Sanatan Jain

Author(s): Unknown
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/035241/1

Page #1

Ibollebec le
દાદાસાહેબ, ભાવનગર, ફોન : ૦૨૭૮-૨૪૨૫૩૨૨
| 58220 08

Page #2

THE
SANATANA JAINA.
I do not expect you to execute this improvement or to surrender that prejudice in my time, but at any rate it shall not be my fault it the improvement remains unknown or rejected. There shall be one man at least, who has surenlereil the prejudice, and who does not hide that fact"
Mr. John Morley'.
VOL. III. BOMBAY, AUG.-SEP.-OCT. 1907. No. I-II-III.
THE JAIN VIEW OF THE ELEMENTS OF THE UNIVERSE.
(JHUMANIAL, V. A. L. L. B.)
Jain Philosophy recognises six cle inner or philosophical view. I'rom one ments called Dravyas as the compo- standpoint a thing is explained as nent factors of the Universe. They it is ordinarily understood while from are eternal and independent of each the other it is explained as it really other. All that exists in the Universe is. Thus the error of confounding is one or other of these or a combi- the two together must be most carcnation of thein. They are Jiva or fully avoided. For the sake of consoul, Pudgal or matter Dharma or that venience we may have to use the which helps the first two iu moving, words Vyavahar and Nischaya resAdharma or that which helps them pectively to express the two ideas. in ceasing to move, Kal or time and to come to the subject now. Jiva Akash or space. Before proceeding to has nine distinguishing characterisinterpret or illustrate them it is ex tics. First it lives. From the comtremely necessary to point out that mon-sense point of view this quality Jain Philosophy takes a two-fold view is exhibited in its five genses, three of everything, one a superficial or forces of thought, word and act), common sense view and the utler au and breathing and ago. These len

Page #3

SANATANA JAINA.
are called the Vyavabar Pranas of the and touch are the requisites of form jiva. Taking the second view this and jiva bas none of these. Though quality is manifested in its being in practice it is often spoken of as happy, powerful, a seer and a knower: being white or black etc., as if it these four being termed its Nischaya had form yet that is owing to its Pranas. It is in this sense that jiva connection with matter which has s said to live through Prauas. Se form. Thus the quality of the latter cond: it is inclined towards other is attributed to the former. In realithings. This inclination is called ty it is formless. Fourth: it is the Upyoga which is of two kinds (1) an cause of feelings. Causes are remote inclination to see or Darshana lp- or immediate. For example that reyoga, and (2) an inclination to know mote cause of a pot being formed is or Gyana Lpyoga. By seeing (Dar the potter while its immediate cause shana) however is not meant only to
is the capacity of clay to assume such
form: for the some potter cannot see by physical eyes, but to become conscious, not in detail but simply of
make a pot out of sand. Thus to the existence of anything whether
take the remote cause is Vyavahar
and the iwmediate Nischaya. Acthrough the physical or the mental ad eve. By knowing (Gyan) of course cording to the first, jiva is the cause is meant to know in detail. The di of Karmas or actions, body h stinction between Darshana and
and clothes, etc. By a distorted use of Gvana is very fine and rather diffi. the second it is the cause of such cult to understand. Some object feelings as anger, pride, avarice, depasses by the door, now to simply be ceit etc. And by a right use of it, come aware that something has pass. it is the cause of pure faith in and ed by the door without being certain
knowledge of itself. Fifth: it can whether it was a man, a cat, a dog regulate its size according to the or something else constitutes Dar- form it assumes. As a lamp, when shana, and to know that it was such placed in a small room lights the and such a thing or such and such whole of it, and also all the inner a person constitutes Gyan. Thus the space of a big hall when transferred one closely follows the other. There to that place, in the same way jiva are four degrees of Dharsane and can expand and contract according five of Gyan, but they are with respect as it is in the body of an elephant to the common sense view only. To say
. or an ant. It should be remembered that jiva sees or knows this much or that however that this is the common. much is to hold that view, for really sense view of it. From the philosospeaking it is attraction for full vision phical point of view it pervades all and full knowledge that is the true the Universe. Sixth : it is a sufferer characteristic of Jiva. Third; it is of the result of its actions. Through urithcut form. Taste, colour, smell Pudgal it enjoys pleasure or suffers

Page #4

THE JAIN VIEW OF I'NIVERSE.
pain as & reward of or punishment The former means that fine element for its good or bad actions respective which helps jiva and pudgal in ly. This is the ordinary way of moving. It does not force them to speaking. Though we may also say move. But when they move by themeven apart from Pudgal that it is selves, it becomes the medium of the subject of pleasure or pain for their motion. As water helps & fish its feelings and passion, yet rightly to swim or air helps a bird to fly or speaking it is an enjoyer of perfect sound to travel, in the same way faith and knowledge. Seventh : it is Dharma Dravya helps jiva and Pudgal worldly. Practically it is sɔ in so to move. Without this they cannot far as it is said to belong to Heaven move. To continue the illustration or Hell, to the vegetable or the ani- further as water and air do not vrge mal kingdom, or to be a possessor of the fish and the bird or sound to one sense or of more than one. In move, in like manner thi
move, in like manner this dravya the real though stretched sense it is
does not urge the other two to move. so with respect to the different stages The latter, i.C., Adharma Dravya
means that element which helps of its development as when we speak
Jiva and Pudga to stop motion. To of its possessing Darshan in the first,
take an example it is like the shade second, third or the fourth degree, of a tree which attracts & traveller or Gyan in any of its five degrees. walking in the sun to stop there. In As a matter of fact it is all perfect
this onse too the work ends with and independent. Eighth : it is Si
giving help merely, for the shade dhhda, i.e., after liberating itself
does not force the traveller to stop. from the trammels of the Sansar
Space and time are popular terms (cycle of birth and re-birth) it gets
and do not require much explanation. salvation and rests in perfect Peace,
Space is that which gives room to Calinness and Beatitude. Ninth: it
other dravyas. So far as the other always moves upwards. Though com
five Dravyas extend, it is Lokakash, monly it is said to move in all die
beyond that it is Alokakash, i.e., where rections, yet that is in company with
there is only space and nothing else. Pudgal. Otherwise by itself it moves
Time is the duration of a thing beonly upwards. As a piece of cork
coming old from new or of Jiva or pudcovered with mud comes up to the
gal moving from one place to another. surface of water when mud is wash
This definitio i of Kal (time) is accorted away
ding to the superficial rendering, its The Subject of Pudgal we inay inner meaning being that which regusafely dispose of by simply saying that lates the existence of all the other it means matter and has form.
Dravyas. Dharan and Adhar.23 we mar taka To take a comparative view of all tngothar, as they ac cognat? anh ects. the Dravyas. They are all enternal.

Page #5

4
This qualification is necessarily implied when we call them elements. An element is never formed. Formation requires a time for it, but it is simply inconceivable how a thing independent of every other things can come into existence out of nothing at one particular moment, or can ever vanish into nothingness. In the case of a thing which is the result of the combination of two or more things, there may be particular time of its coming into existence, viz., when the constituent parts happen to unite together in due proportion, but to say so of anything which is single is to say the impossible. Such a thing must be without beginning, without end. It is easily intelligible as regards the last named five Dravyas. Some difficulty may be found as regards jiva but the question will be solved when we see that this is
the only dravya possessed of the quality of consciousness, all the rest being lifeless. At this point it may be remarked that for this very reason they are all called Ajiva as distinguished from Jiva. Supposing then for a moment that Jiva is not eternal and hence not an element then it must have been formed out of two or more of the other five Dravyas, i.e., out of Ajiva. In other words a thing is formed out of such other things as have quite opposite and contradictory qualities, which is absurd.
SANATANA JAINA.
Pudgal is the only Dravya which has form. Others are all formless.
Jiva and Pudgal are alone capable of moving, others being motionless.
As has already been observed space is divided into two parts, viz., Lokakash and Alokekash. So far as the other five dravyas extend. it is Lokakash and beyond that Alokakash. In the latter there is not even time. It is so in the sense that time is known by the motion of Jiva or Pudgal; and there being none of these in Alokakash there too time is measured with reference to the Lokakash and not without or independent of it.
Another thing to be noted about these dravyas is that time is Akaya or without body and the rest Astikaya or with body. Several particles uniting together make a body. The particles of Jiva, Pudgal, Dharma, Adharma and Akash howmanysoever they may be are the same from eternity and will remain the same till eternity. They never add to nor diminish from their number. These dravyas are perfect wholes as it were. Such is not however the case with time. Its particles never unite but always keep separate, the one following the other in immediate succession. They do not exist all together at one and the same moment, for the past is never present, nor the present future. Thus the former five are as if like a ball, while the latter one is like a chain.
The last and the most important thing to be observed with regard to these dravyas is their union with each other. Dharma, Adharma, Kal and Akash never unite with any other dravya, so we may dismiss them at once. It is only Jiva and Tudgal

Page #6

THE JAIN VIEW OF UNIVERSE.
which unite with and act and react upon each other. Their union is the cause of worldly sufferings or plea
sures while their disunion results in a state of perfect happiness. Seven things result from this combination which are Ashrava, Bandha, Samvara. Nirjara, Moksha, Punya, and Pap. The first five together with Jiva and Ajiva are called the seven Tattvas or cardinal principles of Jainism. They are rightly so called because the object of every religion is to show the way to salvation, and on the part of Jain religion they trace the requiired course. In this play of the world's theatre Jiva is the hero, Pudgal the arch enemy, Ashrava, Bandha, Samvara and Nir ara, the diff erent phases of the fight and Moksha the final victory. These seven to gether with Punnya and Pap make up the nine Padarthas.
Let us take them one by one. Jiva and Ajiva have already been described. Ashrava is the door or means for the entry of Karmas. It is of two kinds (1) Bhava Ashrava and (2) Dravyya Ashrava. It will be remembered that right faith and right knowledge is the true function of Jiva, but when unfortunately it digresses from this path and begins to think wrongfully and indulge in passions taking it to be the right conduct, Bhava Ashrava is the result; and when in consequence of this Karmas are actually produced that is Dravya Ashrava. Thus the one is in mind, the other in fact: the first
5
giving an opportunity to or preparing the way for the second to come into existence. To be more explicit when feelings of desire eto become the Cause of Pudgal acquiring the force of Karmas the process is called Bhava Ashrava and when it actually acquires that force then it is called Dravya Ashrava. Be it noted that in iamiliar physical world matter assumes different circumstances. For example when Oxygen and Hydrogen combine chemically in due proportion water is produced. Again by heat water becomes vapour and by cold ice. In the same way Pudgal is effected by Jiva and Karma in one of the forms which the former assumes by the influence of the latter.
Pandha is the attachment of Karmas to Jiva. The attachment of Bhava Ashrava is called Bhava Bandha and that of Dravya Ashrava, Dravya Bandha. The Jiva by itself as it is pure like glass becomes oily so to-say by feelings not consonant with its real nature and Karmas like minute particles of dust floating in the air stick to it. This is Bandha.
Samvara is the cessation of Ashrava. Consequently the cessation of Bhava Ashrava is Bhava Samvara and that of Dravya Ashrava. Dravya. Samvara.
The process of separation of Karmas from the Jiva is Nirjara. Feelings which cause this separation are Bhava Nirjara and their actually being in the course of separation is Dravya Nirjara.

Page #7

SANATANA JAINA.
The total annihilation of Karinas good deeds theinselves are Dravya is Moksha. Thus thoughts which give Pap. Punnya conduces to happiness rise to this liberation of the Jiva from and Pap to sorrow. Here it may be Karmas are Bhava Moksha and the asked: Is it not then better to en
of Karmas of Karmas is
is actual destruction
deguo...
deavour to do good deeds rather than Dravya Moksha.
to seek their total extinction by doing
no deeds at all whether good or bad Ashrava may be compared to the
and be always happy? Apparently opening of the valve of a water pump,
there seems to be some force in the Bandha to the water being lifted up
argument but the matter becomes to the reservoir, Samvara to the
quite clear when we consider for a shutting of the valve, Nirjara to the
while that still there remains the risk emptying of the reservoir and Moksha
of slipping. Thus in order to avoid to its becoming quite empty.
this danger of ever becoming a prey
a traveller has To sum up, suppose a traveller has to Karmas and
to Karmas and to ensure its position lost his way in a dense forest. There it is the duty of every individual soul he comes across a native of the forest o native of the forest to strive to attain Nirvana from where
to stris and gives himself up to his guidance. there is no fall. The more he obeys his deceitful com
It necessarily follows from what has rade, the more is he entangled in the
been said above that the union of dark labyrinths of the jungle. He at
Jiva and Pudgal is eternal, and last realises his position and directs
hence Sansar which is the outcome his footsteps according to the dictates
of this union is also eternal. Jiva of his own conscience, till he emerges
cannot lose its purity except through from the interior of the forest and
and in company with Pudgal. Supreaches the Royal Road.
posing for a momeut, then, that annly this illustration to our Jiva was separate from Pudgal at purpose. Jiva is the wanderer, Pudgal. any time, there conld have been no the mischievous inhabitant of the; opportunity of their coming into forest, Jiva's trust in his leadership is contact with each other and conseAshrava, being misguided more and quently no Sansar had existed. But more is Bandha, refusing to be led the Sansar does exist as a matter astray by him any more is Samvara, of fact. Therefore the union of tracing footsteps according to his owa Jiva and Pudgal must be eternal. will and thus beginning to come out
If it be taken for granted that Jiva of the forest is Nirjara and arriving at
can leave its true sphere even withthe right place is Moksha.
out Pudgal then evidently there is Feelings which are the occasion of no security even after Moksba, for good deeds are Bhava Punnya those it may again get involved in the of bad ones are Bhava Pap. Similarly Sansar. In such case there remaines

Page #8

THE JAIN VIEW OF UNIVERSE.
no distinction between Moksha and Sansar. On the contrary they both become the same.
Question may be raised here that if the Jiva does not return to Sansar from Moksha, a time is possible when all the Jivas will attain Nirvana putting an end to the Sansar. Such is not however the case. Jivas are infinite in number, so that howmanysover be taken out of them the balance is still infinite. As an
atom or a molecule is the unit of matter in the physical world or a point is the unit of surface in géometry, in the same way a Jiva is the unit in the spiritual would. Now the number of points in a given line is infinite according to the defini
To the Editor of "English man." Sir, The reply given by his Honor the Lieutenant-Governer of Bengal to the Jain deputation that met him on the Paresnath Hills in regard to the adjudication of their rights enjoyed from time immemorial in that place has come as a painful surprise to all sections of the Jain community. They are fortunate and glad that his Honor has not yet passed final orders upon the question that has considerably exercised the minds of the Jains, for the trend of the reply has created
7
tion of a point, and if we rub half the line of, their number in the part left still remains infinite. Similar is the case with Jiva. Thus not only the six Dravyas, but the Tattwas and Sansar also are without be
ginning, without end.
I cannot conclude this article without saying that any faults or inconsistencies in it, of which I think there might be many, are not to be understood as so many defects of Philosoply but are to be attributed to my ignorance and incompetency and to that alone.
PARESNATH HILL.
[The Englishman of Calcutta publishes several letters on the question of Parasnath Hill. We reprint them for the information of our readers. We are extrшeely sorry that Government have not yet declared that they have given up the idea of in-juring the feelings of 1'500'000 of Jains.) ED S. J.
I.
A further description of Dravyas and Tattwas will be published shortly in
Hindi.
unless His Honor's present views arc an apprehension in their mind that modified to ultimate verdict which is
This is already published, Edi-S. J.
likely to be given to this much-vexed question will be most unfavourablo to them. At the outest we owe it to the Lieutenant-Governer to express our cordial appreciation of the tone and temper of his reply in which he was at some pains to indicate his solicitude for the religious scruples of the Jains. Being himself a deeply religious man. His Honor was perfectly ready to show his respect to the.reli

Page #9

SAXATANA JAIN.
gious feelings and sentiments that convenience. But it must be ack.characterises a large and influential co- nowledged that in the East, and inmunity. There is a ring of sincerity especially in India religious sentiments in his utterances which has created a must over-ride all Narrow considerfavourable impression among the Jai-ations of so called physicial benefits n's, who takes this opportunity to ex- accruing to a small minority of people. press their fervent hope that it all the
The spirit must dominate over the flesh facts connected with their rights in and assert its supremacy over its petty. the Parasnath Hills are laid before the
selfish demands. If the religious fee. Lieutenant-Governer who, we may lings maintained by a large class of here, and trust, still keeps an open people come into collision with the mind and has not definitely committed craze of a small section of the privihimself to any view of the matter one leged class which has not yet been put to or the other. His Honor may yet be the test, then we are justitied in saying pleased to earn the gratitude of the that it is the former that deserve reJains by a just decision warrented by cognition at the hands of the authori. the gravity of the vital issue involved. ties. The beautiful Hill of Paresnath The courtesy and candour with which may be beautiful only to the chrapthe Lieutenant-Governer took the re- tured gaze of a few who have gone presentative Jeins into his confidence mad over it. Its climate may be who came from various parts of the "equable like that of Madeira and in. country across thousands of miles to vigoroting like that of Bracmar." It help him in arriving at a proper deci. may lend itself to being converted sion that may be acceptable to the into a happy pleasure ground. But Jains, lead them to hope that their all these advantages that affect the cherished susceptibilities will not be senses cannot be said to out weigh violated for the lack of a statesman the supreme fact that is spiritual in like insight into their real depth and essence that every inch of the Hill is signficance. It remains to be seen held sacred by the Jains who are by no what compromise the Lieutenant-Go- means a neigligeable quantity in the vernor decides as eminently suited to estimation of the Government who the requirements of the situation that kiss the ground all over as sanctified, has arisen. But we may be permitted with feelings of deep veneration. It to bring home to His Honor that no Is idle to join issue with these feelpatched-up concordat is at all calcula- ings and scruples the gravity of which ted to satisfy the Jains unless their need not be mistaken, by imparting rights in the entire Hill for purposes into their consideration the cannons of of worship are duly recognised. It Western Logic and the hair splitting arhas been made to appear that in the guments of the Socialist for it must be present discussion religious sentiment remembered that religious sentiment comes into open conflict with public has its roots deep down in buman

Page #10

PARESHNATII IIIII..
nature that refuses to be trammelled by iron the limitations of Logic. Will show later on that this sentiment is based on sound reason and not on extravagant claime that it is made out to be. In the meantime, our contention is that religious feelings on which depend the peace and happiness of thousands of our fellow-brethren cannot be made by Executive orders to yield to the questionable exigencies of comfort and convenience. It has momenitou svaluc of its own which our rulers would do well not to ignore in this country for less to trample under foot for reasons of doutful valid ty. It is a curious anomaly that at a time when the spirit
of discontent is abroad a bombshell is suddenly thrown among a community who have hitherto been averse to all political movements. The injudicious step is likely to sharpen the edge of their feelings. which they are incli ned to think are outraged by the pro posal. The Jains are mainly commercial in their ways of life, deeply absorded in their business who arc always content so long as there is peace in the land for the development of their trade operations, and their religicus feelings are untouched which they hold dearer than all things else in the world. The Government have guaranteed absolute peace throughout the country for which the blessings of the Jains will descence on them in plentiful abundauce, but in an evimoment the proposal went forth to subordinate their religious sentiments to the pressure of public bencfit. Ever since the Deputy Commissioner
9
of Hazaribagh published the Notifica tion embodying his scheme for the leaving of building sites on the Parcsnath Hill, whose glory would thus bc gone and its sanctity vanish the Jains have been filled with feelings of alarm and indignation, such as they never experienced before nader British Rule, in view of the Proposed deseoration of their place of worship and a sense of the gravest disquicture has taken hold of their minds. It would therefore, be not too much to say that the authorities have been extremely ill advised in launching this irreverent
proposal which it most likely to have the effect of alienating the good feelings of a powerful and wealthy com munity. We appeal to the LieutenantGovernor to give his best thought and consideration to the points that we have raised in the hope that our reli gious scruples, in spite of them apparent absurdity to Western eyes, will not be set at naught in the decision of our right in the l'aresnath
Hills. We await His Honor's final orders with intense anxiety and trust that they may be such as the Jains approve of. In subsequent letters we propose to discuss the legal aspects of the question that is now under the consideration of the Lieutenant Governor.
DHANNU LALL AGARWALLA,

Page #11

10
SASTANA JAIS:
II
subunit that the attitude of the Jains TO THE EDITOR OF THE “Enylislinu 12. is grievously miscoustrued in this
Sir,- The key-note of the Licutc: connection, without regard to the nant-Governor's address to the Jain motives that impelled them to adopt deputation at Paresh Nath Hill which silence as the better part of discretion. would appear to have had a great At the same time it must be remeindeal to do in colouring the conclusions bered that the right vested in a comto which he was being led, was the munity is never obscured or rendered assumption that the whole Hill could null and void by their failure to raisc not be regarded as in all places equal a cloud of dust and controversy over Jy sacred. The statement may sound it. Because the Jains were disinclin' queer to all who fail to put them- ed to make themselves aggressively selves into the skin" of an Indian articulate in the past, it does not religious Sect. To them it would follow as a matter of course, that they seem as nothing better than making
have thereby bound theinselves down a too large order. But those who
for all times altogether irrevocably understand the view points of Eastern to the acceptance of the harm caused
to them and the violation and forreligions even if they find it hard to reconcile them to sound reason, com
feiture of their rights. The Jains monly so called, will hesitate to con
bad their reasons which we propuse sider the statement in similar right to discuss just now for maintaining "I find myself unable " says the & vow of silence at the time when Lieutenant-Governor “to accept the their rights over the entirety of the statement that the whole Hill (that Hill were to a certain extent set at is, the whole Paresh Nath range) is Daught and ignored. But it must be all equally sacred. Such a stateinent distinctly understood that they had is at variance with the previous atti- no desire to connive at the wrong or tude of the Jains, it is contrary to take a philosophic view of the infracthe facts which can be seen by any tion of their most valued privileges one that chooses to visit the Hill: and with which they cannot persuade it is if you will allow me to say most themselves to part for all the world.. respectfully contrary to sound reason. The judgment of the Honorable It is contrary to the attitude hitherto High Court in the Piggery cases is assumed by the Jains ; for they have fairly explicit about the reasons that not hitherto claimed that exclusive made the Jains averse to the loud sanctity for the whole Hill, which
assertion of their rights when these some of their present representations
were partly infringed at the instance indicate their desire now to secure.”
of the Government. Their silence With due deference to the opinion was not dictated by a desire to sub: emanating from such an august and mit to the extinguishment of their high-placed isthority, we beg Icavo to rights but rather it is to be attributed

Page #12

PARESHNATH HILL.
to the fact that they were prompted by the noble purpose not to embarrass the Government in the matter. "It does appear" said the Honorable Judges upon the evidence that upon the establishment of a Sanitarium by Government on the Hill, several soldiers lived there for a time and that on the establishment of the Dak-bungalow European travellers visited the Hill from time to time and the residence of Europeans necessita ted the killing of animals for their food. But at the same time it also appears that the establishment of Sanitarium was opposed by some of the Jains and the reason why they did not bring a suit to put a stop to the slaughter of animals in the Sanitarium and in the dak-bungalow was, perhaps, that they did not think it judicious to quarrel with the Government" (The Italics are of course ours). So we have it on the authority of the highest Court in the realm that the Jains did not consent to a voluntary abdication of their rights but they
hadt he good sense to refrain from exercising them in view of the Governmental action, which they were inclined to think rightly or wrongly was required by the exigencies of State. The establishment of Sanitarium, the quatering of European Soldiers and the building of a dak-bungalow were far from being acceptable to the Jains and ran from directly counter to their cherished feelings, but they thought it prudent not to quarrel with the Government ineasures that they thought had not the element of permanence
•
11
in their character. On the contrary, these acts of questionable validity were looked upon as temporary makeshifts directed by reasons of State, which were not intended to form a perpetual nuisance. It is evident that the esta blishment of Sanitarium was, as a matter of fact, opposed by some of theJains who keculy resent this encroachment on their rights but they did. not think it worth while for reasons of expediency to carry their opposition to the bitter end. Their reticence is easily explained by attributing it to their reluctance to engage in a deadly. strife with the Government and it would be doing a great in justice to construe it into an acquiescence with the invasion of their time-honored privilege.
-39
The Lieugenant-Governer characterised the Jain belief in the sanctity of the entire Hills as "contrary to ren son." His Honor" felt certain that. the claim that the whole range should be declared sacred and reserved for the worship of the Jains is made under misapprehension."" We beg respectfully to state that there is nothing ab surd in the claim put forward by the Jains that they look upon every stone or inch of ground in the Hills as impregnate with sacred associations. The reasons are not far to seek. It would be useful to notice in this connection the findings of the then District Judge of the 24 Pargunnas, Mr. C. B. Garrett, against whose decree the appeal was preferred in the Piggery case to the High Court and which findings were also unheld by the Honor

Page #13

SANATANA JAIN.
11
able Judges of High Court. The learned effect. After all, the claims of the Judges remarked that the plaintif's Jains are not as proposterous as they witnesses have told us that in their es. are made out to be. They are acute: timation every stone of Pareshnath Hill. and quick-witted their dealings to the is holy and an object of adoration highest degree and never allow them. and that the reason for this is that selves to be swayed by sentiinental although tradition tells them that twe. considerations. In the present case, aty Tirthankars and an innumerable mere sentiment has no place in their company of Sadhus passed away on opposition but it is guided by the deParesh Nath Hill the Tradition did mands of justice, and fair play as based not reveal what spot each of th. on lacts that cannot be juggled with ein died; and that they may have died or explained away. D. LA anywhere on the Hill each part of it is (thus) equally an object of aloration." There is no knowing which TO THE EDITOR OF THE English mrena." parts of the Hill are sanctified by the
SIR, - In continuntion of my preNirvana of the Tirthankars and
vious communications on the subject other devotees. It is impossible to
of Paresh Nath Hill, I now beg to identify with any digree of certainty
submit the following further comthe consecrated spots associated with
ments and hope you will be able to their austerities and devotions. In
find room for them in your journal. default of accurate information, the Jains are not to be blamed if they re.
I have advanced the contention gard the Hill as a whole, trodden over
that the Jains regard the whole of the
Paresh Nath Hill, despite its great by their saints in the dim past, as fragrant with their sacred memories
extent, as sanctified by the devotional and therefore surcharged with hallow
achievements of their Tirthankaras. ed associations. It is thus for cen.
In their eyes, every inch of ground taries that they are jealously
in the Hill, even the meanest slab of quarding the entire bill against
stone are instinct with sacred associa. the least touch of contamination. tions. In proof of this, it would be Every part of the hill irre. interesting to give some account of spkctive of the extent of the whole is the rites and ceremonies observed hy an object of equal adoration to them. the Jains when they are, first, within In the face of these facts, the Jains sight of the Hill and then when they may be pardoned if they stoutly oppo: ascend it. I give below the account sed the desecration of their sacred place as proved before the District Judge of worship, which will be an a comp. of the 24. Pergunnng in 1890 in the lished fact if the ill started proposals celebrated Piggery case. The learued of the deputy Coinmissioner of Hazari. Judge opined from the mass of evibagh are allowed to be carried into conc: before him that very part of

Page #14

PARESHNATH HILL.
13
the Hill was equally an object of dity of the Jain claims based on good adoration to the Jains. He in his reason and the supreme considerations judgment says as follows :
of religion in regard to the sacred:
character of the entire Paresh Neth "In proof of this, the practices they
Hills. The claim is neither frivolous, observe on visiting the Hill are des
nor contrary to reason. It is founded: cribed. When they first get view
on sound policy as recognised by & of the Hill, they adore it and perform
competent court of law. The elaborate an act of worship. Then the night
religious ceremonies that characterize before they ascend, they perform the
the pilgrimage of the Jains on the Arati of the Hill which is a sort of illumination in its honor. Then they Hill would go to show that not simply commence their worship at the foot the eastern ridges and spurs of the
Hill dotted over with shrines and of the Hill: they ascend bareloot, the
ww caitron templis have sanctity attached to wealthy scattering milk and saffron
them, but all places comprised in the along the road. Then they perform another Pujali at the Sita Nala half Hill are equally considered as investe way up. They are forbidden to eat, ed with a sacred character. The drink or perform the offices of nature Deputy Commissioner of Hazaribagh. upon the Hill, and lastly as a crown. ss the guardian of the interests of the ing act of the pilgrimage they compass Rajah of Palgunge, would seem to the Hill round before they quit the make out that the Rajab's title to the
Parcsh Nath Hill contravenes the place."
rights and privileges claimed by the From this description of the ruli
Jain community. That the claim gious observances performed by the
advanced by the Jains is in no respect Jain pilgrims when they are on a visit
unsubstantial or fallacious would' to the Hill, the learned District Judge be evident from the terins of the had no difficulty in arriving at the Ekrar pamah executed between the natural and legitimate conclusion that Rajah and the Jains on the strength the entire Hill is looked upon by of which the contention of the Jains them with feelings of deep veneration. is abundantly established.. I beg to. Mr. Garrett was perfectly satisfied quote the following passage from the that the evidence adduced by the judgement of the Honorable High Jains was partioularly convincing in Court in reference to the piggery the establishment of their point. case, which proves beyond the least "I have not the least doubt," ub
shadow of doubt that the claims and served the District Judge," that the vanced by the Jains are not invali. account which the witnesses give is dated by the right, title or intrest of
the Rajal of l'algunge. substantinlly correct." In the face of this strong statement, it would be "I would be observed from another highly improporto question the vali. Prt of the agreement that the Rajah

Page #15

14
PARESHNATH HILL.
bound himself to make over to the whether the existance of human Jains any land which might be re- habitations remote from the shrines quired by them without any price, and and places of pilgrimage obtrude on the he thd Rajah should not be allowed to attention and observation of the devoraise any objection to the erection of tees in their worship and meditation, ad y temple or Dharamsals on the Hill. but whether Now this convenant itself indicates the sacredness of the whole Hill, is that the whole Hill was considered by not likely to infringe the rights and the parties as sacred. It was ap- privileges vested in the Jain com. parently from this point of view that munity and sanctioned not only by it was agreed that the Jains should be immemorial'usage but what is more allowed to appropriate any land they by the opinion formed of the matter jleased for the purpose of building by the High Court. The Judges fur. temples."
ther rcinarked that: The view put forward by the Judges “It seems to be abundantly clear of the High Court is clear and unmis
upon the evidence in the case, that if takable. The Jains take their stand
the piggery were allowed to continue, on this finding, which contains in &
the Jains would not repair to the Hills nutshell the rights of the Jains to the
for the purposes of pilgrimage and Hill as against the Rajah of Palgunge.
devotion." The Rajah is restrained by the Ekran:niemal from urging any objection to What is there to show that if the the erection any temple, 'shrine or sanctity of the Hill as a whole were Dharamsala on any part of the Hill violated by the erection of buildings, that to the Jains may seem fit and a similar contingency would not hapdesirable: This is sufficient to pen. The Jains are presuaded to established their absolute rights of think that any interference with the en oyment, irrespective of the title of holy associations ascribed to the Hill the owner and shows that the claim would result in its being robbed of all of-exclusive possession on the part of causes of sanctity and adoration, and the: Jains in nothing irrelevent or ultimately in its abandonment Ag absured. I have sought to prove that place of worship and devotion. It is the view taken by the High Court of because the Hill is lifted; high above the whole matter, puts the rights of the sordid and grovelling associations the Jains in a clear light. It places of mundane life, that its pre-eminence them on & sure basis and puts out of as the resort of devotees is rightly court the convenient theory of limited
made out. But the building of resisanctity attaching to the Paresh Nath
dences for all sorts and conditions of Sils, of which much capital was made
people will have the effect of desecrat. in certain quarters. The larger issue ing the Hill, interfering seriously with involved in the present care is not its inherent sanctity aud lowering it

