- मूढतां नयत्यात्मानमिति मोह: - अज्ञानं तच्चेह मिथ्यात्वदोषदुष्टं ज्ञानमेव गृह्यते, उक्तं हि - "जह दुव्वयण
वयणमित्यादि, आयतनम् उत्पत्तिस्थानं यस्याः सा मोहायतना तां 'खुः' अवधारणे ततो मोहायतनामेव 'तण्ह’न्ति तृष्णां वदन्तीति सम्बन्धः, यथोक्तमोहाभावे ह्यवश्यम्भावी तृष्णाक्षय इति, मोहं च तृष्णाऽऽयतनं यस्यासौ तृष्णायतनस्तं वदन्ति, तृष्णा हि सति मूर्च्छा,
मू. (१२५३ ) रागो य दोसोविय कम्मबीयं, कम्मं च मोहप्पभव वयंति । कम्म च जाईमरणस्स मूलं, दुक्खं च जाईमरणं वयंति ॥
वृ. सा चात्यन्तदुस्त्यजेति रागप्रधाना ततस्तया रागउपलक्ष्यते सति च तत्र द्वेषोऽपि संभवतीति सोऽप्यनयैवाक्षिप्यते ततस्तृष्णाग्रहणेन रागद्वेषावुक्तौ, एतयोश्चानन्तानुबन्धिकषायरूपयोः सत्तायामवश्यम्भावी मिथ्यात्वोदयः, अत एवोपशान्तकषायवीतरागस्यापि मिथ्यात्वगमनं, तत्र च सिद्ध एवाज्ञानरूपो मोहः, एतेन च परस्परं हेतुहेतुमद्भावाभिधानेन यथा रागादीनां सम्भवस्तथोक्तं, सम्प्रति यथैतेषां दुःखहेतुत्वं तथा वक्तुमाह
‘रागश्च' मायालोभात्मकः 'द्वेषोऽपि च ' क्रोधमानात्मकः कर्मज्ञानावरणादि तस्य बीजंकारणं कर्मबीजं, कर्मचस्य भिन्नक्रमत्वान्मोहात्प्रभवतीति मोहप्रभवं च मोहकारणं वदन्ति । 'चः' सर्वत्र समुच्चये 'कर्म च' इति कर्म पुनर्जातयश्च मरणानि च जातिमरणं तस्य 'मूलं' कारणं ‘दुःखं' संसारमसातपक्षे तु दुःखयतीति दुःखं, कोऽर्थः ? - दुःखहेतुं, चस्य् पुनरर्थस्य भिन्नक्रमत्वात् जातिमरणं पुनर्वदन्ति, तीर्थकरादय इति गम्यते, जातिमरणस्यैवातिशयदुःखोत्पादकत्वात्, उक्तं हि

" मरणास्स जं दुक्खं, जायमाणस्स जंतुणो ।

Page #205

२०२
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३२/१२५३ तेन दुक्खेण संतत्तो, न सरति जातिमप्पणो।" मू.(१२५४ )दुक्खं हयं जस्स न होइ मोहो, मोहो हओ जस्स न होइ तण्हा।
तण्हा हया जस्सन होइ लोभो, लोभो हओ जस्स न किंचणाई।। वृ.यतश्चैवमतः किं स्थितिमित्याह-'दुःखम्' उक्तरूपं हतमिव हतं, केनेत्याह-यस्य 'न भवति' न विद्यते, कोऽसौ ?-मोहः, अस्यैव तन्मूलकारणत्वात्, ततो हि कर्म कर्मणश्च दुःखमित्यनन्तरमेवोक्तं, हतमिव हतमिति च व्याख्यातं तत्क्षयेऽपि नारकादिगतौ स्वतत्त्वभावनापरस्यापि कियतोऽपि दुःखस्य सम्भवात्, यदि दुःखसहननं मोहाभावाद् असावपिकुत इत्याहमोहो हतो यस्य न भवति तृष्णा, कोऽर्थः?-तृष्णाया अभावान्मोहाभावः, तदायतनत्वेन तस्या अभिधानात्, तृष्णाया अपि कुतो हननमित्याह-तृष्णा हता यस्य न भवति लोभः, किमुक्तं भवति?-लोभाभावात्तृष्णाऽभावः, तृष्णाग्रहणेनोक्तनीत्या रागद्वेषयोरुक्तत्वात्तयोश्च लोभक्षये सर्वथैवाभावाद, अत एव प्राधान्याल्लोभस्य रागान्तर्गतत्वेऽपि पृथगुपादानं, दृश्यते हि प्रधानस्य सामान्योक्तावपि विशेषोक्त्यभिधानं, यथा ब्राह्मणा आयाता वशिष्ठोऽप्यायात इति, स तर्हि केन हत इत्याह-लोभो हतो यस्य न किञ्चिद्विद्यते द्रव्यादिकमिति गम्यत इति सूत्रार्थः ।।
सन्त्वेयं दुःखस्य मोहादयो, हेतवो, हननोपायस्तेषां किमयमेवोतान्योऽप्यस्ति? इत्याशङ्कय सविस्तरं तदुन्मूलनोपायं विवदिषुः प्रस्तावमारचयतिमू. (१२५५) रागं च दोसंच तहेव मोह, उद्धत्तुकामेप्प समूलजालं।
जे जे उवाया पडिवज्जियव्वा, ते कित्तइस्सामि अहाणुपुचि। वृ. स्पष्टं, नवरं यदिह रागस्य प्रथममुपादानं पूर्वं तु मोहस्य तत् मोहस्य रागद्वेषयोश्च परस्परायत्तत्वेन पूर्वापरभावस्यानियमात्, तथा उद्धर्तुकामेन' इत्युन्मूलयितुमिच्छता सह मूलानामिव मूलानां-तिव्रकषायोदयादीनां मोहप्रकृतीनां जालेन-समूहेन वर्तत इति समूलजालस्तम्, एतच्च रागादीनां प्रत्येकं विशेषणम्, 'उपायाः' तदुद्धरणहेतवः 'प्रतिपत्तव्याः' अङ्गीकर्तव्याः कर्तुमिति गम्यते, पठ्यते च-'अपाया परिवज्जियव्वा' इति ‘अपायाः' तदुद्धरणप्रवृत्तानां विबन्धकारिणोऽर्थाः 'परिवर्जयितव्याः परिहर्त्तव्या इति सूत्रावयवार्थः ।। यथाप्रतिज्ञातमेवाहमू. (१२५६) रसा पगामं न हु सेवियव्वा, पायं रसा दित्तिकरा नराणं ।
दित्तं च कामा समभिद्दवंति, दुमं जहा साउफलं व पक्खी। मू. (१२५७) जहा दवग्गी पउरिंधणे वणे, समारुओ नोवसमं उवेइ।
एविंदियग्गीवि पगामभोइणो, न बंभयारिस्स हियाय कस्सई॥ मू. (१२५८) विवत्तसिज्जासणजंतियाणं, ओमासणाणं दमिइंदियाणं।
नरागसत्तू धरिसेइ चित्तं, पराइओ वाहिरिवोसेहेहि। मू. (१२५९) जहा बिरालावसहस्स मूले, न मुसगाणं वसही पसत्था।
एमेव इत्थीनिलयस्स मण्झे, न बंभयारिस्स खमो निवासो॥ मू. (१२६०) नरूवलावनविलासहासं, न जंपियं इंगियं पेहियं वा।
इत्थीण चित्तंसि निवेसइत्ता, दटुं ववस्से समणे तवस्सी॥ मू. (१२६१) अदंसणं चेव अपत्थणं च, अचिंतनं चेव अकित्तणं च।

Page #206

२०३
अध्ययनं-३२,[ नि.५३०]
इत्थीजनस्सारियझाणजुग्गं, हियं सया बंभवए रयाणं॥ । मू.(१२६२) कामं तु देवीहिं विभूसियाई, न चाइया खोभइउंतिगुत्ता।
तहावि एगंतहियंति नच्चा, विवित्तवासो मुनिनं पसत्थो ।। मू.(१२६३)मुक्खाभिकखिस्सवि माणवस्स, संसारभीरुस्स ठियस्स धम्मे।
नेयारिसंदुत्तमत्थि लोए, जहत्थिओ बालमनोहराओ। मू.(१२६४) एएय संगा समइक्कमित्ता, सुहत्तरा चेव हवंति सेसा।
जहा महासागरमुत्तरित्ता, नई भवे अवि गंगासमाणा ॥ मू. (१२६५)कामाणुगिद्धिप्पभवं खु दुक्खं, सव्वस्स लोगस्स सदेवगस्स।
- जंकाइयं माणसियं च किं चि, तस्संतयं गच्छइ वीयरागो। मू.(१२६६ ) जहा य किंपागफला मनोरमा, रसेन वनेण य भुज्जमाणा।
ते खुद्दए जीविय पच्चमाणा, एओवमा कामगुणा विवागे। वृ.रसेत्यादि सूत्रैकादशकम्। 'रसा:' क्षीरादिविकृतयः 'प्रकामम्' अत्यर्थं न निषेवितव्याः' नोपभोक्तव्याः, प्रकामग्रहणं तु वातादिक्षोभनिवारणाय रसा अपि निषेवितव्या एव, निष्कारणनिषेवणस्य तु निषेध इति ख्यापनार्थम्, उक्तं च
"अच्चाहारो न सहे अतिनिद्रेण विसया उदिज्जंति। . जायामायाहारो तंपि पगामं न भुंजामि॥" . किमित्येवमुपदिश्यते इत्याह-'प्रायः' बाहुल्येन रसा निषेव्यमाणा इति गम्यते, दृप्तिःधातूद्रेकस्तत्करणशीला दृप्तिकरा दृप्तकरा वा पाठान्तरतः इह च भावे क्तप्रत्यय इति दृप्तं दर्प उच्यते, दृश्यन्त एव हि कुर्वन्तो दृप्तत्वममी प्राणिनामिति, यदिवा दीप्तं दीपनं मोहानलज्वलनमित्यर्थस्तत्करणशीला दीप्तकराः, केषां? -नराणामुपलक्षणत्वास्त्रयादीनां च, उदीरयन्ति हि ते उपभुक्तास्तेषां मोहानलमिति, उक्तं हि
"विगई परिणईधम्मो मोहो जमुदिज्जए उदिन्ने य। ..
सुट्ठवि चित्तजयपरो कहं अकज्जे न वट्टिहिई ? ॥" एवं च को दोष इत्याह-दप्तं यदिवा दीप्तं नरमिति प्रक्रमः 'चः' पुनरर्थे जातिविवक्षया च बहुवचनप्रक्रमेऽप्येकवचनं, 'कामाः' विषयाः 'समभिद्रवन्ति' अभिभवन्ति, तथाविधस्य त्याद्यभिलषणीयत्वात्सुखाभिभवनीयत्वाच्चेति भावः, कमिवक इवेत्याह-'द्रुमं' वृक्षं 'यथे' त्यौपम्ये, 'स्वादुफलं' मधुरफालन्वितं 'च' इति भिन्नक्रमः, ततश्च 'पक्खि'त्ति पक्षिण इव, इह च द्रुमोपमः पुरुषादि: स्वादुफलतातुल्यं च दृप्तत्वं दीप्तत्वं वा पक्षिसदृशाश्च कामा इति । __ अनेन रसप्रकामभोजने दोष उक्तः, सम्प्रति सामान्येनैव प्रक्रामभोजने दोषमाह-यथा 'दवाग्निः' दावानलः प्रचुरेन्धने 'वने' अरण्ये, एतदुपादानं च वसति (तिमिति) कश्चिद्विध्याकोऽपि स्यादिति, 'समारुतः' सवायुः 'नोपसम'न्ति न 'उपशमं' विध्यापनाम् 'उपैति' प्राप्नोति, एवम्' इति दवाग्निवन्नोपशमभाग भवति इंदियग्गि'त्ति इन्द्रियशब्देनेन्द्रियजनितो राग एवोक्तः, तस्यैवानर्थहेतुत्वेनेह चिन्त्यमानत्वात्, सोऽग्निरिव धर्मवनदाहकत्वाद् इन्द्रियाग्निः, सोऽपि प्रकामभोजिनः' अतिमात्राहारस्य, प्रकामभोजनस्यैव पवनप्रायत्वेनातीव

Page #207

२०४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३२/१२६६ तदुदीरकत्वाद् अतश्चायं न ब्रह्मचारिणः 'हिताय' हितनिमित्तं, ब्रह्मचर्यविघातकत्वेन कस्यचिद् अतिसुस्थिस्यापि, तदनेन प्रक्रमाभोजनस्य काक्वा परिहार्यत्वुक्तम् ।।
इत्थं रागमुद्धर्तुकामेन यत्परिहर्त्तव्यं तदभिधाय यदतियत्नेन कर्त्तव्यं तदाह-विविक्तास्त्र्यादिविकला शय्या-वसतिस्यस्यामासनम्-अवस्थानं तेन यन्त्रिता-नियन्त्रिता विविक्तशय्यासनयन्त्रितास्तेषाम् 'अवमाशनानाम्' न्यूनभोजनानां, पठन्ति च-'ओमासणाए'त्ति अवमंन्यूनमशनम्-आहारो येषां तेऽमि अवमाशनास्तभावोऽवमाशनता-अवमौदर्यरूपा तथा दमितानि-वशीकृतानि इन्द्रियाणि यैस्ते तथा तेषां दमितेन्द्रियाणां, पठ्यते च-'ओमासणाईदमिइंदियाणं'ति, अवममशनं यत्र तपसि तदवमशानं तदादिभिस्तपोभेदैर्दमितानीन्द्रियाणियैस्ते तथा तेषां, 'न' नैव रागः शत्रुरिवाभिमवहेतुतया रागशत्रुः ‘धर्षयति' पराभवति, किं तत्?-चित्तं, किन्तु स एवेत्थं पराधृष्यत इति भावः, क इव?-'पराजितः' पराभूतः 'व्याधिरिव' कुष्टादिः 'औपधैः' गडूच्यादिभिर्दीहमिति गम्यते, अनेनापि विविक्तशय्यासनादीनां काक्वा विधेयत्वमुक्तम्, इदानीं तु विवक्तशयनासने यत्नाधानाय विपर्यये दोषमाह-यथा बिडालामार्जारास्तेषामावसथ:-आश्रयो बिडालावसथस्तस्य 'मूले' समीपे न मूषकाणां वसतिः 'प्रशस्ता' शोभना, अवश्यं तत्र तदपायसम्भवात्, एवमेव स्त्रीणां-युवतीनां पण्डकाद्पलक्षणमेतत् निलयोनिवासः स्त्रीनिलयस्तस्य 'मध्ये' अन्तर्नब्रह्मचारिणः 'क्षमः' युक्तः, कोऽसौ ?निवास:वसतिः, तत्र ब्रह्मचर्यबाधासम्भवादिति भावः । विवक्तशय्यावस्थितावपि कदाचित्स्त्रीसंपाते यत्कर्त्तव्यं तदाह-'न' नैव रूपं-सुसंस्थानता लावण्यं-नयनमनसामाह्लादको गुणो विलासाविशिष्टनेपथ्यरचनादयो हासः-कपोलविकासादिरेषां समाहारे रूपलावण्यविलासहासं न जल्पितं-मन्मनोल्लापादि 'इंगिय'त्ति बिन्दुलोपाद् 'इङ्गितम्' अङ्गभङ्गादि 'वीक्षितं' कटाक्षवीक्षितादि 'वा' समुच्चये स्त्रीणां सम्बन्धि 'चित्तंसि'त्ति 'चित्ते' मनसि 'निवेश्य' अहो! सुन्दरमिदं चेति विकल्पतः स्थापयित्वा 'द्रष्टुं' इन्द्रियविषयतयां नेतुं 'व्यवस्येत्' अध्यवस्येत श्रमणस्तपस्वीति प्राग्वत, चित्ते निवेश्येत्यनेन च रागाद्यभिसन्धिं विनैतदर्शनमपि न दोषायेति ख्याप्यते, उक्तं हि-'न सकं रूवमटुं' इत्यादि, निवेश्येति च समानकालत्वेऽपि कत्वाप्रत्ययः अक्षिणी निमील्य हसतीत्यादिवत्।
किमित्येवमुपदिश्यते इत्याह-'अदर्शनम्' इन्द्रियाविषयीकरणं 'चः' समुच्चये 'एव:' अवधारणेऽदर्शनमेव च 'अप्रार्थनं च' अनभिलषणम् 'अचिन्तनं चैव' रूपाद्यपरिभावनम् 'अकीर्तनंच' असंशब्दनं, तच्च नामतो गुणतो वा स्त्रीजनस्यार्यध्यान-धादि तस्य योग्यंतद्धेतुत्वेनोचितमार्यध्यान योग्यं हितं' पथ्यं 'सदा' सर्वकालं ब्रह्मव्रते पाठान्तरतो ब्रह्मचर्ये 'रतानाम्' आसक्तानां, ततः स्थितमेतत्-स्त्रीणां रूपादि मनसि निवेश्य द्रष्टुं व्यवस्येत् ।। ननु 'विकारहेतौ सति विक्रियन्ते, येषां न चेतांसि त एव धीराः' तत्किमिति रागमुद्धर्तुकामेना विविक्तशयनासनताविधेयेत्युच्यते? इत्याशङ्कयाह-'कामंतु'त्ति अनुमतमेवैतद् यदुत देवीहिवि'त्ति देवीभिरपि' अप्पसभिरप्यास्तां मानुषीभिरत्यपिशब्दार्थः 'भूषिताभिः' अलंकृताभिः 'न' नैव चाइय'त्ति शकिताः क्षोभयितुं' चालयितुं संयमादिति गम्यते 'तिसृभिः' मनोगुप्त्यादिगुप्तिभिर्गुप्ताः अर्थान्मुनयः 'तथाऽपि' यदप्येवंविधाश्चालयितुं न शक्यन्ते तदप्येकान्त

Page #208

अध्ययनं - ३२, [ नि. ५३० ]
२०५
हितमेतदिति ज्ञात्वा, किमुक्तं भवति ? - संभवन्ति हि केचिदभ्यस्तयोगिनोऽपि ये तत्सङ्गतः क्षुभ्यन्ति येऽपि न क्षुभ्यन्ति तेऽपि स्त्रीसंसक्तवसतिवासे “साहु तवो वणवासो" इत्याद्यवर्णादिदोषभाजो भवेयुरिति परिभाव्य 'विविक्तवासो ' विविक्तशय्यासनात्मको मुनीनां प्रशस्त इत्यन्तर्भावितण्यर्थतया 'प्रशंसितः' गणधरादिभिः श्लाघित इत्यर्थः, अतः स एवाश्रयणीय इति भावः ॥ एतत्समर्थनार्थमेव स्त्रीणां दुरतिक्रमत्वमाह
'मोक्षाभिकाङ्क्षिणोऽपि' मुक्त्यभिलाषिणोऽपि मानवस्य संसारात् चतुर्गतिरूपाद्भयनशीलो भीरुः संसारभीरुः, अपेरिहापि सम्बन्धात्तस्यापितथास्थितस्यापि 'धर्मे' श्रुतधर्मादौ 'न' नैव 'एतादृशम्' ईदृशं दुस्तरं दुरतिक्रमम् 'अस्ति' विद्यते 'लोके' जगति तथा 'स्त्रियः' युवतयः ‘बालमनोहराः' निर्विवेकचित्ताक्षेपिण्यो दुस्तराः, दुस्तरत्वे च बालमनोहरत्वं हेतुः, अतश्चातिदुस्तरत्वादासां परिहार्यत्वेन विविक्तशय्यासनमेव श्रेय इति भावः ॥
नन्वेवं स्त्रीसङ्गातिक्रमार्थमयमुपाय उपदिष्टस्तथा शेषसङ्गातिक्रमणार्थमति किं न कश्चनोपाय उपदिश्यते ? इत्याह-‘यदिवा स्त्रीसाङ्गतिक्रमे गुणमाह-एतांश्च 'सङ्गान्' सम्बन्धान् प्रक्रमात्स्त्रीविषयान् 'समतिक्रम्य' उल्लङ्घय 'सुखोत्तरश्चैव' अकृच्छ्रोल्लयाश्चैव भवन्ति 'शेषाः ' द्रव्यादिसङ्गाः सर्वसङ्गानां रागरूपत्वे समानेऽपि स्त्रीसङ्गानामेवैतेषु प्रधानत्वादिति भावः, , दृष्टान्तमाहयथा‘महासागरं' स्वयम्भूरमणमुत्तीर्य 'नदी' सरित् ' भवेत्' स्यात्सुखोत्तरैवेति प्रक्रमो वीर्यातिशययोगत इति भावः, 'अवि गंगासमाने 'ति गङ्गा किलमहानदी तत्समानाऽपि तत्सदृशाऽपी, आस्तामितरा द्रनदीत्यपिशब्दार्थः । यदुक्तं "विवित्तसेज्जासणजत्तियाण " - मित्यत्र विविक्तावसथमर्थतो व्याख्याय "ओमासणाणं दमिइंदियाण" मित्यत्रावमाशनत्वमनन्तरमेव प्रक्रामभोजननिषेधेन समर्थितं, दमितेन्द्रियत्वं तूत्तरत्र वक्ष्यत इत्युभयमुपेक्ष्य 'न रागसत्तू धरिसेइ चित्त" मित्यत्र किमिति रागपराजयं प्रत्येवमुपदिश्यते ? इत्याशङ्कय रागस्य दुःखहेतुत्वं दर्शयितुमाह- कामा:- विषयास्तेष्वनुगूद्धिः सतताभिकाङ्क्षा अनुभावानुबन्ध इत्यादिष्वनोः सातत्येऽपि दर्शनात्, तस्याः प्रभवो यस्य तत्कामानुगृद्धिप्रभवं 'खु'त्ति खुशब्दस्यावधारणार्थत्वाकामानुगृद्धिप्रभवमेव, किं तत् ? - 'दुःखम्' असातं सर्वस्य लोकस्य-प्राणिगणस्य, कदाचिद्देवानां विशिष्टानुभाववत्तयैवं न स्यादत आह- 'सदेवकस्य' देवैः समन्वितस्य, कतरत्तद् दुःखमित्याह-यत् 'कायिकं' रोगादि 'मानसिकं च' इष्टवियोगादिजन्यं 'किञ्चित् ' स्वल्पमपि, कदाचिदेतदभावेऽप्येतत्स्याद् अत आहतस्य द्विविधस्यापि दुःखस्यान्तमेव अन्तकं - पर्यन्तं गच्छति 'वीतरागः' विगतकामानुगृद्धिरित्यर्थः ॥
ननु कामाः सुखरूपतयैवानुभूयन्ते तत्कथं कामानुगृद्धिप्रभवं दुःखम् ?, उच्यते, 'यथा च' इति यथैव किम्पाको वृक्षविशेषस्तत्फलानि, अपेर्गम्यमानत्वात्, 'मनोरमाण्यपि ' हृदयङ्गमान्यपि 'रसेन' आस्वादेन 'वर्णेन च' रुचिररक्तादिना चशब्दाद् गन्धादिना च 'भुज्यमानानि' उपभुज्यमानानि 'ते' इति 'तानि' लोकप्रतीतानि क्षोदयितुम् - अध्यवसनादिभिरुपक्रमकारणैर्विनाशयितुं शक्यत इति क्षुद्रं तदेवानुकम्प्यतया क्षुद्रकं सोपक्रमित्यर्थस्तस्मिन् जीविते - आयुषि पच्यमानानि - विपाकावस्थाप्राप्तानि मरणान्तदुःखदायीनीति शेषः, प्राग्वच्च लिङ्गव्यत्ययः, पठ्यते च--‘ते जीवियं खुंदति पच्चमाणे 'त्ति तानिकिम्पाकफलानि जीवितम्

-

Page #209

२०६
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३२/१२६६ आयुः 'खंदति' आर्षत्वात्, ‘क्षोदयन्ति' विनाशयन्ति विपच्यमानानि, 'एतदुपमाः' किम्पाकफलतुल्याः कामगुणाः 'विपाके' फलप्रदानकाले, किमुक्तं भवति?-यथा किम्पाकफलान्युपभुज्यमानानि मनोरमाणि विपाकावस्थायां तु सोपक्रमायुषां मरणहेतुतयाऽतिदारुणानि, एवं कामगुणा अपि उपभुज्यमाना मनोरमा विपाकावस्थायां तु नरकादिदुर्गतिदुःखदायितयाऽत्यन्तदारुणा एव, ततः सुखरूपतया प्रतिभासनं सुखहेतुत्वेऽनैकान्तिकमेव, किम्पाकफलानां मनोरमत्वेन सुखप्रतिभासेऽप्यन्यथाभावादिति सूत्रैकादशकार्थः॥
इत्थं बहुतरगुणस्थानानुयायित्वेन रागस्य प्राधान्यत्केवलस्यैवोद्धरणोपायमभिधाय सम्प्रति तस्यैव द्वेषसहितस्य तमभिधित्सुर्दमितेन्द्रियत्वं च सिंहावलोकितन्यायाश्रयणेन व्याचिख्यासुरिदमाहमू. (१२६७) जे इंदियाणं विसया मणुना, न तेसु भावं निसिरे कयाई।
न यामणुन्नेसु मनपि कुज्जा, समाहिकामे समणे तवस्सी॥ वृ.ये 'इन्द्रियाणां' चक्षुरादीनां 'विषयाः' रूपादयः 'मनोज्ञाः' मनोरमाः न तेषु' विषयेषु 'भावम्' अभिसन्धिम्, अपेर्गम्यमानत्वाद्भावमपि प्रस्तावादिन्द्रियाणि प्रवर्त्तयितुं, किं पुनस्तत्प्रवर्तनमित्यपिशब्दार्थः, 'निसृजेत्' कुर्यात् 'कदाचित्' कस्मिंश्चित्काले, 'न च' नैव 'अमनोज्ञेषु' अमनोरमेषु 'मनोऽपि' चित्तमपि, अत्रापीन्द्रियाणि प्रवर्त्तयितुम् अपिशब्दार्थश्च प्राग्वत् 'कुर्यात्' विदध्यात्, अनेन वाक्यद्वयेनापीन्द्रियदम उक्तः, समाधिः-चित्तेकाग्र्यं स च रागद्वेषाभाव एवेति स एवानेनोपलक्ष्यते, ततस्तत्कामो-रागद्वोषोद्धरणाभिलाषी श्रमणस्तपस्वीति च प्रागव्त्, नन्वेवमुभयोद्धरणहेतुत्वेनेन्द्रियदमस्य किमिति रागोद्धरणहेतुष्वभिधानम्,?, उच्यते, हेतुप्रक्रमात्, न चोभयोद्धरणहेतुतयैकोद्धरणहेतुता विरुध्ये, यदिवा तत्रापि रागस्य द्वेषोपलक्षणत्वादुभयोद्धरणोपायतैव विवक्षिता, किन्तु एव दर्पतो द्वेषसम्भवादवमाशनत्वस्याप्यसौ भावनीयेत्यलं प्रसङ्गेनेति सूत्रार्थः॥
इत्थं रागद्वेषोद्धरणैषिणो विषयेभ्यो निवर्त्तनमिन्द्रियाणामुपदिष्टम्, अधुना त्वेतेषु तत्प्रवर्तने रागद्वेषानुद्धरणे च यो दोषस्तं प्रत्येकमिन्द्रियाणि तत्प्रसङ्गतो मनश्चाश्रित्य दर्शयितुमाहमू. (१२६८) चक्खुस्स रूवं गहणं वयंति, तं रागहेउं तु मणुनमाहु।
तंदोसहेउं अमणुनमाहु, समो अ जो तसु स वीयरागो। मू.(१२६९) रूवस्स चक्खं गहणं वयंति, चक्खुस्स रूवं गहणं वयंति।
रागस्स हेउंसमणुनमाहु, दोसस्स हेउ अमणुत्रमाहु॥ मू.(१२७०) रूवेसु जो गिद्धिमुवेइ तिव्वं, अकालियं पावइ सो विनासं।
रागाउरे से जहवा पयंगे, आलोअलोले समुवेइ मच्चुं । मू.(१२७१)जे यावि दोसं समुवेइ तिब्वं, तंसि क्खणे से उ उवेइ दुक्खं।
दुइंतदोसेण सएण जंतू, न किंचि रूवं अवरज्झई से। मू. ( १२७२) एगंतरत्तो रुइरंसि रूवे, अतालिसे से कुणई पओसं।
दुक्खस्स संपीलमुवेइ बाले, न लिप्पई तेन मुनी विरागे। मू.(१२७३) रूवानुगासानुगए य जीवे, चराचरेहिं सयणेगरूवे।

Page #210

२०७
अध्ययन-३२,[नि.५३० ]
चित्तेहिं ते परियावेइ बाले, पीलेइ अत्तद्वगुरू किलिडे । मू. (१२७४ ) रूवानुवाएण परिग्गहेण, उप्पायणे रक्खणसंनिओगे।
वए विओगे य कहं सुहं से, संभोगकाले य अतित्तलाभे? || मू.(१२७५) रूवे अतित्ते अपरिग्गहमि, सत्तोवसत्तो न उवेइ तुढ़ि।
अतुट्टिदोसेण दुही परस्स, लोभाविले आययई अदत्तं ।। मू. (१२७६ ) तण्हाभिभूयस्स अदत्तहारिणो, रूवे अतित्तस्स परिग्गहे य।
- मायामुसं वड्डइ लोभदोसा, तत्थावि दुक्खा न विमुच्चइ से। मू. (१२७७) मोसस्स पच्छा य परत्थओ य, पओगकाले य दुही दुरंते।
एवं अदत्तानि समायअंतो, रूवे अतित्तो दहिओ अनिस्सो॥ मू.(१२७८)रूवाणुरत्तस्स नरस्स एवं, कत्तो सुहं हुज्ज कयाइ किंचि?॥
तत्थोवभोगेऽवि किलेसदुक्खं, निव्वत्तई जस्स कएण दुक्खं ।। मू.(१२७९) एमेव रूवंमि गओ पओसं, उवेइ दुक्खोहपरंपराओ।
पदुट्ठचित्तो अचिणाइ कम्म, जं से पुनो होइ दुहं विवागे । मू.(१२८०) रूवे विरत्तो मनुओ विसोगो, एएण दुक्खोहपरंपरेण।
नलिप्पई भवमझेऽवि संतो, जलेण वा पुक्खरिणीपलासं॥ मू.(१२८१) सोयस्स सदं गहणं वयंति, तं रागहेउंतु मणुन्नमाहु।
तं दोसहेउं अमणुन्नमाहु, समो अ जो तेसु स वीयरागो। मू. (१२८२) सद्दस्स सोयं गहणं वयंति, तं रागहेतु मणुनमाहु।
तं दोसहेउं अमणुनमाहु, समो अ जो तेसु स वीयरागो। मू. (१२८३) सद्देसु जो गेहिमुवेइ तिव्वं, अकालियं पावइ सो विनासं।
रागाउरे हरिणमिउव्व मद्धे, सद्दे अतित्ते समुवेइ मच्छं। मू.(१२८४ ) जे यावि दोसं समुवेइ तिव्वं, तंसि क्खणे से उ उवेइ दुक्खं।
दुदंतदोसेण सएण जंतू, न किंचि सदं अवरज्झई से॥ मू.(१२८५)
एगंतरत्ते रुइरंसि सद्दे० ॥ मू.(१२८६)
सद्दाणुगासाणु०॥ . मू.(१२८७)
सद्दाणुवाएण परिग्गहेण०॥ मू.(१२८८)
सद्दे अतित्ते०॥ मू.(१२८९)
तण्हाभिभूयस्स०॥ मू.(१२९०)
मोसस्स पच्छा य॥ मू.(१२९१)
सद्दाणु०॥ मू.(१२९२)
एमेव सइंमि०॥ मू.(१२९३)
सद्दे विरत्तो०॥ मू.(१२९४) घाणस्स गंधं गहणं वयंति॥ मू.(१२९५)
गंधस्स घाणं॥

Page #211

-
२०८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३२/१२९६ मू.(१२९६)गंधेसु जो गेहिं रागाउरे ओसहिगंधगिद्धे, सप्पे बिलाओ विव निक्खमंते॥ मू.(१२९७)
जे यावि दोसं०॥ मू.(१२९८)
एगंतरत्तो रुइरंमि गंधे० ॥ मू.(१२९९)
गंधानु०॥ मू.(१३००)
गंधाणुवा०॥ मू.(१३०१)
गंधे अतिते॥ मू.(१३०२)
तण्हा०॥ मू.(१३०३)
मोसस्स० ॥ मू.(१३०४)
गंधानु० ॥ मू.(१३०५)
एमेव गंधमि०॥ मू.(१३०६)
गंधे विरत्तो० ॥ मू.(१३०७)
जिब्भाए रसंगहणं० ॥ मू.(१३०८)
रसस्स जीहंगहणं वयंति०॥ मू.(१३०९)रसेसु जो गेहि० रागाउरे बडिसविभिन्नकाए, मच्छे जहा आमिसंभोगगिद्धे ।। मू.(१३१०-१३१९)जेयावि दोसं समुवेइ-यावत्-पोक्खरिणीपला
(जहा १२८४-१२९३) मू.(१३२०) कायस्स फासंगहणं वयंति० ।। मू.(१३२१)
फासस्स कायं गहणं०॥ मू.(१३२२)
फासेसु जो गेहिमु०। रागाउरे सीयजलावसन्ने, गाहग्गहीए महिसे व स्ने, ३ ॥ मू.( १३२३-१३३२)एवं फासाभिलापे गाथा जे यावि० यावत् पलासं
(जहा १२८४-१२९३) मू.(१३३३)
मनस्स भावं गहणं०॥ मू.(१३३४)
भावस्स मणंग०॥ मू.(१३३५)
भावेसु जो गेहि। रागाउरे कामगुणेसु गिद्धे, करेणुमग्गावहिए व नागे॥ मू.(१३३६-१३४५) एवं भावाभिलापे गाथा जे यावि दोसं
यावत् पोक्खरिणीपलासं (जहा १२८४ -१२९३) वृ. 'चक्खुसे'त्यादि सूत्राण्यष्टसप्ततिः। तत्रापि चक्षुराश्रित्य त्रयोदश। 'चक्षुषः' चक्षुरिन्द्रियस्य रूप्यत इति रूपं-वणः संस्थानं वा, गृह्यतेऽनेनेति ग्रहणं, कोऽथ?-आक्षेपकं, विशिष्टेन हिरूपेण चक्षुराक्षिप्यते तद् 'वदन्ति' अभिदधति तीर्थकृदादय इति गम्यते, ततः किमित्याह'तद्' इति रूपं राग:-अभिष्वङ्गस्तद्धेतुः-तदुत्पादकं 'तुः' पूरणे मनोज्ञमाहुः, तथा 'तद्' इति रूपमेव दोष्स्तद्धेतुममनोज्ञमाहुः, ततस्तयोश्चक्षुःप्रवर्त्तने रागद्वेषसम्भवात्तदुद्धरणाशक्तिलक्षणो दोष इति भावः, आह-एवं न कश्चित् सति रूपे वीतरागः स्यादत आह

Page #212

अध्ययनं-३२,[नि.५३०]
२०९ 'समस्तु' अरक्तद्विष्टतया तुल्यः पुनर्यः 'तयोः' मनोज्ञेतररूपयोः स 'वीतराग' इति तथाविधाभावतो वीतरागस्तदविनाभावित्वाद् द्वेषस्य तथैव वीतद्वेषश्च, इदमाकूतम्-यस्यैव रागद्वेषौ स्तस्तस्यैव तदुदीरकत्वेनानयोस्तज्जनकत्वमुच्यते न तु यः सम एव, तथा च न तावच्चक्षुस्तयोः प्रवर्त्तयेत्, कथञ्चित्प्रवर्त्तने वा समतामेवालम्बेतेत्युक्तं भवति, ननु यद्येवं रूपमेव रागद्वेषजनकं ततस्तदुद्धरणार्थिनस्तद्गतैव चिन्ताऽस्तु, रूपे चक्षुर्न प्रवर्तयेदित्येवं तु न युक्तैव चक्षुषश्चिन्ता इत्याशङ्कयाह-रूपस्य चक्षुः गृह्णातीति ग्रहणं, बहुलवचनात्कर्त्तरिल्युट्, तद्वदन्ति, तथा चक्षुषो रूपं गृह्यत इति प्राग्वल्लयुटिग्रहणं-ग्राह्यं तद्वहन्ति, अनने रूपचक्षुषोाह्यग्राहकभाव उक्तः, तथा च न ग्राहकं विना ग्राह्यत्वं नापि ग्राह्यं विना ग्राहकत्वमित्यनयोः परस्परमुपकार्योपकारकभाव उक्तो भवति, एतेन त्वनयो रागद्वेषजनने सहकारिभावः ख्याप्यते, तथा च यथा रूपं रागद्वेषकारणं तथा चक्षुरपि, अत एवाह
रागस्य हेतुं-कारणं प्रक्रमाचक्षुः सह मनोज्ञेन ग्राह्येण रूपेण वर्त्तते इति समनोज्ञं, मनोज्ञरूपविषयमित्युक्तं भवति, 'आहुः' ब्रुवते, यत्र तु 'हेउंतमणुन्न'मिति पाठस्तत्र 'तं'ति तच्चक्षुर्मनोज्ञं मनोज्ञरूपविषयत्वेन ततो दोषो-द्वेषः, उक्तं हि-"ईष्या रोषो द्वेषः" इत्यादि, तस्य हेतुममनोज्ञम्-अमनोज्ञरूपं, पाठान्तरतश्च हेतुं तदमनोज्ञमाहुः, उभयप्रक्रमेऽपि चक्षुष एव विशेष्वत्वेनोपदर्शनं, रूपस्य पूर्वसूत्रेणैव, एवं च रूपचक्षुषोः सहितयोरेव रागद्वेषजनकत्वाद्युक्तमुक्तं तावुद्धत्तुंकामो रूपे चक्षुर्न प्रवर्तयेत्, यदातु पाश्चात्यपादत्रयं पूर्ववत्पठ्यते तदा पूर्वसूत्रे चक्षुषो रूपं ग्रहणं-ग्राह्यमिति व्याख्येयं, ततश्चेहापि ग्राह्यग्राहकभाव उक्तः, तत्र चोक्त एवाभिप्रायः, तथा यदि चक्षू रागद्वेषकारणं न कश्चिद्वीतरागः स्यादत आहसमश्चेत्यादि, शेषं सुगमम्।
आह-अस्त्वयं रागद्वेषोद्धरणोपायः, एतदनुद्धरणे च को दोषः? येन तदुद्धरणार्थमित्थमुपदिश्यत इत्याह-'रूपेषु यो 'गृद्धि' गाऱ्या रागमित्यर्थः, उक्तं हि वाचकैः
"इच्छा मूर्छा कामः स्नेहो गायं ममत्वमभिनन्दः।
___ अभिलाष इत्यनेकानि रागपर्यायवचनानि ।।" 'उपैति' गच्छति तीव्राम्' उत्कटां गृद्धेविशेषणं, सकिमित्याह-अकाले भवम् आकालिंकयथास्थित्यायुरुपररमादागेव प्राप्नोति स 'विनाशं' घातं, पाठान्तरतः 'क्लेशं वा' मरणान्तबाधात्मकं, रागेणातुरो-विहलो रागातुरः सन 'से' इति स लोकप्रतीत: 'यथा वा' इति वाशब्दस्यैवकारार्थत्वाद् 'यथैव' येनैव प्रकारेण 'पतङ्गः' शलभः आलोक: अतिस्निग्धदीपशिखादिदर्शनं तस्मिन् लोलोलम्पट आलोकलोलः समुपैति 'मृत्यु' प्राणत्यागं, तस्यापि
गृद्धाऽऽलोकलोलत्वं राग एवेति भावः । ___ 'यश्च' इति यस्तु, अपीति च तस्मिन्नित्यनेन योक्ष्यते 'दोषं' द्वेषं समुवेंति'त्ति वचनव्यत्ययात् 'समुपैति' समुपगच्छति रूपेष्वितिप्रक्रमः 'नित्यं' सदा न तु कदाचित्, स किमित्याह-तस्मिन्नपि 'क्षणे' प्रस्तावे यस्मिन् द्वेष उत्पन्नः 'स' इति सः 'तुः' पूरणे उपैति 'दुःखं' शारीरादि, द्विष्टो हि किमिदमनिष्टं मया दृष्टमिति मनसाव्याकुलीभवति परितप्यते च देहेन, नतु यथा रागमुपगच्छंस्तकाले मनोज्ञविषयावलोकनजनितं सुखमभिमन्यते उत्तरकालमेव तु दुःखमिति, पठन्ति च | 29/14

Page #213

२१०
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३२/१३४५ 'समुवेंति सव्वं'ति स्पष्टं, यदि रूपदर्शनाद्वेषमुपगच्छन् दु:खमुपैति ततस्तथाविध-रूपदोषेणैवास्य दुःखावाप्तिरिति प्राप्तमित्याशङ्कयाह-दुष्टं दमनं दुर्दान्त तच्च प्रक्रमाच्चक्षुषस्तदेव दोषो दुर्दान्तदोपस्तेन 'स्वकेन' आत्मीयेन ‘जन्तुः' प्राणी, न 'किञ्चित्' स्वल्पमपि रूपं प्रक्रमादमनोज्ञम् 'अपराध्यति' दुष्यति 'से' तस्य, यदि हि रूपमेवापराध्येन्न कस्यचिद्देषाभावः स्यात्, तथा च मुक्त्यभावादयो दोषा इति भावः । इत्थं रागद्वेषयोर्द्वयोरप्यनर्थहेतुत्वमुक्तमिदानीं तु द्वेषस्यापि रागहेतुकत्वात्स एव महाऽनर्थमूलमिति दर्शयंस्तस्य विशेषतः परिहर्त्तव्यतां ख्यापयितुमाह-'एकान्तरक्तो' यो न कथञ्चिद्विरागं याति 'रुचिरे' मनोरमे रूपे, किमित्याह
"अतालिसी'त्ति मागधदेशीभाषया 'अतादृशे' अन्यादशे, तथा च तल्लक्षणं-'रशयोर्लसौ मागधिकाया'मिति, 'से' इति करोति 'प्रदोषं' द्वेषं सुन्दरीनन्द इव सुरसुन्दरीरागतः, सून्दर्यां चथा च दुःखस्य 'संपीडनं' सङ्घातं, यद्वा समिति-भृशं पीडा-दुःखकृताबाधा संपीडा तामुपैति 'बालः' अज्ञः उक्तमेवार्थव्यतिरेकमुखेनाह-न लिप्यत इव लिप्यते, श्लिष्यत इत्यर्थः, तेन' द्वेषकृतदुःखेन मुनिः 'विरागः' रागविरहितः, तस्यैव तन्मूलत्वादिति भावः ॥
सम्प्रति रागस्यैव पापकर्मोपचयलक्षणमहाऽनर्थहेतुतां ख्यापयितुं हिंसाद्याश्रवनिमित्ततां पुनरीह च तद्धारेण दुःखजनकत्वंच सूत्रषटेकनाह-रूपं प्रस्तावान्मनोज्ञमनुगच्छति रूपानंगमा स चासावाशा च रूपानुगाशा, रूपविषयोऽभिलाष इति योऽथः, तदनुगतश्च जीवः, पठन्ति च-'रूवाणुवायाणुगए य जीवे'त्ति तत्र रूपाणां-मनोज्ञानामुपायैः-उपार्जनहेतुभिरनुगतो-युक्त उपायानुगतः स च प्राणी जीवान् ‘चराचरान्' त्रसस्थावरान् 'हिनस्ति' विनाशयति 'अनेकरूपान्' जात्यादिभेदतोऽनेकविधान्, कांश्चित्तु 'चित्रैः' अनेकप्रकारैः स्वकायपरकायशस्त्रादिभिरुपायैरिति गम्यते सुब्ब्यत्ययाद् यथासम्वभं चित्तेषु वा तानिति-चराचरजीवान् परीतिसर्वतस्तापयति-दुःखयति परितापयति बाल इव बालः-विवेकविकलतयाऽपरांश्च पीडयति एकदेशदुःखोत्पादनेनात्मार्थं गुरुः-स्वप्रयोजननिष्ठः 'क्लिष्टः' रागबाधितः ॥ ___ अन्यच्च-रूपानुपातो रूपविषयोऽनुपात: अनुगमनमनुराग इतियावत् तस्मिंश्च सति प्ररिग्रहणे' मूर्छात्मकेन हेतुना 'उत्पादने' उपार्जने रक्षणंच-अपायविनिवारणं सन्नियोगश्च-स्वपरप्रयोजनेषु सम्यग्व्यापारणं रक्षणसन्नियोगं तस्मिन् ‘वये'त्ति 'व्यये' विनाशे 'वियोगे' विरहे सतोऽप्यनेककारणजनिते, सर्वत्र रूपस्येतिप्रक्रमः, क्व सुखं ?, न क्वचित्, किन्तु सर्वत्र दुःखमेवेति भावः, 'से' इति तस्य जन्तोः, इयमत्र भावना-रूपमूर्छितो हिरूपवत्करितुङ्गमकलत्रादीनामुत्पादनरक्षणार्थं तेषु तेषु क्लेशहेतुषूपायेषु जन्तुः प्रवर्त्तते, तथा नियोज्यापि तथाविधप्रयोजनोत्पत्तौ रूपवत्कलत्रादि तदपायशङ्कया पुनः पुनः परितप्यत एवेति सिद्धिमेवास्योत्पादनरक्षणसंनियोगेषु दुःखम्, एवं व्ययवियोगयोरपि भावनीयम्, अन्ये तु पठन्ति-'रूवानुरागेण परिग्गहेणं'ति, तत्र रूपानुरागेण हेतुना यः परिग्रहस्तेन, शेषु प्राग्वत्, स्यादेतत्मा भूदुत्पादनादिषु रूपस्य सुखं, सम्भोगकाले तु भविष्यतीत्याशङ्कयाह-'सम्भोगकाले च' उपभोगप्रस्तावे च 'अतित्तलाभे'त्ति तर्पणं तृप्तं तृप्तिरितियावत्तस्स लाभः-प्राप्तिस्तृप्तलाभो न तथाऽतृप्तलाभः, किमुक्तं भवति?-बहुधाऽपि रूपदर्शने रागिणां न तृप्तिरस्ति, यतोऽन्यैरप्युक्तम्
"न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाभ्यति।

Page #214

अध्ययनं-३२,[नि. ५३०]
२११ हविषा कृष्णवर्मेव, भूय एवाभिवर्द्धते ।।" तथा 'यथाऽभ्यासं विवर्द्धन्ते विषयाः कौशलानि चेन्द्रियाणा" मिति, तस्मिन् सति क्व सुखमिति सम्बन्धः, उत्तरोत्तरेच्च्छया हि परितप्यात एव जन्तुरिति, पठन्ति च-'अतित्तिलाभे'त्ति तृप्तिप्राप्त्यभावे। आह-एवं परिग्रहाद्दुःखमनुभवतस्तद्भीरुतया ततो निवृत्तिर्दोपान्तरानारम्भणं वा किमस्य संभवतीत्याशङ्कयाह-रूपेऽतृप्तश्च परिग्रहे च-तद्धिषयमूर्छात्मके सक्तः-सामान्येनैवासक्तिमान् उपसक्तश्च-गाढमासक्तस्ततः सक्तश्च पूर्वमुपसक्तश्च पश्चात् सक्तोपसक्तः 'नोपैति' नोपगच्छति ‘तुष्टिं' परितोषं सन्तोषमितियावत्, तथा चातुष्टिरेव दोषोऽतुष्टिदोषस्तेन दुःखीयदि ममेदमिदं च रूपवद्वस्तु स्यादित्याकाङ्क्षातोऽतिशयदुःखवान्, सकिं कुरुत इत्याह-- 'परस्य' अन्यस्य सम्बन्धि रूपवद्वस्त्विति गम्यते 'लोभाविलः' लोभकलुषः, यद्वा परेषां स्वं परस्वंप्रक्रमाद् यद्रूपवद्वस्तु तस्मिन् लोभो-गायं तेनाविल: परस्वलोभाविल: 'आदत्ते' गृह्णाति 'अदत्तम्' अनिसृष्ट परकीयमेव रूपवद्वस्त्विति गम्यते, अनेन रागस्यातिदुष्टतां ख्यापयितुं परिग्रहाद्दोष-दर्शनेऽपि विशेषतस्तत्रासक्तिर्दोषान्तरारम्भणं चाभिहितं ॥ __ तत्किमस्यैतावानेव दोष उतान्योऽपि ? इत्याशङ्कायोक्तदोषानुवादेन दोषान्तरमप्याह'तृष्णाभिभूतस्य' लोभामिभूतस्य तत एवादत्तं हरति-गृह्णातीत्येवंशीलोऽदत्तहारी तस्य, तथा रूपे-रूपविषयो यः परिग्रहस्तस्मिन्निति योगः, चस्य भिन्नक्रमत्वादतृप्तस्य च तत्रासन्तुष्टस्य मायाप्रधानं मोसंति-मृषाऽलीकभाषणं मायामृषा 'वर्द्धते' वृद्धि याति, कुतः पुनरिदमित्थम्
'लोभदोषात्' लोभापराधात्, लुब्धो हि परस्वमादत्ते आदाय च तद्गोपनपरो मायामृषा वक्ति, तदनेन लोभ एव सर्वाश्रवाणामति मुख्यो हेतुरित्युक्तं, तथा रागप्रक्रमेऽपि सर्वत्रलोभाभिधानं रागेऽपिलोभांशस्यैवातिदुष्टतावेदनार्थं, तत्रापि को दोपः? इत्याह-'तत्रापि' मृषाभाषणेऽपि दुःखात्' असातात् 'न विमुच्यते' न विमुक्तिमाप्राप्नोति सः; किन्तुः?, दुःखभाजनमेव भवतीति भावार्थः ॥दुःखाविमुक्तिमेव भावयति-'मोसस्स'त्ति मृषा, कोऽथ:?-अनृतभाषणस्य पश्चाच्च पुरस्ताच्च 'प्रयोगकाले च' तद्भाषणप्रस्तावे च दुःखी सन् तत्र पश्चादिदमिदं चन मया सुसंस्थापितमुक्तमिति पश्चात्तापतः पुरस्ताच्च कथमयं मया वञ्चनीय इति चिन्ताव्याकुलत्वेन प्रयोगकाले च नासौ ममालीकभाषितां लक्षयिष्यतीति क्षोभतः तथा दुष्टोऽन्तःपर्यवसानं तज्जन्मन्येकविडम्बनातो विनाशेन अन्यजन्मनि च नरकादिप्राप्त्या यस्यासौ दुरन्तो भवति जन्तुरिति गम्यते, तदेवं मृषाद्वारेणादत्तादानस्य् दुःखहेतुत्वमुक्तं, यदा च 'मोसस्स'त्ति 'मोषस्य' स्तेयस्येति व्याख्या तदा साक्षादेव तस्य दुःखहेतुत्वाभिधानम्,
उपसंहारमाह-'एवम्' अमुनोक्तप्रकारेणादत्तानि समाददान:' गृह्णन् रूपेऽतृप्तः सन्दुःखितो भवति, कीदृशः सन्? इत्याह-'अनिश्रः' दोषवत्तया सर्वजनोपेक्षणीय इति कस्य-चित्सम्बन्धिनाऽवष्टम्भेन रहितः, मैथुनरूपाश्रवोपलक्षणं चैतदिति, प्रसिद्धत्वाच्च रागिणां तस्य साक्षादनभिधानं, यद्वा रूपसम्भोगोऽपि मिथुनकर्मकत्वाद्देवानामिव मैथुनमेव, तथा च रागिवचनम्
"आलोए च्चिय सा तेन पिययमा नेहनिब्भरमनेनं ।
आभासियव्व अवगूहियव्व रमियव्व पीयव्व।" त्ति, स च प्रकान्तः, एवमुत्तरत्रापि स्त्रीगतशब्दादिसम्भोगानां मैथुनत्वं सम्भावनीयम्। उक्तमो

Page #215

२१२
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-३२/१३४५ वार्थं निगमयितुमाह-रूपानुरक्तस्य नरस्य 'एवम्' अनन्तरसूत्रकदम्बकोक्तप्रकारेण कुतः सुखं भवेत् ? कदाचित्किञ्चित्, सर्वदा दुःखमेवेति भावः, किमित्येवं ?, यतः 'तत्र' रूपानुरागे 'उपभोगेऽपि' उपभोगावस्थायामपि 'क्लेशदुःखम्' अतृप्तलाभतालक्षणबाधाजनितमसातम् उपभोगमेव विशिनष्टि-निर्वर्त्तयति' उत्पादयति यस्य- इत्युपभोगस्य कृते यदर्थं 'न' इति वाक्यालङ्कारे 'दुःखं' कृच्छ्रमात्मन इति गम्यते, उपोभगार्थं हि जन्तुः क्लिश्यति - तत्र सुखं स्यादिति यदा च तदाऽपि दुःखं तदा कुतोऽन्यदा सुखसम्भवः ? इति भावः ।
इत्थं रागस्यानर्थहेतुतामभिधाय द्वेषस्यापि तामतिदेष्टुमाह- 'एवमेव' यथाऽनुरक्तस्थैव रूपे गतः प्रदोपं-द्वेषम् 'उपैति' प्राप्नोति इहैवेति शेष: 'दुःखौधपरम्पराः ' उत्तरोत्तरदुःखसमूहरूपाः, तथा प्रदुष्टं प्रकर्षेण द्विष्टं चित्तं यस्य तथाविधः, चस्य भिन्नक्रमत्वात् 'चिनोति वा' बन्धाति कर्म, तत् शुभमपि संभवत्यत आह-यत् 'से' तस्य पुनर्भवति 'दुःखं' दुःखहेतुः 'विपाके ' अनुभवकाले इह परत्र चेति भावः, पुनर्ग्रहणमैहिकदुःखापेक्षम्, अशुभकर्मोपचयश्च हिंसाद्याश्रवाविनाभावीति तद्धेतुत्वमनेनाक्षिप्यते ।
-
इत्थं रागद्वेपयोरुद्धरणार्हतां ख्यापयितुं तदनुद्धरणे दोषमभिधाय तदुद्धरणे गुणमाह-इ-रूपे विरक्त उपलक्षणत्वादद्विष्टश्च 'मनुजः' मनुष्यः 'विशोक : ' शोकरहितः संस्तन्निबन्धनयो रागद्वेषयोरभावात् ‘एतेन’ अनन्तरमुपदर्शितेन 'दुक्खोहरपंपरेणं' ति दुःखानाम्- असातानामोधाः-सङ्घातास्तेषां परम्परा - सन्ततिर्दुःखौधपरम्परा तया 'न लिप्यते' न स्पृश्यते भवमध्येऽपि ‘सन्’ भवन्, संसारवत्र्त्यपीत्यर्थः ॥ दृष्टान्तमाह- जलेनेव वाशब्दस्योपमार्थत्वात् 'पुष्करिणीपलास' पद्मिनीपत्रं जलमध्येऽपि सदिति शेषः ।
इत्थं चक्षुराश्रित्य त्रयोदश सूत्राणि व्याख्यातानि, एतदनुसारेणैव शेषेन्द्रियाणां मनसश्च स्वविषयप्रवृत्तौ रागद्वेषानुद्धरणदोषाभिधायकानि त्रयोदश सूत्राणि व्याख्येयानि, नवरं ' श्रोत्रस्ये 'ति श्रोत्रेन्द्रियस्य शब्द्यत इति शब्दो- ध्वनिस्तं 'मनोज्ञं' काकलीगीतादि 'अमनोज्ञं' खरकर्कशादि, तथा 'हरिणमियव्व मुद्धे' त्ति, मृगः सर्वोऽपि पशुरुच्यते, यदुक्तम्- "मृगशीर्ष् हस्तिजातौ, मृग: पशुकुङ्गयोः" इति, हरिणस्तु कुरङ्ग एवेति तेन विशेष्यते, हरिणश्चासौ मृगश्च हरिणमृगः 'मुग्ध:' अनभिज्ञः सन् 'शब्दे' गौरिगीतात्मकेऽतृप्तः - तदाकृष्टचित्ततया तत्रातृप्तिमान् ।
'घ्राणस्य' इति घ्राणेन्द्रियस्य गन्ध्यते-घ्रायत इति गन्धस्तं 'मनोज्ञं' सूरभिम् 'अमनोज्ञम्' असुरभि, तथौषधयो-नागदमन्यादिकास्तासां गन्धस्तत्र गृद्धो-गृद्धिमानौषधिगन्धगृद्धः सन् 'सप्पबिलाओ विव'त्ति इवशब्दस्य भिन्नक्रमत्वात्सर्प इव बिलान्निष्क्रमन्, स ह्यत्यन्तप्रि(तत्प्रियतया तद्गन्धं सोढुमशक्नुवन् बिलान्निष्क्रामति ३ ।
'जिह्वयाः' जिह्वेन्द्रियस्य रस्यते - आस्वाद्यत इति रसस्तं 'मनोज्ञं' मधुरादि 'अमनोज्ञं' कटुकादि तथा बडिशं - प्रान्तन्यस्तामिषो लोहकीलकस्तेन विभिन्नकायो - विदारितशरीरो बडिशविभिन्नकाय: 'मत्स्य:' मीनो यथाऽऽमिषस्य- मांसादेर्भोगः - अभ्यवहारस्तत्र गृद्ध आमिषभोगगृद्धः ४ | काय इहस्पर्शनेन्द्रियं सर्वशरीरगतत्वख्यापनार्थं चास्यैवमुक्तं, तस्य स्पृश्यत इति स्पर्शस्तं 'मनोज्ञं' मृदुप्रभृति 'अमनोज्ञं' कर्कशादि शीतं शीतस्पर्शवज्जलंपानीयं तत्रावसन्नः-अवमग्नः शीतजलासन्नो ग्राहै: - जलचरविशेषैर्गृहीतः - क्रोडीकृतो ग्राह

Page #216

अध्ययनं - ३२, [ नि. ५३० ]
गृहीतो महिप इवारण्ये, वसति हि कदाचित्केनचिदन्मोच्येतापीत्यरण्यग्रहणम् ५ ।
'मनसः' चेतसो भावः-अभिप्राय: स चेह स्मृतिगोचरस्तं 'ग्रहणं' ग्राह्यं वदन्तीन्द्रियाविषयत्वात्तस्य, ‘मनोज्ञं' मनोज्ञरूपादिविषयम् 'अमनोज्ञं' तद्विपरीतविषयम्, एवमुत्तरग्रन्थोऽपि भावविषयरूपाद्यपेक्षया व्याख्येयः, यद्वा स्वप्नाकामदशादिषुभावोपस्थापितो रूपादिरपि भाव उक्तः, स मनसो ग्राह्यः, स्वप्नकामदशादिषु हि मनस एव केवलस्य व्यापार इति, 'कामगुणेषु' मनोज्ञरूपादिषु ‘गृद्धः' आसक्तः 'करेणुमग्गावहिए व नागे' इति इवार्थस्य चय भिन्नक्रमत्वात् करेण्वाकरिण्या मार्गेण निजपथेनापहृतः - आकृष्टः करेणुमार्गापहृतः 'नाग इव' हस्तीव स हि मदान्धोऽप्यदूरवर्त्तिनीकरेणुमुपदर्श्य तद्रूपादिमोहितस्तन्मार्गानुगामितया च गृह्यते संग्रामादिषु च प्रवेश्यते तथा च विनाशमाप्नोतीति दृष्टान्तत्वेनोक्तः, आह
२१३
एव चक्षुरादीन्द्रियवशादेव गजस्य प्रवृत्तिरिति कथमस्यात्र दृष्टान्तत्वेनाभीधानम् ?, उच्यते, एवमेतत्, मनः प्राधान्यविवक्षया त्वेतन्नेयं, यदिवा तथाविधकामदशायां चक्षुरादीन्द्रियव्यापाराभावे मनसः प्रवृत्तिरिति न दोष:, इह चानानुपूव्यपि निर्देशाङ्गमितीन्द्रियाणामित्थमुपन्यास इत्यष्टसप्ततिसूत्रावयवार्थः ॥ उक्तमेवार्थं सङ्क्षेपत उपसंहारव्याजेनाह
मू. (१३४६ )एविंदियत्था य मनस्स अत्था, दुक्खस्स हेडं मनुयस्स रागिणो । ते चेव थेवंपि कयाइ दुक्खं, न वीयरागस्स कर्रिति किंचि ॥
वृ.‘एवम्' उक्तन्यायेन 'इन्द्रियार्थाः ' चक्षुरादिविषया रूपादयः चशब्दो भिन्नक्रमस्ततो मनसोऽर्थाश्च-उक्तरूपा उपलक्षणत्वादिन्द्रियमनांसि च दुःखस्य 'हेउं 'त्ति हेतवो मनुजस्य रागिणः, उपलक्षणत्वाद् द्वेषिणश्च, विपर्यये गुणमाह-'ते चेव' इन्द्रियमनोऽर्थाः 'स्तोकमपि' स्वल्पमपि कदाचिद्दुःखं 'न' चैव वीतरागस्य उपलक्षणत्वाद्वीतद्वेषस्य कुर्वन्ति 'किञ्चिदि 'ति शारीरं मानसं चेति सूत्रार्थः ॥
ननु कश्चन कामभोगेषु सत्सु (न) वीतरागः संभवति, तत्कथमस्य दुःखाभाव ?, उच्यतेमू. (१३४७ ) न कामभोगा समयं उविंति, न यावि भोगा विगई उर्विति ।

