Agam 01 Ang 01 Aacharang Sutra Part 02 Sthanakvasi

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 89

आचाराङ्गसूत्रे
मिन्द्रियाणामाकाराः क्रमेण कदम्बपुष्प-मसूरधान्याऽतिमुक्तककुसुम - क्षुरप्र - नानाविधाकारा भवन्ति । उक्तश्च
पुप्फं कलंबुयारं, धन्नमसूराइमुत्तचन्दो य ॥ होई खुरप्प, नाणा - किई य सोइंदियाईणं ॥ १ ॥ छाया—पुष्पं कदम्बाकारं धान्यममृरातिमुक्तचन्द्रश्च । भवति क्षुरमा नानाकृतिश्च श्रोत्रेन्द्रियादीनाम् ॥ इति । इन्द्रो जीवस्तस्य चिह्नमिन्द्रियम् तेनैव जीवज्ञानसम्भवात् । तच्च द्रव्यभावभेदेन द्विविधम् । द्रव्येन्द्रियं द्रव्यमयम्, तच्च निर्वृत्त्युपकरणभेदाद्विविधम् । निर्माणनामकर्माङ्गोपाङ्गनामकर्मभ्यां निर्वर्तितं निर्वृत्तीन्द्रियम् तच्च बाह्याभ्यन्तरभेदाहै । इन्द्रियों का जो यह आकार प्रकट किया है वह शास्त्रकारोंने इस प्रकार बतलाया है
"
,
"6
४४
पुष्कं कलंबुयारं, धन्नमसूराइमुत्तचंदो य । होई खुरप्प, नाणाकिई य सोइंदियाईणं ॥ १ ॥ ”
इन्द्रिय शब्द का अर्थ यह है कि-' इन्द्र' नाम जीव का है, उसका जो चिह्न है वह इन्द्रिय है, अर्थात् जिसके द्वारा जीव पहिचाना जावे उसका नाम इन्द्रिय है । यह पांच प्रकार की है। इनमें प्रत्येक इन्द्रिय के दो-दो भेद हैं- (१) द्रव्येन्द्रिय, (२) भावेन्द्रिय । पुद्गलद्रव्यों की जो इन्द्रियाकार रचना है उसका नाम द्रव्येन्द्रिय है । यह द्रव्येन्द्रिय, निर्वृत्ति और उपकरण के भेदसे दो प्रकार की है । इस द्रव्येन्द्रिय की रचना निर्माणनामकर्म और अगोपाङ्ग नामकर्म के द्वारा होती है। इस निर्वृत्तीन्द्रिय के बाह्यनिर्वृत्ति और आभ्यन्तर - निर्वृत्ति, इस प्रकार से दो भेद ઇન્દ્રિયા પોત-પોતાના વિષયને ગ્રહણ કરવાના ખાધથી વિકલ થાય છે. ઇન્દ્રિયાના જે આકારો બતાવ્યા છે તે શાસ્ત્રકારોએ આ પ્રકારે બતાવ્યા છે.—
66
'पुष्कं कलंबुयारं धन्नमसूराइमुत्तचंदो य ।
होई खुरप्प-नाणाकिय सोइंदियाईणं ॥ १ ॥”
ઇન્દ્રિય શબ્દનો અર્થ એ છે કે-- ઇન્દ્ર' નામ જીવનુ છે, તેનું જે ચિહ્ન છે તે ઇન્દ્રિય છે, અર્થાત્ જે દ્વારા જીવની પિછાણ થાય તેનુ નામ ઇન્દ્રિય છે. ते पांय प्रारनी छे. तेमां हरेङ इन्द्रियना मे मे लेह छे. (१) द्रव्येन्द्रिय, (२) ભાવેન્દ્રિય. પુદ્ગલ દ્રવ્યાની જે ઇન્દ્રિયાકાર રચના છે તેનુ નામ દ્રવ્યેન્દ્રિય છે. તે દ્રવ્યેન્દ્રિય, નિવૃત્તિ અને ઉપકરણના ભેદથી બે પ્રકારે છે. દ્રવ્યેન્દ્રિયની રચના નિર્માણ-નામક અને અગેાપાંગ-નામક દ્વારા થાય છે. આ નિવૃત્તીન્દ્રિય, બાહ્યનિવૃત્તિ અને આભ્યંતર નિવૃત્તિ, આ પ્રકારથી એ ભેદ રૂપ છે, ઉત્સેધાગુ લના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૨