Page #16

BIKESHNATH HILL.
15
to the plane of the ordinary places shrincs are cuscouced in the topinost frequented by men. I beseech thc part, it follows that the building of Government to pause before such 80 residences is safely permissible in the undesirable state of things causing lower sites out of the sight of the pain, shame and humiliation to thoui devotees and worshippers. It seeks sands and thousands of loyal subjects to compromise the stern requirements and giving a rude shock to their relii of religion by the ignoble standard of gious feelings and scruples, is brought the cold and calculating wisdom of thc, about. The dictates of true statemani world. The Jains take their stand. ship would be to conciliate the opposii not merely on religious grounds in tion that has arisen on this delicate respect of which their position is in. patter.-Yours faithfully,
vulnerable, but also on the best and DHAXXU LALL AGARWALLA.
highest reasons sanctioned by law and IV
equity. It is curious that these consi:
derations are in a manner suimarily TO THE EDITOR OF THE ENGLISHMAN.”
thrown overboard in the excessive zeal SIR,-In continuation of my pre.
authorities to provide for so-called vious communications on the subject
public convenience for in fact the of Poreshnath Hill, I now beg to sub
public will not as I shall hereafter: mit the following further comments,
shew, be benefited at all. I maintain and hope you will be able to find room
that the leasing of sites with a view for them in your journal.
to the construction of buildings there. I have tried to establish by refer- on would secularise a place, every ineb ence to the judgment in the Piggery of which to the eyes of the Jains, is
great sanctity attached to the holy, and convert a shrine, whose antientire Poreshnath Hill. It is, indeed. quity is lost in the dimness of the deplorable that the Jains' view.point past, into & pleasure resort of the which has found favour with the modern fashionable type. . The sa. Hon'ble Judges is liable to such grie- credness of the place would be serious yous misconstruction as has been re- ly impaired by its close contiguity cently done in relation thereto. As with debased wordly associations. suming that the residences will be The killing of animals is absolutely built on sites out of the sight of the repugnant to the feelings of the Jains devotees and worshippers, although I Would the Government be in a posta sball hereafter show, as the fact is, on to guarantee that the slo that the proposed sites will be quite of animals for purposes of food or within the sight of the pilgrims and pleasure and numerous other matters will obtrude upon their notice. The most repugnant to the feelings of the proposition does not bear a moment's Jains would be strictly interdicted examination that because the hill is from the precinets of the Hill, far less vast in extcut aud the temples and on its busom: If ull tlu obpoxious

Page #17

16
SANATANA JAIN,
practices which the Jains are abhor. rent of, go on marrily in the Hill, how it will lie in the face of the Government to say that there will be not the least interference with the excrcise of religious rights vested in the Jains? The point is not too subtle to escape suitable consideration. If the Government declines to ensure that the killing of animals or the use of meat and other repugnant practices by the prospective residents will be unknown in the Hill, the Jains are within their rights to hold that the act would be as much a desecration of the shrine and a hindrance to religious service as the hateful Piggery estab lished by the late Mr. Boddam. But the permission of animal slaughter and the use of meat will not of itself constitute a valid ground for detracting from the sanctity of the Hill by the construction of human residences. The Jains cannot persuade themselves to assent to any proposal which will have the effect of affecting even to the least degree, its sacred character. It has been said that 'the residences would be built on the furtherest parts of the Hill so that they may not con. front the temples. But (assuming that it would be done although the the fact remains that even this would not be done) there is one contention to this proposal, which I beg to ad vance in the words of the judgement on the Piggery case. The Judges said that "it has been argued before us that in ascending the Hill for the 'purpose of visiting the temples that exist on the top, the pilgrimo have
.
not to pass by the Piggery and that it is not visible except from two of the big high peaks and that therefore there can be no hindrance to the performance of their religious duties by reason of the Piggery in question." Arguments on the same basis and in the same line are employed to justify or afford a colourable pretext to the proposed action of the Government in the present circumstances. The only assurance that the Government deigns to give the Jains is that the residences will be built away from the temples although the sites proposed are quite within sight of the temples so that there is no reason for apprehension that the devotees will be in any way disturbed in their meditation by the protruding of wordly associations. But the answer to this piece af inginious quibbling is effectively given by the Learned Judges of the High Court in their decision of the aforeside point. I give it below in their convincing words which take away the ground altogether from the feet of the apologists of the other view. The points raised by the Hon. Judges demolish the present plea
like a house of cards that the further the proposed habitations are made the greater will be their validity as if proximity, in space is the only objection that can with a show. of reason be entertained. It will be seem that
the argument is a mere make-believe, which is only destined to cover..the circumstances as they now are and takes no. note of the contingencies that may come about to merrow. It

Page #18

PARESHYTH HILL.
iz
proceeds upon the assumption that to hainper them in their religious exthe present conditions are immutable ercises! The freaks of nature it is and will continue in their entirery for not for man to control. Nature rúÓS all time. The basis being dangerously riot in her upheavals. Who knows slippery the Jains will be pardoned but that the present arrangements if they refuse to pin any faith in it. niay be completely transformed, and
The Judges of the High Court who then what safeguard can there be adjudicated upon the Piggery case against the worshippers who want to very properly asked : "Supposing that be "far from the world's ignoble the present Road by a reason of some strife" coming in direct contact, if unforeseen cause or other becomes im- not collision with the sickening 2680passable and the only route conve- ciations of a world revelling in fish, nient for ascending the Hill is a fresh and wine or indulging in pa. route by the side of the Piggery or times or practices repugnant to the supposing that one of the Jains were Jains. Is there any check to obviate to build a temple on a site close to such a dire possibility? The supposithe Piggery could it be contended tion that I have inade is not an over tbat his worship in the temple would colored or far-fetched one. The Jains not be hindered by the slaughter in lave good reasons to suspect that the the Piggery." Applying the query contingency inay casily take place iu to the present circumstances I bave all human calculation and when it no difficulty in answering it by a does, then even according to the Jain. clear and emphatic negative. The ism as understood by the English parity of reasoning in both cases is Tribunal farewell to the religious complete. If by a convulsion of na rights which the Jains have enjoyed ture the present Road learling up to in the Hill from a remote period which the temples and shrines over head does not come within the records of becomes impassable or no trace is history. The mind shrinks from con Jeft of it and the only route that templating such a catastrophe. But admits of communication turns out to those who want to lull the Jains into be the one that runs through the the belief that the distance of a sepeheart of the future colony of resi. rate world will prevent the risk of dences, what becomes of the vaunted their spiritual functions being in any argument that the pilgrims will never way interfered with, may well ponder have any occasion to encounter the over it. I put it to the Government degrading sights and sounds of & is it politic to build too much on the world from which they badly need “argument of distance " which can immunity during their pilgrimage on not bold water under the aforesaid
circumstances and must preforce give the Hill. Could it be said that an in
way when subjected to a close scrusurmountable obstaele would not thus tiur.. Jurs faithfully, Le place iu their way which is likely
D.LA

Page #19

18
SANATAN JAIN.
V
TO THE EDITOR OF THE "Englishman.” SIR, Pareshnath is pre-emiently a hill of piety. It is sacred to the Jains, occupying in their estimation the highest place of honour. The sanctity permeating the intire hill is of no ordinary importance. Jainism asserted itself at a time that is lost in the dim mystery of a hoary past The modern antiquarian is baffled in his attempt to trace its beginnings with any degree of certainty. The mind of man is awed to contemplate its early achievements at a time when humanity was in its cradle. Jainism spread its spiritual dominion long, long before. Budha revolted from orthodox Hindiusm. From the very earliest time, the Hill of l'areshnath by reason of its mystic solitude and enchanting beauty, appealed to the relegious imagination of the saints who are canonised in the Jain Scriptures. They found it a place which of all others was peculiarly suited to their contemplation and meditation. Although it may be impossible to ascertain definitely the time when the hill came to be associated with their auseterities and devotions, but its remote antiquity will be evident when it is remembered that 22 Jains preceded Sri Sri Preshnathji who was the 23rd. Thirthanker and was according to the European Scholars born about two centuries be fore the 24th Thirthanker said by them to be a contemporary of Budha. So at a rough calculation in accordance with the best opinions of the
eminent European Scholars the Hill was identified with the pious excercise of Sri Sri Pareshnathji (who attained Nirvan on the hill in question) not less than 700 years before Christ. The time when his predecessors flourished and contemplated and meditated on the hill may be guessed and imagined. Nineteen of them in accompaniment with thousands of Sadhus and Munis meditated and contemplated on that sacred hill and attained Nirvana. The sanctity of the hill would thus appear to be sur passingly great. Is it seriously to be contended that hill sanctified by the pious achievements of a long succession of saints through a long per.od in prehistoric annais has its sacrednests cribbed, cabined and confined" "outer within a certain weal.ty" that may be sharply demarcaed from the rest and latter utilized for any purpose that to the authorities may seem fit?
"
I have endeavoured to show that Jainism claims an ancient origin and the exact period when the hill came to be reckoned as sacred by its identification with the religious exercises of the Saints is lost in the haziness of a far distant past. Sri Sri Pareshnathji was the last but one of a long line of Thirthankers. Before him, a galaxy of ninteen Thirthankers with an inuuberable number of Sadhus and Munis cast radiant halo round the hill by living in that nature's beautifnl retreat their earthy of unexampled piety and Saintliness They lived meditated and contemplated there and when the time came and

Page #20

PARESNATH HILI.
19
any had acquired Kebal Gnan or There is one other point which de. right and perfect knowledge attained servos careful thought in the examineNirvana in that piecefull religion. tion of the sacred character which
they assume in reference to thc enUnder these circumstances is it an
tire Hill. It is invariably the custom extravagant supposition to believe that in this country as elsewhere to regard the Hill in its entirely is sacred be- & particular shrine as commemorating yond all sacredness as in the nature a particular event or perpetuating of things by the remote historicity the name of a single religious prophet attaching to the early career of the Budhalava or Kucin saints? It would be an impossible the sacred mr nory of Sakya Muni. feat to connect particular places with But the remarkable feature in the their memories. How can the Jains Pareshnath Hill which distinguishes set apart a definite locality altogether it from all other shrines is the fact for the use of health-hunters and that it is redolent of the honoured pleasure seekers when they cannot menories of not one or two but not Satisfy themselves that the places com fewer than twenty Thirthadkers comprised therein not excepting a slab of ing one after another with thousands stone or mound of earth are totally of Sadhus and Munies through an unconnected by associations with the
age long series of years. That is a illustrious group of these Thirthankers. significant characteristic of the ParesNothing is farther from the truth than
Dath Hill which serves to mark it off the gratuitious assumption that the
from other holy places. Does not this temples and shrines exhaust all con
peculiar circumstance tend to attach ceivable association that the saints to the hill additional sanctity en had with a hill of such & vest size, and
importance? Is it not sufficient to extent. The assumption is the corner invest the place with a singuiar stone of the only available argument charm? I beseech and most humbly
charm? I that is employed to rebut the theory pray the Government to ponder deepof the all enveloping sanctity of the ly over the fact that the Pareshpath Hill. It is an article of the Jains' Hill though bearing the name of one creed that the Hill is not capable of saint, is also overloaded with the being partitioned in respect of the memories of those who went be fare variations of its sanctity. They can him. Such being the case is it not not suffer to see the “sights and
meet and proper that its sanctity sonnds of the world ” flaunting under should not be restrained to one partitheir very nose in the Hill. They cular portion of the Hill and the retake their stand on the highest consi- mainder should not be given over derations of religion which cannot to the tender mercies of the men of truckle to the meaner requirements of the world. That would be an act of
derecration which might be taken as public convenience and pleasure.

Page #21

SANATAN JAIX.
A direct infriugement of the religious Covernor to express our cordial apprerights of Jains. I hope this view of ciation of the toue and temper of his the matter will find favour with the
reply in which he was at some pains to
indicate his solicitude for the religious authorities and compel them to pause
scruples of the Jaing. Being himself before they sanction tde desecration
a deeply religious man, His Honor was of a consecrated spot by the intru
perfectly ready to show his respect sion of worldly associations. The to the religious feelings and sentiwhole question should be approached
ments that characterise a large and with
influential community. There is a & statesman-like apprecation
ring of sincerity in his utterances which of ideas, prejudice and tradition in
has created a favourable impression dependently of the possibility of the
among the Jains who take this op Hill being exploited as another fa.
portunity to express their forvent hope shionable health-resort.
that if all the facts connected with D. L. AGARWALLA. their rights in the Pareshnath Hills
are laid before the Lieutenant. Gover
uor who, we may hope and trust, still {TO THE EDITOR OF THE )
keeps and open mind and has not " Indian Mirror."
definitely commited himself to any SIR. The reply given by His Honor view of the matter one way or the other, the Lientenant-Covernor of Bengal to His honor may yot be pleased to earn the Jain deputation that met him on the the gratitude of the Jains by a just dePreshnath Hills in regard to the ad- cision, warranted by the gravity of the judication of their rights enjoyed from vital issues involved. The courtesy time immemorial in that place has and candour with which the Lieutecome as & painfulsurprise to all nant-Governor took the representative sections of the Jain community. They Jains into his confidence who came are glad, however, that fortunately His from various parts of the conntry across Honor has not yet passed final orders thousands of miles to help him in are upon the question that has considera- giving at a proper decision that may bly exercised the minds of the Jains be acceptable to the Jains, lead them for the trend of the reply. has created to hope that their cherished susceptiA widespread apprehension among bilities will not be violated for the lack them that unless His Honor's present of a statesman like insight into their views are considerably nodified, the real depth and significance. It remains ultimate verdict, which is likely to be to be seen what compromise the Ligu. given on this much vexed question, tenant-Governor decides as eminently will he most unfavorable to them. At suited to the raquirements of the the outset we owe it to the Lieutenant gitnation that has arisen. But we yay

Page #22

SANATANAJAIN,
21
be permitted to bring home to His issue with these feelings and sruples, Honor that no patched up concordate the gravity of which need not be misis at all calculated to satisfy the Jains taken, by importing into their consi unless their rights in the entire Hill deration the canons of Western logio for purposes of worship are duly re- and the hair-splitting arguments of cognised. It has been inade to the sciologists for it must be remembe appear that in that present discussion ed that religious sentiment as its roote religious sentiment comes into open deep down in human nature that of conflict with public convenience. But uses to be trammelled by the iron it must be acknowledge that in the limitation of logic. We will show East, and especialy in India religious later on that this sentiment is based sentiments most override all narrow on sound reason, and not on extrem considerations of so-called physicsl be- vagant claims that it is made out to nefits accruing to a small minority of be. In the meantime, our contention people. The spirit must dominate is that religious feelings on whichi over the flesh and assert its supremacy depend the peace and happiness of thouover its petty selfish demand. If the
sands of our fellow-brethren cannot be religious feelings, maintained by a
made by Exccutive orders to yield to large class of people, come into colli
the questionable exigencies of comfort sion with the craze. of a small section and contataience. It has a momen. of the privileged class which has not tong value of its own which our rulers yet been put to the test, then we are would do well not to ignore in this justified in saying that it is the for. country, far" less to trample under mer that deserve recognition at the foot for reasons of doubtful validity hands of the authorities. The beautiful It is a curious anomaly at a time hill of l'areshnath may beautiful only when the spirit of discontent is abroad" to the epraptured gaze of a few who a bombshell is suddenly thrown among have gone mad over it. Its climate & community who have hitherto been may be equable like that of Madeira averse to all political movenients: - land invigorating like that of Braemar. The injudicious step is likely to sharp It may end itself to being converted en the edge of their feelings with into a happy pleasure - ground. But all they are inclined to think are outragod these advantages that effect the sense by the proposal. The Jains are maincannot be said to outweigh the supre- ly commercial in their waye' of life, me fact that is spritual in essence taht deeply absorbed in their business, who every inch of the Hill is held sacred by are always content so long as there is: the Jains who are by no means a neg. peace in the land for the development ligible quantity in the estimation of of their trade operations and their pl-. the Government who kiss the ground gious feeling are untouchod, which all over as sanctified with feelings of they hold dearer than all thing else deep seperation. It is idle to join in the world. The Government here

Page #23

22
PAREHNATH HILL: guaranteed absolute peace throughout AN OFFENSIVE LETTER. the country, for which the blessings TO THE EDITOR OF THE“ Englishman." of the Jains will descend on them in SIR.-For some time I have noticed plentiful aboundance, but in an evil ,
& considerable amount of corresponmoment the proposal went forth to dence appearing in the Englishman' subordinate their religious sentiments to the pressure of public benifit. Ever
regarding Parisnath Hill apparently
all on the Jain's side, and as I supsince the Deputy Commissioner of
pose they have had their say in the Hazaribagh published the notification,
matter, I think it desirable that the embodying his scheme for the leasing
public should know a few facts regard of building sities on the Paresnath
ing this Hill Sanitorium which I can Hill whore, glory would thus be gone;
give them as I had to do with it. and its sanctity vanish the Jains bere
from 1865 to 1873. been filled with feelings alarm and
In a reprint from the Calcutta Reion such as they never ex view covering « Selections fi perienced before under British rule in Records of the Government of Bengal view of the proposed desecration of
on XXXVIII papers relating to a their place of worship, and a sense of
Sanitorium upon Mount Parisnath the gravest disquietude bas taken hold of their minds, It would, ther fore, be 1861," which is in my possession I not to much to see that the authorities
find that the Government of Bengal have been extremely ill advised in laun. for ten years had been receiving reching this irreve proposal which is most ports from their officers as to the suitlikely have the effect of alienating ability of the Hill as & Sanitorium and the good feelings of a powerful and that in 1860 the Lieutenant-Governor wealthy .community. We appeal to accompanied by the Chief Engineer, the Lieutenant Governor to give his the Superintending Engineer, the best thought and consideration to the Commissioner of Chota Nagpur, and points that we have raised in the hope other officers ascended the Hill and that our religious scruples, in spite of lived in tents pitched on level ground their apparent absurdity to Western to the west of highest peak. During eyes will not be set at naught in the their stay the whole of the summit of decision of our rights in the Paresenath the eastern part of the Hill and the Hills. We await His Honor' final neighbouring slopes were inspected orders with intense anxiety, and trust and the Lieutenant-Governor W89 that they may be such as the Jains struck with the number and excello approve of. In subsequent letters, we ence of the building sites on this part propose to discuss the legal aspects of the Hill. of the question that is now under the The Government of Bengal after consideration of Lieutenant-Governcr.
having obtained the sanction of the Yours etc.,
Government of India issued orders to A REPRESENTATIVE JAIN. the P. W. D. to proceed with road
making and Building Work which was

Page #24

FARESNATH HILL.
commenced in 1862 and finished for Sportsman, and the whole country Military Occupation in 1804. Now suffers. The Jains are rich, and can in all these official proceedings there enclose their own ground, which 16 is no allusion wbatever to the Jains near two miles away from the barexcept the following:
racks: the barracks were built on Parisnath bas lately been the scene ground rcclaimed from jungle and of some litigation with respect to the
rescucd from the tiger. The Sanita
rium is on the western spur of the claims on one side of the Rajah of
hill, while the Jain Buildings are on Palgunj and on the other of & Jain
the eastern; the pilgrims are not Merchant of Murshidabad to the offer -
therefore interfered with. ings of the Pilgrims.
~ The Jain system professed by But a question more interesting to these pilgrims is an off-shoot of Budthe vublic is the claim set forward by dhism : it is free from the polytheism the Jains to the whole ” of the Hill
and obscenities of Hinduism and its in the ground of a sunnud given by
variety of castes. It has sects, howthe Emperor Akbar granting them the ever; the leading ones are the Sitammountain :-"Let no one kill an ani- bar and the Digambar : the latter mal below, or about the mountains profess to wear no clothes, having
ces of worship and pilgrim the atmosphere as their vesture, or age." This Sunnud states they are "clothed in light.":" also to bave all of the mountains Gir- The land was of course taken up nar and Abu in Guzerat, and con.
from the Rani of Paulgunge as she is
from the Danin cludes with. "May this firman shins
retfered to in one of the reports. "The like the sun and moon amongst the
barracks were occupied by troops op to followers of the Jain Sitambar religion 1863 and the health of the men was as long as the sun may shine in the
most favourably reported on by all the day with his resplendent rays, and the
medical men doing duty with them. inoon make the night delightful by
But in 1868 Parisnath was givin up the light."
as a "jilitary Sanitariun" as it was, “Unmoved by this Howery langu
considered too expensive and two isoage, the Government has rejected
lated for the inen who considered it a their petition on the ground of the
sort of penal settlement; there being sunnud not being genuine as well as
no recreation ground and the men that the protection of the life of
being too few, Darjiling was found to "animals" is not to be carried to an
be a better and more economical locaextent which will endanger the safety
ng the tion for thçın The buildings on the of human beings, as by granting the petition l'areshnath would become, like Hill were now transferred to P. W Gaur, a fastness for the tiger and Department, and various applications' leopard. · Exclude the Shikari and were made Governmeut for leasing

Page #25

24
SANATAN JAIS,
them which were declined.
cense was offered to the idols, and Prior to this in 1867 I had taken & lights burnt, and the beating of a lease of some building sites from the large tom tom and the loud clasbing then onder of the Hill the Raja of of cymbals mingled with the discorPaulgunge, sufficient to accommodate dant chanting of the priests. We half a dozen commodious bungalows stood for a few seconds to watch, but and had commenced building, the re. the whole thing was unspeka bly op. mains of one I have no doubt still pressive and 'Devilish' (I know no exists on the Hill. Tho military other word that fifty characterizes it) buildings having become racant I saw and we soon turned away. there was no use erecting more bun.
The semi-darkness the idols, the galow until it was seen what the Go
black worshippers, the incense and the vernment would do with them.
unearthly dinmade one glad to escape About this time a clergyman visited to the fresh air and the glorious beauty the Hill and he tbus describes the of the scene without. It seems stresidential temple on the Hill. rauge that Brahmins, while wearing "On one occasion we walked to the
their own distinctive mark should
lend themselves to the service of an Jain Temple near the further extre
heretical and rival sect, and still stmity of the Hill, and found a Brah
ranger that the Jains should hire win .priest and two or three inferiors
Brahunins to officiate for them, but preparing for their worship.
the senior 'sacerdos' or 'aiereus' appear. "A board outside requested us not ed very little troubled with nisgivings to enter the temple but we were to
as to his own position. His reply to stand in the verandah and look
our queries as to the orthodoxy of bis through the open doors. There were
proceedings was an eminently simple tive images within, sitting with jegs
and practical verson of the aphorisin CrOBS and arms folded, the central ons, representing Parisnath, of black
that a man must live.” marble and the others four of his
About this time Sir W. W, Hunter féllow sages, of the same material
was sent up to report and he gleaned
certain information which induced but white and with glass eyes.
him to recommend to Government They were all nearly life-size, and
that the buildings be handed back the loss of one visual organ which
with the land on which they stood to most of them had execienced gave
the Rajah of Paulgange and the Go. rather & comical expression to their vernment acted on his recommendaotherwise placid countenances.
tion. The month and nostrils of the
As I had a contract for the main
tenance of the Grand Trunk Road priest's attendant. were closely 8w8
from barrakar to Burkicand the connthed with folded cloth to prevent
ecting road from there todlazaringh. I his breath from defiling the deities, took a lease of theliovernment buildings upd presently the worsbip began. In that had been vacated whieb I pro.

Page #26

PARESHNATH HILL.
posed starting as an Hotel. I built a large receiving Bungalow 100 feet long by 80 feet wide, at the foot of the Hill (Nimaghat) started a Parisnath Express Horse Dak from Barakur to the foot of the Hill, furnished the buildings on the Hill in a modest way, put a staff servant with supplies in charge, advertised and waited to sec what would come of it and I regret to say that the result was not very encouraging. As my contract work on the road and in Hazaribagh only permitted me to visit the Hill occasionally; I proposed getting up a Limited Company, with sufficient capital to erect some cottages for rental and to have a Manager and Staff für general supervision for affairs on the Hill, and at the foot of the Hill as also the Horse-Dak from Barakar.
I advertised the Company and then the Jains came in with the following hereunder advertisement,-and of course the Company collapsed as investors will under no circumstances put there money into a concern that has the prospect of a Law Suit behind it:
NOTICE.
The Parisnath Company Limited, having published a prospectus, notice of which was published in the "Engli. shman" and "Indian Daily News" papers of the 6th June last to establish a first class Hotel, on Parishnath Hill etc, vide the said prospectus, the public are hereby informed that the Hill has belonged from time immemorial to the Jain Setambari Sect who have temples thereon dedicated to the Thakur Parishnathjee, from whom the said hill derives its name, and the members of the Jain Setambari Sect. will at all times oppose by all legal means in their the power slaughter of animals on the said Hill, or any act by which their religious feelings may be offended: they carry their veneration so far as to worship
25
even the stones lying on the said hill, and do not go thereon with their shoe on. Any person intending to take shares in the said Company is hereby informed of the intentions on the Jain Setambari Sect, and will take them at his own risk.
(Sd.) KHAJOORAM JOHORRY. Agent Jain Setambari. July 14th, 1871.
The leader of the Jain Sitambari on being tackled over this advertisement, denied all knowledge of it, denied that Khajooram Johorry was their Agent, and denied all responsibility in the matter and hinted that Khajooram probably belonged to the airy clad sect. " I might sue him if I chose. I was not surprised at this answer as people who are capable of forging an Akbar's Sunnud" don't hesitate at such trifles, as repu diating their agent's actions. On enquiry I found that suing Khajooram was useless and while considering the matter in Calcutta, I received news: that my godown at Nimaghat had been burnt to the ground, all the dak carriages, some 500 venetian doors and sashes, together with a large quantity of sal sleepers stacked fifty. feet away from the godowns, had been reduced to ashes and many of the horses maimed and rendered worthless."On returning to Nimaghat 1 found everything wrecked and to complete the catastrophe, a cyclone a few days. afterwards unroofed the barrack and a portion of the large bungalow on the Hill. The repairs of these buildings the Rajah (Landlord) declined. to make good, so I came to the conclu sion there was nothing for it but to shake the dust of Parianath from my feet, which I did and I have never visited the place since.
A year or two after I abandoned the place the Government bought back the buildings which they had previously

Page #27

26
SANATANA JAIN.
he five years sual routiutised,
the nesise their
12 years
the pro
presented to the Rajah for. I believe cal tines it is suggested that it is some Rs. 20,000 and the P. W. D. scarcely safe for the Government to repaired and have kept in repair the ignore their request to have the whole large Bungalow up to the present time, Hill handed over to them and I see but the Barrack I have heard has been Mr. Agarwalls goes over the same dismantled altogether.
ground in his letters to the "EnglishDuring the five years the troops occu. man"; and what was the object of pied the Hill the usual routine of bringing 2,000 of this gentry to meet providing food for them was practised, the Lieutenant-Governor except to sheep, goats, fowls etc., were killed emphasise their thinly veiled tbreat!!! on the hill but cattle were slaughtered for the past 4 years they have at the foot of the Hill. The men roamed been harrying anii worrying the prothe hill as they pleased andthe pilgrims prietor of the Hill, (The l'aulgunge came and went annually and there Rajab) with la! suits, and now they was never a complaint about the soldiers claim some rights under an Ikrar. interfering or molesting them or nah., but I imagine no proprietary about the killing of sheep on the Hill, rights have been given away in it. Everything went on smoothly and However that is a question for & quietly as it did also for the time that Court of Law to decide. I was in possession aster the Military In closing this letter I may mention had vacated.
that the top of the Hill, affords fine 1 see Mr. Agarwalla on behalf of
pasturage for sheep, that I have the Jains has lately been voluminous crown Tobacco there superior to Manilla .ly descanting in the " Englishman" from Virginia seed, that I have had on the "Sanctity" of the bll but logs of Sal Timber there 80 feet long, he.does not state where the sanctified four feet wide, at side base and two boundary line begins or ends. As feet at small end. In fact they were suggested by the Government in 1860
overnment in 1860 so large that only the top and sides the Jains should be compelled to fence could be squared, the Sonthals having in each temple (some of which are no appliances for turning the log only two feet high) or series of temples. Over to get at the underside. There It is clear the question of Sanctity is gold on the hill in a rift or dyke We not much to the fore in the Co.'s on the eastern side. A specimen of when zondescript mendicant Brahmin ore was shown to me in which the etc., had to be hired to officiate in particles of gold were quite visible the only residential temple then on to the naked eye. the Hill.
Of course it is a well recognised fact Had the whole facts of the case been that the ryots and others on the Paulpláced before the Alipur Court and junge Estate have rescriptive rights for the High Court they would never have hunting and killing same on the hill, got the maimed decree (an injunction These rights accrued centuries before against & piggery I am told Which any Jain Thirtan kur set foot on they claim to have got.)
Parisnath Hill, but the grand hunt Prior to the meeting of the Lieu
comes off annually in March when tenant Governor on the Hill, I observed
the grass and under wood have been in the papers, members of the Jain
burnt down and the iungle cleared, Community held meetings in various
Then they assemble in thousands:places in India Proclaiming that they
Yours obediently. were very wealthy, very influential,
E. L. CANTWELL. aut very powerful, and in these criti. Calcutta, Noy. 4th.