-
जे तप्पओसी य परिग्गही य, सो तेसु मोहा विगइं उवेइ ॥
वृ. 'न' नैव 'कामभोगाः' उक्तरूपाः 'समतां' रागद्वेषाभावरूपाम् 'उपयान्ति' उपगच्छन्ति हेतुत्वेनेति गम्यते, तद्धेतुत्वे हि तेषां न कश्चिद्रागद्वेषवान् भवेत्, न चापि 'भोगाः ' भुज्यमानतया सामान्येन शब्दादयः ‘विकृति' क्रोधादिरूपाम्, इहापि हेतुत्वेनोपयन्तीत्यन्यथा न कश्चन रागद्वेषरहितः स्यात्, कोऽनयोस्तर्हि हेतुः ?, इत्याह-य: 'तत्प्रदोषी च ' तेषु विषयेषु प्रद्वेषवान् 'परिग्रही च' परिग्रहबुद्धिमान्, तेष्वेव रागीत्युक्तं भवति, स 'तेषु' विषयेषु 'मोहात्' रागद्वेषात्मकात् मोहनीयात् विकृतिमुपैति, रागद्वेषरहितस्तु समतामित्यर्थादुक्तम्, उक्तं हि पूर्व - 'सतोरेव रागद्वेषयोरुदीरकत्वेन शब्दादयो हेतव' इति, आह- "समो य जो तेसु स वीयरागो" इत्यनेन गतार्थमेतत्, सत्यं, तस्यैव त्वयं प्रपञ्चः, उक्तं हि 'त एव विधयः सुसंगृहीता भवन्ती येषां लक्षणं प्रपञ्चश्चोच्यते' इति सूत्रार्थः । किंस्वरूपाः पुनरसौ विकृतिर्यां रागद्वेषाशादुपैतीत्वाहमू. ( १३४८ ) कोहं च मानं च तहेव मायं, लोभं दुर्गुछं अरई रई च । हासं भयं सोगपुमित्थिवेयं, नपुंसवेयं विविहे य भावे ॥

Page #217

२१४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३२/१३४९ मू.(१३४९) आवज्जई एवमणेगरूवे, एवंविहे कामगुणेसु सत्तो।
अन्ने य एयप्पभवे विसेसे, कारुनदीणे हिरिमे वइस्सो।। वृ.क्रोधं च मानं च तथैव मायां लोभं-चतुष्टमप्युक्तरूपं 'जुगुप्सां चिकित्साम् 'अति' अस्वास्थ्यं 'रति च' विषयासक्तिरूपां 'हासंच' वक्रविकाललक्षणं 'भयं' साध्वसं शोकपुंस्त्रीवेदमिति समाहारनिर्देशः ततः शोकं-प्रीयविप्रयोगजं मनोदुःखात्मकं पुंवेदंस्त्रीविषयाभिलाषं स्त्रीवेदं-पुरुषाभिष्वङ्गं 'नपुंसकवेयं ति नपुंसकवेदम्-उभयाभिलापं 'विविधांश्च' नानाविधान् ‘भावान्' हर्षविषादादीनाभिप्रायान् आपद्यते' प्राप्नोति, ‘एवम्' अमुना रागद्वेषवत्तालक्षणेन प्रकारेण 'अनेकरूपान्' बहुभेदाननन्तानुबन्ध्यादिभेदेन तारतम्यभेदेन च ‘एवंविधान्' उक्तप्रकारान् विकारानिति गम्यते, 'कामगुणेषु' शब्दादिषु 'सक्तः' अभिष्वङ्गवान् उपलक्षणत्वाद् द्विष्टश्च, अन्यांश्च ‘एतदीनः कारुण्यदीनो मध्यमपदलोपी समासोऽत्यन्तदीन इत्यर्थः, 'हिरिमे'त्ति 'हीमान्' लज्जावान्, कोपाद्यापन्नो ही प्रीतिविनाशादिकमिहैवानुभवन् परत्र च तद्विपाकमतिकटुकं विभावयन् प्रायोऽतिदैन्यं लज्जांच भजते, तथा 'वइस्स'त्ति आर्षत्वात् 'द्वेष्यः' तत्तद्दोषदुष्टत्वात्सर्वस्याप्रीतिभाजनमिति सूत्रद्वयार्थः ।। __ यतश्चैवं रागद्वेषावेव दुःखमूलभतः प्रकारान्तरेणापि तयोरुद्धरणोपायाभिधानार्थं तद्विपर्यये दोषदर्शनार्थं चेदमाहमू.(१३५०) कप्पं च इच्छिज्ज सहायलिच्छू, पच्छानुतावेण तवप्पभावं।
एवं विकारे अमियप्पयारे, आवज्जई इंदियचोरवस्से ।। वृ. कल्पते-स्वाध्यायादिक्रियासु समर्थो भवतीति कल्पो-योग्यस्तम्, अपेर्गम्यमानत्वात्कल्पमपि, किं पुनरकल्पं?, शिष्यादीति गम्यते, 'नेच्छेत्' नाभिलपेत् 'सहायलिच्छू'त्ति बिन्दोरलाक्षणिकत्वात्, 'सहाये(यं') लिप्सुः ममासौ शरीरसंबाधनादि साहाय्यं करिष्यतीत्यभिलाषुकः सन्, तथा पश्चादिति-प्रस्तावाद्यतस्य तपसो वाऽङ्गीकारादुत्तरकालमनुतापः-- किमेतावन्मया कष्टमङ्गीकृतमिति चित्तबाधात्मको यस्य स तथाविधः चशब्दादन्यादृशश्च सम्भूतयतिवद् भवान्तरे भोगस्पृहयालुः, तपःप्रभावं प्रक्रमानेच्छेद, यथा-न शक्यमङ्गीकृतं त्यक्तुं परं यद्यस्य व्रतस्य तपसो वा फलमस्ति तत एतस्मादिहैवामषौषध्यादिलब्धिरस्तु, तदन्यादृशापेक्षया तु भवान्तरे शकचक्रिविभूत्यादि भूयादिति किमेव निषिध्यते ? इत्याह'एवम्' अमुना प्रकारेण 'विकारान्' दोषान् ‘अमितप्रकारान्' अपरिमितभेदान् 'आपद्यते' प्राप्नोति इन्द्रियाणि चौरा इव धर्मसर्वस्वापहरणाद् इन्द्रियचौरास्तद्वश्य:-तदायत्तः, उक्तविशेषणविशिष्टस्य हि कल्प्यतपःप्रभाववाञ्छारूपेण स्पर्शनादीन्द्रियवश्यतावश्यसंभाविनी ततश्चोत्तरोत्तरविशेषानभिलषतः संयम प्रति चित्तविप्लुत्यवधावनादिदोषा अपि संभवन्त्येवेति, एवं च ब्रुवतोऽयमाशयः-तदनुग्रहबुद्धा कल्प पुष्टालम्बने च तपःप्रभावं च वाञ्छतोऽपि न दोषः, अथवा कल्पमुक्तरूपं नेच्छेत्सहायलिप्सुं यदि कथञ्चनामी मम धर्मसहाया भवन्तीत्येवमभिलाषुकमप्यास्तामन्यमिति भावः, जिनकल्पिकापेक्षं चैतत्, एतेन च रागस्य हेतुद्वयपरिहरणमुद्धरणोपाय उक्तः, उपलक्षणं चैतदीदृशामन्येषामपि रागहेतूनां च परिहारस्य, ततः सिद्धं द्वयोरप्युद्धरणोपायानांतद्विपर्ययेच दोषाणामभिसन्धानमिति सूत्रार्थः।।अनन्तरंरागद्वेषोद्ध

Page #218

२१५
अध्ययनं-३२,[ नि.५३०] रणोपायविपर्यये यो दोष उक्तस्तमेव दोषान्तरहेतुनाऽभिधानद्वारेण समर्थयितुमाहमू.(१३५१) तओसि जायंति पओअणाई, निमज्जिउंमोहमहन्नवंमि।
सुहेसिणो दुक्खविनोय (मुक्ख)नट्ठा, तप्पच्चयं उज्जमए अरागी।। वृ.'ततः' इति विकारापत्तेरनन्तरं 'से' तस्य 'जायन्ते' उत्पद्यन्ते 'प्रयोजनानि' विषयसेवनप्राणिहिंसादीनि 'निमज्जितु'मित्यन्त वितण्यर्थत्वान्निमज्जयितुमिव निमज्जयितुं प्रक्रमात्तमेव जन्तुं मोहो महार्णव इवातिदुस्तरतया मोहमहार्णवस्तस्मिन्, किमुक्तं भवति ?-यैर्मोहमहार्णवनिमग्न इव जन्तुः क्रियते स ह्युत्पन्नविकारतया मूढ एवासीत् विषयासेवनादिभिश्च प्रयोजनैः, सुतरां मुह्यतीति, कीदृशस्य पुनरस्य किमर्थं चैवंविधप्रयोजनानि जायन्ते? इत्याह'सुखैषिणः' सुखाभिलपणशीलस्य 'दुःखविनोदार्थं दुःखपरिहारार्थं पाठान्तरतो दुःखविमोनाय वा, सुखैषितायां हि दुःखपरिहाराय विषयसेवनादिप्रयोजनसम्भव इति भावः, कदाचिदेवंविधप्रयोजनोत्पत्तावपि तत्रायमुद्दासीन एव स्याद् ?, अत्रोच्यते-'तत्प्रत्ययम्' उक्तरूपप्रयोजननिमित्तं पाठन्तरतस्तत्प्रत्ययादुद्यच्छति चशब्दस्यैवकारार्थ-त्यादुद्यच्छत्येव, कोऽर्थः?-तत्प्रवृत्तावुत्सहत एव, 'रागी' रागवानुपलक्षणत्वाद् द्वेषी च सन्, रागद्वेषयोरेव सकलानर्थस्य परम्पराकारणत्वादिति सूत्रार्थः ॥ किमिति रागद्वेषावतः सकलाऽप्यनर्थपरम्परोच्यते? इत्याशङ्कयाहमू.(१३५२) विरज्जमाणस्स य इंदियत्था, सदाइया तावइयप्पगारा।
न तस्स सव्वेपि मणुनयं वा, निव्वत्तयंती अमणुनयं वा ।। व.विरज्यमानस्येति उपलक्षणत्वादद्विषतश्च 'चः' पुनरर्थे ततो विरज्यमानस्याद्विषतश्च पुनः 'इन्द्रियार्थाः' शब्दादिकाः पाठान्तरतो वर्णादिका वा तावन्त इति यावन्तो लोके प्रतीताः प्रकारा: खरमधुरादिभेदा येषां ते तावत्प्रकाराः, बहुप्रभेदा इत्यर्थः, न 'तस्य' इति मनुजस्य सर्वेऽपि' समस्ता अपि मनोज्ञतां वा निवर्तयन्ति' जनयन्त्यमनोज्ञतां वा(निवर्तयन्ति)किन्तु?, रागद्वेषवत एव, स्वरूपेण हि रूपादयो न मनोज्ञताममनोज्ञतां वा कर्तुमात्मनः क्षमाः किन्तु रेक्ततरप्रतिपत्रध्यवसायवशाद, उच्यते चान्यैरपि
"परिवाटकामुकशुनामेकस्यां प्रमदातनौ ।
कुणपं कामिनी भक्ष्यमिति तिस्रो विकल्पनाः ।।" ततो वीतरागस्य तन्निर्वर्तनहेत्वभावात्कथममी मनोज्ञतामनोज्ञतां वा निर्वर्त्तयेयुः?, तदभावे च कथं विषयसेवनाक्रोशदानादिप्रयोजनोत्पत्तिः ? इति, पूर्वं सति मनोज्ञत्वेऽमनोज्ञत्वे च समस्य रूपादीनामकिञ्चित्करत्वमुक्तम्, इह तु मनोज्ञत्वामनोज्ञत्वे अपि तादृशस्य न भवत एवेत्युच्यत इति पूर्वस्याद्विशेष इति सूत्रार्थः ॥ तदेवं "जे जे उपाया पडिवज्जियव्व"त्ति प्रतिज्ञातरागद्वेषयोर्मोहस्य च परस्परायतनत्वेऽपि रागद्वेषयोरतिदुष्टत्वात्साक्षात् मोहस्य च तदायतनत्वात्तद्वारेणोद्धरणोपायान् प्रतिपत्तव्यान्निरूपप्य यदा तु "जे जे अवाया परिवज्जियव्व"त्ति(पाठः) तदा रसनिषेवणादीनपायानुक्तन्यायतोऽभिधायोपसंहरन्नाहमू.(१३५३) एवं ससंकप्पविकप्पणासुं, संजायइ समयमुवट्ठियस्स।
अत्थे च संकप्पयओ तओ से, पहीयए कामगुणेसु तहा। वृ. 'एवम्' उक्तप्रकारेण स्वस्य-आत्मनः संकल्पा:-प्रक्रमाद्रागद्वेषमोहरूपाध्य

Page #219

२१६
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३२/१३५३ वसायास्तेषां विकल्पनाः-सकलदोषमूलत्वादिपरिभावनाः स्वसङ्कल्पविकल्पनास्तासूपस्थि-- तस्य-उद्यतस्येति सम्बन्धः, किमित्याह-'संजायते' समुत्पद्यते 'समय'ति आर्षत्वात् 'समता' माध्यथ्यमर्थान्-इन्द्रियार्थान् रूपादींश्चस्य भिन्नक्रमत्वात्सङ्कल्पयतश्च-यथा नैवैतेऽपायहेतवः किन्तु ? रागादय एवेत्युक्तनीत्या चिन्तयतो यदिवा समता-परस्परमध्यवसायतुल्यता सा चानिवृत्तिबादरसम्परायगुणस्थान एव, एतत्प्रतिपत्तृणां हि बहूनामप्येकरूप एवाध्यवसाय इत्यनयैतदुपलक्ष्यते, तथा अर्थान्' जीवादीन् 'संकल्पयतश्च' शुभध्यानविषयतयाऽध्यवस्यतः 'ततः' इति समतायाः 'से' तस्य जन्तोः (साधोः) प्रहीयते' प्रकण हानि याति, काऽसौ ?'कामगुणेषु' रूपादिषु तृष्णा' अभिलाषो लोभ इतियावत्, समतायां हि द्विविधायामपि प्राप्तायामुत्तरोत्तरगुणस्थानावाप्त्या क्षीयत एव लोभ इति । अथवा 'एवम्' उक्तप्रकारेण 'समकम्' एककालम् 'उपस्थितस्य' उद्यतस्य रागाद्युद्धरणोपायेष्विति प्रक्रमः, यदिवा 'समयम्' एतदभिधायकं सिद्धान्तं प्रतीति शेषः ‘उपस्थितस्य' तदुक्तार्थानुष्ठानोद्यतस्येत्यर्थः, किमित्याहस्वसङ्कल्पानाम्-आत्मसम्बन्धिनां रागाद्यध्यवसायानां विकल्पना-विशेषेण छेदनं स्वसङ्कल्पविकल्पना, दृश्यते हि छेदवाच्यपि कल्पशब्दः, यथोक्तम्
_ "सामर्थ्य वर्णनायां च, छेदने करणे तथा ।
औपम्ये चाधिवासे च, कल्पशब्दं विदुर्बुधाः ।।" 'आसु'ति आशु' शीघ्रं 'संजायते' भवति, पठन्ति च-'ससंकप्पविकप्पणासो'त्ति, तथा 'अत्थे असंकप्पयतो'त्ति, तत्र, च स्वस्य-आत्मनः सङ्कल्पः-अध्यवसायस्तस्य विकल्पारागादयो भेदास्तेषां नाश:-अभावः स्वसङ्कल्पविकल्पनाशः, तथा को गुणः? इत्याह-'अर्थान्' रूपादीन् 'असङ्कल्पयतः' रागादिविषयतयाऽनध्यवस्यतः 'ततः' इति स्वसङ्कल्पविकल्पनातः स्वसंकल्पविकल्पनाशाद्वा 'से' तस्य प्रहीयते कामगुणेषु तृष्णेवि सूत्रार्थः ।।
ततः स कीदृशः सन् कि विधत्ते? इत्याहमू.(१३५४ ) सो वीयरागो कयसव्वकिच्चो, खवेइ नाणावरणं खणेणं। .
तहेव जं दरिसणमावरेइ, जंचंतरायं पकरेइ कमं॥ वृ. 'सः' इति हीनतृष्णः 'वीतरागः' विगतरागद्वेषो भवति, तृष्णा हि लोभस्तत्क्षये च क्षीणकषायगुणस्थानावाप्तिरिति, तथा कृतसर्वकृत्य इव कृतसर्वकृत्यः प्राप्तप्रायत्वादनने मुक्तः 'क्षपयति' क्षयं नयति 'ज्ञानावरणं' वक्ष्यमाणस्वरूपं 'क्षणेन' समयेन तथैव यद् ‘दर्शनं' चक्षुर्दर्शनादि आवृणोति' स्थगयति दर्शनावरणमित्यर्थः, यच्च 'अन्तरायं' दानादिलब्धिविघ्नं प्रकरोति 'कर्म' अन्तरायनामकमित्युक्तं भवति, स हि क्षपितमोहनीयस्तीर्णमहासागर इव श्रमोपेतो विश्रम्यान्तर्मुहूर्तं तद्विचरसमये निद्राप्रचले देवगत्यादिनामप्रकृतीश्च क्षपयति, चरमसमये च ज्ञानावरणादित्रयमिति सूत्रार्थः ॥ तत्क्षयाच्च कं गुणमवाप्नोति? इत्याहमू.(१३५५) सव्वं तओ जाणई पासई य, अमोहणो होइ निरंतराए।
अनासवे जाणसमाहिजुत्तो, आउक्खए मुक्खमुवेइ सुद्धे ॥ वृ.'सर्व' निरवशेषं ततः' ज्ञानावरणादिक्षयात् 'जानाति' विशेषरूपतयाऽवगच्छति पश्यति च सामान्यरूपतया 'चः' समुच्चयार्थः, तत एतेन भेदविषयत्वात्समुच्चयस्य पृथगुपयोगत्व

Page #220

अध्ययनं - ३२, [ नि. ५३० ]
मनयोः सूच्यते, ततश्च यदुक्तं युगपदुपयोगवादिना
२१७
"मनपज्जवणाणतो नाणस्स य दंसणस्स य विसेसो । केवलनाणं पुन दंसणन्ति नाणंति य समाणं ॥ त्ति,
तन्निराकृतं भवति, तथा प्रज्ञप्त्यामभिहितम्-"जं समयं जाणंति नो तं समयं पासंति, तथा केवली णं भंते! इम रयणप्पमं पुढवि आगरेहिं हेऊहिं पमाणेहिं संठाणेहिं परिवारेहिं जं समयं जाणइ नो तं समयं पासति ?, हंता गोयमा ! केवली न" मित्यादि, न चात्र केवलिशब्देन छद्मस्थ एव श्रुतकेवल्यादिविवक्षित इति वाच्यं, यत इहाद्यसूत्रे स्नातक एव प्रस्तुतः, स च धातिकर्मक्षयादेव भवतीति न तस्य छद्मस्थता संभवेत्, द्वितीयसूत्रे तु परमाणुदर्शनमेव प्रक्रान्तं, तस्य च केवलं विना परमावधेस्ततो वा किञ्चिन्यूनस्यैव सम्भवस्तत्र च तौ व्यवच्छेदिताविति केवलमेवावशिष्यते, उक्तं च पूज्यै:
"ते दोऽवि विसेसेउं अन्नो छउमत्थकेवली को सो ? । जो पास परमाणुं गहणमिहं जस्स होज्जाहि ।। "
न चैवमप्यस्मिन् विशेषवति सूत्रे परवक्तव्यतैवेयमित्युपगन्तुमुचितम् उक्तं हि" एवं विसेसियंमिवि परमयमेगंतरोवओगोत्ति ।
पुन उभओवओगा परवत्तव्वत्ति का बुद्धी ? ॥"
इत्यादि कृतं प्रसङ्गेन प्रकृतमुच्यते तथा चामोहनः - मोहरहितो भवति, तथा निष्क्रान्तोऽन्तरायो (यात्) निरन्तरायोऽनाश्रवः प्राग्वत्, ध्यानं - शुक्लध्यानं तेन समाधिः - परमस्वाथ्यं तेन युक्तः सहितो ध्यानसमाधियुक्तः आयुष उपलक्षणत्वान्नामगोत्रवेद्यानां च क्षय आयुःक्षयस्तस्मिन् सति मोक्षम् 'उपैति' प्राप्नोति 'शुद्धः ' विगतकर्ममल इति सूत्रार्थः ॥
मू. (१३५६ ) सो तस्स सव्वस्स दुहस्स मुक्खो, जं बाहई सययं जंतुमेयं । दीहामयव्विप्पमुक्को पसत्थो, तो होइ अच्चंतसुही कयत्थो ।
वृ. 'सः' इति मोक्षप्राप्तो जन्तुः 'तस्मात्' इति जातिजरामरणरूपत्वेन प्रतिपादितात् 'सर्वस्मात् ' निरवशेषाद् दुःखात् सर्वत्र सुब्व्यत्ययेन षष्ठी 'मुक्तः ' पृथग्भूतः, यत् कीदृशगित्याह-'यद्' दुःखं 'बाधते' पीडयति 'सततम्' अनवरतं 'जन्तुं' प्राणिनम् 'एनं' प्रत्यक्षमनुभवोपदर्शनमेतत्, दीर्घाणि यानि स्थितितः प्रक्रमात्कर्माणि तान्यामया इव-रोगा इव विविधबाधाविधायितया दीर्घामयास्तेभ्यो विप्रमुक्तो दीर्घामयविप्रमुक्तः अत एव 'प्रशस्तः' प्रशंसार्हः, ततः किमित्याह-'तो' इति 'तत: ' दीर्घामयविप्रमोक्षाद् 'भवति' जायतेऽत्यन्तम्- -अतिक्रान्तपर्यन्तं सुखं शर्म तदस्यास्तीत्यत्यन्तसुखी तत एव च 'कृतार्थः ' कृतसकलकृत्य इति सूत्रार्थः ॥
मू. (१३५७ ) अनाइकालप्पभवस्स एसो, सव्वस्स दुक्खस्स पमुक्खमग्गो । वियाहिओ जं समुविच्च सत्ता, कमेण अच्चतसुही भवंति ॥ त्तिबेमि ॥
वृ. ‘अनादिकालप्रभवस्य' अनादिकालोत्पन्नस्य 'एष: ' अनन्तरोक्तः सर्वस्य दुःखस्य 'प्रमोक्षमार्गः ' प्रमोक्षोपायः, पाठान्तरतश्च संसारचक्रस्य विमोक्षामार्गो, व्याख्यातः, यः कीदृश: ? इत्याह-'यं' दुःखप्रमोक्षमार्गं 'समुपेत्य' सम्यक् प्रतिपद्य 'सत्त्वाः 'प्राणिनः 'क्रमेण' उत्तरोत्तरगुणप्रतिपत्तिरूपेणात्यन्तसुखिनो भवन्तीति सूत्रार्थः ॥

Page #221

२१८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३२/१३५७ इति परिसमाप्तौ, ब्रवीमिति पूर्ववत् । अवसितोऽनुगमो, नयाश्च प्राग्वत् ।।
अध्ययनं ३२ समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधितं सम्पादितं उत्तराध्ययनसूत्रे द्वात्रिंशमध्ययनं सनियुक्तिः सटीकं परिसमाप्तम्
अध्ययनं-३३-कर्मप्रकृतिः) वृ. व्याख्यातं प्रमादस्थानाख्यं द्वात्रिंशमध्ययनमिदानीं त्रयस्त्रिंशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तराध्ययने प्रमादस्थानान्युक्तानि, तैश्च 'मिथ्यात्वाविरतिप्रमादकषाययोगा बन्धहेतवः' इतिवचनात्कर्म बध्यते, तस्य च काः प्रकृतयः ? कियती वा स्थितिः ? इत्यादिसन्देहापनोदायेदमारभ्यते, अस्य च चतुरनुयोगद्वारचर्चा प्राग्वद्यावन्नामनिष्पन्ननिक्षेपे कर्मप्रकृतिरिति नाम, अतः कर्मणः प्रकृतेश्च निक्षेपाभिधानायाह नियुक्तिकृत्
नि. [५३१] कम्मंमि अ निक्खेवो चउव्विहो० ॥ नि. [५३२] जाणगभवियसरीरे तव्वइरित्ते च तं भवे दुविहं ।
कम्मे नोकम्मे या कम्मंमि अ अनुदओ भणिओ। नि. [५३३] नोकम्मदव्वकम्मं नायव्वं लेप्पकम्ममाईअं।
भावे उदओ भणिओ कम्मट्टविहस्स नायव्वो।। नि. [५३४] निक्खेवो पयडीए चउव्वि० ।। नि. [५३५] जाणगभवियसरीरे तव्वइरित्ते च तं भवे दुविहं।
कम्मे नोकम्मे या कम्ममि अ अनुदओ भणिओ॥ नि. [५३६] नोकम्मे दव्वाइं गहणपाउग्गमुक्कगाइं च।
भावे उदओ भणिओ मूलपयडि उत्तराणं च ।। ७. कम्ममीत्यादि गाथाः षट् सुगमाः नवरं कर्मणि' ज्ञानावरणादिके उदयो-विपाकस्तदभावोऽनुदयो भणितः, किमुक्तं भवति?-अनुदयावस्थं कर्मैव कर्मकार्याकरणात् तद्व्यतिरिक्तं द्रव्यकर्म, नोकर्मद्रव्यकर्म ज्ञातव्यं लेप्यकर्मादिकम्, आदिशब्दात्काष्ठकर्मादिपरिग्रहः, नोकर्मता चास्य ज्ञानावरणादिकर्माभावरूपत्वात्, द्रव्यकर्मता च द्रव्यस्यप्रतिमादेः क्रियमाणत्वात्, 'भावे' विचार्ये प्रक्रमात्कर्म 'उदयः' विपाक: भणित:' उक्तः, अयं च कस्य सम्बन्धी ज्ञायताम् ? इत्याह-'कम्मट्ठविहस्स'त्ति प्राग्वदष्टविधकर्मणो ज्ञातव्यो, ज्ञानावरणाद्यष्टविधकर्मोदयावस्थं भावकर्म, तस्यैव कर्मकार्यकरणादिति भावः।।
प्रकृतिनिक्षेपे कर्मणि-मूलप्रकृत्यादिरूपेऽनुदयस्तद्यतिरिक्ता द्रव्यप्रकृतिः, नोकर्माणि द्रव्याणि ग्रहणप्रायोग्यानि यान्यद्यापि तावन्न गृह्यन्ते ग्रहणयोग्यता चास्ति येषाम्, आर्षत्वात्सुपो लुक, तथा मुक्तान्येव मुक्तकानि-यानि कर्मतया परिणमय्य प्रोज्झितानि यथाक्रमं पुरस्कृतपश्चात्कृतपर्यायत्वाद्, 'भाव' इति भावे विचार्ये 'उदयः' विपाकः भणित:' उक्तः प्रकृतिरिति प्रक्रमः, कासामित्याह-'मूलपगडि उत्तराणं च' त्ति मूलप्रकृतीनामुत्तरप्रकृतीनां चेहैव वक्ष्यमाणानामिति ।। इत्यवसितो नामनिष्पन्ननिक्षेपः, सम्प्रति सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं ।

Page #222

२१९
अध्ययनं-३३,[नि.५३६ ] मू. (१३५८) अट्ठ कम्माई वुच्छामि, आनुपुब्बिं जहक्कम।
जेहिं बद्धे अयं जीवे, संसारे परिवत्तए । वृ. 'अष्ट' इत्यष्टसङ्खयानि क्रियन्ते मिथ्यात्वादिहेतुभिर्जीवेनेति कर्माणि 'वक्ष्यामि' प्रतिपादयिष्वे 'आनुपुब्धि'न्ती प्राग्वत्सुब्यत्ययादानुपूर्व्या, इयं च पश्चानुपूर्व्यादिरपि संभवत्यत आह-'यथाक्रमं' क्रमानतिक्रमेण पूर्वानुपूर्येतियावत्, पठन्ति च 'सुणेह मे' इति प्राग्वत्, यानि कीदृशीत्याह-'यैः' कर्मभिः ‘बद्धः' श्लिष्ट: 'अय'मिति प्रतिप्राणिस्वसंवेद्यो जीवः संसारे परिवर्त्ततेऽज्ञतादिविविधपर्यायानुभवनतोऽन्यथा च अन्यथा च भवति परिभ्रमति वा पाठान्तरत इति सूत्रार्थः ।। यथाप्रतिज्ञातमाहमू. (१३५९) नाणस्सावरनिजं, सणावरणं तहा।
वेयनिज्जंतहा मोहं, आउकम्मं तहेव य॥ मू. (१३६०) नामकम्मं च गोयं च, अंतरायं तहेव य।
एवमेयाइं कम्माई, अट्रेव य समासओ। वृ.ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञानम्-अवबोधस्तस्य आवियते-सदप्याच्छाद्यतेऽनेन पटेनेव विवस्वत्प्रकाश इत्यावरणीयं कृत्यल्युटो बहुल' मिति वचनात्करणेऽनीयः, दृश्यतेऽनेनेति दर्शनंसामान्यावबोधस्तदावियते वस्तुनि प्रतीहारेणेव नृपतिदर्शनमनेनेति दर्शनावरणं, तथा वेद्यतेसुखदुःखतयाऽनुभूयते लिह्यमानमधुलिप्तासिधारावदिति वेदनीयं, तथा मोहयति जानानमपि मद्यपानवद्विचित्तताजननेनेति मोहस्तम्, आयाति-आगच्छति स्वकृतकर्मावाप्तनरकादिकुगतेनिष्क्रमितुमनसोऽप्यात्मनो निगडवत्प्रतिबन्धकतामित्यायुः तदेव कर्म आयुःकर्म तथैव च।
नमयतिगत्यादिविविधभावानुभवनं प्रत्यात्मानं प्रवणयति चित्रकर इव करितुरगादिभावं प्रति रेखाकृतिमिति'नामकर्म, 'च:' समुच्चये, गीयते-शब्द्यते उच्चावचैः शब्दैः कुलालादिव मृद्रव्यमत आत्मेति गोत्रं तच्च अन्तरा-दातृप्रतिग्राहकयोरन्तर्भाण्डागारिकवद्विघ्नहेतुतयाऽयतेगच्छतीत्यन्तरायं तथैव च सर्वत्रासदपि कर्मेति संबध्यते, उपसंहारमाह-'एवम्' अमुना प्रकारेणैतानि कर्माण्यष्टदेव 'तुः' पूरणे 'समासातः' सङ्केपेण, विस्तरतस्तु यावन्तो जन्तुभेदास्तान्यपि तावन्तीत्यनन्तान्येवेति भावः॥ ___ अत्र च ज्ञानदर्शनस्वतत्त्वोऽयमात्मेत्यन्तरङ्गत्वात्तयोरादितस्तदावरणोपादानं, समानेऽपि च तयोरन्तरङ्गत्वे ज्ञानोपयोग एव सर्वलब्धीनामवाप्तिः, यदुक्तम्-"सव्वाओ लद्धीओ सागारोवओगाउत्तस्स"त्ति, अतो ज्ञानस्य प्राधान्यमिति तदावरणस्य प्रथमस्तदनु दर्शनावरणस्य ततः केवलिनोऽप्येकविधबन्धकस्य सातबन्धोऽस्तीति व्यापित्वाद्वेदनीयस्स ततोऽपि प्रायः संसारिणामिष्टानिष्टविषयसम्बन्धात्सुखदुःखे इष्टानिष्टता च रागद्वेषाभ्यां तद्रूपं च प्रायो मोहनीयमिति तस्य ततश्चैतत्प्रकर्षापकर्षभावित्वादायुर्निबन्धनानांबह्वारम्भपरिग्रहत्वाल्पारम्भ- . परिग्रहत्वादीनां तदुद्भवं चायुष्कमिति तस्य तदुदयश्च प्रायो गत्यादिनामोदयाविनाभावीति ततो नाम्नः ततोऽपि च नरकादिनामोदयसहभाव्येय गोत्रकर्मोदय इति गोत्रस्य ततश्चोच्चनीचभेदभिन्नात्प्रायो दानादिलब्धिभावाभावौ तयोश्चान्तरायक्षयोदयावन्तरङ्गहेतू इति तदनन्तरमन्तरायस्येति सूत्रद्वयार्थः । इत्थं कर्मणो मूलप्रकृतीरभिधायोत्तरप्रकृतीराह

Page #223

२२०
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३३/१३६१ मू.(१३६१) नाणावरणं पंचविहं, सुअं आभिनिबोहियं।
ओहिं नाणं तईयं, मननाणं च केवलं॥ वृ. नाणावरणेत्यादि सूत्रादि द्वादश, ज्ञानावरणं 'पञ्चविधं' पञ्चप्रकारं, तच्च कथं पञ्चविधमित्याशङ्कायामावर्यभेदादेवेहावरणस्य भेद इत्यभिप्रायेणावार्यस्य ज्ञानस्यैव भेदानाह- श्रुतमाभिनिबाभिकमवधिज्ञानं तृतीयं मनोज्ञानं च केवलम्, एतत्स्वररपं मोक्षमार्गाध्ययन एवोक्तम्मू.(१३६२) निद्दा तहेव पयला निद्दानिद्दा य पयलपयला य।
तत्तो य थीणगिद्धी पंचमा होइ नायव्वा॥ वृ.निद्राणं निद्रा, सा चेह सुखप्रतिबोधोच्यते, यदुक्तम्-"सुहपडिबोहो निद्द"त्ति, तथैवे'ति तेनैव निद्रावत्किञ्चिच्छुभरूपतात्मकेन प्रकारेण प्रचलत्यस्यामासीनोऽपीति प्रचला, उक्तं हि"पयला होति ठियस्स उ"त्ति, निद्रानिद्रा च' अतिशयनिद्रा दुःखप्रतिबोधात्मिकाऽतिशयख्यापनार्थत्वाद् द्विरुच्चारणस्य, यदुक्तम्-“दुहपडिबोहो य निद्दनिद्द"त्ति, एवं 'प्रचलाप्रचला' प्रचलाऽतिशायिनी, सा हि चंक्रम्यमाणस्यापि भवति, यथोक्तम्-"पयलापयला उ चंकम
ओ"त्ति, चशब्दावुभयत्र तुल्यताख्यापको, द्वे अपि ह्यशुभतया तुल्ये एवैते, तत उपरीति शेषस्ततश्च प्रकृष्टतराशुभानुभावतया ताभ्य उपरिवर्तिनी स्त्याना संहतोपचितेत्यर्थः ऋद्धिगुद्धिर्वा यस्यां सा स्त्यानद्धिः स्त्यानगृद्धिर्वा, प्राच्यश्चः समुच्चयार्थ इह योज्यते, एतदुदये च वासुदेवबलार्द्धबल: प्रबलरागद्वेषोदयवांश्च जन्तुर्जायते, अत एव परिचिन्तितार्थसाधन्यसावुच्यते, यदुक्तम्"थीणद्धी पुन दिनचिंतियस्स अत्थस्स साहणी पायं"त्ति, 'तुः' पूरणे पञ्चमी भवति ज्ञातव्या। मू.(१३६३) चक्खुमचक्खुओहिस्स दंसणे केवले य आवरणे।
एवं तु नवविगप्पं नायव्वं दंसणावरणं । वृ. 'चक्खूमचक्खूओहिस्स'त्ति मकारोऽलाक्षणिकः, ततश्चक्षुश्चाचक्षुश्चावधिश्च चक्षुर- . चक्षुरवधीति समाहारस्तस्य दर्शन इति च प्रत्येकं दर्शनशब्दो योज्यते ततश्चक्षुर्दर्शने-चक्षुषा रूपसामान्यग्रहणे अचशूषि-चक्षुःसदृशानि शेषेन्द्रियमनांसि तदर्शने-तेषां स्वस्वविषयसामान्यपरिच्छेदे अवधिदर्शने-अविधना रूपिद्रव्याणां सामान्यग्रहणे, तथा केवले यत्ति, प्रक्रमात्केवलदर्शने-सर्वद्रव्यपर्याणां सामान्यवबोधे, आवरणमेतच्चक्षुर्दर्शनादिविषयभेदाच्चतुर्विधमत आह-'एवम्' इत्यनेन निद्रापञ्चविधत्वचक्षुर्दर्शनावरणादिचतुर्विधत्वात्मकेन प्रकारेण 'तुः' पूरणे नव विकल्पा-भेदा यस्य तत्तथाविधं ज्ञातव्यं दर्शनावरणम् । मू. (१३६४) वेयणियपि हु(य) दुविहं सायमसायं च आहियं ।
सायस्स उ बहू भेया, एमेवासायस्सवि॥ वृ. 'वेदनीय' वेदनीयकर्म 'अपि च' इति पूरणे 'द्विविधं' द्विभेदं स्वाद्यते-आल्हादकत्वेनास्वाद्यत इति नैरुक्तविधिना 'सातं' सुखं शारीरं मानसं च इहोपचारात्तन्निबन्धनं कर्मैवमुक्तम्, 'असातं च' तद्विपरीतम्, 'आख्यातं' कथितं तीर्थकृद्भिरिति गम्यते, 'सायस्स उ'त्ति 'तुः' अपिशब्दार्थः ततः सातस्यापि बहवो भेदाः, न केवलं ज्ञानदर्शनावरणयोरित्यपिशब्दार्थः, ते च तद्धेतुभूतभूतानुकम्पादिबहुभेदत्वाद्, एवमेवेति बहव एव भेदा असातस्यापि दुःखशोकतापादितद्धेतुबहुविधत्वादेवेति गर्भार्थः ।।

Page #224

अध्ययनं - ३३, [ नि. ५३६ ]
मू. (१३६५ )
मोहनियंपि य दुविहं, दंसणे चरणे तहा। दंसणे तिविहं वुत्तं, चरणे दुविहं भवे ॥
वृ. मोहनीयमपि द्विविधं न केवलं वेदनीयं, विषयतश्चैतद्विधेति द्वैविध्यमाह-'दर्शने' तत्त्वरुचिरूपे ' चरणे' चारित्रे तथा, किमुक्तं भवति ? - दर्शनमोहनीयं चारित्रमोहनीयं च तत्र 'दर्शने' दर्शनविषयं प्रक्रमान्मोहनीयं त्रिविधमुक्तं भवति, 'चरणे' चरणविषयं मोहनीयं द्विविधं भवेत् । मू. ( १३६६ ) संमत्तं चेव मिच्छत्तं, सम्मामिच्छत्तमेव य । एयाओ तिन्नि पयडीओ, मोहनिज्जस्स दंसणे ॥
वृ. यथा दर्शनमोहनीयत्रैविध्यं तथाऽऽह- सम्यग्भावः सम्यक्त्वं शुद्धदलिकरूपं यदुदयेऽपि तत्त्वरुचिः स्यात्‘चैवे’ति पूरणे मिथ्याभाव: मिथ्यात्वम्-अशुद्धदलिकरूपं यतस्तत्त्वेऽ तत्त्वमतत्त्वेऽपि तत्त्वमिति बुद्धिरुत्पद्यते, सम्यग्मिथ्यात्वमेव च - शुद्धाशुद्धदलिकरूपं यत उभयस्वभावता जन्तोर्भवति, इह च सम्यक्त्वादयो जीवधर्मास्तद्धेतुत्वाच्च दलिकेष्वेतद्यप्रदेशः, एतास्तिस्रः प्रकृतयो मोहनीयस्स 'दर्शने' दर्शनविषयस्य ६ ।
मू. ( १३६७ )
२२१
चरित्तमोहणं कम्मं, दुविहं तु वियाहियं । कसायमोहनिज्जं च, नोकसायं तहेव य ॥
वृ. चरित्रे मुह्यतेऽनेनेति मोहनं चरित्रमोहनं कर्म यतः श्रद्दधानोऽपि यदि कथञ्चनाहमेनं प्रतिपद्य इति जानन्नपि तत्फलादि न तत्प्रतिपद्यते, उत्तरत्रतुशब्दस्य भिन्नक्रमत्वात्तत्पुनर्द्विविधं व्याख्यातं श्रुतधरैरिति शेषः, पठन्ति च 'चरित्तमोहनिज्जं दुविहं वोच्छामि अनुपुव्वसो 'त्ति स्पष्टमेव, कथं तद् द्विविधमित्याह - कषायाः - क्रोधादयस्तद्रूपेण वेद्यते - अनुभूयते यत्तत्कषायवेदनीयं ‘चः' समुच्चये ‘नोकषायम्' इति प्रस्तावान्नोकषायवेदनीयं नोकषायाः कषायसहवर्त्तनो हास्यादयस्तद्रूपेण यद्वेद्यते 'तथे 'ति समुच्चये ।
•
मू. ( १३६८ )
-
सोलसविहभेएणं, कम्मं तु कसायजं । सत्तविह नवविहं वा, कम्मं नोकसायजं ॥
वृ. अनयोरपि भेदानाह - षोडशविधः - षोडशप्रकारो यो भेदो - नानात्वं तेन, लक्षणे तृतीया, यद्वा षोडशविधं भेदेन भिद्यमानतया चिन्त्यमानं, प्राकृतत्वादनुस्वारलोपः, कर्म क्रियमाणत्वात्, ‘तु:' पुनरर्थे भिन्नक्रमश्च, कषायेभ्यो जायत इति कषायजं "जं वेयति तं बंधति" इतिवचनात् कषायवेदनीयमित्यर्थः, षोडशविधत्वं चास्य क्रोधमानमायालोभानां चतुर्णामपि प्रत्येकमनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणसंज्वलनभेदतश्चतुर्विधत्वात् 'सत्तविह'त्ति प्राग्वद्विन्दुलोपात्सप्तविधं वा कर्म नोकषायेभ्यो जायत इति 'नोकषायजं' नोकषायवेदनीयमित्यर्थः, तत्र सप्तविधं हास्यरत्यरतिभयशोकजुगुप्साः षड् वेदश्च सामान्यविवक्षयैक एवेति यदा तु वेदः स्त्रीपुंनपुंसकभेदेन त्रिधेति विवक्ष्यते तदा षड्विस्रयो मीलिता नव भवन्तीति नवविधमिति । मू. (१३६९) नेरइयतिरिक्खाऊ, मनुस्साउं तहेव उ ।
देवाऊयं चउत्थं तु, आउकम्मं चउव्विहं ॥
वृ. 'नेरइयतिरिक्खाउ'त्ति आयुः शब्दः प्रत्येकं योज्यते, ततश्च निष्क्रान्ता अयात्इष्टफलदैवात्तत्रोत्पन्नानां सद्वेदनाऽभावेनेति निरयास्तेषु भवा नैरयिकास्तेषामायुः नैरयिकायुर्येन

Page #225

२२२
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-३३ / १३६९ तेषु श्रियन्ते, तथा तिरोऽञ्चन्तीति गच्छन्तीति तिर्यञ्चः व्युत्पत्तिनिमित्तं चैतत् प्रवृत्तिनिमित्तं तु तिर्यग्गतिनाम, एते चैकेन्द्रियादयः, तत एषामायुस्तिर्यगायुर्येनैतेषु स्थितिर्भवति, तथा मनोरपत्यानि मनुष्याः ‘मनोर्जातावण्यतौ सुक्चे 'ति यत्प्रत्ययः सुगागमस्तेषामायुर्मनुष्यायुः 'तथैव' तद्भावावस्थितिहेतुतयैव देवा उक्तनिरुक्तास्तेषामारयुर्देवायुर्येन तेष्ववस्थीयते चतुर्थं 'तुः ' पूरणे, एवं चायुः कर्म चतुर्विधम् ९ ।
मू. ( १३७० )
नामकम्मं दुविहं, सुहमसुहं च आहियं । सुहस्स उ बहू भैया, एमेव य असुहस्सवि ॥
वृ. नामकर्म द्विविधं, कथमित्याह - शोभते सर्वावस्थास्वनेनात्मेति शुभम् अशुभं च तद्विपरीतमाख्यातं 'सुहस्स' त्ति शुभस्यापि बहवो भेदा एवमेवाशुभस्यापि, तदपि बहुभेदमिति भावार्थ: । तत्रोत्तरोत्तरभेदतः शुभनाम्नोऽनन्तभेदत्वेऽपि विमध्यमविवक्षातः सप्तत्रिंशद्भेदाः, तद्यथा - मनुष्यगति १ देवगति २ पञ्चेन्द्रियजाति ३ औदारिक ४ वैक्रिय ५ आहारक ६ तैजस ७ कार्मण ८ शरीराणि पञ्च समुचतुरस्त्रसंस्थानं ९ वज्रर्षभनाराचसंहननम् १० औदारिक ११ वैक्रिय १२ आहारक १३ अङ्गोपाङ्गानि त्रीणि प्रशस्तवर्ण १४ गन्ध १५ रशस १६ स्पर्शाश्चत्वारः १७ मनुष्यानुपूर्वी १८ देवानुपूर्वी १९ चेत्यानुपूर्वीद्वयमगुरुलघु २० पराघातम् २१ उच्छ्वास २२ आतप २३ उद्द्योत २४ प्रशस्तविहायोगति २५ तथा त्रस २६ बादरं २७ पज्जत्तं २८ प्रत्येकं २९ स्थिरं ३० शुभं ३१ सुभगं ३२ सुस्वरम् ३३ आदेयं ३४ यशः कीर्त्तिश्चेति ३५ निर्माणं ३६ तीर्थकरनाम चेति ३७ एताश्च सर्वा अपि शुभानुभावात् शुभं, तथाऽशुभनाम्नोऽपि विमध्यमविवक्षया चतुस्त्रिंशद्भेदाः, तद्यथा - नरकगति १ तिर्यग्गति २ एकेन्द्रियजाति ३ द्वन्द्रजाति ४ त्रीन्द्रियजाति ५ चतुरिन्द्रियजाति ६ ऋषभनाराचं ७ नाराचं ८ अर्धनाराचं ९ कीलिका १० सेवा ११ न्यग्रोधमण्डलं १२ साति १३ वामनं १४ कुब्जं १५ हुण्डम् १६ अप्रशस्तवर्ण १७ गन्ध १८ रस १९ स्पर्शचतुष्टयं २० नरकानुपूर्वी २१ तिर्यगानुपूर्वी २२ उपघातम् २३ अप्रशस्तविहायोगति २४ स्थावरं २५ सूक्ष्मम् २६ साधारणम् २७ अपर्याप्तम् २८ अस्थिरम् २९ अशुभं ३० दुर्भगं ३१ दुःस्वरम् ३२ अनादेयं ३३ अयश: शः कीर्त्तिश्चेति ३४ एतानि चाशुभनारकत्वादिनिबन्धनत्वेनाशुभानि, अत्र च बन्धनसङ्घाते शरीरेभ्यो वर्णाद्यवान्तरभेदाश्च वर्णादिभ्यः पृथग् न विवक्ष्यन्त इति नोक्तसङ्ख्यातिक्रमः
मू. (१३७१ )
गोयं कम्मं दुविहं, उच्चं नीयं च आहियं ।
उच्च अट्ठविहं होइ, एवं नियंपि आहियं ॥
वृ. गोत्रं कर्म द्विविधमुच्चमिक्ष्वाकुजाताद्युच्चैर्व्यपदेशनिबन्धनं, नीचं च तद्विपरीतमाख्यातं, तत्रोच्चमित्युच्चैर्गोत्रमष्टविधं भवति, 'एवम्' इत्यष्टविधतयैव 'नीचमपि' नीचैर्गोत्रमप्याख्यातम्, अष्टविधत्वं चानयोर्बन्धहेत्वष्टविधत्वात्, अष्टौ हि जात्यमदादय उच्चैर्गोत्रस्य बन्धहेतवः, तावन्त एव च जातिमदादयो नीचैर्गोत्रस्य तथा च प्रज्ञापना- "उच्चागोयकम्मसरीरपुच्छा, गोयमा ! जाइअमएणं कुलअमएणं वलअमएणं तवअमएणं ईसरियअमएणं सुयअमएणं लाभअमएणं उच्चागोयकम्मसररीपयोगव होति, नीयागोयकम्मसरीरपुच्छा, गोयमा ! जाइमएणं कुलमएणं" इत्याद्यालापकविपर्ययणाष्टौ यावत् “नीयागोयकम्मसरीरयोगवं हवति "त्ति ।

Page #226

अध्ययनं - ३३, [ नि. ५३६ ] मू. ( १३७२ )
दाने लाभे य भोगे य, उवभोगे वीरिए तहा।
पंचविहमंतरायं, समासेन वियाहियं ॥
वृ. दीयत इति दानं तस्मिन्, तथा लभ्यत इति लाभस्तस्मिश्चं, भुज्यते सकृदपयुज्यत इति भोगः-सकद्भोग्यः पुष्पाहारादिविषयस्तत्र च, तथा उपेतिअभ्यधिकं पुनः पुनरुपभुज्यमानतया भुज्यत इत्युपभोगः-पुनः पुनरुपभोग्यभवनाङ्गनादिविषयः, उक्तं हि
--
२२३
"संति भुज्जइत्ति भोगो सो पुण आहारपुप्फमाईओ ।
भोगो पुणो पुण उवभुज्जइ व भवणवणियाई ॥ "
तस्मिन्, विशेषण ईर्य्यते चेष्ट्यतेऽनेनेति वीर्यं तस्मिन्, 'तथा' समुच्चये सर्वत्रान्तरायमिति प्रक्रम:, ततश्च विषयभेदात्पञ्चविधमन्तरायं समासेन व्याख्यातं, तत्र दानान्तरायं यत्सति विशिष्टे ग्रहीतरि देये च वस्तुनि तत्फलमवगच्छतोऽपि दाने प्रवृत्तिमुपहन्ति, यत्पुनर्विशिष्टेऽपि दातरि यावन्निपुणेऽपि याचितरि उपलब्धिउपघातकृत् तल्लाभान्तरायं, भोगान्तरायं तु सति विभवादौ सम्बद्यमाने च आहारमाल्यादौ यद्वशान्न बुङ्क्ते, उपभोगान्तरायं तु यस्योदयात्सदपि वस्त्रालङ्काराद्विनोपभुङ्क्ते, वीर्यान्तरायं यद्वशाद्बलवान्नीरुग्वयःस्थः अथ च तृणकुब्झीकरणेऽप्यसमर्थ इति सूत्रद्वादशकार्थः १२ ॥
इत्थं प्रकृतयोऽभिहिताः, सम्प्रत्येतन्निगमनायोत्तरग्रन्थसम्बन्धनाय चाहमू. (१३७३ ) एयाओ मूलपयडीओ, उत्तराओ अ आहिया । पसग्गं खित्तकाले य, भावं चादुत्तरं सुण ॥
-
वृ. 'एता:' अनन्तरोक्ता ज्ञानावरणादिरूपा मूलप्रकृतयः, तथा 'उत्तराः' इत्युत्तरप्रकृतयश्च श्रुतावरणाद्याः, चशब्दः श्रुतादीनामप्यक्षरानक्षरादिभेदतो बहुविधत्वदनुक्तबहुभेदसूचकः 'आख्याताः' कथिताः प्रदेशाः परमाणवस्तेषामग्रंपरिमाणं प्रदेशाग्रं 'खेत्तकाले य'त्ति क्षेत्रकाल च तत्र क्षियन्ति - निवसन्ति तस्मिन्निति क्षेत्रम् - आकाशं कालश्चबद्धस्य कर्मणो जीवप्रदेशाविचटनात्मकः स्थितिकालः 'भावं च' अनुभागलक्षणं कर्मणः पर्यायं चतुः स्थानिकत्रिस्थानिकादिरसमितियावद् ‘अत: उत्तर' मिति अतः प्रकृत्यभिधानादूर्ध्वं भृणु कथ्यमानमिति मू. ( १३७४ ) सव्वेसिं चेव कम्माणं, पएसग्गमनंतगं ।
-
गठियसत्ताईयं, अंतो सिद्धाण आहियं ॥
वृ. 'सर्वेषां' समस्तानां 'च: ' पूरणे 'एव: ' अपिशब्दार्थे सर्वेषामपि न तु केषाञ्चिदेव 'कर्मणां' ज्ञानावरणादीनां 'प्रदेशाग्रां' परमाणुपरिमाणम् अनन्तमेवानन्तकमनन्तपरमाणुनिष्पन्नत्वात्तद्वर्गणानां तच्चानन्तकं ग्रन्थिरिव ग्रन्थिः - घनो रागद्वेषपरिणामस्तं गच्छन्ति ग्रन्थिगास्ते च ते सत्त्वाश्च ग्रन्थिगसत्त्वाः- ये ग्रन्थिप्रदेशं गत्वाऽपि तद्भेदाविधानेन न कदाचिदुपरिष्टाद्गन्तारः ते चाभव्या एवात्र गृह्यन्ते तानतीतं - तेभ्योऽनन्तगुणत्वेनातिक्रान्तं ग्रन्थिगसत्त्वातीतं, तथा 'अन्तः' मध्ये 'सिद्दानां' सिद्धिपदप्राप्तानाम् 'आख्यातं' कथितं गणधरादिभिरिति गम्यते, सिद्धेभ्यो हि कर्मपरमाणवोऽनन्तभाग एव, तदपेक्षया सिद्धानामनन्तगुणत्वाद्, अतः सङ्ख्यामपेक्ष्य सिद्दान्तर्वर्त्ति तदनन्तकमुच्यते, एकसमये ग्राह्यकर्मपरमाण्वपेक्षं चैतत् उक्तं हि "ते य कम्मपोग्गला भवसिद्धिएहिं अनंतगुणा सिद्दाणमणंतभागमित्ता एगेगंमि समए गहणमिति "त्ति,

Page #227

२२४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३३/१३७४ पठन्ति च-'गंठि(प)सत्ताऽणाइ'त्ति अत्र व्याख्यानिकव्याख्या-ग्रन्थिप्रसक्तानांधनरागद्वेषपरिणामग्रन्थि कर्कशघनरूढग्रन्थिसमंतथाविधपरिणामाभावतोऽभिन्दानानां सत्त्वानां यो बन्धः सोऽनाद्यनन्तः-आद्यन्तविकलो ज्ञेयः, सिद्धानां पुनः- भविष्य-सिद्धीनां बन्धोऽनादिरपि 'अन्त' इति सान्तस्तथाविधपरिणामतो व्याख्यातो भगवद्भिरिति सूत्रार्थ ।। सम्प्रति क्षेत्रमाहम.(१३७५) सव्वजीवाण कम्मतु, संगहे छद्दिसागयं।
सव्वेसुवि पएसेसु, सव्वं सब्वेण बद्धगं॥ वृ. सर्वे-एकेन्द्रियाद्यशेषभेदास्ते च ते जीवाश्च तेषां 'कर्म' ज्ञानावरणादि 'तुः' पूरणे सङ्ग्रहः-सङ्ग्रहणक्रिया तत्र योग्यं भवतीतिशेषः, यदिवा सर्वजीवा 'णं'ति वाक्यभूषायां कर्म 'संगहे'त्ति संगृह्णन्ति, कीदृशं सदित्याह-'छद्दिसागय'न्ति षण्णां दिशानां समाहार: षड्दिशं तत्र गतं-स्थितं षड्दिशागतम्, अत्र चतस्रो दिशः पूर्वादय ऊर्वाधोदिगूद्वयं चेति षड्भवन्ति, इतं चात्मावष्टब्धाकाशप्रदेशापेक्षयोच्यते, यत्र ह्याकाशे जीवोऽवगाढस्तत्रैव ये कर्म पुद्गलास्ते रागादिस्नेहगुणयोगादात्मनि लगन्ति न क्षेत्रान्तरावगाढाः, भिन्नदेशस्य तद्भावपरिणामाभावात्, यथा ह्यग्निः स्वदेशस्थितान् प्रायोग्यपुद्गलानात्मभावेन परिणमयति एवं जीवोऽपीति, अल्पत्वाच्चेहविदिशामविवक्षितत्वेनषदिशागतमित्यभिधानं, यतो विदिग्व्यवस्थितमपि कर्मात्मना गृह्यते, उक्तं हि गन्धहस्तिना-"सर्वासु दिक्ष्वात्मावधिकासु व्यवस्थितान् पुद्गलानादत्ते" इति, तथा क्षेत्रप्रस्तावे यद्विदिग्निरूपणं तच्चासामाकाशादभेदज्ञापनार्थं तद्भेदेन तासामप्रतीतेः, तथा च यत्कैश्चिहिशां द्रव्यान्तरत्वमुक्तं तदपास्तं भवति, तथा षड्दिग्गतमपि द्वीन्द्रियादीनेवाधिकृत्य नियमेन व्याख्येयमेकेन्द्रियाणामन्यथाऽपि सम्भवात्, तथा चागम:
"जीवे णं भंते ! तेयाकम्मापोग्गलाणं गहणं करेमाणे किं तिदिसिं करेति चउद्दिसिं करेइ पंचदिसिं करेइ छद्दिसिं करे इ?, गोयमा ! सिय तिदिसिं सिय चउद्दिसिं सिय पंचदिसि सिय छद्दिसिं करेति, एगिदिया णं भंते! तेयाकम्मपोग्गलाणं गहणं करेमाणे किं तिदिसिं जावछदिसिं करेति?, गोयमा! सिय तिदिसिं सिय चउद्दिसिंसिय पंचदिसिं सिय छद्दिसिं करेइ, बेंदियतेंदियचउरिदियपंचिंदिया नियमा छद्दिसिं"ति, तच्च षड्दिग्गतं सर्वेष्वपि न तु कतिपयेषु प्रदेशेष्वपि, अर्थादाकाशस्योक्तन्यायादात्मावष्टब्धेषु कर्म सर्वजीवानां सङ्ग्रहे योग्यं भवति, ते वा तत्संगृह्णान्ति, तत्स्थकर्मपुद्गलान् प्रत्यात्मनो ग्रहणहेत्वविशेषात्, तथा सर्वं समस्तं ज्ञानावरणादि नत्वन्यतरदेव, आत्मा हि सर्वप्रकृतिप्रायोग्यान् पुदगलान् सामान्येनादाय तानेवाध्यवसायविशेषात् पृथक् पृथग् ज्ञानावरणादिरूपत्वेन परिणमयति, तच्चैवंविधं कर्म संगृहीतं सत् किं कैश्चिदेवात्मप्रदेशैर्बद्धं भवति यद्वा सर्वेणात्मना? इत्याह___ 'सर्वेण' समस्तेना प्रक्रमादात्मना न तु कियद्भिरेव तत्प्रदेशै; बद्धं-क्षीरोदकवदात्मप्रदेशैः श्लिष्टं तदेव बद्धकम्, अन्योऽन्यसम्बद्धतया हि शृङ्खलावयवानामिव परस्परोपकारित्वादात्मनः प्रदेशानां सहैव योगोपयोगौ भवतो, न त्वेकैकशः, तन्निमित्तकश्च कर्मबन्ध इति सोऽपि सर्वेणैवत्मना, ग्रहणपूर्वकत्वाच्च बन्धस्य तदप्येवमेव, यद्वा तद् गृहीतं सत् केन सह कियत्कथं वा बद्धं भवति? इत्याह- "सव्वेसुवि पएसेसु" सुब्ब्यत्ययात्सर्वैरपि प्रदेशैः प्रक्रमादात्मनः 'सर्व' सर्वप्रकृतिरूपं 'सर्वेण' गम्यमानत्वात्प्रकृतिस्थित्यादिना प्रकारेण बद्धकमिति सूत्रार्थः ।।

Page #228

२२५
अध्ययनं-३३,[ नि.५३६ ] मू. (१३७६) उदहीसरिनामाणं, तीसई कोडिकोडीओ।
उक्कोसिया होइ ठिई, अंतमुहुत्तं जहनिया ॥ मू.(१३७७) आवरणिज्जाण दुण्डंपि, वेयणिज्जे तहेव य।
अंतराए य कम्ममि, ठिई एसा वियाहिया॥ मू.(१३७८) जयहीसरिसनामाणं, सत्तर कोडिकोडिओ।
मोहनिज्जस्स उक्कोसा, अंतमुहुत्तं जहनिया। मू.(१३७९) तित्तीससागरोवमा, उक्कोसेमं वियाहिया।
ठिई उ आउकम्मस्स, अंतमुहुत्तं जहनिया। मू.(१३८०) उदहीसरिसनामाणं, वीसई कोडिकोडिओ।
नामओगाण उक्कोसा, अंतमुहुतं जहनिया॥ वृ. उदधिः-समुद्रस्तेन सदृक्-सदृशं नाम-अभिधानमेषामुधिसदृग्नामानि-सागरोपमाणि तेषां त्रिंशत्कोटीकोट्यः 'उक्कोसिय'त्ति उत्कृष्टा भवति स्थितिः' अवस्थानं, तहा मुहूर्त्तस्यान्तरं अन्तर्मुहूर्त, मुहूर्तमपि न्यूनमित्यर्थः, जघन्यैव जघन्यका प्रक्रमात्स्थितिः।
केषामित्याह-'आवरणीययोः' अन्यत्रैतद्यपदेशाश्रवणाज्ज्ञानदर्शविषययोः, ततो ज्ञानावरणीयदर्शनावरणीयोर्द्वयोपरपि, वेदनीये तथैव च अन्तराये च कर्मणि स्थितिरेवं व्याख्याता, इह च षष्ठीप्रक्रमेऽपि वेदनीय इत्यादौ सप्तम्यभिधानमनयोरर्थस्य तत्त्वतोऽभिन्नत्वात्,
- "राजा भर्ता मनुष्यस्य, तेन राज्ञः स उच्यते।
__ वृक्षस्तिष्ठति शाखासु, ता वा तत्रेति तस्य ताः॥" तथा इति वेदनीयस्यापि जघन्यस्थितिरन्तर्मुहूर्तमानैव सूत्रकारेणोक्ता, अन्ये तु 'जघन्या(अपरा) द्वादशमूहूर्ता वेदनीयस्ते'ति द्वादशमूहूर्त्तमानामेवैतामिच्छन्ति, तदभिप्रायं न विद्मः। उदधिसदृशनाम्नां सप्ततिकोटीकोट्य मोहनीस्योयत्कृष्टा अन्तर्मुहूर्त जघन्यका। त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि आर्षत्वाच्च सुपो लुक्, उत्कृष्टेन व्याख्यात्ता स्थिति: 'तुः' पूरणे आयुःकर्मणोऽन्तर्मुहूर्त जघन्यका । उदधिसदृशनाम्नां विंशतिकोटीकोट्य नामगोत्रयोरुत्कृष्टा अष्ट मुहूर्ता जघन्यका इति सूत्रपञ्चकार्थः।
इत्थमुत्कृष्टा जघन्या च स्थितिर्मूलप्रकृतिविषया सूत्रकारेणाभिहिता, विनेयानुग्रहार्थं तूत्तरप्रकृतिविषया प्रदर्श्यते-तत्रोत्कृष्टा स्त्रीवेदसातवेदनीयमनुजगत्यानुपूर्वीणां चतसृणामुत्तरप्रकृतीनां पञ्चदश सागरोपमकोटीकोट्यः, कषायषोडशकस्य चत्वारिंशन्नपुंसकारतिशोकभयजुगुप्सानां पञ्चानां विंशतिः, पुंवेदहास्यरतिदेवगत्यानुपूर्वीद्वयाद्यसंहननसंस्थानप्रशस्तविहायोगतिस्थिरशुभसुभगसुखदादेययशःकीयुच्चैर्गोत्राणां पञ्चदशानां दश न्यग्रोधसंस्थानद्वितीयसंहननयोर्द्वादश सातिसंस्थाननाराचसंहननयोश्चतुर्दश कुब्जार्द्धनाराचयोः षोडश वामनसंस्थानकीलिकासंहननद्वित्रिचतुरिन्द्रियजातिसूक्ष्मापर्याप्तकसाधारणानामष्टानामष्टादश तिर्यग्मनुष्यायुषोः पल्योपमत्रयं, अवशिष्टानां तु मूलप्रकृतिवदुत्कृष्टा स्थितिः, . जघन्या तु निद्रापञ्चकासातावेदनीयानांषण्णांसागरोपमसप्तभागास्त्रयः पल्योपमासङ्ख्येयभागन्यूनाः सातस्य तु द्वादश मुहूर्ताः मिथ्यात्वस्य पल्योपमासङ्घयेयबागोनं सागरोपमं आद्य- . 29/15

Page #229

२२६
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३३/१३७५ कषायद्वादशकस्य चत्वारः सागरोपमसप्तभागास्तावतैव न्यूनाः, क्रोधस्य संज्वलनस्य मासद्वयं मानस्य मासो मासार्द्ध मायायाः पुंवेदस्याष्टो वर्षाणि शेषनोकषायमनुष्यतिर्यग्गतिजाति पञ्चकौदारिकशरीरतदङ्गोपाङ्गतैजसकार्मणसंस्थानषट्कसंहननषट्कवर्णचतुष्क-तिर्यग्मनुष्यानुपूर्व्यगुरुलधूपघातपराघातोच्छ्वासातपोद्योतप्रशस्ताप्रशस्तविहायोगतियश:कीर्तिवर्जत्रसादिविंशतिनिर्माणनीचैर्गोत्राणां षट्पष्टयुत्तरप्रकृतीनांसागरोपमसप्तभागौ द्वौ पल्योपमासङ्ख्येयभागन्यूनौ वैक्रियषट्कस्य सागरोपमसहस्रभागौ द्वौ पल्योपमासङ्ख्येय-भागन्यूनौ आहारकतदङ्गोपाङ्गतीर्थकरनाम्नमन्तःसागरोपमकोटीकोटी, ननूत्कृष्टाऽपि एतावत्ये-वासां तिसृणां स्थितिरभिहिता, सत्य, तथाऽपि ततः सङ्घयेयगुणहीनत्वेनास्या जघन्यत्वमिति सम्प्रदाय:, कृतं प्रसङ्गेन प्रकृतं प्रस्तुम इति, तत्र यदुक्तं प्रदेशाग्रं क्षेत्रकालौ च भावं चो(चात उ)त्तरं शृण्विति तत्र प्रदेशाग्रं क्षेत्रकालो चाभिहितो, सम्प्रति भावमभिधातुमाहमू. (१३८१) सिद्धाननंतभागो, अनुभागा हवंति उ।
सव्वेसुवि पएसाग, सव्वजीवेसु (स) इच्छियं ।। वृ. 'सिद्धानाम्' मुक्तानामनन्तभागवर्तित्वादनन्तभागः 'अनुभागाः' रसविशेषा भवन्ति "तुः' पूरणे' अयं चानन्तभागोऽनन्तसङ्ग्य एवेति, अनेनैषामानन्त्यमेवेत्थं विशिष्टमुक्तं, सम्प्रति प्रदेशपरिमाणमाह-सर्वेष्वपि प्रक्रमादनुभागेषु प्रदिश्यन्त इति प्रदेशा-बुद्धा विभज्यमानास्तदविभागैकदेशास्तेषामग्रं प्रेदशाग्रं 'सव्वजीवेसुनिज्झि(इच्छि)यंति 'सर्वजीवेभ्यः भव्याभव्येभ्योऽतिक्रान्तं ततोऽपि तेषाममन्तगुणत्वेनादिकत्वादिति सूत्रार्थः । __ एवं प्रकृतिप्रदर्शनेन प्रकृतिबन्धप्रदेशाग्राभिधानेन च प्रदेशबन्धं कालोक्त्या च स्थितिबन्धं अनेन चानुभागमभिधाय यदर्थमेते प्ररूपितास्तदुपदर्शयन्नुपसंहारव्याजेनोपदेष्टुमाहमू.(१३८२) तम्हा एएसि कम्माणं, अनुभागे वियाणिया।
- एएसिं संवरे चेव, खवणे य जए बुहे। तिबेमि॥ . वृ. 'तम्ह'त्ति यस्मादेवंविधाः प्रकृतिबन्धादयस्तस्मात् ‘एतेषाम्' अनन्तरमुक्तानां कर्मणां' ज्ञानावरणादीनामनुभागानुपलक्षणत्वात्प्रकृतिबन्धादीश्च 'विज्ञाय' विशेषेण-कटुकविपाकत्वलक्षणेन भवहेतुत्वलक्षणेन वाऽवबुध्य, अनुभागानामेव च साक्षादुपादानमेषामेवाशुभानां प्रायो भवनिर्वेदहेतुत्वात्, 'एषाम्' इति कर्मणां संवरे' अनुपात्तानामुपादाननिरोधे 'च:' समुच्चये 'एवे' त्यवधारणे भिन्नक्रमस्ततः 'क्षपणे च' उपात्तानां निर्जरणे 'जेए'त्ति यतेतैव' यत्नं कुर्यादेव, कोऽसौ ? -“बुधः' तत्त्वावगमवानिति सूत्रार्थः ।। अमुमेवार्थमनुवादद्वारेण व्यक्तीकर्तुमाह नियुक्तिकृत्नि. [५३७] पगइठिई अनुभागं पएसकम्मं च सुट्ट नाऊणं।
। एएसिं संवेर खलु खवणे उसयावि जइअव्वं ॥ वृ. स्पष्टैव । 'इति' परिसमाप्तौ ब्रवीमीति पूर्ववत् । इत्यवसितोऽनुगमः, सम्प्रति नयाः, तेऽपि प्राग्वत्॥
__अध्ययनं-३३-समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता उत्तराध्ययनसूत्रे - त्रयस्त्रिंशमध्ययनं सनियुक्तिः सटीकं समाप्तम्

Page #230

२२७
अध्ययनं-३४,[नि.५३८]
(अध्ययनं-३४-"लेश्या" वृ. व्याख्यातं कर्मप्रकृतिनामकं त्रयस्त्रिंशमध्ययनं, सम्प्रति चतुस्त्रिंशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-अनन्तराध्ययने कर्मप्रकृतय उक्ताः, तत्स्थितिश्च लेश्यावशत इत्यतस्तदभिधानार्थमिदमारभ्यते, अस्य चैवमभिसम्बन्धागतस्योपक्रमादिद्वारप्ररूपणा प्राग्वत्सुकरैव यावन्नामनिष्पन्ननिक्षेपः, तत्र चास्य लेश्याऽध्ययनमिति नामातो लेश्याध्ययनशब्दयोनिक्षेपमाह नि. [५३८] लेसाणं निक्खेवो चउक्कओ दुविह होइ नायव्वो। नि. [५३९] जानगभवियसरीरा तव्वइरित्ता य सा पुणो दुविहा।
कम्मा नोकम्मे या नोकम्मे हुंति दुविहा उ॥ नि. [५४०] जीवाणमजीवाण य दुविहा जीवाण होइ नायव्वा।
भवमभवसिद्धिआणं दुविहाणवि होइ सत्तविहा ।। नि. [५४१] अजीवकम्मनो दव्वलेसा सा दसविहा उ नायव्वा।
चंदाण य सूराण य गहगणनक्खत्तताराणं ।। नि. [५४२] आभरणच्छायणादंसगाण मणिकागिणीण जा लेसा।
__ अजीवदव्वलेसा नायव्वा दसविहा एसा ॥ नि. [५४३] जा दव्वकम्मलेसा सा नियमा छव्विहा उ नायव्वा।
किण्हा नीला काऊ तेऊ पम्हा य सुक्का य॥ नि. [५४४] दुविहा उ भावलेसा विसुद्धलेसा तहेव अविसुद्धा।
दुविहा विसुद्धलेसा.उवसमखइआ कसायाणं॥ नि. [५४५] अविसुद्धभावलेसा सा दुविहा नियमसो उ नायव्वा।
. पिज्जंमि अदोसंमि अ अहिगारो कम्मलेसाए॥ नि. [५४६] नोकम्मदव्वलेसा पओगसा वीससा उ नायव्वा।
भावे उदओ भणिओ छण्हं लेसाण जीवेसु॥ नि. [५४७] अज्झयणे निक्खेवो चउक्कओ दुवुिह होइ नायव्वो। नि. [५४८] जाणगभवियसरीरं तव्वइरित्तं च पोत्थगाईसुं।
अज्झप्पस्साणयणं नायव्वं भावमज्झयणं ।। वृ.लेसाणमित्यादि गाथा एकादश, तत्र 'लेसाणं'ति सूत्रत्वाल्लेश्यायां, कोऽर्थः?-लेश्याशब्दस्य निक्षेपश्चतुर्विधो नामादि, 'दुविहो' इत्यादि प्राग्वद् यावत् 'सा पुणो दुविह'त्ति, 'सा' व्यतिरिक्तलेश्या पुनद्विविधा, द्वैविध्यमेवाह-कर्मणि नोकर्मणि च, तत्र कर्मण्यल्पवक्तव्यैवेति तामुपेक्ष्य नोकर्मविषयामाह-'नोकर्मणि' कर्माभावरूपे भवति द्विविधा 'तुः' अवधारणार्थ इति द्विधैव। कथमित्याह-'जीवानाम्' उपयोगलक्षणानाम् 'अजीवानां च' तद्विपरीतानाम्, उभयत्र लेश्यति प्रक्रमः, अत्र च नोकर्मत्वमुभयोरपि कर्माभावरूपत्वात्सम्बन्धिभेदाच्च द्विभेदत्वं, तत्रापि द्विविधा जीवानां भवति ज्ञातव्या, भवमभवसिद्धियाणं'ति मस्यालाक्षणिकत्वात् सिद्धिशब्दस्य च प्रत्येकमभिसम्बन्धाद् भविष्यतीति भवा-भाविनीत्यर्थः तादृशी सिद्धिर्येषां ते भवसिद्धिका-भव्यास्तेषाम् अभवसिद्धिकानां' तद्विपरीतानां द्विविदानामप्युक्त

Page #231

२२८
भेदेन प्रक्रमा - ज्जीवानां भवति 'सप्तविधा' सप्तप्रकारा इहापि लेश्येति प्रक्रमः,
अत्र च जयसिंहसूरिः कृष्णादयः षट् सप्तमी संयोगजा इयं च शरीरच्छायात्मका परिगृह्यते, अन्ये त्वौदारिकौदारिकमि श्रमित्यादिभेदतः सप्तविधत्वेन जीवशरीरस्य तच्छायामेव कृष्णादिवर्णरूपां नोकर्मणि सप्तविधां जीवद्रव्यलेश्यां मन्यन्ते, तथा 'अजीवकम्मणो दव्वलेस'त्ति अजीवानां 'कम्मणो 'त्ति आर्षत्वान्नोकर्मणि द्रव्यलेश्या अजीवनोकर्मद्रव्यलेश्या, तुशब्दस्येह सम्बन्धात्सा पुनर्दशविधा ज्ञातव्या, चन्द्राणां सूर्याणां च ग्रहा-मङ्गलादयस्तद्गणश्च नक्षत्राणि च - कृत्तिकादीनि ताराश्च प्रकीर्णज्योतींषि ग्रहगणनक्षत्रतारास्तेषाम्, आभरणानि च एकावलिप्रभृतीनि आच्छादनानि च सुवर्णचरितादीनि आदर्शा एवादर्शका-दर्पणास्ते चाभरणाच्छादनादर्शकास्तेषां, तथा मणिश्च - मरकतादिः काकिणिः - चक्रवर्तिरत्नं मणिकाकिण्यौ तयोर्या लेशयति-श्लेषयतीवात्मनि जननयनानीति लेश्या - अतीव चक्षुराक्षेपिका स्निग्धदीप्तरूपा छाया अजीवद्रव्यलेश्या प्रक्रमान्नोकर्मणि ज्ञातव्या दशविधैषा, अत्र च चन्द्राविशब्दैस्तद्विमानानि ‘तास्थ्यात्तद्यपदेश' इति न्यायेनोच्यन्ते, तेषां च पृथ्वीकायरूपत्वेऽपि स्वकायपरकायशस्त्रोपनिपातसम्भवात् तत्प्रदेशानां केषाञ्चिदचेतनत्वेनाजीवद्रव्यलेश्यात्वं द्रष्टव्यम्, उपलक्षणं चात्र दशविधत्वमेवंविधद्रव्याणां रजतरूप्यताम्रादीनां बहुतरत्वेन तच्छायाया अपि बहुतरभेदसम्भवात्, इत्थं नोकर्मद्रव्यलेश्यामभिधाय कर्मद्रव्यलेश्यामाह - या कर्मद्रव्यलेश्याऽग्रेतनतुशब्दसम्बन्धात्सा पुनः ‘नियमात्' अवश्यम्भावात् षड्विधा 'ज्ञातव्या' अवबोद्धव्या, कथमित्याह-कृष्णा नीला 'काउ'त्ति कापोता 'तेउ' तैजसी पद्मा च शुक्ला चेति, इह च कर्मद्रव्यलेश्येति सामान्याभिधानेऽपि शरीरनामकर्मद्रव्याण्येव कर्मद्रव्यलेश्या, यदुक्तं प्रज्ञापनावृत्तिकृता"योगपरिणामो लेश्या, कथं पुनर्योगपरिणामो लेश्या ?, यस्मात्सयोगिकेवली शुक्ललेश्यापरिणामेन विहृत्यान्तर्मुहूर्ते शेषे योगनिरोधं करोति, ततोऽयोगित्वमलेश्यत्वं च प्राप्नोति, अतोऽवगम्यते-योगपरिणामो लेश्यति, स पुनर्योगः शरीरनामकर्मपरिणतिविशेषः, यस्मादुक्तं“कर्म हि कार्मणस्य कार्यमन्येषां च शरीराणा" मिति, तस्मादौदारिकादिशरीरयुक्तस्यात्मनो वीर्यपरिणतिविशेष: काययोगः, तथौदारिकवैक्रियाहारकशरीरव्यापारहतवाग्द्रव्यसमूहसाचिव्याज्जीवव्यापारो यः स वाग्योगः, तथैवौदारिकादिशरीरव्यापाराहतमनोद्रव्यसमूहसाचिव्याज्जीवव्यापारो यः स मनोयोग इति, ततो यथैव कायादिकरणयुक्तस्यात्मनो वीर्यपरिणतिर्योग उच्यते तथैव लेश्याऽपी" ति गुरवस्तु व्याचक्षते - कर्मनिस्यन्दो लेश्या, यतः कर्मस्थितिहेतवो लेश्या:, यथोक्तम्
उत्तराध्ययन- - मूलसूत्रम् - २-३४/१३८३
"ताः कृष्णनीलकापोततेजसीपद्मशुक्लनामानः । श्लेष इव वर्णबन्धस्य कर्मबन्धस्थितिविधात्र्यः ॥ इति,
योगपरिणामत्वे तु लेश्यानां "योगा पर्याडपएसं ठिईअनुभागं कसायओ कुणति"त्ति वचनात्प्रकृतिप्रदेशबन्धहेतुत्वमेव स्यात् न तु कर्मस्थितिहेतुत्वं, कर्मनिस्यन्दरूपत्वे तु यावत्कषायोदयस्तावत्तन्निस्यन्दस्यापि सद्भावात्कर्मस्थितिहेतुत्वमपि युज्यत एव, अत एवोपशान्तक्षीणमोहयोः कर्मबन्धसद्भावेऽपि न स्थितिसम्भवो, यदुक्तम्
"तं पढमसमये बद्धं बीयसमये वेइयं ततियसमए निज्जिन्नं" ति, आह- यदि कर्मनिस्यन्दो

Page #232

अध्ययनं-३४,[नि.५३७]
२२९ लेश्या तदा समुच्चिन्नक्रियं शुक्लध्यानं ध्यायत: कर्मचतुष्टयसद्भावे तन्निस्यन्दसम्भवेन कथं नलेश्यासद्भावः?, उच्यते, नायं नियमो यदुत निस्यन्दवतो निस्यन्देन सदा भाव्यं, कदाचिन्निस्यन्दवत्स्वपि वस्तुपुतथाविधावस्थायां तदबावदर्शनात्, यच्चोक्तम्-अयोगिनो योगपरिणामाभावे लेश्यापरिणामाभाव इति निश्चिनुमः-योगपरिणाम एव लेश्येति, तदप्यसाधकं, यतो रश्म्यादयः सूर्याद्यभावे न भवन्ति, न च ते तद्रपा एव, यत उक्तम्
" "यच्च चन्द्रप्रभाद्यत्र, ज्ञातं तज्ज्ञातमात्रकम्।
प्रभा पुद्गलरूपा यत्तद्धर्मो नोपपद्यते॥" अन्ये त्वाहु:-कार्मणशरीरवत्पृथगेव कर्माष्टकात्कर्मवर्गणानिष्पन्नानि कर्मलेश्याद्रव्याणीति, तत्त्वं पुनः केवलिनो विदन्ति । इत्युक्ता द्रव्यलेश्या, भावलेश्यामाह-द्विविधा च भावलेश्या 'विशुद्धलेश्या' अकुलषद्रव्यसंपर्कजात्मपरिणामरूपा तथैव अविशुद्धा' इत्यविशुद्धलेश्या, तत्र द्विविधा विशुद्धलेश्या 'उवसमखइय'त्ति सूत्रत्वादुपशमक्षयदजा, केषां पुनरुपशमक्षयौ ? यतो जायत इयमित्याह-कषायाणाम्, अयमर्थः-कषायोपशमजा कषायक्षयजा च, एकान्तविशुद्धि चाऽऽश्रित्यैवमभिधानम्, अन्यथा हि क्षायोपशमिक्यपि शुक्ला तेजःपद्मे च विशुद्धलेश्ये संभवत् एवेति।
अविशुद्धभावलेश्या सेति या प्रागुपक्षिप्ता 'द्विविधा' द्विभेदा 'नियमसा उत्ति, आर्षत्वात् 'नियमेन' अवश्यम्भावेन ज्ञातव्या 'पेज्जमि यत्ति 'दोसंमिय'त्ति प्रेमणि च-रागे दोषे च द्वये, किमुक्तं भवति?-रागविषया द्वेषविषया च, इयं चार्तात्कृष्णनीलकापोतरूपा, तदेवमस्या नामादिभेदतोऽनेकविधत्वे इह कयाऽधिकृतमित्याह-अधिकारः कर्मलेश्या, कोऽर्थः ?कर्मद्रव्यलेश्यया, प्रायस्तस्या एवात्र वर्णादिरूपेण विचारणात्। ___ इत्थं नामादिभेदेन लेश्योक्ता, तत्र च वैचित्र्यात्सूत्रकृतेर्नोकर्मद्रव्यलेश्यायां भावलेश्यायां च यत्प्राग नोक्तं सम्प्रति तदाह-'नोकर्मद्रव्यलेश्या' शरीरभरणादिच्छाया 'पओगस्स'त्ति प्रयोग:-जीवव्यापारः स च शरीरादिषु तैलाभ्यञ्जनमनःशिलाघर्षणादिस्तेन 'वीससा य'त्ति विस्रसा-जीवव्यापारनिरपेक्षाऽभ्रेन्द्रधनुरादीनां तथावृत्तिस्तया च ज्ञातव्या, 'भाव' इति भावलेश्या 'उदयः' विपाकः, इह तूपचारादुदयजनितपरिणामो भणितः षण्णां लेश्यानां जीवेषु। 'अज्झयणे' त्यादिगाथाद्वयमध्ययननिक्षेपाभिधायि विनयश्रुत एव व्याख्यातप्रायमिति। नि. [५४९] एयासिं लेसाणं नाऊण सुहासुहं तु परिणां।
- चइऊण अप्पसत्थं पसत्थलेसासु जइअव्वं ।। वृ. 'एतासाम्' अनन्तरमुक्तस्वरूपाणां लेश्यानां 'ज्ञात्वा' एतदध्ययनानुसारतोऽवबुध्य शुभाशुभं तुः' पुनरर्थे ततः शुभाशुभं पुनः परिणामं, किमित्याह- त्यक्त्वा' अपहाय 'अप्पसत्थं ति 'अप्रशस्ता' अशुभपरिणामा कृष्णादिलेश्य इति योऽर्थः प्रशस्तलेश्यासु-शुभपरिणामरूपासु पीताद्यासु यतितव्यं, यथा ता भवन्ति तथा यत्नो विधेय इति गाथार्थः ।। इत्यवसितो नामनिष्पन्नो निक्षेपः, सम्प्रति सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं, तच्चेदम्मू.(१३८३) लेसज्झयणं पवक्खामि, आनुपुब्बि जहक्कम।
छण्हपि कम्मलेसाणं, अनुभावे सुणेहि मे।

Page #233

२३०
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३४/१३८३ . वृ. लेश्याभिधायकमध्ययनं लेश्याऽध्ययनं तत् 'प्रवक्ष्यामि' प्रकर्षेण-तासामेव नामवर्णादिनिरूपणात्मकेनाभिधास्ये, आनुपूर्व्या यथाक्रममिति च प्राग्वत्, तत्र च षण्णामपि' घट्सङ्ख्यानामपि वक्ष्यमाणभेदेन कर्मलेश्यानां' कर्मस्थितिविधातृतत्तद्विशिष्टपुद्गलरूपाणाम् 'अनुभवान्' रसविशेषान शृणुत मम कथयत इति शेष इति सूत्रार्थः । एतदनुभावाश्च नामादिप्ररूपणातः कथिता एव भवन्तीति तत्प्ररूपणाय विनेयाभिमुखीकरणकारि द्वारसूत्रमाहमू. ( १३८४) नामाइं वनरसगंधफासपरिणामलक्खणं ठाणं।
ठिई गई च आउं, लेसाणं तु सुनेह मे।। दारगाहा॥ वृ. नामानि' अभिधानानि वर्णश्च-कृष्णादी रसश्च-तिक्तादिर्गन्धश्च-सुरभ्यादिः स्पर्शश्चकर्कशादि परिणामश्चजघन्यादिः लक्षणं च-पञ्चाश्रवासेवनादि, एषां समाहारे वर्णगन्धरसस्पर्शपरिणामलक्षणं तत्, 'स्थानम्' उत्कर्षापकर्षरूपं 'स्थितिम्' अवस्थानकालं 'गतिं च' नरकादिकां यतो याऽवाप्यते 'आयुः' जीवितं च यावति च तत्रावशिष्यमाणे आगामिभवलेश्यापरिणामस्तदिह गृह्यते, लेश्यानां 'तुः' पूरणे 'सुणेह मे' त्ति प्राग्वदिति सूत्रार्थः ।।
अत्र च 'यथोद्देशं निर्देश' इति न्यायतो नामान्याहमू.(१३८५). किण्हा नीला य काऊ य, तेऊ पम्हा तहेव य।
सुक्का लेसा य छट्ठा उ, नामाइंतु जहक्कम। वृ. किण्हासूत्रं स्पष्टमेव॥ प्रत्येकमासां वर्णानाहमू.(१३८६) जीमूतनिद्धसंकासा, गवलरिट्ठगसंनिभा।
खंजंजननयननिभा, किण्हलेसा उवण्णओ।। वृ. 'जीमूयनिद्धसंकास'त्ति प्राकृतत्वात् स्निग्धश्चासौ सजलत्वेन जीमूतश्च-मेघः स्निग्धजीमूतस्तद्वत्सम्यक् काशतेयर्णतः प्रकाशत इति स्निग्धजीमूतसङ्काशा तत्सदृशीतियावत्, तथा गवलं-महिषभृङ्गं रिष्ठो-द्रोणकाकः स एव रिष्ठक: यद्वा रिष्टको नाम फलविशेषस्तत्संनिभातच्छाया, 'खंजण'त्ति खञ्जनं-स्नेहाभ्यक्तशकटाक्षघर्षणोद्भूतमञ्जनं च-कज्जलं नयनंलोचनम् इह चोपचारात्तेदकदेशस्तन्मध्यवर्ती कृष्णसारस्तन्निभा-तत्समा कृष्णलेश्या 'तुः' विशेषणे स च शेषलेश्याभ्यो वर्णकृतं विशेषं द्योतयति, यद्वा 'तुः' अवधारणे भिन्नक्रमश्च ततः 'वर्णत एव' वर्णमेवाश्रित्य न तु रसादीन्, एवमुत्तरत्रापि। मू.(१३८७) नीलासोगसंकासा, चासपिच्छसमप्पभा।
वेरुलियनिद्धसंकासा, नीललेसा उ वनाओ। वृ. नीलश्चासावशोकश्च-वृक्षविशेषो नीलाशोकस्तत्सङ्काशा, रक्ताशोकव्यवच्छेदार्थं च नीलविशेषणं, चासः-पक्षिविशेषस्तस्य पिच्छं-पतत्रं तत्समप्रभा-तत्तुल्यद्युतिः, स्निग्धोदीप्तो वैडूर्यो-मणिविशेषस्तत्सङ्काशा तत्सदृशी पदविपर्ययः प्राग्वत् नीललेश्या तु वर्णतो नीलेति तात्पर्यम्। मू.(१३८८) अयसीपुप्फसंकासा, कोइलच्छदसंनिभा।
पारेवयगीवनिभा, काउलेसा उ वनओ। वृ. अतसी-धान्यविशेषस्तत्पुष्पसङ्काशा, कोकिलच्छदः-तैलकण्टकः, तथा च वृद्ध

Page #234

अध्ययनं - ३४, [ नि. ५४९ ]
२३१
सम्प्रदायः -- "वन्नाहिगारे जो एत्थ कोइलच्छदो सो तेलकंटतो भन्नइ "त्ति, क्वचित्तु पठ्यते च - 'कोइलच्छवि' त्ति, तत्र कोकिलः - अन्यपुष्टस्तस्य छविस्तत्संनिभा, पारापतः-पक्षिविशेषस्तस्य ग्रीवा - कन्धरा तन्निभा कापोतलेश्या तु वर्णतः, किञ्चित्कृष्णा किञ्चिच्च लोहितेति भाव:, तथा च प्रज्ञापना - "काऊलेसा काललोहितेन वन्नेणं साहिज्जइ "त्ति, हिंगुलुयधाउसंकासा, तरुणाइच्चसंनिभा । सुयतुंडपईवनिभा, तेउलेसा उ वन्नओ ॥
मू. ( १३८९ )
वृ. हिङ्गलुक :- प्रतीतो धातु: - पाषाणधात्वादिस्तत्सङ्काशा, तरुण इहाभिनवोदितः आदित्य:- सूर्यस्तत्संनिभा, शुकः - प्रसिद्धस्तस्य तुण्डं मुखं शुकतुण्डं तच्च प्रदीपश्च तन्निभा वा, पठन्ति च - 'सुयतुंडालत्तदीवाभा' अन्ये तु 'सुयतुंडग्गसंकासा' द्वयमपि स्पष्टं, तेजोलेश्या तु वर्णतो रक्तेति भावार्थः ।
मू. (१३९० )
हरियाल भेयसंकासा, हलिद्दाभेदसंनिभा । सनासणकुसुमनिभा, पम्हलेसा उ वन्नओ ॥ संखंककुंदसंकासा, खीरधारसमप्पभा । रययहारसंकासा, सुक्कलेसा उ वन्नओ ॥
मू. ( १३९१ )
वृ. हरितालो धातुविशेषस्तस्य भेदो- द्विधाभावस्तत्सङ्काशा, भिन्नस्य हि वर्णप्रकर्षो भवतीतिभेदग्रहणं, हरिद्रेह पिण्डहरिद्रा तस्या भेदस्तत्संनिभा, सणोधान्यविशेषोऽसनोबीयकस्तयोः कुसुमं तन्निभा पद्मलेश्या तु वर्णत: पीतेति गर्भार्थः । शङ्ख::- प्रतीतोऽङ्कोमणिविशेषः कुन्द:- कुन्दकुसुमं तत्सङ्काशा, क्षीरं- दुग्धं तूलकं- तूलं पाठान्तरतः पूरो वाक्षीरप्रवाहः, अन्ये तु 'धारि'त्ति पठन्ति, तद्ग्रहणं तु भाजनस्थस्य हि तद्वशादन्यथात्वमपि संभवतीति तत्समप्रभा, रजतं रूप्यं हारो - मुक्ताकलापस्तत्सङ्काशा शुक्ललेश्या तु वर्णतः शुक्लेति हृदयमिति सूत्रषट्कार्थः ॥ इत्युक्तो वर्णः सम्प्रति रसमाह
मू. (१३९२ ) जह कडुयतुंबरसो निंबारसो कडुयरोहिणिरसो वा । इत्तोवि अनंतगुणो रसो उ कण्हाइ नायव्वो ।
वृ. 'यथे 'ति सादृश्ये ततश्च यादृक् कटुकतुम्बकस्य रस- आस्वादः कटुकतुम्बकरसः 'निम्बरसः' प्रतीतः कटुका चासौ रोहिणी च - त्वग्विशेषः कटुकरोहिणी कटुकत्वाव्यभिचारित्वेऽपि तद्विशेषणमतिशयख्यापकं तद्रसो वा, औषधीविशेषो वा कटुकेह गृह्यते, 'यथे 'ति सर्वत्रापेक्षते, इतोऽपि कटुकतुम्बकरसादेरनन्तेन- अनन्तराशिना गुणनं गुणो यस्यासावनन्तगुणो 'रसस्तु' आस्वादः ‘कृष्णायाः ' कृष्णलेश्यायाः 'ज्ञातव्यः' अवबोद्धव्योऽतिकटुक इति तात्पर्यम् । मू. ( १३९३ ) जह तिकडुयस्स य रसो तिक्खो जह हत्थिपिप्पलीए वा । इत्तोवि अनंतगुणो रसो उनीलाइ नायव्वो ॥
वृ. 'यथा' यादृश: 'त्रिकटुकस्य' प्रसिद्धस्य रसस्तीक्ष्णः कटुर्यथा 'हस्तिपिप्पल्या वा' गजपिप्पल्या वाऽतोऽप्यनन्तगुणो रसस्तु नीलाया ज्ञातव्योऽतिशयतीक्ष्ण इति हृदयम् । मू. ( १३९४ ) जह तरुणअंबयरसो तुवरकवित्थस्स वावि जारिसओ । इत्तोवि अनंतगुणो रसो उ काऊइ नायव्वो ॥

-

Page #235

२३२
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३४/१३९४ वृ. यथा तरुणम्-अपरिपक्वं तच्च तदाम्रकं च-आम्रफलं तद्रसः, तुवरं-सकषायं पाठान्तरतः, आर्द्रत्वाद्, उभयत्र चार्थादपक्वं तच्च तत्कपित्थं च-कपित्थफलं तस्य 'वा' विकल्पे 'अपि' पूरणे यादृशको रस इति प्रक्रमः अतोऽप्यनन्तगुणो रसस्तु ‘काऊए'त्ति कापोताया ज्ञातव्योऽतिशयकषाय इत्याशयः। मू.(१३९५) जह परियणंबगरसो पक्ककवित्थस्स वावि जारिसओ।
इत्तोवि अनंतगुणो रसो उतेऊइ नायव्यो। वृ.यथा परिणतं-परिपक्वं यदाम्रकं तद्रसः पक्वकपित्थस्य वाऽपि यादृशको रसोऽतोऽप्यनन्तगुणो रसस्तु 'तेऊए'त्ति तेजोलेश्याया ज्ञातव्यः आम्लः किञ्चिन्मधुरश्चेत्यैदम्पर्य । मू.(१३९६) वरवारुणीइ व रसो विविहाण व आसवाण जारिसओ।
महुमेरगस्स व रसो इत्तो पम्हाइ परएणं॥ वृ.वरवारुणी-प्रधानसुरा तस्यावा रसो यादृशक इति योगः 'विविधानां वा' नानाप्रकाराणाम् 'आसवानां' पुष्पप्रसवमद्यानां वा यादृशको रस इति सम्बन्धः, 'महुमेरयस्स व रसो'त्ति मधुमद्यविशेषो मैरेयं-सरकस्तयोः समाहारे मधुमैरेयं तस्य वा रसो यादृशकोऽतो वरवारुण्यादिरसात्पद्मायाः प्रक्रमाद्रसः 'परकेणं ति अनन्तानन्तगुणत्वात्तदतिक्रमेण वर्तक इति गम्यते, अयं च किञ्चिदम्लकषायो माधुर्यवांश्चेति भावनीयं, पाठान्तरतोऽप्यनन्तगुणो रसस्तु पद्माया ज्ञातव्यः। मू.(१३९७) खज्यूरमुद्दियरसो खीररसो खंडसक्कररसो वा।
इत्तो उ अनंतगुणो रसो उसुक्काइ नायव्वो। वृ. खजूरं च-पिण्डखजूरादि मृद्वीका च-द्राक्षा एतद्रसः तथा 'क्षीररसः' प्रतीतः खण्ड 'च-इक्षुविकार: शर्करा च-काशादिप्रभवा तद्रसो वा यादृश इति शेषः, अतोऽप्यनन्तगुणो रसस्तु शुक्लाया ज्ञातव्योऽत्यन्तरमधुर इति गर्भ इति सूत्रषट्कार्थः ।। उक्तो रसः, सम्प्रति गन्धमाहमू.(१३९८) जह गोमडस्स गंधो सुणगमडस्स व जहा अहिमडस्स।
इत्तो वि अनंतगुणो लेसाणं अप्पसत्थाणं॥ वृ. यथा गवां मृतकं-मृतकशरीरं तस्य गन्धः श्वमृतकस्य वा तथा यथाऽहि:-सर्पस्तन्मृतकस्य गन्ध इति सम्बन्धः, सूत्रत्वान्मृतकशब्दे कलोपः अतोऽपि एतत्प्रकारादपि गन्धादनन्तगुणोऽतिदुर्गन्धतया लेश्यानाम् 'अप्रशस्तानाम' अशुभानां कोऽर्थः ?-कृष्णनीलकापोतानां, गन्ध इति प्रक्रमः, इह चलेश्यानामप्रशस्तत्वं गन्धस्याशुभत्वे हेतुरिति तद्विशेषादनुक्तोऽप्यस्य विशेषोऽवगम्यत इति नोक्तः। मू. (१३९९) जह सुरहिकुसुमगंधो गंधवासाण पिस्समाणाणं।
इत्तोवि अनंतगुणो पसत्थलेसाण तिण्हपि॥ वृ. यथा सुरभिकुसुमानां-जातिकेतक्यादिसम्बन्धिनां सुगन्धपुष्पाणां गन्धः-परिमल: सुरभिकुसुमगन्धः, तथा गन्धाश्च-कोष्टपुटपाकनिष्पन्ना वासाश्च-इतरेगन्धवासाः, इह चैतदङ्गान्येवोपचारादेवमुक्तानि, तेषां, पाठान्तरतश्च गन्धानां च, 'पिष्यमाणानां' संचूर्ण्यमानानां यथा गन्ध इति प्रक्रमः, तथा चातिप्रबलतरोऽसौ प्रादुर्भवतीत्येवमभिधानम्, 'अतोऽपि' एतत्प्रका

___

Page #236

अध्ययनं-३४,[ नि.५४९]
२३३ रादपि गन्धाद् अनन्तगुणः अतिशयसुगन्धितया प्रशस्तलेश्यानां 'तिसृणामपि' तैजसीपद्मशुक्लानां गन्ध इति प्रक्रमः, इहापि प्रशस्तत्वविसेषाद्गन्धविशेषोऽनुमीयत इति नोक्त इति मू.(१४००) जह करगयस्स फासो गोजिब्बाए व सागपत्ताणं।
इत्तोवि अनंतगुणो लेसाणं अप्पसत्थाणं॥ वृ. यथा 'करगयस्स'त्ति क्रकचस्य करपत्रस्य स्पर्शो गोर्जिह्वा गोजिह्वा तस्या वा यथा वा शाको-वृक्षविशेषस्तत्पत्राणां स्पर्श इति प्रक्रमः, अतोऽपि' एतत्प्रकारादपि स्पर्शादनन्तगुणः अत्यतिशायितया यथाक्रमं लेश्यानामप्रशस्तानामाद्यानां तिसृणां प्रक्रमात्स्पर्शोऽतिकर्कशइति हृदयम्। मू.(१४०१) जह बूरस्सवि फासो नवनीयस्स व सिरीसकुसुमाणं।
___ इत्तोवि अनंतगुणो पसत्थलेसाण तिण्हपि॥ वृ. यथा 'बूरस्य वा' प्रतीतस्य स्पर्शः 'नवनीतस्य' म्रक्षणस्य, यथा वा शिरीषो-वृक्षविशेषस्तत्कुसुमानामुभयत्र यथा स्पर्श इति प्रक्रमः, 'अतोऽपि' एतत्प्रकारादपि स्पर्शाद् 'अनन्तगुणः' अतिसुकुमारतया यथाक्रमं प्रशस्तलेश्यानां 'तिसृणामपि' उक्तरूपाणां स्पर्श इति प्रक्रमः, इह च यदनेकदृष्टान्तोपादानं तन्नानादेशविनेयानुग्रहार्थं, क्वचिद्धि किञ्चित्प्रतीतमिति, यद्वा निगदितोदाहरणेषु वर्णादितारतम्यसम्भवाल्लेश्यानां स्वस्थानेऽपि वर्णादिवैचित्र्यज्ञापनार्थमिति सूत्रद्वयार्थः । परिणामद्वारमाहमू.(१४०२) तिविहो व नवविहो वा सत्तावीसइविहिक्कसी वा।
हुसओ तेयालो वा लेसाणं होइ परिणामो॥ वृ. त्रिविधो नवविधो वा 'सत्तावीसइ विहेक्कसीओ वत्ति विधशब्दो वाशब्दश्चोभयत्र संबध्यते, ततश्च सप्तविंशतिविध एकाशीतिविधो वा 'दुसओ तेआलोव'त्ति अत्रापिविधशब्दस्य सम्बन्धात् त्रिचत्वारिंशद्विशतविधो वा लेश्यानां भवति परिणामः-तत्तद्रूपगमनात्मकः, इहच 'त्रिविधः' जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदेन 'नवविधः' यदैषामपि जघन्यादीनां स्वस्थानतारतम्यचिन्तायां प्रत्येकं जघन्यादित्रयेण गुणना एवं पुनस्त्रिकगुणनया सप्तविंशतिविधत्वमेकाशीतिविधत्वं त्रिचत्वारिंशद्विशतविधत्वं च भावनीयम् । आह-एवं तारतम्यचिन्तायां कः सङ्ख्यानियम: ? उच्यते, एवमेतत्, उपलक्षणं चैतत्, तथा च प्रज्ञापना-"कण्हलेसा णं भंते ! कतिविधपरिणामं परिणमति?, गोयमा!तिविहंवा नवविहंवा सत्तावीसइविहंवा एक्कासीइविहं वावि तेयालदुसयविहं वा बहुं वा बहुविहं वा परिणामं परिणमति, एवं जाव सुक्कलेसा" इति सूत्रार्थः ॥ उक्तः परिणामः, सम्प्रति लक्षणमाह, तत्र चमू. (१४०३) पंचासवप्पमत्तो तीहिं अगुत्तो छसू अविरओ य।
तिव्वारंभपरिणओ खुद्दो साहस्सिओ नरो॥ वृ. पञ्चाश्रवा-हिंसादयस्तैः प्रमत्तः-प्रमादवान् पञ्चाश्रवप्रमत्तः पाठान्तरतः पञ्चाश्रवप्रवृत्तो वाऽतस्त्रिभिः प्रस्तावान्मनोवाक्कायैः 'अगुप्तः' अनियन्त्रितो मनोगुप्त्यादिरहित इत्यर्थः, तथा 'षट्सु' पृथ्वीकायादिषु 'अविरतः' अनिवृत्तस्तदुपमर्दकत्वादेरिति गम्यते, अयं चातीवारम्भोऽपि स्यादत आह-तीव्रा-उत्कटाः स्वरूपतोऽध्ववसायतो वाऽऽरम्भाः-सावद्यव्या

Page #237

२३४
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-३४ / १४०३ पारास्तत्परिणतः -- तत्प्रवृत्त्या तदात्मतां गतः, तथा 'क्षुद्र: ' सर्वस्यैवाहितैषी कार्पण्ययुक्तो वा, सहसा - अपर्यालोच्य गुणदोषान् प्रवर्त्तत इति साहसिकः, चौर्यादिकृदिति योऽर्थः, 'नरः ' पुरुष उपलक्षणत्वात्स्त्र्यादिर्वा ।
मू. ( १४०४ )
निर्द्धघसपरिणामो, निस्ससो अजिइंदिओ । एयजोगसमाउत्तो, कण्हलेसं तु परिणमे ॥
वृ. 'निद्धंधस'त्ति अत्यन्तमैहिकामुष्मिकापायशङ्काविकलोऽत्यन्तं जन्तुबाधानपेक्षो वा परिणामोऽध्यवसायो वा यस्य स तथा 'निस्संसो'त्ति 'नृशंसः' निस्तृशो जीवान् विहिंसन् मनागपि न शङ्कते, निःशंसो वा परप्रशंसारहित: । 'अजितेन्द्रियः' अनिगृहीतेन्द्रियः, अनेय तु पूर्वसूत्रोत्तरार्द्धस्थान इदमधीयते तच्चेहेति, उपसंहारमाह-एते च तेऽनन्तरोक्ता योगाश्चमनोवाक्कायव्यापारा एतद्योगाः पञ्चाश्रवप्रमत्तत्वादयस्तैः समिति - भृशमाडित्यभिव्याप्त्या युक्त:- अन्वितः एतद्योगसमायुक्तः कृष्णलेश्यां 'तुः ' अवधारणे कृष्णलेश्यामेव 'परिणमेत्' तद्रव्यसाचिव्येन तथाविधद्रव्यसम्पर्कात्स्फटिकवत्तदुपरञ्जनात्तद्रूपतां भजेत्, उक्तं हि"कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यात्परिणामो य आत्मनः ।
स्फटिकस्येव तत्रायं, लेश्याशब्दः प्रयुज्यते ॥"
एतेन पञ्चाश्रवप्रमत्तत्वादीनां भावकृष्णलेश्यायाः सद्भावोपदर्शनादमीषां लक्षणत्वमुक्तं, यो हि यत्सद्भाव एव भवति स तस्य लक्षणं यथौष्ण्यमग्नेः, एवमुत्तरत्रापि लक्षणत्वभावना कार्या ।
मू. (१४०५ )
इस्साअमरिसअतवो, अविज्जमाया अहीरिया ।
गेही पओसे य सढे, रसलोलुए सायगवेसए य ॥
वृ. नीललेश्यालक्षणमाह - ईर्ष्या च परगुणासहनममर्षश्च-अत्यन्ताभिनिवेशोऽतपश्चतपोविपर्ययो ऽमीषां समाहारनिर्देशः, 'अविज्ज' त्ति 'अविद्या' कुसास्त्ररूपा माया - वञ्चनात्मिका 'अहूीकता च' असमाचारविषया निर्लज्जता 'गृद्धिः' अभिकाङ्क्षा विषयेष्विति गम्यते 'प्रदोषश्च' प्रद्वेषो मतुब्लोपादभेदोपचाराद्वा सर्वत्र तद्वान् जन्तुरुच्यतेऽत एव शठः अलीकभाषणात् प्रमत्तः प्रकर्षेण जात्यादिमदासेवनात्, पाठान्तरतः शठश्च मत्तः, तथा रसेषु लोलुपो - लम्पटो रसलोलुपः, सातं सुखं तद्गवेषकश्च - कथं मम सुखं स्यादिति बुद्धिमान्,
मू. (१४०६ ) आरंभा अविरओ, खुद्दो साहस्सिओ नरो । एयजोगसमाउत्तो, नीललेसं तु परिणमे ॥
वृ. 'आरम्भात्' प्राण्युपमर्दात् 'अविरत: ' अनिवृत्तः क्षुद्र: साहसिको नरः, एतद्योगसमायुक्तो नीललेश्यां परिणमेत्, 'तुः' प्राग्वत्पुनरर्थो वा ४ ।
मू. (१४०७ )
वंके वंकसमायारे, नियडिल्ले अनुज्जुए।
पलिउंचग ओवहिए, मिच्छदिट्ठी अनारिए ।
वृ.'वक्र:' वचसा 'वक्रसमाचारः ' क्रियया 'निकृतिमान्' मनसा 'अनृजुकः ' कथंचिहजूकर्त्तुमशक्यतया 'पलिउचग' त्ति प्रतिकुञ्चकः-स्वदोषप्रच्छादकतया उपधिः - छद्म तेन चरत्यौपधिकः, सर्वत्र व्याजतः प्रवृत्तेः, एकार्थिकानि वैतानि नानादेशजविनेयानुग्रहायोपात्तानि,

Page #238

२३५
अध्ययनं-३४,[ नि.५४९] मिथ्यादृष्टिरनार्यश्च प्राग्वत्, मू.(१४०८) उप्फालगदुट्ठवाई य, तेने अविय मच्छरी।
एयजोगसमाउत्तो, काउलेसंतु परिणमे। वृ. उप्फालग'त्ति उत्प्रासकं यथा पर उत्प्रास्यते दुष्टं च रागादिदोषवद्यथा भवत्येवं वदनशील उत्प्रासकदुष्टवादी'च:' समुच्चये 'स्तेन:' चौरः 'च' प्राग्वत् अपिच'इति पूरणे 'मत्सरः' परसम्पदसहनं सति वा वित्ते त्यागाभावः, तथा चाहुः शाब्दिकाः-"परसम्पदामसहनं वित्ता-त्यागश्च मत्सरो ज्ञेयः" इति, तद्वान् मत्सरी, एतद्योगसमायुक्तः कापोतलेश्यां 'तुः' इति पुनः परिणमेत्।। मू.(१४०९) नीआवित्ती अचवले, अमाई अकुऊहले।
विनीयविनए दंते, जोगवं उवहाणवं॥ वृ. 'नीयावित्ति'त्ति नीचैर्वृत्तिः-कायमनोवाग्भिरनुत्सिक्तः 'अचपलः' चापलानुपेतः 'अमायी' शाठ्यनन्वितः ‘अकुतूहल:' कुहकादिष्वकौतुकवानत एव 'विनीतविनयः' स्वभ्यस्तगुर्वाधुचितप्रतिपत्तिः, तथा 'दान्तः' इन्द्रियदमेन योगः-स्वाद्यायादिव्यापारस्तद्वान्, 'उपधानवान्' विहितशास्त्रोपचारः, । मू. (१४१०) पियधम्मे दढधम्मे, वज्जभीरू हिएसए।
एयजोगसमाउत्तो, तेउलेसंतु परिणमे । वृ.'प्रियधर्मा'अभिरुचितधर्मानुष्ठानः ‘दृढधर्मा' अङ्गीकृतव्रतादिनिर्वाहकः, किमित्येवम्?, यतः 'वज्ज'त्ति वयं प्राकृतत्वादकारलोपे अवयं चोभयत्र पापं तद्भीरुः 'हितैषक:' मुक्तिगवेषकः, पाठान्तरतो हिताशयो वा-परोपकारचेताः, पठ्यते च-'अनासवे'त्ति तत्र च न विद्यन्ते आश्रवा-हिंसादयो यस्यासावनाश्रवः, एतद्योगसमायुक्तस्तेजोलेश्यां तु परिणमेत् ।। मू. (१४११) पयणुक्कोहमानो य, मायालोभे य पयणुए।
पसंतचित्ते दंतप्पा, जोगवं उवहाणवं ।। वृ.प्रतनू-अतीवाल्पौ क्रोधमानौ यस्य स तथा, चः पूरणे, माया लोभश्च उक्तरूपः प्रतनुको यस्येति शेषः, अत एव प्रशान्तं-प्रकरणोपशमवच्चित्तमस्येति प्रशान्तचितः, दान्तः-अहितप्रवृत्तिनिवारणतो वशीकृत आत्मा येन.स तथा, योगावानुपधानवानिति च प्राग्वत्, । मू.(१४१२) तहा य पयणुवाई य, उवसंते जिइंदिए।
एयजोगसमाउत्तो, पम्हलेसं तु परिणमे ॥ वृ.तथा 'प्रतनुवादी' स्वल्पभाषकश्चशब्दो भिन्नक्रमो योक्ष्यते, 'उपशान्तः' अनुभटतयोपशान्ताकृतिः 'जितेन्द्रियश्च' वशीकृताक्षः, एतद्योगसमायुक्तः पद्मलेश्यां तु परिणमेत् ।। मू.(१४१३) अहरुद्दाणि वज्जित्ता, धम्मसुक्काणि साहए।
पसंतचित्ते दंतप्पा, समिए गुत्ते य गुत्तेसु ॥ वृ. आर्त्तरौद्रे' उक्तरूपे ध्याने 'वर्जयित्वा' परिहत्य 'धर्मशुक्ले' प्रागुक्ते एव शुभध्याने 'साधयेत' सतताभ्यासतो निष्पादयेत्, यः कीदृशः सन् ? इत्याह-प्रशान्तचित्तो दान्तात्मेति च प्राग्वत्, पाठान्तरतश्च ध्यायति यो विनीतविनयो दान्तः ‘समितः' समितिमान् ‘गुप्तश्च' निरुद्धसमस्तव्यापारः 'गुप्तिभिः' मनोगुप्त्यादिभिः, तृतीयार्थे सप्तमी,

Page #239

२३६
उत्तराध्ययन-मृलसूत्रम्-२-३४/१४१४ मू.(१४१४) सरागे वीयरागे वा, उवसंते जिइंदिए।
एयजोगसमाउत्तो, सुक्कलेसंतु परिणमे॥ वृ.सच 'सरागः' अक्षीणानुपशान्तकपायतया वीतरागो वा ततोऽन्य उपशान्तः पाठान्तरतः 'शुद्धयोगो वा' निर्दोषव्यापारो जितेन्द्रियः प्राग्वत्, स एतद्योगसमायुक्तः शुक्ललेश्यां तु परिणमति, इह च शुभलेश्यासु केषाञ्चिद्विशेषणानां पुनरुपादानेऽपि लेश्यान्तरविषयत्वादपौनरुक्त्यं, पूर्वपूर्वापेक्षयोत्तरोत्तरेषां विशुद्धितः प्रकृष्टत्वं च भावनीयं, विशिष्टलेश्या वाऽपेक्ष्यैवं लक्षणाभिधानमिति न देवादिभिर्व्यभिचार आशङ्कनीय इति द्वादशसूत्रार्थः ।। मू.(१४१५) अस्संखिज्जाणोसप्पिणीण उस्सप्पिणीण जे समया।
संखाईया लोगा लेसाण हवंति ठाणाइं॥ वृ. 'असङ्खयेयानां' सङ्ख्यातीतानाम् अवसर्पन्ति-प्रतिसमयं कालप्रमाणं जन्तूनां वा शरीरायुःप्रमाणादिकमपेक्ष्यहासमनुभवन्त्यवश्यमित्यवसर्पिण्यो-दशसागरोपमकोटीकोटिपरिमाणास्तासां तथा तत्परिमाणानामेव उत्सर्पन्ति-उक्तन्यायतो वृद्धिमनुभवन्त्यवश्यमित्युत्सर्पिण्यस्तासां ये 'समयाः' परमनिरुद्धकाललक्षणाः, कियन्त इत्याह- सङ्ख्यातीताः पाठान्तरतोऽसङ्ख्येया वा लोका असख्येयलोकप्रमितत्वेन यथा दशप्रस्थप्रमितत्वेन व्रीहयो दशप्रस्थाः, ततोऽयमर्थ:-असङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशपरिमाणानि लेश्यानां भवन्ति स्थानानि प्रकर्षापकर्षकृतानि, अशुभानां संक्लेशरूपाणि शुभानां च विशुद्धिरूपाणि तत्परिमाणानीति शेषः, यद्वा असङ्ख्येयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीनां ये समया गम्यमानत्वात्तावन्ति लेश्यानां भवन्ति स्थानानीति कालतोऽसङ्ख्याता लोका इति च क्षेत्रतः स्थानमानमेवोक्तमिति सूत्रार्थः ।। मू.(१४१६) मुहुत्तद्धं तु जहन्ना तित्तीसा सागरा मुहुत्तऽहिया।
उक्कोसा होइ ठिई नायव्वा किण्हलेसाए। मू.(१४१७) मुहत्तद्धं तु जहन्ना दसउहिपलियमसंखभागमब्भहिया।
उक्कोसा होइ ठिई नायव्वा नीललेसाए॥ मू.(१४१८) मुहुत्तद्धं तु जहन्ना तित्रुदही पलियमसंखभागमब्भहिया।
उक्कोसा होइ ठिई नायव्वा काउलेसाए। मू.(१४१९) मुहत्तद्धं तु जहन्ना दोण्हु पलियमसंखभागमब्भहिया।
उक्कोसा होइ ठिई नायव्वा तेउलेसाए॥ मू.(१४२०) मुहुत्तद्धंतु जहन्ना दसउदही होइ मुहत्तब्भहिया।
उक्कोसा होइ ठिई नायव्वा पम्हेलेसाए। मू. (१४२१) मुहुत्तद्धं तु जहना तित्तीसं सागरा मुहुत्तहिया।
उक्कोसा होइ ठिई नायव्वा सुक्कलेसाए। वृ. मुहूर्तस्या? मुहूर्तार्द्धः, तत्कालात्यन्तसंयोगे द्वितीया, इह च समप्रविबागस्याविवक्षितत्वादन्तर्मुहूर्तमित्युक्तं भवति, 'तुः' अवधारणे ततो मुहूर्तार्द्धमेव जघन्या तेत्तीस'त्ति त्रयस्त्रिंशत् 'सागराइं'ति पदैकदेशऽपि पदप्रयोगदर्शनात्सागरोपमाणि 'मुहुत्तऽहिय'त्ति इहोत्तरत्र च मुहूर्तशब्देन मुहूर्तेकदेश एवोक्तः, समुदायेषु हि प्रवृत्ताः शब्दा अवयवेष्वपि वर्तन्ते यथा

Page #240

अध्ययनं- - ३४, [ नि. ५४९ ]
२३७
ग्रामो दग्धः पटो दग्ध इति, ततश्चान्तर्मुहूर्त्ताधिकान्युत्कृष्टा भवति स्थितिर्ज्ञातव्या कृष्णलेश्यायाः, इह चान्तर्मुहूर्त्तस्यासङ्ख्ये भेदत्वादन्तर्मुहूर्त्तशब्देन पूर्वोत्तरभवसम्बन्ध्यन्तर्मुहूर्त्तद्वयमुक्तं द्रष्टव्यमेवमुत्तरत्रापि ।
मुहूर्त्तार्द्धस्तु जघन्या 'देशे 'ति दशशङ्ख्यानि उदधय इत्युक्तन्यायेनोदध्युपमानि को 5र्थः ? - सागरोपमाणि 'पलिय'त्ति तथैव पल्योपमं तस्यासङ्ख्यभागस्तेनाधिकानि पल्योपमासङ्ख्येयभागाधिकान्युत्कृष्टा भवति स्थितिर्ज्ञातव्या नीललेश्यायाः, नन्वस्या धूम्रप्रभोपरितनप्रस्तटएव सम्भवः तत्र च ‘अंतोमुहुत्तंमि गए" त्यादिवक्ष्यमाणन्यायतः पूर्वोत्तरभवान्तर्मुहूर्तद्वयपल्योपमासङ्ख्येयभागाभ्यधिकदशसागरोपमपरिमाणैवासौ किं नोक्ता ?, उच्यते, उक्तैव, पल्योपमासङ्ख्येयभाग एव तस्याप्यन्तमुहूर्त्तद्वयस्यान्तर्भावात्, तदसङ्ख्येय-भागानां चासङ्ख्येयभेदत्वादिहैतावत्परिमाणस्यैवास्य विवक्षितत्वान्न विरोधः, एवमुत्तरत्रापि भावनीयम् ।
अक्षरसंस्कारस्तूत्तरेषु कृत एव, नवरं त्रय उदधयः सागरोपमाणि द्वावुदधी - द्वे सागरोपमे, दशोदधयो- दश सागरोपमाणि, 'तेत्तीसं 'ति त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि, पठन्ति च सर्वत्र 'मुहुत्तद्दा उत्ति, तत्र मुहूर्त्त (र्त्तार्ध) शब्देन प्राग्वदन्तर्मुहूर्त्तस्योक्तत्वादन्तर्मुहूर्त्तकालमिति सूत्रषट्कार्थः ॥ सम्प्रति प्रकृतमुपसंहरन्नुत्तरग्रन्थसम्बन्धमाह
मू. (१४२२ )
एसा खलु लेसाणं ओहेण ठिई उ वन्निया होइ। चसुवि गईसु इत्तो लेसाण टिई उ वुच्छामि ॥
मू. (१४२३ )
वृ. स्पष्टमेव, नवरम् 'ओधेन' इति सामान्येन गतिभेदाविवक्षयेतियावत्, 'चतसृष्वपि गतिषु' नरकगत्यादिषु प्रत्येकमिति शेषः, 'अत:' इत्योधस्थितिवर्णनानन्तरमिति सूत्रार्थः ॥ दसवाससहस्साइं काउइ ठिई जहन्निया होइ। तिश्नोदही पलिय असंखेज्जभागं च उक्कोसा ॥ तिनुदही पलि ओवममसंखभागो जहन्ननीलठिई। दसउदही पलि ओवममसंखभागं च उक्कोसा ॥ दसउदही पलि ओवममसंखभागं जहन्निया होइ।
मू. (१४२४ )
मू. (१४२५ )
मू. ( १४२६ )
मू. (१४२७ )
मू. (१४२८ )
तित्तीससागराई उक्कोसा होइ किण्हाए । एसा नेरईयाणं लेसाण ठिई उ वन्निया होइ। तेन परं वुच्छामि तिरियमनुस्साण देवाणं ॥ अंतोमुहुत्तमद्धं लेसाण ठिई तहिं तहिं जा उ । तिरियाण नराणं वा वज्जित्ता केवलं लेसं ॥ मुहुत्तद्धं तु जहन्ना उक्कोसा होइ पुव्वकोडी उ । नवहिं वरिसेहिं ऊणा नायव्वा सुक्कलेसाए । एसा तिरियनराणं लेसाण ठिई उ वन्निया होइ। तेन परं वृच्छामि लेसाण ठिई उ देवाणं ॥ दसवाससहस्साइं किण्हाए ठिई जहन्निया होइ। पलियमसंखिज्जइमो उक्कोसो होइ किण्हाए ॥
मू. (१४२९ )
मू. ( १४३० )

Page #241

२३८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३४/१४३१ मू.(१४३१) जा किण्हाई ठिई खलु उक्कोसा सा उ समयमब्भहिया।
__जहन्नेणं नीलाए पलियमसंखं च उक्कोसा।। मू. ( १४३२) जा नीलाइ ठिई खलु उक्कोसा सा उ समयमब्भहिया।
जहन्नेणं काऊएपलियमसंखं च उक्कोसा। मू.(१४३३) तेन परंवुच्छामी तेऊलेसा जहा सुरगणाणं।
भवणवइवाणमंतरजोइसवेमानियाणंच॥ मू. (१४३४) पलिओवमं जहन्ना उक्कोसा सागरा उदुण्हऽहिया।
पलियमसंखिज्जेणं होई भागेण तेऊए। मू.(१४३५) दसवाससहस्साई तेऊइ ठिई जहनिया होइ।
दुन्नुदही पलिओवमअसंखभागं च उक्कोसा। मू.(१४३६) जा तेऊइ ठिई खलु उक्कोसा उ समयब्भहिया।
जहन्त्रेण पम्हाए दस मुहत्तऽहियाई उक्कोसा। मू.(१४३७) जा पम्हाइ ठिई खलु उक्कोसा उसमयब्भहिया।
जहन्त्रेण सुक्काए तित्तीसमुहत्तमन्भहिया। वृ.दशवर्षसहस्राणि कापोतायाः स्थितिर्जघन्यका भवति, त्रय उदधयः ‘पलियमसंज्ज्जभागंच'त्ति सूत्रत्वात् पल्योपमासङ्ख्येयभागंचोत्कृष्टा, पठन्ति च-'उक्कोसा तिन्नुदही पलियमसंखेज्जभागऽहिय'त्ति स्पष्टम्, इयं च जघन्या रत्नप्रभायां, तस्यां हि जघन्यतोऽपि दशवर्षसहस्राण्यायुरिति, उत्कृष्टा च वालुकाप्रभायां, तत्राप्युपरितनप्रस्तटनारकाणामेव, तेषामेतावत्स्थितिकानामसाविति भावनीयम्।।
त्रय उदधयः पल्योपमाख्येयभागश्च मकारस्यालाक्षणिकत्वात् चस्य गम्यमानत्वाज्जघन्या नीलायाः स्थितिर्दशोदधय: पल्योपमासङ्ख्येयभागश्चोत्कृष्टा, इहापि जघन्या वालुकाप्रभायामेतावत्स्थितिकानामेव, उत्कृष्टा च धूमप्रभायामुपरितनप्रस्तटनारकाणां, तत्रापि येषामेतावती स्थितिरिति मन्तव्या, इहोत्तरत्र च पाठान्तरं दृश्यते, तत्र च जघन्यस्थितिः समयाधिकत्वमुक्तं तच्च न बुध्यत इति न तद्याख्या, दशोदधयः पल्योमासङ्ख्येयभागो जघन्यिका भवति प्रक्रमात्स्थितिः कृष्णाया इति सम्बन्धः, अस्याश्च धूमप्रभायामेतावत्स्थितिकेष्वेव नारकेषु सम्भवः, त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि उत्कृष्टा भवति कृष्णायाः, स्थितिरितीहापि प्रक्रमः, इयं च महातमःप्रभायां, तत्रैवैतावत्प्रमाणस्यायुषः सम्भवात्, इह च नारकाणामुत्तरत्र च देवानां द्रव्यलेश्यास्थितिरेवैवं चिन्त्यते, तद्भावलेश्यानां परिवर्त्तमानतयाऽन्यथाऽपि स्थितेः सम्भवात्, उक्तं हि
___ "देवाण नारयाण य दव्वलेसा भवंति एयाओ।
भावपरावत्तीए सुरणेरइयाण छल्लेसा।।" पूर्वोक्तं निगमयन्नुत्तरं च ग्रन्थं प्रस्तावयन्निदमाह-'एषा' अनन्तरोक्ता निरये भवा नैरयिकास्तेषां सम्बन्धिनीनां लेश्यानां 'स्थितिः' अवस्थिति: 'तुः' पूरणे 'वर्णिता' आख्याता बवति, 'तेन'त्ति सूत्रत्वात्ततः 'परम्' इत्यग्रतो वक्ष्यामि प्रक्रमाल्लेश्यानां स्थिति तिर्यग्मनुष्याणां तथा देवानाम् ।। यथाप्रतिज्ञातमेवाह-'अंतोमुत्तमद्ध'त्ति 'अन्तर्मुहूर्ताद्धाम्' अन्तर्मुहूर्त्तकालं