Page #28

પુસ્તક ૩ જી.
સનાતન જૈન.
મેક્ષના માર્ગ બે નથી-શ્રીમાન્ રાજચંદ્ર.
સુ`બઈ, ઓગસ્ટ-નવેમ્બર, ૧૯૦૭.
ચાલુ ચર્ચા.
અમારી પાસે એવા શબ્દસમૂહુ નથી કે, જે દ્વારાએ અમે શિખ શિખરજી પ્રકરણ-રજીની પવિત્રતામાં ક્રૂર ભયંકર નિશશા. વિઘ્ન નાખનારા વિચાર અગાળાના લેફ્ટનટ ગ વરે બહાર પાડયા છે તેથી અમને થતું અસલ દુ:ખ દર્શાવી શકીએ. અમારા કહેવા પહેલાં જૈન પ્રજા ભયંકર નિરાશાની લાગણીપૂર્વક કયારનુંય સાંભળી ચુકી છે કે, હિંદું સ્થાનના દરેક શહેરે શહેરથી પાકાર ઉઠાવવા છતાં જે તીર્થ પહાડને આપણે પવિત્રમાં પવિત્ર શ્રેષ્ઠમાં શ્રેષ્ટ અને વ્હાલામાં વ્હાલે એવા ગણીએ છીએ, જે પહાડ ઉપર આપણે ઉઘાડા પગે જઇએ છીએ, જે પછાડ ઉપર આપણે પાણી પીતાં નથી કે, શૂક પણ થૂંકવામાં દેષ ગણી એ છીએ, તેવા પહાડ ઉપર માત્ર કેટલાક શેખીનેાના મેાજશાખને અર્થે લેટેન્ટ ગવર્નરે મંગલા બાંધવાના હુકમ આપવાના વિચાર જાહેર કર્યાં છે, જે ખંગલાઓમાં વસવાટ કરનાર વર્ગ મદ્ય, માંસ આદિ આપણા ધર્મ વિરૂદ્ધ પદાર્થોં લેનારા પણ નીકળે. આપણે થૂંક પણ મોઢામાંથી નાંખવામાં દેષ ગણીએ ત્યાં આગળ આવા છે. વેને વસવાટ થાય તેા પ્રાણીઓના વધ થવાને; અને તે તે પ્રકારના આપણા ધર્મ વિરુદ્ધના કાર્યો થવાનાં, કેમકે તેઓને તે ગ્રાહ્ય પદાર્થો છે.
અગ્રેજી રાજ્ય
પ્રત્યે પેદા કરાવવામાં આ વતા અભાવ.
અમારે કહેવુ જોઇએ કે, અંગ્રેજી રાજ્ય-થિતત્વવાળુ ગણવુ જોઇએ.
ની સ્થિતિ સ્થાપકતા શિથિલ કેમ કરવી એવાં દરેક પગલાં
અમલદારા તરફથી ભસ્વામાં આવતાં રહ્યાં છે ફરિયાદ પ્રજાના
શુ
નિયાને ઉદ્દામ પક્ષ કહે છે! માયાટ
અને સ્વરક્ષણ.
એવી જે અગ્રેસર તરફથી કરવામાં આવે છે તે કવળ સત્ય છે. આજકાલ અંગ્રેજી રાજ્ય
પદ્ધતિને લતેજ
અફ -૪.
તરકે અભાવ ઉત્પન્ન કરાવનાર આરાપ દેશી વર્તમાનપત્રા ઉપર મૂકવામાં આવે છે, અને તે મ્હાને તેને કેદખાનામાં માકલવામાં આખા કરે છે, પણ અમે કહીએ છીએ કે, અંગ્રેજી રાજ્ય તરફ અભાવ કરાવનાર દેશી પત્રવાળા નથી પણ અમલદાર વર્ગ છે. પ્રજાની મરજી વિરૂદ્ધુનુ ગમે તેવુ કાર્યું કરવું; અને પછી પ્રશ્નને અંગ્રેજી રાજ્ય તરફ સાવ રાખવાની ફરજ પાડવી એ બનવાનુંજ નથી. 'ગાળાના ભાગલા પાડી દેશમાં જે ક્ષતિ પ્રકટ કરી મૂકી છે, અને જેના પરિણામે ગ્રેજી રાજ્ય તરફ વિશ્વાસ ખાઇ બેઠેલો ઉદાસ પક્ષ (Extremists) ઉત્પન્ન થયા છે તે વાજ જૈનીયાના સંબંધમાં આ બનાવ બન્યો છે, જેવા બંગાલીઓને ભયકર નિશામાં ગરકાવ કરાવી નાંખી ઉશ્કેરી મૂક્યા છે તેની શરૂઆત જૈનીયાના સબધમાં પણ થા લાગી છે. જૈનીયા પેાતાના ધર્મની બ્રાગણીન દુ:ખવવામાં આવતી હોય ત્યારે પણ સહન કર્યાં કરવી એવા પ્રકારના વિચાર ધરાવનાર છે એમ માનવાનું નથી. ધર્મને માટે ગમે તેટલું સહન કરવુ પડે તેા સહન કરવુ એવા વિચાર ધરાવનારા વર્ગ માટે છે; અને વગૅ પેાતાના વિચાર બહાર પણ પાડયા છે; અને તેનુ પરિણામ અંગ્રેજી રાજ્યની સ્થિતિ સ્થાપકતા પ્રત્યેપ્રીતિમાટે શ્રેષ્ટ પણ મરીમિ
જૈનીયાને ઉદ્દામ પક્ષ વિનયપૂર્વક કામ લેવાની પૃચ્છામાં મેં ઇચ્છામાં ન ખાઇ બેસનાર પ્રત્યે એમ હે છે કે, તુમારી મુર્ખતા વાળી. અમારે પણ ગ્રહન

Page #29

સનાતન .
રક
કરવુ પડે છે. સરકારી અમલદારે ભાઇ બાપા કર્યું સમજે તેમ નથી. તે તે પેાલુ' દેખી પેશી જવાના સિદ્ધાંતનેજ અનુસ· રનાર છે; તેમ ખેાડી બ્રાહ્મણીનું ખેતર જોયું । ત્યાં પહોંચ્યાજ છે. આ રીતે ઉદ્દામ પક્ષ વિનીતાને કહી, પેાતાના રસ્તા લેવા તેયાર થાય છે. તેઓએ પેાતાના રસ્તામાં મુખ્ય. માં મુખ્ય અને પ્રસિદ્ધ એવા બાયકાટને રસ્તા લેવાની સૂચના પણ કયારની કરી દીધી છે; અને તેના કેટલેક સ્થળે અમલ થવા પણ
શરૂ થયા છે. જો વિનીત પક્ષથી દખાએલા રહેવાના સોંગામાં તે પક્ષ ન હોય તેા તે એટલે સુધી કરવાને તૈયાર છે કે, વાલન્ટીયરેશ તરીકે શિખરજી ઉપર જઇ તેનું રક્ષણ કરવા બેસવુ. તેઓ એમ કહે છે કે અમે લડવા માંગતા નથી; પણ અમારા હુકમાં પગ મૂકવા માંગશે તે અમે તેમ કરવા દઇશું નહીં. અમે બંગલા બાંધવા આવશે તેા ખાંધવા નહી દઇએ, ભલે તે અમારા સામે રીતસર પગન્નાં ભરે.
ધર્મની લાગણી દુખાવવા પહેલાં બ્રીટીશ રાજયની સ્થિતિ ધર્મ લાગણીનદુખાવો; માટે અમવદાર વગે નહી' તે। સરકારી લેણા વિચાર કરી માં પૈસા નહીં રોકીએ. કામ લેવાનુ છે; રાજયદ્રારી વિષયા. ને હાથ ધરનારાઓ ‘ આયĚાટ ' જેવાં પગલાં આ ભરે ત્યારે તેને તે ચુપ કરવાને એકજ સાદા ઉપાય અમલદારોએ શેાધી જીયેા છે કે, તેમને રાજ્યની સામે પીતુરી લામા ઉશ્કરનાર તરીકે ગણી કામ લેવુ. પશુ જૈત જેવી માત્ર વ્યાપાર કરનારી કામ તેવા રસ્તાપર જવાના વિચારમાં રહે તે પણ અ મલદાર વર્ગની દૃષ્ટિ ખુલે નહી' એ ધણા ખેદ ઉપાવે છે. જયારથી શિખર્જીના સંબંધમાં પેાતાની પુચ્છા પ્રમાણે કામ લેવાનું સત્તાવાળા
આ જાહેર કર્યું" છે ત્યારથી જૈનકામ કે જેના
આગટથી નોમ્બર.
હાથમાં સરકારી લેાનાનેા માટે વ્યાપાર છે તે એવા વિચાર ઉપર આવવા લાગ્યા છે કે, એ સરકારી તટે વગેરેમાં પૈસા નહી રાકવે. નાના ધર્માંદાડાના લાખો રૂપીયા સરકારી નાટામાં છે તે તેમાં નહી શકવાના ઠરાવ ઉપર આવવા માટે પ્રયત્ન શરૂ થયું છે. સરકારને તેએ એમ બતાવવા માંગે છે કે, અમે હવે સરકારની પ્રાચીન નીતિ જોતા નથી કે તે ધર્મ લાગણી નહી દુખાવે. માટે અમે અમારા તરફના વાંધા જાહેર કરવા માટે તમારી
,
સાથે વ્યવહાર બ’ધ કરી અથવા જેટલા બની શકે તેટલા આ કરીને Passive Resistance હવે એવા વિચાર ઉપર પણ આવવા લાગ્યા ખતાવવા માગીએ છીએ. ' વળી, તે છે કે શા માટે જૈન બેંક સ્થાપી તેમાં તે અવેજ રાકી, જૈત કામને અને દેશને લાભ થાય એમ ન કરવુ ?
અમેએ ઉપર બતાવ્યા તેવા અનેક
રસ્તાએ ઉદ્દામ પક્ષ તરફથી સુચવવામાં અને તેને કોઇ અશે
અમલ કરાવવાને પ્ર યત્ન ચાલી રહ્યા છૅ. અમે ધર્મ લાગણીને જ્યારે દુભાવવામાં આવે ત્યારે, તેમ થતુ અટકાવવા માટે દેઢુ ત્યાગ અર્પણ કરવા સુધીની હદે જવાની તરફેણ
કરનાર છઇએ. પરંતુ હજી અમે બ્રિટિશ ન્યાય ની અદાલાને સંપુર્ણ વિશ્વાસ ખાયે નથી; અને તેથી અમે આપણા સ્વરક્ષણ માટેના અને આપણા હાથમાંના દરેક રીતસરના ઇલાજો લેવાની સાથે એવી સુચના કરીએ છીએ કે આ એક ગિરાશની માલેકીન સવાલ છે; અને તેથી દિવાની ન્યાયની અદાલતના આશ્રય જરૂર લઇ એક વખત બંગલાએ બધાવા અટકે તેવા “મનાઇ હુકમ” (Injunction) મેળવવેા. વળી આ શિવાય આપણા જે જે
ન્યાયની અદાલતના આશ્રય લેવા કે નહીં?

Page #30

આગસ્ટ નમ્બર.]
મુખ્યલેખ,
હકે હોય તેને સારામાં સાર ધારા શાસ્ત્ર- ન લેવાય, અને જે વિમુખ રહે તેનો લેવાયા એની સલાહ અનુસાર, ઉપયોગ કરવાનું એ દુનિયામાં બળીઆના જ બે ભાગ લાગે છે ! કદમ શરૂ કરી દેવું. ન્યાયની અદાલતો અને ખાસ કરી હાઈકોર્ટના ન્યાયમાં સંપૂર્ણ વિશ્વા- અમોએ અમારા અંગ્રેજી કલમમાં શિખરજી સ ખેવાનાં આપણને કારણે હજી સુધી આ
સંબંધમાં કલકત્તાના પવામાં આવ્યાં નથી.
ઈગ્લીશમેન”માં કેટ- જાણીતા એંગ્લે-ઈડલાપ-એક અંગ્રેજે યન પત્ર “ઈંગ્લીશમેન”
કરેલું નિંદાયુકત માં લખાયેલા પત્ર આ રસ્તા ઉપરાંત, આપણી લાગણી
લખાણ
અનુક્રમે પ્રકટ કરીએ બીજા ક્યા ?
A વિશેષ બળવાનપણે બતાવવા છીએ. પહેલાં પાંચ પત્ર જાણીતા દિગમ્બર ઓ લેવા માટે બીજા કેટલાક રસ્તાઓ યોગ્ય છે? જે કે અત્યાર સુધી
જૈન શ્રીયુત ધનું લાલજીએ લખ્યા છે, અને કાર્યકારી નહીં થયેલા જના તેમાં સ્પષ્ટતા પૂર્વક બતાવ્યું છે કે, જેનિએ જમાનાના છે, છતાં પણ લેવા ચુકવું નહીં કયા કયા કારણથી શિખરજીને પવિત્ર માને જોઈએ. આ રસ્તામાં મુખ્ય રસ્તે એ છે કે, છે. શ્રીયુત ધનું લાલજીના પત્રે અત્યંત કાળજી ત્રણથી ચાર લાખ સહી કરેલી અરજી નામ પૂર્વક લખાયેલા છે. અને તેવા જાડેર લખનાદાર શહેનશાહને, નામદાર સેક્રેટરી એક સ્ટે. રાઓ જેનમાં થશે ત્યારેજ આપણી “તુતી – ને, અને વાઇસરૉયને કરવી અને તેમાં દાદ
ને અવાજ કંઈક પણ સંભળાવવાને અવકાશ ચાહવી કે, આ ધર્મની લાગણી દુખતી અટ
આવશે. છેલ્લો પત્ર કોઈ કેન્ટલ નામના કાવવાની તમારી ફરજો તમે ભૂલી જશે,
યુરોપીયને લખ્યો છે અને તે પત્ર ઘણેજ તેમાં તમને અને અમને બન્નેને નુકશાન છે;
જૈન ધર્મ વિરૂદ્ધ લખ્યો છે. આ લેખમાં અર્થાત તમારા પ્રત્યે અમારે ભાવ ઉઠી જવા
તેઓએ આપણને ખોટી સનંદ બનાવનાર તરીકે ને. હિંદના તમામ વર્તમાન પત્રોને પણ હવે આપણીધર્મક્રિયાને રાક્ષસી (Devilish) તરીકે વિનંતિ કરવી જોઈએ છે કે, આ બાબતને કહી ગાળો ભાંડવામાં મણ રાખી નથી. આવા હવે સાર્વજનિક બાબત ગણી જાહેર અવાજ નીચતા ભરેલા લખાણે અમે દૃષ્ટિ કર્યા વગર
પસાર કરવાનું વધારે પસંદ કરીએ છીએ, ઉઠાવો જોઈએ, કેમકે આજે એક ધમની લાગણી દુખાવે છે તે કાલે બીજાની દુખાવશે. તે
તથાપિ જ્યાં નિરાશને સવાલ છે, ત્યાં તેવા
= લખાણો ભવિષ્યમાં પાછા પુરાવા તરીકે મુકાયા સુરતમાં મળનારી “Uડયન નેશનલ કોંગ્રેસ” ને
છે, જેવી રીતે હાલમાં ત્રીસ વર્ષમાં ત્યાં આગળ પણુ આપણે અરજ કરવાની છે કે, આ સવાલ
આપણી ઉપેક્ષાને લઈ ડાક બંગલો અને બેરેક જરૂર કોંગ્રેસ આગળ મૂકો. કેટલીક તરફથી
થવા દીધેલ તેઓને પુરાવા તરીકે મૂકવા માગે એમ કહેવામાં આવે છે કે કોંગ્રેસ આ સવાલ
છે. આ કારણે આપણે તે લખાણ ખોય હાથ નહીં ધરે, કેમકે તે અમુક કોમને લગતા
છે; અને લખાણ કરનારે ઈયુક્ત કાર્ય કર્યું છે. આમ કહેનારાઓને અમે જવાબ આપી છે એવું બતાવવા અર્થે તેના ઉપર નુકશાનીને છીએ કે, મુસલમાનના વકફ અને હાજી અને ફેમેશનના દાવા કરવાની ખાસ જરૂર છે.. આની હાડમારીના સવાલે શાકારણે કંગ્રેસે અમને જણાવતાં અત્યંત સંતે થાય છે કે, હાથ ધર્યા? શું મુસલમાને કોગ્રેસથી વિમુખ શેઠ વીરચંદ દીપચંદ, શેઠલાલભાઈ દલપતભાઈ, ન રહે એવી લાલચ ખાતર આમ કર્યું છે? આ સંબંધમાં જાગૃત છે; અને તેઓ ત્વરાથી આપણે કોગ્રેસને અનુકુળ રહીએ તેનો સવાલ પગલા લેવા ધારે છે. શેઠ લાલભાઈ પિતાની

Page #31

સનાતન જૈન,
[ આગસ્ટથી નવેમ્બર જાહેર હિમ્મતને પ્રત્યક્ષ પુરાવો આ કીસામાં માં પોતાની માન્યતા પ્રમાણે થોડે અંશ અવશ્ય બતાવશે; એવી અમારી ખાત્રી છે. ઓછા કરવો તેનું નામ શું પતાવટ? આવી
આવી ફેસલાવવાની રમતથી છેતરવાનો અમે આટલો ભાગ લખ્યો ત્યાં અમારા
જમાને હવે જાતે જાય છે. જાણવામાં આવ્યું કે, પતાવટની યુકિત! પાલગંજ ના રાજાએ સપતાવટ બીલકુલ ત્તાવાળાઓ ઉપર એક
હિંદમાં વિનીત ( Moderates) અને ન જોઈએ. અરજી કરી છે, અને
ઉદામ (Extremists)
મકકમ થઈતમા- એવા તેમાં પહેલાં એમ જણા
જ્યારે બે પક્ષે
મ લાલચેની સા- પડયા ત્યારે અમને એમ વ્યું છે કે, શિખરજી ઉપર મારીજ માલકી એ ઉભા રહે. લાગતું કે, ઉદામ પક્ષવાછે; પરંતુ મારે જૈન કેમની સાથે થયેલા ળા અણસમજ વાપરે છે; પણ જેમ જેમ એક ઇકરારનામાની એક શરતની રૂએ તેઓ અમે ઉંડા ઉતરતા ગયા તેમ તેમ અમારી ની ધર્મની લાગણી ન દુખાય તેમ વર્તવાનું ખાત્રી થઈ કે, ઉદામપક્ષવાળા કરતાં વિનીત પક્ષવીછે. આવી રીતે કહ્યા પછી છેવટના ભાગમાં ળાઓની પ્રવૃત્તિ દેશોન્નતિમાં વિશેષ વિન કો ત્રીસ વર્ષ થયાં ડાક બંગલો છે, બેરેક વગેરે છે. અમને હિંદની રાજ્યઠારી હિલચાલના ઈતિરહે છે, અને ત્યાં આગળ જૈન દ્રષ્ટિએ જે
હાસના અમારી શક્તિ અનુસાર અભ્યાસથી આશાતનાના કારણે ગણાય તે થાય છે એમ
આ વાતની ખાત્રી થઈ. બંગાળના ભાગલા બતાવી અંતમાં માગણી કરે છે, કે હાલમાં
પડ્યા, અને તેથી પ્રજામત ફેરવાયું તે પહેલાં બંગલા બાધવાને હરાવ થયો છે તે બાબતમાં
સત્તાવાળાઓ અને એંગ્લો-ઈડયન પત્રે કેનામદાર સરકારે વચમાં પડી જૈનની સાથે પતાવટ કરાવવા મહેરબાની કરવી. અમે આ
ગ્રેસને ફિતુર પ્રવત્તાવનાર સમાજ તરીકે ઓઅરજીને એક રાજકિય યુક્તિ કહીએ છીએ.
ળખાવતા; એટલું જ નહીં પણ અમને બરાબર પાલંગજના રાજા તરફથી ગયેલી આ અરજી
સ્મૃતિ છે કે, હિંદની તે મહાન પ્રજા સમાજ દેખીતી રીતે જેનના હિત અર્થે નથી; પરંતુ એકઠી થાય ત્યારે અત્યારે ડાહ્યા ભરા થએલા
જૈનની વિરૂદ્ધ પિતાનું હિત ધરાવનાર એવાના એંગ્લો-ઈડયન પત્રો તે મહાન સમાજને હિતને અર્થે છે; અને અમે એમ સહિમ્મત “ઈડયન નેશનલ કોંગ્રેસ”નું નામ આપતા કહીએ છીએ કે, જેનાથી વિરૂદ્ધ હિત ધરાવનાર પણ શરમાતા. આજે તેને બદલે કોંગ્રેસ કે જેમાં પક્ષને આ અરજીમાં હાથ હોવો જ જોઈએ. વિનીત પક્ષ બળવાન છે તેના વિનીત સભાસદો જે પાલંગજના રાજાની બાકી છે, તે પછી બાજુમાં રાખી કામ લેવા હિંદના પ્રધાન મી. પતાવટ કે જેથી કોઈ પણ અંશે પિતાની મેલી સુચના કરે છે !આ શાને લઇને થયું? કહેવાતી માલકીમાં ન્યૂનતા કરનાર પરીણામ કંઈ સત્તાવાળાઓ અથવા એંગ્લો ઈડયામાં આવે તેવી માંગણી કરવાનું તેને શું પ્રયો- કોઈ અપુર્વ ડહાપણું આવ્યું છે એમ નથી; જન? સામા પક્ષને જ્યારે એમ થયું છે કે, પરંતુ ઉદામ પક્ષ કે જેને મુખ્ય સિદ્ધાંત ભીખ જૈન કેમ બહુ વિરૂદ્ધ છે ત્યારે પાર્લંગજના નહીં માંગતાં સ્વબળથી કામ લેવાને છે અને રાજાને એક હથિયાર બનાવી આ રચના કરી જે સિદ્ધાંત પ્રજાકીય ઉન્નતિ માટે એક જ વાસ્તવિક છે એમ લાગે છે, પરંતુ આપણે તેવી પતા- માર્ગદર્શક છે તે ઉત્પન્ન થયો તેથી આજ કારણે વટના સ્વપ્ન પણ જવાનું છે જ નહીં. પતાવટ વિનીત પક્ષને પડખામાં લેવાને દેખાવ કરે શાની? ધર્મની લાગણી સંપૂર્ણપણે દુખાવવા છે. ઉદામ પક્ષના કલકત્તાના જાણીતા વાજિંત્ર

Page #32

ઓગસ્ટથી નાની )
મુખ્યલેખ,
૩૧
વંદેમાતરમ પિતાને તારીખ ૪ થી ડીસ અને જેને હમણાં અંગ્રેજ સરકારે પ્રાઈમ મીનીસ્ટર મ્બરના અંકમાં Stand to all tem- નીમેલ છે તેની પાસે હિંદીઓ દાદ માંગવા ગયા ptations armed ” (મક્કમ થઈ તમામ ત્યારે તેણે પૂર્વના પિતાના દેશ ભાઈઓ બેરની લાલચેની સામે ઉભા રહે) એ મથાળા વિરૂદ્ધના પક્ષની સહાયતામાં ગયેલા તે હિંદીઓ નીચે એક વિદ્વતાથી ભરપુર પિતાના અગ્ર પ્રત્યે મનુષ્ય જાતિને સ્વાભાવિક રીતે થવી જોઈએ લેખમાં જે સુચનાઓ કરી છે તે અમને શિ, એવી ઝેરની લાગણીથી ઉપેક્ષા બતાવી છે– ખરજીની પતાવટની વાતના પ્રસંગને માટે અંગ્રેજી લશ્કરમાં ઘાયલ થયેલા જીવોની સારઅક્ષરશ: સત્ય લાગે છે. કોઈ પણ પ્રકારની વારનું કામ માથે લીધું. લડાઈ પૂરી થઈ રહ્યા પતાવટ ભવિષ્યમાં આપણી લાગણીને ભયંકર પછી હીંદીઓને અંગ્રેજી પ્રજા તરીકેના હકકે દુઃખનું કારણ થઈ પડશે. આપણું હકમાં આપવાની વાત તે દુર રહી, પણ ઉલટા બાર સહેજ નરમાશ કરી, તે એક દહાડે એવા લોકો કરતાં વધારે સખત જાપતાઓના અંકુઆવવાને કે સર્વસ્વ જવાનું. આ કારણે કે શા મેલ્યા. હમણાં હમણાં ત્યાં આગળ હિંદીપણ પ્રકારે આપણે પતાવટની લાલસામાં એને એવી ફરજ પાડવામાં આવે છે કે, કોઈ જવાનું નથી.
પણ બાહોશમાં બાહોશ અંગ્રેજને ટકકર મારે
તેવા વિદ્વાન ધારા શાસ્ત્રીને પણ પરમીટ - જેઓ રાજ્યકારી હિલચાલથી માહીત ફીસમાં જઈ પોતાના અંગુઠાઓની છાપ આ
રહેતા હશે તેઓ જા- પી આવવી; નહિં તે ટ્રાન્સવાલમાંથી કાઢી ટ્રાન્સવાલમાંના ભાર ણતા હોવા જોઈએ મુકવામાં આવશે. આવી સંખ્યાબંધ હાડમારીત માતાના પુત્રની કે, દક્ષિણ આફ્રિકામાં આ છે; પરતું દશ આંગળાની છાપ આપી અડગ ધીરજનું બોર લેકના અસલ પરમીટ લેવાને કાયદે જયારે ઘડવા માં અનકરણ કરે. પ્રદેશ ડ્રોસવાલમાં હિ . ત્યારે દેહ વિલાયત સુધી જઈ હીદિઓએ ખુદ
દીઓને અનેક પ્રકા પ્રધાન મંડળમાં અને પાર્લામેન્ટને અરજ કરી રની હાડમારીઓ સહન કરવી પડે છે. જ્યારે છતાં અંતે પરિણામ અસતપકારક રહ્યું નામદાર અંગ્રેજ સરકાર અને બાર લાકીની છેવટે અરજીઓને દાદ આપવામાં ન આવી વચ્ચે લડાઈ થઈ તે પહેલાં લડાઈ ઉભી કરવાનું
ત્યારે નિરાશ ન થતાં સ્વબળ ઉપર ઉભા રહેવાનું એક કારણ એમ બતાવવામાં આવતું કે
* ચિતન્ય હીંદિઆમાં જાગૃત થયું. તેઓએ ઠરાવ નામદાર અંગ્રેજ સરકારની હીંદની પ્રજાના ઉ.
કર્યો કે કેદમાં નાંખે તે કેદમાં જવું પર વાસવાલના બાર કે ઘણા પ્રકારના હા- પરંતુ અઘટીત કાયદા સામે થવાની ડમારીના જાપતાઓ નાંખે છે; અને તેથી સ: ફરજ મનુષ્ય જાતિની છે માટે કાયદાને તાબે રકારની પ્રજાને અપમાન આપે છે માટે લડાઈ ન થવું. ઓગસ્ટ મહિનામાં એ અઘટીત - કરવાની જરૂર છે. હિંદી પ્રજાએ આવી મીઠી કાયદાને આશ્રય લેવાની ફરજ પાડનારા મધ જેવી લાલચે લડાઇમાં પોતાના જીવના હકમે ત્યાંની સરકાર તરફથી બહાર પાડવામાં જોખમે અને બોર લોકોની ઇતરાજી વહોરી લ- આવ્યા હતા; છતાં પંદર હજાર હીદિઓએ ઇનેબોર લોકોની હિંદીઓ પ્રત્યે અગાઉના મકકમ ઠરાવ રાખે કે કેદમાં જવું; પણ એ
ઉપરથી સરકારે કરતાં હાલમાં અનેક ગણી ઇતરાજ વધવી જે- કાયદાને તાબે ન થવું. આ ઇએ, અને તે પ્રત્યક્ષ છે, કેમકે જનરલ બેથા નવેમ્બર માસ સુધીની મુદત વધારી કે તે અકે જે અગાઉ બોર લોકોને એક સરદાર હતે રસામાં જે કાયદાને શરણે થવા નહીં આવે

Page #33

૩૨
સનાતન જે.
[આગસ્ટથી નવેમ્બર તે કેદમાં મોકલીશું; અને દેશપાર કરીશું. ગી થઈ પડ્યું છે. જે પૂર્વે આપણને એમ છતાં કહેતાં આનંદ થાય છે કે, ધન્ય છે તે સમજાયું હતું કે, ભગવાનના મુદ્દાસ્થાને તાંહદિઓના માતપિતાને કે હજી સુધી તેઓ એ બર અને દિગમ્બર બન્નેને સમાન આત્મોપકાર અઘટીત કાયદાને શરણે નથી થયા. નવેમ્બર માટે ઉપયોગી છે માટે કલેશમાં શા માટે ગયો, અને ડિસેમ્બર જવા બેઠા ને અઘટીત ઉતરવું જોઈએ, તો આ ટાંકણે દિગમ્બર પણ કાયદે કાયદાને ઠેકાણે પડે છે, અને તે ભારત
કહેત કે એ તે
જયજીને માતાના શરીર પુત્રો અડગ થઈ પોતાનું સર્વસ્વ છેવાને તૈયાર થઈ પોતાનું સ્વમાન
અકબર પાદશાહના ફરમાનથી સુપ્રત થયેલ જાળવવા જાગૃત છે. જેનીએ પોતાના આ છે; અને તેવું જે કહેવાનો અવકાશ રહેવા હિદિ ભાઈઓનો દાખલો લઈ અડગપણું રા- પામ્યો હોત તો અત્યારે જે પુરા તા
ખી બતાવી આપવું ઘટે છે કે, અઘટીત અરે પાસે છે તે બમણે મજબુત થાત; હકમને અમલ થવા દેવો તે જેનીયા પિતાની અત્યારે એથી ઉલટું એ થયું છે કે, એ પુરારજબુદ્ધિને શરમ લગાડનારું ગણે છે.
વાને શિથિલ કરનાર સાધન આપણુજ ભાઈ વેતામ્બરે અને દિગમ્બરો અંદર અંદર પૂર્વ દિગમ્બરના મુખેથી અપાયું છે. આ એકજ
લડતા તેનું આજે દખલે અમે ધારીએ છીએ કે ક્યની પુના ઘરના કલરનું કેવું ભયંકર પરિ આવશ્યકતા આ ટાંકણે કેટલી છે તે દર્શા
અત્યારે ભયંકર ણામ શિખરજીના વવા માટે વેતામ્બરે અને દિગમ્બર બને પરિણામ. આ સંબંધમાં આવ્યું માટે બસ છે.
છે તે અત્યારે અનુભવાય છે વેતામ્બરોએ દિગમ્બરનો શિખ
રાજ્યકારી બાબતોના જેઓ અભ્યાસીઓ રજી ઉપરના હક જ્યારે તારો અને
તેઓનો અનુભવ છે દિગંબરોની વચ્ચે પાદુકાજી સંબધી કલેશ થયો હતો ત્યારે સર્વથા ઇનકાર કર્યો–જેમ પોતાનું ઘર અખંડ કે, Divide and કરતાં વેતાંબરેએ એટલે વિચાર નહોતો જોઈએ. Rule (ભાગ પાંડા કર્યો કે તાંબરે સિદ્ધગિરિને પ્રથમ પદે
અને રાજ્ય કરે.) પવિત્ર ગણે છે, અને દિગંબરે શિખરને એ સત્ર અનુસાર હિંદમાં મુસલમાન અને પ્રથમપદે પવિત્ર ગણે છે. ત્યારે દિગંબરોએ હિંદઓના સંબંધમાં કામ લેવામાં આવે છે.
મેં મરે પણ તન રાડ કરી આ શ્રખ્ય આ સૂત્રથી આપણે જેનીએ ચેતતું રહે કહેવતને અનુસરી. કાયપરિણામથી એમ વાનું છે. તારો અને દિગમ્બરો એમ. ન્યાયની અદાલતમાં કહ્યું કે વેતાંબરો કહે છે.
આપણે અત્યારે ગણી કામ લેવાનું નથી; પતેમ તે પહાડ વેતાંબરે ની માલેકીને નથી; રંતુ આપણે ન છઇએ એમ ગણી બનેએ પરંતુ પાલંગજના રાજાને છે. આ કહેવાનું સાથે મળી કામ લેવાનું છે. જેમ રાજયની પરિણામ એ આવ્યું કે, મહાન પ્રતાપી પાદ
પુરૂ કહે છે કે હિંદનું હિત ઇચ્છનારાઓએ શાહ અકબરે વેતાંબરાચાર્ય હીરવિજયજીને
મુસલમાન કે હિંદુ એમ ગણાઈ વર્તવાનું આપેલી સનંદ પ્રમાણેને જૈનીને માલેકીને
નથી; પણ એક હિદિ ગણુઈ વર્તવાનું છે; હક, બરાબર નથી એમ વેતાંબરના સગાભાઈ
તેમ આપણે વેતામ્બરે અને દિગમ્બરોએ દિગંબરેએ પુરા આ. પાલંગજના રાજાનો પિત પિતાને જુદા ગણું કામ લેવાનું નથી; હક છે, અને જેની (ભલે પછી તે વેતાં. પરંતુ એક જેની તરીકે ફરજ બજાવવાની છે. : બરે છે) નો નથી એવો જેનના એક પુત્રને જે આમાં ભૂલ થઈ તે હમેશને માટે સહન મોઢે બીજા પુત્રની વિરૂદ્ધ પુરાવો આજે બંગ- કરવું પડશે. મતલબ કે પોતાનું ઘર અખંડ લા બાંધવા ઇચ્છનાર સાહેબને અત્યંત ઉપ- જોઈએ