___

Page #242

अध्ययनं - ३४, [ नि. ५४९ ]
२३९
लेश्यानां स्थितिर्जघन्योत्कृष्टा चेति शेषः, कतराऽसौ ? इत्याह- ' यस्मिन् ' इति पृथिवीकायादौ संमूर्छिममनुष्यादौ च याः कृष्णाद्याः 'तुः' पूरणे तिरश्चां मनुष्याणां मध्ये संभवन्ति तासाम्, एता हि क्वचित्काश्चित्संभवन्ति, यत आगमः -
"पुढविकाइयाणं भंते! कइलेसातो पन्नत्ताओ ?, गोयमा ! चत्तारिलेसाओ, तंजहा - कण्हलेसा जाव तेउलेसा, आउवणप्फइखाइयाणवि एवं चेव, तेउवाउबेइंदियतेइंदियत्तउरिंदियाण जहा नेरइयाणं पंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा, गोयमा ! छलेसाओ कण्हा जाव सुक्कलेसा, मानुस्साणं पुच्छा, गोयमा ! छ एयाओ चेव, संमुच्छिममणुस्साणं पुच्छा, गोयमा ! जहा नेरइयाणं । नन्वेवं शुक्ललेश्याया अप्यन्तुर्मुहूर्त्तमेव स्थितिः प्राप्तेत्याशङ्क्याह-वर्जयित्वा केवलां शुद्धां लेश्यां शुक्ललेश्यामितियावत् ।
अस्याश्च यावती स्थितिस्तामाह-'मुहुत्तद्धं तु 'त्ति प्राग्वदन्तर्मुहूर्तमेव जघन्या उत्कृष्टा भवति पूर्वकोटी 'तुः ' विशेषणे, स च जघन्यस्थित्यपेक्षयाऽस्या उक्तमेव विशेषं द्योतयति, नवभिर्वर्षैर्न्यूना ज्ञातव्या शुक्लेश्यायाः स्थितिरिति प्रक्रमः, इह च यद्यपि कश्चित्पूर्वकोट्ययुरष्टवार्षिक एव व्रतपरिणाममाप्नोति तथाऽपि नैतावद्वयःस्थस्य वर्षपर्यायादर्वाक् शुक्ललेश्याया: सम्भव इति नवभिर्वर्षैर्न्यना पूर्वकोटिरुच्यते । 'एसा 'सूत्रं स्पष्टमेव । प्रतिज्ञातानुरूपमाह-दशवर्षसहस्राणि कृष्णायाः स्थितिर्जघन्यका भवति, भवनपतिव्यन्तरेषु चास्याः सम्भवस्तेषामेव जघन्यतोऽप्येतावत्स्थितिकत्वात्, उक्तं च- "दस भवनवणयराणं वाससहस्सा ठिई जहन्नेणं" ति, ‘पलियमसंखेज्जइमो’त्ति पल्योपमासङ्ख्येयतमः प्रस्तावाद् भाग उत्कृष्टा भवति कृष्णायाः स्थितिरिति प्रक्रम, एवंविधविमध्यममायुषामेव भवनपतिव्यन्तराणामियं दृष्टव्या ।
सम्प्रति नीलायाः स्थितिमाह - या कृष्णायाः स्थितिः 'खलुः' वाक्यालङ्कारे 'उत्कृष्ट ' अनन्तरमुक्तरूपा 'सा उ'त्ति सैव 'समयमब्भहिय'त्ति समयाभ्यधिका जघन्येन नीलायाः, 'पलियमसंखिज्ज'त्ति प्राग्वत्पल्योपमासङ्ख्येयश्च भाग उत्कृष्टा स्थितिर्नवरमुक्तहेतोरेव वृहत्तरोऽयमसङ्ख्येयभागो गृह्यते । या नीलायाः स्थितिः खलूत्कृष्टा 'साउ'त्ति सैव समयाभ्याधिका जघन्येन कापोतायाः पल्योपमासङ्ख्येयश्च भाग उत्कृष्टा स्थितिः, एतावदायुषामेव भवनपतिव्यन्तराणामिमे मन्तव्ये, इहाप्युक्तहेतोरेव पूर्वस्माद्बहत्तरोऽसङ्ख्यात भागः परिगृह्यते ।
इत्थं निकायद्वयभाविनीमाद्यलेश्यात्रयस्थितिमुपदर्श्य समस्तनिकायमाविनीं तेजोलेश्यास्थितिमभिधातुं प्रतिज्ञासूत्रमाह- 'तेन'त्ति ततः परं प्रवक्ष्यामि तेजोलेश्यां, 'यथे 'ति येनावस्थानप्रकारेण सुरगणानां भवति तथेत्युपस्कारः, किमन्यतरनिकायानामेवामीषामुतान्यथेत्याहभवनपतिवाणमंतरज्योतिर्वैमानिकानां चतुर्निकायानामिति योऽर्थ:, 'च: ' पूरणे, प्रतिज्ञातमेवाहपल्योपमं जघन्या उत्कृष्टा 'सागर'त्ति सागरोपमे 'तुः ' प्राग्वत् 'द्वे' द्विसङ्ख्ये अधिके-अर्गल, कियतेत्याह-पल्योपमासङ्ख्येयेनेति योगः, भवति तैजस्याः स्थितिरिति प्रक्रमः, इयं च सामान्योपक्रमेऽपि वैमानिकनिकायविषयतयैव नेया, तत्र च सौधर्मेशानदेवानां जघन्यत उत्कृष्टतश्चैतावदायुषः सम्भवात् उपलक्षणं चैतच्छेषनिकायतेजोलेश्यास्थिते:, ततश्च भवनपतिव्यन्तराणां जघन्यतो दशवर्षसहस्राणि, उत्कृष्टतस्तु भवनपतीनां सागरोपममधिकं, व्यन्तराणां च पल्योपमं, ज्योतिष्काणां तु जघन्यतः पल्योपमाष्टभागः, उत्कृष्टस्तु वर्षलक्षाधिकं

Page #243

-
२४०
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३४/१४३७ पल्योपमम्, एतावन्मात्राया एवैषां जघन्यत उत्कृष्टतश्चायुःस्थितेः सम्भवात् ।
'दसवास सहस्साई' इत्यादि स्पष्टमेव, नवरमनेन निकायभेदमनङ्गीकृत्यैव लेश्यास्थितिरुक्ता, इह च दशवर्षसहस्राणि जघन्या तेजस्याः स्थितिरभिहिता, प्रक्रमानुरूप्येण तु योत्कृष्टा कापोतायाः स्थितिरसावेवास्या: समयाधिका प्राप्नोति, अधीयेत च केचनानन्तरसूत्रत्रयस्थाने-- 'जा काऊइ ठिई खलु उक्कोसे'त्यादि तदत्र तत्त्वं न विद्मः।
पद्मायाः स्थितिमाह-पद्मायाः स्थितिमाह-या तेजस्याः स्थितिः खलूत्कृष्टा 'सा उ'त्ति सैव समयाभ्यधिका जघन्येय पद्मायाः स्थितिरिति प्रक्रमः, 'दश तु' इति दशैव प्रस्तावात्सागरोपमाणि मुहूर्त्ताधिकान्युत्कृष्टा, इयं च जघन्या सनत्कुमारे उत्कृष्टा च ब्रह्मलोके, तयोरेवैतदायुष्कसम्भवात्, आह-यदीहान्तर्मुहूर्त्तमधिकमुच्यते ततः पूर्वत्रापि किं न तदधिकमुच्यते? देवभवलेश्याया एव तत्र विवक्षितत्वात्, प्रतिज्ञातं हि तेन परंवोच्छामि लेसाण ठिई तु देवाणं'ति, एवं सतीहान्तर्मुहूर्ताधिकत्वं विरुध्यते, न अभिप्रायापरिज्ञानात्, अत्र हि प्रागुत्तरभवलेश्याऽपि "अंतोमुहुत्तंमि गए"त्ति वचनाद्देवभवसम्बन्धिन्येवेति प्रदर्शनार्थमित्थमुक्तमिति न विरोध इति भावनीयम् । शुक्ललेश्यास्थितिमाह-या पद्मायाः स्थितिः खलुत्कृष्टा ‘सा उत्ति सैव समयाभ्यधिका जघन्येय शुक्लायाः स्थितिरिति प्रक्रमः, त्रयस्त्रिंशत् 'मुहुत्तमब्भय'त्ति प्राग्वन्मुहूर्ताभ्यधिकानि सागरोपमाण्युत्कृष्टेति गम्यते, अस्याश्च लान्तकाभिधानषष्ठदेवलोकात्प्रभृति यावत्सर्वार्थसिद्धस्तावत्सम्भवः, अत्रैवैतादायुषः सद्भाव इतिकृत्वेति पञ्चदशसूत्रार्थः॥
उक्तं स्थितिद्वारं, साम्प्रतं गतिद्वारमाहमू.(१४३८) किण्हा नीला काऊ तिन्निवि एयाओ अहम्मलेसाओ।
एयाहि तिहिवि जीवो दुग्गइं उववज्जई॥ वृ. कृष्णा नीला कापोतास्तिस्रोऽप्येता अधर्मलेश्याः, पापोपादानहेतुत्वात्, पाठान्तरतोऽधमलेश्या वा, तिसृणामप्यविशुद्धत्वेनाप्रशस्तत्वात्, यद्येवं ततः किमित्याह- एताभिः' अनन्तरोक्ताभिः 'तिसृभिरपि' कृष्णादिलेश्याभिः 'जीवः' जन्तुः 'दुर्गति' नरकतिर्यग्गतिरूपाम् 'उपपद्यते' प्राप्नोति, सुब्व्यत्ययाद्वा दुर्गतौ 'उपपद्यते' जायते, संक्लिष्टत्वेन तत्प्रायोग्यायुष एव तद्वतां बन्धसम्भवादिति भावः। मू.(१४३९) तेउ पम्हा सुक्का तिन्निवि एयाउ धम्मलेसाउ।
एयाहि तिहिवि जीवो सुग्गइं उववज्जई। वृ.तथा तैजसी पद्मा शुक्लास्तिस्रोऽप्येताः 'धर्मलेश्याः' प्रधानलेश्याः, विशुद्धत्वेनासां धर्महेतुत्वात्, तथा चागमः-"तओ लेसाओ अविसुद्धाओ तओ विसुद्धाओ ततो पसत्थाओ तओ अपसत्थाओ तओ संकिलिट्ठाओ तओ असंकिलिट्ठाओ तओ दुग्गतिगामियाओ तओ सुगतिगामियाओ।" अत एव 'एताभिस्तिसृभिः' तैजस्यादिलेश्याभिर्जीवः 'सोगर्ति'ति 'सुगति' देवमनुष्यगतिलक्षणां मुक्तिं वोपपद्यते, यद्वा प्राग्वत्सुगतौ 'उत्पद्यते' जायते, तथाविधायुबन्धतः सकलकर्मापगमतश्चेति सूत्रद्वयभावार्थः।
उक्तं गतिद्वारं, साम्प्रतमायुज्रावसरः, तत्र च यस्या लेस्याया यदायुषो मानं तत्स्थितिद्वार एवार्थतोऽभिहितम्, इह त्विदमुच्यते-अवश्यं हि जन्तुर्यल्लेश्येषूत्पद्यते तल्लेश्य एव म्रियते,

Page #244

अध्ययनं - ३४, [ नि. ५४९ ]
२४१
यत आगम: -- "जल्लेसाई दव्वाई परियाइत्ता कालं करेइ तल्लेसो उववज्जइ "त्ति, तथेहैव वक्ष्यति "अंतोमुहुत्तंमि गए" इत्यादि तत्र जन्मान्तरभाविलेश्यायाः किं प्रथमसमये परभवायुप उदय आहोखिच्चरमसमयेऽन्यथा वेति संशयापनोदानायाह
मू. ( १४४० )
मू. ( १४४१ )
लेसाहिं सव्वाहिं पढमे समयंमि परिणयाहिं तु । न हु कस्सइ उववत्ति परे भवे अत्थि जीवस्स ॥ लेसाहिं सव्वाहिं चरमे समयंमि परिणयाहिं तु । न हु कस्सइ उववर्त्तत परे भवे अत्थि जीवस्स ॥ अंतमुहुत्तंमि गए अंतमुहुत्तंमि सेसए चेव । लेसाहिं परिणयाहिं जीवा गच्छंति परलोयं ॥
मू. ( १४४२ )
वृ. 'लेश्याभि:' उक्तरूपाभि:' 'सर्वाभिः' इति षड्भिरपि प्रथमे समये तत्प्रतिपत्तिकालापेक्षया 'परिणताभिः ' प्रस्तावादात्मरूपतामापन्नाभिः, लक्षणे तृतीया, 'तुः' पूरणे 'न हु' नैव कस्यापि 'उववत्ति'त्ति 'उत्पत्ति: ' उत्पादः, पठ्यते च 'नवि कस्सवि उववाओ 'त्ति सुगमं, 'परे' अन्यस्मिन् 'भवे' जन्मनि 'भवति' विद्यते 'जीवस्य' जन्तोः । तथा लेश्याभिः सर्वाभि: ‘चरमे समये ' इथ्यन्तसमये परिणताभिस्तु 'नहु' नैव कस्याप्युत्पत्तिः परे भवे भवति जीवस्य । कदा तर्हि ? इत्याह
अन्तर्मुहूर्त्ते 'गत एव' अतिक्रान्त एव तथाऽन ऽन्तर्मुहूर्ते शेषके चैव - अवतिष्ठमान एव लेश्याभिः परिणताभिरुपलक्षिता जीवा गच्छन्ति 'परलोकं' भवान्तरम्, इत्थं चैतन्मृतिकाले भाविभवलेश्याया उत्पत्तिकाले वाऽतीतभवलेश्याया अन्तर्मुहूर्त्तमवश्यम्भावात्, न त्विह विपरीतमवधार्यते-अन्तर्मुहूर्त्त एव गत इत्यन्तमुहूर्त, एव शेषक इति च, देवनारकाणां स्वस्वलेश्यायाः प्रागुत्तरभवान्तर्मुहूर्त्तद्वयसहितनिजायुः कालं यावदवस्थितत्वात् उक्तं हि प्रज्ञापनायाम्"जल्लेसाइं दव्वाई आयतित्तां कालं करेति तल्लेसेसु उववज्जइ'त्ति, तथा 'कण्हलेसे नेरतिंए कण्हलेसेसु नेरइएसु उववज्जति कण्हलेसेसु उव्वट्टइ, जल्लेसे उववज्जइ तल्लेसे उव्वट्टति, एवं नीलसेवि काउलेसेवि, एवं असुरकुमारा जाव वेमाणिय"त्ति, अनेनान्तर्मुहूर्त्तावशेष आयुषि परभवलेश्यापरिणाम इत्युक्तं भवतीति सूत्रत्रयार्थः ॥
इत्थं लेश्यानां नामांद्यभिधाय साम्प्रतमध्ययनार्थमुपसंजिहीर्षुरुपदेशमाहमू. ( १४४३ ) तम्हा एयासि लेसाणं, अनुभावं वियाणिया । अप्पसत्थाउ वज्जित्ता, पसत्थाओ अहिट्ठए मुनि ॥ त्तिबेमि ॥
वृ. 'तम्ह'त्ति यस्मादेता अप्रशस्ता दुर्गतिहेतवः प्रशस्ताश्च सुगतिहेतवस्तस्मात् 'एतासाम्' अनन्तरमुक्तानां लेश्यानाम् 'अनुभागम्' उक्तंरूपं 'विज्ञाय' विशेषेणावबुध्य अप्रशस्ताः कृष्णाद्यास्तिस्रो वर्जयित्वा 'प्रशस्ता: ' तैजस्याद्यास्तिस्रः 'अधितिष्ठेत्' भावप्रतिपत्त्याऽऽश्रयेन्मुनिरिति शेष इति सूत्रार्थ: । 'इति' परिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत्, नयाश्च प्राग्वत् ॥ अध्ययनं - ३४- समाप्तम्
मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता उत्तराध्ययनसूत्रे चतुस्त्रिंशत्तम् अध्ययनस्य भद्रबाहुसूरि विरचिता एवं शान्त्याचार्य विरचित्ता टीका परिसमाप्ता । 29/16

Page #245

२४२
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३५/१४४३ (अध्ययनं-३५-अनगारमार्गगतिः । वृ. व्याख्यातं लेश्याध्ययननामकं चतुस्त्रिंशमध्ययनम, अधुना पञ्चत्रिंशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः--अनन्तराध्ययने लेश्या अभिहिताः, तदभिधाने चायमाशयः- अशुभानुभावलेश्यात्यागतः शुभानुभावा एव लेश्या अधिष्ठातव्याः, एतच्च भिक्षुगुणव्यवस्थितेन सम्यग्विधातुं शक्यं, तद्यवस्थानं च तत्परिज्ञानत इति तदर्थमिदमारभ्यते, एतत्सम्बन्धागतस्य चास्यानुयोगद्वारचतुष्टयं प्राग्वद्वर्णनीयं यावन्नामनिप्पन्ननिक्षेपे अनगारमार्गतिरिति नाम, अतोऽनगारमार्गगतीनां त्रयाणामपि पदानां निक्षेपायाह नियुक्तिकृत् नि. [५४९] अनगारे निक्खेवो चउव्विहो दुविहे होइ नायव्वो । नि. [५५०] जाणगभवियसरीरे तव्वइरित्ते अनिण्हगाईसु।
भावे सम्मद्दिट्ठी अगारवासा विनिम्मुक्को।। नि. [५५१] मग्गगईणं दुण्हवि पुवुद्दिट्ठो चउक्कनिक्खेवो।
__ अहिगारो भावमग्गे सिद्धिगईए उ नायव्वो।। वृ. गाथात्रयं स्पष्टमेव, नवरंतद्यतिरिक्तश्च निह्नवादिषु, आदिशब्दादन्येष्वपि चरित्रपरिणाम विना गृहाभाववत्सु, निर्धारणे सप्तमी, ततश्च यस्तेषु मध्येऽनगारत्वेन लोके रूढ इत्युपस्कार:, सतद्यतिरिक्तो द्रव्यानगारो, भावे 'सम्यग्दृष्टिः' सम्यग्दर्शनवान्निश्चयतो यत्सम्यक्त्वं तन्मौनमिति चरित्री अगारवासेनागारपाशेन वा प्राकृतत्वात्तृतीयार्थे पञ्चमी विशेषेण-तत्प्रतिबन्धपरित्यागरूपेण निर्मुक्तः-त्यक्तो विनिर्मुक्तोऽनगारइति प्रक्रमः, तथा मार्गगत्योर्द्वयोरपि, पूर्वप्रमोक्षमार्गगतिनामन्यध्ययने उद्दिष्टः-कथितः पूर्वोद्दिष्टः, इत्थमेषां चतुविधत्वेन केनेह प्रकृतमित्याहअधिकार: 'भावमग्गि'त्ति सुब्ब्यत्ययाद् 'भावमार्गेण' सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रलक्षणेन सिद्धिगत्या चार्थाद्भावगत्या उपलक्षणत्वाद्भावानगारेण च ज्ञातव्य इति गाथात्रयावयवार्थः। गतो नामनिष्पन्नो निक्षेपः, सम्प्रति सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं तच्चेदम्मू. (१४४४) सुणेह मे एगमना, मग्गं सव्वनु (बुद्धहिं) देसियं ।
जमायरंतो भिक्खू, दुक्खानंतकरो भवे ।। वृ. 'शृणुत' आकर्णयत 'मे' मम कथयत इति शेषः, एकाग्रमनसः, कोऽर्थ ?-अनन्यगतचित्ताः सन्तः शिष्या इति शेष, किं तत् ? इत्याह-'मार्गम्' उक्तरूपं प्रक्रमान्मुक्तेर्बुधैःअवगतयथास्थितवस्तुतत्त्वैरुत्पन्नकेवलैरर्हद्भिः श्रुतकेवलिभिर्गणधरादिभिर्वेत्युक्तं भवति, देशितं-प्रतिपादितमर्थतः सूत्रतश्च, तमेव विशेषयितुमाह-'यम्' इति मार्गम् 'आचरन्' आसेवमानः 'भिक्षुः' अनगार: 'दु:खानां' शारीरमानसानामन्तः-पर्यन्तस्तत्करणशीलोऽन्तकर: 'भवेत्' स्यात्, सकलकर्मनिर्मूलनत इति भावः, तदनेनासेव्यासेवकसम्बन्धेनानगारसम्बन्धित्वं मार्गस्य तत्फलं च मुक्तिगतिरिति दर्शितं, ततश्चानगारमार्ग तद्गतिं च शृणुतेत्य(र्थत) उक्तं भवतीति सूत्रार्थः । यथाप्रतिज्ञातमेवाहम.(१४४५) गिहवासं परिखज्जा, पव्वज्जामस्सिए मनी।
इमे संगे वियाणिज्जा, जेहि सज्जंति मानवा।।

Page #246

२४३
अध्ययन-३५, [ नि. ५५१] मू.(१४४६) तहेव हिंसं अलियं, चोज्ज अब्बभसेवणं।
इच्छकामं च लोभं च, संजओ परिवज्जए । मू. (१४४७) मनोहरं चित्तधरं, मल्लधूवनवासियं ।
सकवाडं पंडरुल्लोयं, मनसावि न पत्थए । मू. (१४४८) इंदियाणि उ भिक्खुस्स, तारिसंमि उवस्सए।
दुक्कराइं [तु धारेउं] निवारेउं, कामरागविवड्ढणे ।। मू.(१४४९) सुसाणे सुन्नगारे वा, रुक्खमूले व इक्कओ।
पइरिके परकडे वा, वासं तत्थऽभिरोयए। मू.(१४५०) फासुयंमि अनाबाहे, इत्थीहिं अनभिद्दए।
तत्थ संकप्पए वासं, भिक्खू परमसंजए। मू.(१४५१) न सयं गिहाइंकुचिज्जा, नेव अन्नेहिं कारए।
गिहकम्मसमारंभे, भूयाणं दिस्सए वहो। मू.(१४५२) तसाणं थावराणं च, सुहुमाणं बायराण य ।
तम्हा गिहसमारंभं, संजओ परिवज्जए। मू.(१४५३) तहेव भत्तपानेसु, पयणे पयावणेसु य।
पाणभूयदयट्ठाए, न पए न पयावए। मू.(१४५४) जलधन्ननिस्सिया जीवा, पुढवीकट्ठनिस्सिया।
हम्मति भत्तपानेसु, तम्हा भिक्खू न पयावए। मू.(१४५५) विसप्पे सव्वओ धारे, बहुपाणविनासणे।
नत्थि जोइसमे सत्थे, तम्हा जोई न दीवए। मू.(१४५६) हिरन्नं च जायरूवं च, मनसावि न पत्थए।
समलिट्टकंचणं भिक्खू, विरए कयविक्कए। मू.(१४५७) किणंतो कइओ होइ, विक्किणंतो अवाणिओ।
कयविक्कयमि वलुतो, भिक्खू हवइ तारिसो॥ मू. (१४५८) भिक्खियव्वं न केयव्वं, भिक्खुणा भिक्खवित्तिणा।
कयविक्कओ महादोसो, भिक्खवित्ती सुहावहा ।। मू. (१४५९) समुयाणं उंछमेसिज्जा, जहासुत्तमणिदियं।
लाभालाभंमि संतठे, पिंडवायं मनी॥ मू. (१४६०) अलोलो न रसे गिद्धो, जिब्भादंतो अमुच्छिओ।
न रसट्ठाए भुंजिज्जा, जवणट्ठाए महामुनी। मू.(१४६१) अच्चणं रयणं चेव, वंदनं पूअणं तहा।
इड्डीसक्कारसम्माणं, मनसावि न पत्थए। मू.(१४६२) सुक्कं झाणं झियाइज्जा, अनियाणे अकिंचणे।
वोसट्टकाए विहरिज्जा, जाव कालस्स पज्जओ।

Page #247

मू. ( १४६३ )
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-३५ / १४६३ निज्जूहिऊणं आहार, कालधम्मे उवट्ठिए । चइऊण मानुसं बुदि, पहू दुक्खा विमुच्चई ॥ निम्ममो निरहंकारो, वीयराओ अनासवो । संपत्तो केवलं नाणं, सासयं परिनिव्वुडे ॥ त्तिबेमि ॥
मू. ( १४६४ )
वृ.‘गृहवासं' गृहावस्थानं यदिवा गृहमेव वा पारवश्यहेतुतया पाशो गृहपाशस्तं 'परित्यज्य' परिहृत्य 'प्रव्रज्यां' सर्वसङ्गपरित्यागलक्षणां भागवतीं दीक्षाम् 'आश्रितः ' प्रतिपन्नो मुनिः 'इमान्' प्रतिप्राणि प्रतीततया प्रत्यक्षान् 'सङ्गान्' पुत्रकलत्रादींस्तत्प्रतिबन्धान् वा 'विजानीयात् ' भवहेतवोऽमीति विशेषणावबुध्येत निश्चयतो निष्लस्यासत्त्वाज्ज्ञानस्य च विरतिफलत्वात्प्रत्याचक्षीतेत्युक्तं भवति, सङ्गशब्दव्युत्पत्तिमाह- 'जेहिं 'ति सुब्व्यत्ययात् येषु 'सज्यन्ते प्रतिबध्यन्ते, अथवा यैः सङ्गैः 'सज्यन्ते' संबध्यन्ते ज्ञानावरणादिकर्मणेति गम्यते, के ते ? - 'मानवाः' मनुष्या उपलक्षणत्वादन्येऽपि जन्तवः ।
'तथा' इति समुच्चये 'एवे 'ति पूरणे 'हिंसां' प्राणव्यपरोपणम् 'अलीकम्' अनृतभाषणं ‘चौर्यम्' अदत्तादानम्‘अब्रह्मसेवनं' मैथुनाचरणमिच्छारूप: काम इच्छाकामस्तं वा - अप्राप्तवस्तुकाङ्क्षारूपं ‘लोहं च' लब्धवस्तुविषयगृद्धात्मकम्, अनेनोभयेनापि परिग्रह उक्तस्ततः परिग्रहं च ‘संयत:' यति: 'परिवर्जयेत्' परिहरेत् । अनेन मूलगुणा उक्ताः, एतद्यवस्थितस्यापि च शरीरिणोऽवश्यमाश्रयाहाराभ्यां प्रयोजनं, तयोश्च तदतीचारहेतुत्वमपि कदाचित्स्यादिति मन्वानस्तत्परिहाराय सूत्रषट्केन तावदाश्रयचिन्तां प्रति यतते - 'मनोहरं' चित्ताक्षेपकं, किं तत् ? -चित्रप्रधानं गृहं चित्रगृहं, तदपि कीदृशं ? - माल्यैः -ग्रन्थितपुष्पैर्धूपनैश्च-कालागुरुतुरुकादिसम्बन्धिभिर्वासितं - सुरभीकृतं माल्यधूपनवासितं, सह कपाटेन प्रतीतेन वर्त्तत इति सकपाटं तदपि 'पाण्डुरोल्लोचं' श्वेतवस्त्रविभूषितं मनसाऽप्यास्तां वचसा 'न प्रार्थयेत्' नाभिलपेत्, किं पुनस्तत्र तिष्ठेदिति भावः ।
किं पुनरेवमुपदिश्यते ? इत्याह- 'इन्द्रियाणि' चक्षुरादीनि 'तुः' इति यस्मात् 'भिक्षोः ' अनगारस्य ' तादृशे' तथाभूते 'उपाश्रये' आश्रये दुःखेन क्रियन्तेकरोतेः सर्वधात्वर्थत्वाच्छक्यन्ते दुष्कराणि - दुःशकानीत्यर्थः 'तुः' एवकारार्थो दुष्कराण्येव ' धारयितुम्' उन्मार्गप्रवृत्तिनिषेधतो मार्ग एव व्यवस्थापयितुं, पठ्यते दुष्कराणि 'निवारेतुं 'ति, तत्रापि 'निवारयितुम्' इति नियन्त्रितुं स्वस्वविषयप्रवृत्तेरिति गम्यते, कीदृशि ? - काम्यमानत्वात्कामा - मनोज्ञा इन्द्रियविषयास्तेषु -अभिष्वङ्गस्तस्य विवर्द्धने विशेषेण वृद्धिहेतौ कामरागविवर्द्धने, तथा च तथाविधचित्तव्याक्षेपसम्भवात्कस्यचिन्मूलगुणस्य कथञ्चिदतीचारसम्भवो दोष इत्येवमुपदिश्यत इति भावः । एवं तर्हि क् कीदृश स्थातव्यमित्याह - ' श्मशाने' प्रेतभूमौ 'शून्यागारे' उद्वसितगृहे 'वा' विकल्पे 'वृक्षमूले वा' पादपसमीपे 'एकदा' इत्येकस्मिंस्तथाविधाकाले, पठ्यते च- 'एक्कतो'त्ति 'एकक : ' रागद्वेषवियुतोऽसहायो वा तथाविधयोग्यतया 'पराक्ये' परसम्बन्धिनि तथाविधप्रतिबन्धेनास्वीकृते पाठान्तरत: 'पतिरिक्के' देशी भाषया 'एकान्ते' स्याद्यसङ्कुले 'परकृते' परैःअन्यैर्निष्पादिते स्वार्थमिति गम्यते 'वा' समुच्चये 'वासम् ' अवस्थानं 'तत्र' श्मशानादौ 'अभिरोच्येत्' प्रतिभासवेदर्थादात्मने भिक्षुरित्युत्तरेइण योगः ।

२४४
राग:

Page #248

अध्ययनं-३५,[ नि. ५५१]
२४५ 'प्रासुके' अचित्तीभूतभूभागरूपे, तथाऽविद्यमाना बाधाऽऽत्मनः परेषां वाऽऽगन्तुकसत्त्वानां गृहस्थानां च यस्मिस्तत्तथा 'स्त्रीभिः' अङ्गनाभिरुपलक्षणत्वात्पण्डकादिभिश्च 'अनभिद्रुते' अनुपद्रुते तदुपद्रवविरहित इत्यर्थः, एतानि हि मुक्तिपथप्रतिपन्थित्वेन तत्प्रवृत्तानामुपद्रवहेतुभूतानीत्येवमभिधानं तत्रे'ति प्रागक्तविशेषणे श्मशानादौ सम्यक्कल्पयेत्-कुर्यात्सङ्कल्पयेत्, कं ?-वासं, भिक्षणशीलो भिक्षुः, स च शाक्यादिरपि स्यादत आह-परमः-प्रधानः स चेह मोक्षस्तदर्थं सम्यग् यतते परमसंयतः, जिनमार्गप्रपन्न इत्युक्तं भवति, तस्यैव मुक्तिमार्ग प्रति वस्तुतः सम्यग्यत्नसम्भवात्, प्राग्वासं तत्राभिरोचयेदित्युक्ते रुचिमात्रेणैव कश्चितुष्येदिति तत्र सङ्कल्पयेद्वासमित्यभिधानम्। ननु किमिह परकृत इति विशेषणमुक्तमित्याशङ्कयाह___न 'स्वयम्' आत्मना 'गृहाणि' उपाश्रयरूपाणि 'कुर्वीत' विदधीत नैव अन्यैः' गृहस्था-- दिभिः 'कारयेत्' विधापयेदुपलक्षणत्वान्नापि कुर्वन्तमनुमन्येत, किमिति?, यतो गृहनिष्पत्त्यर्थं कर्म गृहकर्म-इष्टकामदानयनादि तदेव समारम्भः-प्राणिनां परितापकरत्वात्, उक्तं हि"परितावकरो भवे समारंभो"त्ति, यद्वा तस्य समारम्भः-प्रवर्तनं गृहकर्मसमारम्भस्तस्मिन् 'भूतानाम्' एकेन्द्रियादिप्राणिनां 'दृश्यते' प्रत्यक्षत एवोपलभ्यते, कोऽसौ?-'वधः' विनाशः । ___ भूतानां वध इत्युक्तं तन्न मा भूत्केषाञ्चिदेवासाक्त्यिशङ्क्याह-'त्रसानां' द्वीन्द्रियादीनां 'स्थावराणां' पृथिव्यायेकेन्द्रियाणां 'च:' समुच्चये तेषामपि 'सूक्ष्माणाम्' अतिश्लक्ष्णानां शरीरापेक्षया न जीवप्रदेशापेक्षया, तस्यामूर्ततयैवंप्रागव्यवहारायोगात्, ‘बादराणां च' एवमेव स्थूलानां, यद्वा सूक्ष्मनामकर्मोदयात्सूक्ष्माणां तेषामपि प्रमादतो भावहिंसासम्भवाद्बादस्नामकर्मोदयाच्च बादराणाम्, । उपसंहर्तुमाह-'तम्ह'त्ति यस्मादेवं भूतवधस्तस्माद्गृहसमारम्भ 'सयतः' सम्यहिंसादिभ्य उपरतोऽनगार इत्यर्थः 'परिवर्जयेत्' परिहरेत्, इत्थमाश्रयचिन्तां विधायाहारचिन्तामाह-'तथैव' तेनैव प्रकारेण भक्तानिच-शाल्योदनादीनि पीयन्त इति पानानिपयःप्रभृतीनि तानि च भक्तपानानि तेषु, पचनानि च-स्वयं विक्लेदापादनक्वथनानि पाचनानि च-तान्येवान्यैः पचनपाचनानि तेषु च भुतवधो दृश्यत इति प्रक्रमः, ततः किमित्याह-प्राणाद्वीन्द्रियादयो भूतानि-पृथिव्यादीनि तेषां दया-रक्षणं प्राणभूतदया तदर्थ-तद्धेतोः, किमुक्तं भवति?-पचनपाचनप्रवृत्तानां य: संभवी जीवोपधातः स मा भूदिति न पचेत्खतो भक्तादीति प्रक्रमो नापि पाचयेत्तदेवान्यैः। ___ अमुमेवार्थं स्पष्टतरमाह-जलं च-पानीयं धान्यं च-शाल्यादि तन्निश्रिताः-तत्रान्यत्र चोत्पद्य ये तन्निश्रया स्थिता पूतरकभुजगेलिकापिपीलिकाप्रभृतय उपलक्षणत्वात्तद्रूपाश्च 'जीवाः' प्राणिनः, एवं पृथ्वीकाष्ठनिश्रिता एकेन्द्रियादयो हन्यन्ते भक्तपानेषु प्रक्रमात्पच्यमानादिषु, यत एवं तस्माद्भिक्षुर्न पाचयेत्, अवेर्गस्यमानत्वात्पाचयेदपि न किं पुनः स्वयं पचेत्, अनुमतिनिषेधोपलक्षणं चैतत्। __ अमरं च विसर्पतीति विसर्प-स्वल्पमपि बहु भवति, यत उक्तम्-"अण थोवं वन थोवं अग्गी थोव"मित्यादि, सर्वत:-सर्वासु दिक्षु धारेव धारा-जीवविनाशिका शक्तिरस्येति सर्वतोधारं सर्वदिगवस्थितजन्तूपघातकत्वात्, उक्तं च-"पाईणं पडीणं वावी"त्यादि,
अत एव 'बहुप्राणविनाशनम्' अनेकजीवजीवितव्यपरोपकं 'नास्ति' न विद्यते 'ज्योति:

Page #249

२४६
-उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम् - २-३५ / १४६४ समम्' अग्नितुल्यं शस्यन्ते-हिंस्यन्तेऽनेन प्राणिन इति शस्त्र-प्रहरणमन्यदिति गम्यते तस्याविसर्पत्वादसर्वतोधारत्वादल्पजन्तूपघातकत्वाच्चेति भावः, सर्वत्र लिङ्गव्यत्ययः प्राग्वत्, यस्मादेवं तस्मात् ‘ज्योति:' वैश्वानरं ‘न दीपयेत्' न ज्वालयेत्, अनेन च पचनस्याग्निज्वलनाविनाबावित्वात्तत्परिहार एव समर्थितः, इत्थं च विशेषप्रक्रमे च सामान्याभिधानं प्रसङ्गतः शीतापनोदादिप्रयोजनेऽपि तदारम्भनिषेधार्थम्, आधाकर्मादिका वा विशुद्धकोटिरनेनैवार्थतः परिहार्यो क्ता, तदपरिहारे ह्यवश्यम्भावी पचनानुमत्यादिप्रसङ्ग इति ।
--
नन्वेवं जीववधनिमित्तत्वमेव पचनादेर्निषेधनिबन्धनं, तच्च नास्ति क्रयविक्रययोरित युक्तमेवाभ्यां निर्वहण(मेव)मपि कस्यचिदाशङ्का स्यादतस्तदपनोदाय हिरण्यादिपरिग्रहपूर्वकत्वात्तयोस्तन्निषेधपूर्वकं सूत्रत्रयेण तत्परिहारमाह- 'हिरण्यं' कनकं 'जातरूपं' रूप्यं चकारो ऽ नुक्ताशेषधनधान्यादिसमुच्चये 'मनसाऽपि' चित्तेनाप्यास्तां वाचा 'न प्रार्थयेत्' ममामुकं स्यादिति, अपेर्गम्यमानत्वात्प्रार्थयेदपि न, किं पुनः परिगृह्णीयात् ?, कीदृशः सन् ? - समे- प्रतिबन्धाभावतस्तुल्ये लेष्टुकाञ्चने- मृत्पिण्डखण्डकनके अस्येति समलेष्टुकाञ्चनः, एवंविधश्च सन् भिक्षुः 'विरत: ' निवृत्तः स्यादिति शेष:, कुतः ? - क्रयो-मूल्येनान्यसम्बन्धिनस्तथाविधवस्तुनः स्वीकारो विक्रयश्च तस्यैवात्मीयस्य तथाविधवस्तुजातेनान्यस्य दानं, क्रयश्च विक्रयश्च क्रयविक्रयमिति समाहार स्तस्मात् पञ्चम्यर्थे सप्तमी, विषयसप्तमी वा, तत्र च क्रयविक्रयविषये, 'विरत: ' इति विरतिमानित्यर्थः । किमित्येवम् ? अत आह
क्रीणानः- परकीयं वस्तु मूल्येनाददानः क्रयोऽस्यास्तीति क्रयिको भवति तथाविधेतरलोकसदृश एव भवति, विक्रीणानश्च स्वकीयं वस्तु तथैव परस्य ददद्वणिगू भवति, वाणिज्यप्रवृत्तत्वादिति भाव:, अत एव च 'क्रयविक्रये' उक्तरूपे 'वर्तमानः ' प्रवर्त्तमानो भिक्षुर्भवति न तादृशो, गम्यमानत्वाद्यादश: सूत्राभिहितो भावभिक्षुरिति भावः ।
ततः किमित्याह- 'भिक्षितव्यं' याचितव्यं तथाविधं वस्त्विति गम्यते, 'न' नैव 'क्रेतव्यं' मूल्येन ग्रहीतव्यं, केन ? - भिक्षुणा, कीदृशा ? - भिक्षयैव वृत्तिः - वर्त्तनं निर्वहणं यस्यासौ भिक्षावृत्तिस्तेन, उक्तं हि-‘" सव्वं से जाइयं होइ नत्थि किंचि अजाइयं "ति, क्रयविक्रयवद्भिक्षाऽपि सदोषैव भविष्यतीति मन्तधीर्मन्यते, तत आह- क्रयश्च विक्रयश्च क्रयविक्रयं व्यवच्छेदफलत्वादस्य तदेव महादोषमुक्तन्यायतः, लिङ्गव्यत्ययश्च प्राग्वत्, भिक्षया वृत्तिर्भिक्षावृत्तिः शुभं - इहलोक परलोकयोः कल्याणं सुखं वा तदावहति - समन्तात्प्रापयतीति शुभावहा सुखावहा वा, अनेन क्रीतदोषपरिहार उक्तः, स चाशेषविशुद्धकोटिगतदोषपरिहारोपलक्षणम् ।
मिक्षितव्यमित्युक्तं तच्च दान श्राद्धादिवेश्मनि क्वचिदेकत्रैव स्यादत आह- 'समुदानं' मैक्षं न त्वेकभिक्षामेव तच्चोञ्छमिव उञ्छम् अन्यान्यवेश्मतः स्वल्पं स्वल्पमामीलनात्, मधुकरवृत्त्या हि भ्रमत ईदगेव भवतीत्येवमुक्तम्, 'एषयेत्' गवेषवेत्, एतच्चोत्सूत्रमषि . स्यादित्याह-सूत्रम्-आगमस्तदनतिक्रमेण यथासूत्रम् - आगमाभिहितोद्गमैषणाद्यबाधात इत्युक्तं भवति, तत एव 'अनिन्दितं' शिष्टनिन्द्येन स्वपरप्रशंसादिहेतुनाऽनुत्पादितं जात्यादिजुगुप्सितजनसम्बन्धि वा न भवति, तथा लाभश्चालाभश्च लाभालाभं तस्मिन् संतुष्टःओदनादेः प्राप्तावप्राप्तौ च सन्तोषवान् न तु वाञ्छाविधुरितचित्त इति भाव:, इह च लाभेऽपि

Page #250

अध्ययनं-३५, [ नि. ५५१]
२४७ वाञ्छोत्तरोत्तरवस्तुविषयत्वेन भावनीया, पिण्ड्यत इति पिण्डो भिक्षा तस्य पातः पतनं प्रक्रमात्यात्रेऽस्मिन्निति पिण्डपातं-भिक्षाऽटनं तत् 'चरेत्' आसेवेत 'मुनिः' इति तपस्वी, पाठान्तरतश्च पिण्डस्त पात: पिण्डपातस्तं गवेषयेत्, उभयत्र च वाक्यान्तरविषयत्वादपोनरुक्त्यम्।
इत्थं च पिण्डगवाप्य यथा भुञ्जीत तथाऽऽह-'अलोल:' न सरसान्ने प्राप्ते लाम्पट्यवान्, न 'रसे' स्निग्धमधुरादौ 'गृद्धः' प्राप्तावभिकाङ्क्षावान्, कथं चैवंविधः ?, यतः 'जिब्भादंते'त्ति प्राकृतत्वाद्दान्ता-वशीकृता जिह्वा--रसना येनासौदाग्तजिह्वोऽत एव 'अमूर्छितः' संनिधेरकरणेन तत्काले वाऽभिष्वङ्गाभावेन, उक्तं हि- "नो वामाओ हणुयातो दाहिणं, दाहिणाओ वा वामं चालेइ" एवंविदश्च सन् 'न' नैव रसठ्ठाए'त्ति रसार्थं सरसमिदमहमास्वादयामीति धातुविशेपो वा रसः सचाशेषधातपलक्षणं ततस्तुदपचयः स्यादित्येतदर्थं न भुंजीत' नाभ्यवहरेत, किमर्थं त_त्याह-यापना-निर्वाहः स चार्थात्संयमस्य तदर्थं 'महामुनिः' प्रधानतपस्वी, अनेन पिण्डविशुद्धिरुक्ता। तदेवमादौ मूलगुणान् विधेयतयाऽभिधाय तत्परिपालनार्थमाश्रयाहारचिन्ताद्वारेणोत्तरगुणांश्च सम्प्रति तदवस्थित एवात्मन्युत्पन्नबहुमानः कश्चिदर्चनादि प्रार्थयेदिति तनिषेधार्थमाह-'अर्चनां' पुष्पादिभिः पूजां 'रचना' निपद्यादिविषयां स्वस्तिकादिन्यासात्मिकां वा 'चः' समुच्चये 'एवः' अवधारणे नेत्यनैन संभन्त्स्यते 'वन्दनं' नमस्तुभ्यमित्यादि वाचा:भिष्टवनं 'पूजनं' विशिष्टवस्त्रादिभिः प्रतिलाभनं 'तथे'ति समुच्चये, ऋद्धिश्च-श्रावकोपकरणादिसम्पदामोपध्यादिरूपा वा सत्कारश्च-अर्धप्रदानादिः सन्मानश्च-अभ्युत्थानादिः ऋद्धिसत्कारसन्मानं तन्मनसाऽप्यास्तां वाचा नैव 'प्रार्थयेत्' ममेदं स्यादित्यभिलषेत्।
किं पुनः कुर्याद्रित्याह-'शुक्लध्यानम्' उक्तरूपं यथा भवत्येवं 'ध्यायेत्' चिन्तयेत् 'अनिदानः' अविद्यमाननिदानोऽकिञ्चनः प्राग्वत्, व्युत्सृष्ट इव व्युत्सृष्टः कायः-शरीरं येन स तथा विदरेदप्रतिबद्धविहारितयेति गम्यते ‘यावदि'ति मर्यादायां 'कालस्य' इति मृत्योः 'पज्जयत्ति' 'पर्याय:' परिपाटी प्रस्ताव इतियावत्, यावन्मरणसमयः क्रमप्राप्तो भवतीति । __ एवंविधानगारगुणस्थश्च यावदायुधिहत्य मृत्युसमये यत्कृत्वायत्फलमवाप्नोति तदाह'निज्जूहिऊण'त्ति परित्वज्य आहारम्' अशनादि, तत्परित्यागश्च संलेखनाक्रमेणैव, झगिति तत्करणे बहुतरदोषसम्भवात्, तथा चागमः
"देहम्मि असंलिहिए सहसा झाऊहि खिज्जमाणाहिं।
जायइ अट्टज्झाणं सरीरिणो चरमकालंमि॥ कदा?-'कालधर्मे' आयुःक्षयलक्षणे मृत्युस्वभावे 'उपस्थिते' प्रत्यासन्नीभूते, तथा 'त्यक्त्वा' अपहाय'मानुसं'ति मानुषीं-मनुष्यसम्बन्धिनीं 'बुन्दि' शरीरं 'प्रभुः' वीर्यान्तरायक्षयतो विशिष्टसामर्थ्यवान् ‘दुक्खे'त्ति 'दुःखैः' शारीरमानसैः 'विमुच्यते' विशेषेण त्यज्यते, तन्निबन्धनकर्मापगमत इति भावः । ___ कीदृशः सन् ? इत्याह-'निर्ममः' अपगतममीकारः 'निरहङ्कारः' अहममुकजातीय इत्याद्यहङ्काररहितः, ईदृशः कुतः?, यतो वीतरागः प्राग्वद् विगतरागद्वेषः, तथा 'अनाश्रवः' कर्माश्रवरहितो मिथ्यात्वादितद्धत्वभावात् संप्राप्तः 'केवलज्ञानम्' उक्तरूपं 'शाश्वतं' कदाचिदव्यवच्छेदात 'परिनिर्वृतः' अस्वास्थ्यहेतुकर्माभावतः सर्वथा स्वस्थीभूत इति विंशतिसूत्र

Page #251

२४८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३५/१४६४ भावार्थः । 'इति' परिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् । गतोऽनुगमो, नयाश्च प्राग्वत् ।।
. अध्ययनं-३५-समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधितं सम्पादितं उत्तराध्ययनसूत्रे पञ्चत्रिंशत्तमध्ययनं सनियुक्तिः सटीकं समाप्तम्
अध्ययनं-३६-जीवाजीवविभक्तिः वृ. व्याख्यातमनगारमार्गगतिनामकं पञ्चत्रिंशमध्ययनम्, अधुना षट्त्रिंशमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-अनन्तराध्ययने हिंसापरिवर्जनादयो भिक्षुगुणा उक्ताः, ते च जीवाजीवस्वरूपपरिज्ञानत एवासेवितुं शक्यन्त इति तज्ज्ञापनार्थमिदमारभ्यते, अस्य चोपक्रमादीनि चत्वार्यनुयोगद्वाराणि, तत्र च भाष्यगाथा:-- भा. [१] "तस्स अनुओगदारा चत्तारि उवक्कमे य निक्खेवे।
अनुगम नए य तहा उवक्कमो छव्विहो तत्थ ।। भा. [२] अवहऽनुपुवीणामप्पमाणवत्तव्वया य बोद्धव्वा।
अत्थहिगारे तत्तो छट्टे य तहा समायारो ।। भा. [३] सव्वे जहक्कमेणं वन्नेऊणं इमो समोयारो।
अनुपुव्वीए उ तहिं उक्कित्तणपुव्वी ओतरए। भा. [४] सा इह पुव्वानुपुव्वी यच्छनुपुव्वी तहा अनानुपुव्वी।
छत्तीसइयं इमं पच्छ पुन पढमे ।। भा. [५] __ अननुपुव्वीए ऊ एगाएगुत्तराय सेढीए।
छत्तीसगच्छगाए गुणिया अन्नोन्नदुरुणा ।। भा. [६] नामे छव्विहनामे तत्थवि भावे खओवसमियम्मि।
जम्हा वट्टइ.भावे सव्वसुयं खओवसमियंमि ।। भा. [७] ओरयति पमाने पुन भावपमाणं मि तंपि तिविहं तु ।
गुणणयसंखपमाणं ओयरति गुणपमाणंमि।। भा. [८] तत्थवि नाणे तहियंपि आगम लोउत्तरे अनंगे य।
कालियसुए य तत्तो अहवावी आगमतियंमि ।। भा. [९] __ अत्तअनंतरपारंपरे य उभयंमि तं समोयरई।
न नएसु समोयरई समोयरइ उ संखपरिमाने ।। भा. [१०] तत्थवि य कालियसुए अक्खरपायाइएसु ओयरई।
वत्तव्वय ओसन्नं ससमयवत्तव्व ओयरति ।। भा. [११] अत्थहिगारो इत्थं जीवाजीवेहिं होइ नायव्वो।
एमेव समोयरई जं जत्थ समोयरइ दारे ।। भा. [१२] निक्खेवावसरो पुन अह अनुपत्तो य तत्थ निक्खेवे।
निक्खेवो नासोत्ति य ठवणत्ति व होंति एगट्ठा ।।

Page #252

अध्ययनं-३६, [ नि. ५५२ ]
२४९ भा. [१३] सो तिह आहे नामे सोत्तालावे य होइ बोद्धव्यो।
तत्थोहो अविसेसो अज्झयणस्सवि य सो चउहा।। भा. [१४] वन्नेउ तहा विहिणा तयणंतरमित्थ नामणिप्फन्नो ।
तत्थ य नामं अस्स उ जीवाजीवाण य विभत्ती।" अत्र च जीवाजीवविभक्तिरिति पदत्रयं वर्तत इत्येतन्निक्षेपायाह नियुक्तिकृत्नि. [५५२] निक्खेवो जीवंमि अ चउव्विहो दुविह होइ नायव्वो। नि. [५५३] जाणगभवियसरीरे तव्वइरित्ते अ जीवदव्वं तु।
भावंमि दसविहो खलु परिणामो जीवदव्वस्स ।। नि. [५५४] निक्खेवो अ(5)जीवंमि चउव्विहो दुविह होइ नायव्वो। नि. [५५५] जाणगभवियसरीरे तव्वइरित्ते अजीवदव्वं त्।
भावमि दसविहो खल परिणामो अ(5)जीवदव्वस्स ।। नि. [५५६] निक्खेवो विभत्तीए'चउव्विहो दुविह होइ दव्वमि । नि. [५५७] जाणगभवियसरीरे तव्वइरित्ते य से भवे दुविहा।
जीवाणमजीवाण य जीवविभत्ती तहिं दुविहा॥ नि. [५५८] सिद्धाणमसिद्धाण य अज्जीवाणं तु होइ दुविहा उ।
रूवीणमरूवीण य विभासियव्वा जहा सुत्ते ।। नि. [५५९] भावंमि विभत्तीखलु नायव्वा छव्विहिंमि भावंमि।
अहिगारो इत्थं पुण दव्वविभत्तीइ अज्झयणे ।। वृ.निक्खेवेत्यादि गाथा अष्ट व्याख्यातप्राया एव, नवरं तद्यतिरिक्तश्च 'जीवद्रव्यं' द्रव्यजीव उच्यत इति प्रक्रमः 'तुः' विशेषद्योतकः, स चायं विशेष:-यथा न कदाचित्तत्पर्याययियुक्तं द्रव्यं तथाऽपि च यदा तद्वियुक्ततया विवक्ष्यते तदा तद्रव्यप्राधान्यतो द्रव्यजीवः, भावे तु दशविध: 'खलः' अवधारणे दशविध एव परिणामः कर्मक्षयोपशमोदयापेक्षपरिणतिरूपो जीवद्रव्यस्य सम्बन्धी जीवादनन्यत्वेन जीवतया विवक्षितो जीव इति प्रक्रमः, तत्र च क्षायोपशमिका: षट् पञ्चेन्द्रियाणि षष्ठं मनः औदयिकाः क्रोधादयश्चत्वारो मीलिता दश भवन्ति । __एवमजीवनिक्षेपेऽपि यदा पुद्गलद्रव्यमजीवरूपं सकलगुणपर्यायविकलतया कल्प्यते तदा तद्यतिरिक्तो द्रव्याजीवः, भावे चाजीवद्रव्यस्यपुद्गलस्य दशविधः परिणामोऽजीव इति प्रक्रमः, स च शब्दादयः पञ्च शुभाशुभतया भेदेन विवक्षिताः, तथा च सम्प्रदाय:-शब्दस्पशरसरूपगन्धाः शुभाश्चाशुभाश्चे'ति । तथा विभक्तिनिक्षेपे सति विभक्तिर्भवेत् 'द्विविधा' द्विप्रकारा, द्वैविध्यं चास्याः सम्बन्धिभेदादेवेति तमाह-जीवानामजीवानां च, कोऽर्थः ?जीवविभक्तिः-जीवानां विभागेनावस्थापनम्, एवमजीवविभक्तिश्च, उत्तरत्राप्येवमेव सम्बन्धिभेदाभेदो व्याख्येयः, 'तहिति वचनव्यत्ययात् 'तयोः' जीवाजीवविभक्त्योर्मध्ये द्विविधा सिद्दानामसिद्धानां च, अज्जीवाणं तुं'त्ति 'तुः' अपिशब्दार्थस्ततोऽजीवानामपि भवति 'दुविहा उ'त्ति, 'तुः' अवधारणे ततो द्विविधैव रूपिणामरूपिणां च 'विभापितव्या' विशेषेण व्यक्तं वक्तव्या यथा 'सूत्रे' प्रक्रान्ताध्ययनरूपे, इह तु प्रक्रमायाताऽपि पौनरुक्त्यप्राप्तेरंसौ न

Page #253

२५०
प्रतिपाद्यत इति भावः,
‘भावे' भावनिक्षेपे विभक्तिः 'खलु' निश्चितं ज्ञाचव्या ' षड्विधे भावे' षट्प्रकारौदयिकादिभावविषया, आह-एवमनेकविधायां विभक्ताविह कयाऽधिकारः ?, उच्यते, 'अधिकारः ' अधिकृतम् 'अत्रे'ति प्रस्तुते पुनः शब्दो वाक्यान्तरोपन्यासे 'द्रव्यविभक्त्या' जीवाजीवद्रव्यविभागावस्थापनरूपया, तस्या एवात्र प्रदर्श्यमानत्वादिति भाव इति नियुक्तिगाथाऽष्टकावयवार्थः । इत्यवसितो नामनिष्पन्ननिक्षेपः सम्प्रति सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं, जीवाजीवविभक्ति मे, सुणेहेगमणा इओ ।
मू. ( १४६५ )
जं जाणिऊण भिक्खू, सम्मं जयइ संजमे ॥
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-३५ / १४६५
"
"
वृ. जीवाश्च - उपयोगलक्षणा अजीवाश्च तद्विपरीता जीवाजीवास्तेषां विभजनं विभक्तिःतत्तद्भेदादिदर्शनतोऽपि विभागेनावस्थापनं जीवाजीवविभक्तिस्तां 'मे' मम कथयत इति गम्यते ' शृणुत' आकर्णयत शिष्या इति शेषः, पठन्ति च 'सुनेह मि'त्ति, कथम्भूताः सन्त ? - एकं - दर्शनान्तरोक्तजीवाजीवविभक्तावगतत्वेन मनः - चित्तं येषां ते एकमनसः, इहैव श्रद्धानवन्त इत्युक्तं भवति, 'इत:' इत्यस्मादनन्तराध्ययनादेतद्विषयात् श्रवणाद्वाऽनन्तरं यां जीवाजीवविभक्तिं ज्ञात्वा 'भिक्षुः' अनगारः पाठान्तरतः श्रमणो वा सम्यगिति - प्रशंसार्थो निपातः, ततश्च सम्यक्प्रशस्तं यथा भवत्येवं 'यतते' यत्नवान् भवति, क्व ? - संयमे-उक्तरूपसंयमविषय इति सूत्रार्थ: ।। आह-जीवाजीवविभक्तिज्ञानमिव लोकालोकविभक्तिज्ञानमपि संयमयतनायां विषयतयोपयुज्यत एवेत्याह
मू. (१४६६ )
जीवा चेव अजीवा य, एस लोए वियाहिए। अजीवदेसमागासे अलोए से वियाहिया ॥
वृ. 'जीवाश्चैवाजीवाश्च' वक्ष्यमाणाः कोऽर्थः ? - जीवाजीवरूपः 'एष' इति प्रतिप्राणि प्रत्यक्षः प्रतीतो लोको विशेषेणाख्यातः कथितो व्याख्यातस्तीर्थकृदादिभिरिति गम्यते, जीवाजीवानामेव यथायोगमाधाराधेयतया व्यवस्थितानां लोकत्वाद्, 'अजीव 'त्ति, अनेनाजीवसमुदाय उपलक्ष्यते, स च धर्माधर्माकाशपुद्गलात्मकस्तस्य देश इत्यंशोऽजीवदेश आकाशमलोकः स व्याख्यातो,
-
"धर्मादीनां वृत्तिर्द्रव्याणां भवति यत्र तत्क्षेत्रम् । तैर्द्रव्यैः सह लोकस्तद्विपरीतं ह्यलोकाख्यम् ॥"
इति भावार्थः । इह च जीवाजीवानां विभक्तिः प्ररूपणाद्वारेणैवेति तां विधित्सुर्यथाऽसौ भवति तथाऽऽह
मू. ( १४६७ )
दव्वओ खित्तओ चेव, कालओ भावओ तहा । परूवणा तेसि भवे, जीवाणमजीवाण य ॥
वृ. 'द्रव्यतः' द्रव्यमाश्रित्य इदमियद्भेदं द्रव्यमिति, 'क्षेत्रतश्चैव' इदमियति क्षेत्र इति, 'कालतः' इदमेवंविधकाल स्थितीति, 'भावत:' इमेऽस्य पर्याया इति 'तथे 'ति समुच्चये 'प्ररूपणा' यथास्वं भेदाद्यभिधानद्वारेण स्वरूपपोदर्शनं 'तेषाम्' इति विभजनीयत्वेन प्रक्रान्तानां 'भवेत्' स्याज्जीवानामजीवानां चेति सूत्रार्थः ॥

Page #254

अध्ययनं - ३६, [ नि. ५५९ ]
तत्र स्वल्पवक्तव्यत्वाद्रव्यतोऽजीवप्ररूपणामाह-
मू. ( १४६८ )
मू. ( १४६९ )
रूविणो चेवऽरूवी य, अजीवा दुविहा भवे । अरूवी दसहा वुत्ता, रूवीणोऽवि चउव्विहा ॥ धम्मत्थिकाए तद्देसे, तप्पएसे य आहिए। अधम्मे तस्स देसे य, तप्पएसे य आहिए । आगासे तस्स देसे य, तप्पएसे य आहिए।
मू. ( १४७० )
अद्धासमए चेव, अरूवी दसहा भवे ॥
वृ. रूपस्पर्शाद्याश्रया मूर्त्तिस्तदेषामेषु वाऽस्तीति रूपिण: 'च: ' समुच्चये 'एवे 'ति पूरणे 'रूवी य'त्ति अकारप्रश्लेषात्प्राग्वद्वचनव्यवत्ययाद्वाऽरूपिणश्च, नैषामुक्तरूपं रूपमस्तीतिकृत्वा, अजीवाः 'द्विविधाः उक्तभेदतो द्विविधाः 'भवे 'त्ति भवेयुः, तत्रापि 'अरूवि 'त्ति अरूपिणः ‘दशधा’ दशप्रकारा: 'उक्ता: ' प्रतिपादितास्तीर्थकृदादिभिरिति शेषः, पश्चानिर्दिष्टत्वेऽपि चोक्तन्यातयोऽनन्तरत्वाद्वाऽमीषां प्रथमत उपादानं, रूपिणः 'अपि : ' पुनरर्थस्ततश्च रूपिणः पुनः 'चतुर्विधाः' चतुष्प्रकारा उभयत्राजीवा इति प्रक्रमः ।
तत्रारूपिणो दशविधानाह- धारयति गतिपरिणतजीवपुद्गलांस्तत्स्वभाव इति धर्मः अस्तयश्चेह प्रदेशास्तेषां चीयत इति काय:- सङ्घातोऽस्तिकायस्ततो धर्मश्चासावस्तिकायश्च धर्मास्तिकायः-सकलदेशप्रदेशानुगतसमानपरिणतिमद्विशिष्टं द्रव्यं, तस्य-धर्मास्तिकायस्य दिश्यतेप्रदेशापेक्षया समानपरिणतरूपत्वेऽपि देशापेक्षायां असमानपरिणतिमाश्रित्य विशिष्टरूपतया विवक्ष्यते - उपदिश्यत इति देश: - त्रिभागचतुर्भागादिस्तद्देशः, तथा तस्येति-धर्मास्तिकायस्यैव प्रकर्षेणान्त्यत्वात्प्रदेशान्तराभावतः क्वचिद्व्यनुगतरूपाभावलक्षणेन दिश्यते प्राग्वदुपदिश्यत इति प्रदेशो - निरंशो भागस्तत्प्रदेशः 'आख्यातः ' कथितः, न धारयति-गतिपरिणतावपि जीवपुद्गलांस्तत्स्वभावतया नावस्थापयति स्तित्युपष्टम्भकत्वात्तस्येत्यधर्मः पदेऽपि पदैकदेशदर्शनादधर्मास्तिकाय: 'तस्य' इत्यधर्मास्तिकायस्य 'देशश्च' उक्तरूपः 'तत्प्रदेशश्च' तथाविध एवाख्यात:, तथा आडिति मर्यादया-स्वस्वभावपरित्यागरूपया काशन्ते स्वरूपेणैव प्रतिभासन्ते तस्मिन् पदार्था इत्याकाशं ।
यदा त्वभिविधावाङ्तदा आडिति-सर्वभावाभिव्याप्त्या काशत इत्याकाशं तदेवास्तिकाय आकाशास्तिकायस्तस्य देशस्तत्प्रदेशश्च प्राग्वत् 'आख्यातः' कथितः, तथाऽद्धा- कालस्तद्रूपः समयोऽद्धासमयो निर्विभागत्वाच्चास्य न देशप्रदेशसम्भवः, आवलिकादयस्तु पूर्वसमयनिरोधेनैवोत्तरसमयसद्भाव इति तत्त्वतः समुदयसमित्याद्यसम्भवेन व्यवहारार्थमेव कल्पिता इतीह नोक्ताः, उपसंहारमाह-अरूपिणः 'दशविधा' इति दशप्रकारा भवेयुः पूर्वत्रिकत्रये एकस्यास्य प्रक्षेपात्, एषां च यथाक्रमं गतिस्थित्यवगाहोपष्टम्भकत्वं वर्त्तना च लक्षणमवगन्तव्यं, तथा चाऽऽससेनः
“जीवानां पुद्गलानां च, गतिस्थित्युपकारिणौ ।
धर्माधर्मौ स्थितौ व्योम, त्ववगाहनलक्षणम् ॥
कालस्तु वर्त्तनालिङ्गः” इत्यादीति सूत्रत्रयार्थः ॥ सम्प्रत्येतानेव क्षेत्रत आह-

२५१

Page #255

२५२
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३६/१४७१ मू.(१४७१) धम्माधम्मे य दोऽवेए, लोगमित्ता वियाहिया।
लोगालोगे य आगासे, समए समयखित्तिए।। वृ. 'धर्माधर्मों' धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकायौ 'चः' पूरणे द्वावप्येतौ 'लोकमात्रौ' लोकपरिमाणौ व्याख्यातौ, ननु धर्माधर्मावित्युक्ते द्वाविति गतार्थमेव द्वित्वसङ्ख्याया द्विवचनेनैवाभिधानात्, सत्यं, किन्तु गतार्थानामपि दृश्यते एव लोके प्रयोगः, तथा चाह जिनेन्द्रबुद्धिः-"यदि गतार्थानामप्रयोग एव स्यात् पचति देवदत्त इत्यत्र पचतीत्येतद्गततिडैवैकत्वस्योक्तत्वाद् देवदत्त इति सुप एकवचनस्याप्राप्तिरेव स्यादिति, लोकमात्रत्वं चानयोरेतदवष्टब्धाकाशस्यैव लोकत्वात्, अलोकव्यापित्वे त्वनयो र्जीवपुद्गलयोरपि तत्र प्रचारप्रसड़ेन तस्यापि लोकत्वावाप्तेः, उक्तं च- ।
"धर्माधर्मविभुत्वात्सर्वत्र जीवपुद्गलविचारात् ।
नो लोकः कश्चित्स्यान्न च संमतमेतदार्याणाम् ॥" तथा चैतौ लोक एव नालोक इत्यर्थादुक्तं भवति, तथा लोगालोगे य आगासे'त्ति लोकेऽलोके चाऽऽकाशं, सर्वगतत्त्वात्तस्य, 'समयः' इत्यद्धासमयः समयोपलक्षितं क्षेत्रं समयक्षेत्रम्अर्द्धतृतीयद्वीपसमुद्रास्तद्विषयभूतमस्यास्तीति समयक्षेत्रिकः, तत्परतस्तस्यासम्भवात्, समयमूलत्वादावलिकादिकल्पनायाः तेऽप्येतावत्क्षेत्रवर्त्तिन एव, तथा चोक्तम्
. "समयावलिकापक्षमासवयनसञ्जित्ताः।
नृलोक एव कालस्य, वृत्तिर्नान्यत्र कुत्रचित् ।।" इति सूत्रार्थः ॥ एतानेव कालत आहमू. (१४७२) धम्माधम्मागासा, तिन्निवि एए अनाइया।
अपज्जवसिया चेव, सव्वद्धं तु वियाहिया ।। मू. (१४७३) समएवि संतई पप्प, एवमेव वियाहिए।
आएसं पप्प साईए, सपज्जवसिएवि य॥ - वृ.धर्मश्चाधर्मश्चाकाशं च धर्माधर्माकाशानि त्रीण्यप्येतानि न विद्यते आदिरेषामित्यनादिकानि, इत्यतः कालात्प्रभृत्यमूनि प्रवृत्तानीत्यसम्भवात्, न पर्यवसितान्यपर्यवसितान्यनन्तानीतियावत्, न हि कुतश्चित्कालात्परत एतानि न भविष्यन्तीति सम्भवः, चैवौ प्राग्वत्, तथा च 'सर्वाद्धा' सर्वकालं, कालात्यन्तसंयोगे द्वितीया, 'तुः' अवधारणेऽतः सर्वदा स्वस्वरूपापरित्यागतो नित्यानीतियावद् 'व्याख्यातानि' कथितानि, सर्वत्र लिङ्गव्यत्ययः प्राग्वत, समयोऽपि सन्ततिम्' अपरापरोत्पत्तिरूपप्रवाहात्मिकां प्राप्य' आश्रित्य 'एवमेव' अनाद्यपर्यवसितत्वलक्षणेनैव प्रकारेण 'व्याख्यातः' प्ररूपितः, पठन्ति च-'एमेव संतई पप्प समएवि'त्ति स्पष्टम्, 'आदेश' विशेष प्रतिनियतव्यक्त्यात्मकं प्राप्य' अङ्गीकृत्य सादिकः सपर्यवसितः, अपिः' समुच्चये 'च:' पुनरर्थे भिन्नक्रमश्च देशं पुनः प्राप्येति योज्य:, विशेषापेक्षया ाभूत्वाऽयं भवति भूत्वा च न भवतीति सादिनिधन उच्यत इति सूत्रद्वयार्थः ।
इत्थमजीवानामरूपिणां द्रव्यक्षेत्रकालैः प्ररूपणा कृता, सम्प्रति भावप्ररूपणावसरः, तत्र चामूर्तत्वेन नामीषां पर्याया रूपिपर्याया इव वर्णादयः प्ररूप्यमाणा अपि संवित्तिमानेतुं शक्याः

Page #256

अध्ययनं-३६,[ नि. ५५९]
२५३ अनुमानतस्त्वितरथाऽपि द्रव्यस्य पर्यायविकलस्यासम्भवाद्गम्यन्त एवेति तत्प्ररूपणामनादृत्य द्रव्यतो रूपिणः प्ररूपयितुमाहमू. (१४७४) खंधा य खंधदेसा य, तप्पएसा तहेव य।
परमाणुणो अ बोद्धव्वा, रूविनो अ चउविहा॥ वृ.स्कन्दन्ति-शुष्यन्ति धीयन्ते च-पोष्यन्ते च पुद्गलानां विचटनेन चटनेन चेति स्कन्धाः 'चः' समुच्चये स्कन्धानां देशा-भागाः स्कन्धदेशाः चः प्राग्वत्, तेपां-स्कन्धानां प्रदेशानिरंशा भागास्तत्प्रदेशाः 'तथैव चे'ति समुच्चये परमाश्च तेऽणवश्च परमाणवः-निविभागद्रव्यरूपा: 'चः' समुच्चये 'बोद्धव्याः' अवगन्तव्या रूपिणः 'च:' पुनरर्थे ततो रूपिणः पुनः 'चतुर्विधाः' चतुष्प्रकाराः ।। इह च देशप्रदेशानां स्कन्धेष्वेवान्तर्भावात् स्कन्धाः परमाणवश्चेति समासतो द्वावेव रूपिद्रव्यभेदौ, तयोश्च किं लक्षणमित्याह-'एकत्वेन' समानपरिमतिरूपेण 'पृथक्त्वेन' परमाण्वन्तरैरसङ्घातरूपेण लक्ष्यन्त इति शेषः, के एवम् ? इत्याह-स्कन्धः चस्य भिन्नक्रमत्वात्परमाणवश्च, स्कन्धा हि संहतानेकपरमानुरूपाः, परमाणवश्च परमाण्वन्तरैरसंहतिभाजः।।
अथवा उक्तन्यायतो द्वैविध्ये कथममी स्कन्धाः परमाणवश्च जायन्ते? इत्याह-'एगत्तेण' सूत्रार्द्धम्, एकत्वेन द्वयोश्च त्रयाणां यावदनन्तानामनन्तानन्तानां च पृथग्भूतपरमाणूनामन्योऽन्यसङ्गाततो द्विप्रदेशिकत्वाद्यात्मकसमानपरिणतिरूपैकभावेन, तथा 'पृथक्त्वेन च, तत्रैकत्वेन कैश्चिदणुभिः संहन्यमानतयैकपरिणतिरूपेण पृथक्त्वेन च तत्समय एव केषाञ्चिदणूनां विचटनाभेदात्मकेन 'स्कन्धाः' द्विप्रदेशादय उत्पद्यन्त इति शेषः चशब्दस्य प्राग्वत्सम्बन्धात्परमाणवश्च, एकत्वेनेति तृतीया, तत एकत्वेन-असहायत्वेन लक्षितं यत्पृथक्त्वंस्कन्धेभ्यो विचटनात्मकं तोनोत्पद्यन्ते, एकत्वविशेषणं च यत्ससहायानां व्यणुकादीनां वास्तवं यच्चैकत्वपरिणतावपि देशादीनां बुद्धिपरिकल्पितं स्कन्धेभ्यः पृथक्त्वं न ततः परमाणव उत्पद्यन्त इत्याचष्टे, तथा चाह वाचक:-"संघाताद् भेदात् सङ्घातभेदादिति, एभ्यस्त्रिभ्यः कारणेभ्यः स्कन्धा उत्पद्यन्ते, तथा भेदादेव परमाणु"रिति । एतानेव क्षेत्रत आहमू. (१४७५) एगत्तेण पुहुत्तेणं, खंधा य परमाणु।
लोएगदेसे लोए अ, भइअव्वा ते उ खित्तओ।।
(एत्तो कालविभागं तु, तेसिं वुच्छं चउव्विह) वृ. लोकस्य-चतुर्दशरज्ज्वात्मकस्यैकदेशः-एकद्यादिसङ्ख्यातासङ्ख्यातप्रदेशात्मकः प्रतिनियतो भागो लोकैकदेशस्तस्मिन् लोके च 'भक्तव्याः' भजनया दर्शनीयाः 'ते' इति स्कन्धाः परमाणवश्च 'तुः' पूरणे क्षेत्रमाश्रित्य, अत्र चाविशेषोक्तावपि परमाणूनामेकप्रदेश एवावस्थानात्स्कन्धविषयैव भजना दृष्टव्या, ते हि विचित्रत्वात्परिणतेर्बहुतरप्रदेशोपचिता अपि केचिदेकप्रदेशे तिष्ठन्ति, यदुक्तम्-"एगेणवि से पुने दोहिवि पुण्णे सयंपि माइज्जे"त्यादि, अन्ये तु सङ्ख्येयेषु च प्रदेशेषु यावत्सकललोकेऽपि तथाविधाचित्तमहास्कन्धवद्भवेयुरिति भजनीया उच्यन्ते, 'अतः' इति क्षेत्रप्ररूपणातोऽनन्तरमिति गम्यते 'कालविभागं तु' कालभेदं पुनः 'तेषां' स्कन्दादीनां वक्ष्ये 'चतुर्विधं' साद्यनादिसपर्यवसितापर्यवसितभेदेनानन्तरमेव

Page #257

२५४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३६/१४७५ वक्ष्यमाणेनेति सूत्रार्थः । इदं च सूत्रं षट्पादं गाथेत्युच्यते, तथा च तल्लक्षणं
"विषमाक्षरपादं वा पादेरसमं दशधर्मवत्।
तन्त्रेऽस्मिन् यदसिद्धं गाथेति तत्पण्डितैर्जयम्॥" इति, अत्र च दश धर्मवदित्यनेन,
"दश धर्मं न जानन्ति, धृतराष्ट्र ! निबोधत ।। मत्तः प्रमत्त उन्मत्तः, श्रान्तः क्रुद्धो बुभुक्षितः ।।
त्वरमाणश्च भीरुश्च, लुब्धः कामी च ते दश।" इति गृह्यत इति, प्रत्यन्तरेषु त्वन्तपादद्वयं न दृश्यत एव । यथाप्रतिज्ञातमाहमू.(१४७६) संतई पप्प तेऽनाई, अप्पज्जवसिआवि ।
ठिई पडुच्च साईआ, सप्पज्जवसिआवि अ॥ मू.(१४७७) __ असंखकालमुक्कोसं, इक्कं समयं जहन्नयं।
अजीवाण य रूवीणं, ठिई एसा विआहिआ॥ मू.( १४७८) अनंतकालमुक्कोसं, इक्कं समयं जहन्नयं।
अजीवाण य रूवीणं, अंतरेयं विआहिअं॥ वृ. 'सन्ततिम्' उक्तरूपां 'प्राप्य' आश्रित्य 'ते' इति स्कन्धाः परमाणवश्च 'अणाइ'त्ति अनादयोऽपर्यवसिता अपि च, न हि ते कदाचित्प्रवाहतो न भूता न वा न भविष्यन्तीति, स्थिति' प्रतिनियतक्षेत्रावस्थानरूपां 'प्रतीत्य' अङ्गीकृत्य सादिकाः सपर्यवसिता अपि च, तदपेक्षया हि प्रथमतस्तथाऽस्थित्वैवावतिष्ठन्ते अवस्थाय च न पुनर्न तिष्ठन्तीत्यभिप्रायः ।।
सादिसपर्यवसितत्वेऽपिकियत्कालमेषामवस्थितिः? इत्याह-'असङ्ख्यकालम्' आगमप्रतीतमुत्कृष्टा, समयमेकं जघन्यका, अजीवानां रूपिणां पुद्गलानामिति योऽर्थः, स्थितिरेषा व्याख्याता, जघन्यत एकसमया उत्कृष्टतस्त्वसङ्ख्येयकालम्, असङ्ख्येयकालात्परतोऽवश्यमेव विचटनात्।
इत्थं कालद्वारमाश्रित्य स्थितिरूक्ता, सम्प्रत्येतदन्तर्गतमेवान्तरमाह-'अनन्तकालं' समयप्रसिद्धमुत्कृष्टमेकं समयं जघन्यकमजीवानांरूपिणाम् 'अंतरेय'न्ति अन्तरंविवक्षितक्षेत्रावस्थितेः प्रच्युतानां पुनस्तत्प्राप्तेर्व्यवधानमेतद्-उक्तरूपं व्याख्यातं, तेषा हि विवक्षितक्षेत्रावस्थितिप्रच्युतानां कदाचित्समयावलिकादिसङ्ख्यातकालतोऽसंख्यातकालद्वा, पल्योपमादेर्यावदनन्तकालादपि सम्भवतीति सूत्रत्रयार्थः ।। एतानेव भावतो विधातुमाहमू. ( १४७९) वण्णओ गंधओ चेव, रसओ फासओ तहा।
संठाणओ य विन्नेओ, परिणामो तेसि पंचहा ।। मू. (१४८०) वण्णओ परिणया जे उ, पंचहा ते पकित्तिया।
किण्हा नीला य लोहिया, हालिद्दा सुकिला तहा। मू. (१४८१) गंधओ परिणया जे य, दुविहा ते वियाहिया।
सुब्भिगंधपरिणामा, दुब्भिगंधा तहेव य॥ मू.(१४८२) रसओ परिणया जे उ, पंचहा ते पकित्तिया।

Page #258

२५५
अध्ययनं-३६,[नि.५५९]
तित्त कडुपकसाया, अंबिला महुरा तहा।। मू. (१४८३) फासओ परिणया जे उ, अट्ठहा ते पकित्तिया।
कक्खडा मउया चेव, गुरुया लहुया तहा।। मू. (१४८४) __ सीया उण्हा य निद्धा य, तहा लुक्खा य आहिया।
इति फासपरिणया एए, पुग्गला समुदाहिया। मू. (१४८५) संठाणपरिणया जे उ, पंचहा ते पकित्तिया।
परिमंडला य वट्टा य, तंसा चउरंसमायया॥ मू.(१४८६) वण्णओ जे भवे नीले, भवइ से उगंधओ।
रसओ फासओ चेव, भइए संठाणओवि य॥ मू. (१४८७)
वनओ जे भवे नीले, भवए से उगंधओ।
रसओ फासओ चेव, भइए संठाणओविय। मू.(१४८८) वन्नाओ लोहिए जे उ, भइए से उगंधओ।
रसओ फासओ चेव, भइए संठाणओवि य॥ मू.(१४८९) वन्नओ पीअए जे उ, भइए से उगंधओ।
रसओ फासओ बेव, भइए संठाणओवि य॥ मू.(१४९०) वण्णओ सुकिले जे उ, भइए से उगंधओ।
रसओ फासओ चेव, भइए संठाणओविय॥ मू.(१४९१) गंधओ जे भवे सुब्भी, भइए से उ वनाओ।
रसओ फासओ चेव, भइए संठाणओवि य॥ मू. (१४९२) गंधओ जे भवे दुब्भी, भइए से उ वन्नओ।
रसओ फासओ चेव, भइए संगाणओवि य॥ मू.(१४९३) रसओ तित्तओ जे उ, भइए से उ वन्नओ।
गंधओ फासओ चेव, भइए संठाणओवि अ॥ मू.(१४९४) __रसओ कडुए जे उ, भइए से उ वनओ।
गंधओ फासओ चेव, भइए संठाणओवि अ॥ मू.(१४९५) रसओ कसाए जे उ, भइए से उ वनओ।
गंधओ फासओ चेव, भइए संठाणओवि अ॥ मू.(१४९६) रसओ अंबिले जे उ, भइए से उ वन्नओ।
गंधओ फासओ चेव, भइए संगणओवि अ॥ मू. (१४९७) रसओ महुरए जे उ, भइए से उ वनाओ।
गंधओ फासओ चेव, भइए संठाणओवि अ॥ मू.(१४९८) फासओ कक्खडे जे उ, भइए से उ वनाओ।
गंधओ रसओ चेव, भइए संठाणओवि अ॥ मू. (१४९९) फासओ मउए जे उ, भइए से उ वनाओ।

Page #259

२५६
उत्तराध्ययन मूलसूत्रम्-२-३६/१४९९ गंधओ रसओ चेव. भइए संठाणओवि ।। मू.(१५००)
फासओ गुरुए जे उ, भइए से उ वन्नओ।
गंधओ रसओ चेव, भइए संठाणओवि अ॥ मू.(१५०१) फासओ लहुए जे उ, भइए से उ वन्नओ।
गंधओ रसओ चेव, भइए संठाणओवि अ॥ मू.(१५०२) फासओ सीअए जे उ, भइए से उ वनाओ।
गंधओ रसओ चेव, भइए संठाणओवि अ॥ मू.(१५०३) फासओ उण्हए जे उ. भइए से उ वनाओ।
गंधओ रसओ चेव, भइए संठाणओवि अ॥ मू.(१५०४) फासओ निद्धए जे उ, भइए से उ वनाओ।
गंधओ रसओ चेव, भइए संठाणओवि अ॥ मू.(१५०५) फासओ लुक्खए जे उ, भइए से उ वन्नओ।
गंधओ रसओ चेव, भइए संठाणओवि अ॥ मू. (१५०६) परिमंडलसंठाणे, भइए से उ वनाओ।
गंधओ रसओ चेव, भइए फासओवि अ॥ मू.(१५०७) संठाणओ भवेवटे, भइए से उवण्णओ।
गंधओ रसओ चेव, भइए फासओवि अ॥ मू.(१५०८) संठाणओ भवे तंसे, भइए से उवण्णओ।
गंधओ रसओ चेव, भइए फासओवि अ॥ मू.(१५०९) संगणओ य चउरंसे, भइए से उवण्याओ।
गंधओ रसओ चेव, भइए फासओवि अ॥ मू.(१५१०) जे आययसंठाणे, भइए से उवण्णओ।
गंधओ रसओ चेव, भइए फासओवि य॥ व. वर्णतो गन्धतश्चैव रसतः स्पर्शतस्तथा संस्थानतश्च, अयमर्थः-वर्णादन्यपञ्चाश्रित्य 'विज्ञेयः' ज्ञातव्य: 'परिणामः' स्वरूपावस्थितानामेव वर्णाद्यन्यथाऽन्यथाभवनरूप: 'तेषाम्' इति परमाणूनां स्कन्धानां च 'पञ्चधा' पञ्चप्रकाराः, मेदहेतोर्वर्णाद्युपधेः पञ्चविधत्वदिति भावः । प्रत्येकमेषामेवोत्तरभेदानाह-'वर्णतः परिणताः' वर्णपरिणामभाज इत्यर्थः 'ये' अण्वादयः 'तुः' पूरणे पञ्चधा ते 'प्रकीर्तिताः' प्रकर्पण सन्देहापनेतृत्वलक्षणेन संशब्दिताः, तानेवाहकृष्णाः कज्जलादिवत्, नीला: नील्यादिवत् लोहिता हिङ्गुलुकादिवत् हारिद्राः हरिद्रादिवत् शुक्लाः शङ्खादिवत् 'तथे ति समुच्चये। ___ 'गन्धतो' इत्यादीनि स्पष्टान्येव नवरं 'सुब्भि' (गन्ध)त्ति सुरभिगन्धो यस्मिन् स तथाविधः परिणामो येषां तेऽमी सुरभिगन्धपरिणामाः श्रीखण्डादिवत्, 'दुब्भी'त्ति दुरभिर्गन्धो येषां ते दुरभिगन्धा स्नशुनादिवत्, तिक्ताश्च कोसातक्यादिवत् कटुकाश्च सुण्ठ्यादिवत् कपायाश्च अपक्वकपित्थादिवत्तिक्तकटुकषायाः आम्ला: आम्लवेतसादिवत् मधुराः शर्कादिवत् कर्कशाः

Page #260

-
-
-
अध्ययनं-३६,[ नि.५५९]
२५७ पाषाणादिवत् मृदवः हंसरूतादिवत् गुरवः हीरकादिवत् लघवः अर्कतूलादिवत् शीताः मृणालादिवत् उष्णाः वल्यादिवत् स्निग्धाः घृतादिवत् रूक्षाः भूत्यादिवत्,
उपसंहारमाह-'इती' त्यमुना प्रकारेण स्पर्शपरिणताः एते' स्कन्धादयः पूरणगलनधर्माणः पुदगला: ‘समुदाहृताः' सम्यक्प्रतिपादितास्तीकृदादिभिः। संतिष्ठन्त एभिः स्कन्धादय इति संस्थानानि तद्रूपेण परिणताः परिमण्डलादयः प्राग्वद्द्यावर्णितस्वरूपा एव ७।..
सम्प्रत्येपामेव परस्परसंवेधमाह-वर्णतः 'यः' स्कन्धादिर्भवेत्कृष्णः 'भइए'त्ति भाज्य: 'से उत्ति स पुनः ‘गन्धतः' गन्धमाश्रित्य सुरभिगन्धी दुर्गन्धो वा स्यात् न तु नियतगन्ध एवेति भावः,एवं रसतः स्पर्शतश्चैव भाज्य: संस्थानतोऽपिच, अन्यतररसादियोग्य एवासौ भवेदिति हृदयम्, अत्र च गन्धौ द्वौ रसाः पञ्च स्पर्शा अष्टौ संस्थानानि पञ्च, एते च मीलिता विंशतिरित्येक एव कृष्णवर्ण एतावतो भङ्गान् लभते २०, एवं नीलोऽपि २०, लोहितोऽपि २०, पीतक इतिहारिद्रः सोऽपि २०, 'सुक्किल'त्ति शुक्लोऽप्येतावत एव भङ्गान् लभत इति २०, एवं पञ्चभिरपि वर्णैर्लब्दं शतम् १००।
गन्धतो यः स्कन्धादिर्भवेत् 'सुब्भि'त्ति सुरभि ज्यः स तु वर्णतोऽन्यतरकृष्णादिवर्णवान् स्यादितिभावः, एवं रसतः स्पर्शतश्चैव भाज्य: संस्थानतोऽपि च, इह च रसादयोऽष्टादश ते च पञ्चभिर्वर्णैर्मीलितैस्त्रयोविंशतिर्भवन्ति २३, एवं च दुर्गन्धविषय अप्येतावन्त एव २३, ततश्च गन्धद्वयेन लब्धा भङ्गानां षट्चत्वारिंशत् ४६ । १४ । रसतस्तिक्तको यस्तु स्कन्धादिर्भाज्य: स तुवर्णतो गन्धतः स्पर्शतश्चैव भाज्य: संस्थानतोऽपि च, इह चोक्तन्यायतो विंशतिर्भङ्गास्तिक्तेनावाप्यन्ते २०, एवं कटुकेन २० कषायेण २० आम्लेन २० मधुरेण २० चैतावन्त एवावाप्यन्ते, एवं च रसपञ्चकसंयोगे लब्धं शतम् १००।
स्पर्शतः कर्कशो यस्तु स्कन्धादिर्भाज्य: सतुवर्णतो गन्धतो रसतश्चैव भाज्य: संस्थानतोऽपि च, इह चोक्तन्यायतो वर्णादयः सप्तदशेति तद्योगतस्तावत एव भङ्गानवाप्नोति १७ । एवं मृदुः १७गुरुः १७ लघुः १७ स्निग्धः १७ रूक्षः १७ शीत १७ उष्णश्च १७ एतावत एव भङ्गानवाप्नोति, एवन्मीलने च जातं षट्त्रिंशं शतम् १३६ । १७ । .. परिमण्डलसंस्थाने यो वर्त्तत इति शेषः, भाज्यः स तु सामान्यप्रक्रमेऽपि स्कन्धः, परमाणूनां संस्थानासम्भवात्, वर्णतो गन्धतो रसतश्चैव भाज्य: स्पर्शतोऽपि च, अत्रच वर्णादय उक्तनीत्या विंशतिस्ततस्तद्योगात्परिमण्डलेन विंशतिरेव भङ्गा लभ्यन्ते २०, एवं वृत्तेन २० व्यस्रेण २० चतुरस्त्रेण २० आयतेन च २० प्रत्येकमेतावन्त एव भङ्गा प्राप्यन्त इति संस्थानपञ्चककभङ्गसंयोगे लब्धं शत्म १००, एवं वर्णरसगन्धस्पर्शसंस्थानानां सकलभङ्गसङ्कलनातो जातानि द्यशीत्यधिकानि चत्वारि शतानि, अङ्कतोऽपि ४८२, सर्वत्र च जातोवेकवचनं । ३२ । - परिस्थूरन्यायतश्चैतदुच्यते, अन्यथा प्रत्येकमप्येषां तारतम्यतोऽनन्तत्वादनन्ता एव भङ्गा संभवन्ति, इत्थं चैतत्परिणामवैचित्र्यं केवलागमप्रमाणावसेयमेवेति न स्वमतिकल्पितहेतुभिश्चित्तमाकुलकर्त्तव्यमिति द्वात्रिंशत्सूत्रावयवार्थः।।
मू. (१५११) एसा अजीवविभत्ती, समासेन वियाहिया। 29/17

Page #261

उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २ - ३६ / १५११ इत्तो जीवविभत्तिं, वुच्छामि अनुपुव्वसो ।
वृ. 'एषा' अनन्तरोक्ताऽजीवविभक्तिर्व्याख्याताऽनन्तरं जीवविभक्ति वक्ष्यामि 'अनुपुव्वसो 'ति आनुपूर्व्येति सूत्रार्थः ॥ यथाप्रतिज्ञातमाह
मू. ( . १५१२ )
२५८
संसारत्था य सिद्धा य, दुविहा जीवा वियाहिया । सिद्धा नेगविहा वुत्ता, तं मे कित्तयओ सुण ॥
वृ. संसरन्त्युपलक्षणत्वादवतिष्ठन्ते च जन्तवोऽस्मिन्निति संसारो - गतिचतुष्टयात्मकस्तत्र तिष्ठन्तीति संसारस्था:- नरकादिगतिवर्त्तिनस्ते च सिद्धाश्च प्रागुक्तव्युत्पत्तयः, 'द्विविधाः ' उपदर्शितभेदत्तो द्विभेदा जीवा व्याख्याताः, तत्र सिद्धा: 'अनेकविधा:' अनेकप्रकारा उक्तास्तमिति सूत्रत्वात्तान्, पठन्ति च- 'दुविहा जीवा भवन्ति तत्थाणेगविहा सिद्धि ते'त्ति, 'मे' मम कीर्त्तयत: 'सुण'ति शृणुत, अल्पवक्तव्यत्वाच्च पश्चानिर्देशेऽपि प्रथमतः सिद्धभेदाभिधानप्रतिज्ञानमदुष्टमिति सूत्रार्थः ॥ अनेकविधत्वमेवैषामुपाधिभेदत आह
मू. (१५१३ )
मू. (१५१४ )
इत्थी पुरिससिद्धा य, तहेव य नपुंसंगा । सलिंगो अन्नलिंगो य, गिहिलिंगो तहेव य ॥ उक्कोसोगाहणाए य, जहन्नमज्झिमाइ य । उड्डुं अहे य तिरियं च, समुद्दमि जलमि य ॥ वृ. ' इत्थीपुरिससिद्ध' त्ति सिद्धशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते ततः स्त्रियश्च ते पूर्वपर्यायापेक्षया सिद्धाश्च स्त्रीसिद्धा एवं पुरुपसिद्धाश्च तथैव च 'नपुंसग' त्ति, इहोत्तरत्र च प्रक्रमेण सिद्धशब्दयोगान्नपुसंकसिद्धाः स्वलिङ्गसिद्धाः स्वलिङ्गं च मुक्तिपथप्रस्थितानां भावतोऽनगारत्वादन'गारलिङ्गमेव रजोहरणमुखवस्त्रिकादिरूपम्, अन्यद्-एतदपेक्षया भिन्नं तच्च तल्लिङ्गं चान्यलिङ्ग तस्मिश्च शाक्यादिसम्बन्धिनि सिद्धाः, 'गृहिलिङ्गे' गृहस्थवेषे सिद्धा मरुदेवीस्वामिनीवत्, 'तथैवे' त्युक्तसमुच्चये चकारस्तु तीर्थातीर्थसिद्धाद्यनुक्तभेदसंसूचकः, इह च ये स्त्रीनिर्वाणं प्रति विप्रतिपद्यन्ते त एवं वाच्या:
इह खलु यस्य यत्रासम्भवो न तस्य तत्र कारणावैकल्यं, यथा सिद्धशिलायां शाल्यङ्कुरस्य, अस्ति च तथाविधस्त्रीषु मुक्तेः कारणावैकल्यं, न चायमसिद्धो हेतुर्यतोऽस्यासिद्धत्वं किं स्त्रीणां पुरुषेभ्योऽपकृष्यमाणत्वेनाहोस्विन्निर्वाणस्थानाद्यप्रसिद्धत्वेन निर्वाणसाधकप्रमाणाभावेन वा ?, तत्र यदि तावत् पुरुषेभ्यो ऽपकृष्यमाणत्वेन तदा तत् किं सम्यग्दर्शनादिरत्नत्रयाभावेन विशिष्टसामर्थ्यासत्त्वेन पुरुषानभिवन्द्यत्वेन स्मारणाद्यकर्तृत्वेनामहर्द्धिकत्वेन मायादिप्रकर्षवत्त्वेन वेति विकल्पाः, तत्र न तावत्सम्यग्दर्शनादिरत्नत्रयस्याभावेन यतस्तस्यासौ किमिविशिष्टस्य प्रकर्षपर्यन्तप्राप्तस्य वा ?, यद्यविशिष्टस्य तदा किमियं चारित्रस्यासम्भवेनोत ज्ञानदर्शननयोस्त्रयाणां वा?, यदि चारित्रस्यासम्भवेन तदा सोऽपि किं सचेलत्वेन स्त्रीत्वस्य चारित्रविरोधित्वेन मन्दत्वेन मन्दसत्त्वतय वा ?, यदि सचेलत्वेन तदा चेलस्यापि चारित्राभावहेतुत्वं परिभोगमात्रेण परिग्रहरूपत्वेन वा ?, यदि परिभोगमात्रेण तदा तत्परिभोगोऽपि तासां तत्परित्यागाशक्तत्वेन गुरूपदिष्टत्वेन वा ?, न तावत्तत्परित्यागाशक्तत्वेन यतः - "प्राणेभ्यो नापरं प्रियम्" अथ च तानपि त्यजन्त्य एता दृश्यन्ते, अथ गुरूपदिष्टत्वेन तथा सति गुरूणामपि चारित्रोपकारित्वेन

-

Page #262

अध्ययनं - ३६, [ नि. ५५९ ]
२५९
तासां तदुपदेशः अन्यथा वा ?, यदि चारित्रोपकारित्वेन किं न पुरुषाणामपि ? अथाबला एवैता बलादपि पुरुपै: परिभुजन्यन्त इति तद्विना तासां चारित्रवाधासम्भवो न पुरुषाणामिति न तेषां तदुपदेशः, उक्तं च--" वस्त्रं विना न चरणं तासामित्यर्हतौच्यत ।
विनाऽपि पुंसामिति न्यवार्यते "ति, एवं सति न चेलाच्चारित्राभावस्तदुपकारित्वात्तस्य, तथाहि-यद्यस्योपकारि न तत्तस्याभावहेतु:, यथा घटस्य मृत्पिण्डादि, उपकारि चोक्तनीत्या चारित्रस्य चेलम्, अथान्यथेति प्रक्षः, अयमपि न क्षमो, यतोऽसौ चेलस्य चारित्रं प्रत्यौदासीन्येन बाधकतया वा ?, न चेदमस्मिन्नुभयमप्यस्ति, पुरुषाभिभवरक्षकत्वेन तस्य तासु तदुपकारितया अनन्तरमेवोक्तत्वात्, नापि चेलस्य परिग्रहरूपत्वेन चारित्राभावहेतुत्वं यतो मूर्च्छव परिग्रह इतीहैव परीपहाध्ययने निर्णीतं, यदी च चेलस्य परिग्रहरूपता तदा तथाविधरोगोपसर्गादिषु पुरुषाणामपि चेलसम्भवे चारित्राभावेन मुक्त्यभावः स्यात्, उक्तं च
"
"
'अर्शो भगन्दरादिषु गृहीतचीरो यतिर्न मुच्येत । उपसर्गे वा चीरे" इत्यादि, किञ्च - चेलस्य परिग्रहरूपत्वे-“आमे तालपलंबे भिन्ने अभिन्ने वा नो कप्पइ निग्गंथीणं परिग्गहित्तए वा" इत्यादि निर्ग्रन्थ्या व्यपदेशश्चागमे न श्रूयते, अतो न सचेलत्वेन चारित्रासम्भवः, नापि स्त्रीत्वस्य चारित्रविरोधित्वेन यतो यदि स्त्रीत्वस्य चारित्रविरोधः स्यात्तदाऽ विशेषेणैव तासां प्रव्राजनं निषेध्येत, न तु विशेषेण, यथोच्यते - "गब्भिणी बालवच्छा य, पव्वावेउं न कप्पइ"त्ति, नापि मन्दत्त्वतया, यतः सत्त्वमिह व्रततपो धारणविषयमेषितव्यम्, अन्यस्यानुपयोगित्वात्, तच्च तास्वप्यनल्पं सुदुर्धरशीलवतीषु संभवति, उक्तं च"ब्राह्मीसुन्दर्यार्याराजीमती चन्दनागणधराद्याः ।
अपि देवमनुजमहिता विख्याताः शीलसत्त्वाभ्याम्॥"
mom
अतो न चारित्रासम्भवेन विशिष्टरत्नत्रयस्याभाव:, इत्थं च चारित्रसम्भवे सिद्ध एव ज्ञानदर्शनसम्भवः, तत्पूर्वकत्वात्तस्य, उक्तं हि "पूर्वद्वयलाभः पुनरुत्तरलाभे भवति सिद्धः " इति, तदभावपक्षोऽपिनाश्रयणीयः, त्रयाभावपक्षस्त्वेवं त्रितयसिद्धावनवसर एव, दृश्यन्ते च सम्प्रत्यपि त्रितयमभ्यस्यन्त्यस्ताः, उक्तं च- "जानीते जिनवचनं श्रद्धत्ते चरिति चार्यिकाऽशबलम्"इति, अथ प्रकर्षपर्यन्तप्राप्तस्याभावः, एवं तर्हि तस्याप्यभावः किं कारणाभावेन विरोधिसम्भवेन वा ?, न तावत्कारणाभावेन, अविशिष्टरत्नत्रयाभ्यासस्यैव तन्निबन्धत्वेनागमेऽभिधानात्, तस्य च स्त्रीष्वनन्तरमेव समर्थितत्वात्, नापि विरोधिसम्भवेन, तस्यास्मादृशामत्यन्तपरोक्षत्वेन केनचिद्धिरोधानिर्णयादिति न रत्नत्रयाभावेन स्त्रीणां पुरुषेभ्योऽपकृष्यमाणत्वम्, अथ विशिष्टसामर्थ्यासत्त्वेन, इदमपि कथमिति वाच्यं ?, किं तावद् असप्तमनरकपृथ्वीगमनत्वेनाहोस्विद्वादादिलब्धिरहितत्वेनाल्पश्रुतत्वेनानुपस्थाप्यतापाराञ्चितकशून्यत्वेन वा ?, तत्र न तावदसप्तमनरकपृथ्वीगमनत्वेन, यतोऽत्र किं सप्तमनरकपृथ्वीगमनाभावो यत्रैव जन्मनि तासां मुक्तिगामित्वं तत्रैवोच्येत सामान्येन वा ?, तत्र तद्याद्यो विकल्पस्तदा पुरुषाणामपि यत्र जन्मनि मुक्तिगामिता न तत्रैव सप्तमपृथ्वीगमनमिति तेषामपि मुक्त्यभावप्रसङ्गः, अथ सामान्येन, अत्र चायमाशयो-यथा "छट्टि च इत्थियाओ मच्चा मनुया य सत्तमीं पुढवीं" इत्यागमनवचनात्पुरुषाणामेव सप्तमनरकपृथ्वीगमनयोग्य कर्मोपार्जनसामर्थ्यं न स्त्रीणामित्यधोगतौ

Page #263

२६०
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३६/१५१४ पुरुषतुल्यसामर्थ्याभादादूर्ध्वगतावप्नि तासां तदभावोऽनुमीयते ततस्तासां पुरुषेभ्योऽ-- पकृष्माणतेति, तदप्ययुक्तं, यतो येषामधोगतौ तुल्यसामर्थ्याभावस्तेषामूर्ध्वगतावप्यनेन भाव्यमिति न नियमोऽस्ति, तथाहि
"समुच्छिमभुयगखगचउप्पयसप्पित्थिजलचरेहितो।
सनरेहितो सत्तसु कमोववज्जंति नरएसु॥" इति वचनाद्भुजगचतुष्पत्सर्पखगजलचरनराणामदोगतावतुल्यं सामर्थ्यमूर्ध्वगतौ तु
"सन्नितिरिक्खेहितो सहस्सारंतिएसु देवेसु।
उप्पज्जंति परेसुवि सव्वेसवि माणुसेहितो॥" इति वचनादेषामासह स्रारान्तोपपातात्तुल्यमेव सामर्थ्यम्, उक्तं च
"विषमगतयोऽप्यधस्तादुपरिष्टात्तुल्यमासहस्रारम् ।
गच्छन्ति च तिर्यञ्चस्तदधोगत्यूनताऽहेतुः ।।" अतो नासप्तमनरकपृथ्वीगमनत्वेन विशिष्टसामर्थ्यासत्त्वम्, अथवावादिलब्धिरहितत्वेन, तदप्यचारु, यतो यदि वादादिलब्धिमत्त्वेन विशिष्टसामर्थ्यं व्याप्तमुपलब्धं भवेत्ततस्तनिवृत्तौ तस्य निवृत्तिः स्यात्, न चैवम्, अनयोर्व्याप्यव्यापकभावस्य क्वचिनिश्चयात्, अल्पश्रुतत्वं तु मुक्त्यवाप्त्याऽनुमितविशिष्टसामर्थैर्माषतुषादिभिरनैकान्तिकमित्युद्घोष्यमेव, यदप्यनुपस्थाप्यतापाराञ्चितकशून्यत्वेनेत्युच्यते, तदप्ययुक्तं, यतो न तनिषेधाद्विशिष्टसामर्थ्याभावः प्रतीयते, योग्यतापेक्षो हि चित्रः शास्त्रे विशुद्ध्यपदेशः, यदुक्तम्- .. - "संवरनिर्जररूपो बहुप्रकारस्तपोविधिः शास्त्रे ।
रोगचिकित्साविदिरिव कस्यापि कथञ्चिदुपकारी॥" यच्च पुरुषानभिवन्द्यत्वं हेतुरुक्तः तदपिसामान्येन गुणाधिकपुरुषापेक्षं वा?, यदि सामान्येन तदाऽसिद्धतादोषः, तीर्थकरजनन्यादयो हि शक्रादिभिरपि प्रणताः किमङ्ग शेषपुरुषैः ?, गुणादिकपुरुषापेक्षं चेद्गणधरा अपि तीर्थकृद्भिर्नाभिवन्द्यत इति तेषामप्यपकृष्यमाणत्वम्, अथ तीर्थशब्दस्याद्यगणधराभिधायित्वात्तीर्थप्रणामपूर्वकत्वाच्चार्हद्देशनाया असिद्धमेव तदनभिवन्द्यत्वं गणधराणाम्, एवं तर्हि चातुर्वर्णसङ्घस्यापि तदभिधेयत्वात्तदन्तर्भावाच्च स्त्रीणामर्हद्भिरपि वन्द्यत्वे कथं पुरुषानभिवन्द्यत्वेन तासां तेभ्योऽपकृष्यमाणत्वम् ?, अथ स्मारणाद्यकर्तृत्वेन, एवं सति समानेऽपि रत्नत्रये शिष्याचार्ययोराचार्यस्यैव मुक्तिः स्यान्न शिष्यस्य, स्मारणाद्यकर्तृत्वेन तस्य ततोऽपकृष्यमाणत्वात्, न चैतदागमिकं, चण्डरुद्राद्याचार्यशिष्याणामागमे निःश्रेयसश्रवणात्, अथामहद्धिकत्वेन स्त्रीणां पुरुषेभ्योऽपकृष्यमाणत्वं, तथा सति प्रष्टव्योऽसि-किमाध्यात्मिकीमृद्धिमाश्रित्य बाह्यांवा?, तत्र न तावदाध्यात्मिकीमुक्तन्यायतो रत्नत्रयस्य तासां समर्थितत्वात्, नापि बाह्यम्, एवं हि महत्या तीर्थकरादिलम्याश्चेतरक्ष(रेऽक्ष)त्रियादयो न भाजनमिति तेषामप्यमहद्धिकत्वेनापकृष्यमाणत्वान्मुक्तिकारणवैकल्यप्रसङ्गः, यदपि मायादिप्रकर्षवत्त्वेनेत्युच्यते, तदप्यसत्, तस्योभयोरपितुल्यत्त्वेन दर्शनादागमे च श्रवणात्, श्रूयते हि चरमशरीरिणामपि नारदादीनां मायादिप्रकर्षवत्त्वम्,
अतो न तासां पुरुषेभ्योऽपकृष्यमाणत्वेन कारणावैकल्यस्य हेतोरसिद्धता, यदपि निर्वाण

Page #264

अध्ययनं - ३६, [ नि. ५५९ ]
२६१
. स्थानाद्यप्रसिद्धत्वेनेत्युक्तं, तदप्यसाधकं, यतो न निर्वाणस्थानादिप्रसिद्धिः कारणावैकल्यस्य कारणं व्यापकं वा येन तन्निवृत्तौ तस्य निवृत्ति, अथाऽऽत्थ यदि स्त्रीणां मुक्तिकारणावैकल्यमभविष्यत् मुक्तिरप्युदपस्यत्, तथा च तत्स्थानादिप्रसिद्धिरपीति, नैवं, तत्स्थानादिप्रसिद्धि प्रति मुक्तेख्यभिचारित्वाभावात्, अन्यथा हि पुरुषाणामपि येषां मुक्तिस्थानाद्यप्रसिद्धितेषां तदभाप्रसङ्गः, अथैतत्साधकप्रमाणाभावेन प्रकृतहेतोरसिद्धता, तत्रापि तत्साधकप्रमाणस्य किं प्रत्यक्षस्यानुमानस्यागमस्य वा ?, तत्र यदि प्रत्यक्षस्य तदा किं स्वसम्बन्धिनः सर्वसम्बन्धिनो वा ?, स्वसम्बन्धिनोऽपि किं बाह्यं यद्यथोदितप्रत्युपेक्षणादिरूपं कारणावैकल्यं तद्विषयस्य यदिवाऽऽन्तरं यच्चारित्रादिपरिणामात्मकं तद्गोचरस्य ?, न तावदाद्यस्य, स्त्रीष्वपि यथोदितप्रत्युपेक्षणादेरक्षूणविधानस्येक्षणात्, अथ द्वितीयस्य तदा तदभावस्यार्वाग्दृशां पुरुषेष्वपि समानत्वात्तेषामपि कारणावैकल्यस्यासिद्धिप्रसङ्गः, सर्वसम्बन्धिनस्तु प्रत्यक्षस्यासर्वविदा सत्त्वेनासत्त्वेन (वा) क्वचिन्निश्चेतुमशक्यत्वात्, तदभावेन प्रकृतहेतोरसिद्धतेत्यनुद्घोष्यमेव, अथानुमानस्य, तदप्यसत्, तदभावस्य पुरुषेष्वपि समानत्वात्, न ह्यर्वाग्दृशां स्त्रीषु पुरुषेषु वा तत्त्वतस्तद्रव्यभिचारि लिङ्गमस्ति येनानुमानं स्यात्, अथास्त्येव पुरुषेष्वनुमानं, तथाहि
यदुत्कर्षापकर्षाभ्यां यस्यापकर्षोत्कर्षौ तस्यात्वन्तापकर्वे तदत्यन्तोत्कर्षवदृष्टं, यथाऽभ्रपटलापगमे सवितृप्रकाशः, रागाद्युत्कर्षापकर्षाभ्यामपकर्षोत्कर्षवच्च चारित्रादि, न च रागाद्यपचयप्रकर्षस्यासम्भवो यतो यत्प्रकृष्यमाणहानिकं तत्क्वचित्सम्भविहानिप्रकर्षनिष्ठमपि दृष्टं, यथा मनि कालिकाकिट्टादि, प्रकृष्यमाणहानयश्च रागादयः, तथैव तेषां प्राणिषु प्रतीतत्वात्, नन्वेतत्स्त्रीष्वपि समानमिति, नाप्यागमस्य, तस्य प्रस्तुतस्यापि साक्षात्स्त्रीनिर्वाणाभिधायित्वेनार्थतस्तत्कारणावैकल्यसाधकत्वात्, न च स्त्रीशब्दस्यान्यार्थत्वं परिकल्पनीयं तद्धि लोकरूढित: आगमपरिभाषातो वा भवेत् ?, न तावल्लोकरूढितः, लोके हि यस्मिन्नर्थे यः शब्दोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां वाचकत्वेन दृश्यते स तस्यार्थो, यथा गवादिशब्दानां सास्नादिमदादयो, न च स्त्रीशब्दस्य स्तनादिमंदाकारमर्थमन्तरेणान्यस्यान्वयव्यतिरेकाभ्यां वाच्यत्वेन प्रतीतिरस्ति, उक्तं च“स्तनजघनादिव्यङ्ग्ये स्त्रीशब्दोऽर्थे न तं विहायैषः ।
दृष्टः क्वचिदन्यत्र त्वग्निर्माणवकवद्गौणः ॥"
इति, नाप्यागमपरिभाषातो यतो नागमे क्वचित्स्त्रीशब्दस्य परिभाषितोऽर्थो यथा व्याकरणे 'वृद्धिरादैजि' ति वृद्धिशब्दस्यादैचौ, दृश्यते चागमेऽपि लोकरूढ एवार्थे स्त्रीशब्दः “इत्थीओ जंति छट्ठि" इत्यादौ, न च तत्राप्यर्थान्तरपरिकल्पना, बाधकं विना तदनुपपत्तेः, उक्तं च“परिभाषितो न शास्त्रे मनुजीवशब्दोऽथ लौकिकोऽधिगतः । अस्ति च न तत्र बाधा स्त्रीनिर्वाणं ततो नं कुतः ? ॥"
-
अथ दृष्ट एवागमे पुरुषाभिलाषात्मनि वेदाख्ये भावे स्त्रीशब्दः, इदमपि कुतो निश्चितं ?, किं तावत्स्त्रीशब्द इतिशब्द श्रवणमात्रात्स्त्रीत्वस्य पल्यशतपृथक्त्वावस्थानाभिधानतो वा ?, न तावत्स्त्रीवेद इति श्रवणमात्रत इति युक्तं, यदीह स्त्री साचौ वेदश्च स्त्रीवेद इति समानाधिकरणसमासो भवेत्तदा स्त्रीशब्दस्यार्थान्तरे वृत्तिर्भवेत्, तत्सद्भावश्च बाधकाभावेन वा कल्प्येत समासान्तराभावेन वा ?, न तावद् बाधकाभावेन, तत्र हि स्त्रीशब्दस्य पुरुषाभिलाषात्मको

Page #265

२६२
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-३६ / १५१४ भाव एवार्थो भवेत्, तथा च स्त्रीनिर्वाणसूत्रे - किं स एव साक्षादर्थस्तदुपलक्षितं वा शरीरं ?, यदि स एव तदा किं तदैव तद् भावो विवक्ष्यते भूतपूर्वगत्या वा ?, तत्र यदि तदैव तदा निर्वाणावस्थायामपि वेदसम्भवो, न चैतदागमिकम्, अथ भूतपूर्वगत्या तदा देवादी नामपि निर्वाण प्राप्ति: तथा च “सुरणासुरएसु चतारि होंति" इत्याद्यागम विरोध:, तेष्वपि भूतपूर्व गत्या चतुर्दशगुणस्थानसम्भवात्, अथ तदुपलक्षितं [वा ] पुरुषशरीरं तदाऽसौ तदुपलक्षणं तत्र नियतवृत्तिरनियतवृत्तिर्वा ?, यदि नियतवृत्तिस्तदाऽऽगमविरोधः, परिवर्त्तमानतयैव पुरुषशरीरे वेदोदयस्य तत्राभिधानात् न चानुभवोऽप्येवमस्ति, अथानियतवृत्तिः कथमसौ तदुपलक्षणम् ?, अथैवंरूपमपि गृहादिषु काकाद्युपलक्षणमीक्ष्यत इत्यत्रापि तथोच्यते, एवं सति स्त्रीशरीरेऽपि कदाचित्पुरुषवेदस्योदयसम्भवात् स्त्रीणामपि निर्वाणापत्तिः, यथा हि पुरुषाणां भावतः स्त्रीत्वमेवं स्त्रीणामपि भावतः पुरुषत्वसम्भवोऽस्ति, भाव एव च मुख्यं मुक्तिकारणं, तथा च यद्यपकृष्टेनापि स्त्रीत्वेन पुरुषाणां निर्वाममेवभुत्कृष्टेन भावपुरषत्वेन स्त्रीणामपि किं न निर्वाणम् ? इति, न च समासान्तरासम्भवेन स्त्रीवेद इत्यत्र समानाधिकरणसमासकल्पनं, स्त्रिया वेदः स्त्रीवेद इति षष्ठीसमासस्यापि सम्भवात्, न चास्य स्त्रीशरीरपुरुषाभिलाषात्मकवेदयोः सम्बन्धाभावेनायुक्तत्वमिति वाच्यं यतस्तयो: सम्बन्धाभावः किं भिन्नकर्मोदयरूपत्वेन पुरुषवत्स्त्रिया अपि स्त्रियां प्रवृत्तिदर्शनेन वा ?, न तावद्भिन्नकर्मोदयरूपत्वेन, भिन्नकर्मोदयरूपाणामपि पञ्चेन्द्रियजात्यादीनां देवगत्यादीनां च सदा सम्बन्धदर्शनात्, नापि पुरुषवत्स्त्रिया अपि स्त्रियां प्रवृत्तिदर्शनेन, इयं हि पुरुषाप्राप्तौ स्ववेदोदयादपि संभवत्येव, उक्तश्च - "सा खकवेदात्तिर्यग्वदलाभे मत्तकामिन्या: " इति,
अथ स्त्रीत्वस्य पल्यशतपृथक्त्वावस्थानाभिधानादेवमुच्यते, इदमपि न सुन्दरं तत्र स्त्रीत्वानुबन्धस्य विवक्षितत्वात् संभवति हि स्त्र्याकरविच्छेदऽपि तत्कारण कर्मोदया विच्छेदः तदविच्छेदाच्च पुंस्त्वाद्यव्यवधानेन पुनः स्त्रीशरीरग्रहणमिति, किञ्च - " मणुयगईए चउदस गुणठाणाण होंति' तथा 'पंचिदिएसु गुणठाणाणि हुंति चउदस' तथा 'चउदस तसेसु गुणठाणाणि हुंति' तथा 'भवसिद्धिगा व सव्वट्ठाणेसु होंति" इत्यादि स्त्रीशब्दरहितमपि प्रवचनं स्त्रीनिर्वाणे प्रमाणमस्ति, स्त्रीणामपि पुंवन्मनुष्यगत्यादिधर्मयोगात्, अथ सामान्यविषयत्वान्नेदं स्त्रीविशेषे प्रमाणम्, एवं सति पुरुषाणामपि विशेषरूपताऽस्ति न वा ?, न तावन्नास्ति, मनुष्यगतिविशेषरूपत्वात्तेषाम्, अथास्ति विशेषरूपता, तथा सति तेष्वपि कथमेतत्प्रमाणं ?, यथा च तेषु प्रमाणं तथा किं न स्त्रीष्वपीति ?, अथ पुरुषेष्वेव तदर्थवदिति स्त्रीषु तस्याप्रवृत्तिः, एवं सति किं न विपर्ययकल्पनापि ?, न चैवमपर्याप्तकमनुष्यादीनां देवनारकतिरश्चां च निर्वाणप्रसङ्गः, तेषामेतद्वाक्याविषयत्वात्, एतदविषयत्वं चापवादविषयत्वात्, उक्तं हि - " अपवादविषयं परिहत्य उत्सर्गः प्रवर्त्तते" इति, अपवादश्च - "मिच्छादिट्ठी अपज्जत्तगे" तथा 'सुरनारएसु होंति चत्तारि तिरिएसुजाण पंचेव" इत्यादिरागम:, आह च
"मनुजगतौ सन्ति गुणाश्चतुर्दशेत्याद्यपि प्रमाणं स्यात् । पुंवत्स्त्रीणां सिद्धो नापर्याप्तादि वद्वाधा ॥"
इति कृतं विस्तरेण । सम्प्रति सिद्धानेवावगाहनातः क्षेत्रतश्चाह - उत्कृष्टा - सर्वमहती चासौ

Page #266

२६३
अध्ययनं-३६,[ नि. ५५९] अवगाहन्तेऽस्यां जन्तव इत्यवगाहना च-शरीरमुत्कृष्टावगाहना पञ्चधनुःशतप्रमाणा तस्यां सिद्धाः 'चः' समुच्चये 'जहन्न मज्झिमाइ य'त्ति अवगाहनायामिति प्रक्रमात्प्रत्येकं योज्यते ततः 'जघन्यावगाहनायां' द्विहस्तमानशरीररूपायां सिद्धाः 'मध्यमावगाहनायां च' उक्तरूपोत्कृष्टजघन्यावगाहनान्तरालवर्त्तिन्यां सिद्धाः 'उर्ध्वलोके मेरुचूलिकादौ सिद्धाः, संभवति हि तत्रापि केपाञ्चित्सिद्धप्रतिमावन्दनाद्यर्थमुपगतानां चारणश्रमणादीनां मुक्त्यवाप्तिः, 'अधश्च' अधोलोकेऽर्थादधोलौकिकग्रामरूपेऽपि सिद्धाः, तिरियं च'त्ति तिर्यग्लोके च' अर्द्धतृतीयद्वीपसमुद्ररूपे तत्रापि केचित् ‘समुद्रे' जलधौ सिद्धाः 'जले च' नद्यादिसम्बन्धिनि सिद्धाः, भूभूधराद्यशेषास्पदोपलक्षणमेतत्, अर्द्धतृतीयद्वीपसमुद्रेषु हिन क्वचिन्मुक्त्यवाप्तिनिषेध इति सूत्रार्थः ।
इत्थं स्त्रीसिद्धादीनभिदधता स्त्रीत्वादिषु सिद्धसम्भव उक्तः, सम्प्रति तत्रापि क्व कियन्तः सिध्धन्ति? इत्याशक्याहमू.(१५१५) दस य नपुंसएसुं, वीसं इत्थियासु य।।
पुरिसेसु य अट्ठसयं, समएणेगेन सिज्झई। मू.(१५१६) चत्तारिय गिहिलिंगे, अन्नलिंगे, दसेव य।
सलिंगेण य अट्ठसयं, समएनेगेण सिज्झई॥ मू.(१५१७) उक्कोसोगाहनाए उ, सिज्झते जुगवं दुवे।
- चत्तारि जहन्नाए, जहमज्झतृत्तरं सयं॥ मू.(१५१८) चउरुड्डलोए य दुवे समुद्दे, तओ जले वीसमहे तहेव।
सयं च अठुत्तर तिरियलोए, समएणेगेन उसिज्झई धुवं ।। वृ.'दश' दशसङ्ख्याश्चशब्द उत्तरापेक्षया समुच्चये 'नपुंसकेषु' वद्धितचिर्पितादिषु विंशतिः 'इत्थीयासु य'त्ति स्त्रीषु च पुरुषेषु चाष्टभिरधिकं शतमष्टशतं 'समयेन' अविभागकालरूपेण 'एकेन' एकसङ्ख्येन, प्रकृत्यादित्वात्तृतीया, 'सिद्धति' निष्ठितार्थं भवति, चत्वारो गृहिलिङ्गेऽन्यलिङ्गे दशैवच, स्वलिङ्गेन चाष्टशतं समयेनैकेन सिध्यति। 'उत्कृष्टावगाहनायां तु' उक्तरूपायां सिध्यतः 'युगपत्' एककालं 'द्वौ' द्विसङ्ख्यौ ‘चत्वारः' चतुःसङ्ख्याः ‘जहन्नाए'त्ति जघन्यावगाहनायां 'जवमज्झ'त्ति यवमध्यमिव यवमध्या-मध्यमावगाहना तस्याम् 'अष्टोत्तरं शतम्' अष्टोत्तरशतसङ्ख्याः , यवमध्यत्वं चैषां मध्यमावगाहनायामुत्कृष्टजघन्यावगाहनयोर्मध्यवर्तित्वात्, तदपेक्षया च बहुतरसङ्ख्यात्वेन स्थूलतयैव भासमानत्वादिति भावनीयमिति।
चत्वार ऊर्वलोके च द्वो समुद्रे त्रयो जले विंशतिः 'अधः' इत्यधोलोके 'तथैव' तेनैव प्रकारेण शतं च 'अष्टोत्तरम्' अष्टाधिकं तिर्यग्लोके समयेनैकेन तु सिद्धति, तुशब्दश्चशब्दश्च क्वचित्पूरणे क्वचिच्च पुनर्थे व्याख्येयः । एतत्सूत्रस्थाने चान्ये सूत्रद्वयमित्थं पठन्ति
___ "चउरो उड्डलोगंमि, वीसपहुत्तं अहे भवे।
सयं अट्ठोत्तरं तिरिए, एगसमएण सिज्झई ।।
दुवे समुद्दे सिझंती, सेसजलेसु ततो जना।
एसा उ सिज्झणा भणिया, पुव्वभावं पडुच्च उ।।" एतच्च व्याख्यातप्रायमेवेति सूत्रचतुष्टयार्थः । इत्थं पूर्वभावप्रज्ञापनीयनयापेक्षयाऽनेकधा