Page #34

આગસ્ટ, સપ્ટેમ્બર, અકટોમ્બર.] .
કાલકાચાર્ય
કાલકાચાર્ય
(ડાકટર ભાઉ દાજીએ અંગ્રેજીમાં વાંચેલો નિબંધ)
૧૦–૧૦–૧૮૬૭.
કાલકાચાર્યકથા એ નામનું સંસ્કૃતમાં નેક પ્રયત્નો કર્યા પણ રાજાએ સંધને પણ દાદ ૧૦ પાનાનું નાનું પુસ્તક છે, તેમાં તારીખ કે આપી નહિ. અંતે કાલકાચાર્યે નિરાશ બની કાલ લખે નથી. આમાં આપેલ કથા નીચે વેર લેવાને અને બને તથા તેના પુત્રને પ્રમાણે છે –
રાજગાદી પરથી સદંતર ઉઠાડી મૂકવાનો નિશ્ચય ' ધારાવષ નગરમાં વજેસિંહ રાજા રા- કર્યો. પોતે ટેગ કરી ગાંડા બની ગયા. શરીર
જ્ય કરતા હતા, તેની રાણીનું નામ સુરસુન્દરી પર માટીને લેપ કર્યો અને સમગ્ર ઉજયિનિ હતું. તે બંનેને કાલકાસૂરી નામના એક માં ભટકવાનું શરૂ કર્યું. પુત્ર (કેટલીક હસ્તલેખિત પ્રતમાં કાલિકસૂરિ રજાના દ્ધ પ્રધાને એ સાધ્વીને મુકત લખ્યું છે) અને સરસ્વતી નામનાં પુત્રી કરવાનું રાજાને ઘણું કહ્યું છતાં સવ નિષ્ફળ ગયું. હતાં.
તેથી કાલકાસૂરિ સિંધુના પશ્ચિમ તટ પ્રદેશકલકને જૈન ધર્મની દીક્ષા ગુણ સુન્દ
માં ગયા. આ પ્રદેશ સાહી એ નામથી ઓ૨ સૂરિએ આપી હતી અને સરસ્વતીને ળખાતો હતો. ત્યાં મોટા સાહીને ત્યાં રહ્યાં. કાલકે આપી હતી. તેઓ બંને માલવામાં તે સાહી ઉપર પોતાના જ્યોતિષ વિદ્યાના અવનિ અથવા ઉયિનિમાં ગયા. સર- અદભુત જ્ઞાનથી ઘણી લાગવગ મેળવી એક વતી અન્ય સાધ્વીઓ સાથે નગર બહાર વખત સાહીને વિઘણુ–નિરાશ થઈને બેઠે જતી હતી ત્યારે તેને ઉયિનિના રાજા ગ જોઇને કાલકાચાયે નિરાશાનું કારણ પૂછ્યું દૈભિલે જોઇ. ગદભિલલ તેની સુન્દર સાહીએ કહ્યું “ અમારો રાજા કે જે સાહી. કાન્તિથી મોહ પમી તેણીને પોતાના અંતપુર સુ–સાહી નામથી ઓળખાય છે તેણે મારે એટલે ઝમાનામાં બલાત્કારે મોકલાવી આપી. મસ્તક એકદમ મોકલી આપવાનો હુકમ મને કાલકાચાર્ય રાજા પાસે જઈ પોતાની બહેન કર્યો છે અને તેવોજ હુકમ બીજા ૯૫ રાજાકે જેણએ જીવન પર્યત સ્થાયી બ્રહ્મચર્ય વ્રત- એને મોકલ્યો છે.” કાલકાચા એવી શીની પ્રતિજ્ઞા અંગિકાર કરી હતી, તેણીને મુક્ત ખામણ આપી કે “તમારે સર્વેએ પોતાનાં કરવાને રાજાને ઘણી ઘણી વિનતિ કરી. બલા. સમગ્ર સૈન્ય એકઠાં કરી હિંદુક દેશ (હિંદ) ત્કાર અને અન્યાયથી રક્ષણ કરવાના ક્ષાત્રધર્મો પર હુમલો કરવો? તેઓએ આ વિચાર પસંદ કહી બતાવ્યા અને બીજી અનેક દલીલો રાજા કરી સિંધુ નદી ઉતરી સુરાષ્ટ્ર ગયા, ત્યાં પાસે મુકી પોતાના ધર્મ તરફ દષ્ટિ કરવાને કહ્યું; ચોમાસું હોવાથી સે ભી ગયા. સમગ્ર રાજા. છતાં રાજએ તો પિતે અડગ હોવાથી કંઈ ઓ હસ્ત જોડી કાલકાચાર્યને પિતાના ગુરૂ પણ ઉત્તર આપે નહિ. કાલકાચાર્યું ત્યાર પછી માની પૂજ્યભાવ અને આદર આપતા હતા, સંઘને અરજ કરી. સંઘે વચ્ચે આવી તે સા- ચાતુમાસ પૂરું થયે ગુરૂએ અવન્તિદેશ વીને મુક્ત કરવાને રાજાને સમજાવવાના અને (માલવા) ઉપર ચડાઈ લઈ જવાની અને

Page #35

AT TAL
સનાતન જન [આગ, સપ્ટેમ્બર, અ મર, ત્યાંના રાજા ગદભિલને હરાવી સર્વ વચ્ચે વર્તણુક માટે ઘણે ઠપ આપી કહ્યું કે, તે રાજ્યના ભાગ પાડવાની તેઓને ભલામણ સાધ્વીના વ્રત ભંગ કરવાના પાપક્ષનું ફલ તે કરી. તેઓએ યુદ્ધ કરવાની શકિત કે સાધન ચાખ્યું. તારાં કુકર્મો છોડી દે અને હજી પણ નથી એમ જણાવ્યું. કાલકાઅર્થે આથી પિ
સગુણ ગ્રહણ કર.” આ મુનીંદ્રની સલાહ તાની અદ્ભુત જાદુ વિદ્યાથી તેમને સુવર્ણની ઈટો રાજાને પસંદ પડી નહિ અને તેને બંધનમાંથી પૂરી પાડી. ત્યારે રાજાઓ નોબત વગાડી લાટ મુક્ત કર્યો. સરસ્વતીએ પિતાના ચરિત્રમાં (ભરૂચ) પહોંચ્યા. લાટના રાજાઓ નામે બા- પુનઃ પ્રવેશ કર્યો. ને સાહીને ઘેર કાલાવ્યા લમિત્રને અને ભાનુમિત્રને સાથે લઈ વાસ કર્યો હતો તે સાહીરાજા બીજા રાઅવત દશ (માલવા)ના પ્રદેશમાં પહભ્યા. જાને મુખી થયો, અને તેને તે શહેર આપઅવનિના રાજા સામો થયો. બંને સન્યાએ વામાં આવ્યું. અને બીજાઓને તે દેશના કુન્ત (ભાલાં?) અને ધનુષ્યથી યુદ્ધ કર્યું
જુદા જુદા ભાગે પિતાના ભાગમાં મળ્યા. અવન્તિના રાજાએ જોયું કે પિતાનું સૈન્ય
આ શક વંશ છે. (સીથીઅન જાત) કાલકાપરાજીત થયું કે તરત છાને માને વિશાલ- ચાયે પશ્ચાતાપ અંગીકાર કરી સંઘને પૂરી ( ઉજયિની) માં નાસી ગયે. શત્રુ રા- આનંદ આપે. જાઓએ પછી તે નગરીપર ઘેરો ઘાલ્યો. એક
ભરૂચના બાલમિત્ર અને ભાનુમિત્ર દિવસે યુદ્ધ બીલકુલ થયું નહિ તેથી રાજાઓએ
કાલકાચાર્યની બેનના પુત્ર (ભાણેજ) હતા કાલકાચાર્ય પાસે જઈ તેનું કારણ પૂછયું, કાલકા
અને તેઓના આમંત્રણને લઈને આચાર્ય ચાર્લે જણાવ્યું કે “આજે અષ્ટમી હોવાથી
ચાતુર્માસ ત્યાં ગયા હતા. રાજા કાલકાઅવન્તિનૃપ ગભી વિદ્યાને પ્રયોગ કરવાનો છે”
ચાયના ધર્મવ્યાખ્યાને સાંભળી પ્રસન્ન મુદ્રા આ બાબત તપાસ કરતાં ગર્દભી (ગધેડી) બજાર
થી ઉચ્ચારતે કે જિનનાયકને ધર્મ સર્વોત્તમ માં આવેલા એક ઘરમાં પ્રવેશ કરતી જણાઈ. આ
છે. આથી રાજાના પુરોહિત બ્રાહ્મણને મારું ગુરૂને નિવેદન કર્યું. ગધેડી જેટલીવાર ભૂંકવા લાગી
લાગ્યું. અને જયારે જીવ અને અજીવ તેટલી તેટલી વખત ૧૦૮ ધનુધોરી મારવા લા
સંબંધી વાદવિવાદમાં આચાર્યું તેને નિરૂત્તર ગ્યા. આથી હસ્તચાપત્ય વિદ્યામાં એક્કા ગુરે કર્યો ત્યારે તો તેને ક્રોધ પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યા. ધનુષ્ય અને ભાથાં લઈ ગધેડી પાસે આવ્યા ગુરૂને જળકપટથી વખાણી રાજાનું મન તેણે અને રાજાએ એમ કહ્યું કે “જ્યારે ગધડી ફેરવી નાંખ્યું. ગુરૂ આ સર્વ જોઈ મને મોટું ઉઘાડે ત્યારે તેનું મોટું શસ્ત્રો વતી પૂરી નાં- ર
રાઠા દેશ કે જ્યાં પ્રતાપી અને અહંત ખવું” આ પ્રમાણે તેઓએ કર્યું તેથી ગભી સાતત્યાંના રાજા રાજય કરતો હતો ત્યાંના પિતાના નકકર અને પ્રવાહી ઉત્પન્નથી પૃથ્વી પ્રતિષ્ઠાન (પઠણુ) માં ગયા. એક કાલાચાર્યનું મસ્તક ભરી દઈ અદશ્ય થઈ. દિવસે તે રાજાએ ક્યારે પર્યુષણ પર્વ પાળવું તેના અદશ્ય થવાથી રાજા ગર્દલિલને કોઈ જોઇએ એવો પ્રશ્ન રાજ સભામાં ગુરૂને પૂછયે. પણ ઉપાય નહિ; સર્વ શકિત નષ્ટ થઈ કાલકાચાયતે ભાદ્રપદ શુકલ પંચમી અને સાહી રાજાઓએ તેને કજ કરી કા- ને દિવસે પાળવો જોઈએ. લાચાર્યના પગ પાસે મૂકો. ગર્દભ લ રાજા–તે દિવસે તે મહેન્દ્રપૂજાનો ઉ. તેમની પાસે પિતાની દૃષ્ટિ જમીનપર રાખી સવ છે તેથી રાજ્ય વિધિ પ્રમાણે તે પાળવો જ ઉમે સ્થા. કાલકાચાર્યું તેને પિતાની દુષ્ટ જોઈએ. તે પછી તે દિવસે નાન અને પૂજા

Page #36

કંપ
કરવી.
આગરા, સપટેમ્બર, અકટોમ્બર.] કાલકાચાર્ય, વિધિ કેવી રીતે બની શકે? તેથી જિનનાથની કાલકાચાર્ય –જે મુખ હોય તે આવી પૂજાવિધિ (પ્રભાવના) વિધપાલન બીજે દિ રીતે પતિનું માથું મોકલાવે. વસે એટલે છઠપર કરવું જોઈએ.
શક ખંડીઆ રાજા–ત્યારે શું કરવું ? કાલાચાર્ય–આમ ન બને.
ત્યારે કાલકાચા તે રાજાને એવું સમરાજા–તે ચતુથી તેને માટે નિશ્ચિત જાવ્યું કે તેણે તથા બીજા બધા રાજાએ સાથે
કુચ કરી છે, દેશ ધરાવનારી ઉજયિનિ રાજાની આ સૂચના ગુરૂએ જિન વિના નગરીમાં જવું. તે પ્રમાણે આદેશ સાંભરી આવતાં કબૂલ અહીં એવું કહેલ છે કે તેમણે પહેલું કરી. જિનવીરની ભવિષ્યવાણું અનુસાર આ દિવસ થાણું સુરાષ્ટ્રમાં કર્યું. આ દેશ ડુક પર્વત સ્વીકાર જોઈએ.
(અથવા ડેક)ની બાજુએ આવેલ છે. અહીં પછી કાલકાચાર્ય સૂરિઓને વ્રતભ્રષ્ટ થતા તેમને સુવણની સગવડ કરી આપવામાં આવી; જોઈને સવર્ણમહીપુર () માં ગયા અને પછી તેઓ ગુજરાતની મધ્યમાંથી પસાર થઈ પિતે એકલા કોઈ ન જાણે તેમ સાગરચંદ્ર ઉજવિનિ દેશની સરહદ ઉપર આવ્યા. ભરૂચ અરિ સાથે રહ્યા. ત્યાર પછી કાલાચાર્યની કથા ના બાલમિત્ર અને ભાનુમિત્ર સંબંધી અહી એવી છે કે શક્ર-ઇંદ્ર તેમની પાસે વૃદ્ધ બ્રાહ્મણનું કાંઈ કહેવામાં આવ્યું નથી. રૂપ ધરી આવેલ હતો. તેને અણુનિગોદપર ઉજજયિનિને ઘેરી લેવામાં આવે છે ગ. બાધ આપે હતા. અને તેઓ ભકિત પૂર્વક દંભી વિદ્યા સંબંધી જુદું જ કહેવામાં આવ્યું જીવન ગાળી સ્વર્ગે ગયા.
છે. ગઈભિલે કેટ ઉપર ચડી મોટેથી બેસુભ શીલગણિની લહેર વૃતમાં લેવાનો ઇરાદો કર્યો કે જેથી તે સાદ જે કંઈ કાલકાચાર્યની કથા આવી જ રીતે વર્ણવી છે. સાંભળે તે સિ મરી જાય. કાલકાચાયે પિકોલકાત્યાયના પિતા મગધ દેશમાં (બાર) ની સાથે ૧૦૮ ધનુર્ધારી રાખ્યા. ધનુર્ધારીઓ આવેલા ધારાવાસપુરના વતની હતા એમ તેમાં શબ્દવેધી બાણ શત્રઓ તરફ મારવામાં કુશળ કહ્યું છે. તદુપરાંત કાલકાચાર્યને ગણધર હતા. જ્યારે કાલકાચાય પિતાનું બાણ કે સૂરિએ દીક્ષા આપી હતી. શક રાજનું નામ કે તરતજ બધાએ બાણુ ફેંકવા, કે જેથી
સાધનસિંહ હતું તે રાજા પાસે કચાલક વિકાસ માટે બાણેથીજ ભરાઈ (પ્યાલો) અને સુરિ (છુરી) એ બે બીજા એક
જાય. આથી તે ગર્દભિલ રાજાને લાત શક ખડીઆ રાજાને પોતાની સભામાં બેઠે
મારીને અથવા તેનું અપમાન કરીને ચાલી તો તે વખતે મળ્યાં. આ માલાને તે રાજ્યમાં છે તે રાજા નિરૂપાય થશે આ સર્વ સાગામાથે ચડાવ્યા પછી તે બહુજ દીલગીર દેખા
પાંગ કર્યું. પછી કાલકાચા શકરાજાઓ તે રાજાએ કહ્યું “અમે ૯૬ ખેડીઆ રાજાઓ
વચ્ચે આખો દેશ વહેંચી આપે. ઉજયિનિ છીએ અને અમારે મુખ્ય રાજા “સાધનસિં
: જેની સાથે તેઓ રહ્યા હતા તેને અથવા હ છે જે ઘણે બળવાન છે. જ્યારે તેને
ગ્રંથન કર્તા લેકવાર્તા પ્રમાણે કહે છે તેમ ખબર પડે છે કે અમોને રાજ કરી શકે તે
પોતાના ભાણેજને સોંપી. છેલો ભાગ ટુંકમાં પુત્ર થયો છે તે તે એક યિાલો અને છુરી એ બે વાનાં મોકલે છે, અને તેનો અર્થ આપ્યો છે. કાલકાચાર્યું પછી પ્રાયશ્ચિત કર્યું એવો છે કે અમારાં મસ્તક કાપીને તે રાજાને અને સાધુ થયા. અને સરસ્વતીએ સાબી પહોંચાડવા.”
થઈ સ્વર્ગમાં વાસ કર્યો.

Page #37

ક
સનાતન જન, આગરા, સપટેમ્બર, અકટોબર, ત્રી ગુજરાતી હસ્તલેખમાં, સિંધુના પામ દીક્ષા લીધી. ધીમે ધીમે મહા મુનીની પદવી પશ્ચિમ પ્રદેશના શક ખંડીઆ રાજાનું નામ ધારણ કરતા ગયા. પિતાની બહેન સરસ્વતીને શાકીસાહ હતું એમ કહે છે. આમાં પ્યાલા છોડાવવા માટે અને ધર્મશાનમાં ઉત્પન્ન થયેલી અને ધુરીની કથા આપેલી છે.
અરૂચિને દૂર કરવા માટે તેમણે ગÉભિલના સંવત્ વગરના પણ આશરે ૩૦૦ વર્ષ જડમુળથી નાશ કર્યો. તેમની બીજી બહેનના જૂના, ૧૨૧ પૃષ્ટવાળા એક મારવાડી હસ્તલે. પુનાં નામ, બાલમિત્ર અને ભાનુમિત્ર હતાં. ખમાં એમ લખ્યું છે કે ગદંભિલને પિતા. ભાનુમિત્રને પોતે દીક્ષા આપી તેથી બાલમિત્ર ની નીચે ૮૪ સામત હતા. બાલમિત્ર અને નારાજ થયા. આથી કલિકાચાર્ય પ્રતિષ્ઠાનપુર ભાનુમિત્ર એ બે કાલકાચાર્યની બહેન નામે (પૈઠણ)માં ગયા ત્યાં શતવાહનની વિનંતિથી ભાનુશ્રીના પુત્ર હતા. વળો તે લેખના ક. પર્યુષણ પર્વ કે જે પંચમદિને પાળવામાં આવ. ર્તાએ ગાથા લખી છે. તે ગાથાનો અર્થ એ તું તે ફેરવીને ચતુર્થી પર રાખ્યું. ઈદ્રની પણ થાય છે કે પ્રથમના કાલમુરિ શ્યામા ન અહીં ઓળખાણ થઈ. ગર્દભલ્લને નાશ એ નામે ઓળખાતા હતા અને તેઓ મહાવીર વીર પછી ૪પ૩ વર્ષ થયે:. પછી ૩૩૫ વર્ષમાં થયા અને બીજા કાલક- આજ કર્તા કહે છે કે પ્રભાવક ચરિત્ર અરિએ સરસ્વતીને વીરપછી ૪૫૩ વર્ષમાં માં શ્રી પાદલિપ્તસૂરિની કથા છે. તેમાં એમ છેવી. વિક્રમ વીર પછી ૪૭૦ વર્ષ થયો કહેવું છે કે વર નિર્વાણ પછી ૪૮૦ વર્ષ અને શાકીરાજ્ય ૧૭ વર્ષ રહ્યું, પછી વિક- આય ખપતાચાર્ય થયા. વળી એ પણ માદિત્યે શંકાને હરાવી રાજ્ય પાછું મેળવ્યું, ખરું કે શ્રીમન સાતવાહને તીર્થને (કયું તીર્થ ૧૩૫ વર્ષ પછી એક બીજો શકરાજા થશે. તે પ્રભાવક વાંચ્યા વગર કહી શકાતું નથી.)
બીજો મારવાડી હસ્તલેખ જિનરંગ, જીર્ણોદ્ધાર કર્યો અને ત્યાં પાદલિપ્તસૂરિએ યુરિને છે તેમાં એમ લખે છે કે બાલમિત્ર ધ્વજ સ્થાપ્યો. તે વખતે રાજા બાલમિત્ર– રાજા હતા અને ભાનુમિત્ર તેને મંત્રી હતા. કાલકાચાર્યને સગે-તથા ખપુતાચાર્ય રાજપુરોહિતનું નામ ગંગાધર હતું. કાલકા હાજર હતા. બીજા ગ્રંથો જેવાં કે પર્યુષણ, ચાર્ય વિધ એવું લખ્યું છે કે તેઓ મોગલ ક૯પચુર્ણ, નિશિથયુર્ણિ, અને થાણુ વૃત્ત રાજાની જાણમાં આવ્યા હતા તે એવી રીતે (થાણુગ વૃત્તિ ?)–તે પ્રમાણે કાલક્યુરિ કે
તેમણે કુવામાં પડેલા દડાને ધનુ સાંધી જેણે પર્યુષણ એથપર ઠેરવ્યું તે બાલમિત્ર બહાર કાઢયો હતો.
અને ભાનુમિત્રના સગા થતા હતા, અને હાપર્યુષણશતક નામનો નાનો ગ્રંથ ટીકા લના ગ્રંથે જેવા કે શ્રાધ્ધવિધિ વિનિશ્ચય સહિત છે. તેમાં કાલ તેમ નામ નથી. તેમાં વગેરેમાં પણ એમજ લખ્યું છે. આપરથી ૧૫૦૦ શ્લોક છે, મૃલ માગધીમાં અને ટીકા એમ જણાય છે કે ખપુતાચાર્ય, ગભિસંસ્કૃતમાં છે. તેમાં પર્યુષણ પર્વ કયે દિવસે હલ, બાલમિત્ર અને ભાનુમિત્ર વિકપાલવું તે વિષય ચર્યો છે તે વાદમાં કાલકા માહિત્યની પહેલાં થયા અને સમકાલિન ચાર્યની કથા પૂર્વ લિખિત ઘણું હસ્તલેખો પણ હતા. પરથી લખેલી છે. ધારાવર્તન રાજના નામ ક૫ત્રની દરેક ટીકામાં કાલકાચાય વજન્સિંહ હતું, તેની રાણીનું નામ સુરસુંદરી ને ટુંકી કથા આવે છે. હતું. તેના પુત્રનું નામ કાલકકુમાર હતું. મેરૂતુંગાચાર્યને પ્રબધ ચિંતામણી કલકુમારે જગતની નિઃસારતાથી કંટાળે નામના ગ્રંથમાં અને રાજશેખરના ચતુવિ.

Page #38

આગર, સપ્ટેમ્બર, અકોબર.] જર્મન ભાષામાં જિનાગમ સંબંધે પ્રોફેસર વેબર. ૩૭ શતિ પ્રબંધમાં લખ્યું છે કે દ્ધ ધર્મને પર્વના દિવસ ફેરવવાનું માન ભેગવે છે તેથી જબરો સાધુ નામે નાગાર્જુન, શતવાહન જણાય છે કે આ સઘળી કથાઓ ૧૧ મા અને અને પાદલિપ્તાચાર્યને સમકાલિન હત; ૧૦ મા સૈકા પછી લખેલી હોવી જોઈએ.
...કાલરાચાર્યની આ વાર્તાઓને સમકા• શકે અથવા શાકીને રાજની વિચિત્ર રૂટી લિન લેખોથી પુષ્ટી મળતી નથી. છતાં તેઓ એવી હતી કે જ્યારે મોટો રાજા ખોલો અને જૂની છે અને પયુર્ષણ પર્વના છુરી કઈ રાજાને મોકલે ત્યારે તે રાજાએ પિપાલન દિવસ માટે કેટલાક સકા સુધી તાનું માથું મોકલાવવું. આ રૂઢી વિલક્ષણ સુધી ચાલી રહેલી તકરારોએ કાલકાચા લાગે છે પણ તે જાપાનીઓમાં અને પાંચમની ચેથ કરી તે કથા જાળવી રાખી સ્તિત્વ ધરાવતી હરકિરૂની રૂઢી કરતાં વધારે છે, ત્રીજા કાલકાચાર્ય સં. ૯૯૩ માં થયા વિલક્ષણ નથી. એમ લખેલું છે. અને આ ત્રણેએ પર્યુષણ
વીરભકિત.
જર્મન ભાષામાં જિનાગમ સંબંધે ફેસર વેબર. (અંગ્રેજી ભાષાંતરકાર–કટર હર્ટમાં વેઅર સ્મીથ )
(Indische Studien Hill) (“સનાતન જેન” માટે ખાસ કરાયેલું ભાષાંતર). (૫૦ ૧૪, પૃ. ૨૧૧ –૪૭૯ અને ૫૦ ૧૭ પૃ. ૧–૯૦) અર્વાચીન જેના મત પ્રમાણે (૨૧૧) ૧૨ અંગેને ભાવાણુન્ના કહી વર્ણવ્યા છે તેઓના સંગૃહીત ધર્મગ્રંથો પ્રથમ જિન ઘ. અને આની પહેલાં ૮૪૦૦૦૦૦ પણ વભના કાળમાં થયા છે. આ મતનું પ્રથમ મૂળ ધમાન સ્વામિએ કર્યા તેમ લખે છે; ટીકાકાર નન્દી સૂત્રના છેલા વાકોમાંથી મળી આવતું ઋષભસ્વામિએ કર્યા તેમ કહે છે. જણાય છે. તેમાં અણુન્ના (અનુજ્ઞા) ઉસભ- આ વાતે તિથવુછેઅ (૪૪૫ અને ૪૩૬ સેણ સંબંધી કહેલી છે. આ વાક્યોની પહેલાં શ્લોકની વચ્ચે ઉમેરેલા ચાર લેકમાં) ઉપર
૧ આ લેખને મુદ્રાંતિ કરાવવામાં કૃપાની ગહે સ્ટ્રેસબર્ગના પ્રોફેસર હ્યુમને આપેલી ઘણી અમૂલ્ય સહાયતા માટે લેખકે આભાર માને છે. અને આનો ભાષાંતર કર્તા પણ મૂળ જર્મનમાંથી ભાષાંતર કરવામાં, અને તેની સાથે બીજી વધારાની પિતાની નોંધ (Notes) આપવામાં દીધેલી સહાયતા માટે તેજ પંડિતને ઉપકાર માને છે. તે નોંધને છેલ્લે પ્રેકે. યુ. મને આ નામ અને આપલ છે,
ર આ જે આંકડા ફેંસમાં આપેલા છે તે મૂળ જર્મન લેખના પૃષ્ઠો સૂચવે છે.
૩ આને માટે જુઓ ધર્મસાગરનું ઉપક્ષ કોશિકાદિત્ય જેમાં બલિનની યલ એકે. ડેમી ઓફ સાયન્સીસના ૧૮૮૯ માં છપાયેલા કામકાજના પૃ. ૮ ૧૩ લીટી ૨૩ માં આ સંબંધી આપેલ છે. અને જેકેબીએ ઈંડિયન એન્ટીકવરીના પુ. ૯ ના પૃ. ૧૬૧ માં (૧૮૮૦) આપેલ છે.
૪ નિશ્ચિત રીતે તે મૂળ નથી પણ પછીથી નાંખવામાં આવ્યું છે. ५ आदिकरपुरिमताले (काले ! ) पवत्तिआ उसभसेणस्स.
૬ ઈન્ડીસ્ક સ્ટેડિઅન પુ. ૧૭ પૃ. ૧૫ ની નોટ. જુઓ બલિનના સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત હસ્તલેખનું કેટલોગ ભાગ ૨, પૃ. ૧૭૯