Page #267

२६४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३६/१५१८ सिद्धानभिधाय सम्प्रति प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनीयनयापेक्षया तेषामेव प्रतिधातादिप्रतिपादनायाहमू.(१५१९) कहिं पडिहया सिद्धा?, कर्हि सिद्धा पइट्ठिया?/ .
___ कहिं बुदि चइत्ता णं, कत्थ गंतूण सिज्झई? || मू.(१५२०) अलोए पडिहया सिद्धा, लोयग्गे य पइट्ठिया।
इहं बुदि चइत्ता णं, तत्थ गंतूण सिज्झई। वृ. 'क्वे'ति कस्मिन् 'प्रतिहताः' स्खलिताः, कोऽर्थः ? -निरुद्धगतयः, सिद्धाः, तथा 'क्व' कस्मिन् सिद्धाः 'प्रतिष्ठिताः' साद्यपर्यवसितं कालं स्थिताः, अन्यच्च-क्व'बंदि' शरीरं त्यक्त्वा कुत्र गत्वा 'सिज्झइ'त्ति वचनव्यत्ययात् 'सिद्धन्ति' निष्ठितार्था भवन्ति । एतत्प्रतिवचनमाह-'अलोके' केवलाकाशलक्षणे 'प्रतिहताः' स्खलितास्तत्र धर्मास्तिकायस्याभावेन तेषां गतेरसम्भवात्, उक्तं च. "ततोऽप्यूर्ध्वं गतिस्तेषां, कस्मान्नीस्तीति चेन्मतिः।
धर्मास्तिकायस्याभावात्, स हि हेतुर्गतेः परः ।।" तथा 'लोकाग्रे च' लोकस्योपरिविभागे 'प्रतिष्ठिताः' सदाऽवस्थिताः, आह-ऊर्वंगमनाभावेऽप्यधस्तिर्यग्वा गमनसम्भवेन कथं तेषां तत्र प्रतिस्थानम्?, उच्यते, क्षीणकर्मत्वात्तेषां, कर्माधीनत्वाच्चाधस्तिर्यग्गमनयोः, तदुक्तम्
"अधस्तिर्यगथोक् च, जीवानां कर्मजा गतिः। . .
ऊक्मेव तु ताद्धाद्, भवति क्षीणकर्मणाम् ॥" 'इहे' त्यनन्तरप्ररूपिते तिर्गगूलोकादौ 'बुन्दि' शरीरं त्यक्त्वा 'तत्र' इति लोकाग्रे गत्वा 'सिज्झति'त्ति सिध्यति, गत्वेति च मुखं व्यादाय स्वपितीत्यादिवत्क्त्वाप्रत्ययः, पूर्वापरकालविभागस्येहासम्भवात्; यत्रैव हि समये भवक्षयस्तस्मिन्नेव मोक्षस्तत्र गतिश्चेति, आहच वाचक:
"द्रव्यस्य कर्मणो यद्वदुत्पत्त्यारम्भवीतयः ।
समं तथैव सिद्धस्य, गतिमोक्षभवक्षयाः॥" इति सूत्रद्वयार्थः । लोकाग्रे गत्वा सिद्धन्तीत्युक्तं, लोकाग्रं चेषत्प्राग्भाराया उपरीति यावति प्रेदेशेऽसौ यत्संस्थाना यत्प्रमाणा यद्वर्णा च तदभिधानायाहमू.(१५२१) बारसहि जोयणेहिं, सब्वट्ठस्सुवरिं भवे ।
ईसीपन्भारनामा उ, पुढवी छत्तसंठिया ।। मू.(१५२२) पणयाल सयसहस्सा, जोअनाणं तु आयया।
तावइयं चेव विच्छिन्ना, तिगुणो साहिय (तस्सेव) परिरओ।। मू.(१५२३) अट्ठजोयणबाहल्ला, सा मज्झमि वियाहिया।
परिहायंती चरिमंते, मच्छीपत्ताउ तनययरी॥ मू.(१५२४) . अज्जुनसुवामगई, सा पुढवी निम्मला सहावेणं।
- उत्ताणयछत्तयसंठिया य भणिया जिनवरेहि। मू.(१५२५/१) संखंककुंदसंकासा, पंडरा निम्मला सुभा। वृ. द्वादशभिर्योजनैः प्रकृत्यादित्वात्तृतीया 'सर्वार्थस्य' सर्वार्थनाम्नो विमानस्य 'उपरि'

Page #268

-
-
अध्ययन-३६,[नि.५५९] .
२६५ ऊर्ध्वं भवेत्' स्यात् ईषत्प्राग्भारेति नाम यस्याः सा ईपत्प्राग्भारनामा, 'अनो बहुव्रीहे' रिति निषेधान्नान्तत्वेऽपि डाप् न भवति, ईषदादिनामोपलक्षणं चैतत्, अनेकनामधेयाभिधेयत्वात्तस्याः, उक्तं हि-"ईसीति वाईसीपब्भारा इवा तनुइ वा तनुतणुतीति वा सिद्धीति वा सिद्धालएति वा मुत्ती ति वा मुत्तालएति वा लोयग्गेइ वा लोयग्गथूभियाईइ वा लोयपरिवुज्झणाति वा सव्वपाणभूयजीवसत्तसुहावहाति वे" त्यादि, 'पृथ्वी' भूमिश्छत्रम्-आतपत्रं तत्संस्थितमिव संस्थितं-संस्थानमस्या इति छत्रसंस्थिता, इह च विशेषानभिधानेऽप्युत्तानमेवेदं गृह्यते, आह यतो भगवान् भद्रबाहुः-"उत्तानयछत्तयसंठियाउ भणियाउ जिनवरेहिति"।
पञ्चत्तत्वारिंशच्छतसहस्रान् योजनानां तुः' पूरणे 'आयता' दीर्घा तावइयं चेव'त्ति तावतश्चैव प्रक्रमाच्छतसहस्रान् ‘विस्तीर्णा' विस्तरतोऽपि, पञ्चचत्वारिंशच्छतसहस्रप्रमाणेति भावः त्रिगुणः 'तस्सेव'त्ति प्राग्वत् 'तस्माद्' उक्तरूपादायामात् 'परिरयः' परिधिः, इह च त्रिगुण इत्यभिधानेऽपि विशेषाधिक्यं दृष्टव्यं “सव्वं वटुंतिगुणं सविसेस'मिति वचनात्, अन्यथा हि पञ्चत्रिंशल्लक्षाधिकयोजनकोटिरेवैतत्परिमानं स्यात्, तथा च सूत्रान्तरविरोधो, यतस्तत्रोक्तम्
“एगा जोयणकोडी बायालीसं भवे सयसहस्सं। .
तीसं चेव सहस्सा दो चेव सया अउणपन्ना।" इति, पठन्ति च-'तिउणसाहियपडिरयं'ति। अष्टौ-अष्टख्यानि योजनानि बाहल्यं-स्थौल्यमस्या इत्यष्टयोजनबाहल्या 'से' तीषत्प्राग्भारा, किं सर्वत्राप्येवम्? इत्याह-'मध्ये' मध्यप्रदेशे व्याख्याता, किमित्येवम् ? अत आह-परि-समन्ताद्धीयमाना परिहीयमाना 'चरमंते'त्ति चरमान्तेषु' सकलदिग्भावर्तिषु पर्यन्तप्रदेशेषु मक्षिकायाः पत्रं-पक्षो मक्षिकापत्रम्, अपिशब्दस्य गम्यमानत्वात्तस्मादपि तनुतरी अतिपरिकृशेतियावत्, हानिश्चात्र विशेपानभिधानेऽपिप्रतियोजनमङ्गलपृथक्त्वं दृष्टव्या, तथा चान्यत्रावाचि “गतूण जोयणं तु परिहायइ अंगुलपहुत्तं"ति। (केचित्पठन्ति-) "अज्जुनसुवन्नगमई सा पुढवी निम्मला सहावेनं।
उत्ताणगछत्तगसंठिया य भनिया जिनवरेहिं॥" तत्र चार्जुन-शुक्लं तच्च तत्सुवर्णकं चार्जुनसुवर्णकं तेन निर्वृत्ताऽर्जुनसुवर्णकमयी 'सा' इतीषत्प्राग्भारा 'निर्मला' स्वच्छा, किमुपाधिवशतः? इत्याह-'स्वभावेन' स्वरूपेण उत्तानकम्-उर्ध्वमुखं यच्छत्रमेव छत्रकं तत्संस्थिता च 'भणिता' उक्ता जिनवरैः, प्राक् सामान्यतश्छत्रसंस्थितेत्युक्तमिह तूत्तानत्वं तद्विशेष उच्यत इति न पौनरुक्त्यम्।
शङ्खाङ्ककुन्दानि-प्रतीतानि तत्सङ्काशा-वर्णतस्तादृशी अत एव 'पंडुरे'ति 'पाण्डुरा' श्वेता 'निर्मला' निष्कलङ्का 'शुभा' अत्यन्तकल्याणावहा 'सुखा वा' सुखहेतुत्वेनेति सार्द्धसूत्रत्रयार्थः॥
म.(१५२५/२) सीआए जोअने तत्तो, लोयंतो उवियाहिओ।
वृ. 'सीतायाः' सीताभिधानायाः पृथिव्या उपरीति शेषः, योजने 'ततः' इति तस्या उक्तरूपायाः 'लोकान्तः' लोकषर्यन्तः 'तुः' पूरणे व्याख्यात इति सूत्रार्द्धार्थः ॥ ननु यदि योजने लोकान्तस्तत्कि तत्र सर्वत्र सिद्धास्तिष्ठन्त्युतान्यथा? इत्याहमू.(१५२६) जोअणस्स उ जो तत्थ, कोसो उवरिमो भवे।
तस्स कोसस्स छब्भाए, सिद्धानोगाहणा भवे।

Page #269

उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३६/१५२६ __वृ. योजनस्य 'तुः' वाक्यालङ्कारोपन्यासे यः तत्रे' त्येवं व्यवस्थिते सुळ्यत्ययेन वा 'तत्थ'त्ति तस्य' इषत्प्राग्भारोपरिवर्त्तिनः पठन्ति च-'तस्स'त्ति, 'क्रोशः' गव्यूतम् ‘उवरिम'त्ति उपरिवर्ती भवेत् 'तस्ये'ति प्रक्रान्तस्य क्रोशस्य ‘पङ्भागे' सत्रिभागत्रयस्त्रिंशदधिकधनुःशतत्रितयरूपे सिद्धानाम् ‘अवगाहना' अवस्थितिर्भवेदिति सूत्रार्थः ।। अवगाहना च ततश्चलनसम्भवेऽपि परमाण्वादीनामिवैकादिप्रदेशेषु भवेदत आह-तत्थ सूत्रम्। केचिदनन्तरसूत्रोत्तराद्धमधीयते-'कोसस्सवि य जो तत्थ, छब्भागो उवरिमो भवे'त्ति स्पष्टं। तत्र च किम् ? इत्याहमू. (१५२७) तत्थ सिद्धा महाभागा, लोगग्गमि पइट्ठिया।
भवप्पवंचउम्मुक्का, सिद्धिं वरगइंगया। वृ.'तो' त्यनन्तरमुपदर्शितरूपे 'सिद्धाः' उक्तरूपाः 'महाभागाः' अतिशयाचिन्त्यशक्तयो लोकाग्रे 'प्रतिष्ठिताः' सदावस्थिताः, एतच्च कुतः? इत्याह-भवा-नरकादयस्तेषां प्रपञ्चोविस्तरस्तेनोन्मुक्ताः-त्यक्ताः सन्तः ‘सिद्धि' सिद्धिनाम्नी वरा चेतरगत्यपेक्षया गतिश्च गम्यमानतया वरगतिस्तां गताः--प्राप्ताः, अयमाशयः-भवप्रपञ्च एव-चलने हेतुः स च सिद्धानां नास्तीति कुतस्तेषां तत्सम्भवः? इति सूत्रार्थः । तत्र गतीनां कस्य कियत्यवगाहना? इत्याहमू.(१५२८) उस्सेहो जस्स जो होइ, भवंमि चरमंमि उ।
तिभागहीना तत्तो य, सिद्धानोगाहणा भवे॥ ___ वृ. 'उत्सेध:' उच्छ्रयः प्रक्रमाच्छरीरस्य 'जस्स'त्ति 'येषां' सिद्धानां 'यः' इति यत्परिमानो
भवति भवे' जन्मनि चरमे' पर्यन्तवत्तिनि 'तु' विशेषणे इदमपि प्राग्भावप्रज्ञापनीयनयापेक्षयेति विशेषयति, 'त्रिभागहीना' त्रिभागोना ततश्चे'ति तत: पुनश्चरमभवोत्सेधात्सिद्धानां यत्तदोनित्याभिसम्बन्धात्तेषामवगाहन्तेऽस्यामिति अवगाहना-स्वप्रदेशसन्निचितः, निश्चयाभिप्रायेण सर्वस्य स्वनिष्ठत्वात्, इयं च शरीरविवरापूरणत एतावतीत्यवगन्तव्यम्, उक्तं हि-"देहतिभागो झुसिरं तत्पूरणतो तिभागहीण"त्ति, इति सूत्रार्थः ॥ एतानेव कालतः प्ररूपयितुमाहमू.(१५२९) एगत्तेण साइया, अपज्जवसियाविय।
पुहुत्तेन अनाइया, अपज्जवसियावि य॥ वृ. एकत्वेन' असहायत्वेन विवक्षिताः सादिका अपर्यवसिता अपि च, यत्र हि काले ते सिद्धन्ति स तेषामादिरस्ति न तु कदाचिन्मुक्तेर्धस्यन्तीति न पर्यवसानसम्भवः 'पृथक्त्वेन' महत्त्वेन बहुत्त्वेन सामस्त्यापेक्षयेतियावत्, किमित्याह- अनादिका अपर्यवसिता अपि च, न हि कदाचित्ते नाभूवन् न भविष्यन्ति चेति सूत्रार्थः ।। सम्प्रत्येषामेवोपाधिनिरपेक्ष स्वरूपमाहमू.(१५३०) अरूविणो जीवघना, नाणदंसणसनिया।
अउलं सुहसंपत्ता, उवमा जस्स नत्थि उ॥ वृ. रूपिणः-उक्तन्यायेन रूपरसगधस्पर्शवन्त: तद्विपरीता अरूपिणस्तेषां रूपाद्यभावात्, उक्तं ह्यागमे-“से न किण्हे न नीले" इत्यादि, जीवाश्च ते सततोप्युक्ततया घनाश्च-शुषिरपूरणतो निरन्तरनिचितप्रदेशतया जीवघना गमक त्वादिशेषणस्य परनिपात: ज्ञानदर्शने उक्तरूपे ते एव सञ्जा-सम्यग्वोधरूपा सञ्जातैषामिति तारकादेराकृतिगणत्वादितचि ज्ञानदर्शनसञ्जिताःज्ञानदर्शनोपयोगवन्तो न विद्यते तुलेव तुला-इयत्ता परिच्छेदहेतुरस्येति अतुलम्, अपरिमितत्वात्,

Page #270

अध्ययनं - ३६, [ नि. ५५९ ]
-
"सिद्धस्स सुहो रासी सव्वद्धापिंडितो जइ हवेज्जा । सोऽनंतवग्भइतो सव्वागासे न भाइज्जा ।।"
इति, सुखं शर्म समित्येकीभावेन दुःखले साकलङ्कितत्वलक्षणेन प्राप्ताः, सुखमेव
पुनर्विशिनष्टि- उयमा यस्य 'नास्ति तु' न विद्यत एव यदुक्तम्
"लोके तत्सदृशो ह्यर्थः, कृत्स्रेऽप्यन्यो न विद्यते । उपमीयेत तद्येन, तस्मान्निरुपमं स्मृतम् ॥”
न च विषया भावतस्तत्र सुखशब्दाभिधेयाभाव एवेत्याशङ्कनीयं, चतुरर्थत्वात्तस्य, लोके चतुविहार्थेषु, सुखशब्दः प्रयुज्यते । विषये वेदनाऽभावे, विपाके मोक्ष एव च ॥१॥ सुखो वह्निः सुखो वायुर्विषयेष्विह कथ्यते । . दु:खोभावे च पुरुषः, सुखितोऽस्मीति मन्यते ॥२॥ पुण्यकर्मविपाकाच्च, सुखमिष्टेन्द्रियार्थजम् ।
२६७

कर्मक्लेशविमोक्षाच्च, मोक्षे सुखमनुत्तमम् ||३||"
ततश्च मोक्षस्यैव तत्र सुखशब्दाभिधेयत्वादसम्भव एवाशङ्कायाः, इह च जीवधना इत्यनेन सौमताभिमतमभावरूपत्वं मुक्तेः उत्तरविशेषणद्वयेन च 'सुखदुः खबुद्धीच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मसंस्कारा नवात्मगुणास्तेषामत्यन्तोच्छित्तिर्निःश्रेयस'मिति वचनादचेतनत्वासुखिचत्वे च सिद्धस्य नैयायिकाद्यभिमते निराकुरुते, अभावरूपत्वे हि मुक्तेरर्थक्रियासामर्थ्यलक्षणत्वाद्वस्तुनोऽन्त्यक्षणस्य क्षणान्तराजनना दवस्तुत्वं, तदवस्तुत्वे चावस्तुनो जन्यत्वायोगात्तत्पूर्वस्यापि क्षणस्य एवं पूर्वपूर्वक्षणानामपि सौगतस्याभावरूपतैव प्राप्तेति पूर्वसन्तानमिच्छतो मुक्तेरपि भावरूपता बलादायाति, तथा सर्वथाऽऽत्मगुणोच्छित्तिरूपतायां निःश्रेयसस्यात्मनोऽप्यभावप्रसक्ति:, सर्वथा गुणाभावे हि गुणिनोऽप्यभाव एव, अशेषरूपाद्यभाव इव घटादेरिति सूक्ष्मधिया भावनीयमिति । उक्तग्रन्थेनावगतमपि विप्रतिपत्तिनिराकरणार्थं पुनः क्षेत्रं स्वरूपं च तेषामाहमू. ( १५३१ ) लोएगदेसे ते सव्वे, नाणदंसणसन्निया । संसारपारनिच्छिन्ना, सिद्धिं वरगइं गया ॥
वृ. लोकैकदेशे पाठान्तरतो लोकाग्रदेशे वोक्तरूपे 'ते' इति सिद्धाः, अनेन 'मुक्ता: सर्वत्र तिष्ठन्ति, व्योमवत्तापवर्जिता:' इत्यपास्तं भवति, सर्वगतत्वे ह्यात्मनामेतद् भवेत्, तथात्वे च सर्वत्र सर्वदा वेदनादिप्रसङ्गः, तथा 'सर्वेनिरवशेषा ज्ञानदर्शनसञ्ज्ञिता: संसारस्य पारः - पर्यन्तस्तं निस्तीर्णा ::- पुनरागमनाभावलक्षणेनाधिक्येनातिक्रान्ताः सिद्धिं वरगतिं गताः इति प्राग्वत्, इह चाद्येन विशेषणेन मा भूत्केषाञ्चिज्ज्ञानसञ्ज्ञा परेषां दर्शनसचैव केवला, किन्तूभे अपि सर्वेषामिति, द्वितीयेन
"ज्ञानिनो धर्मतीर्थस्य, कर्त्तारः परमं पदम् ।
गत्वाऽऽगच्छन्ति भूयोऽपि भवं तीर्थनिकारतः ।। "
इति मते तेषामनिष्ठितार्थदोषप्रसङ्गेन पुनरावृत्तिरिति, तृतीयेन तु क्षीणकर्मत्वेन स्ववशत्वादिविशेषणवत्त्वेऽप्येषा स्ववशस्यानभिसन्धिः कृतकृत्यस्य च यथास्वभावेनास्योपयोग इष्टः,

Page #271

२६८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३६/१५३१ 'तथागतिः स्यात्स्वभावेने' ति वचनादुत्पत्तिसमये सक्रियत्वमप्यस्तीति ख्याप्यते, इदं च सूत्रं यत्र दृश्यते तत्रेत्थं नेयं, प्रत्यन्तरेषु च न दृश्यत एवेत्ति सूत्रार्थः । इत्थं यदुक्तं "संसारत्था स सिद्धा य, दुविहा जीवा वियाहिय"त्ति तत्र सिद्धा उक्ताः, साम्प्रतं संसारिण आहमू.(१५३२) संसारत्था उजे जीवा, दुविहा ते वियाहिया।
तसा य थावरा चेव, थावरा तिविहा तर्हि। वृ.संसारस्था इति प्राग्वत्तुशब्द: सिद्धेभ्यः सङ्ख्याकृतविशेषद्योतको ये जीवा द्विविधास्ते व्याख्याताः, द्वेविध्यमेवाह-त्रसाश्च स्थावराश्चैव, स्थावराः 'त्रिविधाः' त्रिप्रिकाराः 'तस्मिन्' इति द्वैविध्ये सति, अल्पवक्तव्यत्वाच्च पञ्चानिर्देशेऽपि प्रथमतः स्थावराभिधानमिति सूत्रार्थः ।। मू.(१५३३) पुढवी आउजीवा य, तहेव य वणस्सई।
इच्चेए थावरा तिविहा, तेसि भए सुनेह मे। - वृ. 'पुढवीआउजीवा य'त्ति जीवशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते ततः पृथिव्येव जीवाः पृथिवीजीवाः आपो-जलं ता एव जीवा अब्जीवाश्च, तथैव च ‘वणस्सइ'त्ति प्रक्रमाद्वनस्पतिजीवाः ननु पृथिव्यादीनि जीवशरीराणि न त्वेतान्येव जीवा:, काठिन्यादिलक्षणानि ह्यमूनि जीवाः पुनरुपयोगलक्षणास्तत्कथं पृथिव्यादीन्येव जीवा इत्युक्तम् ?, उच्यते, जीवशरीरयोरन्योऽन्यानुगत्वेन विभागाभावादेवमुक्तं, न चैतदनाएं, यत उक्तम्-"अन्नोऽन्नानुगयाणं इमं च तं चत्ति विभयणमजुत्तं" इत्यादि 'इति' इत्युक्तप्रकारेण 'एते' पृथिव्यादयः स्थावरास्त्रिविधाः । उत्तरग्रन्थसम्बन्धनार्थमाह-'तेषाम्' इति पृथिव्यादीनां भेदान्' विकल्पान्'श्रृणुत' आकर्णयत 'मे' मम कथयत इति शेष इति सूत्रार्थः॥ मू.(१५३४) दुविहा पुढविजीवा उ, सुहुमा बायरा तहा।
पज्जत्तमाप्पज्जत्ता, एवमेव दुहा पुनो। मू.(१५३५) बायरा जे उपज्जत्ता, दुविहा ते वियाहिया।
सहा स्वरा य बोद्धव्वा, सण्हा सत्तविहा तर्हि। मू.(१५३६) किण्हा नीला य रुहिरा य, हालिद्दा सुकिला तहा।
__ पंडुपणगमट्टिया, खला छत्तीसईविहा॥ मू. (१५३७) पुढवी य सक्करा वालुया य उवले सला य लोणूसे।
अयतउयतबंसीसगरुप्पसुवने य वइरे य॥ मू. (१५३८) हरियाले हिंगुलुए मणोसिलासासगंजनपवाले।
अब्भपडलऽब्भवालुय बायरकाए मनिविहाणा॥ मू (१५३९) गोमिज्जए य रुयगे अंके फलिहे य लोहियक्खे य।
मरगयमसारगल्ले भुयमोयग इंदनीले य॥ मू.(१५४०) चंदनगेरुयहंसगब्भं पुलए सोगंधिए य बोद्धव्वे।
__ चंदप्पभवेरुलिए जलकंते सूरकंते य॥ वृ. 'द्विविधाः' द्विभेदाः पृथिवीजीवाः 'तुः' प्राग्वत् 'सूक्ष्माः' सूक्ष्मनामकर्मोदयाद् 'बादराः' बादरनामकर्मोदयात्, तथा 'पज्जत्तमपज्जत्त'त्ति तत्र 'पर्याप्ताः' आहारशरीरेन्द्रियोच्छा

Page #272

२६९
अध्ययनं-३६,[ नि. ५५९] सवाङ्मनोऽभिनिर्वृत्तिहेतुस्तथाविधदलिकं पर्याप्तिः, यत उक्तम्- .
"आहारसरीरेंदियउस्सासवओमनोऽभिनिवत्ती।
होइ जओ दलियाओ करणं पइ सा उ पज्जत्ती।" साऽस्त्येषामित्यर्शआदेराकृतिगणत्वादचि पर्याप्तास्तद्विपरीताश्चापर्याप्ताः, ‘एवं' इत्यनेन पर्याप्तापर्याप्तभेदेन 'एते' सूक्ष्मा बादराश्च, पठन्ति च-'एगमेगे'त्ति एकैके द्विविधाः पुनः प्रत्येकमिति भावः । पुनरेषामेवोत्तरभेदानेवाह_ 'बायरा जे'त्ति बादरा ये पुन: पर्याप्ता द्विविधास्ते व्याख्याताः, कथम्? इत्याह-'श्लक्षणा' इह चूर्णितलोष्टकल्पा मृदुः पृथिवी तदात्मका जीवा अप्युपचारतः श्लक्ष्णा एवमुत्तरत्रापि, 'खराः' कठिनाः 'च' समुच्चये 'बोद्धव्याः' अवगन्तव्याः, श्लक्ष्णाः सप्तविधाः 'तस्मिन्' इत्युक्तरूपभेदद्वये । यथा चामी सप्तविधास्तथाऽऽह-कृष्णा नीलाश्च रुधिराश्च' इति लोहिता रक्ता इतियावत् 'हारिद्राः' पीताः शक्ला: 'तथे'ति समुच्चये 'पंडु'त्ति पाण्डवः-आपाण्डु:आ-ईषच्छुभ्रत्वभाज इतियावत्, इत्थं वर्णभेदेन षड्विधत्वम्, इह च पाण्डुरग्रहणं कृष्णादिवर्णानामपि स्वस्थानभेदेन भेदाभेदान्तरसम्भवसूचकं, पनकःअत्यन्तसूक्ष्मरजोरूपः स एव मृत्तिका पनकमृत्तिका, पनकस्य च नभसि विवर्त्तमानस्य लोके पृथिवीत्वेनारूढत्वात्पूर्वभेदसग्रहेऽपि भेदेनोपादानं, तत एव च मृत्तिकेति पृथ्वीपर्यायाभिधानमपि, अन्ये त्वाहुः-पनकमृत्तिका मरुषु पर्पटिकेति रूढा, यस्याश्चरणाभिधाते झगित्युज्जृम्भणं, खरपृथिवीभेददर्शनोपक्रममाह'खराः' प्रक्रमाद्वादरपृथिवीजीवाः 'षट्त्रिंशद्विधाः' षट्त्रिंशभेदाः।
तानेवाह-'पृथिवी'ति भामा सत्य भामावच्छुद्धपृथिवी शर्करादिरूपा या न भवति, चशब्द उत्तरभेदापेक्षया समुच्चये, 'शर्करा' लघूपलसकलरूपा, वालुका च' प्रतीता, 'उपलः' गण्डशैलादिः, 'शिला च' दृषत् 'लोणूसे अयतंबतउयसीसयरूप्पसुवन्ने य'त्ति लवणंच-समुद्रलवणादि ऊषश्च-क्षारमृत्तिका लवणोषौ अयस्ताम्रत्रपुकसीसकरूप्यसुवर्णानि च प्रतीतानि, नवरमेषा सम्बन्धनो धातव एवैवमुक्ताः , सदा तेषु तत्सत्तादर्शनार्थं चैवमभिधानं, तेषु ह्युमूनि प्रागपि सन्त्येव, केवलं मलविगमादाविर्भवन्ति, 'वज्रश्च' हीरकः।
हरितालो हिङ्गलको मनःशिलेति च प्रतीता एव, 'सासगंजणपवाले'त्ति, सासकश्चधातुविशेषोऽञ्जनं-समीरकं प्रवालकं च-विद्रुमः सासकाञ्जनप्रवालानि, 'अब्भपडलऽब्भवालुय'त्ति अभ्रपटलंप्रसिद्धम् अभ्रवालुका-अभ्रपटलमिश्रा वालुका 'बादरकाये' इति बादरपृथ्वीकायेऽमी भेदा इति शेषः 'मणिविहाने'त्ति चस्य गम्यमानत्वात् 'मनिविधानानि च' मनिभेदाः कानि पुनस्तानि? इत्याह-गोमेज्जकश्च रुचकोऽङ्कः स्फटिकश्च लोहिताक्षश्च "मरगय'त्ति मरकतो मसारगल्ल: 'भुयमोयग'त्ति भुजमोचक इन्द्रीनीलश्च ६।
चंदनगेरुयहंसगब्भ'त्ति चन्दनो गेरुगो हंसगर्भ: पुलक: सौगन्धिकश्च बोद्धव्यः 'चंदप्पह'त्ति चन्द्रप्रभो वैडूर्यो जलकान्तः सूरकान्तश्च । इह च पृथिव्यादयश्चतुर्दश हरितालादयोऽष्टौ गोमेज्जकादयश्च क्वचित्कस्यचित्कथञ्चिदन्तर्भावाच्चतुर्दशेत्यमी मीलिता: षट्त्रिंदश् भवन्तीति सूत्रसप्तकार्थः । सम्प्रति प्रकृतोपसंहारपूर्वकं सूक्ष्मपृथिवीकायप्ररूपणामाह
मू. (१५४१) एए खरपुढवीए, भेया छत्तीसमाहिया।

Page #273

उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-३६ / १५४१ एगविहमनाणत्ता, सुहुमा तत्थ वियाहिया ।।
वृ. एते स्वरपृथिव्यास्तदविभागाच्च तत्स्थजीवानां भेदाः पट्त्रिंशदाख्याताः, 'एगविहमनाणत्त' त्ति आर्पत्वादेकविधाः किमित्येवंविधाः ? - यतोऽविद्यमानं नानात्वं-नानामावो भेदो येषां तेऽमी अनानात्वाः सूक्ष्माः 'तत्रे'त्ति तेषु सूक्ष्मबादरपृथिवीजीवेषु मध्ये व्याख्याता इति सूत्रार्थः ॥ एतानेव क्षेत्रत आह
२७०
मू. (१५४२ / १ )
सुहुमा य सव्वलोगंमि, लोगदसे य. बायरा ।
वृ. सूक्ष्मा: 'सर्वलोके' चतुर्दशरज्ज्वात्मके तत्र सर्वदा तेषां भावात्, लोकस्य देशो - विभागो लोकदेशस्तस्मिन् 'चः' पुनरर्थे बादरास्तेषां क्वचित्कदाचिदसत्त्वेन सकलव्याप्त्यसम्भवात् ॥ अधुनैतत्कालतोऽभिधित्सुः प्रस्तावनामाह
मू. ( १५४२ / २ ) एत्तो कालविभागं तु, तेसिं वुच्छ चउव्विहं ॥ वृ. प्राग्वदिति सूत्रार्थः ॥ यथाप्रतिज्ञातमाह-
मू. ( १५४३ )
मू. ( १५४४ )
संतइं पप्पऽणाईया, अपज्जवसिया वि य । ठिइं पडुच्च साईया, सपज्जवसियावि य ॥ बावीससहस्साई, वासानुक्कोसिया भवे । आउठिई पुढवीणं, अंतोमुहुत्तं जहन्निया ॥ असंखकालमुक्कोसा, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं । कार्यठिई पुढवीणं, तं कायं तु अमुंचओ ॥
मू. (१५४५)
मू. ( १५४६ )
अनंतकालमुक्कोसं, अंतोमुहुत्त जहन्नयं । विजढंमि सए काए, पुढविजीवाण अंतरं ॥
1
वृ. 'सन्ततिं' प्रवाहं प्राप्यानादिका अपर्यवसिता अपि च, तेषां प्रवाहतः कदाचिदप्यभावासम्भवात् 'स्थितिं' भवस्थितिरूपां 'श्रतीत्य' आश्रित्य सादिकाः सपर्यवसिता अपि च, द्विविधाया अपि तस्या नियतकालत्वात् । यथा चैततथाऽऽह- द्वाविंशतिसहस्राणि वर्षाणाम् 'उक्कोसिय'त्ति उत्कृष्टा भवेत्, काऽसौ ? इत्याह- आयुः - जीवितं तस्य स्थिति :- अवस्थानमायुःस्थिति: 'पृथिवीना'मिति पृथिवीजीवानामन्तर्मुहूर्त्तं जघन्यिका, असङ्ख्यकालमुत्कृष्टा अन्तर्मुहूर्त्तं जघन्यिका, काऽसौ ? - काय इति पृथिवीकायस्तस्मिन् स्थितिः- ततोऽनुद्वर्त्तनेनावस्थानं कायस्थितिः ‘पृथिवीनां' पृथ्वीजीवानां 'तम्' इति पृथ्वीरूपं 'कार्य' निकायं 'तुः' अवधारणे भिन्नक्रमश्च तत: 'अमुंचतो 'त्ति 'अमुञ्चतामेव' अत्यजताम्, इत्थं द्विविधाया अपि स्थिनेनैयत्यदर्शनेन सादिसपर्यवसितत्वमेषां, सामर्थ्यकालस्य प्रक्रान्तत्वादन्तरकालमाहअनंतकालमुत्कृष्टमन्तर्मुहूर्त्तं जघन्यकं 'विजढंमि' त्ति त्येक्ते 'स्वके' स्वकीये 'काये' निकाये पृथ्वीजीवानामन्तरं, किमुक्तं भवति ? - यत्पृथिवीकायादुद्वर्त्तनं या च पुनस्तत्रैवोत्पत्तिरनयोर्व्यवधानमिति सूत्रचतुष्टयार्थः ॥ एतानेव भावत आह
मू. ( १५४७ )
एएसिं वण्णओ चेव, गंधओ रसफ़ासओ । संठाणादेसओ वावि, विहाणाई सहस्ससो ॥
वृ. नवरं वर्णादीनां भावरूपत्वात्तेषां च संङ्ख्याभेदेनाभिधीयमानत्वादस्य भावाभिधायिता,

Page #274

२७१
अध्ययनं-३६,[ नि. ५५९] उपलक्षणं चेह सहस्र इति, वर्णादितारतम्यस्य बहुतरभेदत्वेनासङ्ख्यभेदताया अपि सम्भवादिति सूत्रार्थः ।। इत्थं पृथ्वीजीवानभिधायाब्जीवानाहमू. (१५४८) दुविहा आउजीवा उ. सुहुमा बायरा तहा।
पज्जत्तमपज्जत्ता, एवमेव दुहा पुनो। मू.(१५४९) बायरा जे उ पज्जत्ता, पंचहा ते पकित्तिया।
सुद्धोदए य उस्से, हरयनु महिया हिमे॥ मू.(१५५०) एगविहमनाणत्ता, सुहमा तत्थ वियाहिया।
सुहमा सव्वलोगंमि, लोगदेसे य बायरा ।। मू. (१५५१) संतई पप्पणाईया, अपज्जवसियाविय।
ठिई पडुच्च साईया, सपज्जवसियावि य॥ मू.(१५५२) सत्तेव सहस्साई, वासानुक्कोसिया भवे।
आउठिई आऊणं, अंतोमुहुत्त जहन्नयं। मू.(१५५३) असंखकालमुक्कोसा, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं।
कायठिई आऊणं, तं कायं तु अमुंचओ॥ मू.(१५५४) अनंतकालमुक्कोसं, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं ।
विजढंमि सए काए आउजीवाण अंतरं।। मू. (१५५५) एएसिं वन्नाओ चेव, गंधओ रसफासओ।
संठाणादेसओ वावि, विहाणाइं सहस्सओ।। वृ. सूत्राष्टकं व्याख्यातप्रायमेव नवरं 'सुद्धोदकं' मेघमुक्तं समुद्रादिसम्बन्धि च जलम् 'ओसे'त्ति अवश्यायः शरदादिषु प्राभातिकसूक्ष्मवर्षः 'हरतनु' प्रातः सस्नेहपृथिव्युद्भवस्तृणाग्रजलबिन्दुः ‘मिहिका' गर्भामासेषु गर्भसूक्ष्मवर्षा 'हिमं' प्रतीतमेव, सप्तैव सहस्राणि वर्षानामुत्कृष्टिका भवेत्, काऽसौ?-आयुःस्थितिः 'अपाम्' इत्यस्जीवानामिति सूत्राष्टकार्थः ।। '. मू.(१५५६) दुविहा वणस्सईजीवा, सुहुमा बायरा तहा।
पज्जत्तमपज्जत्ता, एवमेव दुहा पुनो।। मू.(१५५७) बायरा जे उ पज्जत्ता, दुविहा ते वियाहिया।
साहारणसरीरा य, पत्तेगा य तहेव य॥ मू. (१५५८) पत्तेयसरीरा उ, नेगहा ते पकित्तिया।
रुक्खा गुच्छा य गुम्मा य, लया वल्ली तणा तहा। मू.(१५५९) वलय पव्वया कुहणा, जलरूहा ओसही तिणा।
हरियकाया उ बोद्धव्वा, पत्तेया इति आहिया। मू. (१५६०) साहारणसरीरा उ, नेगहा ते पकित्तिया।
आलुए मूलए चेव, सिंगबेरे तहेव य॥ मू. (१५६१) हिरिली सिरिली सिस्सिरीली, जावई केयकंदली।
पलंडुलसणकंदे य, कंदली य कुहव्वये।

Page #275

२७२
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३६/१५६२ मू.(१५६२) . लोहिणीहूयथीहू य, तुहगा य तहेव य।
कण्हे य वज्जकंदे य, कंदे सूरणए तह। मू. (१५६३) अस्सकन्नी य बोद्धव्वा, सीहकनी तहेव य।
मुसुंढी य हलिद्दा य, नेगहा एवमायओ। मू.(१५६४)
एगविहमनाणत्ता०॥ मू.(१५६५)
संतई पप्पऽनाईआ० ॥ मू.(१५६६) दस चेव सहस्साई, वासानुक्कोसिया भवे।
वणस्सईण आउंतु, अंतोमुत्त जहन्नयं ।। मू. (१५६७) अनंतकालमुक्कोसा, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं।
कायठिई पनगाणं, तं कायं तु अमुंचओ। मू. (१५६८) अनंतकालमुक्कोसा, अंतोमुहुत्त जहन्नयं ।
विजदंमि सए काए, पनगजीवाण अंतरं। मू.(१५६९) एएसिं वनाओ चेव, गंधओ रसफासओ।
संठाणादेसओ वावि, विहाणाई सहस्ससो॥ वृ.सूत्राणि चतुर्दश, प्रायो व्याख्यातान्येव, नवरंसाधारणम्-अनन्तजीवानामपि समानमेकं शरीरं येषां तेऽमी साधारणशरीराः, उपलक्षणं चैतदाहारानपानग्रहणयोरपि तेषां साधारणत्वात्,
"साहारणमाहारो साहारणमाणपाणगहणं च।
साहारणजीवाणं साहरणलक्खणं एयं।" 'पत्तेगा य'त्ति प्रत्येकशरीराश्च' एकमेकं प्रति प्रत्येकम्-एकैकशो विभिन्नं शरीरमेषामिति प्रत्येकशरीराः, तेषा हि यदेकस्य शरीरं न तदन्यस्येति, यदुक्तम्
"जह सगलसरिसवाणं सिलेसमिस्साण वट्ठिया वत्ती।
पत्तेयसरीराणं तह होंति सरीरसंघाया॥१॥ जह वा तिलसकुलिया बहुएहि तिलेहिं मेलिया संतिी।
पत्तेयसरीराणं तह होंति सरीरसंघाया॥२॥" प्रक्रमाज्जीवा ये इति शेष: अनेकधा ते प्रकीर्तिताः, पठन्ति च-'बारसविहभेएणं पत्तेया उ वियाहिय'त्ति, वृक्षाः' चूतादयः 'गुच्छाः' वृन्ताकीप्रभृतयः 'गुल्माश्च' नवमालिकादयः 'लता:' चम्पकलतादयः 'वल्लयः' त्रपुष्यादयः 'तृणानि' जुञ्जकार्जुनादीनि ‘लतावलयानि' नालिकेरीकदल्यादीनि भण्यन्ते, तेषां च शाखान्तराभावेन लतारूपता त्वचो वलयाकारत्वेन च वलयता, पर्वाणि-सन्धयस्तेभ्यो जाता: पर्वजा: पाठान्तरतः पर्वगा वा इक्ष्वादयः 'कुहणाः' भूमिस्फोटकविशेषाः सर्पच्छत्रकादयो, जले रुहन्तीति जलरुहा:--पद्मादयः औषधयःफलपाकान्तास्तद्रुपाणि तृणानि औषधितृणानि-शाल्यादीनि हरितानि-तन्दुलेयकादीनि तान्येव कायाः-शरीराण्येषामिति हरितकायाः, चशब्द एषामेव स्वगतानेकभेदसंसूचकः। _ 'साधारणशरीरास्त्वि'ति तुशब्दस्यापिशब्दार्थत्वात् साधारणशरीरा अपि न केवलं प्रत्येकशरीरा इत्यपिशब्दार्थः, आलूकमूलकादय: हरिद्रापर्यन्ताः प्रायः कन्दविशेषास्तत्तद्देश

Page #276

अध्ययनं-३६,[ नि. ५५९]
२७३ प्रसिद्धाः 'एवमादयः' इत्येवंप्रकारा येषामिदं साधारणशरीरलक्षणमस्ति, तद्यथा
"चक्कागं भज्जमाणस्स, गंठी चुन्नघनो भवे। पुढवीसरिसेण भेएण, अनंतजीवं वियाणाहि॥१॥
गूढच्छिरागं पत्तं सच्छीरं जं च होइ निच्छीरं ।
जंपि य पणट्ठसंधि, अनंतजीवं वियाणाहि॥२॥" इत्यादि पनका-उल्लिजीवाः, इह च तदुपलक्षिताः सामान्येन वनस्पतयो गृह्यन्ते, तथा चान्ये पठन्ति'वणप्फईण आउंतु'त्ति, प्रत्येकशरीरापेक्षया चोत्कृष्टं दशवर्षसहस्रमानमायुरुक्तं, साधारणानां जघन्यत उत्कृष्टतश्चान्तर्मुहूर्त्तायुष्कमानं, उक्तं च-"निओयस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिइपन्नत्ता ?, गोयमा ! जहनेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणवि अंतोमुहुत्तं" कायस्थितः पनकानाम्, इहापि सामान्येन वनस्पतिजीवानाम, अत एवासौ सामान्येन वनस्पतिजीवान्निगोदान् वाऽपेक्ष्योत्कृष्टतोऽनन्तकालमुच्यते, विशेषापेक्षायां हि प्रत्येकवनस्पतीनां तथा निगोदानां बादराणां सूक्ष्माणां चासङ्ख्येयकालोऽवस्थितिः, यदुक्तम्-"पत्तेयसरीरबादरवनप्फईकाइयाणं भंते ! केवइयं कालं कायठिई पन्नत्ता?, जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण सत्तरिसागरोवमकोडाकोडीओ निओएणं भंते ! निओदेत्ति कालओ केच्चिरं होइ?, जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अनंतकालं अनंताओ ओसप्पिणीओ खेत्तओ अड्डाइज्जा पोग्गलपरियट्ठा वा। बायरनिओयपुच्छा, जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सत्तरिसागरोवमकोडाकोडीओ।
सुहुमनिगोयपुच्छा, जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं"ति । तथाऽसङ्ख्यकालमुत्कृष्टं पनकजीवानामन्तरं, तत उगत्य हि पृथिव्यादिषुत्पत्तव्यं, तेषु चासङ्ख्येयकालैव कायस्थितिरिहापि तथाऽभिधानादिति चतुर्दशसूत्रार्थः ।। प्रकृतमुपसंहरनुत्तरग्रन्थं च सम्बन्धयितुमिदमाहमू.(१५७०) इच्चेए थावरा तिविहा, समासेन वियाहिया।
इत्तो उतसे तिविहे, वुच्छामि अनुपुव्वसो॥ वृ. इति' इत्येवंप्रकाराः 'एते' पृथिव्यादयः स्थानशीला: स्थावराः 'त्रिविधाः' त्रिप्रकाराः, त्रयाणामप्यमीषां स्वयमवस्थितिस्वभावत्वात्, 'समासेन' सङ्केपेण व्याख्याताः, विस्तरतो ह्यमीषां बहुतरा भेदाः । 'अत:' स्थावरविभक्तेरनन्तरं 'तुः' पुनरर्थः त्रसांस्त्रिविदान् वक्ष्यामि 'अनुपुव्वसो'त्ति आनुपयेति सूत्रार्थः॥ मू.(१५७१) तेऊ वाऊ य बोद्धव्वा, ओराला य तसा तहा।
तच्चेए तसा तिविहा, तेसिं भेए सुणेह मे॥ वृ.'तेउ'त्ति तेजोयोगात्तेजांसि-आ[त्रा]ग्नयस्तद्वतिनो जीवा अपि तथोक्ताः, एवं 'वाऊ'त्ति वान्तीति वायवो-वातास्ते च बोद्धव्याः, ओराल'त्ति 'उदाराः' एकेन्द्रियापेक्षया प्रायः स्थूला द्वीन्द्रियादय इतियावत् 'चः समुच्चये त्रसाः 'तथे'ति तेनागमोक्तेन प्रकारेण, उपसंहारमाह'इती'त्यनन्तरोक्तास्त्रस्यन्ति-चलन्ति देशाद्देशान्तरंसंक्रामन्तीति त्रसाः 'त्रिविधाः' त्रिप्रकाराः, तेजोवाय्वोश्च स्थावरनामकर्मोदयेऽप्युक्तरूपं त्रसनमस्तीति त्रसत्वं, द्विधा हि तत्-गतितो 129/18

Page #277

२७४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३६/१५७१ लब्धितश्च, यत उक्तम्-- "दुविहा खलु तसजीवा-लद्धितसा चेव गतितसा चेव"त्ति, ततश्च तेजोवाय्वोर्गतित उदाराणां च लब्धितोऽपि त्रसत्वमिति, उत्तरग्रन्थसम्बन्धनायाह-'तेषा'मिति तेज:प्रभृतीनां भेदान् श्रृणुत 'मे' मम कथयत इति सूत्रार्थ: ।। तत्र तावत्तेजोजीवानाहमू.(१५७२) दुविहा तेउजीवा उ, सुहमा बायरा तहा।
पज्जत्तमपज्जत्ता, एवमेव दुहा पुनो। मू.(१५७३) बायरा जे उ पज्जत्ता, नेगहा ते वियाहिया।
इंगाले मुम्मुरे अगनी, अच्चि जाला तहेव य॥ मू.(१५७४) उक्का विज्जू य बोद्धव्वा, नेगहा एवमायओ।
एगविहमनाणत्ता, सुहुमा ते वियाहिया। मू.(१५७५) सुहुमा सव्वलोगंमि, लोगदेसे य बायरा।
इत्तो कालविभागं तु, तेसिं वुच्छं चउव्विहं। मू.(१५७६) संतई पप्पऽणाईया, अपज्जवसियावि य।
ठिइं पडुच्च साईया, सपज्जवसियावि य॥ मू. (१५७७) तिनेव अहोरत्ता, उक्कोसेन वियाहिया।
आउ ठिई तेऊणं, अंतोमुहत्तं जहन्नयं ।। मू.(१५७८) असंखकालमुक्कोसा, अंतोमुहुत्त जहन्नयं।
कायठिई तेऊणं, तं कायं तु अमुंचओ। मू.(१५७९) अनंतकालमुक्कोसं, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं ।
विजढंमि सए काए, तेउजीवाण अंतरं।। मूः (१५८०) एएसिं वन्नओ चेव, गंधओ रसफासओ।
सठाणादेसओ वावि, विहाणाइंसहस्ससो॥ वृ.दुविहेत्यादिसूत्राणि नव प्रायः प्राग्वत्, नवरम् अङ्गारः' विगतधूमज्वालो दह्यमानेन्धनात्मकः 'मुर्मुरः' भस्ममिश्राग्निकनरूपः ‘अग्निः' इहोक्तभेदातिरिक्तो वह्निः ‘अर्चिः' मूलप्रतिबद्धा ज्वलनशिखा, दीपशिखेत्यन्ये, 'ज्वाला' छिन्नमूला ज्वलनशिखैवेति सूत्रनवकार्थः ।।
उक्तास्तेजोजीवाः, वायुजीवानाहमू.(१५८१) दुविहा वाउजीवा य, सुहुमा बायरा तहा।
पज्जत्तमपज्जत्ता, एवमेव दुहा पुनो। मू.(१५८२) बायरा जे उपज्जत्ता, पंचहा ते पकित्तिया।
उक्कलियामंडलियाघनगुंजासुद्धवाया य॥ मू.(१५८३) संवट्टगवाए य, नेगहा एवमाअओ।
एगविहमनाणत्ता, सुहमा तत्थ वियाहिया॥ मू.(१५८४) सुहमा सव्वलोगंमि, लोगदेसे य बायरा।
इत्तो कालविभागं तु, तेसिं वुच्छं चउब्विहं।। मू.(१५८५) संतइं पप्पऽणाईया, अपज्जवसियावि य।

-

Page #278

अध्ययनं - ३६, [ नि. ५५९ ]
ठिइं पडुच्च साईया, सपज्जवसियावि य ॥ तिन्नेव सहस्साइं, वासानुक्कोसिया भवे । आउठिई वाऊणं, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं ॥ असंखकालमुक्कोसा, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं । कार्यठिई वाऊणं, तं कायं तु अमुंचओ ॥ अनंतकालमुक्कोसं, अंतोमुहुत्तं जहन्त्रयं । विजढंमि सए काए, वाउजीवाण अंतरं ॥ एएसिं वन्नओ चेव, गंधओ रसफासओ । संठाणादेसओ वावि, विहाणाई सहस्ससो ॥
२७५
मू. ( १५८६ )
मू. ( १५८७ )
मू. ( १५८८ )
मू. (१५८९ )
वृ. दुविहेत्यादि सूत्रनवकं प्राग्वत् । 'पञ्चधे' त्युपलक्षणम्, अत्रैवास्यानेकधेत्यभिदानात्, 'उक्कलियामंडलियाघणगुंजासुद्धवाया य' वातशब्दस्य प्रत्येकमभिसम्बन्धादुत्कलिकावाता ये स्थित्वा स्थित्वा पुनर्वान्ति मण्डलिकावाता - वातोलीरूपा: घनवाता - रत्नप्रभाद्यधोवर्त्तिनां धनोदधीनां विमानानां वाऽऽधारा हिमपटलकल्पा वायवो गुञ्जावाता-ये गुञ्जन्तो वान्ति शुद्धवाता - उत्कलिकाद्युक्तविशेषविकला मन्दानिलादय:, 'संवट्टगवाए य'त्ति संवर्त्तकवाताश्चये बहिः स्थितमपि तृणादि विवक्षितक्षेत्रान्तः क्षिपन्तीति सूत्रनवकार्थः ॥
इत्थं तेजोवायुरूपांस्त्रसानभिधायोदारत्रसाभिधित्सयाऽऽह

मू. (१५९० ) ओराला तसा जे उ, चउहा ते पकित्तिया । बेइंदिय तेइंदिय, चउरो पंचिंदिया चेव ॥
एतश्च
वृ. उदारास्त्रसाः 'ये तु' इति ये पुनः 'चतुर्धा' चतुष्प्रकारास्ते प्रकीर्तिताः, यथा चैषां चतुर्द्धात्वं तथाऽऽह - 'बेइंदिय'त्ति द्वे इन्द्रिये - स्पर्शनरसनाख्ये येषां तेऽमी द्वीन्द्रियाः, निर्वृत्त्युपकरणाख्यं द्रव्येन्द्रियमभिप्रेत्योच्यते, भावेन्द्रियापेक्षयैकेन्द्रियाणामपीन्द्रियपञ्चकस्यापि सम्भवात्, तथा च प्रज्ञापना- "दव्विदियं पडुच्च एगिदिया जीवा एगेंदिया भावेंगियं पडुच्च एगेन्दियावि जीवा बेंदिया तेइंदिया चउरिंदिया पंचिदिय"त्ति, एवं शेषेष्वपि तथैव 'तेइंदिय'त्ति त्रीन्द्रियाः-येषां द्वे ते एव तृतीयां घ्राणं, 'चउरी 'त्ति प्रक्रमाच्चतुरिन्द्रियाः- येषां त्रीण्युक्तरूपाणि चतुर्थं चक्षुः, पञ्चेन्द्रियाश्चैव येषामेतान्येव चत्वारि पञ्चमं श्रोत्रमिति सूत्रार्थः ॥ तत्र तावद् द्वीन्द्रियवक्तव्यतां प्रतिपिपादयिषुरिदमाह
मू. (१५९१ )
मू. (१५९२ )
बेइंदिया उ जे जीवा, दुविहा ते पकित्तिया । पज्जत्तमपज्जत्ता, तेसिं भए सुणेह मे ॥ किमिनो सोमंगला चेव, अलसा माइवाहया । वासीमुहा य सिप्पीया, संखा संखणगा तहा ॥ पल्लोयानुल्लया चेव, तहेव य वराडगा । जलूगा जालगा चेव, चंदना य तहेव य ॥ इति बेइंदिया एए, नेगहा एवमायओ। लोएगदेसे ते सव्वे, न सव्वत्थ वियाहिया ।।
मू. (१५९३ )
मू. (१५९४ )

"

Page #279

-
-
२७६
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३६/१५९५ मू.(१५९५) संतई पप्पा नाईया, अपज्जवसियावि य।
ठिइं पडुच्च साईया, सपज्जवसियावि य॥ मू.(१५९६) वासाइं बारसेव उ, उक्कोसेन वियाहिया।
बेइंदियआउठिई, अंतोमुहत्तं जहन्नयं। मू.(१५९७) संखिज्जकालमुक्कोसा, अंतोमुहत्तं जहन्नयं।
बेइंदियकायठिई, तं कायं तु अमुंचओ। मू.(१५९८) अनंतकालमुक्कोसं, अंतोमुहुत्त जहन्नयं ।
बेइंदियजीवाणं, अंतरेयं वियाहियं ।। मू.(१५९९) एएसिं वनओ चेव, गंधओ रसफासओ।
संठाणादेसओ वावि, विहाणाइंसहस्ससो।। वृ. बेइंदिया इत्यादि सूत्रनवकम्, इदमपि प्रायस्तथैव, नवरं द्वीन्द्रियाभिलापः कर्त्तव्यः, तथा 'कृमयः' अशुच्यादिसम्भवाः 'अलसाः' प्रतीताः 'मातृवाहकाः' ये काष्ठशकलानि समोभयाग्रतया संबध्नन्ति, वास्याकारमुखा वासीभुखाः, 'सिप्पिय'त्ति प्राकृतत्वात् शुक्तयः 'शङ्खा:' प्रतीताः 'शङ्खनकाः' तदाकृतय एवात्यन्तलघवो जीवाः ‘वराटका:' कपर्दकाः 'जलौकसः' दुष्टरक्ताकर्षिण्यः चन्दनका-अक्षाः, शेषास्तु यथासम्प्रदायं वाच्याः, वर्षाणि द्वादशैवत्विति सूत्रनवकार्थः ।। त्रीन्द्रियवक्तव्यतामाहम.(१६००) तेइंदिया य जे जीवा, दुविहा ते पकित्तिया।
पज्जत्तमपज्जत्ता, तेसिं भेए सुणेह मे।। मू. (१६०१) कुंथुपिवीलिउद्दसा, उक्कलुदेहिया तहा।
तणहारा कट्ठहारा य, मालूगा पत्तहारगा ।। मू.(१६०२)
कप्पासिद्धिमिजा य, तिंदुगा तउसर्मिजगा।
सदावरी य गुम्मी य, बोद्धव्वा इंदगाइ य॥ मू. (१६०३) इंदगोवसमाइया, नेगहा एवमायओ।
लोएगदेसे ते सव्वे, न सव्वत्थ वियाहिया। मू.(१६०४) संतइं पप्पऽणाईया, अपज्जवसियावि य।
ठिइं पडुच्च साईया, सपज्जवसियावि य॥ मू. (१६०५) एगूनवन्न होरत्ता, उक्कोसेन वियाहिया।
तेइंदिय आउठिई, अंतोमुहत्तं जहन्नयं॥ मू.(१६०६) संखिज्जकालमुक्कोसा, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं।
तेइंदियकायठिई, तं कायं तु अमुंचओ। मू.(१६०७) अनंतकालमुक्कोसं, अंतोमुहत्तं जहन्नयं।
तेइंदियजीवाणं, अंतरेयं वियाहियं॥ मू. (१६०८) एएसिं वनओ चेव, गंधओ रसफासओ।
संगणादेसओ वावि, विहाणाई सहस्ससो॥

Page #280

अध्ययनं - ३६, [ नि. ५५९ ]
२७७
मू. ( १६०९ )
वृ. तेंदिएत्यादि सूत्रनवकम्, एतदपि पूर्ववत्, नवरं त्रीन्द्रियोच्चारणं विशेषः । तथा कुन्थवःअनुद्धरिप्रभृतयः पिपीलिका:-कीटिका: गुंमी-शतपदी, एवमन्येऽपि यथासम्प्रदायं वाच्याः, एकोनपञ्चाशदहोरात्राण्यायुः स्थितिरिति सूत्रनवकार्थः ॥ चतुरिन्द्रियवक्तव्यतामाहचउरिंदिया उ जे जीवा, दुविहा ते पकित्तिया । पज्जत्तमपज्जत्ता, तेसिं भेए सुनेह मे ॥ अधिया पुत्तिया चेव, मर्चच्छया मगसा तहा । भमरे कीडपयंगे य, ढिंकणे कुंकने तहा ।। कुक्कडे सिंगिरीडी य, नंदावत्ते य विच्छिए । डोले भिंगगिरिडिओ, विरिली अच्छिवेहए ॥ अच्छिरे माहले अच्छि[रोडए ], विचित्ते चित्तपत्तए । ओहिंजलिया जलकारी, य नीया तंबगाइ या ॥ इइ चउरिंदिया एए, नेगहा एवमायओ । लोगस्स एगदेसंमि, ते सव्वे परिकित्तियां ॥ संतई पप्पऽ णाईया, अपज्जवसियावि य । ठिई पडुच्च साईया, सपज्जवसियावि य ॥ छच्चेव य मासाऊ, उक्को सेण वियाहिया । चउरिंदिय आउठिई, अंतोमुहुत्त जहन्नयं ॥ संखिज्जकालमुक्कोसं, अंतोमुहुत्त जहन्नयं । चउरिंदियकायठिई, तं कार्यं तु अमुंचओ ॥ अनंतकालमुक्कसं, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं । विजढंमि सए काए, अंतरेयं वियाहियं ॥ एएसिं वन्नओ चेव, गंधओ रसफासओ । संठाणादेसओ वावि, विहाणाई सहस्ससो ॥
मू. ( १६१० )
मू. ( १६११ )
मू. ( १६१२ )
मू. ( १६१३ )
मू. ( १६१४ )
मू. (१६१५ )
मू. ( १६१६ )
मू. ( १६१७)
मू. ( १६१८ )
,
वृ. चउरिदिएत्यादि सूत्रदशकम् इदमपि तथैव चतुरिन्द्रियाभिलाप एव विशेषः । एतद्भेदाश्च केचिदप्रतीता एवान्ये तु तत्तद्देशप्रसिद्धितो विशिष्टसम्प्रदायाच्चाभिधेया:, तथा षडेव मासानुत्कृष्टैषां स्थितिरिति सूत्रदशकार्थः । पञ्चेन्द्रियवक्तव्यतामाह
मू. ( १६१९ )
पंचिंदिया उ जे जीवा, चउव्विहा ते वियाहिया ।
नेरइय तिरिक्खा य, मनुया देवा य आहिया ||
वृ. पञ्चेन्द्रियास्तु ये जीवाश्चतुर्विधास्ते व्याख्याताः, तद्यथा- 'नेरइय तिरिक्खा य'त्ति नैरयिकास्तिर्यश्चश्च मनुजा देवाश्च 'आख्याताः ' कथितास्तीर्थकरादिभिरिति सूत्रार्थः ॥
तत्र तावन्नैरयिकानाह
मू. ( १६२० )
मू. ( १६२१ )

नेरइया सत्तविहा, पुढवीसू सत्तसू भवे । रयणाभ सक्कराभा, वालुयाभा य आहिया ॥ पंकाभा धूमाभा, तमा तमतमा तहा।