Page #39

સનાતન જૈન,
પ્રાકૃતમાં લખેલ નેમિચદ્રના પ્રવચનસારાદ્વારના ૩૬ મા ફકરામાં લખ્યા પ્રમાણે નિઃસંદેહ પ્રમાણે મળતી આવે છે. આમાં આપેલા શ્લો કૈા સામાન્ય અને અનિશ્ચિત વિગતે આપે છે અને તે શ્લોકા ખાત્રીથી એટલું કહે છે કે આ જિતરા થયા તેમાં ઉત્તનિળિો ના સુ વિદ્યા એટલે પ્રથમ ઉસથી નવમા મુવિહ સુધીમાં ૧૨ મા દિફ઼િવાઅ સીવાયના ફક્ત ૧૧ અગા વિદ્યમાન હતા ( મુત્તુળ વિદિવાચં હૈંવંતિદાસેવ અંગારૂં ) ત્યાર પછીના સાત જિષ્ણુતરા થયા તેમાં ધ્રુવિજ્ઞળા જ્ઞા સંત એટલે નવમા સુવિદ્ધિથી સાળમાં સતી સુધીમાં બારે અંગે વુચ્છિન્ન હતા; પણ છેલ્લા આ જિતરા થયા તેમાં સંતિજ્ઞળા જ્ઞા ર એટલે સેાળમા સતિથી ૨૪ મા વીર સુધી તેઓ બુચ્છિન્ન નહેાતા.
દ્વિłિવા બીજી વખત નષ્ટ થવા પામ્યા ( વ્રુધ્ધિન્નો વિવાઞા હૂઁ ) આ વીગતા ખરી રીતે અનિશ્ચિત છે છતાં ૪૩૪ મા શ્લેાક વધારે સ્પષ્ટ કરે છે. આ શ્લાક પ્રમાણે આ ત્રણે વિગતે જિનેા વચ્ચેના કાલાંતર માટે ફકત સત્યસ્વરૂપદર્શી છે. તેની ઉપ યોગીતા નીચે પ્રમાણે છે ઉસભના કાલમાં ખારે અંગે વિદ્યમાન હતા, પહેલા અને નવમા જિને વચ્ચેના કાલમાં અગિયાર વિદ્યમાન હતા, નવમા તથા સાલમા વચ્ચેના કાલમાં બારે નષ્ટ થયા હતા અને સાલમા
૩.
{ આમ, સપ્ટેમ્બર, અકટોબર,
અને ચોવીસમા જિને વચ્ચેના કાલમાં ખારે હતા; છતાં ૨૪ મા જિનપછીના સમયમાં બારમું અંગ નષ્ટ થયું,
આ નીગતા એટલી વાતને સ્થાપિત ક રતી જણાય છે. કે બારે અંગેા ઉસભના કાલથીજ વિદ્યમાન હતા. છતાં આટલું તેનુ સ્વરૂપ મનનપૂર્વક વિચારતાં પૂર્ણ રીતે સ્પષ્ટ થાય છે કે આ દાવે! અપૂર્ણ પાયા વાળા છે, ટીકાકાર જિષ્ણુતરાના કાલ દરમયાન જે લુચ્છે. અસુવિહિ અને સતિ વચ્ચે કેટલેક દરજ્જે થયા તે સબંધી નીચે પ્રમાણે ખાસ કરી કહે છે કે-બન્દુદ્ધર્મવાત્તપિ તંત્ર નટ્ટા-પુરાવા નવમા અને પંદર તીથંકરામાં દરેકનુ ખલ કેવું હતું તે વિચારતાં વિલક્ષણ માલમ પડશે
૧૨ મા અંગ (ફુિવા) ના લુચ્છે. અ (૧૩) રીથી મહાવીરના સમય પછી થયા તે સંબંધમાં અમારી પાસે બીજી વધારે ખબર લાકકથાનુસારે છે.
૧૪ પુર્વાણિ કહેવાય છે તે પર પરાથી ચાલતી આવેલી હકીકત પ્રમાણે આ અંગને એક ભાગ હતાં અને તે મહાવીરે પોતાના શિષ્યાને નિવેદન કર્યાં. એવુ કહેવાય છે (જે કે આમાના ફકત એકજ નામે સુધર્માએ પાતાના શિષ્ય જમ્મૂ જે છેલ્લા કેવલી હતા તેને નિવેદન કર્યા). આ પૂર્વાણિ ફકત ૧૮૦ વર્ષ
૭ સંવત ૧૨૪૨ (સને ૧૧૮૬) માં રચેલી સિદ્ધસેન સુરની ટીકામાં આ શ્લા સમજાવ્યા નથી, પણ જે અસલ ગ્રંથ હાલ મારી પાસે છે તેમાં પૃ. ૨૧૬ મે વચમાં લખે. લા છે ને તેની ખીજાની સાથે ગણેલા છે.
૮ શ્લાક નીચે પ્રમાણે છે. પતિમ-થદ (અથ્થથ્થ!) 'અંતરેલું (નવરાત स्तीर्थकृतां त्रयविशतिरे वां तराणि भवन्ति ) तिथ्थस्स न त्थिवोच्छेउ । मझिल्ल સત્તવુ કૃત્તિયાનું તુ વોઅેક ૪૩૪" . હ્યુમનના કહેવા પ્રમાણે આ વીગતાનું મૂળ ભગવતીના ૨૦−૮ માં જોવામાં આવે છે. આની સાથે આવસ્યકના ૩-૧૬ સરખાવે તેમાં જણાવ્યુ` કે પદ્મસ (શિળસ્ત્ર) વાર્ સંગમ સેલાનારસંગ વુમનમો. ।

Page #40

આગ, સઅ. ] જર્મન ભાષામાં જિનાગમ સંબંધ કેસર બિર, ૩૯ સુધી વિદ્યમાન હતા એમ કહેવાય છે. આથી પરિશિષ્ટ પર્વનના ૮ મા વિભાગમાં લેક છ પેટાચાર્યો નામે ૩જા પ્રભાવ, ૪ થા. સ. ૫૫ થી (૨૧૪) પૂર્વેનાં જ્ઞાનને પ્રથમ નાશ યંભવ, પમા યશોભદ્ર, ૬ ડી સબૂતિવિજ્ય, એટલે ૧૪ પૂર્વમાંથી ૧૦ પૂર્વ કેમ થયાં તે ૭ માં ભદ્રબાહુ અને ૮ માં સ્થૂલભદ્ર વ્યુત વિશેનું હેમચંદ્ર વિસ્તારીને વર્ણન આપે છે. કેવલી અથવા (નંદી સૂત્ર પ્રમાણે) ચદસ મારી પાસે જે હસ્તલિખિત પ્રત (બલિનની -પૂર્વી, એટલે જંતુર્દશ પુર્વધારી–પુવી દે એ અથવા ફોલીઓ હ૭૩) છે તે અશુદ્ધ છે નામની માન્ય પદવી ભગવતા.
અને તેમાં દુર્ભાગ્યે એક પાનું કે જેમાં ૬૯-૯૮ નીચલા સાત પાટાચાર્યો–મહાગિરિ અને
કો છે તે નથી. સરખાવો જેકેબીનું કલ્પસુસ્તીથી તે વજ સુધીના બધામાંથી દશ જા
સુત્ર પૃષ્ઠ ૧૧. હેમચંદ્ર પૂર્વ કેમાં ચાણણતા હતા કારણ કે લોકકથા એવું કહે છે
કય અને બિન્દુસાર વિષે, અશોક અને શ્રીકુ કે સ્થૂલભદ્રથી છેકલા ( ૧૧-૧૪) ૧૦ ચાર
ણાલ વિષે અને સમ્પતિ વિષે પણ હકીકત પૂર્વોનું જ્ઞાન નષ્ટ થયું. આના પરિણામે તેઓ
આપ્યા પછી તેઓ દુષ્કાને અંતે ભરાયેલી દસપુત્રિ કહેવાય છે (નન્દી સૂત્ર સરખાવો) અને આ દૃષ્ટિ બિંદુ પ્રમાણે પૂર્વોનું જ્ઞાન
પાટલિપુત્રની પરિષદ્ વિશે કહે છે. આ પરિ ક્રમે ક્રમે ઓછું થતું ગયું. અનુગદ્વારૂત્ર પદનું મુખ્ય કામ જે બવા પાસેથી જેટલું માં આથી એક દરજજો ઓછો ધરાવનાર એટ મળે તે મેળવી શુતોનો સંગ્રહ કરવાનું હતું લે નવપુટિવ વર્ણવેલા છે (ભગવતીસૂત્ર સર અને તેથી તે ૧૩ ૧૧ અંગને સંગ્રહ કરવાને ખાવો ) આથી છેવટે વીરાત ૯૮૦ વર્ષે દેવ. વિજયવતી થઈ. દ્રષ્ટિવાદ સંબંધી જોઈએ તે ગિણિના સમયમાં ફકત એક પૂર્વ વિદ્યમાન ભદ્રબાહુ એકજ હતા કે જેની પાસેથી તે રહ્યું. સરખાવો ૧૨ કલાટનો લેખ-સનાતન મળી શકે. પણ તેઓ નેપાલમાર્ગસ્થ હતા જેન અંક જુલાઈ પાનું ૩૭૬ માં ૨૪ માં અને (સંઘે તેને બોલાવી લાવવા બે મુનિઓ પટ્ટાચાર્ય. વળી શાન્તિચંદ્ર છટ્ટા ઉપાંગ મોકલ્યા ) પણ સંઘનું માન ન રાખ્યું એમ ઉપર કહે છે તે પ્રમાણે દિદિવાઅ વીરાત કહીને કે મે ૧૨ વર્ષનું ધ્યાન ધર્યું છે તેથી ૧૦૦ વર્ષ તદન વ્યવચ્છિન્ન થયું.
તેમાં ભંગ પાડવાનું મારાથી બની શકે તેમ ૯ સરખાવો હેમચંદ્રાચાર્ય ૩૩-૩૪ બેહલીગ્સ-રીન (Botlingk-Rien) માંની ટીકા પૃ. ૩૯૩.
૧૦ નાપૂર્વિન, વરાપૂર્વિન, વરાપૂર્વત્ર લોકકથા પ્રમાણે કદી પણ વિદ્યમાન હતા નહિ. સરખાવો ઓધનિયુકિત પર અવચુરિનો પ્રથમારંભ.
૧૧ આ લખનારનાજ (વેબરના) બલિનની રોયલ એકેડેમી ઓફ સાયન્સીઝના ૧૮૮૬ - કામકાજમાં આપેલા બે નિબંધ “be. Fraginent der Bhagvati” એટલે ભગવતીસૂત્રમાંથી અમુક ભાગ પર વિવેચન.
૧૨ આ હું કલાટને લેખ છે એ તરીકે કહું છું.
१३-इतश्च तस्मिन्दुष्काले कालरात्रिवन् । निर्वाहार्थ साधु संघस्तीरं नीरनिधे. यथा ॥ ५५ ॥ अगुण्यमानं तु तदा साधुनां विस्मृतं श्रुतं । अनभ्यासनतो नश्यत्यघीतं धीमतामपि ॥ ५६ ।। संघः पाटलीपुत्रे (अक) दुष्कालान्तेऽखिलोऽमिलत् । यदंगाध्ययनो देशाद्यासीद्यस्य तदाददे ॥ १७ ॥ ततश्चैऽकादशांगानि श्रीसंघोऽमेलयत्तदा । द्रष्टिवाद निमितंच नम्थी किंचिद विचिन्यम ॥ ८ ॥

Page #41

સનાતન જે. (આગરા, સપટેમ્બર, અકટોમ્બર. નથી. છતાં શ્રી સંધે બે બીજ મુનિ મોકલ્યા લોકકથા અનુસાર વીરત ૧૭૦ વર્ષ સ્વર્ગસ્થ અને એવી ધમકી આપી કે અમારા કહેવાને થયા. જયારે બે સૂત્રોમાં કે જેમાં દુવાલસંગે સ્વિકાર નહિ થાય તે તમને સંધવાહ્ય એટલે ગણિપિડાંનો ઉલ્લેખ થયો છે તેમાં તારીખો બહિષ્કાર કરવાની શિક્ષા થશે. અને ભદ્રબા- આપેલી છે અને તે તારીખ ૪૦૦ વર્ષ પ. હુએ વિનંતિ કરી કહી મોકલાવ્યું કે વિદ્વાન છીના કાલ સંબંધી છે. છેવટે આ આખી કથા પંડિતો મારી પાસે મોકલાવશે. હું તેમને ૭ અશોક વગેરેની બોધની પરિષદનું અનુકરણ વાચનાઓ નિર્ણિત સમયે આપીશ. તેથી સંયે જ હોય તેમ મને લાગે છે અને તેથી તે સત્ય
સ્થૂલભદ્રને મોકલ્યા ( . ૬૯ ). સ્થૂલભદ્ર માનવાને ઘણીજ ઓછી ગ્ય છે. (૨૧૫) ૧૦ પૂર્વે શીખી લીધા પછી ભદ્ર
જે છે તે છે પણ આ કથા ૧૧ અંગે બાહુને એટલા બધા ખીજવ્યા કે ભદ્રબાહુએ
અને પૂર્વોની વચ્ચે વિરૂદ્ધતા સ્પષ્ટ રીતે જ શીક્ષા તરીકે કહ્યું કે બાકીના ૪ પૂર્વે તારા માટે
ણાવે છે. અને વસ્તુત: અંગ ૪ઉપરના ભાગ્ય પિતાના જ્ઞાન માટે છે અને કોને કહી શી- ઉપરથી તેઓ વચ્ચે રહેલો અન્યોન્ય સંબંધ
ખાડશે નહિ એમ કહ્યું. (અન્યથ પૂ. આપણે નીચે પ્રમાણે કપી શકીએ –તીર્થ. િયાને વય નહિ જ ૨૦૨) કર એટલે મહાવીરે—અહીં ઋષભ વિષે વિચાર
આ હકીકતથી વિરૂદ્ધ પડતી બીજી વાત કરવાનો નથી–પૂર્વગત સૂત્રને (જેમાંથી એ છે કે ૪ અંગમાં અને નન્દીસૂત્રમાં સમ- પૂર્વાણિ એ નામ ઉત્પન્ન થયું છે) લિખિતાર્થ ગ્ર દૃષ્ટિવાદની તથા ૧૪ પૂર્વેની વિસ્તારપૂર્વક
પિતાના ગણધર પાસે ભાખ્યો; તેથી ગણઅનુક્રમણિકા આપેલી માલુમ પડે છે એટલું જ
ધરો પિતાની મેળે પૂવગત સૂત્રોના લિખિતાનહિ પણ વળી થેક ઉપલામાં અને થોડુંક
થને અંગે, આચાર વિગેરેના સ્વશ્યમાં બીજા કેટલાક સૂત્રમાં (મહાનિશીથ, અનુગ
૧૮ લાવ્યા. બીજા મત પ્રમાણે (ર૧૬) ગદ્વાર, આવશ્યક નિજુક્તિ) દુવાલસંગ ગણિપિગં વારંવાર જણવ્યો છે તેથી દિથિ- ધરોએ પૂર્વગતશાસ્ત્રને અહંતે ભાખ્યા પછી વાઓ ઉપલા સૂત્ર થયા તે વખતે પણ અસલ ગ્રંથના આકારમાં મૂક્યા, અને પછી વિધમાન હતું એમ જણાય છે અને કઈ અંગે, આચાર વગેરે પર લક્ષ ચલાવ્યું.. અપૂર્ણતા હોય તેવું જણાવ્યું નથી તે આગળ જતાં પૂર્વ એ નામની સમજણ અને પરથી હજુ પણ હોય તેમ લાગે છે. ૧ થી ૧૧ અંગે અને ૧૨ મું અંગ એ ઉપલે ઉલેખ ભદ્રબાહુ સંબંધી છે, તેઓ વચ્ચેના તફાવત વિષે પુનઃ બેલીશું.
– હિં તે (ત) પૂર્તિ (?) ૩, ચશ્નાર તીર્થસ્તીથપ્રવર્તિनाकाले गणधराणां सर्वसूत्राधारत्वेन पूर्वगत (सूत्राधारत्वेन पूर्वग (त)) सूत्रार्थम् मी વખત આપેલ સૂત્રધાન મત એ લેખકનું પુનઃલેખન હશે) માપતિ તાત પૂળોતિ भणितानि गणधराः पूनः श्रुतरचनां विदधाना आचारादिक्रमेण रचयन्ति स्थापयन्तिच સરખાવ Wilson Sel. . 285ed. Rost (માવત રતિ રૂ માંથી ) ત્રિતાની गणधरै रंगेभ्यः पूर्वमेव यत् ॥ पूर्वाणीत्य भिधियन्ते तेनैतानि चतुर्दश ।
१५ मतांतरेण तु पूर्वगतश्रुतार्थ (:) पूर्वमहताभाषितो गणधरैरपि पूर्वगतश्रुतमेव પૂર્વ તરબ, પ્રચલિાવા (અંહી કદાચ) નિર્યુવચામમિતિ સતી માત્રા હો इत्यादि, तत्कथं ? उच्यते, तत्र स्थापनामाश्रित्य तथोक्तम. इहत्वक्षररचनां प्रतीत्य भणितं पूर्वाणि कृतानीति ।

Page #42

ઑગસ્ટ, સ
)
જર્મન ભાષામાં જિનાગમ સંબંધે પ્રોફેસર વેબર
જેમ આપણે પૂર્ણ સંગત રહીને જોઈએ કરી પરિપકવ જ્ઞાન મેળવનાર અને તેથી દિન છીએ કે ખરેખરા લિખતાથી અહતિ એટલે દિવાઅ સાથે એક સંગત રહેનાર તરીકે એતીર્થકરે (સરખાવો આવશ્યક ૨–૧૩) કહેલા છે ળખાવે છે. જિણભદનું નામ (આવશ્યક ) પણ ગણધરોએ બાહ્મસ્વરૂપ આપેલું છે તેવીજ આના કરતાં પણ પછીના સમયને લગતું છે. રીતે અનુયોગકારસૂત્રમાં આપણે જોઈએ છતાં પણ આપણુ પાસે તેના સંબંધમાં કે છીએ કે આગમના ત્રણ વિભાગ પાડવામાં વીરભદ્ર-સંભવીત રીતે પ્રથમ પયણાતા આવ્યા છે. ૧ અત્તાગમ (મૂળ સિદ્ધાંત) ૨ રચનારના સંબંધમાં ખરું સ્વરૂપ દર્શાવનારી અસંતરાગમ (મૂળ કર્તા પાસેથી જ મેળવેલા હકીકત નથી. ત્રીજા મૂલસુત્રના અનુમાનથી સિદ્ધાંત) અને પરંપરાગમ (પરંપરાથી ચાલ્યા જણાતા કર્તા સિજજમ્ભવ અને ૩થી ૫ છેદ આવતા સિદ્ધાંત.) અત્તાગમ બીન શરતે તિ- સૂત્રના કહેવાતા કર્તા ભદ્રભાહુ દશપૂર્વધારીએ ગરોના જ સંબંધમાં છે, તેમના શિષ્યો ગ
હતા, પરંતુ ગણધરના પ્રત્યક્ષ શિષ્યા નહતા ધરોના સંબંધમાં જેટલું સુત્ત (સૂત્ર) વિયે
અને તેથી તેઓ ફકત પરંપરાગમ ઉપર પકહેવામાં આવ્યું છે તેટલુજ અત્તાગમ લાગુ
તાનો હક રાખી શકે. છતાં પણ ઉપર કહેલા પડે છે, અને જેટલું અન્ય (અર્થ) વિષયે કહે
તેમના પિતાના રચેલા ગ્રંથને વિદ્યમાન વામાં આવ્યું છે તેટલામાં ફકત અસંતરાગમ
આગમમાં સમાવેશ કરવામાં આવે છે. આપણે લાગુ પડે છે. ગણધરના શિષ્યો સુત્ત વિયે
હવે એ ઠરાવ ઉપર આવીએ કે: તેઓની અણુતરાગમ જાણે છે અને અન્ય વિષયે ફક્ત
અંદર રહેલા અંગભૂત ભાગે જે એક બીજાથી પરંપરાગમ જાણે છે. અને તેઓની પછી ફક્ત
ઘણો અંતર ભેદ બતાવે છે તે વિષયે આપણે પરંપરાગમ વિદ્યમાન હોય છે. અત્તાગમક અને
કહેવું પડશે. jતરાગમ જેવું કંઈ રહેતું નથી. એધનિયંકિત
આગમના મૂળ ગ્રંથનું બંધારણ જોતાં ની અવચૂરિના પ્રારંભમાં લખેલ પ્રમાણે
છેવટે સમાનતાના દષ્ટિ બિંદુથી વિવિધ પ્રકારના (૧૭) દશ પૂર્વીઓનું બળ ઉપોગે વગેરે પર વિયવાળું છે એમ માલુમ પડશે. આને લેક સંગ્રહણીઓ રચવામાં કયારનું મયોદિત થયું કથા પણ પુરા આપે છે. પાટલિપુત્રની ૫
રિષદ્ કે જેની તારીખ હેમચંદ્ર તેને હવાલ આ વાત કહેવાનું અમારે ભૂલી જવું ન
આપતાં (૨૧૮) અશોકના સમયમાં જ નિર્ણિત જોઈએ કે “આગમના કેટલાક મૂળ શ્રે કરે છે તે પરિષદ્ ઉપર કહ્યા પ્રમાણે ગમે થના જુદા જુદા રચનારાઓના નામ તેવા સ્વરૂપમાં ફક્ત ૧૧ અંગે મેળવી શકી આપવામાં આવ્યાં છે.” આમાંના કેટલાક હતી. તેમાંને એક ભાગ એક સ્થળેથી તે દશપૂવ કરતાં પણ ઘણા ઘણા પાછળ થયા છે. બીજો ભાગ બીજે સ્થળેથી એમ છુટા છવાયા ચતુર્થ ઉપાંગ પિતાના રચનાર તરીકે અજ- જેટલા ભાગ મળી શક્યા તે બધા ભેગા સામ કહે છે. વળી તેને ૨૩ મા (એટલે વીર કરી શકી, અને બારમા અંગને અમુક ભાગ પછી પાટાચાર્ય) તરીકે અને પૂર્વેનું શ્રવણ ભદ્રબાહુ પાસેથી મેળવી શકી. (ાં
હતું.19
१६-दशपूर्वधराऽपि उपकारका उपांगादि (-दिनं) संग्रहण्युमरचनेन किन હેતુના ).
૧. તે (કાલિકાચાર્ય) વીર પછી 11 ગણધર ગણતાં ર૩ મા પુશ છે. સિહતિમાં તેમને . શ્યામાચાર્ય કહે છે.–-ભાઉ દાજીના લેખ,

Page #43

સનાતન જૈન.
ગિસ્ટ, સપ્ટેમ્બર, ઑકટોબર.
અને દેવવાણીયા) આવી રીતે સંગ્રહી. સત્ય પ્રદર્શિત છે કે સૂત્રના વધારે જૂના ત કરેલા ગ્રંથની જે સ્થિતિ વિદ્યમાનરૂપે ભાગમાં આપણે પ્રવેશિક ભાગ (૨૧૯) નામે હતી તે કાલ વ્યતીત થતાં સસિદ્ધાંત સુર્ય ને મારે તેને માથા પર્વ અવ્યયમ્ મુખ પાઠથી કહેવામાં આવ્યા હતા એથી અને નાના વિભાગોને અંતને ભાગ લિ મિ જોખમમાં આવી પડી. તેને માટે લોક- એ જોઈએ છીએ. તો પછી ખરી રીતે હોય કથાનુસાર આઠ સિકા પછી વીરાત ૯૮૦ તેમ વિદ્યમાન સિદ્ધાંતમાં પ્રાચીનતાનાં આટલાં વર્ષ સુધી લિપિ દાખલ થઈ નહતી. બધાં ચિન્હ આવે છે તે જોઈ આપણે ખરે તે વલભી પરિષદમાં દેવદિદ્ધગણક્ષમાશ્રમણના આશ્ચર્ય ચકિત થઈએ. જે ૧૯૮૦ સન સુધી] આધિપત્ય નીચે દાખલ થઈ. જો કે બીજા માં નવીન બાઈબલ આ લિખિત સ્વરૂપમાં કહે છે કે આ ૧૩ વર્ષ પછી એટલે વીરાત હત તે, અને જે પિોપ સિસ્ટર બીજાની ૯૯૩ માં) શ્રી કંડિલાચાર્યના આધિપત્ય તળે લિખિત નહિ પણ મોઢાની કથાનુસારે તે લમથુરા પરિવ૬માં દાખલ થઈ. આની સાથે આ ખાઈ હતી તે ઈસુખ્રિસ્તના ઈતિહાસનું શું પણ કહી શકાય કે ૯૦૦ વર્ષ ધ્રુવસેન નામના જ્ઞાન થાત? વલભી રાજાએ એવી આજ્ઞા કરી કે, કલ્પસૂત્ર “વાસ્તવિક રીતે આ આંતરિક સમજાહેર પ્રજા સન્મુખ વાંચવું જોઈએ. આમાં યમાં પવિત્ર સૂત્રોનો વિકાસ કરવા તે રાજાને ખાસ ભાગ હતો એમ જણાવ્યું પૂર્ણ રીતે છોડી દેવામાં આવ્યો છે. પછી તે દેવદિઈગણિના કે સકંડિલના સમ- નહતા.” તેમ દાખલા તરિકે ૧૯ માં પાટાયમાં છે, પણ તેમને આ આજ્ઞાથી તેણે નિશ્ચિત ચાય વજસ્વામિએ તેને વિકાસ માટેજ રીતે ટેકે આપે.
ખાસ એકાંતવાસ એ હતું, સરખાવીરાત વર્ષ ૮૦૦ થી ૧૦૦૦ (૯૮૦)ના કુપક્ષ કેશિકાત્ય ૮૧૧ (૨૧) દિગંબરોના આંતરામાં વસ્તુતઃ પિતે સિદ્ધાંતેના અર્થ કહેવા પ્રમાણે સરખા, જેકોબી કતપસૂત્ર પૃ. પ્રસાર્યા હતા. (જો કે સિદ્ધાંતોનું બાહ્ય સ્વરૂપ ૩૦) તેના પોતાના પવિત્ર ગ્રંથ પુષ્પદંતે શિષ્યોએ કર્યું હતું, અને મહાવીરે પોતે કર્યું તે વીરાત ૬૩૩-૬૮૩ માં એટલે ઉપર હતું નહિ, એમ કહેવાય છે.) તે સિદ્ધાંતે કહેલા સમયની પૂર્વે ૩૦૦ વર્ષ લેખબદ્ધ કર્યા ફકત મુખપાઠથી પરંપરાથી ચાલ્યા આવ્યા હતા. આ પવિત્ર ગ્રંથ વેતાંબરોના સિદ્ધાંતને હેય, તે અને આ તર્કની એકમતમાં એ પણ મળતાં આવતા નથી. સરખાવો વિલસન
૨૮ પૂર્વ સર્વ સાંતાનાં લઇને ગુપદે નૈવાત–જેકોબી કલ્પસત્ર પૃ. ૧૧૭, લક્ષ્મીધરના કપૂમમાંથી..
૧૯ અથવા ૯૫૦ ખ્રીસ્તના જન્મથી વર્ષ ગણાય છે. જ્યારે જે વીરના નિર્વથી ગણે છે. ૨૦ સરખા પ્રથમ અંગ ૧-૯ માં આપેલાં વર્ણને.
૨૧ જેકોબી એમ કહે છે કે–આખા અંગ પુષ્પદંત પછી નઈ થયાં હતાં. તેણે પવિત્ર પુસ્તકને લખબદ્ધ કર્યા” આ વાત એક બીજાથી એટલી બધી વિરૂદ્ધ જાય છે કે તેની સમજ હું આપી શકું તેમ નથી. વળી વિક્રમાદિત્યના જન્મ વર્ષ સંબંધી વીરાત વર્ષ ૪૭૦ અને ૬૮૩ એ બે વાત આપે છે, તેને ઉકેલ થઈ શકે તેમ નથી. ચતુર્થ અંગના ૫, ૮૬ માં જણાવેલ પુષ્પદત ૯ મા જિન (ર) છે.

Page #44

ઑગસ્ટ, સ॰ ]
Sel. W. ૧,૨૭૯ અને ૨૮૧ એડિશન રાસ્ટ આપણી પાસેના આગમમાં લિપિ એ ધણા ઉપયોગી ઇન્તેખાબ ભજવે છે. તેથી (૨૨૦) એ સ્પષ્ટ થાય છે કે સિદ્ધાંત લેખખદ્ધ કરતી વખતે લિપ લાંબા કાળથી સાહિત્ય અર્થે ખ
દેવગિણિ (અથલા સ્કેડિલ)ને પ્રતિવેગ સમાનકાલના બુધાષના પાલિ ભાષાની લિપિ ઘડી કાઢવા સબંધી પ્રતિવેગ—એ. બે વચ્ચે
હોળા પ્રમાણમાં વપરાતી હતી. ઉપલી તારીખ ધણી વહેલી છે તે વાત ખરેખર એવા નિર્ણય પર લાવે છે કે, વીરાત્ વ ૯૮૦ ઇસ્વીસનના
વિલક્ષણ સમાનકાલતા છે એવું કહેવાથી જેકોબીએ (કસૂત્ર પૃ. ૧૬ નેટ) અમાર ધ્યાન ખેચ્યું છે. પાલિભાષા કેટલાક સૈકાની
આતની સમાન તારીખ છે.૨૨ લિપિના થતા વિસ્તાર પૂર્વક ઉપયોગ માટે જૂદો પુરાવા જથા, અને ૫ મા અંગામાં, ૨ થા ઉપાંગ વગેરેમાં પવિત્ર લિપિ દર્શાવવા માટે વારંવાર વપરાતા
પાંચમા સૈકાના મધ્યમની અગર છઠ્ઠાની શરૂ...જૂતી છે (જેકાખીએ નિીત કરેલી વીરાત ૯૮૦, એ તારીખ કરતાં લગભગ એક સૈકા જૂની છે.) એ પરથી આપણે અનુમાન કરવુ જોઇએ કે ગમે તેમ પણ બુધાષ પ્રમાણે પેાતાના જૈન સંગાથી ચાલ્યા હોવા જ નહિં એટલું તે સ્વીકારવું પડશે કે, તે તે જોએ, અને જેને પ્રમાણે તે ચાહ્યા છે એમ પક્ષા વચ્ચે રહેલા મેટા ભેદ સ્પષ્ટ છે. બુદ્ધધાયે પાલિ ગ્રંથની લિપિમાં ફેરફાર નથી કર્યો, ત્યારે જૈન સૂત્રાના લખનારે પોતાના યુગને આવસ્યક માગધી ભાષા ધારણ કરી. માધિ ભાષા જેમાં મૂળ જૈનસૂત્રેા લખાયાં હતાં એમ ધારવું સંભવિત છે (સરખાવેા પંચમ અંગના ૨, ૧ માં વનવાક્ય માળદુ ! અને જીઆ ભગ૦૨, ૨૫૦) અને જેમાં સુત્રાને પાટાલપુત્રની પરષમાં ધણી . સંભવિત રીતે રહેવા દીધા: જૈન સૂત્રેાના લખનારની ભાષાનું વલણ પાશ્ચિ કરતાં નહી સરખાવી શકાય તેટલુ નવું છે. અને તેથી તેનું સત્તાધારી નામ અદ્ધ-માગહા ભાષા (ઉપાંગ ૧, ૪માં તથા ખીજે) ૫ અ ૨૨. વીરાત વર્ષ ૯૮૦ એ વિક્રમાદિત્ય તારીખ વીરાત્ ૪૭૦ સ્થાપિત કરીએ તે ઇ. સ. ૫૪૩ને મળતુ આવે છે—અગર જો જેકોબીનુ અનુમાન ( કલ્પસૂત્ર પૃ. ૧૫) માન્ય કરીએ તો ઇ. સ. ૫૪૩ ને મળતુ આવે છે.
વમાં જિવી એ વાકય આપે છે. વિશેષ લિ. પિતા મહાન ઉપયોગી ખપતા ખાસ લક્ષણ માટે અગા ટુવાલનું શાળવિકળ તરીકે એજ નિણૅયપર આવે છે.૨૩ ચતુર્થ અંગમાં આપેલ તેમજ ખીજામાં પણ વારંવાર દર્શાવેલી ૭૨ કલામાં લિપિ હંમેશાં પ્રથમ ભાગવે છે, જે સાહિત્યથી હસ્તલેખો લખાય છે જેવાં ૪ પટ્ટય, પાત્થયલિહિયં, અનુયાગદ્વાર સૂત્રમાં જુદાજ કહેવામાં આવ્યાં છે. ચતુર્થ અંગ અને તું ઉપાંગમાં ૧૮ પ્રકારની લિપિ ૬ર્શાવેલી છે તેમાં પ્રથમ દરજ્જે અભી અને જવલ્યુાલિયા ( યવનાની ) તે મૂકી છે. આની સાથે જે લલિત વિસ્તારમાં આવીજ સખ્યામાં દર્શાવેલી છે તે દૃઢ સંબંધ બતાવે છે છતાં અઢારે લિપિ 'ભિ લિપી માટે વપરાતી ૬
૨૩. સરખાવે। ભગવતિ–૧–૨૮૨ નેટ.
૨૪. સરખાવા—ભગવાત ૧, ૩૯૨-૭, અને Vorbsungem uber indische Lit gesch 2, પૃ. ૩૧૬.
જર્મન ભાષામાં જિનાગમ સબધે પ્રેસર વેબર
.
૩
ર્શાવેલી છે. ચતુર્થ અંગની ૪૬ માયકખાણ
આના સંબધમાં દર્શાવવી જોઇએ.
२५. से किं तं भासारिया ? जेनं अध्यमागहाइ भासाए भासति जत्थयणं बभ જિવી વત્તરે વળી ઉપાંગ ૧, ૫૬ પ્રમાણે (જીએ યુમનના પપત—પૃ. ૬) મહાવીરે પેાતે અર્ધમાગધીમાં ઉપદેશ આપ્યા છે. તેવીજ રીતે હેમચંદ્ર ૪-૨૮૭માં આપેલા ઉતારામાં આપણે એમ વાંચીએ છીએ. જ્ઞાળું ગધ્યમપદ માતાને મયં દર્દ સુત્ત સરખાવા પાસ્કલના પોતાના ભાષાંતરમાં આ ક્કર ઉપર પેતે આપેલી નેટ પૃ. ૧૬૯ હેમચંદ્ર તે રૂદીનું સામાન્ય નામ શાર્પ આપે છે,

Page #45

-૧૪
સનાતન જિન.
[ગસ્ટ, સપ્ટેમ્બર, કબર
-થવા (જેને વ્યાકરણકારે પ્રમાણે) અર્ધમાગધી આપણી પાસે છે. ૧૧ (અથવા) ૧ર અંગો ઘણાં હમણના ચિન્હો ધરાવે છે. ખરી રીતે સિવાય પ્રથમ સૂત્રના ૩૬ ભાગનાં તથા ત્રણ માગધીના ફક્ત થોડાજ રૂપ અવશેષ તરીક ગ્રંથ કે જે હાલ વિદ્યમાન નથી તેનાં નામ હજુ સુધી રહ્યાં છે, જેમાંનું ખાસ એક પ્રથમ
ચતુર્થ અંગમાં ગણુવ્યાં છે. છેલ્લાં ત્રણ ગ્રંથ વિભક્તિનાં પુહલગ એક વચનના રૂપ ને છેડે
તેઓના અજયણાની સંખ્યા ગણાવતાં જ હોય છે અને આવાં રૂપ પણ ક્રમે ક્રમે રાવ્યાં છે. જે ગ્રંથ અંગેની માથે સુખમ કાલ જતાં નષ્ટ થયાં છે. સામાન્ય રીતે તે (શ્રત) લેખાય છે તેની ખરી ગણના અન્ય ભાષાને પાલિની ઘણીજ નાની ભગિની તરીકે ગામાં નહિ પણ નન્દસૂત્ર કે જે ગ્રંથ સંભકહી શકાય. આ વોતનું કારણ ગ્રંથ લખબદ્ધ વિત રીતે દેવદ્ધિગણિએ પિતે રહે હોય એમ થતી વખતે, પછી વલભીમાં છે કે મથુરામાં લાગે છે તેમાં જોવામાં આવે છે. નીચે જુઓ.
, પણ તે વખતે થયેલી સ્થાનિક અસર છે. આ ગ્રંથમાં પવિત્ર ગ્રંથ-સૂત્રના બે વર્ગ પાછેવટે આ ઘણું સહિસલામત અનુમાન છે, કે ડવામાં આવ્યા છે. (1) અંગપવિ એટલે ૧૨ મૂળ માગધીમાં ગ્રથિત કરેલા આ પ્રા- અંગ અને (૨) અનંગપવિઠ્ઠ. આને વર્ગ ચીન અને વલભી અથવા મથુરાની પાડયા છે તે પરથી જણાય છે કે અનંગપવિભાષા સાથે પિગ્ય અશે મળતા થવું ના ૬૦ એકવડા પ્રધે ગણાવ્યા છે. તેમાંના પડયું.
ર૭, સિદ્ધાંતના વિદ્યમાન ભાગનાં સંડ્રાલેખ પાટલીપુત્રની પરિષદે ધાર્યા પ્રમાણે પિ (Titles) હોય અથવા આ ૬૦ ગ્રામને તાના કાર્યને અંગેને સંગ્રહ કરવામાં મર્યાદિત મોટો ભાગ હેવાથી સિદ્ધાંતમાં મળી આવતા કર્યું હતું અને એ દાવો રાખી કહેવાય છે નથી જે કે ત્રીજા અંગમાં આમાંના ડાક કે દેવદ્ધિગણિએ લેખ બદ્ધ શ્રી સિદ્ધાંત, આ વિવેને પરિચય બતાવેલો છે. પાક્ષિકત્રમાં ગમ, આ આગમના સર્વ પ્રથ કર્યો. જુઓ આ સંખ્યાને કરેલો પુનખ પોતાના છેવટ જેકૅબી પૃ. ૧૧૫-૧૧૭. હવે આપણે કઈ ભાગમાં છેલ્લા જણાવેલા ગ્રની સાથે બીજા સ્થિતિ અહિં સ્વીકારીશું? તૃતીય અંગના ચાર ગ્રંથો વધુ ઉમેરે છે કે જે પૂર્વ વિ. ૪–૧ માં આપણે અંગથી પ્રત્યક્ષ રીતે જુદા ઘમાન હતા તેની સાબીતી બીજે ઠેકાણેથી અંગબાહિરિય ગ્રંથને કહ્યા છે, અને આવા કરી શકાય છે. આ સાબીતી તદન નિર્વિવાદિત પ્રકારના પન્નતીક તરીકે ૫ થી ૭ ઉપાંગનાં છે તેમજ આશ્ચર્યજનક છે તેથી આ વાતને ત્રણ નામ અને ૪થું નામ કે જે ત્રીજા ઉ. વધારે વિસ્તારમાં અત્ર ચર્ચવાનું યોગ્ય ધારું છું. પગને એક ભાગ છે તે આપેલ છે. તૃતીય વિહિમ...પવા–સંક્ષેપમાં કહેવાતા વિ. અંગના ૧૦ દસાગ્રંથ અને તે દરેકના ૧૦ ધિપ્રપા એટલે જિનપ્રભમુનિની (કેસલ દેશના અજયણું ગણાવ્યા છે. જેમાંના ૪ જેવાં જિનપ્રભ, તેમજ સંદેહ વિધિષધિના કર્તા) * અંગે ૭ થી ૧૦ અને ૫મું ચતુર્થ છે સત્ર સામાયારી કે જે સંવત ૧૩૬ ૩ (એટલે
૨૬. આના બીજા પર્યાય શ્રત, સૂત્ર, ગ્રંથ, શાસ્ત્ર, આજ્ઞા, વચન, ઉપદેશ, પ્રજ્ઞાપના, છે. આ અનુયોગદારમાં (પ્રાકૃતમાં) વર્ણવ્યા છે.
ર૭. આમાં પ્રસ્તુત ગ્રંથને અંગબાહિર કહેવામાં આવ્યા છે.
૨૮. અથવા પાંચી આ મૂળ હસ્તલોખત પ્રતમાં જણાવ્યા છે . એમ દેખાય છે, તે પ્રતની ટકા કલકત્તા આવૃત્તિવાળા નદીસત્રની ભાષાએ કરી છે. પાંચ નામની સમજમાં તે આવૃત્તિમાં પૃ. ૪૧૮ (નિરાક) પછી જુએ છે. યુમન • :

Page #46

मास्ट मॉ०] જર્મન ભાષામાં જિનાગમ સબધે પ્રાસર વેખર.
. સ. ૧૩૦૭ માં) પ્રાકૃતમાં રચાયેલી છે, તેમાં ઉપરાક્ત અનગુપવિરૢ ગ્રંથૈાનાં તથા પા ક્ષિકત્રમાં લખેલા ચાર ગ્રંથૈાનાં નામેા સાથે ગણાવ્યાં છે. આ ચાર ગ્રંથાની સાથે ખીજા એ વધારે નામેા ઉમેર્યા છે. આ પ્રસંગે હવે તેમાંથી માલૂમ પડે છે ? અગા અને ઉપાં ગેાની વચ્ચે અભ્યાસ કે એકવડા ગ્રંથેના જે વિકાસના અભ્યાસ કરવાને છે. તે વિકાસની સ્થિતિ સંબંધમાં નીચેની પ્રસિદ્ધ હકીકતા મૂકી છે. આ હકીકત એક વાકયસમૂહમાં આપી છે. કે જેમાં રચનારે સિદ્ધાંતના એકડા ગ્રંથા શીખવાને આવશ્યક દૈનિક ધંધાને વિસ્તારપૂર્વક वर्षाच्यो छे. ते वायसमूह (Passage ) नीचे प्रभाशे :
इत्थ चदख २ परियायेणं तिवासो आयाrani वहिजा वारजा य, एवं चौवासो सूयगड, पंचवासो दसा कफावहार अट्टवासो ठाणसमवाएं, दशवासो मंगवाई ( वाई ) इक्कारसवासो खुडियाविमाणाइ ( नादीनि ) पंचज्झयणे, वारसवासी अरुणोववायाई ( आदीनि ) ( २२४ ) पंचज्झयणे; तेरसवासो उट्टाणसुया (यादीनि) चारज्य चौसा अठ्ठारसंतवासो कमेण आसी विसभावणा दिठ्ठिविसभावणाचारं णभावणा महासुमिण भावणा ते यसिंगे, एगूण वीसवासो दिट्ठिवार्य सम्पन्न 'वीसवासो संव्वसुत्त जोगो त्ति. उत ધા પ્રચીન સ્વરૂપમાં (સરખાવેશ ૫ મા અંગ માટે નહિં કે ભગવાઇ માટે વિવાહ નામ ) શાન્તિચંદ્રની છઠ્ઠા ઉપાંગપર ટીકાના છ શ્ર્લોક કે તેમાંના પહેલા બે ત્રીન્ન અંગ ઉપર કરેલી
७
અભયદેવની ટીકામાં માલૂમ પડે છે તેમાં પુરી हेपा हे छे.
४.V
तिवरित परियगस्स,
उ आयार पकल्पनामं अज्झयणं । चावरिसस्सय सम्मं,
सूअगडं नामांगं वि ॥ १ ॥ दसकप्पय्ववहारा, संवच्छरपण गडिक्खियस्सैs.व । ठाणं समवाओचिय,
अंगेते अठ्ठवास्स ॥ २ ॥ दसत्रासस्स विवाहो,
एगारस वासगस्सय इमीउ । खुड्डियविमाण माई,
अज्झयणा पंच नायब्बा ॥ ३ ॥ वारसवासस्स तहा, अरुणो वायाइपंच अज्झयणा । तेरसवासस्स तहा, उणसुयाइया चौरो ॥ ४ ॥ चौदसवासस्स तहा
२
आसी विसभावणं जिणाविति । :
पन्नरस वासगस्स य, दिवस भावणं तह ॥ ५ ॥ सोलस सावाईसु य, एगुतरबुट्टिएस जहसंखम् । चारणभावणमहसुविण ॥ भावणा ते अगणी संग्गा
३१
॥ ६॥
एगुणवा सगस्स, दिट्टिवाओ दुवालसँग ।
संपन्नवीस वरिसो,
अणुवाई सव्वसुत्तस्स सि ॥ ७॥
i
२८. ४स्तप्रतभां दक्ख छेपण विसर्ग निःशत्र व्ययोग्य छे, दिक्खा ( दिक्षा.) એ શુ શુદ્ધ પાઃ છે?
सिंग अथवा मेन
इमे अक्षयणा.
तेयनिसग विधिपाना श्रीन वायस प्रमाणे भगवतिभां गोसामना ग्रंथ बीलु नाम भगवभिांतेने दसवास
याव

Page #47

સનાતન જન.
ઑિગસ્ટ સપ્ટેમ્બર, કબર.
આ સંખ્યા અતિશય જાણવા યોગ્ય માલૂમ પડે છે. આ ૬૦ નામોને ઉકત છે, કારણ કે સિદ્ધાંતના હમણાંનાં સત્રમાંના વર્ગોને અમુક નિર્ણિત કમની સાથે કે હાલના ફક્ત નવજ જણાવેલા છે (૬ અંગે અને કમથી તદન જુદા જ કમ સાથે કોઈપણ
) જ્યારે બીજા આઠ નામે કે જેને જાતને સંબંધ જણાવતા ગણવામાં આવ્યા ઉલ્લેખ જ્યારે નન્દીસૂત્રને આગળ તપાસીસું નથી. આ સ્થિતિ પરથી આપણે એમ અનુત્યારે કરવામાં આવશે, તે હમણાં તેમાં માલમ માન કરી શકીએ કે, ઉકત ગણત્રીમાં નહિ પડતાં નથી. હવે પ્રશ્ન (૨૨૫) એ છે કે, આપણે નોંધેલા સૂત્રો તેમજ હાલના પડેલા વર્ગો અને જે કાલે હમણુના સિદ્ધાંતના બાકીના ભાગો થવા વર્ગના નન્દી રચાયું તે વખતે ધિતેમાં હાજી દાખલ કરવામાં આવ્યા ન હતા માન હતા નહિ? અને જે કાલે ઉપલા શ્લોકમાં વર્ણવેલા હમણું સમગ્ર સિદ્ધાંતમાં નીચલા ૫ આઠ નષ્ટ પ્રથએ તે સિદ્ધાંતમાં જગ્યા લીધી આગમશે કે જેને નીચે પ્રમાણે ૬ વર્ગમાં હતી તે કાલે આ૫ શ્લોકો રચાયા છે એમ વહેંચવામાં આવ્યા છે તેને સમાવેશ થાય છે. કહેવાને આપણે વાસ્તવિક નહી થઈએ ? ગમે “૧–૧૧ (કે ૨) અંગે (૨૬) જેવાં કેતેમ આ ગણત્રી પ્રાચીન છાયા વગર બીજા “આચાર, સૂત્રકૃતં (કૃત), સ્થાન, સમવાય, કંઈ હોઈ શકે નહિ, અને જ્યારથી તે રચાઈ "ભગવત, વાતાવમકથા, ઉપાસક દશા, ત્યારથી દિદિવાએ સ્પષ્ટ રીતે વિદ્યમાન રહ્યો “ અંતકૃદશા, અનુત્તરપપાતિકદશા, પ્રશ્નવ્યાહો અને વસ્તુતઃ સર્વના દરજ્જામાં ઉત્ત- “કરણમ, વિપાક, (દષ્ટિવાદ વિમાન યારને મોનમ હતો.
નથી)–ર. ૧૨ ઉપાંગે, જેવાં કે પ હવે જે આપણે નન્દીના ૬૦ અને. “પપાઇતક, રાજપ્રશ્નીય, જીવભિગમ, પ્રવાગપવિઠ્ઠ સુત્રોને તપાસવા નીકળીએ તે આ “પના, જબુદીપપ્રાપ્તિ, ચંદ્રપ્રાપ્તિ, સૂર્યપણને માલૂમ પડશે કે આપણે વિશાલ સાહિ “પ્રાપ્તિ, નિરયાવલિ (અથવા કલ્પિકા) ક્યા ત્યને તપાસવાનું રહે છે કે જેમાંથી અર્ધભાગ “વતસિકા, પુપિકા, પુષ્પલિકા, વૃષ્ણિદશાઃ તે સંભવીત રીતે નષ્ટ થઈ ગયો છે. બીજી “–૩. દશ ૫ણુ - ચતુરણ સંસ્તાર બાજુએ ઉક્ત ૬૦ સૂત્રોમાં ઓછામાં ઓછા “આતુરપ્રત્યાખ્યાન, ભકતપરિતા, તલવૈયા૬ નામો કે જેને સિદ્ધાંતના ભાગ તરીકે “લિ, ચંદાવીજ, દેવેન્દ્રસ્તવ, ગણિવીજ,૫ ગણાવ્યા છે તે આપણી પાસેથી નષ્ટ થયા છે “મહાપ્રત્યાખ્યાન, વીરસ્તવ, ૪-૭ છેદસૂત્રો એટલું જ નહી પણ તે સમૂહ-વર્ગ કે જેમાં “નિશીથં, મહાનિશીથં, વ્યવહાર, સાત સ્કંધ, હાલ સિદ્ધાતિના વિભાગ પાડયા છે તેના “બ્રહકલ્પ–પંચાક૫-૬ બે સુત્ર સામાન્ય સઘળી સંજ્ઞા લેખોને (Titles) અભાવ “નામ વગરના નદી અને અનુયાગદ્વાર
૩૨. શાતિચંદ્ર જાદજ મત ધરાવે છે. એટલે ત્રીજા કમાં અંગ પાંચમાને કારવિયો રો ને લાગુ પાડવામાં આવ્યું છે ત્યારથી તેવીજ રીતે છઠ્ઠા અંગ તથા તેની સાથે સંબંધ રાખતું ઉપાગે તેજ પ્રમાણે તેઓની જગ્યા લીધી. ૫ણ ૭માં વગેરે અંગે સંબંધી કેમ છે?
૩૩. આ ઘણું કરી ૫ આગમો છે. જેની નકલો સંવત ૧૬૬૬ ઈ. સ. ૧૬૯ ની સમયના વ્યવહાર સત્રની હસ્તપ્રત (બર્લિન હસ્તલેખ અથવા fol ૧૦૩૮)ના લખનારને આશ્રય આપનારે કરી હતી. છેવટની હકીક્ત માટે ૧૦ લોક જુઓ.

Page #48

ઓગસ્ટ, સ ] જર્મન ભાષામાં જિનાએ સંબંધ પ્રસર વેબર. ૭ “– ચાર મલ સૂત્રો–ઉત્તરાધ્યયન, આપણે બુહલરની ટીપવાળા બધા ૪૫ આગતરીકે ગણીએ તે તે પૂરી થાય છે. હવે જે મને જેકેબીની માન્યતા પ્રમાણે (કલ્પસત્ર (૨૨૮) ઉપલું તપાસ્યા પછી એ સ્પષ્ટ જણાય છે. ૧૬) દેવદ્ધિગણિએ સંગ્રહિત કર્યા છે, છે કે સિદ્ધાંતના પણ ભાગે હાલમાં અનિશ્ચિત એ સિદ્ધાંત (Problem) વિસ્તાર પૂર્વક ચછે તે પછી અહીં આપણને પુરતું પુરવાર થયું છે. ચીએ તે (૨૮) આ વાત માન્ય કરવી જ કે જેનેના સમગ્ર ગ્રંથે સંબંધી અકસપણે જોઈએ કે જે સ્થિતિમાં દેવદ્ધિગણિએ તેને અને અનિશ્ચિતપણું છવાઈ રહ્યાં છે. ખરી રીતે મૂક્યા હતા તે સ્થિતિમાં હાલ તેઓ નથીજ. એ તે દેખીતું છે કે તેઓનું પ્રાચીનતમ સાહિત્ય છે કે તેમણે પોતાના સામર્થથી દઢ પાયાપર વસ્તુતઃ છિન્નભિન્ન થઈ ગયું છે, તેમજ અ યા હોય, અને જે કે ઘણું પ્રાચીનકાળથી વ્યવસ્થિત છે અને તે કયારે રચાયાં
ખાસ કરી ને એ પોતાની હસ્ત લેખિત એને કાલ નિર્ણય કરતાં તેઓ વિશાલપણે
પ્રતેનું પુનરૂછવન કરવા ચીટ લીધેલી હતી
છતાં સિદ્ધાંત ગ્રંથેના બંધારણ અને સ્થિતિ કલમાં એકએકથી જુદા પડે છે. અંગે અને ઉપાંગમાં સુનિશ્ચિત, પૃથફ
બંનેને ઘણુજ ઉપયોગી ફેરફારોને વશ થવું અને તેઓ વચ્ચે રહેલા અંતર્સ બંધ પૂરવાર
પડયું છે. જેકોબીએ. પુ. ૧૬-૧૭ માં ટીકા
કારોએ સંમત કરેલા ઘણ અને જુદા પાઠ કરનાર લક્ષ્યબિંદુથી જોતાં સંગ્રહિત વર્ગો
પરલક્ષ્મ ખેંચ્યું છે, અને પિતાનો દઢ અભિ રહેલા છે. છેલ્લા સમયમાં આ વર્ગ સમાન
પ્રાય દર્શાવે છે કે દેવદ્ધિ ગણિએ જે સ્વરૂપમાં સ્વરૂપ ધરાવનારા બીજા વર્ગોના સંબંધમાં
ગ્રંથો લખાવ્યા છે તે સ્વરૂપનું પુનરૂછવને કરવું આવ્યા,
અશક્ય છે. છતાં પણ મૂળ અને હમણુના બીજી બાજુએ એકત્રતા અને વ્યવસ્થામાં
સિદ્ધાંતમાં બીજા ભેદ વિદ્યમાન છે. મૂળ લાવનાર અમુક શકિત છે, એને નિષેધ કરી ગ્રંથમાંથી કેટલાક વાકય સમયે, અથવા ભાગે શકાય તેમ નથી. તે શકિતએ ખાસ કરીને જે જૂના ટીકાકારોના સમયમાં વિદ્યમાન હતા અંગે અને ઉપાંગપર અસર કરી છે. લેખ- તે નષ્ટ થઇ છે એટલું જ નહિ, પરંતુ સ્પષ્ટ બદ્ધ થયા સંબંધી કરેલી ટીકામાંથી આ રીતે જાણુતાક્ષેપકે ધણા ઉમેરી દેવામાં આવ્યા છે. સ્પષ્ટ જણાશે. (ભગવતી ૧-૩૮૯) આ લેખારૂઢ આવશ્યક, દશવૈકાલિક, અને પિંડનિર્યુક્તિ ક્રિયા અમુક અંશે એક સિદ્ધાંતની સાથે સમાં. આ વિભાગ ખુલ્લો પાડેલ છે (જુઓ જેકૅબી તરતા ધરાવતા બીજા સિદ્ધાંતના ઉલ્લેખોની ક૯૫સુત્ર–પૃ ૧૪) તે અપવાદરૂપે ૫-૬ ઉ. છે, અમુક અંશે જે કારિકાઓને સામાન્ય પાંગને કમ છે. જેમાંથી હું વિધિપા અને પ્રસ્તાવના તરીકે પ્રારંભમાં મુકવામાં આવી છઠ્ઠા ઉપાંગ પરની ટીકામાં સંમત રહી જૂ હતી, અથવા મધ્યમાં ઘુસાડી હતી, અથવા છેવટે પડ્યો છું. આજ વિભાગ રત્નસાગર (ક્લકદાખલ કરી હતી તેની છે. આ લેખ બદ્ધ નોં- ૧૮૮૦ ની આવૃત્તિ)માં જોવામાં આવે છે, ધનું ભાવાત્મક વલણ સિદ્ધાંતના વલણપરથી પણ તેમાં ફેરફાર એટલો છે કે વર્ગ ૩ જ, એકદમ પારખી શકાય. આ સમાંતર ઉલ્લેખોમાં અને ૪ થી ૫ મા તથા ૬ ઠાની સાથે વ્યુ. લેખબદ્ધ કરનારના (નીચે સરખાવો) ખાત્રીથી ક્રમ થયા છે. બીજા કેટલાક નાના ફેરફારો નહિ પણ લીઆના કરેલા ઘણું છે, અને લક્ષમાં લેવા યોગ્ય નથી. આ એક ઘણી કારિકામાં પણ એવી ઘણું છે કે જે પછી- પ્રસિદ્ધ અને નેધી લેવા જોગ વાત છે કે, થી ખાત્રીથી ઉમેરવામાં આવી હેય. હવે જે રાજેદલાલ મિત્રની સંસ્કૃત હસ્ત લેખોપર નો.

Page #49

. સનાત જૈન
ગિસ્ટ, સેટેગર, આંકટોબર.
ધમાં (કલકત્તા ૧૮૭૮) ભાગ ૩ જાના ૭ મિત્રનામાં નહિ, પણ કાશિનાથ કુટનામાં છે) સાં પૃષ્ઠ-સિદ્ધાંત ધર્મસાર કે જેમાંથી નિર્ણિ મધ્યમ વાચના, પિંડનિર્યુકિત, ૫ ઔઘનિત રીતે હકીકતોનું મૂળ મલી આવે છે તેના યુક્તિ, ૬ પપણું કપ.. છ વર્ગ–દશ આધારે આપણે ઉપર આપેલ છે તેનાથી એ
પન્ન અથવા પન્ન પ્રથા પણ જુદાજ ક્રમમાં ભિન્ન ટીપ૫ મળી આવે છે. પહેલાં એક ,
મરણ સમાધિ સૂત્ર આઠમું છે તે દશમા પઈઘણું જુદી જાતનું વર્ગીકરણ તપાસીએ.
નની જગ્યા લે છે. નન્દીસુત્ર અને અનુયોગ(ર૭) બીજું-કેટલાક વધારાના નામો (૪૫
દ્વારસૂત્રને જુદા જુદા ૭ મા તથા ૮ મા વર્ગ ને બદલે ૫૦) છે તેને, અને છેવટે નામોમાં
અને વિશે સંભવિતમાં સંભવિત રીતે મૂળ. માલમ પડતા ફેર તપાસીશું. અગા અને ૩ ગ્રંથમાં વળી પૂર્ણ ફેરફારો થયા છે. હું અને માંગોના પહેલા બે વર્ગ સરખા છે. જો કે
નુમાન કરું છું કે, આ ફેરફારોનું કારણ કતાં૧૦ મા અંગે ૧૧ મા અંગની જગ્યા લાપી બર શાખાની પ્રાચીનતાપરનો અપૂર્વ ભાવ છે અને ૧૨ મું ઉપાંગ મૂકી દીધુ છે અને કે જે અન્ય વિવિધ જૈન મત શાખા તરફ તેને બદલે કઈ બીજું નામ (કાયસત્ર) અનિયત્રિંત રહે તેની અસર લાગે છે. હાલનવમી જગ્યાએ દાખલ કરાયું છે. ચાર ના સિદ્ધાંત માત્ર શ્વેતાંબરેનાજ છે. સમગ્ર મલસુત્ર ૩ જા વર્ગમાં આવે છે, અને
દૃષ્ટિવાદના (સરખા નીચે) નાશનું મુખ્ય આમાંના બેનાં જુદાં નામો આપ્યાં છે :
જ કારણ નિઃસંશય રીતે આ વાતને લઈને છે ૨૦ વિશેષાવશ્યક, ૪ પાક્ષિક) ચોથા વર્ગનું કારણ
“ક કે તેને આ સે મત મતાંતરના સિદ્ધાંત ઉપર નામ કલ્પસુ છે, અને તેમાં પાંચ ગ્રંથને સમાવેશ થાય છે. જેવાં કે પ્રથમ મૂલસુત્ર,
" પ્રત્યક્ષ રીતે સંબંધ હતું. આ દૃષ્ટિ બિંદુથી પ્રથમ અને તૃતીય છે.સુત્ર(ક૯પસુત્ર, (ચતુર્થ
જોઈશું તે માલૂમ પડશે કે, બીજા અંગેના છેદસુત્રને એક ભાગ), અને જીતકપસુત્ર
બંધારણમાં જે કાઢી નાંખેલા, ઉભરેલા કે પાંચમાં વર્ગમાં છ છેદસુત્રોને સમાવેશ થાય સુધારેલા ભાગી છે તે આનેજ લઈને હશે. છે, જેમાંના પહેલા ત્રણ ફક્ત પ્રથમ છેદસુત્ર
વિવાદાત્મક ભાગોએ અનૈથિય, અત્યતીસાથે કદાચ સમાનતા ધરાવે છે, તેમાં થિ ક, પરફાસંડ સામે અને નિહગ; નિહ્મવ
શું સુત્ર બુરે કહેલા ચોથા મુલસૂત્રને સામે એવા તીક્ષ્ણ અને તીવ્ર આક્ષેપ કર્યો મળતું આવે છે. નામો નીચે પ્રમાણે છે:- છે કે જૈન સાહિત્યના ઇતિહાસને ઉપયોગી ૧. મહાનિશીથ વૃહદ્ધવાચના, ૨. મહાનિશીથ અનુમાને છેવટના કાઢવાને માટે અમે - લઘુવાચન ૩. મહાનિશીથ (જેકલાલ એ છીએ.
૩૫–પંડિત મશિનાથ કુટએ પંજાબ સરકારને કરેલ “૧૮૮૦-૮૧ માં તપાસેલ સંરક્ત હરત લેખેપર રિપોર્ટમાં આ ટીપ ફરીને આપી છે તેણે તે રિપિટ બે વખત એક જાન્યુ ૨૪-૧૮૮૧ માં (પૃ. ૪–૭) અને બીજાં જુન. ૬-૧૮૮૧ ( પૃ. ૬-૯ )–જરા એક સરખી રીતે આપેલ છે.
૩૬–અહીંઆ કાશિનાથ કુંટ રાજેલાલ મિત્રથી જુદા પડે છે ઉપાંગ ૧૨ માને નવમી જગ આપે છે. અને વળી ચંપત્તિને મહાપન્નવણાની જગ્યાએ મૂકે છે મહાપવણા એ નન્દીમાં આપેલ અતંગ પટ્ટિ ગ્રંથના ટીપમાં જણાવ્યું છે; કાથિનાથ કુટે તેને નિરૂપયોગી અને અવિદ્યમાન વિશેષ કરી ગણે છે. . . .
૩૭, આને બ્લોક અથવા અનુષ્ટપ પણ કહેવામાં આવે છે.