Page #281

२७८
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३६/१५२१
इइ नेरइया एए, सत्तहा परिकित्तिया। मू. (१६२२) लोगस्स एगदेसंमि, ते सव्वे उ वियाहिया।
इतो कालविभागंतु, तेसिं वुच्छं चउब्विहं।। मू. (१६२३) संतइं पप्पऽणाईया, अपज्जवसियावि य।
ठिई पडुच्च साईया, सपज्जवसियावि य॥ मू. (१६२४) सागरोवममेगंतु, उक्कोसेन वियाहिया।
पढमाइ जहन्नेणं, दसवाससहस्सिया॥ मू.(१६२५) तिनेव सागराऊ, उक्कोसेन वियाहिया।
दुच्चाए जहन्त्रेणं, एगं तू सागरोवमं॥ मू. (१६२६) दससागरोवमाऊ, उक्कोसेन वियाहिया।
चउत्थीइ जहन्नणं, सत्तेव उसागरोवमा ।। मू.(१६२७) दससागरोवमाऊ, उक्कोसण वियाहिया।
पंचमाए जहन्नेणं, दस चेव उ सागरा ।। मू.(१६२८) सत्तरससारगाऊ, उक्कोसेन वियाहिया।
पंचमाए जहन्नेणं, दस चेव उसागरा ।। मू.(१६२९) यावीससागराऊ, उक्कोसेन वियाहिया।
छट्ठीइ जहन्त्रेणं, सत्तरस सागरोवमा। मूः (१६३०) तित्तीससागराऊ, उक्को सेन वियाहिया।
सत्तमाए जहन्त्रेणं, बावीसं सागरोवमा। मू.(१६३१) जा चेव उ आउठिई, नेरइयाणं वियाहिया
सा तेसिं कायठिई, जहन्नुक्कोसिया भवे। मू.(१६३२) अनंतकालमुक्कोसं, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं।
विजढंमि सए काए, नेरइयाणं तु अंतरं। मू.(१६३३) एएसिं वन्नओ चेव, गंधओ रसफासओ।
संठाणादेसओ वावि, विहाणाइं सहस्ससो॥ वृ. नेरइएत्यादि चतुर्दश सूत्राणि। नैरयिकाः 'सप्तविधाः' सप्तप्रकाराः, किमिति?, पृथ्वीषु सप्तसु'भवे'त्ति भवेयुः, ततस्तद्भेदात्तेषां सप्तविधत्वमिति भावः, काः पुनस्ताः सप्त? इत्याह'रयणाभ'त्ति रत्नानां-वैडूर्यादीनामाभानमाभास्वरूपतः प्रतिभासनमस्यामिति रत्नाभा, इत्थं चैतत्, तत्र रत्नकाण्डस्य भवनपतिभवनानां च विविधरत्नवतां सम्भवात्, एवं सर्वत्र, नवरं शर्करा-श्लक्ष्णपाषाणशकलरूपा तदाभा, 'धूमाभे'ति यद्यपि तत्र धूमासम्भवस्तथाऽपि तदाकारपरिणतानां पुद्गलानां सम्भवात्, तमोरूपत्वाच्च तमः, प्रकृष्टतरतमस्त्वाच्च तमस्तमः, 'इति' इत्यमुना पृथिवीसप्तविधत्वलक्षणेन प्रकारेण नैरयिका एते सप्तधा प्रकीर्तिताः।
'लोगस्से'त्यादिसूत्रद्वयं क्षेत्रकालाभिधायि प्राग्वत्। सादिसपर्यवसितत्वं द्विविधस्थित्यभिधानद्वारतो भावयितुमाह-सागरोपममेकं तूत्कृष्टेन व्याख्याता 'प्रथमायां' प्रक्रमान्नरकपृथिव्यां

Page #282

अध्ययनं - ३६, [ नि. ५५९ ]
२७९
जघन्येन दश वर्षसहस्राणि यस्यां सा दशवर्षसहस्रिका प्रस्तावादायुः स्थितिर्ने रयिकाणामितीहोत्तरसूत्रेषु च द्रष्टव्यम् ।
त्रीण्येव ' सागरे 'ति सागरोपमाणि 'तुः ' पूरणे उत्कृष्टेन व्याख्याता द्वितीयायां, 'जहन्त्रेणं' ति उत्तरत्र तुशब्दस्य पुनः शब्दार्थस्य भिन्नक्रमत्वेनेह सम्बन्धाज्जघन्येन पुनरेकं सागरोपमम् ।
सप्तैव सागरोपमाणि तूत्कृष्टेन व्याख्याता तृतीयायां, जघन्येन पुनस्त्रीण्येव सागरोपमाणि, दश सागरोपमाणि तूत्कृष्टेन व्याख्याता चतुर्थ्यां जघन्येयन सप्तैव तु सागरोपमाणि । सप्तदश सागरोपमाणि तूष्कृष्टैन व्याख्याता पञ्चम्यां, जघन्येन देश चैव तु सागरोपमाणि द्वाविंशतिः सागरोपमाणि तूत्कृष्टैन व्याख्याता षष्ठ्यां, जघन्येन सप्तदश सागरोपमाणि । त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि तूत्कृष्टेन वयख्याता सप्तम्यां नरकपृथिव्यां, जघन्येन द्वाविंसतिः सागरोपमाणि ॥
आयुः स्थितिरुक्ता, कायस्थितिमाह-'या चे 'ति चशब्दो वक्तव्यतान्तरोपन्यासे 'एवे 'ति भिन्नक्रमः ‘चः' पुनरर्थः, ततो यैव च पुराऽऽयुः स्थितिर्नैरयिकाणां व्याख्याता 'सि'त्ति एवकारस्य गम्यमानत्वात्सैव तेषां कायस्थििितर्जघन्योत्कृष्टा भवेत्, इत्थं चैतत्, तत उद्वृत्तानां पुनस्तत्रैवानुपपत्तेः, ते हि तत उद्धृत्य कश्चिज्जीवों गर्भजपर्याप्तकसङ्ख्ययवर्षायुष्ष्वेवोपजायन्ते, यत उक्तम्-“नरगाओ उव्वट्टा गब्भे पज्जत्तसंखजीवीसु । नियनेण होइ वासो" इत्यादि अन्तरविधानाभिधायि सूत्रद्वयं प्राग्वत्, नवरमन्तर्मुहूर्तं जघन्यमन्तरं, यदाऽन्यतरनरकादुद्धृत्य कञ्चिज्जीवो गर्भजपर्याप्तकमत्स्यादिषूत्पद्यते, तत्र चातिसंक्लिष्टाध्यवसायो ऽन्तर्मुहूर्त्तमानायुः प्रतिपाल्य मृत्वाऽन्यतमनरक एवोपजायते तदा लभ्यत इति भावनीयमिति चतुर्दशसूत्रार्थः ॥ इत्थं नैरयिकानभिधाय तिरश्च आह-मू. ( १६३४ )
मू. ( १६३५ )
मू. ( १६३६ )
मू. ( १६३७ )
मू. ( १६३८ )
मू. ( १६३९ )
मू. (१६४० )
मू. ( १६४१ )

पंचिदियतिरिक्खा उ, दुविहा ते वियाहिया । संमुच्छिमतिरिक्खा उ, गब्भवक्कतिया तहा ॥ दुविहावि ते भवे तिविहा, जलयरा थलयरा तहा। खहयरा य बोद्धव्वा, तेर्सि भेए सुणेह मे ॥ मच्छा य कच्छभा य, गाहा य मगरा तहा। सुंसमारा य बोद्धव्वा, पंचहा जलयराहिया लोएगदेसे ते सव्वे, न सव्वत्थ वियाहिया । इत्तो कालविभागं तु, तेसिं वुच्छं चउव्विहं ॥ संतई पप्पऽणाईया, अपज्जवसियावि य । ठिई पडुच्च साईया, सपज्जवसियावि य ॥ इक्का य पुव्वकोडीओ, उक्को सेन वियाहिया । आउठिई जलयराणं, अंतोमुहुतं जहन्नयं ॥ पुव्वकोडीपुहुत्तं तु, उक्को सेन वियाहिया । काठई जलयराणं, अंतोमुहुत्तं जहन्त्रयं ॥ अनंतकालमुक्कोसं, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं । विजढंमि सए काए, जलयराणं तु अंतरं ।।

Page #283

२८०
उत्तराध्ययन-- मूलसूत्रम् - २-३६ / १६४२

मू. ( १६४२ )
मू. (१६४३ )
मू. ( १६४४ )
मू. (१६४५ )
मू. (१६४६ )
मू. (१६४७ )
मू. (१६४८ )
मू. (१६४९ )
मू. ( १६५० )
मू. ( १६५१ )
मू. ( १६५२ )
.मू. (१६५३ )
मू. ( १६५४ )
मू. ( १६५५ )
मू. ( १६५६ )
मू. ( १६५७ )
वृ. पञ्चेन्द्रियेत्यादि सूत्राणि पञ्चवि (चतुर्विंशतिर्व्याख्यातप्रायाण्येव, नवरमाद्यसूत्रद्वयमुद्देशतो भेदाननन्तरग्रन्थसम्बन्धं चाभिदधाति, अत्र संमूर्च्छनं संमूर्च्छा-अतिशयमूढता तया निर्वृत्ताः

एएसि वन्नओ चेव, गंधओ रसफासओ । संठाणादेसओ वावि, विहाणाइं सहस्ससो ॥ चउप्पया य परिसप्पा, दुविहा थलयरा भवे । चउप्पया चउविहा उ, ते मे कित्तयओ सुण ।। एगखुरा दुखुरा चेव, गंडीपयसनप्फया । हयमाइ गोणमाई, गयमाई सीहमाइणो ॥ भुओरगपरिसप्पा, परिसप्पा दुविहा भवे। गोहाई अहिमाईया, इक्किक्का नेगहा भवे ॥ लोएगदेसे ते सव्वे, न सव्वत्थ वियाहिया । इतो कालविभागं तु, तेसिं वुच्छं चउव्विहं ॥ संतंइ पप्पऽणाईया, अपज्जवसियावि य । ठिइं पडुच्च साईया, सपज्जवसियावि य ॥ पलि ओवमा उ तिन्नि उ, उक्कोसेन वियहिया । आउठिई थलयराणं, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं ॥ पलिओवमा उ तिन्नि उ, उक्को सेनं वियाहिया । पुव्वकोडीपुहुत्तं तु, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं ॥ कायठिई थलयराणं, अंतरं तेसिमं भवे । कालं अनंतमुक्कसं, अंतोमुहुत्तं जहत्रयं ॥ विजढंमि सए काए, थलयराणं तु अंतरं । चम्मे उ लोमपक्खी या, तइया समुग्गपक्खिया ॥ विययपक्खी य बोद्धव्वा, पक्खिणो य चउव्विहा ।
लोएगदेसे ते सव्वे, न सव्वत्थ वियाहिया ॥ संतंइ पप्पऽनाईया, अपज्जवसियावि य । ठिइं पडुच्च साईया, सपज्जवसियावि य ॥ पलि ओवमस्स भागो, असंखिज्जइमो भवे । आउठिई खहयराणं, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं ॥ असंखभागो पलियस्स, उक्वोसेन उ साहिओ ।
पुव्वकोडीपुहुत्तेणं, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं ॥ कार्याठिई खहयराणं, अंतरं ते (रेयं) वियाहियं । कालं अनंतमुक्कसं, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं ॥ एएसि वन्नओ चेव, गंधओ रसफासओ । संठाणादेसओ वावि, विहाणाई सहस्ससो ॥
.

Page #284

अध्ययनं - ३६, [ नि. ५५९ ]
---
संमूच्छिमा:, यदिवा समित्युत्पत्तिस्थानपुद्गलैः सहैकी भावेन मूर्च्छन्ति तत्पुद्गलोपचयात्समुच्छ्रिता भवन्तीत्यौणादिक इम्प्रत्यये संमूच्छिमास्ते च ते तिर्यञ्चः संमूच्छिमतिर्यञ्चो ये मनः पर्याप्तयभावत: सदा संमूच्छिता इवावतिष्ठन्ते, तथा गर्भे व्युत्क्रान्तिर्येषां तेऽमी गर्भव्युत्क्रान्तिकाः । जले चरन्ति-गच्छन्ति चरेर्भक्षणमित्यर्थ इति भक्षयन्ति चेति जलचराः, एवं स्थलंनिर्जलो भूभागस्तस्मिश्चरन्तीति स्थलचराः, तथा 'खहयर' त्ति सूत्रत्वात्खम्-आकाशं तस्मिश्चरन्तीति खचराः । 'यथोद्देशं निर्देश, इति जलचरभेदानाह-'भत्स्याः ' मीना: 'कच्छपा:' कूर्माः गृह्णन्तीति ग्राहा:- जलचरविशेषा मकरा: सुंसुमारा अपि तद्विशेषा एव ।
'लोएगदेसे' त्यादिसूत्राणि षट् क्षेत्रकालभावाभिधायीनि, तथेह पृथक्त्वं द्विप्रभृत्यानवान्तम् । स्थलचरभेदानाह - परि-समन्तात्सर्पन्ति - गच्छन्तीति परिसर्पाः, एकसुखरादयश्च हयादिप्रभृतिभिर्यथाक्रमं योज्यन्ते, तत एकः खुरः- चरणे येषामधोवत्र्त्यस्थिविशेषो येषां ते एकखुरा:-हयादयः एवं ‘द्विखुराः ' गवादयो गण्डी- पद्मकर्णिका तद्वद्वृत्ततया पदानि येषां ते गण्डीपादाः - गजादयः 'सणप्फ'त्ति सूत्रत्वात्सह नखैः - नखरात्मकैर्वर्त्तन्त इति सनखानि तथाविधानि पदानि येषां ते सनखपदा:- सिंहादयः । 'भुओरगपरिसप्पा य'त्ति परिसर्पशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते, ततो भुजा इव भुजाः - शरीरावयवविशेषास्तैः परिसर्पन्तीति भुजपरिसर्पाः, उरो-वक्षस्तेन परिसर्पन्तीत्युरः परिसर्पाः, तस्यैव तत्र प्राधान्यात्, गोधादयः अहिः - सर्पस्तदादय इति यथाक्रमं योगः, एते च 'एकैके' इति प्रत्येकम् 'अनेकधा' अनेकभेदाः, गोधेरकनकुलादिभेदतो गोणसहाचप्रलापादिभेदेतः ।
२८१
पल्योपमानितुत्रीण्युत्कृष्टेन तु साधिकानि पूर्वकोटीपृथक्त्वेन उक्तरूपेण, पल्योपमायुषो हितेन पुनस्तत्रैवोत्पद्यन्ते, ये तु पूर्वकोट्ययुपो मृत्वा तत्रैवोपजायन्ते तेऽपि सप्ताष्ट वा भवग्रहणानि - यावत्, पञ्चेन्द्रियनरतिरश्चामधिकनिरन्तरभवान्तरासम्भवात्, उक्तं हि - "सत्तठ्ठ भवा उ तिरिमगुण'त्ति, अत एतावत एवाधिकस्य सम्भव इति भावना ।
खचरानाह - 'चम्मे उ'त्ति प्रक्रमात् 'चर्मपक्षिणिः' चर्मचटकाप्रभृतयः, चर्मरूपा एव हि तेषा पक्षा इति, तथा रोमप्रधानाः पक्षा रोमपक्षास्तद्वन्तः रोमपक्षिणः - राजहंसादयः 'समुद्गपक्षिणः' समुद्गकाकारपक्षवन्तः, ते च मानुषोत्तराद्बहिर्द्वीपवर्त्तिनः, 'विततपक्षिणः ' ये सर्वदा विस्तारिताभ्यामेव पक्षाभ्यामासते । इह च यत्क्षेत्रस्थित्यन्तरादि प्रत्येकं प्रोक्तनेन सदृशमपि पुनः पुनरुच्यते न पुनरतिदिश्यते तत्प्रपञ्चितज्ञविनेयानुग्रहार्थमेवंविधा अपि प्रज्ञापनीया एवेति ख्यापनार्थं चेत्यदुष्टमेवेति भावनीयमिति पञ्चविं (चतुर्विंशतिसूत्रार्थ: ।।
इत्थं तिरश्चोऽभिधाय मनुजानभिधातुमाहमू. ( १६५८ )
मू. ( १६५९ )
मू. ( १६६० )

मनुया, दुविहभेया उ, ते मे कित्तयओ सुन। संमुच्छिमाइ मनुया, गब्भवक्कंतिया तहा ॥ गब्भवक्कंतिया जे उ, तिविहा ते वियाहिया । अकम्मकम्मभूमा य, अंतरद्दीवगा तहा ॥ पनरस तीसइविहा, भेआ अठ्ठवीसई । संखा उ कमसो तेसिं, इह एसा वियाहिया ॥

Page #285

२८२
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३६/१६६१ मू. ( १६६१) समुच्छिमाण. एसेव, भेओ होइ आहिओ।
लोगस्स एगदेसंमि, ते सव्वेवि वियाहिया। मू.(१६६२) संतई पप्पऽणाईया, अपज्जवसियाविय।
ठिई पडुच्च साईया, सपज्जवसियावि य॥ मू.(१६६३) पलिओवमाइं तिनि य, उक्कोसेन वियाहिया।
आउठिई मनुयाणं, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं। मू.(१६६४) पलिओवमाइ तिन्नि उ, उक्कोसेन वियाहिया।
पुवकोडिपुत्तेणं, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं ।। मू.(१६६५) कायठिई मनुयाणं, अंतरं तेसिमं भवे ।
अनंतकालमुक्कोसं, अंतोमहत्तं जहन्नयं। मू.(१६६६) एएसिं वन्नओ चेव, गंधओ रसफासओ।
संठाणादेसओ वावि, विहाणाई सहस्ससो॥ वृ. मनुएत्यादि सूत्रनवकं प्राग्वत्, नवरम् 'अकम्मकम्मभूमा यत्ति भूमेत्यस्य प्रत्येकमभिसम्बन्धात्सूत्रत्वाच्चाकर्मभूमौ भवा अकर्मभूमा एवं कार्मभूमाश्च, अन्तरम्-इह समुद्रमध्यं तस्मिन् द्वीपा अन्तरद्वीपास्तेषु जाता अन्तरद्वीपजाः । 'पनरसतीसइविह'त्ति विधशब्दस्य प्रत्येकमभिसम्बन्धात्पञ्चदशविधाः कार्मभूमाः, कर्मभूमीनां पञ्चदशसङ्ख्यत्वात्, तद्भेदे चामीषामिह भेदस्याभिधित्सितत्वात्, पञ्चदशसङ्ख्यात्वं च भरतैरावतविदेहानां त्रयाणां प्रत्येकं पञ्चसंख्यत्वात्, त्रिंशद्विधा अकर्मभूमाः, अत्राप्यकर्मभूमीनामेतावत्सङ्ख्यत्वं हेतुः, ता हि हैमवतहरिवर्षरम्यकहैरण्यवतदेवकुरूत्तरकुरुरूपाः पटप्रत्येकं पञ्चसङ्ख्यत्वेन त्रिंशद्भवन्ति, इह च क्रमत इत्युक्तावपि पश्चानिर्दिष्टानामपि कार्मभूमानां मुक्तिसाधकत्वेन प्राधान्यतः प्रथम भेदाभिधानं, पठन्ति च-'तीसंपन्नरसविहे ति, तत्र च यथोद्देशं सम्बन्धो, भेदाश्चाष्टाविंशतिरन्तरद्वीपजानामिति विभक्तिपरिणामेन सम्बन्धनीयम्, इत्थं चैतत्तत्सडख्यत्वादन्तरद्वीपानां, ते हि हिमवतः पूर्वापरप्रान्तविदिक्प्रसृतकोटिषु त्रीणि त्रीणि योजनशतान्यवगाह्य तावन्त्येव योजनशतान्यायामविस्तराभ्यां प्रथमेऽन्तरद्वीपाः, ततोऽप्येकैकयोजनशतवृद्धावगाहनया योजनशतचतुष्टयाद्यायामविस्तरा द्वितीयादयः षट्।
तेषां च पूर्वोत्तरादिक्रमात्प्रादक्षिण्यतः प्रथमस्य चतुष्कस्य एकोरुक १ आभाषिको २ लाङ्गलिको ३ वैषाणिक ४ इति नाम, द्वितीयस्य हयकर्णो १ गजकर्णो २ गोकर्णः ३ शष्कुलीकर्णः ४, तृतीयस्य आदर्शमुखो १ मेषमुखो २ हयमुखो ३ मजमुखः ४, चतुर्थस्याश्वमुखो १ हस्तिमुखः २ सिंहमुखो ३ व्याघ्रमुखः ४, पञ्चमस्याश्वकर्णः १ सिंहकर्णः २ गजकर्णः ३ कर्णप्रावरणः ४, षष्ठस्योल्कामुखो १ विद्युन्मुखो २ जिह्वामुखो ३ मेघमुखः ४, सप्तमस्य घनदन्तो १ गूढदन्तः २ श्रेष्ठदन्तः ३ शुद्धदन्त ४ इति, एतन्नामान एव चैतेषु युगलधार्मिकाः प्रतिवसन्ति, तच्छरीरमानाद्यभिधायि चेदं गाथायुगलम्
"अंतरदीवेसु नरा घनुसय अठ्ठसिया सया मुइया। पालंति मिहुनभावं पल्लस्स असंखभागाऊ॥१॥

Page #286

२८३
अध्ययनं-३६,[नि.५५९]
चउसट्ठी पिट्ठकरंडयाण मनुयाण तेसिमाहारो।
__ भत्तस्स चउत्थस्स अउनसीइदिनाण पालनया ॥२॥" एतेऽपि शिखरिणोऽपि पूर्वापरप्रान्तविदिक्प्रसृतकोटिपूक्तन्यायतोऽष्टाविंशतिः सन्ति, पूर्वस्माच्चैषां भेदेनाविविक्षितत्वान्न सूत्रेऽष्टाविंशतिसङ्ख्यविरोध इति भावनीयम् । संमूर्छिमानाम् ‘एष एव' इत्यकर्मभूमादिगर्भजानां य उक्तः 'भेदः' नानात्वं भवत्याख्यातः, ते हि तेषामेव वान्तपित्तादिषु संभवन्ति, तथा चागमः- "गब्भवक्रतियमनुस्साणं चेव उच्चारेसु वा पासवणेसु वा खेलेसु वा सिंधाणेसु वा वंतेसु वा पित्तेसु वा पूएसु वा सोणिएसु वा सुक्केसु वा सुक्कपुग्गलपरिसाडेसु वा विगयकडेवरेसु वा थीपुरिससंजोएसु वा गामनिद्धमणेसु वा नगरणिद्धमणेसु वा सव्वेसु चेव असुइठाणेसु इत्थ णं समुच्छिममनुस्सा संमुच्छंति अंगुलस्स असंखेज्जइ भागमेत्ताए ओगाहणाए" इत्यादि, पल्योपमानि त्रीण्यायुःस्थितिरिति युगलधार्मिकापेक्षया। ___ कायस्थितिश्च पल्योपमानि त्रीणि पूर्वकोटिपृथक्त्वेनाधिकानीति गम्यते, एतच्च तिर्यक्कायस्थित्यभिहिताभिप्रायेण विज्ञेयम्, अन्तरस्य चानन्तकालत्वं साधारणवनस्पतिकायस्थित्यपेक्षयेतिसूत्रनवकार्थः । इत्थं मनुष्यानभिधाय देवानाहमू.(१६६७) देवा चउव्विहा वुत्ता, ते मे कित्तयओ सुण।
। भोमिज्जवानमंतर जोइस वेमाणिया तहा।। वृ.'देवाः' उक्तनिरुक्ताः 'चतुर्विधाः' चतुष्प्रकारा उक्तास्तीर्थकरादिभिरिति गम्यते, 'ते' इति तान्दवान् 'मे' मम कीर्तयतः' प्रतिपादयतः शृणु' आकर्णय, शिष्यं प्रतीदमाह, तत्कीर्तनं चन भेदाभिधानं विनेति तद्भेदानाह-'भोमिज्ज'त्ति भूमौ-पृथिव्यां भवा: भौमेयकाः-भवनवासिनो, रत्नप्रभापृथिव्यन्तर्भूतत्वात्तद्भवनानाम्, उक्तं हि-"इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरिंएगंजोयणसंहस्सं ओगाहित्ता हेट्ठा चेगं' जोयणसहस्सं वज्जेत्ता मज्झे अट्ठहत्तरजोयणसयसहस्से, एत्थणं भवणवासीणं देवाणं सत्त भवणकोडीओ बावत्तरिंच भवणावाससयसहस्सा हवंतीति मक्खायं" 'वाणमंतर'त्ति आर्षत्वाद् विविधान्यन्तराणि-उत्कर्षापकर्षात्मकविशेपरूपाणि निवासभूतानि वा गिरिकन्दरविवरादीनि येषां तेऽमी व्यन्तराः, उक्तं हि "ते ह्यधस्तिर्यगर्ध्वं च त्रीनपि लोकान् स्पृशन्तः स्वातन्त्र्यात्पराभियोगाश्च प्रायेण प्रतिपतन्त्यनियतगतिप्रचारान्मनुष्यानपिं क्वचिद्धृित्यवदुपचरन्ति, तथा विविधेषु च शैलकन्दरान्तरवनविवरादिषु प्रतिवसन्त्यतो व्यन्तरा इत्युच्यन्ते," 'जोइस'त्ति, द्योतयन्तीति ज्योतीषि-विमानानि तन्निवासित्वाद्देवा अपि ज्योतींपि, ग्रामः समागत इत्यादौ तनिवासिजनग्रामवत्, विशेषेण मानयन्ति-उपभुञ्जन्ति सुकृतिन एतानीति विमानानि तेषु भवा वैमानिकाः, 'तथे'ति समुच्चये इति सूत्रार्थः ॥ एषामेवोत्तरभेदानाहमू.(१६६८) दसहा उ भवनवासी, अट्टहा वनचारिणो।
पंचविहा जोइसिया, दुविहा वेमानिया तहा॥ वृ. 'दशधा त्वि' दशधैव 'भवनवासि'त्ति भवनेषु वस्तुं शीलमेपामिति भवनवासिनः 'अष्टधा' अष्टप्रकारा वनेपु-विचित्रोपवनादिपूपलक्षणत्वादन्येषु च विविधास्पदेपु क्रीडैकर

Page #287

२८४
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३६/१६६८ सतया चरितुं शीलमेपामिति वनचारिणः- व्यन्तराः 'पञ्चधा' पञ्चप्रकाराः 'जोइसिय'त्ति ज्योतिष्षु-विमानेषु बवा ज्योतिप्का ज्योतीष्येव वा ज्योतिष्काः, द्विविधा वैमानिकास्तथेति सूत्रार्थः ।। एतानेव च नामग्राहमाहमू.(१६६९) असुरा नागसुवना, विज्जू अग्गी अआहिया।
दीवोदही दिसा वाया, थणिया भवनवासिणो। मू.(१६७०) पिसाय भूया जक्खा य रक्खसा किन्नरा य किंपुरिसा।
महोरगा य गंधव्वा अविहा वाणमंतरा॥ मू.(१६७१) चंदा सूरा य नक्खत्ता, गहा तारागणा तहा।
दिसाविचारिणो चेव, पंचहा जोइसालया। मू.(१६७२) वेमानिया उ जे देवा, दुविहा ते पकित्तिया।
कप्पोवगा य बोद्धव्वा, कप्पाईया तहेव य॥ मू.(१६७३) कप्पोवगा बारसहा, सोहम्मीसानगा तहा।
सणंकुमारमाहिंदा, बंभलोगा य लंतगा। मू.(१६७४) महासुक्का सहस्सारा, आणया पाणया तहा।
आरणा अच्चुया चेव, इइ कप्पोवगा सुरा।। मू.(१६७५). कप्पाइया उ जे देवा, दुविहा ते वियाहिया।
गेविज्जगानुत्तरा चेव, गेविज्जा नवविहा तहिं।। मू. (१६७६ ) हिट्ठिमा हिट्ठिमा चेव, हिट्ठिमा मज्झिमा तहा।
हिट्ठिमा उवरिमा चेव, मज्झिमा हिडिमा तहा॥ मू.(१६७७) मज्झिमा मज्झिमा चेव, मज्झिमा उवरिमा तहा।
उवरिमाहिटिमा चेव, उवरिमा मज्झिमा तहा। मू.(१६७८) उवरिमा उवरिमा चेव, इइ गोविज्जगा सुरा।
विजया वेजयंता य, जयंता अप्पराजिया। मू.(१६७९) सव्वदसिद्धगा चेव, पंचहानुत्तरा सुरा।
इइ वेमानिया एए, नेहगा एवमायओ॥ वृ.असुरेत्यादिसूत्राण्येकादश प्रायः प्रतीतान्येव, नवरम् 'असुराः' इत्यसुरकुमाराः, एवं नागादिष्वपि कुमारशब्दः सम्बन्धनीयः, सर्वेऽपि ह्यमी कुमाराकारधारिण एव, यथोक्तं"कुमारवदेव कान्तदर्शनाः सुकुमाराः मृदुमधुरललितगतयः शृङ्गाराभिजातरूपविक्रियाः कुमारवच्चोद्धतरूपवेषभाषाभरणप्रहरणावरणयानवाहनाः कुमारवच्चोल्वनरागाः क्रीडनपराश्चेत्यत: कुमारा इत्युच्यन्ते"। _ 'तारागणाः' इति प्रकीर्णकतारकसमूहाः, दिशासु विशेषणमेरुप्रादक्षिण्यनित्यचारितालक्षणेन चरन्ति-परिभ्रमन्तीत्येवंशीला दिशाविचारिणः, तद्विमानानि ह्येकादशभिरेकविंशैर्योजनशतैर्मेरोश्चतसृष्वपि दिक्ष्वबाधया सततमेव प्रदक्षिणं चरन्तीति तेऽप्येवमुक्ताः, ज्योतींषिउक्तन्यायतो विमानान्यालया-आश्रया येषां ते ज्योतिरालयाः ।

Page #288

अध्ययनं - ३६, [ नि. ५५९]
२८५
कल्प्यन्ते - इन्द्रसामानिकत्रायस्त्रिंशादिदशप्रकारत्वेन देवा एतेष्विति कल्पा- देवलोकास्तानुपगच्छन्ति - उत्पत्तिविषयतया प्राप्नुवन्तीति कल्पोपगाः, कल्पान्-उक्तरूपानतीता: तदुपरिवर्त्तिस्थानोत्पन्नतया निष्क्रान्ताः कल्पातीताः । 'सोहम्मीसाणग' त्ति सुधर्मा नाम शक्रस्य सभा(सा)s स्मिन्नस्तीति सौधर्मः कल्पः स एषामवस्थितिविषयोऽस्तीति सौधर्मिणः, तथेशानो नाम द्वितीयदेवलोकस्तन्निवासिनो देवा अपि ईशानास्त एवेशानकाः एवमुत्तरत्रापि व्युत्पत्तिः कार्याः ।
ग्रीवेव ग्रीवा लोक पुरुषस्य त्रयोदशरज्जूपरिवर्त्ती प्रदेशस्तस्मिन्निविष्टतयाऽतिभ्राजिष्णुतया च तदाभरणभूता ग्रैवेया- देवावासास्तन्निवासिनो देवा अपि ग्रैवेयाः, न विद्यन्ते उत्तराः -- प्रधानाः स्थितिप्रभावसुखद्युतिलेश्यादिभिरेभ्योऽन्ये देवा इत्यनुत्तराः, 'हेट्ठिम'त्ति अधस्तना उपरितनषक्टापेक्षया प्रथमास्त्रयस्तेष्वपि 'हेट्ठिम'त्ति अधस्तनाः अधस्तनाधस्तना:- प्रथमत्रिकाधोवर्त्तिनः, ‘हेट्ठिमा मज्झिमा तह'त्ति 'अधस्तनमध्यमाः ' प्रथमत्रिकमध्यवर्त्तिनः, 'हिट्ठिमा उवरिमा चेव'त्ति' अधस्तेनोपरितनाः ' प्रथमत्रिकोपरिवर्तिनः, मध्ये भवा मध्यमा-मध्यमत्रिकवर्त्तिनस्तेष्वप्यधस्तना मध्यमाधस्तनाः, एवं मध्यममध्यमामध्यमोपरितनाः, , उपरितनाउपरिवर्त्तिनस्तेष्वप्यधस्तना उपरितनाधस्तनाः, एवमुपरितनमध्यमाउपरितनोपरितनाः, 'इति' भेदसमाप्तौ, तत एतावद्भेदा एव ग्रैवेयकाः सुराः, अभ्युदयविघ्नहेतून् विजयन्त इति विजयास्तथैव वैजयन्ताः, 'उणादयो बहुल 'मिति बहुलवचनात् घञ्प्रत्यये उपसर्गेकारस्यैकारः, एवं जयन्ताः परैः-अन्यैरभ्युदयविघ्नहेतुभिरजिता-अनभिभूता: अपराजिताः सर्वेऽर्थाः सिद्धा इव सिद्धा येषां ते सर्वार्थसिद्धाः, ते हि विजितप्रायकर्माणः, उपस्थित भद्रा एव तत्रोत्पत्तिभाजः, इतीत्यादि निगमनम्,
"
अत्र च वैमानिका इति वैमानिक भेदाः, सामान्यविशेषयोः कथञ्चिदनन्यत्वाद्, एवमादय इत्यादिशब्दस्य प्रकारवचनत्वादेवंप्रकारा इत्येकादशसूत्रार्थः ॥
मू. ( १६८० )
मू. ( १६८१ )
मू. ( १६८२ )
मू. (१६८३ )
लोगस्स एगदेसंमि, ते सव्वे परिकित्तया । इत्तो कालविभागं तु, तेसिं वुच्छ चउव्विहं ॥ संतई पप्पऽणाईया, अपज्जवसियावि य । ठिइं पडुच्च साईया, सपज्जवसियावि य ॥ साहीयं सागरं इक्कं, उक्कोसेन ठिई भवे । भोमिज्जाण जहन्त्रेणं, दसवाससहस्सिया ॥ पलि ओवममेगं तु, उक्कोसेन वियाहियं । वंतराणं जहन्त्रेणं, दसवाससहस्सिया ॥ पलिओवममेगं तु, वासलक्खेण साहियं । पलि ओवमट्टभागो, जोइसेसु जहन्निया ॥ दो चेव सागराई, उक्कोसेनं वियाहिया । सोहम्मंमि जहन्त्रेणं, एगं च पलिओवमं ॥ सागरा साहिया दुन्नि, उक्को सेन वियाहिया । ईसानंमि जहन्त्रेणं, साहियं पलिओवमं ॥
मू. ( १६८४ )
मू. ( १६८५ )
मू. (१६८६ )

Page #289

२८६
-
-
मू. (१६८७)
मू. (१६८८)
मू. (१६८९)
मू. (१६९०)
मू. (१६९१)
मू. (१६९२)
मू. (१६९३)
मू.(१६९४)
मू.(१६९५)
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३६/१६८७ सागराणि य सत्तेव, उक्कोसेन ठिई भवे। सणंकुमारे जहन्नेणं, दुनि ऊ सागरोवमा।। सागरा साहिया सत्त, उक्कोसेन वियाहिया। मोहिंदंमि जहनेणं, साहिया दुन्नि सागरा। दस चेव सागराइं, उक्कोसेन वियाहिया। बंभलोए जहन्नेणं, सत्त उसागरोवमा । चउद्दस उसागराई, उक्कोसेन वियाहिया। लंतगंमि जहन्त्रेणं, दस उसागरोवमा। सत्तरस सागराइं, उक्कोसेन वियाहिया। महासुक्के जहन्नेणं, चउद्दस सागरोवमा। अट्टारससागराइं, उक्कोसेन वियाहिया। सहस्सारे जहन्नेणं, सत्तरससागरोवमा ।। सागरा अउणवीसंतु, उक्कोसेन ठिई भवे। आनयंमि जहन्नेणं, अट्ठारस सागरोवमा। वीसंतु सागराइं तुं, उक्कोसेन ठिई भवे। पाणयमि जहन्नेणं, सागरा अउणवीसई। सागरा इक्कवीसंतु, उक्कोसेन ठिई भवे। आरणमि जहन्नेणं, वीसइंसागरोवमा ।। बावीससागराइं, उक्कोसेन ठिई भवे। अच्चुयंमि जहन्नेणं, सागरा इक्कवीसई ।
तेवीससागराई, उक्कोसेन ठिई भवे। पढमंमि जहन्नेणं, बावीसं सांगरोवमा। चउवीससागराई, उक्कोसेन ठिई भवे। बिइयमि जहन्त्रेणं, तेवीसंसागरोवमा ।। पणवीससागरा ऊ, उक्कोसेन ठिई भवे। तइयंमि जहन्नेणं, चउवीसं सागरोवमा ।।
छव्वीससागराइं, उक्कोसेन ठिई भवे। चउत्थयंमि जहन्त्रेण, सागरा पणवीसई॥ सागरा सत्तवीसंतु, उक्कोसेन ठिई भवे। पंचमंमि जहन्नेणं, सागरा उ छवीसई।। सागरा अट्ठवीसंतु, उक्कोसेन ठिई भवे।
छटुंमि जहन्नेणं, सागरा सत्तवीसई॥ सागरा अउनतीसं तु, उक्कोसेन ठिई भवे।
सत्तमं जहन्नेणं,सागरा अट्ठवीसई।
मू. (१६९६)
मू. (१६९७)
मू.(१६९८)
मू. (१६९९)
मू. (१७००)
मू.(१७०१)
मू.(१७०२)
मू.(१७०३)

Page #290

अध्ययनं - ३६, [ नि. ५५९ ]
मू. ( १७०४ )
मू. ( १७०५ )
मू. ( १७०६ )
तीसं तु सागराई, उक्को सेन ठिई भवे । अट्टमंमि जहन्त्रेणं, सागरा अउणतीसई ॥ सागरा इक्कतीसं तु, उक्को सेन ठिई भवे । नवमंमि जहन्त्रेणं, तीसइं सागरोवमा ॥ तित्तीससागरा ऊ, उक्को सेन ठिई भवे । चउसुपि विजयाईसु, जहन्ना इक्कतीसई ॥ अजहत्रमनुक्कोस, तित्तीसं सागरोवमा । महाविमानसव्वट्टे, ठिई एसा वियाहिया ।। जा चेव उ आउठिई, देवाणं तु वियाहिया । सा तेसिं कार्याठई, जहन्नमुक्कोसिया भवे ॥
मू. ( १७०७ )
मू. ( १७०८ )
वृ. क्षेत्रकालाभिधायि सूत्रद्वयं प्राग्वत्, सादिसपर्यवसितत्व भावनार्थं साहीयमित्यादि सप्तविंशतिः सूत्राणि प्रायो निगदसिद्धान्येव, नवरं 'साहीय'त्ति प्राकृतत्वात्साधिकं 'सागर' मिति सागरोपममेकमुत्कृष्टेन स्थितिर्भवेद् 'भौमेयकानां' भवनवासिनाम्, इयं च सामान्योक्तावप्युत्तरनिकायाधिपस्य बलेरेवावगन्तव्या, दक्षिणनिकाये त्विन्द्रस्यापि सागरोपममेव, उक्तं हि - " चमरबलि सारंमहियं" "सेसाणं'ति, जघन्येन दशवर्षसहस्राणि प्रमाणमस्या दशवर्षसहस्रिका, इयमपि सामान्योक्तावपि किल्विषिकाणामेव स्थितिः, स्थितिप्रभावादीनां देवेषु सहैव ह्रासादिति, उत्तरत्रापि भावनीयम् ।
२८७
तथा पल्योपमं वर्षलक्षाधिकमिति ज्योतिषामुत्कृष्टस्थित्यभिधानं चन्द्रोपेक्षं, सूर्यस्य तु वर्षसहस्राधिकं पल्योपममायुः, ग्रहाणां तदेव अ (न) तरिक्तं, नक्षत्राणां तस्यैवार्द्ध, तारकाणां तच्चतुर्भागः तथा पल्योपमाष्टभागो ज्योतिष्षु जघन्यस्थितिरित्यपि तारकापेक्षमेव, शेषाणां पल्योपमचतुर्भागस्यैव जघन्यस्थितित्वात्, यत उक्तं 'चतुर्भागः शेषाणा' मिति ! इह च सर्वत्रोक्तरूपयोरुत्कृष्टजघन्यस्थित्योरपान्तरालवर्त्तिनी मध्यमां स्थितिरिति द्रष्टव्यम् ।
तथा 'प्रथमे' इति प्रक्रमाद् ग्रैवेयकेऽधस्तनाधतने, एवं द्वितीयादिष्वपि ग्रैवेयक इति सम्बन्धनीयम्। अविद्यमानं जघन्यमिति - जघन्यत्वमस्यामित्यजघन्या तथा अविद्यमानमुत्कृष्टमित्युत्कृष्टत्वमस्यामित्यनुत्कृष्टा जघन्या चासावनुत्कृष्टा चाजघन्यानुत्कृष्टा, मकारोऽलाक्षणिकः, महच्च तदायुः स्थित्याद्यपेक्षया विमानं च महाविमानं तच्च तत्सर्वे - निरवशेषा अर्ध्यमानत्वादर्था:-अनुत्तरसुखादयो यस्मिंस्त (तथा तच्च त) त्सर्वार्थं च महाविमानसर्वार्थं तस्मिन्, स्थितिरिति सर्वत्रायुःस्थितिरेव, कायस्थितित्वाभिधाने तत्रानन्तरमनुत्पत्तिरेवेत्यभिप्राय इति सप्तविंशतिसूत्रार्थः ॥
मू. ( १७०९ )
अनंतकालमुक्कोसं, अंतोमुहुत्तं जहन्नयं । विजढंमि सए काए, देवाणं हुज्ज अंतरं ॥ एएसि वन्नओ चेव, गंधओ रसफासओ । संठाणादेसओ वावि, विहाणाई सहस्ससो ॥
मू. ( १७१० )
वृ. अन्तरविधानाभिधायि च सूत्रद्वयं पूर्ववद्याख्येयम् ॥ इत्थं जीवानजीवांश्च सविस्तरमुपदर्श्य

Page #291

२८८
निगमयितुमाह
मू. ( १७११ )
संसारत्था य सिद्धाय, इइ जीवा वियाहिया । रूविणो चेवऽरूवी य, अजीवा दुविहावि य ॥
वृ. संसारस्थाश्च सिद्धाश्च 'इति' इत्येवंप्रकारा जीवाः 'व्याख्याता: ' विशेषेण-सकलभेदाभिव्याप्त्या प्रकथिताः, रूपिणश्चैव 'रूवी य'त्ति अकारप्रश्लेषादरूपिणश्चाजीवा द्विविधा अपि व्याख्याता इति योग इति सूत्रार्थः ॥ यदुक्तं 'जीवाजीवविभक्ति शृणुतैकमनस' इति तत्र जीवाजीवविभक्तिमभिधाय ' शृणुतैकमनस' इति वचनात् क्वचि (कश्चित् श्रवणश्रद्धानमात्रेणैव कृतार्थतां मन्येतातस्तदाशङ्कापनोदार्थमाह
मू. ( १७१२ )
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-३६ / १७१०
इइ जीवमजीवे य, सुच्चा सद्दहिऊण य । सव्वनयाण अनुमए, रमिज्जा संजमे मुनी ॥
वृ. 'इति' इत्येवंप्रकारान् 'जीवमजीवेय'त्ति जीवाजीवान् 'एतान्' अनन्तरोक्तान् ' श्रुत्वा' अवधार्य ' श्रद्धाय च' तथेति प्रतिपद्य सर्वे च ते नयाश्च सर्वनया-ज्ञानक्रियानयान्तर्गता नैगमादयस्तेषामनुमतः - अभिप्रेतस्तस्मिन् कोऽर्थः ? ज्ञानसहितसम्यक्चारित्ररूपे ' रमेत' रतिं कुर्यात्, क्व? -सम्यग्यमन-पृथिव्यादिजीवोपमर्दतस्तृणपञ्चकाद्यजीवोपादानादेश्चोपरमणं संयमस्तस्मिन् 'मुनिः ' उक्तरूप इति सूत्रार्थः ॥ संयमरतिकरणानन्तरं यद्विधेयं तदाहतओ बहूनि वासाणि, सामन्नमनुपालिया । इमेण कमजोगेणं, अप्पाणं संलिहे मुनी ॥
मू. ( १७१३ )
वृ. 'ततः' तदनन्तरं 'बहूनि अनेकानि वर्षाणि 'श्रामण्यं' श्रमणभावम् ' अनुपाल्य' आसेव्य 'अनेन' अनन्तरमेव वक्ष्यमाणेन क्रमः - परिपाटी तेन योगः- तपोऽनुष्ठानरूपो व्यापारः क्रमयोगस्तेनात्मानं 'संलिखेत्' द्रव्यतो भावतश्च कृशीकुर्यान्मुनिः, इह च बहूनि वर्षाणि श्रामण्यमनुपाल्येत्यभिदधता न प्रव्रज्याप्रतिपत्त्यनन्तरमेवैतद्विधिरित्युपदर्शितम्, उक्तं हि
"परिपालितो य दीहो परियाओ वायणा तहा दिना ।
निप्फाइया य सीसा सेयं मे अप्पणो काउं ॥ "
इति सूत्रार्थः ॥ सम्प्रति यदुक्तम्-'अनेन क्रमयोगेन संलिखेदिति, तत्र कोऽसौ क्रमयोग ? इति प्रश्नसम्भवे संलेखगाभेदाभिधानपूर्वकं तमाह
मू. ( १७१४ )
मू. (१७१५ )
मू. (१७१६ )
बारसेव उ वासाई, संलेहुक्कोसिया भवे । संवच्छरं मज्झिमिया, छम्मासा य जहन्निया ॥ पढमे वासचउक्कं मि विगई (वित्ति) निज्जूहणं करे । बिइए वासचउक्कमि, विचित्तं तु तवं चरे ॥ अगंतरमायामं, कद्दू संवच्छरे दुवे ! तओ संवच्छरऽद्धं तु, नाइविगिद्वं तवं चरे ॥ तओ संवच्छरद्धं तु, विगिद्वं तु तवं चरे । परिमियं चेव आयाम, तंमि संवच्छरे करे ॥ कोडीसहियमायामं, कट्टु संवच्छरे मुनी ।
मू. ( १७१७ )
मू. ( १७१८ )

Page #292

अध्ययन-३६,[ नि.५५९]
२८९ मासद्धमासिएणं तु, आहारेणं तवं चरे॥ वृ. बारसेत्यादि सूत्रपञ्चकम् । द्वादशैव न तु न्यूनान्यधिकानि वा 'तुः' पूरणे 'वर्षाणि' संवत्सरान् संलेखनं-द्रष्यतः शरीरस्य भावतः कषायाणां कृशताऽऽपादनं संलेखा, संलेखनेति योऽर्थः, 'उक्कोसिय'त्ति उत्कृष्टा सर्वगुर्वी भवेत्, ‘संवच्छरं'ति संवत्सरं-वर्षं मध्यमैव मध्यमिका, षण्मासान् ‘च:' पुनर्थे भिन्नक्रमस्ततो जघन्यैव जघन्यिका पुनः, पठन्ति च'उक्कोसिया' इत्यत्र 'उक्कोसतो'त्ति, अन्यत्र तु 'मज्झिमउत्ति जहन्नतो'त्ति।।
इत्थं संलेखनायास्त्रैविध्ये उत्कृष्टायाः क्रमयोगमाह-'प्रथमे' आद्ये 'वर्षचतुष्के' संवत्सरचतुष्टये वर्तनं वृत्तिनियूहनमनु (णं तत्) कुर्यात्, पठ्यते च-'विगईनिज्जूहणं करे'त्ति स्पष्टम् इदं च विचित्रतपसः पारणके, यदाह निशीथचूर्णिकृत्___ 'अन्ने चत्तारिवरिसे विचित्तं तवं काउं आयंबिलेण पारेइ निव्विएण वा पारेइ"त्ति, केवलमनेन नियुक्तिकृता च द्वितीये वर्षचतुष्टये एतदुक्तम्, अत्र च सूत्रे प्रथमे दृश्यत इत्युभयथापि करणे दोषाभावमनुमीमहे, तयोरस्य च प्रमाणभूतत्वात्, द्वितीये वर्षचतुष्के विचित्रंतु' इति विचित्रमेव चतुर्थषष्ठाष्टमादिरूपं तपश्चरेत्, अत्र च पारणके सम्प्रदाय:-"उग्गमविसुद्धं सव्वं कप्पणिज्जं पारेति"त्ति।
एकेन-चतुर्थलक्षणेन तपसाऽन्तरं-व्यवधानं यस्मिस्तदेकान्तरम् 'आयामम्' आचाम्लं 'कट्ट'त्ति कृत्वा संवत्सरौ द्वौ, 'ततः' तदनन्तरं 'संवत्सरार्द्ध मासषट्कं 'तुः' पूरणे 'न' नैव 'अतिविकृष्टम्' अष्टमद्वादशादि तपः 'चरेत्' आसेवेत्।।
ततः 'संवत्सरार्द्धं पुनः षण्मासलक्षणं 'विकृष्टम्' उक्तरूपं 'तुः' एवकारार्थो विकष्टमेव तपश्चरेत्, अत्रैव विशेषमाह-'परिमियं चेव'त्ति, 'च:' पूरणे ततः परिमितमेव, द्वादशे हि वर्षे कोटीसहितमायामम्, इह तु चतुर्थादिपारणक एवेत्येवमुक्तम्, आयाम-आचाम्लं तस्मिन्ननन्तरं द्विधा विभज्योपदर्शिते संवत्सरे कुर्यात्, पठन्ति च
• "परिमियं चेव आयामं, गुणुक्कस्सं मुनीचरे।
तत्तो संवच्छरद्धऽन्नं, विगिटुं तु तवं चरे॥" इत्थमेकादशसु वर्षेष्वतिक्रान्तेषु द्वादशे वर्षे किमसौ विदध्यात्? इत्याह-कौट्यौ-अग्रे प्रत्याख्यानाद्यन्तकोणरूपे सहिते-मलिते यस्मिस्तत्कोटीसहितं, किमुक्तं भवति?-विवक्षितदिने प्रातराचाम्लं प्रत्याख्याय तच्चाहोरात्रं प्रतिपाल्यं, पुनद्वितीयेऽह्नि आचाम्लमेव प्रत्याचष्टे, ततो द्वितीयस्यारम्भकोटिराद्यस्य तु पर्यन्तकोटिरुभे अपि मिलिते भवत इति तत्कोटीसहितमुच्यते, अन्ये त्वाहुः-आचाम्लमेकस्मिन् दिने कृत्वा द्वितीयदिने च तपोऽन्तरमनष्ठाय पुनस्तृतीयदिन आचाम्लमेव कुर्वतः कोटीसहितमुच्यते, उभयार्थसंवादिनी चेयं गाथा
- "पट्ठवणओ य दिवसो पच्चक्खाणस्स निट्ठवणओ य।
. जहियं समिति दुन्नि उ तं भन्नइ कोडिसहियं तु॥" इत्थमुक्तरूपंकोटीसहितमाचामाम्लं कृत्वा 'संवत्सरे' वर्षे प्रक्रमाद्वादशे 'मुनिः' साधुः 'मास'त्ति सूत्रत्वान्मासं भूतो मासिकस्तेनैवमार्द्धमासिकेन आहारेण'न्ति, उपलक्षणत्वादाहार29/19]

Page #293

२९०
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३६/१७१८ त्यागेन, पाठान्तरतश्च क्षपमेन 'तपः' इति प्रस्तावाद्भक्तपरिज्ञानादिकमनशनं 'चरेत्' अनुतिष्ठेत्, निशीथचूर्णिसम्प्रदायश्चात्र
"अन्नेवि दोवि वरिसे चउत्थं काउं आयंबिलेण पारेइ, एक्कारसमे य वरिसे पढमं छम्मासं अविगिटुं तवं काउं कजिएण पारेइ, बितिए छम्मासे विगिटुं तवं काउं आयंबिलेन पारेइ, दुवालसमं वरिसं निरंतरं हीयमाणं उसिणोदएण आयंबिलं करेति, तं कोडीसहियं भणंति जेणायंबिलस्स कोडी कोडीए मिलइ, जहा य दीवस्स बत्ती तेल्लं च समं निट्ठाइ तहा बारसमे वरिसे आहारंपरिहावेइ जहा आहारसंलेखना आउयं च समं निट्ठवति, इत्थं बारसगस्स वासस्स पच्छिमा जे चत्तारि मासा तेसु तेल्लगंडूसे निसट्टे धरित्तु खेल्लमल्लगे निट्ठहइ मा अतिरुक्खत्तणओ मुहजंतविसंवाओ भविस्सइ, तस्स य विसंवादे नो संमं नमोक्कार सोहेति" इति सूत्रपञ्चकार्थः ।
इत्थं प्रतिपन्नानशनस्याप्यशुभभावनानां मिथ्यादर्शनानुरागादीनां च परिहार्यतां तद्विपर्ययाणामासेव्यतां च ज्ञापयितुं यथाक्रममनर्थहेतुतामर्थहेतुतां च दर्शयन्नाहमू.(१७१९) कंदप्पमाभिओगं किब्बिसियं मोहमासुरत्त च।
एयाओ दुग्गईओ मरणंमि विराहया हुति।। मू.(१७२०) मिच्छादसणरत्ता, सनियाणा हु हिंसगा।
इय जे मरंति जीवा, तेसिं पुन दुलहा बोही। मू.(१७२१) सम्मद्दसणरत्ता अनियाणा सुक्कलेसमोगाढा।
इय जे मरंति जीवा सुलभा तेसिं भवे बोही। मू.(१७२२) मिच्छादसणरत्ता सनियाणा कण्हलेसमोगाढा।
इय जे मरंति जीवा तेसिं पुण दुल्लहा बोही। वृ. 'कंदप्प'त्ति कन्दर्पभावना प्राग्वत्, पदेऽपि पदैकदेशस्य दर्शनात्, एवमभियोग्यभावना किल्बिषभावना मोहभावना आसुरतंच'त्ति आसुरत्वभावना च, एताः कन्दर्पादिभावना दुर्गतिहेतुततया दुर्गतयो 'नड्वलोदकं पादरोग' इति न्यायात्, दुर्गतिश्चेहार्थाद्देवदुर्गतिः, तद्वशतो हि संव्यवहारतश्चारित्रसत्तायामप्येतद्विधनिकायोत्पत्तिरेव, चरणविकलतायां तु नानागतिभा-जनतैव,
"जो संजओवि एयासु अप्पसत्थासु भावनं कुणइ।
सो तव्विहेसु गच्छति सुरेसु भइओ चरणहीनो॥" "कदा? इत्याह-'मरणे' मरणसमये, कीदृश्यः सत्यः? इत्याह-विराधिकाः सम्यग्दर्शनादीनामिति गम्यते भवन्ति' जायन्ते, इह च मरण इत्यभिधानं पूर्वमेतत्सत्तायामप्युत्तरकालं शुभभावे सुगतेरपि सम्भवात्।
मिथ्यादर्शनम्-अतत्त्वे तत्त्वाभिनिवेशरूपं तस्मिन् रक्ताः-आसक्ता मिथ्यादर्शनरक्ताः, सम्यक्त्वादिविराधनायां ह्येतदासक्तिरेव भवति, सह निदानेन-साभिष्वङ्गप्रार्थनारूपेण वर्तन्त इति सनिदानाः 'हुः' पूरणे 'हिंसकाः' प्राम्युपमर्दकारिणः 'इति' इत्येवंरूपा ये 'म्रियन्ते' प्राणांस्त्यजन्ति जीवास्तेषां पुनर्दुर्लभा 'बोधिः' प्रेत्य जिनधर्मावाप्तिः । .. सम्यग्दर्शनम्-उक्तस्वरूपं तस्मिन् रक्ताः सम्यग्दर्शनरक्ताः अनिदाना: 'शुक्ललेश्याम्' उक्तलक्षणाम् 'अवगाढाः' प्रविष्टा इति, ये म्रियन्ते जीवाः सुलभा तेषां भवेद्बोधिः ।

Page #294

अध्ययनं - ३६, [ नि. ५५९]
२९१
मिच्छासूत्रं प्राग्वत्, ननु पुनरुक्तत्वादनर्थकमिदं सूत्रं, कृष्णलेश्यावगाहनमपि हिंसकत्वेन पञ्चाश्रवप्रमत्तत्वादितल्लक्षणाभिधानादर्थत उक्तमेवेति, अत्रोच्यते, नैवं, विशेषज्ञापनार्थत्वादस्य, “पुव्वभणियं तु पुच्छा जं भण्णति तत्थ कारणं बेंति ।
पडिसेहो य अनुन्ना करण (हेड) विसेसोवलंभा वा ॥ "
विशेषश्च सर्वत्र तथाविधसंक्लिष्टपरिणामरूपता द्रष्टव्या, अन्यथा हि सामान्येनैतद्विशेषणविशिष्टानामपि तद्भवे भवान्तरे वा बोधिदर्शनाद्यभिचार्येवेदं भवेदिति । इह चाद्येन सूत्रेण कन्दर्पभावनादीनां दुर्गतिरूपानर्थस्य निबन्धनत्वमुक्तमर्थाच्च तद्विपरीतभावनानां सुगतिस्वरूपार्थस्य द्वितीयेन मिथ्यादर्शनरक्तत्वादीनां दुर्लभबोधिलक्षणानर्थस्य तृतीयेन सम्यग्दनिरक्तत्वादीनां सुलभबोध्यात्मकार्थस्य चतुर्थेन उक्तनीत्या मिथ्यादर्शनरक्तत्वादीनामेव विशेषज्ञापनमिति सूत्रचतुष्टयार्थः ॥
अन्यच्च-जिनवचनाराधनामूलमेव सकलं संलेखनादि श्रेयोऽतस्तत्रैवाऽऽदरख्यापनायान्वयव्यतिरेकाभ्यां तन्माहात्म्यमाह
मू. (१७२३ )
जिनवयणे अनुरत्ता जिनवयणं जे करेंति भावेणं ।
अमला असंकिलिट्ठा ते हुंति परित्तसंसारा ॥
मू. ( १७२४ ) बालमरनाणि बहुसो अकाममरनाणिं चेव बहुयाणि । मरिहंति ते वराया जिनवयणं जे न याणंति ॥
वृ. जिना इहार्थात्तीर्थकृतस्तेषामुच्यत इति वचनम् आगमो जिनवचनं तस्मिन् 'अनुरक्ताः ' सततं प्रतिबद्धा:, तथा 'जिनवचनम्' इति वाच्यवाचकयोरभेदोपचाराज्जिनवचनाभिहितमनुष्ठानं ये 'कुर्वन्ति' अनुतिष्ठन्ति 'भावेन' आन्तरपरिणामेन न तु बहिर्वृत्त्यैव तत एवाविद्यमानो मल इति बावमलस्तदनुष्ठानमालिन्यहेतुमिथ्यात्वादिरेषामित्यमलाः, तथा 'असंक्लिष्टाः ' रागादिसङ्क्लेशरहितास्ते ‘भवन्ति' जायन्ते परितः समस्तदेवादिभवाल्पतापादनेन समन्तात्खण्डितः परिमित इतियावत् स चासौ संसारश्च स विद्यते येषां तेऽमी परीतसंसारिणः- कतिपयभवाभ्यन्तरमुक्तिभाज इति योऽर्थः, सूत्रे च प्राकृतत्वाद्वचनव्यत्ययः ।
‘बालमरणैः' विषभक्षणोद्बन्धननिबन्धनैः 'बहुशः' अनेकधा 'अकाममरणानि' यान्यत्यन्तविषयगृध्नुत्वेनानिच्छतां भवन्ति तैश्च, उभयत्र सुब्व्यत्ययः प्राग्वत्, 'एव चे 'ति पूरणे 'बहूनि ' अनेकानि मरिष्यन्ते ते ‘वराका:' बहुदुःखभाजनतयाऽनुकम्पनीया: 'जिनवचनम्' उक्तरूपं ये ' न जानन्ति' नावबुध्यन्ते ज्ञानफलत्वादनुष्ठानस्य न चानुतिष्ठन्तीति सूत्रद्वयार्थः ॥
यतश्चैवमतो जिनवचनं भावतः कर्त्तव्यं, तद्भावकरणं चालोचनया, सा च न तच्छ्रवणार्हान् विना, ते च न हेतुव्यतिरेकेणेति यैर्हेतुभिरमीभवन्ति तानाह
मू. ( १७२५ ) बहु आगमविन्नाणा समाहिउप्पायगा य गुणगाही । एएण कारणेणं अरिहा आलोयणं सोउं ॥
PUS
वृ. बहुः - अङ्गोपाङ्गादिबहुभेदतया बह्वर्थतया वा स चासावागमश्च श्रुतं बह्वागमस्तस्मिन् विशिष्टज्ञानम् - अवगम एषामिति बह्वागमविज्ञाना: 'समाहि' त्ति समाधेः-उक्तरूपस्योत्पादकाकिमुक्तं भवति ? - देशकालाशयादिविज्ञतया समाधिमेव मधुरगम्भीरभणितिप्रभृति
जनकाः,

Page #295

२९२
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२.३६/१७२५ भिरालोचनादातृणामुत्पादयन्ति, चशब्दो भिन्नक्रमस्ततः 'गुणग्गाहिय'त्ति गुणग्राहिणश्च उपबुंहणार्थं परेषां सम्यग्दर्शनादिगुणग्रहणशीला: 'एएण कारणेण'न्ति एतैः' अनन्तरमेव विशेषणतयोपात्तैर्बह्वागमविज्ञानत्वादिभिः 'कारणैः' हेतुभिः 'अर्हाः' योग्या भवन्त्याचार्यादय इति गम्यते 'आलोचनां' विकटनामर्थात्परैर्दीयमानां श्रोतुम्' आकर्णयितुम्, एते ह्यालोचनाश्रवणफलं परेषां विशुद्धिलक्षणं सम्पादयितुमीशते, व्यत्ययश्च सर्वत्र प्राग्वदिति सूत्रार्थः ।। इत्थमनशनस्थितेन यत्कृत्यं तत्सप्रसङ्गमुपदर्य सम्प्रति कन्दर्पादिभावनानां यत्परिहार्यत्वमुक्तं तत्र यत्कुर्वता ता भवन्ति तत्परिहारेणैव तासां परिहारो न चाज्ञातस्यायमिति ज्ञापनार्थमाहमू. (१७२६) कंदप्पकोक्कुईया तह सीलसहावहासविगहाहिं।
विम्हाविंतो य परं कंदप्पं भावनं करइ । मू.(१७२७) मंताजोगं काउं भूईकम्मं च जे पउंजंति।
· सायरसइड्डिहेउंअभिओगं भावनं कुणइ॥ मू.(१७२८) नाणस्स केवलीणं धम्मायरियस्स संघसाहूणं।
माई अवनवाई किब्बिसियं भावनं कुणइ ।। मू. (१७२९) अनुबद्धरोसपसरो तह य निमित्तमि होइ पडिसेवी।
एएहिं कारणेहिं आसरियं भावनं कुणइ॥ मू. (१७३०) सत्थग्गहणं विसभक्खणं च जलणं च जलपवेसो य।
अनयारभंडसेवी जम्मणमरणाणि बंधति ।। वृ. 'कंदप्पकोकुईया' इति, कन्दर्पः-अट्टहासहसनम् अनुभृतालापाश्च गुदिनाऽपि सह । · निष्ठुरवक्रोक्त्यादिरूपाः कामकथोपदेशप्रशंसाश्च कन्दर्पो, यत उक्तम्
"कहकहकहस्स हसणं कंदप्पो अनिहुया य संलावा। ... कंदप्पकहाकहणं कंदप्पुवएससंसा य॥" कौक्रुच्चद्विधा-कायकौक्रुच्यं वाक्कक्रुिच्यं च, तत्र कायकौक्रुच्यं यत्स्वयमहसन्नेव भ्रूनयनवदनादि तथा करोति यथाऽन्यो हसति, उक्तश्च
"भुमनयनदसनच्छएहिं करचरणकन्नमाईहिं।
तं तं करेइ तह तह हसइ परो अत्तणा अहसं।" यत्तु तज्जल्पति येनान्यो हसति तथा नानाविधजीवविरुतानि मुखातोद्यवादितां च विधत्ते तद्वाक्कक्रुिच्यम्, उक्तं हि
"वायाए कुक्कुइओ तं जंपइ जेन हस्सए अन्नो ।
. नाणाविहजीवरुए कुव्वइ मुहतूरए चेव॥" . ततः कन्दर्पश्च कौक्रुच्यं च कन्दर्पकौक्रुच्ये कुर्वन्निति शेषः 'तह'त्ति येन प्रकारेण परस्य विस्मय उपजायते तथा यच्छीलं च-फलनिरपेक्षा वृत्तिः स्वभावश्च-परविस्मयोत्पादनाभिसन्धिनैव तत्तन्मुखविकारादिकं हसनंच-अट्टहासादि विकथाश्च-परविस्मापकविविधोल्लापरूपाः शीलस्वभावहसनविकथास्ताभिः 'विस्मापयन्' सविस्मयं कुर्वन् 'परम्' अन्यं 'कंदप्पंति कन्दर्पयोगात्कन्दर्पास्ते च प्रस्तावाद्देवास्तेषामियमुक्तानीत्या तेषूत्पत्तिनिमित्ततया