Page #50

ઍટ, ૦ ૦ ] જર્મન ભાષામાં જિનાગમ સંબંધે પ્રોફેસર વેબર.
આવી રીતે ઉપર (પુ. ર૬) આપણે ના વિસ્તાર અને વિભાગના સંબંધમાં જણે જોયું તેમ ક ળ અને ૪ પાના અંગમાં રેલી હકીકતો કે જેમાંની કેટલીક ચતુર્થ જણાવેલા ગ્રંથોમાંના ખાસકરીને તેના અંગમાં અને કેટલીક નન્દીમાં આ વિષય પર લિખિતાર્થ અને વિસ્તારના સંબંમાં આઠ વિસ્તારપૂર્વક ચરૂપે આપેલી છે તે ઘણી બીલકુલ વિદ્યમાન નથી, તેવી જ રીતે
વખત એક બીજાને મળતી નથી થતી, તેમજ નન્દીસૂત્ર વગેરેમાં જણાવેલા ૬૦ અનંગવદ
કે અસલ ગ્રંથના ખરા બંધારણની સાથે સંગત ગ્રંથોમાંના ૩૦ વિષે સમજવું. વળી, નિતિ થતી નથી. વિધિપ્રપાનું સ્થલનું ૨૫ ચાદમા અને નિાયત અનુમાન એ થાય છે કે પ્રથમ સકાની શરૂઆતમાં રચાયું છે તે પણ ઉઠા અંગના પહેલા ભાગનું મહાપઇના પ્રકરણ તે
અંગના સંબંધમાં વિસ્તારપૂર્વક જુદી જુદી અંગ નાશ થવું તે પહેલા હાલ છે તેમ એક
હકીકત દર્શાવે છે. વળી એ પણ ધ્યાનમાં ખાસ અંગભૂત છે. તે અંગના બને ભાગ
લેવાનું છે કે, ર જ અંગના પ્રથમ ભાગનું જે મૂળ હતો તે નિરીઝને વિા 1 મા પ્રકરણનું મથાળj (હેડીંગ) એવું છે કે, કરી સ્વતંત્ર જગ્યા આપી છે એટલે સંલ
જે તેની અંદર રહેલા ભાવાર્થની સાથે સંગત વિતમાં સંભવિતપણે તે પ્રથમ દસુત્ર તરીકે
થતું નથી. મા અંગ વિષે પણ તેવું જ કહી વિદ્યમાન છે. જે કેટલાક કલેક મૂળ ઉપાંગ
ન શકાય; તેના પરની ટીકા અસલ ગ્રંથના ભાગ - A અને B માના પ્રથમ પ્રકરણાના છેવટ- * જે પ હતાજ નહિ તેના વિષે ઉલ્લેખ બે ભાગમાં હતા, અને જેને ટીકાકાર પણ
૨ કરે છે. તેમજ આ અંગમાં બીજામાં છે તેજ જગ્યા આપે છે તે હાલ વિદ્યમાન નથી. બીજી બાજુએ તેમાં દાખલ કરેલા ઘણું છે.
તેવી ભાષા પણ નથી. છેવટે ૨ જા ઉપગનું
નામ તેના વિષે લોકકથા કહે છે તેની સાથે ચતુર્થ અંગ (૮૪ કલમ) રચાયું તે વખતે
ન મળતું આવતું નથી. તેમ લોકકથન તે પાંચમાને વિસ્તાર હજુ હાલ છે તેના કરતાં
ઉપાંગમાંને લિખિતાથે સાથે વાસ્તવિક સંબંધ અર્ધ પણ નહોત (૧૪૪૦૦૦ પદેને ૮૪૦૦૦
દર્શાવતું નથી. આ પરવે કદાડા સંબંધ હતા) કેટલાક ભાગો નાંખેલા હતા તેને ચુલા
દર્શાવનાર આજ નામને બદ્ધ ગ્રંથ છે તેની કહેવામાં આવે છે (ચુલા આગળ પડતો ભાગ)
અસર ઉપલા ગ્રંથની અસલ નકલ બદલવામાં તે સંબંધ લોક કથા સ્પષ્ટપણે એવું કહે છે કે
સહાયભૂત થઈ છે એવું આપણે કેટલી ઘડી ? તેઓમાંના થોડાક ૫ મા અંગમાં ( વિવા
એ કહીએ. આપણે જોયું છે કે સામાન્ય વળી ૩ જ મુલસુત્રમાં હતા. ચતુથે દસૂત્રના
રીતે તે ગ્રંથના અંગભૂત ભાગો પર ઘણાજ સંબંધમાં વિવિધ પ્રકારના અંગભૂત ભાગમાંથી
વિવિધ પ્રકારના ફેરફારો થયા છે અને તેવી જ એક નિશ્ચિત પ્રકારનો વિકાસ થયો હોય એવો
દશા તે અસલ ગ્રંથની સ્થિતિ પર થઈ છે. . આપણી પાસે દાખલ છે, આ ફેરફાર ઉપ- એવું આપણે ખાત્રીથી ધારી લઈએ. આ રાંત ગમે તો તે કાઢી નાંખેલા કે ઉમેરેલા
11 પ્રથાની વિલક્ષણ શેલિને પહેલાં–-પ્રથમ–આ ભાગો હોય પણ અસલ ગ્રંથના સ્પષ્ટ ફેરકારે પરિણામ માટે જવાબદાર ગણવાની છે. વારહોય તેવાં ચિન્હ જોવામાં આવે છે. ૩ જા વારના પુનલેખ અને નિરંતર મળી આવતા. અગના ૧૦મામાં ૮-૧૦ અંગેના સંબંધમાં એકજ જાતના રૂપે દાખલ કરવામાં ખાસ : જણાવેલી હકીકતો આપણી પાસે છે તેના કરીને સ્થૂલતા અને જડતાથી જૈન સાધુઓની કરતાં તદન જુદીજ અસલ ગ્રંથમાંથી તારવી ધીરજ રહી નથી. અસલ ગ્રંથને ગ્રંથોમાં કાઢી છે. વળી (૨૧) સમસ્ત ૧ર અંગે એટલે (૩૮) ૩૨ પદે (Syllablesમાં)

Page #51

સનાતન જૈન.
ઓગસ્ટ, સપ્ટેમ્બર, એકટાબર
વહેચી નાંખવામાં અને તે ગાથાઓને સેંકડા સ્વરૂપ વિષે કહેવું છે. આ ગ્રંથનું પ્રાકૃત કે હજારો એમ ગણવામાં લીધેલી સઘળી આપણે ૨૨૧ પુત્ર માં કહ્યું છે તેમ પ્રારંભથી સંભાળે કે જે જેબીના કલ્પસૂત્ર પૃ. ૨૪ એક વિરોધને વશ થયું છે. તેનું મૂળ પૂર્વ પ્રમાણે દેવદ્ધિગણીએ પોતે શરૂ કરી તે અસલ હિંદના મગધમાં લઈ જવાશે અને તેથી પ્રાગ્રંથને એકવડા શબ્દોને ઉમેરાથી કે ટુંકાક્ષર રંભથી જ માગધી બેલીની, વિલક્ષણતા બકે અને કાઢી નાખેલા ભાગોથી દૂર કરવામાં એટલું તે ખરૂં કે તેમાંનો ઘણોખરો ભાગ શકિતમાન નીવડી નથી. તે છેલા બીજા તે પ્રાકૃતમાં આવી ગયો. આ વાતને પ્રાચીન ગ્રંથમાં આપેલા સમાંતર ફકરા સાથે સરખા- શિલાલેખો તેમજ છેલ્લા વૈયાકરણની કથાઓ વવામાં આવતા. પૃ. ૨૨૮. આ સઘળું પુરવાર કરે છે. આ સિદ્ધાંતને પાટલિપુત્રની અને હસ્તલેખોની વારંવાર થતી નકલેથી પરિપદે પહેલાં તે બોલીમાં સંગ્રહ કર્યો હતો. નિપજતાં જોખમી પરિણામોએ એવી (૨૩૩ અને લોકકથામાં વિશ્વાસ રાખીએ તે ગટાળા ભરેલી સ્થિતિ લાવી દીધી છે કે ૮૦ વર્ષથી મુખપાક રહ્યા પછી પશ્ચિમ હિં. તેને ઉપાય હવે રહ્યા નથી. ઘણી વખત દમાં આરૂઢ ક્યાં. આ લેખબધ્ધ કરવામાં કકત છેલ શબ્દ જે ખરી રીતે આખા B- લીધેલા પ્રયતન પ્રાચીન વ્યાકરણના સ્વરૂપને
નાં કલેવર છે તે મૂકી દેવામાં આવ્યા છે ભાગ અને ખાસ કરીને પહેલા રૂપના પ્રથમ અને જે પછી નાંખવું જોઈએ તે પહેલાં પુલિંગ એકવચનનું રૂપ આકારાંતમાં નહિ પણ નાંખ્યું છે અને તેથી ઘાટી એકજ રહી છે. કારતમાં જાળવી રાખવો હતો અસલ ગ્રંથ મૂકી દીધેલો ભાગ આવી રીતે ફક્ત મુખપ- કે જેને “સિદ્ધાંત” હમણું કહેવામાં આવે છે. દથી બલવાન અથવા મુખોપદેશ કરતી વખતે તેની ભાષાને પ્રાચીન રંગ આવો હતો પણ રહ્યો હતે. અમુક એકજ પ્રકારનાં વર્ણનને પ્રાચીન સ્વરૂપ જાળવી રાખવાનો પ્રયત્ન બાજુ Allusions એટલે કહેવાતાં વનઅ, વ પર મુકીએ તે પણ એ સામાન્ય સિદ્ધાંત ણક નિર્વિવાદિત રીતે પુસ્તકારૂઢ થયાં તે સ- પ્રતિપાદિત કરવા મૂકી શકાય કે જ્યારે સિમય સાથે ધરાવે છે.
ધાંતને લેખબધ્ધ જે સ્થળે અને સમયે જે તેવી જ રીતે અસલ પ્રથે પણ સમય સ્વરૂપમાં તે સિધ્ધાંતો લખવામાં આવ્યા. આ જતાં વિશાલ નાશને આધીન થયાં છે. વળી
સિધ્ધાંતો કે જે પ્રાચીન સાહિત્યમાંથી સંગ્રહીત શબ્દોના સ્વરૂપે પણ તેટલું જ બન્યું છે. વા
અથવા સંપાદિત કરવામાં આવ્યા એટલુંજ રંવાર મળી આવતા પાઠ કે જે વિધ કયારનું આગળ કહેવામાં આવ્યું છે, અને જેમાં અને નહિ પણ પ્રાચીન સાહિત્યમાંની કુલ મદદ નવાં તિશય વિધવિધ પ્રકારનાં કારણોને લઈને ઇરાદા બતાવવામાં આવ્યા છે તે સંબંધમાં પ્રાચીન પૂર્વક ફેરફાર કરવામાં આવ્યા છે તેને વિષે સ્વરૂપ જાળવી રાખવાની ઇચ્છા ફક્ત પ્રાચીન હું અહીં કહેવા માંગતા નથી, પણ શબ્દના પાઠ જાળવી રાખવા સંબંધી હતી.

Page #52

ઓગસ્ટ,
પ૧
અર, ઓકટોબર.] શ્રી કુંદકુંદસ્વામી.
શ્રીકુંદકુંદસ્વામી. એક મહાન દિગમ્બરાચાર્યની જવનિકા. દિગમ્બરદૃષ્ટિએ શ્વેતામ્બર ઉત્પત્તિ.
मंगलं भगवान्वीरो मंगलं गौतमो गणी। मंगलं कुंदकुदायो जैन धोस्तु मंगलम् ।।
ભરતખંડના ઇતિહાસમાંથી ઇસ્વીસન પૂર્વે મારે એક હજાર વર્ષ પયંતને કાળ જૈનેને ત્રણ ચાર શતક પર્યતને કાળ. અથવા તેની ઘરે મહતવનો હતો. આમ હોવા છતાં જૈન પછીના બે ત્રણ શતકાયંતનો કાળ અનુલ્ય વિર દતિહાસમાં ઘાજ અજ્ઞાન રહ્યું છે તે એવા વિદ્વાન નર રનોથી એકદમ પરિબુત બેટી પાશ્ચર્યકારક વાત છે તેમાં શંકા નથી. હતે એવું ઈતિહાસ જેનારાએ તરતજ સમ જે જૈનોની વ્યવસાય દૃષ્ટિને વિચાર કર્યો છે જી શકશે, કારણ કે તે કાળે શૈતમ બુદ્ધ જેવા ય તે એટલું તો સમજાશે કે આજ જે આ મહર્ષિ; ચાણક્ય જેવા રાજકારસ્થાની પુરૂવ; ચં- ટલા બધા અજ્ઞાન છે તેનું કારણ બરાબર છે. દ્રગુપ્ત. અશક વિક્રમાદિયાદિ સરખા દયાળ. કારણ જૈન લેકને રાજ્યકારભારમાં સાર્વભામના ધાર્મિક અને પૂર રાજ હતા. અને કાલિદાસ, સંબંધમાં ઘણે થાડા હાથ હતા; કિબહુના - ભવભૂતિ અને બાણ સરખા ઉત્તમ કવિ અને તજ નાં એ કહેવું પણ ચાલી શકશેજ. અને ગ્રંથકાર ઉત્પન્ન થઈને પિતાના ઉદાત્ત છે. જયારે સંસ્થાનકના સંબંધમાં જૈન લોકોનું મતત્વથી, રાજનીતિથી અને કવિત્વ શકિતથી પ્રાબલ્ય તિરુમાં મસૂર, કર્નાટક અને ઉત્તરપિતાને સ્વતઃ અજરામર કરી ગયા છે; વળી માં બંગાલ, બહાર, ગુજરાત, રાજપુતાના વગેવિશે પોતાની સંસ્કૃતિથી હિંદુસ્તાનનો ઈતિહા. રે પ્રાંતમાં ઘણું હતું એમ હાલના ઇતિહાસ સ સુધ્ધાં અલંકૃત કરી ગયા છે. આ તેઓ પરથી તેમજ તત્કાલીન શિલા લેખો પરથી સની સંસ્કૃતિની મોટાઈ કેવી રીતે વર્ણવી શકાય? મનાય છે. વિના મહેસુરના મહારાજના ચાર પણું આ કાળમાં થઈ ગયેલા જૈન લોકોના મ પ્રતાપી વા ભાગ્યશાળી વંશજ જૈન ધર્મ હતા હાન મહાન પુરૂષોના કતિહાસમાંથી નામ એવું શિલા લેખો પરથી સમજાય છે. તેવી જ નિર્દેશ પણ ન રહે તે જૈન લોકોને માટે કેટ. રીતે રાજપુતાના, ગુજરાત-કાઠીયાવાડ પ્રાંતમાં લી બધી દુવની વાત છે! ઇસવીસન પૂર્વે જૈનોનું ઘણું પ્રાબલ્ય હતું એવું ઈતિહાસ પરથી પાંચ છ વર્ષથી તે ઈસવીસન પછી સુ દેખાય છે. આ રાજાએ.એ સાવ ભામત્વ માટે
આ લેખ મૂળ મરાઠીમાં શ્રીયુત તાત્ય નેમિનાથ પાંગળે લખે છે. ઉક્ત લેખક એક દિગંબરીય બંધુ છે. તેણે સ્વમતના અતીરે આગ્રહથી દેદ જદ વેતાંબરીય મત માટે જે લખ્યું છે તે તરફ અમે માન અને આદરભાવથી જોઈ શકતા નથી. આ સંબં ધીનું વિવેચન આ અંકમાં અમારા તરફથી થયેલું વાંચક વર્ગ અન્યત્ર જેશે. તે વિષય પર લખાયેલ ભાગ બાદ કરતાં બાકીનો ચરિત્ર વિય વિષે મનનીય અને બોધપ્રદ છેવાથી તેને અ ગજરાતમાં ભાવાંતર કરી સ્થાન આ" " –સંપાદક.

Page #53

સનાતન જન [ઓગસ્ટ, સબર, ઍક્ટોબર, અથવા રાજ્ય માટે પ્રયત્ન ન કર્યા હોવાથી મહાવીર સ્વામી સરખા ધર્મનું પુનરૂજ તેમના સંબંધે કદાચિત ઈતિહાસકારથી અને કવન કરનાર; જે બુકમાર, જીવંધર, વગેરે જ્ઞાત રહેવાયું હશે. એ એક કારણ. વાર, સરખા પરાક્રમી રાજે; ગતમ (ગણધર–બુદ્ધ જૈન લોક જિનેશ્વરના ધર્મના અનુયાયી. જિન નહિ), ભદ્રબાહુ, કુંદકુંદાચાર્ય, ઉમાસ્વામી, સએટલે “સિત રાઘવ ચેન ન ગિન' મંતભદ્રજિનસેન, ગુણભદ્ર, નેમિચંદ્ર, માનતુંગ અર્થાત જૈન લોક પિોતાના મનને જીતીને–કામ વગેરે સરખા અનેક ઉતક વાડમયના કર્તા, ક્રોધાદિ મને વિકાર રિપુઓને નિર્બળ કરનાર, ઉપદશક, ધર્મગ્લાનિ સમયે ઉતેજન દેનાર ત્યારે તેને (કદાચીત) રાજ્યને લાભ કયાંથી અથવા નિસ્વાર્થ એવા પુરૂષો ઉત્પન્ન થઈ ગયા. હૈય? હોય તે તેઓ પોતાના સ્વતઃ રાજય આ મહાન મહાન નર રહેનોએ સંસ્કૃત વાડ દયા અને ન્યાયથી પાલન કરીને વૃદ્ધા વસ્થા- મયનો અસંખ્ય ન ભાંડાર ધર્મ ગ્રંથના માં દીક્ષા લઈને પોતાના પુત્રને રાજય દેતા. રૂપમાં ગુતપણે એટલો બધો મૂક્યો છે કે આનાં સારાં ઉદાહરણ ઈસવીસન પછીના તેનું પરિશીલન કરવાને આજેટ-અનંત પવિદ્ય હજાર વર્ષમાં સાંપડશે. ખંડેલપુરના રાજા સાદર ૩૪ હૃહ તથા વૈશ્ચ વિમા જિનસેન–જેણે મહા પુરાણુ રચ્યું, તેનું, તેમજ આ ઉકિતને અનુસરી–આટલા માનવી મામંદ, પટણા વગેરે સ્થળોના રાજોનાં આ- ણીઓનું આયુષ્ય પુરું થાય કે તે નહિ શંકા વાંજ ઉદાહરણ મળી આવશે. આ કારણથી રહે છે. કદાચિત ઇતિહાસકારોએ તેઓને અજ્ઞાત રહેવા હવે સાહજિક એવો પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે દીધા હશે; આ બીજું કારણ, સિવાય જનના જે જૈનેને આટલો અમૂલ્ય સંસ્કૃત વાલ્મય અંતિમ તીર્થકર મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણપદ રૂપી રત્ન ભાંડાર છે તો તે આ અદ્યાપી પામ્યા પછી જૈનના સામ્રાજયનું ઝરણું કમી સંવના નિદર્શન માટે બહાર કેમ આવતા કમી થતું ગયું તેમજ ઈસવીસન પછી હજાર નથી? કાલીદાસ, ભવભૂત, બાણું, એના ગ્રંથ વર્ષ પછી તેઓએ સ્વરાજય મેળવવાથી આશા લોકોની પાસે કાં જોવામાં આવે છે ? અને છડી વ્યાપારી ધંધા તુરતને માટે ગ્રહણ કર્યો આ ઉત્તર બસ થશે કે યુનિવર્સિટીએ ઉપરોકત ને ત્રીજુ કારણ. આ ત્રણ કારણોથી ઈતિહાસ- કર્તાનાં પુસ્તક શિક્ષણ ક્રમમાં નીમા અને માં જનનું ઘણું પ્રાબાદય હતું, કારણ કે ધર્મ ને વેગે સર્વને તેમનો રસ ચાખવાનો સમય સંબંધી ચળવળ અને સુધારણા સંબંધને મળે એટલે લોકોની તે ગ્રંથ વિષે લઈને જેના ઉપર લખેલો કાળ ઘણાજ પૂર્ણ ઓળખ થઈ છે અને થાય છે. મહત્વનો હતો એવું ઈતિહાસ પરથી કરે છે, જેને સુનીવર્સિટી ન હત તો તે ગ્રંથની આજે સિવાય જૈન સંસ્કૃત વાડમય-સાહિત્ય દષ્ટિથી નીકળતી હજારો લાખ આવૃત્તિ નીકળી હતી વિચાર કરતાં ઉપરોક્ત કાળ ધણેજ મહત્વનો કે નહિ તે જૈનાના વાડમયાત્મક ગ્રંથો હતે એમાં શંકા નથી, આ કારણથી તે સંબંધે જે થયું છે તે પરથી સમજી શકાશે. જૈનેને ઇતિહાસમાં સ્થળ આપ્યું હતું તે ઘણું આપરથી સમજાય છે કે જે તરેહના, જે જાસારૂ હતું !!
તિને, જે મતના લોક હોય તે પ્રમાણે તેઓ અસ્તુ, ઉપર નિર્દિષ્ટ કરેલા ઈસવી સન પિતાની જ્ઞાતીન, પિતાના મતને, પોતાના પૂર્વે પાંચ છ શતકનો અથવા તે પછી સુ ધર્મને અથવા પોતાના વાડમયને આગળ મારે એક હજાર વર્ષના કાળમાંના જૈન ધમધ લાવવામાં યન કર્યા કરે. આજ પર્યત આપમહત્વ પછી અનેક વ્યકિતઓ થઈ ગઈ. શ્રી | જૈન લોકોમાં પકી યુનીવર્સીટી મધ્યમાંથી

Page #54

એંગર બર, આ ટાબર. શ્રી કુંદકુંદસ્વામી,
૫૩ પણ યત્ન કરનારી વ્યક્તિ એક પણ નહોતી. શું પણ જનોને સુદ્ધાં આપણા પ્રેમાળ દેશવળી આપણું જૈન વાભયનું બળ આગળ બંધુ તરફથી અર્ધ ચંદ્ર મળ્યો હતો, પણ કાણ લાવે છે? પિતાના બાળકોની અવનતિ હું ખાત્રીથી કહું છું કે આપણી દક્ષિણ અને પારકાની ઉન્નતિ કરવી એટલી નિસ્પૃહતા મહારાષ્ટ્ર સભાએ જે કમ સ્વીકાર્યો છે, તે દાખવતા જિતસ્વાર્થ માત પિતા ક્યાંય પણ જે સર્વ જૈન સંસ્થા સ્વીકારશે તે પરિણામમાં
એ જોયા છે? આવીજ જૈન વાડાની સમાંથી એકદમ ઉન્નતિએ પહોંચનાર પહેલા સ્થિતિ છે ! ત્યારથી તે આજ સુધી આપણે જૈનજ થશે. આથી સવલોકને (જપાની લોકને જૈન લોકોની ઉન્નતિની ખરી દિશા સમજતા માટે હાલ કહેવાય છે તેમ) આશ્ચર્ય થશે ! નથી તેથી અથવા પ્રસ્તુત દેશ, કાલ, વત માન જૈન વાડમયનાં ખરાં મમ અને મહત્વ જાણ(ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવ; ને અનુસરી શું કરવું નારા પંડિતો હાલ જમની સુદ્ધામાં પડયા છે.
જોઈએ તે આપણે લક્ષમાં આપણી સામા કાલીદાસ, ભવતિ સરખા કવિ શા માટે જિક પરિસ્થિતિને લઈને) આવતું નથી તેથી આગળ આવે છે ? અને હરિચંદ્ર (ધર્મશર્મા
આપણને ખરે માગ મળ્યો નથી; પણ આજ બ્યુદય કાવ્યના કર્તા, વાગ્મક (નેમિનિર્વાણ પિતાની, પોતાના સમાજની, પોતાના ધર્મની અને અલંકાર શાસ્ત્રના કર્તા), વીરનંદી (ચંદ્ર અને પિતાના દેશની ઉન્નતિ કરનાર જનોએ પ્રભ કાવ્યના કર્તા). વાદિભસિંહ (છવધર શું કરવું જોઈએ, તે દિશા દર્શાવવામાં શ્રેય ચપૂના કર્તા ગુણભદ્ર (આત્માનુશાસનના રહેલું છે એવું આપણું દેશ બંધુના મનમાં કર્તા) આવા અનેક જૈન વિદ્વાનો અપ્રસિદ્ધ હોવું જોઈએ, પણ તેઓના મનમાં આ સં- કાં રહે એ સમજવાનો સમય નજીકજ આવ્યો બંધી ઘણે ઓજ આભાર હોય છે. પિતાની છે. જ્યાં નિસ્પૃહતાએ ખરેખર વાસ કર્યો છે જ રોટલી પર ઘી નાંખો એટલે ઘી ચોપડે ત્યાં ક્યારેક પણ . એવી મોટી બૂમ પાડી તેઓ બોલે છે, कालाहि यो निरावधिर्विपुला य पृथ्वी॥ તેથી તેવી જ રીતે બીજા પણ પિતાનું માન્ય મવ મૂતિ આ ઉકિતને અનુસરનાર સત્યનેજ છોડી તેનું અનુકરણ કરે. પણ આની વિજય થયા વગર રહેનાર નથી. અસ્તુ, પસ્તુત થોડી ઘણી પણ દાદ લાગશે! તેની સ્થિતિનું આ સંબંધે આટલું જ લખી હું મુખ્ય વિષયઆપણે અનુકરણ કરવું જોઈએ; અને આજની પર વળું છું. નિઋહિ અને દયાળુ અંગ્રેજ સરકારનું રાજ્ય આ ઉપર નિર્દિષ્ટ કરેલા કાળથી જેને હોવાથી અને તેમની રાજનીતિ અનુકરણીય નરેને એટલે જેન સિવાય અન્ય લોકને હોવાથી પૂર્વના કાળમાં જૈન વિષયે રહેલે અનાત રહેલા અનેક પુરા થઇ ગયા, એ મેં હતિના ચેમને su જો લિન જુદુંજ કહી દીધું છે. તે કાળમાં જૈન ધર્મના મંત્રિમ્ “સાપને જ કરે પણ જૈનને વિદ્વાન શિરોરન ૫ટ્ટાચાર્યોમાં આદ્ય ભટ્ટારક “મારવો” આજે એકનો પોકળ તિરસ્કાર શ્રીમાન ૧૦૦૮ શ્રી કુંદકુંદ આચાર્ય દિગંબર કેવળ જૈનના સંઘની શકિતના અભાવને લઈને મુનિ જેણે, જેનોના બે પંથના દિગંબર અને દિસતો હતો તેને આજ ઘણોખરે અટકાવ વેતામ્બરમાં પ્રથમ ઉત્પત્તિ દિગમ્બરોની થઈ થયેલો છે, અને જેની ખરી ઉન્નતિની આ અને પછી તામ્બર ઉત્પન્ન થયા એ વાત શતકમાં શરૂઆત થઈ છેએટલે કહેવાનું તા- તે કાલની સમાજને દર્શાવી આપી હતી અને પર્ય એ છે કે પ્રત્યવાય તો બીલકુલ દેખાતોજ તે કાલે સમાજની મહાન સુધારણ નથી. કેવળ દેપ બુદ્ધિથી જ જૈનોના સાહત્યિને કરી હતી. તેઓ થઈ ગયા, તેમનું સંક્ષિપ્ત