Page #296

अध्ययनं-३६,[नि. ५५९]
२९३ कान्दी तां भाव्यते-आत्मसान्नीयतेऽनयाऽऽत्मेति भावना- तद्भावाभ्यासरूपा तां करोति' विधत्ते, एतदनुसारेणोत्तरत्रापि भावनीयम्।
मन्त्रा:-प्रागुक्तरूपास्तेषामायोगो-व्यापारणं मन्त्रायोगस्तं कृत्वा' विधाय, यदिवा 'मंतायोगं'ति सूत्रत्वान्मन्त्राश्च योगाश्च-तथाविधद्रव्यसम्बन्धा मन्त्रयोगं तत् 'कृत्वा' व्यापार्य'भूत्या' भस्मनोपलक्षणत्वान्मृदा सूत्रेण वा कर्म-रक्षार्थं वसत्यादेः परिवेष्टनं भूतिकर्म, यथोक्तम्"भूईए मट्टियाए व सुत्तेण व होइ भूइकम्मं तु।
वसहीसरीरभंडगरक्ख"त्ति, चशब्दात्कौतुकादि च ‘जे पउंजंति' प्राकृतत्वाद्यः प्रयुक्ते, किमर्थं ?, सातं-सुखं रसा-माधुर्यादयः ऋद्धिः-उपकरणादिसम्पदेता हेतवो-निमित्तानि यस्मिस्तत्सातरसर्द्धिहेतुः, कोऽभिप्राय: ?-साताद्यर्थम्, 'अभियोग'ति आभियोगी भावनां करोति, इह च सातरसद्धिहेतोरित्यभिधानं निः- स्पृहस्यापवादत एतत्प्रयोगे प्रत्युत गुण इति ख्यापनार्थम्, उक्तं हि
"एयाणि गारवट्ठा कुणमानो आभियोगियं बंधे।
बीयं गारवरहिओ कुव्वइ आराहगो चेव॥" "ज्ञानस्य" श्रुतज्ञानादेः 'केवलिनां' केवलज्ञानवतां धर्मोपदेष्टा च-आचार्यस्तस्य च सङ्क प्रतीतः साधवश्च सङ्घसाधवस्तेषामवर्णवादीति सम्बन्धः, तथाऽवर्ण:-अश्लाघात्मकः, स चायं श्रुतज्ञानस्य-पुनः पुनस्त एव कायास्तान्येव व्रतानि तावेव च प्रमादाप्रमादाविहाभिधेयौ, मोक्षाकिारिणां च किं ज्योतिर्योनिपरिज्ञानेनेत्यादि भाषते, उक्तश्च
--"काया वया यते च्चिय ते चेव पमाय अप्पमाया यः।
- मोक्खाहिगारियाणं जोइसजोणीहिं किं च पुणो? ॥" . केवलिनां च किमेषां ज्ञानदर्शनोपयोगौ क्रमेण भवत उत युगंपत्?, यदि तावत्क्रमेण तदा ज्ञानकाले नदर्शनं दर्शनकाले च न ज्ञानमिति परस्परावरणतैव प्राप्ता, अथ युगपत्तत एककालत्वाद् द्वयोरप्यैक्यापत्तिः, उक्तश्च
"एगतरसमुप्पाए अन्नोऽन्नावरणया दुवेण्हंपि।
केवलदसणणाणाणमेगकाले य एगत्तं ॥" धर्माचार्यस्य जात्यादिभिरधिक्षेपणादि, उक्तश्च
- "जच्चाइहिं अवन्नं विहसइ वट्टइ नयावि उववाए।
अहिओ छिद्दप्पेही पगासवादी अनणुकूलो।" सङ्घस्य च-बहवः श्वशृगालादिसङ्घास्तत्कोऽयमिह सङ्घः?, साधूनांच-नामी परस्परमपि सहन्ते, तत एव देशान्तरयायिनः, अन्यथा त्वेकत्रैवसंहत्या तिष्ठेयुरत्वरितगतयो-मन्दगतयस्ततो बकवृत्तिरियमेषामित्यादि, यथोक्तम्- "अविसहणाऽतुरियगती अनाणुवित्ती य अवि गुरूणंपि।
खणमित्तपीइरोसा गिहिवच्छलगा य संजयग।।"त्ति, एवंविधमवर्णं वदितुम्-अभिधातुं शीलमस्येत्यवर्णवादी, माया-शाठ्यमस्त स्वस्वभावविनिगृहनादिनाऽस्तीति मायी, यथोक्तम्

Page #297

उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-३६ / १७३०
"गूहइ आयसहावं घायइ य गुणे परस्स संतेवि । चोरोव्व सव्वसंकी गूढायारो वितहभासि ।। "त्ति किल्बिपिकीभावनां करोति । इदानीं विचित्रत्वात्सूत्रकृतेर्मोहीप्रस्तावेऽपि यत्कुर्वताऽऽसुरी कृता भवति तदाह- अनुबद्धः -- सन्ततः, कोऽर्थ : ? - अव्यवच्छिन्नो रोषस्य क्रोधस्य प्रसरोविस्तारो ऽस्येति अनुबद्धरोपप्रसरः, सदा विरोधशीलतया पश्चादननुतापितया क्षमणादावपि प्रसत्त्यप्राप्त्या वेत्यभिप्राय:, तथा चोक्तम्
.२९४
-
"निच्चं वोग्गहसीला काऊण न यानुतप्पए पच्छा । न य खामिओ पसीयइ अवराहीणं दुवेण्हपि ॥"
'तथे 'ति समुच्चये 'च: ' पूरणे निमित्तमिह ज्ञेयपरिच्छित्तिकारणं तच्चातीतादित्रिविधकालभेदात्रिधा, उक्तं हि
·
“तिविहं होइ निमित्तं तीयपडुप्पन्नऽनागयं चेव । तेन विना उ न नेयं नज्जइ तेणं निमित्तं तु ।। "
तद्विपये ‘भवति' जायते 'प्रतिसेवी' इत्यवश्यंप्रतिसेवकोऽपुष्टालम्बनेऽपि तदासेवनात्, ‘एताभ्याम्' अनन्तरोक्ताभ्याम् ' आसुरियं' ति आसुरीं भावनां करोति ।
शस्यतेऽनेनेनि शस्त्रं खङ्गक्षुरिकादि तस्य ग्रहणं-स्वीकरणमुपलक्षणत्वादस्यात्मनि वधार्थं व्यापारणं शस्त्रग्रहणं, वेवेष्टि-व्याप्नोति झगित्यात्मानमिति विषं-तालपुटादि तस्य भक्षणम्अभ्यवहरणं विषभक्षणं, चशब्द उक्तसमुच्चयार्थः पर्यन्ते योक्ष्यते, 'ज्वलनं' दीपनमात्मन इति गम्यते, जले प्रवेशो - निमज्जनं जलप्रवेशः, चशब्दोऽनुक्तभृगुपातादिपरिग्रहार्थः, आचारःशास्त्रविहितो व्यवहारस्तेन भाण्डम्-उपकरणमाचारभाण्डं न तथाऽनाचारभाण्डं तस्य सेवाहास्यमोहादिभिः परिभोगाऽनाचारभाण्डसेवा, गम्यमानत्वादेतानि कुर्वन्तो यतयः, किमित्याहजन्ममरणान्युपचारात्तन्निमित्तकर्माणि 'बध्नन्ति' आत्मना श्लेषयन्ति, संक्लेशजनकत्वेन शस्त्रग्रहणादीनामनन्तभवहेतुत्वात् अनेन चोन्मार्गप्रतिपत्त्या मार्गविप्रतिपत्तिराक्षिप्ता, तथा चार्थतो मोही भावनोक्ता, यतस्तल्लक्षणम्
"उम्मग्गदेसओ मग्गनासओ मग्गविप्पडिवत्ती मोहेण य मोहित्ता संमोहं भावणं कुणइ ॥”त्ति,
ननु पूर्वं तद्विधदेवगामित्वं भावनाफमलमुक्तमिह त्वन्यदेवास्या इति न कथं विरोध: ?, उच्यते, अनन्तरफलमाश्रित्य तदुदितमिदं [ दमेव चूर्ण्यं दृश्यते, तत्रैव जीवेत्यादि] तु परम्पराफलं सर्वभावनानामिति भावनार्थमित्थमुपन्यास:, तथा चोक्तम्
“एयाओ भावनाओ भावित्ता देवदुग्गइं जंति । तत्तो य चुया संता परिंति भवसागरमनंतं ॥"
इति सूत्रपञ्चकार्थः ।। इह च देववक्तव्यताऽनन्तरसूत्रकदम्बस्थाने सूत्रद्वयमेव चूर्ण्य दृश्यते, तत्रैकं “जीवमजीवे”त्यादि प्राग्वद् व्याख्यातमेव, तथा
"पसत्थसज्झाणोवगए, कालं किच्चा न संजए। सिद्धे वा सासए भवति, देवे वावि महड्डिए ॥ "त्ति

Page #298

अध्ययनं - ३६, [ नि. ५५९ ]
सम्प्रत्युपसंहारद्वारेण शास्त्रमाहात्म्यं ख्यापयितुमाहमू. (१७३१)
इति पाउकरे बुद्धे, नायए परिनिव्वुए। छत्तीसं उत्तरज्झाए, भवसिद्धीयसंमए ॥ त्तिबेमि ॥
वृ. 'इति:' उपदर्शने 'इति' इत्यनन्यतरमुपवर्णितान् 'पाठकरे' त्ति सूत्रत्वात् 'प्रादुष्कृत्य' कांश्चिदर्थतः कांश्चन सूत्रतोऽपि प्रकाश्य, कोऽर्थः ? - प्रज्ञाप्य, किमित्याह- 'परिनिर्वृतः 'निर्वाणं गत इति सम्बन्धनीयम्, कीदृशः सन् क इत्याह- 'बुद्धः' केवलज्ञानादवगतसकलवस्तुतत्त्वः ‘ज्ञातको ज्ञातजो वा-ज्ञातकुलसमुद्भवः, स चेह भगवान् वर्द्धमानस्वामी ' षट्त्रिंशद्' इति षट्त्रिंशत्सङ्ख्या उत्तराः - प्रधाना अधीयन्त इत्यध्याया- अध्ययनानि तत उत्तराश्च तेऽध्यायाश्चोत्तराध्यायास्तान्-विनयश्रुतादीन् 'भवसिद्धियसंमए'त्ति भवसिद्धिका भव्यास्तेषां समितिभृशं मता-अभिप्रेता भवसिद्धकसंमतास्तान्, पठन्ति च 'भवसिद्धीयसंवुडे' त्ति भवे - तस्मिन्नेव मनुष्यजन्मनि सिद्धिरस्येति भवसिद्धिकः स चासौ संवृतश्चाश्रवनिरोधेन भवसिद्धिकसंवृतः, ज्ञातविशेणमेतत्, अथवा 'पाउकरे'त्ति 'प्रादुरकार्षीत्' प्रकाशितवान्, शेषं पूर्ववत् नवरं 'परिनिर्वृतः' क्रोधादिदहनोपशमत: समन्तात्स्वस्थीभूतः, एतेन "सत्यानृतत्वसंदेहैः, सर्वमेव वचस्त्रिधा" इति प्रसिद्धेस्त्रैविध्यसम्भवेऽपिवचनरूपत्वेनोत्तराध्ययनानां वक्तृदोषहेतुकत्वादनृतत्वसन्देहयोर्वक्तृदोषाबावख्यापनेनैकान्तसत्यत्वलक्षणं माहात्म्यमाहेति सूत्रार्थः ॥ नयुक्तिकारो ऽप्येतन्माहात्म्यख्यापनायाह

अध्ययनं - ३६ समाप्तम्
जे किर भवसिद्धीया परित्तसंसारिआ य भविआ य । ते किर पढंति धीरा, छत्तीसं उत्तरज्झयणे ॥
नि. [ ५६० ]
नि. [५६१]
'ये' इत्यनिर्दिष्टनिर्देशे 'किल' इति सम्भावने 'भवसिद्धिकाः ' भव्याः परीतः प्राग्वत् वृ. परिमितः स चासौ संसारश्च तद्वन्तः परीत्तसंसारिका: 'अत इनिठना 'विति मत्वर्थीयष्ठन्, कोऽर्थः ? - तथाभव्यत्वाक्षिप्तप्रत्यासन्नीभूतमुक्तयः 'भव्याः' सम्यग्दर्शनादिगुणयोग्या भिन्नग्रन्थय इति योऽर्थ:, उभयत्र 'च: ' समुच्चये इति, व्यवच्छेदफलत्वाद्वा वाक्यस्य त एव, 'किल' इति परोक्षाप्तसूचकः, 'पठन्ति' अधीयते धीराः प्राग्वत्, कांनि ? इत्याह- 'छत्तीसं 'ति षट्त्रिंशद् 'उत्तराध्ययनानि' विनयश्रुतादीनि भवसिद्धिकादीनामेतत्पाठफलस्य सम्यग्ज्ञानादेः सद्भावेन निश्चयतस्तत्पाठसम्भवः, अन्येषां व्यवहारत एवेत्येवमभिधानम् ॥
उक्तमेवार्थं विनेयानुग्रहाय व्यतिरेकत आह-ये भवन्ति 'अभवसिद्धयः' अभव्याः प्राग्वद्वचनव्यत्ययः, ग्रन्थिः-उक्तरूपस्तद्योगाद्ग्रन्थयस्त एव ग्रन्थिकास्ते च ते सत्त्वाश्च ग्रन्थिकसत्त्वाः, अभिन्नग्रन्थय इत्यर्थः, तथाऽनन्तः - अपर्यवसितः संसार एषामित्यनन्तसंसारा-ये न कदाचिन्मुक्तिसुखमवाप्स्यन्ति अभव्याः " भव्वावि ते अनंते" त्यादिवचनतो भव्या वा ते संक्लिष्टानि - अशुभानि कर्माणि ज्ञानावरणीयादीनि एषामिति संक्लिष्टकर्माण इत्याह,
जे हुंति अभवसिद्धीया गर्थिसत्ता अनंतसंसारा । ते संकिलिकम्मा अभविय उत्तरज्झाए |
-
२९५

-

Page #299

२९६
उत्तराध्ययन- मूलसूत्रम् - २-३६ / १७३० 'अभविय'त्ति सूत्रत्वाद् 'अभव्याः' अयोग्याः 'उत्तरज्झाय'त्ति वचनव्यत्ययादुत्तराध्यायेपुत्तराध्यायविषयेऽध्ययन इति गम्यते, यद्वा 'उत्तर'त्ति प्राग्वत्पदैकदेशेऽपि पददर्शनादुत्तराध्ययनानि तेषामध्यायः- पाठ उत्तराध्यायस्तस्मिन्, तदनेन विशिष्टयोग्यतायामेव तात्त्विकैतदध्ययनसद्भावलक्षणं माहात्म्यमुक्तमिति गाथाद्वयार्थः ॥
यतश्चैवमतिमाहात्म्यवन्त एव उत्तराध्याययास्ततो यद्विधेयं तदाहनि. [ ५६२ ] तम्हा जिनपन्नत्ते अनंतंगमपज्जवेहि संजुत्ते । अज्झाए जहाजोगं गुरूपसाया अहिज्झिज्जा ।।
वृ. तस्माज्जनैः - श्रुतजिनादिभिः प्ररूपता:- प्रज्ञप्तास्तान्, अनन्ताश्च ते गमाश्च-अर्थपरिच्छित्तिप्रकाराः पर्यवाश्चशब्दपर्यवार्थपर्यवरूपा अनन्तगमपर्यवास्तैः, समिति सम्यग् भृशं वा युक्ताः - संयुक्तास्तान् 'अध्यायान्' प्रक्रमादुत्तराध्यायान् 'जहाजोगं' ति योग-उपधानादिरुचितव्यापारस्तदनतिक्रमेण यथायोगं गुरूणां प्रसादः - चित्तप्रसन्नता गुरुप्रसादस्तस्माद्धेतोः 'अधीयेत्' पठेत्, न त्वेतदध्ययनयोग्यतावाप्तौ प्रमादं कुर्यादिति भावः, गुरुप्रसादादिति चाभिधानमध्ययनार्थिनाऽवश्यं गुरवः प्रसादनीयाः तदधीनत्वात्तस्येति ख्यापनार्थमिति गाथार्थः । 'इति' परिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् । उक्तोऽनुगमः, सम्प्रति नयाः, तेऽपि प्राग्वदेव ॥ मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता संपादिता उत्तराध्ययन सूत्रस्य भद्रबाहुसूरिणाविरचित्ता निर्युक्तिः ( एवं ) शान्त्याचार्येणविरचित्ता टीका परिसमाप्ता अस्ति विस्तारवानुर्व्या, गुरुशास्वासमन्वितः । आसेव्यो भव्यसार्थानां, श्रीकोटिकगणद्रुमः ॥ १ ॥ तदुत्थवैरशाखायामभूदायतिशालिनी । विशाला प्रतिशाखेव, श्रीचन्द्रकुलसन्ततिः || २ || तस्यामानच्छदनिचयसदृक्षावर्णान्वयोत्थः,
श्रीधारापद्रगच्छप्रसव भरलसद्धर्मकिञ्जल्कपानात् । श्रीशान्त्याचार्यभृङ्गो यदिदमुदगिरद्वाडधु श्रोत्रपेयं, तद्भो भव्याः ! त्रिदोषप्रशमकरमतो गृह्यतां लिह्यतां च ॥३॥
४३ चतुर्थ मूलसूत्रं “उत्तराध्यनानि" समाप्तं

Page #300

[1]
ભાવભરી વંદના જેમના દ્વારા સૂત્રમાં ગુંથાયેલ જિનવાણીનો ભવ્ય વારસો વર્તમાનકાલીન ‘‘આગમસાહિત્ય’'માં પ્રાપ્ત થયો એ સર્વે સૂરિવર આદિ આર્ય પૂજ્યશ્રીઓને
પંચમ ગણધર શ્રી સુધર્મા સ્વામી દશ પૂર્વધર શ્રી શય્યભવસૂરિ
દેવવાચક ગણિ
દેવર્દ્રિગણિ ક્ષમાશ્રમણ સંઘદાસણિ
જિનદાસ ગણિ મહત્તર
શીલાંકાચાર્ય
મલયગિરિસૂરિ
હરિભદ્રસૂરિ
દ્રોણાચાર્ય
વાદિવેતાલ શાંતિચંદ્ર સૂરિ
શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાય
ગુણરત્નસૂરી
આનંદ સાગરસૂરિજી
જિનવિજયજી જંબુ વિજયજી લાભસાગરસુરિજી
વીરભદ્ર
ઋષિપાલ
બ્રહ્મમુનિ
તિલકસૂરિ
-
-
સૂત્ર-નિર્યુક્તિ – ભાષ્ય – ચૂર્ણિ – વૃત્તિ – આદિના રચયિતા અન્ય સર્વે પૂજ્યશ્રી વર્તમાન કાલિન આગમ સાહિત્ય વારસાને
સંશોધન-સંપાદન-લેખન આદિ દ્વારા મુદ્રીત/અમુદ્રીત સ્વરૂપે રજૂ કર્તા
સર્વે શ્રુતાનુરાગી પૂજ્યપુરુષોને ચંદ્રસાગર સૂરિજી
બાબુ ધનપતસિંહ
૫૦ ભગવાનદાસ
ચૌદ પૂર્વધર શ્રી ભદ્બાહુ સ્વામી (અનામી) સર્વે શ્રુત સ્થવીર મહર્ષિઓ
શ્રી શ્યામાચાર્ય

જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણ સિદ્ધસેન ગણિ
અગસ્ત્યસિંહ સૂરિ અભયદેવસૂરિ ક્ષેમકીર્તિસૂરિ આર્યરક્ષિત સૂરિ (?)
ચંદ્ર સૂરિ મલ્લધારી હેમચંદ્રસૂરિ
ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય
વિજય વિમલગણિ
પુન્યવિજયજી અમરમુનિજી આચાર્ય તુલસી
સ્મરણાંજલિ
પં૰ બેચરદાસ ૫૦ રૂપેન્દ્રકુમાર શ્વેત પ્રકાશક સર્વે સંસ્થાઓ

મુનિ માણેક ચતુરવિજયજી કનૈયાલાલજી
ચંપક સાગરજી
૫૦ જીવરાજભાઈ
૫૦ હીરાલાલ

Page #301

७.
८००
९००
[2] ૪૫ આગમ મૂળ તથા વિવરણનું શ્લોક પ્રમાણદર્શક કોષ્ટક) क्रम | आगमसूत्रनाम मूल - वृत्ति-कर्ता __वृत्ति श्लोक प्रमाण
श्लोकप्रमाण आचार २५५४ शीलाङ्काचार्य
१२००० सूत्रकृत २१०० शीलाङ्काचार्य
१२८५० ३. स्थान ३७०० अभदेवसूरि
१४२५० ४. समवाय १६६७ | अभयदेवसूरि
३५७५ भगवती १५७५१ अभयदेवसूरि
१८६१६ | ६. ज्ञाताधर्मकथा ५४५० अभयदेवसूरि
३८०० उपासकदशा
८१२ | अभयदेवसूरि अन्तकृद्दशा ९०० अभयदेवसूरि
४०० अनुत्तरोपपातिकदशा १९२ | अभयदेवसूरि
१०० |१०. प्रश्नव्याकरण १३०० अभयदेवसूरि
५६३० ११. विपाकश्रुत
१२५० |अभयदेवसूरि १२. औपपातिक ११६७ अभयदेवसूरि
३१२५ |१३. राजप्रश्निय २१२० मलयगिरिसूरि
३७०० १४. जीवाजीवाभिगम ४७०० मलयगिरिसूरि १५. प्रज्ञापना ७७८७ मलयगिरिसूरि
१६००० १६. सूर्यप्रज्ञप्ति
२२९६ मलयगिरिसूरि १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २३०० मलयगिरिसूरि
९१०० १८. जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ४४५४ शान्तिचन्द्रउपाध्याय
१८००० १९थी निरयावलिका ११०० चन्द्रसूरि २३. (पञ्च उपाङ्ग) २४. चतुःशरण
८० विजयविमलयगणि 1(?) २०० |२५. आतुर प्रत्याख्यान १०० गुणरलसूरि (अवचूरि) (?) १५० २६. महाप्रत्याख्यान
१७६ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) | १७६ २७. भक्तपरिज्ञा
२१५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) २८. |तन्दुल वैचारिक ५०० विजयविमलगणि
(?) ५०० संस्तारक
१५५ |गुणरल सूरि (अवचूरि) ११० ३०. गच्छाचार १७५ विजयविमलगणि
१५६० ३१. गणिविद्या
१०५ | आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १०५
१४०००
९०००
६००
२१५
२९.

Page #302

क्रम
आगमसूत्रनाम
३२. देवेन्द्रस्तव
३३. मरणसमाधि
३४. निशीथ
३५. बृहत्कल्प
३६. व्यवहार
३७. | दशाश्रुतस्कन्ध ३८. जीतकल्प ★
३९. | महानिशीथ
४०. आवश्यक
४१. ओघनियुक्ति
पिण्डनिर्युक्ति ४२. दशवैकालिक
४३. उत्तराध्ययन
४४. नन्दी
४५. अनुयोगद्वार
-

[3]
वृत्ति-कर्ता
३७५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ८३७ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ८२१ जिनदासगणि (चूर्णि)
सङ्घदासगणि (भाष्य )
४७३ मलयगिरि + क्षेमकीर्ति सङ्घदासगणि (भाष्य )
३७३ मलयगिरि
• मूल श्लोक प्रमाण
४५४८
सङ्घदासगण (भाष्य )
८९६ - ? - (चूर्ण) १३० सिद्धसेनगणि (चूर्णि)
१३० हरिभद्रसूरि
नि. १३५५ द्रोणाचार्य
नि. ८३५ | मलयगिरिसूरि ८३५ हरिभद्रसूरि
२००० शांतिसूर ७०० मलयगिरिसूरि २००० मलधारीहेमचन्द्रसूरि
• वृत्ति श्लोकप्रमाण

३७५
८३७
२८०००
७५००
४२६००
७६००
३४०००
६४००
२२२५
१०००
नोंध :
(१) उक्त ४५ खागम सूत्रोमां वर्तमान अणे पहेला १ थी ११ अंगसूत्रो, १२ थी २३ उपांगसूत्रो, २४थी 33 प्रकीर्णकसूत्रो ३४थी ३८ छेदसूत्रो, ४० थी ४३ मूळसूत्रो, ४४-४५ चूलिकासूत्रो ना नामे हास प्रसिद्ध छे.
(૨) ઉક્ત શ્લોક સંખ્યા અમે ઉપલબ્ધ માહિતી અને પૃષ્ઠ સંખ્યા આધારે નોંધેલ છે. જો કે તે સંખ્યા માટે મતાંતર તો જોવા મળે જ છે. જેમકે આચાર સૂત્રમાં ૨૫૦૦, ૨૫૫૪, ૨૫૨૫ એવા ત્રણ શ્લોક પ્રમાણ જાણવા મળેલ છે. આવો મત-ભેદ અન્ય સૂત્રોમાં પણ છે.
(3) अस्त वृत्ति-खाहि ४ नोंध छे ते समे रेल संपादन भुषनी छे. ते सिवायनी पए। वृत्ति - चूर्णि खाहि साहित्य मुद्रित } मुद्रित अवस्थामा हाल उपलब्ध छे ४. (४) गच्छाचार जने मरणसमाधि नाविहस्ये चंदावेज्झय भने वीरस्तव प्रकीर्णक भावे छे. अभे “आगमसुत्ताणि" भां भूज ३ये भने “खागमद्दीप’भां अक्षरशः ગુજરાતી અનુવાદ રૂપે આપેલ છે. તેમજ નીતત્ત્વ જેના વિકલ્પ રૂપે છે એ
२२०००
(?)७५००
७०००
७०००
१६०००
७७३२
५९००

Page #303

વંત્પનું ભાગ્ય અમે “કામસુત્તળમાં સંપાદીત કર્યું છે. (૫) કોઇ અને બ્દિ એ બંને નિવૃત્તિ વિકલ્પ છે. જે હાલ મૂળસૂત્ર રૂપે પ્રસિધ્ધ છે. જે
બંનેની વૃત્તિ અમે આપી છે. તેમજ તેમાં માણની ગાથાઓ પણ સમાવિષ્ટ થઈ છે. () ચાર પ્રક્રી સૂત્રો અને મહાનિશીથ એ પાંચ આગમની કોઈ વૃત્તિ આદિ ઉપલબ્ધ
થવાનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. પ્રીજ ની સંસ્જત છાયા ઉપલબ્ધ છે તેથી મૂકી છે. નિશીથ શાનિત, એ ત્રણેની ભૂર્જ આપી છે. જેમાં ટ્રા અને નીતઋત્વ એ બંને ઉપરત્ત મળતી હોવાનો ઉલ્લેખ છે, પણ અમે તે મેળવી શક્યા નથી. જ્યારે નિશીથ ઉપર તો માત્ર વીસમા દેશw:ની જ વૃત્તિ નો ઉલ્લેખ મળે છે.
(વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ નિર્યુક્તિઃ જ
--
-
-
२५००
क्रम | नियुक्ति श्लोकप्रमाण | क्रम | नियुक्ति श्लोकप्रमाण १. आचार-नियुक्ति ४५० ___६. आवश्यक-नियुक्ति ૨. સૂત્રવૃત્ત-નિવૃત્તિ ૨૬૬ | ओघनियुक्ति
१३५५ રૂ. વૃદન્ત-નિવૃત્તિ કે
८. | पिण्डनियुक्ति
८३५ વ્યવહા-નિવૃત્તિ | - | दशवैकालिक-नियुक्ति વ. દશાશ્રુત-નિવૃત્તિ | ૧૮૦] ૧૦. ઉત્તરાધ્યયન-નિવૃત્તિ |
૯૦૦
૭૦૦
નોંધ :
(૧) અહીં આપેલ બનાવ પ્રમાણ એ ગાથા સંખ્યા નથી. “૩૨ અક્ષરનો એક શ્લોક'
એ પ્રમાણથી નોંધાયેલ હ્નો પ્રમાણ છે. (૨) વૃદન્ત અને વ્યવહાર એ બંને સૂત્રોની વિવિત્ત હાલ માગ માં ભળી ગઈ છે.
જેનો યથાસંભવ ઉલ્લેખ વૃત્તિકાર મહર્ષિ એ માર્ગ ઉપરની વૃત્તિમાં કર્યો હોય તેવું
જોવા મળેલ છે. (૩) કોષ અને વિનિર્યુક્તિ સ્વતંત્ર મૂકીન સ્વરૂપે સ્થાન પામેલ છે તેથી તેનું
સ્વતંત્ર સંપાદન -૪ રૂપે થયેલ છે. (તેમજ આ સંપાદનમાં પણ છે.) (૪) બાકીની છ નિર્યુક્તિમાંથી કુશાશ્રુતજીન્થ નિવૃત્તિ ઉપર પૂર્ણ અને અન્ય પાંચ
નિવૃત્તિ ઉપરની વૃત્તિ અમે અમારા સંપાદનમાં પ્રકાશીત કરી છે. જ્યાં આ છ
નિવિના સ્પષ્ટ અલગ જોઈ શકાય છે. (૫) નિવૃત્તિકર્તા તરીકે મદ્રવાદુયાની નો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.

Page #304

क्रम
9.
२.
३.
४.
५.
[5]
વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ માથું
श्लोकप्रमाण क्रम
६.
७.
भाष्य
निशीषभाष्य
बृहत्कल्पभाष्य
व्यवहारभाष्य
पञ्चकल्पभाष्य
जीतकल्पभाष्य
७५००
७६००
६४००
८.
३१८५ ९.
३१२५
१०.
भाष्य
आवश्यकभाष्य ★
ओघनिर्युक्तिभाष्य * पिण्डनिर्युक्तिभाष्य दशवैकालिकभाष्य ★
उत्तराध्ययनभाष्य (?)
नोंध :
(१) निशीष, बृहत्कल्प भने व्यवहारभाष्य ना र्ता सङ्घदासगणि होवानुं भगाय छे. जभारा संपादृनभां निशीष भाष्य तेनी चूर्णि साथै जने बृहत्कल्प तथा व्यवहार भाष्य तेनी-तेनी वृत्ति साधे समाविष्ट थयुं छे.

गाथाप्रमाण
४८३
३२२
(२) पञ्चकल्पभाष्य अभारा आगमसुत्ताणि भाग-३८ भां प्राशीत धयुं.
(3) आवश्यकभाष्य भां गाथा प्रभाग ४८३ सच्युं मां १८३ गाथा मूळभाष्य ३ये छे भने ३०० गाथा अन्य भेड भाष्यनी छे. नो समावेश आवश्यक सूत्र- सटीकं भां यो छे. [भे } विशेषावश्यक भाष्य पूजन प्रसिध्ध थयुं छे पास ते समग्र आवश्यकसूत्र- ७५२नुं भाष्य नथी भने अध्ययनो अनुसारनी अलग अलग वृत्ति આદિ પેટા વિવરણો તો ઝવશ્ય અને નીતત્ત્વ એ બંને ઉપર મળે છે. જેનો અત્રે ઉલ્લેખ અમે કરેલ નથી.]
-
४६
६३
(४) ओघनिर्युक्ति, पिण्डनिर्युक्ति, दशवैकालिकभाष्य नो सभावेश तेनी तेनी वृत्ति भां थयो ४ छे. पाए। तेनो उर्ता विशेनो उल्लेख समोने भजेल नथी. [ओघनिर्युक्ति ઉપર ૩૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ માણ્યનો ઉલ્લેખ પણ જોવા મળેલ છે.]
(५) उत्तराध्ययनभाष्यनी गाथा नियुक्तिभां लगी गयानुं संभणाय छे (?)
(s) जा रीते अंग - उपांग प्रकीर्णक चूलिका २ ३५ आगम सूत्रो (परनो अर्ध માળનો ઉલ્લેખ અમારી જાણમાં આવેલ નથી. કોઈક સ્થાને સાક્ષી પાઠ-આદિ स्व३ये भाष्यगाथा भेवा भजे छे.
(७) भाष्यकर्ता तरी मुख्य नाम सङ्घदासगणि
भेवा भजेस छे तेम४ जिनभद्रगणिक्षमाश्रमण ने सिद्धसेन गणि નો પણ ઉલ્લેખ મળે છે. કેટલાંક ભાષ્યના કર્તા
અજ્ઞાત જ છે.

Page #305

२२२५
वर्तमान आणे ४५मागममा Gavy चूर्णिः क्रम चूर्णिश्लोकप्रमाण क्रम चूर्णि श्लोकप्रमाण | १. आचार-
चूर्णि ८ ३०० ९. | दशाश्रुतस्कन्धचूर्णि । २. सूत्रकृत-चूर्णि
९९०० १०.| पञ्चकल्पचूर्णि ३२७५ | ३. भगवती-चूर्णि ३११४ | ११.| जीतकल्पचूर्णि १००० ४. जीवाभिगम-चूर्णि १५०० | १२. | आवश्यकचूर्णि । १८५०० ५. जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति-चूर्णि १८७९ / १३. | दशवैकालिकचूर्णि ७००० ६. निशीथचूर्णि २८००० | १४. | उत्तराध्ययनचूर्णि ५८५० ७. वृहत्कल्पचूर्णि | १६००० १५. नन्दीचूर्णि १५०० ८. व्यवहारचूर्णि | १२०० | १६. | अनुयोगदारचूर्णि | २२६५
नोध:(१) 63 चूर्णिमाथी निशीथ , दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प में चूर्णि अभा२॥ २॥
સંપાદનમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. आचार, सूत्रकृत, आवश्यक, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, नन्दी, अनुयोगद्वार
એ સાત ચૂfપૂજ્યપાદ આગમોદ્ધારક શ્રી એ પ્રકાશીત કરાવી છે. (3) दशवकालिकनीकी में चूर्णिले अगत्स्यसिंहसूरिकृत छेतेनुंशन पूल्य श्री
પુન્યવિજયજીએ કરાવેલ છે. (४) जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिचूर्णि विशे २८ 14141 प्रायि मुं४३ छ. भगवती
चूर्णि तो मणे४ छ, ५९ 0 शीत ५६ नथी. तभ०४ बृहत्कल्प , व्यवहार,
पञ्चकल्प मेरा स्तमतोमछे ५ प्रशीत ययानुराम नथी. (५) चूर्णिकार तरी3 जिनदासगणिमहत्तरन्न म भुध्यत्व संभणाय छे. 32 मते અમુક ચૂર્વના કર્તાનો સ્પષ્ટોલ્લેખ મળતો નથી.
"मागम-पंथांगी" चिन्त्य पात" ૧ વર્તમાન કાળે પ્રાપ્ત આગમ સાહિત્યની વિચારણા પછી ખરેખર આગમના પાંચ
અંગોમાં કેટલું અને શું ઉપલબ્ધ છે તે જાણ્યા પછી એક પ્રશ્ન થાય કે આગમ પંચાંગી नी वातो मी यिन्त्य छ. अंग-उपांग-प्रकीर्णक-चूलिका में उ५ भागमो 6५२ પણ નથી. એટલે ૩૫ આગમનું એક અંગ તો અપ્રાપ્ય જ બન્યું. સૂત્ર પરત્વે ઉપલબ્ધ નિર્યુક્તિ ફક્ત છ છે. એટલે ૩૯ આગમોનું એક અંગ અપ્રાપ્ય જ બન્યું. मारी sis भाष्य, इयां नियुक्ति मने is चूर्णिन। ममा वर्तमान आने
सुव्यवस्थित पंचांगी मात्र आवश्यक सूत्रनी गलाय. २ नंदीसूत्र मां पंचांगीने पहले संग्रहणी, प्रतिपत्तिमो वगैना ५ 64छ.

Page #306

71.
( ૪૫ આગમ અંતર્ગત વર્તમાન કાળે ઉપલબ્ધ વિભાગો છે)
સૂિચના :અમે સંપાદીત કરેલ માનકુળ-સટી માં બેકી નંબરના પૃષ્ઠો. ઉપર જમણી બાજુ કામસૂત્ર ના નામ પછી અંકો આપેલ છે. જેમકે ૧/૩/૬/૨/પ૪ વગેરે. આ અંકો તે તે આગમના વિભાગીકરણને જણાવે છે. જેમકે માવામાં પ્રથમ અંક કૃતન્યનો છે તેના વિભાગ રૂપે બીજો અંક ગૂના છે તેના પેટા વિભાગ રૂપે ત્રીજો અંક અધ્યયન નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે ચોથો અંક ઉદ્દેશવા નો છે. તેના પેય વિભાગ રૂપે છેલ્લો અંક મૂત્તનો છે. આ મૂન ગદ્ય કે પદ્ય હોઈ શકે. જે ગદ્ય હોય તો ત્યાં પેરેગ્રાફ સ્ટાઈલથી કે છૂટુ લખાણ છે અને માથા/પદ્ય ને પદ્યની સ્ટાઈલથી !- || ગોઠવેલ છે.
પ્રત્યેક આગમ માટે આ રીતે જ ઓબ્લિકમાં (1) પછી ના વિભાગને તેના-તેના પેટા-પેટા વિભાગ સમજવા.
જ્યાં જે-તે પેટા વિભાગ ન હોય ત્યાં (/-) ઓબ્લિક પછી ડેસ મુકીને તે વિભાગ ત્યાં નથી તેમ સુચવેલું છે.] (9) નાવા - કૃતન્થ:/ધૂન//અધ્યયનં/દ્દેશ/મૂર્ત
પૂના નામક પેટા વિભાગ બીજા શ્રુતસ્કન્ધ માં જ છે. (२) सूत्रकृत - श्रुतस्कन्धः/अध्ययन/उद्देशकः/मूलं (૩) સ્થાન - થાન/ધ્યયન/મૂર્ત (૪) સમવાય - સમવાય:/મૂર્ત (6) માવતી - શત/વ-સંતરાત/દેશ:/મૂi
અહીં શતકના પેટા વિભાગમાં બે નામો છે. (૧) : (૨) સંતશતવ કેમકે શત ૨૧, ૨૨, ૨૩ માં શત ના પેટા વિભાગનું નામ : જણાવેલ છે. શતઃ - ૩૩,૩૪,૩૧,૩૬,૪૦ ના પેટા વિભાગને સંત શત અથવા શત શત નામથી ઓળખાવાય છે. ज्ञाताधर्मकया- श्रुतस्कन्धः/वर्गः/अध्ययन/मूलं પહેલા શ્રુતજ્યમાં અધ્યયન જ છે. બીજા શ્રુતજ નો પેટાવિભાગ જ જામે છે અને તે જ ના પેટા વિભાગમાં અધ્યયન છે. उपासकदशा- अध्ययन/मूलं अन्तकृद्दशा- वर्गः/अध्ययन/मूलं अनुत्तरोपपातिकदशा- वर्गः/अध्ययन/मूलं प्रश्नव्याकरण- द्वारं/अध्ययन/मूलं આશ્રય અને સંવર એવા સ્પષ્ટ બે ભેદ છે જેને માત્ર અને સંવરદ્વાર કહ્યા છે. (કોઈક તાર ને બદલે
શ્રુત શબ્દ પ્રયોગ પણ કરે છે). (59) વિપવિત્રુત- કુતબ્ધ:/અધ્યયન/મૂi (૧૨) પતિ- મૂર્ત (१३) राजप्रश्नीय- मूलं

Page #307

[8] (१४) जीवाजीवाभिगम- *प्रतिपत्तिः/* उद्देशकः/मूलं
આ આગમમાં ઉક્ત ત્રણ વિભાગો કર્યા છે તો પણ સમજણ માટે પ્રતિત્તિઃ પછી એક પેટાવિભાગ नोध-14 .3 प्रतिपत्ति -३-भां नैरइय, तिरिक्खजोणिय, मनुष्य, देव मेवा ॥२ पटविला ५ छ. तेथी तिपत्ति/(नेरइयआदि)/उद्देशकः/मूलं मेरीत स्पष्ट माछ, मे४ शत शमी
प्रतिपत्ति न्य उद्देशकः नवनथी प विला प्रतिपत्तिः ना ४. (१५) प्रज्ञापना- पदं/उद्देशकः/द्वारं/मूलं
पदन। विuni sais उद्देशकः छ, sais द्वार के पक्ष पद-२८न विनाम उद्देशकः
અને તેના પેટા વિભાગમાં પણ છે. (१६) सूर्यप्रज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं (१७) चन्द्रप्रज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं
मागम १६-१७i प्राभृतप्राभृत न। ५९ प्रतिपत्तिः नाभर पेट विलछ. ५९॥ उद्देशकः माह
મુજબ તેનો વિશેષ વિસ્તાર થાયેલ નથી. (१८) जम्यूदीपप्रज्ञप्ति- वक्षस्कारः/मूलं (१९) निरयावलिका - अध्ययनं/मूलं (२०) कल्पवतंसिका - अध्ययन/मूलं (२१) पुष्पिता - अध्ययन/मूलं (२२) पुष्पचूलिका - अध्ययन/मूलं (२३) वण्हिदशा - अध्ययन/मूलं ।
આગમ ૧૯ થી ૨૩ નિયાનિરિ નામથી સાથે જોવા મળે છે કેમકે તેને ઉપાંગના પાંચ વર્ગ તરીકે
सूत्रः मोगमावला. म[-1, निरयावलिका, वर्ग-२ कल्पवतंसिका... वगैरे ४ा (२४ थी ३३) चतुःशरण (आदि दशेपयन्ना) मूलं (३४) निशीथ - उद्देशकः/मूलं (३५) बृहत्कल्प - उद्देशकः/मूलं (३६) व्यवहार - उद्देशकः/मूलं (३७) दशाश्रुतस्कन्ध - दशा/मूलं (३८) जीतकल्प - मूलं (३९) महानिशीथ - अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं (४०) आवश्यक - अध्ययनं/मूलं (४१) ओघ/पिण्डनियुक्ति - मूलं (४२) दशवकालिक - अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं (४३) उत्तराध्ययन - अध्ययनं//मूलं (४४- ४५) नन्दी-अनुयोगद्वार - मूलं

Page #308

[9]
|
८२
|३०७
અમારા સંપાદીત ૪૫ આગમોમાં આવતા મૂલ નો અંક તથા તેમાં સમાવિષ્ટ ગાથા क्रम आगमसूत्र | मूलं | गाथा | क्रम | आगमसूत्र | मूलं | गाथा आचार | ५५२ १४७ | २४. | चतुःशरण
६३ । ६३ २. सूत्रकृत ८०६ ७२३ २५. आतुरप्रत्याख्यान
७१
७० ३. स्थान
१०१० १६९ । २६. । महाप्रत्याख्यानं १४२ १४२ समवाय
३८३ ९३ | २७. । भक्तपरिज्ञा १७२ भगवती
१०८७ ११४ २८. तंदुलवैचारिक १६१ | १३९ ज्ञाताधर्मकथा | २४१ ५७ | २९. | संस्तारक
१३३ । १३३ ७. उपासक दशा
७३ १३ ३०. गच्छाचार
१३७ |१३७ अन्तकृद्दशा १२ | ३१. गणिविद्या
८२ अनुत्तरोपपातिक | १३ ४ | ३२. देवेन्द्रस्तव
३०७ १०. प्रश्नव्याकरण ४७ १४ | ३३. | मरणसमाधि
६६४ | विपाकश्रुत | ४७
निशीष
१४२० औपपातिक ७७
बृहत्कल्प
.२१५ १३. | राजप्रश्निय
३६. व्यवहार
२८५ ३९८ | ९३ | ३७. | दशाश्रुतस्कन्ध ११४ । ५६ १५. प्रज्ञापना | ६२२ २३१ । ३८. | जीतकल्प। १०३ १०३
| सूर्यप्रज्ञप्ति २१४ १०३ ३९. महानिशीथ १५२८ १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २१८ १०७ । ४०. आवश्यक १८. जम्बूदीपप्रज्ञप्ति
१३१ । ४१. ओघनियुक्ति ११६५ १९. निरयावलिका २१
| ४१. पिण्डनियुक्ति ७१२ । ७१२ | कल्पवतंसिका
| ४२. दशवैकालिक ५४० | ५१५ २१. पुष्पिता
उत्तराध्ययन १७३१ १६४० २२.| पुष्पचूलिका
नन्दी
| १६८, ९३ २३. वण्हिदशा
अनुयोगद्वार
३५०
१५.
८५
१४. जीवाभिगम
२०.।
नोध :- 60 गाथा संध्यानो समावेश मूलं भां 45 ४ छे. ते. मूल सिवायनी. मग गाथा सम४वी नहीं. मूल श६ मे ममो. सूत्र भने गाथा भने भाटे नो मापेलो. संयुक्त अनुभछ. गाथा घi०४ संपाहनोभा सामान्य घरावती होवाथी तेनी मला આપેલ છે. પણ સૂત્રના વિભાગ દરેક સંપાદકે ભિન્નભિન્ન રીતે કર્યા હોવાથી અમે સૂત્રાંક જુદો પાડતા નથી.

Page #309

[૧]
[૧૩] [૧૪] [૧૫
[10],
– અમારા પ્રકાશનો:મિનવ દેન નયુરિયા - 9 - તHH વિવરનું अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - २ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ३ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ४ - सप्ताङ्ग विवरणम् कृदन्तमाला चैत्यवन्दन पर्वमाला चैत्यवन्दन सङ्ग्रह - तीर्थजिनविशेष चैत्यवन्दन चोविशी शत्रुञ्जय भक्ति [आवृत्ति-दो] अभिनव जैन पञ्चाङ्ग - २०४६ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૧- શ્રાવક કર્તવ્ય – ૧ થી ૧૧ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૨-શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૨ થી ૧૫ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૩-શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૬ થી ૩૬ નવપદ - શ્રીપાલ (શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાન રૂપે). સમાધિ મરણ [વિધિ-સૂત્ર-પદ્ય-આરાધના-મરણભેદ-સંગ્રહ ચૈત્યવંદન માળા [૭૭૯ ચૈત્યવનંદનોનો સંગ્રહ]. તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રબોધટીકા [અધ્યાય-૧] તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો સિદ્ધાચલનો સાથી [આવૃત્તિ - બે ચૈત્ય પરિપાટી અમદાવાદ જિનમંદિર ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી શત્રુંજય ભક્તિ [આવૃત્તિ - બે]. શ્રી નવકારમંત્ર નવલાખ જાપ નોંધપોથી શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી શ્રી બારવ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો – આવૃત્તિ - ચાર અભિનવ જૈન પંચાંગ - ૨૦૪૨ સિર્વપ્રથમ ૧૩ વિભાગોમાં] શ્રી જ્ઞાનપદ પૂન અંતિમ આરાધના તથા સાધુ સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ શ્રાવક અંતિમ આરાધના [આવૃત્તિ ત્રણ]. વીતરાગ સ્તુતિ સંચય [૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિઓ] (પૂજ્ય આગમોદ્ધારક શ્રી ના સમુદાયના) કાયમી સંપર્ક સ્થળો તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૧ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૨ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૩ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૪
[૨૧]
[૨૪]
[૨] [૨૭].
[૨૮]
[૩૧]
(૩૨)
[૩૩] [૩૪] [૩૫]

Page #310

[11]
[35] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૫ [33] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૬ [3] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૭ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૮ [४०] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૯ [४१] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૧૦
[3]
પ્રકાશન ૧ થી ૪૧ અભિનવશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
[४२] आयारो
[४३] सूयगडो [४४] ठाणं
[४५] समवाओ
[४६] विवाहपन्नति
[ ४७ ]
नायाधम्मक हाओ
[४८] उवासगदसाओ
[४९] अंतगडदसाओ
[ ५० ] [५१] पण्हावागरणं
[६०]
[६१]
[६२ ]
अनुत्तोववाइयदसाओ
[५२] विवागसूयं
[ ५३ ] [ ५४ ]
[ ५५ ] जीवाजीवाभिगमं
[ ५६ ] पत्रवणासुत्तं
[५७] सूरपन्नतिः
[ ५८ ]
चंदपन्नत्तिः
[ ५९ ]
जंबूद्दीवपत्रति
निरयावलियाणं
कप्पवडिंसियाणं
पुष्फियाणं
[ ६३ ] पुष्फचूलियाणं
वहिदसाणं
[ ६४ ] [ ६५ ]
चउसरणं
उववाइयं रायप्पसेणियं
[ ६६ ] आउरपच्चक्खाणं
[ ६७ ] महापच्चक्खाणं
[ ६८ ] भत्तपरिण्णा

[आगमसुत्ताणि-१]
[आगमसुत्ताणि-२]
[आगमसुत्ताणि-३]
[आगमसुत्ताणि-४]
[आगमसुत्ताणि-५]
[आगमसुत्ताणि-६]
[आगमसुत्ताणि-७]
[आगमसुत्ताणि-८]
[आगमसुत्ताणि-९]
[आगमसुत्ताणि १० ]
[आगमसुत्ताणि- ११ ]
[आगमसुत्ताणि- १२ ]
[आगमसुत्ताणि - १३ ]
[आगमसुत्ताणि- १४ ]
[आगमसुत्ताणि- १५ ]
[आगमसुत्ताणि- १६ ]
[आगमसुत्ताणि-१७]
[आगमसुत्ताणि-१८ ]
[आगमसुत्ताणि- १९]
[आगमसुत्ताणि-२०]
[आगमसुत्ताणि - २१ ]
[आगमसुत्ताणि - २२ ]
[आगमसुत्ताणि - २३ ]
[आगमसुत्ताणि २४ ]
[आगमसुत्ताणि - २५ ]
[आगमसुत्ताणि-२६ ] [आगमसुत्ताणि-२७ ]

पढमं अंगसुतं
बीअं अंग
तइयं अंगसुतं
उत्थं अंगसुतं
पंचमं अंगसुतं
छठ्ठे अंगसुतं
सत्तमं अंगसुतं
अट्ठ अंगसुतं
नवमं अंगसुतं दसमं अंगसुतं
एकरसमं अंगसुतं पढमं उवंगसुतं बीअंउवंगतं
तइयं उवंगसुतं
चउत्यं उवंगसुतं
पंचमं उवंगसुतं
छठ्ठ उवंगसुतं
सत्तमं उवंगसुतं
अठ्ठ उवंगसुतं
नवमं उवंगसुतं
दसमं उवंगसुतं
एकारसमं उवंगसुतं
बारसमं उवंगसुतं
पढमं पण्णगं
बीअं पण्णगं
तीइयं पईण्णगं
चउत्थं पईण्णगं

Page #311

[12]
[६९] तंदुलक्यालियं [आगमसुत्ताणि-२८] पंचमं पईण्णगं [७०] संथारगं
[आगमसुत्ताणि-२९] छठं पईण्णगं [७१] गच्छायार
[आगमसुत्ताणि-३०/१]
सत्तमं पईण्णग-१ [७२] चंदावेज्झयं
[आगमसुत्ताणि-३०/२] सत्तमं पईण्णगं-२ [७३] गणिविज्जा
[आगमसुत्ताणि-३१] अट्ठमं पईण्णगं [७४] देविंदत्थओ
[आगमसुत्ताणि-३२] नवमं पईण्णगं [७५] मरणसमाहि [आगमसुत्ताणि-३३/१] दसमं पईण्णगं-१ [७६] वीरत्थव
[आगमसुत्ताणि-३३/२ ] दसमं पईण्णगं-२ [७७] निसीह
[आगमसुत्ताणि-३४] पढमं छेयसुत्तं [७८] बुहत्कप्पो
[आगमसुत्ताणि-३५] बीअं छेयसुत्तं [७९] ववहार
[आगमसुत्ताणि-३६] तइयं छेयसुत्तं [८०] दसासुयक्खधं
[आगमसुत्ताणि-३७ ] चउत्थं छेयसुत्तं [८१] जीयकप्पो
[आगमसुत्ताणि-३८/१] पंचमं छेयसुत्तं-१ [८२] पंचकप्पभास
[आगमसुत्ताणि-३८/२ ] पंचमं छेयसुत्तं-२ [८३] महानिसीहं
[आगमसुत्ताणि-३९] छठं छेयसुत्तं [८४] आवसस्सयं
[आगमसुत्ताणि-४०] पढमं मूलसुत्तं [८५] ओहनिजृत्ति [आगमसुत्ताणि-४१/१] बीअं मूलसुत्तं-१ [८६] पिंडनिजृत्ति
[आगमसुत्ताणि-४१/२ ] बीअं मूलसुत्तं-२ [८७] दसवेयालियं
[आगमसुत्ताणि-४२] तइयं मुलसुत्तं [८८] उतरल्झयणं [आगमसुत्ताणि-४३] चउत्थं मूलसुत्तं [८९] नंदीसूर्य
[आगमसुत्ताणि-४४] पढमा चूलिया [९०] अनुओगदारं
[आगमसुत्ताणि-४५] बितिया चूलिया પ્રકાશન ૪૨ થી ૯૦ આગમશ્રત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [१] मायार
ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૧] પહેલું અંગસૂત્ર [२] सूया
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] બીજું અંગસૂત્ર [3] 1 -
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] ત્રીજું અંગસૂત્ર [४] समवाय- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] ચોથું અંગસૂત્ર [c५] विवाति - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૨) પાંચમું અંગસૂત્ર [૯] નાયાધમ્મકહા- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] છઠું અંગસૂત્ર [४७] पाससा - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩] સાતમું અંગસૂત્ર [८८] अंतसा- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] આઠમું અંગસૂત્ર [૯] અનુત્તરોપપાતિકદસા- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] નવમું અંગસૂત્ર [१00] पावाग२९१- ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩] દશમું અંગસૂત્ર

Page #312

[13]
[૧૦૧] વિવાગસૂય - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૩] અગિયારમું અંગસૂત્ર [૧૦૨] ઉવવાઇય ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] પહેલું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦]] રાયપ્પણિય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] બીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧૪] જીવાજીવાભિગમ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧૫] પન્નવણાસુર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] ચોથું ઉપાંગસૂત્ર [૧૪] સૂરપન્નત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] પાચમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૭] ચંદપન્નતિ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] છઠ્ઠ ઉપાંગસૂત્ર [૧૦] જંબુદ્દીવપન્નતિ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] સાતમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૯] નિરયાવલિયા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] આઠમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧] કષ્પવડિસિયા- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] નવમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૧] પુષ્ક્રિયા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] દશમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૨] પુચૂલિયા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] અગિયારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૩] વહિંદસા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] બારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૪] ચઉસરણ – ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] પહેલો પડ્યો [૧૧૫] આઉરપ્પચ્ચખ્ખાણ – ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] બીજો પયગ્નો [૧૧] મહાપચ્ચખ્ખાણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] ત્રીજો પયગ્નો [૧૧૭] ભત્તપરિણા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-] ચોથો પયજ્ઞો [૧૧૮] તંદુવેયાલિય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] પાંચમો પડ્યો [૧૧૯સંથારગ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] છઠ્ઠો પડ્યો [૧૨] ગચ્છાયાર - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] સાતમો પયગ્નો-૧ [૨૧] ચંદાઝય- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] સાતમો પયજ્ઞો-૨ [૨૨] ગણિવિજ્યા- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] આઠમો પડ્યો [૧૨૩] દેવિંદયઓ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] નવમો પડ્યો [૧૨૪ વીરત્વવ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-s] દશમો પડ્યો [૧૨૫] નિસીહ
ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] પહેલું છેદસૂત્ર [૧૨] બુહતકપ્ત - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] બીજું છેદસૂત્ર [૧૨૭ વવહાર- . ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] ત્રીજું છેદસૂત્ર [૧૨૮] દસાસુફખંધ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] ચોથું છેદસૂત્ર [૧૨] જીયકપ્પો – ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] પાંચમું છેદસૂત્ર [૧૩] મહાનિસીહ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] છઠ્ઠ છેદસૂત્ર [૧૩૧] આવસ્મય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] પહેલું મૂલસુત્ર [૧૩૨] ઓહનિજુત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૧ [૧૩૩ પિંડનિજુત્તિ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૨ [૧૩] દસયાલિય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] ત્રીજું મુલસૂત્ર

Page #313

[14] [१५] G१२४७५९५ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭] ચોથું મૂલસુત્ર [१35] नासुतं - | ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૭] પહેલી ચૂલિકા [૧૩૭] અનુયોગદ્વાર - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭ બીજી ચૂલિકા
પ્રકાશન ૯૧ થી ૧૩૭ આગમદીપ પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [૧૩૮] દીક્ષા યોગાદિ વિધિ [૧૩૯] ૪૫ આગમ મહાપૂજન વિધિ [१४०] आचाराङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१ [१४१] सूत्रकृताङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२ [१४२] स्थानाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-३ [१४३] समवायाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-४ [१४४] भगवतीअङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-५/६ [१४५] ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४६] उपासकदशाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४७] अन्तकृद्दशाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४८] अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४९] प्रश्नव्याकरणाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१५०] विपाकश्रुताङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-८ [१५१] औपपातिकउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५२] राजप्रश्नियउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-८ [१५३] जीवाजीवाभिगमउपाङ्गसूत्रं ‘सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-९ [१५४] प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१०/११ [१५५] सूर्यप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-१२ [१५६] चन्द्रप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१२ [१५७] जम्बूद्वीवप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१३ [१५८] निरयावलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१५९] कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६०] पुष्पिताउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६१] पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६२] वहिदसाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६३] चतुःशरणप्रकीर्णकसूत्र सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६४] आतुरप्रत्याव्यानप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६५] महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६६] भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४

Page #314

[15]
[१६७] तंदुलवैचारिकप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६८] संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६९] गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७०] गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७१] देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ - [१७२] मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [७३] निशीथछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१५-१६-१७ [१७४] बृहत्कल्पछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१८-१९-२० [१७५] व्यवहारछेदसूत्रं सटीकं
आगगम सुत्ताणि सटीक-२१-२२ [१७६] दशाश्रुतस्कन्धछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७७] जीतकल्पछेदसूत्रं सटीकं ।
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७८] महानिशीथसूत्रं (मूलं)
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७९] आवश्यकमूलसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२४-२५ [१८०] ओघनियुक्तिमूलसूत्रं सटीक आगम सुत्तामि सटीकं-२६ पिण्डनियुक्तिमूलसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२६ [१८२] दशवैकालिकमूलसूत्रं सटीकं . आगमसुत्ताणि सटीकं-२७ [१८३] उत्तराध्ययनमूलसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२८-२९ [१८४] नन्दी-चूलिकासूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-३० [१८५] अनुयोगद्वारचूलिकासूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-३०
પ્રકાશન ૧૩૯ થી ૧૮૫ આગમક્ષત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
[१८१]
___-संप स्थण:
मारामारापन' શીતલનાથ સોસાયટી-વિભાગ-૧, ફલેટ નં-૧૩, ૪થે માળે શ્રી નમિનાથ જૈન દેરાસરજી પાછળ, બહાઈ સેન્ટર, ખાનપુર
અમદાવાદ-૧

Page #315

[16]
"आगमसुत्ताणि-सटीकं" मun १ थी ३० नु विव२५॥
आगमसुत्ताणि
समाविष्टाआगमाः
भाग-१
आयार
भाग-२
सूत्रकृत
भाग-३
स्थान
भाग-४
समवाय भाग-५-६ भगवती (अपरनाम व्याख्याप्रज्ञप्ति) भाग-७
ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अन्तकृद्दशा, अनुत्तरोपपातिकदशा,
प्रश्नव्याकरण भाग-८
विपाकश्रुत, औपपातिक, राजप्रश्निय | भाग-९
जीवाजीवाभिगम भाग-१०-११ प्रज्ञापना भाग-१२ सूर्यप्रज्ञप्ति, चन्द्रप्रज्ञप्ति भाग-१३
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति भाग-१४ निरवायलिका, कल्पवतंसिका, पुष्पिका, पुष्पचूलिका वण्हिदशा,
चतुःशरण, आतुरप्रत्याख्यान, महाप्रत्याख्या' क्तपरिज्ञा,
तन्दुलवैचारिक, संस्तारक, गच्छाचार, गणिविद्या, देवेन्द्रस्तः णसमाधि | भाग-१५-१६-१७/नीशीथ भाग-१८-१९-२० बृहत्कल्प भाग-२१-२२ व्यवहार भाग-२३ दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प, महनिशीथ भाग-२४-२५ आवश्यक भाग-२६ ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति भाग-२७ दशवकालिक भाग-२८-२९ उत्तराध्ययन भाग-३०
नन्दी, अनुयोगद्वार

Page #316
भाष्य male & Personal use only