Page #55

સનાતન જૈન. [એંગ, સપ્ટેમ્બર, ઍક્ટોબર. ચરિત્ર આજ ભારતવાસી સર્વ બાંધવાની સમક્ષ મુનિને નમસ્કાર કરી પિતાના પતિએ કરેલા સાદર રજુ કરું છું, તે ચરિત્ર લખવા પહેદ્ય અપરાધ બદલ આલોચના કરવા લાગી. તેણીએ જૈનેના અંતિમ તીર્થંકર શ્રી મહાવીર સ્વા. ત્યાં સપને જોયો, કે તરતજ તેણીના કમળ મીના નિવણકાળથી તે શ્રી કુંદકુંદાચાર્યની ઉ. હદયનું વિદારણ થયું. તે સપને લાખો કીડી ત્પત્તિ થઇ તે પર્વતની ઘેાડીશી ઐતિહાસીક જોઇને મુનિને થતા ત્રાસ બદલ તેણીને અત્યંત માહીતી ક્રમે ક્રમે આપવી ઉપયોગી થઈ પડશે દુઃખ થયું. અને એકદમ ગળામાંથી સાપ કાઢવા એવું ધારી તે માહિતી ક્રમે આગળ દાખલ તત્પર થઈ પણ તે સાપ કાઢવાથી લાખો -
વની (કીડીની) હીંસા થશે તેથી તેણીએ શ્રી કુંદકુંદાચાર્યનું નામ નહિ જાણનાર દત પાસેથી સાકર મંગાવી એક બાજુ રાખી એવો એક પણ મનુષ્ય જૈનોમાંથી મળ વિ- કે તરતજ કીડીઓ સાકર ઉપર આવી સાપ રલ છે. ઈસવીસન પૂર્વે પ૨૬ માં વર્ષમાં શ્રી પરથી ઉતરી ગઈ અને પિપિલિકા રહિત સપ મહાવીર સ્વામી તીર્થંકર મિસે ગયા. તે સમયે એકલો ગળામાં રહ્યું. પછી તે સર્પ કાઢી હૈદ્ધાનો પ્રસિદ્ધ રાજા બિંબિસાર જે જૈનપુરા- નાંખે ને મુનિએ ધ્યાન વિસર્જન કર્યું. પછી ણમા શ્રેણિક રાજા એ નામથી પ્રસિદ્ધ છે તે રાજા શ્રેણિકને પિતાના કૃતકર્મ બદલ પશ્ચાતાપ થઈ ગયે. એ પ્રથમ કટ ધધમ હતું. તેને થયું અને જૈન ધર્મની સત્યતા ભાસવા લાગી બે સ્ત્રિઓ હતી, એક જૈનધર્મી “ચલનદેવી’ અને જૈનધર્મ ગ્રહણ કર્યો. પછી શ્રી મહાવીર અને બીજી બાદ્ધધર્મ “બુધમતી” તે સમયે સ્વામીને તેણે અસંખ્ય પ્રશ્ન પૂછી પિતાની જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મોને ઘણું વૈષમ્ય હતું તેમ શંકાઓનું સમાધાન કર્યું. આ રાજાની હૈયાબદ્ધમતી રાણી શ્રેણિકરાજાને જૈનધર્મ વિરૂદ્ધ તીમાંજ તેને એક પુત્રે જિનધર્મની દીક્ષા કહેતી હતી. રાજા પણ કાંઈ અવિદ્વાન નહતે.
તે લીધી. આ રાજા ઘણે ન્યાયી હતો. સારાંશ, તેણે બુદ્ધમતી રાણીના ગુરૂની અને ચલનાદેવી
આ બિંબિસાર (શ્રેણિક) રાજ શ્રી મહાવીર
સ્વામીને સમકાલિન હતા. આ રાજા પછી ના ગુરૂ દિગંબર મુનીની સ્વતઃપરીક્ષા કરી. પરી
તેને પુત્ર “કુનિકિ” કે જે ગાદી પર બેઠા તે ક્ષાને અંતે જે સુવણું હતું તે સુવર્ણ કર્યું
દ્ધ હતો. તેણે પોતાના બાપને કેદમાં નાંખ્યો અને પીતળ તે પીતળ કર્યું. બૌદ્ધ ગુરૂની ૫.
હતા. આ વંશમાંથી પછી ગાદી પર નંદરાજા, રીક્ષા કર્યા પછી તે કેવલ દાંમિક હતો તેમ
ચંદ્રગુપ્ત, અશોક, બેઠા હતા. આ રાજાની જણાયું. પણ જયારે જૈન દિગંબરમુનિની પરી.
રાજધાની પટણું (પાટલીપુત્ર) હતી. ક્ષા કરવાને વનમાં ગયો કે તરતજ ચલના દેવીએ
શ્રી મહાવીર સ્વામીના સમયમાં ગામ કહ્યું હતું કે જેનમુનિ એ શાંત પરિણામમાં
(ગણધર) થઈ ગયા. તે ગાતમના સંબંધમાં હોય છે, તેથી રાજાએ ધાર્યું કે તેની સ્વતઃ ઘણે વાદ રહેલો છે. કોઈ તેને ધર્મના કર્સટીથી પરીક્ષા કરવી એ યુગ્ય છે તેથી સંસ્થાપક કહે છે, કેટલાક તેને શાકયમુનિ એ વનમાં યોગ ધારણ કરી ધ્યાનરત થયેલા દિગં નામથી ઓળખાવે છે, પણ આની માહીતી બારમુનિના ગળામાં એક પાસે પડેલા દુષ્ટ કાળા જૈનગ્રંથોમાંથી એવી મળે છે કે તે મહાન વિ. ભયંકર સાપને નાંખી દીધે; પણ આટલા ભ. દ્વાન બ્રાહ્મણ હતા. તેમનું નામ ઈદ્રભૂતિકિજ યંકર ઉપસર્ગ મુનિને કર્યા છતાં મુનિ સ્થાન હતું. તેમનું અભિમાન જોઈને એક જણે તેમને વિરત થયા નહિ; વળી તે રાજા આ વૃત્ત કહે- નિચલા શ્લોકનો અર્થ પૂ હતા – વાને ચલનાદેવી પાસે ગયો. તેણી આ જાણી રા િદ્રવ્ય નવપદ સહિત નવ વ્યાકુલચિત્ત થઈ એકદમ દેડતી આવી, અને
पटकायलेझ्याः ।

Page #56

આખ, સપ્ટેમ્બર, ઓકટોબર)
શ્રી કુંદકુંદ સ્વામી
પપ
પ્રવાજે ચરિયા ગ્રત સમિતિતિ જ્ઞાન નું વર્ણન છે. તે બંને સંબંધી ઉલ્લેખ કમે
રાત્રિમેલ ! કમે કરવામાં આવશે. આ ઉપરથી બે ચંદ્ર તલ કુ રિમુવન મહિનૈ ઘા ગુપ્ત નિરાળા નિરાળા થઈ ગયા હોવા જોઇએ
મહેફ્રિી એવું અનુમાન નીકળે છે. પણ તે નકી કરપ્રતિ શ્રદ્ધથતિ સ્થાતિ ૨ પ્રતિમાન વાને આથી બીજા પ્રમાણે જોઈએ.
ચ લૈ રાદષ્ટિ: IDા જે પૂર્વે પાટલી પુત્ર (પટણા) માં આ શ્લોકપર પુષ્કળ પ્રયત્ન કર્યો પણ અર્થ માં “નંદ એ નામને રાજા રાજ્ય કરતા હતા સમજવામાં તેનું કંઈ ચાલ્યું નહિ; ત્યારે તેણે તેને શકટ, નંદ, સબંધુ, અને, કાચી એ પિતાનું માને છેડી લોક વિચારવા માટે તારે નામના ચાર મંત્રી હતા. તેઓની સાથે રાજા ગુરૂ બતાવ એમ સામાને કહ્યું. તેથી તે મા આનંદથી રાજય કરતે હતે એકદા તે રાજા ણસ તે વિદ્વાન પણ માની દિજને શ્રી મહાવીર પર શત્રુએ સવારી કરી. રાજાની પુષ્કળ સેના સ્વામી સમક્ષ લઈ ગયે.. તે દિ જ વીતરાગ- હતી તેમજ આ પ્રસંગ લડવાનો છે તેથી મુદ્રા જોઈને ગતમાન થઈ ગયા અને જૈનધર્મના રાજાએ “શકટ' મંત્રીની સલાહ પછી, ત્યારે પૂર્ણ માહીતી મેળવી જેની બન્યા. તરતજ શકટે રાજાને કહ્યું કે હું સૈન્ય પાછું ફેરવું તેઓએ શ્રી મહાવીર સ્વામીના સમોશરણમાંની પણ મને જે ગમે તે કરવાની પરવાનગી બાર સભામાં મુખ્ય વ્યાખ્યાતાની પદવી મેળવી. રાજાને આ વાત પસંદ પડી ને તરતજ થકટે પછી તેણે તે સભામાં રાજા શ્રેણિકને તથા અનેક રાજા પાસેથી નીકળી કોશાગાર–તે જુરીમાંથી જીવોને તીર્થકરની વાણીને ધર્મોપદેશ કર્યો. વિપુલ દ્રવ્ય શત્રુઓને આપી તેનું સૈન્ય પાછું મહાવીર નિર્વાણ પદ પામ્યા પછી કેટલાંક વર્ષ
વાળ્યું પછી એક દિવસે રાજાને પોતાના કેભરત ખંડમાં ફરી ધર્મોપદેશ કરી ૧૨ વર્ષ
શાગારની તપાસ કરી તે દ્રવ્ય થોડું લાગ્યું, પછી ગતમ સ્વામીએ નિર્વાણપદ પ્રાપ્ત કર્યું.
ત્યારે રાજાએ ખજાનચીને તે બાબત પૂછતાં આ પછી સુધર્મા સ્વામીએ તેવી જ રીતે ધર્મો
તેણે સર્વ હકીકત નિવેદન કરી. તેથી રાજાને પદેશ કર્યો, અને જૈન ધર્મને ઘણે પ્રસાર કોલ આવ્યો અને તેણે શટને તેના હૈયાં ર્યો. આ પછી જંબુસ્વામીએ તેજ કર્તવ્ય છોકરા સાથે કેદમાં નાંખ્યાં. ત્યાં તેના કુટુંબના સ્વીકાર્યું. તેમનું શરીર અતિ સુંદર
ઉ9સર્વ માણસ દુઃખી થઈ ગતપ્રાણુ થયા અને
હતું. તેમણે કેટલાંક દિવસ રાજય કર્યા પછી દીક્ષા
ફક્ત શકટ એકલે રહ્યા. પુનતે નંદ રાજાપર લઈ ૩૮ વ ધર્મોપદેશના કામમાં ગાળ્યાં.
ભાભી. શત્રુએ ચડાઈ કરી ત્યારે તે રાજાએ શકટને બંધ મહાવીર સ્વામી પછી ૬૨ વર્ષમાં થઈ ગયેલા મુક્ત કરી તેની સલાહ પૂછીત્યારે શકટે રાજાને ગતમ, સુધર્મા અને જંબ સ્વામીને કેવલી ન કરે. હું સન્યને પાછું મોકલાવું છું” એવું કહે છે, ત્યાર પછી વિષ્ણુ કુમાર, નન્દિમિત્ર કહી સ્વતઃ પર સન્યના સેનાપતીને મળી નન્દ
અપરાછિત, ગોવર્ધન અને ભદ્રબાહુ એ પાંચ તરકથી દહેશત તેના મનમાં જગાવી અને નન્દનું વિખ્યાત મનિ થઈ ગયા. આને શ્રત કેવલી સિન્યબળ દાખવી તે સિન્યને પાછું મોકલાવ્યું, કહે છે. આ પાંચ, ૧૦૦ વર્ષમાં થઈ ગયા ત્યારે રાજા પુનઃ તુષ્ટ થઈ સચિવ-૫દ તેને એટલે શ્રી મહાવીર સ્વામી પછી ૧૬૨ વર્ષ માં દેવા માંડયું, જવાબમાં કંટ કહ્યું. જે પદવીથઈ ગયા. અર્થાત ઇ. સ. પૂર્વે ૩૬૪ વર્ષમાં થી મારી કુટુંબીય મંડલી મરણ પામી ને થઈ ગયા. ભદ્રબાહુના સમયમાં ચંદ્રગુપ્ત પદવીજ ભારે જોઈએ નહિં પછી તે આપ રાજ થઈ ગયે, જૈન ગ્રંથમાં બે ચંદ્રગુપ્ત સંતુષ્ટ થઈ રાજાની પાસેજ રહે.

Page #57

૫૬
સનાતન જૈન, ગિફટ, સેપ્ટેમ્બર, ઓક્ટોબર, પછી તે એકદા કરતો હતો ત્યાં રસ્તામાં પાસે મોકલ્યો. તે ગુરૂએ તેને નિત્ય શાએક ચાણક્ય નામના દ્વિજને દંભ ખણતે દન ખવરાવી અંધ કર્યો. પછી અશોક જ્યારે જેમાં તેને પૂછ્યું કે “ ઉગેલા દબંને શામાટે મંડળ બની આવ્યા ત્યારે પુત્રની સ્થિતિ ભણે છે ? ત્યારે માણાર્ય ઉત્તર આવ્યા કે જેમાં તેને થશે ત્યારે તેણે પિતાના પુત્રને
તેનું કારણ એ છે કે મારે પગે વાગ્યું તેથી એક સુંદર રાજકન્યા સાથે લગ્ન કરાવી આપ્યું. હું તેને ખણું છું કારણ કે આપણને દુ:ખ દેપછી તે ઉભયને ચંદ્રગુપ્ત નામનો પુત્ર થયા. નારને નિવેશ કરવો તેજ ઉચિત છે.” આ
તેને રાજ્યારોહણ કરી અશોકે દીક્ષા લીધી વાત શકટને ગમી. જેણે આપણા કુંટુંબને નાશ કર્યો તે નંદ રાજાને જ નિર્વશ કરવો
અને ચંદ્રગુપ્ત રાજ્ય કરવા લાગ્યો. આ બીજે
ચંદ્રગુપ્ત, એ બેત તેણે ઘડે. આ કાર્ય માટે તેણે ચાણક્યને પિતાને આશ્રયે રાખ્યો. પછી શકટ
આ ચંદ્રઘુપ્ત જેની હતો તે સંબંધી પુર્ણ અને ચાણક્ય બંછેએ પરરાજ તરફ ગમન
આધાર છે. આના સમયમાં ભદબાહુ આચાર્ય
વિદ્યમાન હતા. તે રાજ જૈન ધર્મમાં ઘણો કર્યું અને તે રાજાથી નંદને પરભવ કર્યો અને ચાણકયે લાવેલા ચંદ્રગુપ્તને નંદની ગાદી પર
નિષ્ણાત હતો. તે એક વેળા નિદ્રામાં હવે
ત્યારે તેને નીચે આપેલા સાળ સ્વને કહી બેસાડ્યો આ પ્રમાણે બેલેલા વયન ખરાં કર્યા અને પછી સંસારમાં કોઈ સાર નથી એવું
તેની ફલશ્રુતિ પુછી. આ સોળ સ્વ ખરેસમજી શકટે જિનદીક્ષા લીધી. પછી શાસ્ત્ર
ખર ઘણું મજેદાર અને સાંપ્રત સ્થિતિને મળપઠનમાં પિતાને સર્વકાળ છેવટ સુધી ચાલ્યો. તાં આવે છે તેથી તેને ફલશ્રતીસહ અહીં આહીં સુધી શેકટનું આ અ૮૫ ચરિત્ર આ નીચે લખું છું. પરથી એક તે શકટ જેની હતો એવું કરે છે. ૧. કલ્પવૃક્ષની ડાળ તૂટેલી દીઠી. બીજું શાકટાયન વ્યાકરણ નામને જે ગ્રંથ છે ફલ–આ પંચમ (કલિ) કાલમાં ઘણુંજ તેના કર્તા ( ) પણ આજ ( શકટ ) તે
થોડા લોકો જિનદીક્ષા લેશે. એવું અનુમાન કાઢી શકાય છે. આ વાત છે , સુયસ્તિ થયેલો છે. હજાર વર્ષ પૂર્વની છે, ત્યારે ઉપરનાં અનુમાન ફલ-પંચમ કાળમાં ભદ્રબા પછી પૂર્ણ બહુધા ખરાજ છે એવું લાગે છે.
અંગપૂર્વ જ્ઞાન ધરાવનાર રહેશે નહિ. શક, ચાણકયે આણેલા ચંદ્રગુપ્તને ગાદી ૩. ચંદ્ર ચાહીણી સર અછિદ્ર જે. પર બેસાડવાથી તે રાજ્ય ઉત્તમ રીતથી ચા
ફલ–જિનશાસનમાં અનેક ભેદ પડશે. લવા લાગ્યું. તે જેનધમી હતું એવું જૈનસંથ. ૪. બાર ફેણવાળે સાપ જોયો. માંથી ઉલ્લેખ મળી આવે છે. આ પ્રથમ
ફલ–બાર વર્ષને દુષ્કાળ પડશે. ચંદ્રગુપ્ત' હોય. તેના પુત્ર બંધમાગર તેણે ૫. દેવેનું વિમાન ઉપર પાછું જાતાં જોયું. પિતાના પિતા પછી રાજ્ય ચલાવી છેવટે છે. ફલ–પંચમ કાળમાં ચારણ, મુનિ, વિદ્યાતાના પુત્ર “અશોકને રાજ્ય સેંપી પોતે
ધર આ ભૂમિમાં આવશે નહિ. દીક્ષા લીધી અને ધર્મ સંબંધી કાંઈ સ્પષ્ટ ૬. ઉકરડાપર કમલપત્તિ. ઉલેખ નથી. અશોક સર્વ કળામાં નિપુણ ફલ–-બહુધા વૈશ્ય લોક માત્ર જૈનધર્મ હતું. તેણે સર્વ રાજા અને શત્રુને છતી પુષ્કળ પાળશે, બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિય અને દેશ પાદાક્રાંત કર્યો. તેણે પોતાના કબાબ નામક
ન્યૂમતી થશે. પુત્રને વિદ્વાન બનાવવા માટે એક ગુરુ છે. સુતનું વૃંદ નાચતું જોયું.

Page #58

આગરા,
અર,કટાર]
શ્રી કુંદકુંદસ્વામી.
૫૭
થળ--આ પંચમકાળમાં મનુષ્યો ચંડી, સાથે દક્ષિણ દેશમાં વિહાર કરવા જવાનું ઠરાવ્યું,
મુંડી, ભૈરવાદિ નાના પ્રકારના કુદ- ચંદ્રગુપ્ત રાજની ભાવી સ્થિતિ ભયપ્રદ થશે વોની સેવામાં રહી અનેક જીવોની એવું જાણી ભદ્રબાહુ મુનિ પાસે દીક્ષા લીધી હિંસા કરશે.
અને તેણે તેમનું શિવ સ્વીકારી તેમને ૮. આગીઆને ચમકતે જે.
સાથે રહેવા લાગ્યો. ભદ્રબાહુ મુનીએ પણ પિફલ–જેનધર્મ સમ્યફ સવિસ્તર રહેશે તાના ૧૨ હજાર શિષ્યો સાથે દક્ષિણમાં
નહિ અને મિથ્યાત્વને પ્રચાર થશે. જાવાનું ઠરાવ્યું પણ તે સ્વતઃ અવધીશાની ૯. સરોવર બહુધા સૂકું હતું તેમાં એક બાજુ (અંતર્તાની) હોવાથી પિતાને અંત થોડા વડાં પાણી જોયાં.
ખતમાં જ થવાનો છે એવું જાણી પિતાના ફલ–જે હકાણે જિન કલ્યાણિક થશે ત્યાં વિશાખા નામક શિબને પટ્ટાચાર્યને અધિકાર ધર્મની ક્ષીણુતા થશે.
આવે, અને તેને દક્ષિણમાં રવાના કરી પોતે ૧૦. સોનાના પાત્રમાં કુતરું ખીર ખાતાં જોયાં. ધ્યાનસ્થ રહ્યા. ત્યારે ચંદ્રગુપ્ત પણ બાકીના ફલ–-ઉત્તમ કુળમાંથી લક્ષ્મી નીચકુળમાં શિષ્યો સાથે દક્ષિણમાં ન જાતાં ગુરૂ પાસેજ રહેશે.
રહ્યાં. તે બાર હજાર સાથે રામાચાર્ય અને એક ૧૧. વાંદરે હાથી પર બેઠેલે છે.
બે હજાર આચાર્ય પટણામાં કેટલાક શ્રાવકે કલ– પંચમ કાળમાં નીચ લોક રાજય આ ભયંકર દુષ્કાળમાં સંભાળ લેવી જોઇએ,
કરશે. ક્ષત્રિય રાજા કોઈ રહેશે નહિ. એવી તેને વિનંતિ કસ્વાથી પાટલી પુત્રમાં રહ્યા ૧૦. સમુદ્ર મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન જોયુ.
આ વિનંતિ ભદ્રબાહુના શિષ્યોને કરી હતી પણ ફલ--પંચમ કાળમાં રાજા લાક અન્યાયી તેઓની વિનંતિ પર લક્ષ ન આપતાં તેઓ
અને નીતિભ્રષ્ટ થઇ પવિત્તનું હરણ દક્ષિણમાં ઠેઠ ગયા. બંગાલામાં ઠાવેલા ભવિકરશે.
ખ્ય પ્રમાણે જેમ જેમ દુષ્કલમાં પિતાનું ઉગ્ર ૧૩. મહારથને નાનાં વાછરડાં જોડેલા દીઠા. સ્વરૂપ પ્રકટ કરવા લાગ્યો. તેમ તેમ રામાચાર્યો ફલ–વૃદ્ધાવસ્થામાં દીક્ષા પળાશે અને દિકની નિત્ય ક્રિયા ડેલાયમાન થવા લાગી.
તરૂણપણામાં કવચિત કોઈ દીક્ષા દુકાળને લઈને પટણામાં રહેલા આચાર્યોની લેશે. .
એવી ભયભીત સ્થિતિ થઈ કે એક દિવસે ત્યાં ૧૪. રાજપુત્ર ઉપર બેઠેલો જોયો. એક મુનિ આહાર લેવા જતાં એ ભૂખથી પીકલ–રાજ લોક ધર્મ અને દયા ન કરતાં ડિત મનુષ્ય તે મુનિને જોઈને તેનું ખૂન કીધું
અને મુનિનું પેટ ફાડી તેમાંથી અન્ન ભક્ષણ ૧૫. રનરાશીમાં માટી મેળવેલી જોઈ કર્યું. આ વૃત્ત બાકીનાઓએ રામાચાર્યને કહી;
ફલ–રાજા લોક નિર્ણય મુનીને દ્રહ કરશે. ત્યારે તેણે રાત્રીમાં આહાર લેવા જવું એવું ૧૬. બે કાળા હાથી લડતા જોયા.
ઠરાવ્યું, પણ પછી રાત્રીએ આહારે જતાં કરી ફા--જ્યાં જોઈએ ત્યાં પર્જન્ય પડશે મુંકવા લાગી ત્યારે તેણે આહારે જતાં એક
લાકડી લઈ જવાનું ઠરાવ્યું. પછી એકદા એક આ પ્રમાણે સ્વપ્નોની ફલશ્રુતિ જાણી મુનિ આહારે જતા હતા તેને એકદમ એક રાજ ચંશુપ્તને અતિ દુઃખ થયું અને ઉદાસ ગર્ભવાળી સ્ત્રીએ જોયા. યતિનું રૂપ જોઈ ને થશે. ભદ્રબાહુ મુનીએ પણ હવે બાર વર્ષને સ્ત્રીને એકાએક ગર્ભ પડી ગયો, આ સર્વ દુકાળ પડશે એવું જાણું પાનાના શિષ્ય છત્તાંત પુનઃ રામાયને નિવેદન કરતાં તેણે
હિંસા કરશે.

Page #59

પ૮
સનાતન જૈન
(ઑગસ્ટ, સપ્ટેમ્બર, ઍકટોબર.
વસ્ત્ર અને પાવરણ વાપરવાનું ઠરાવ્યું. આ ચર્ય એ વીરસંવત ૩૪૫ થી તે ૪૬૮ સુધી પ્રમાણે આ દિગંબરમાંથી બીજી શાખા ઉત્પન્ન માં થઈ ગયા. એટલ ઇસ. પૂવા ૧૮૧ થઈ. આ શાખાનું નામ શ્વેતાંબરા શાખા વર્ષથી તે ૫૮ વર્ષ સુધીમાં ઉપરોક્ત પાંચ આ પછી વધતાં વધતાં બલાય થઈ. ગુજરા- આચાર્ય થઈ ગયા. પછી એકદમ મનુષ્યોની તમાં બહુધા શ્વેતાંબરી મતનાંજ લોક જેવામાં બુદ્ધિ કમી થવા લાગવાથી પૂર્વ પાઠી જ્ઞાનને આવે છે. આવી વેતાંબરીની ઉત્પત્તિ છે. લોપ થયો પણ ૧૧ અંગ પૈકીનું જ્ઞાન કમી
પછી દુષ્કાળ ઉતરી ગયા પછી દક્ષિણ કમી થવા લાગ્યું. માં ગયેલા વિશાખાચાર્ય આદિ દશ અગીઆર ત્યાર પછી તે પટ્ટપર – હજાર શિષ્ય પાછા આવ્યા. દક્ષિણમાં જઇને સુભદ્રાચાર્ય- ૧૦ અંગના ધારક ૬ વર્ષ સુધી. તેણે તીર્થયાત્રા કરી કર્ણાટકમાં ગમન કરી યશભદ્રાચાર્ય-૯ , , ૮ , , પિતાની વૃકવ શૈલીથી સર્વને ધર્મોપદેશ દીધો બીજા ભદ્રબાદજી અને જૈન ધર્મને ઉત્તમ રીતિથી પ્રચાર કર્યો
( ૮ = ૧૩ આવીને “રામાચાય” ને મળ્યા અને થયેલા લોહાચાય— . દેવ તેમને દર્શાવી કૃત અપરાધ બદલ પ્રાયશ્ચિત અહંદઅલી આચાર્ય લીધું, અને પૂર્વવત મુનિ ક્રિયા પ્રમાણે તે ચાલવા લાગ્યા. રામાચાર્યને લાચાર્ય માધનંદી આચાર્ય—અને બીજા કેટલાક શિષ્યા હતા. તેઓ
- » ૨૧ • • દુષ્કાળમાં પ્રચલિત થયેલી રીત વાસ્તવિક ધારી ધરસેનાચાર્ય— ,, , સ્વેચ્છાચારીપણે ચાલવા લાગ્યા, અને તેજ પુષ્પદંતાચાર્ય–
૩૦ .. પિતાના શિષ્યોને ઉપદેશ દેવા લાગ્યા. આ ભૂતબળી આચાર્ય શ્વેતાંબરીને મૂળ પાયો. સારાંશ કે, ભદ્રબા: -
a 5૨૦ ઇ . ના સમયમાં આ નવીન વેતાંબરી મતની ઉ આ સવ આચાર્યા ક્રમે ક્રમે થઈ ગયા. પત્તિ દિગંબરીમાંથી થઈ, એટલો જ ઉલ્લેખ તે વીરસંવત ૪૬૮ થી તે ૬૮૩ સુધીમાં થ. અહીં કર બસ છે.
યા; એટલે ઇસ. પૂવ ૫૮ વર્ષથી તે વીર સંવત ૧૬૨ થી તે ૩૪૫ સુધીમાં ૪૦ સ. ૧૫૭ સુધીમાં ઉપરોક્ત આચાર્ય વિશાખાચાર્ય, પ્રેષ્ઠિલાચાર્ય, નક્ષત્રાચાર્ય ના થઈ ગયા; એટલે લેહાચાર્યને જ્યારે પટ્ટપ ગનાચાર્ય, જયસેનાચાર્ય, સિદ્ધાર્થચાર્ય, ધ ૧૧ મું વર્ષ બેઠું ત્યારથી ઇસવીસન શરૂ થ. તિસેનાચાર્ય, વિજયાચાર્ય બુદ્ધિસિંગાથાય, દે છે. તદુપરાંત બીજા ભદ્રબાના સમયમાં વીવાચાર્ય અને ધર્મસેનાચાર્ય એવા અગિયાર કમ સંવત ૪ હતું. આ સંવત્ વીકમ રાજના આચાર્ય ભદ્રબાબૂના પટ્ટપર ક્રમે ક્રમે બેસતા ગાદી પર બેસવાથી શરૂ થયો. આવું ચંપરથી ગયા. આ આચાર્ય ૧૧ અંગ અને દશ પૂ જણાય છે. 4 જ્ઞાનના ધારક હતા. આ ઈસવીસન પૂર્વ વિક્રમને જન્મ, જ્યારે સુભદ્રાચાર્યને પટ્ટ ૩૬૪ વર્ષથી તે ૧૮૧ વર્ષ સુધીમાં થઈ ગયા પર બેઠાં બે વર્ષ થયાં ત્યારે થયે એવો ઉલ્લેપછી તેઓની પછી તે પટ્ટપર અગીઆર ખ છે. વિક્રમ રાજાને બાવીસમે વર્ષે સિંહા અંગ પાડી આચાર્ય, નક્ષત્રાચાર્ય, જયપાલા સન મળ્યું એવું ઠરે છે. વિકમ સંવતના ચાર્ય, પાંડવાચાર્ય, ધ્રુવસેનાચાર્ય અને કંસા. સમય પછી ઈસવી સન ૩૮ વર્ષથી શરૂ થશે. . * નેધ:-પૂર્વ અને અંગ સંબંધી ઉલેખ આગળ કર્યો છે.

Page #60

ઓગસ્ટ, સપ્ટેમ્બર, આબર.)
એવુ આપરથી ઠરે છે; પણ વાસ્તવિક રીતે આજ વિક્રમ સ ંવત્ અને ઇસવી સન એમાં જે અંતર દેખાય છે તે ૫૬ છપ્પન વર્ષતુ છે; ત્યારે વિક્રમ સંવત્ જે આજ પ્રચલિત છે તે તેના જન્મશ્રી થયા હશે એવું દેખાય છે. કારણ કે સુભદ્રાચાર્યને પટ્ટપર ૪ અધિક વર્ષ, યશાભદ્રાચાર્યના આડે વર્ષ, અધિક ખીજા ભદ્રાના ૨૩ વર્ષ અને લેાહાચાર્યનાં ૧૧ વર્ષ મળી ( ૪–૧૮-૨૩–૧૧–૧૬ ) એમ ૫૬ વર્ષ બરાબર મળી રહે છે. આ પરથી વિક્રમ જન્મથી તે આજના પ્રચલિત સંવત્ થયે શરૂ થયા એવું દીસે છે; પણ આ સંવત્ છે એવુ ઠરે છે, સારાંશ કે શીર સૌવતથી વિક્રમ વિક્રમના જન્મથી કર્યો છે તે બરાબર છે.
શ્રીકુ દૐ દવામી.
તેના રાજ્યથી કિવા અંતથી કર્યાં ડ્રાય તા
થવાં
કેટલાંક વર્ષે તેમાંથી ખાદ્ર તેથી વીર સ ંવત્ તેથી પણુ વીર સંવતને અદ્યાપિ યોગ્ય નથી. કેટલાકના મત ( આધારથી ) ૨૫૫૬ વર્ષા અને કેટલાકના મત ૨૪૩૨ વર્ષના પડે છે. તા આજ પુષ્કળ વિદ્રાન ગૃહસ્થા અને સન્માનનીય જૈન પત્રકારાએ ૨૪૩૨ શ્રાદ્ય કર્યાં છે તેથી હુ પડ્યુ તે ણુ કરીને ચાલ્યેા છેં;
'
એ, અને આગળ જાય. નિર્ણય થયે
જૈન ઇતિહાસ—ગ્રંથકારોએ વિક્રમ સંવ ૫ ૪ મધ્યે થયેલા ખીજા ભબાકૂને પટ્ટના પહેલા અધિકારી કર્યો છે એનું કારણુ એવું દેખાય છે કે સંવત શરૂ થયા ત્યારથી આ પહેલા સ્થપાયા એટલે આમ થયું. આ પૂર્વે થઇ ગયેલા અને ઉપર વર્ણવેલ આચાય કેવળ ક્રમે ક્રમે ધર્મોપદેશ કરી ગયા તે પૂર્વી યાૉંએ પેાતાના પટ્ટ શિષ્યેાને કિવા મુનિને સંધના નાયક્રને અધિકાર દિધા હશે એટલું ઠરે છે. તેના અમુક એક ઠેકાણે પટ્ટ (ગાદી) છે એવા કાંઇ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ મળતો નથી, પટ્ટની સર્વ માહિતી ભદ્રબાહુથી અને ઘેાડી કુંદકુંદ ' આચાર્યથી મળી આવે છે તે
પ
પાછળ લખવામાં આવશેજ. ભદ્રાના પટ્ટ ઉજ્જનિમાં હતા.
પટ્ટાચાર્યનું ખીજુ` માન ગુપ્તગુપ્તી આ ચાને દીધેલ છે અર્થાત્ લાહાચાર્ય, અખેલી આચાર્ય માત્રનદી, ધસેન, પુષ દેતા ચાય, ભુતબળી આ સર્વને પટ્ટ સાથે કાંઇ સંબંધ ન હાવાથી તેના વિશેષ ઉલ્લેખ કર્યો નથી. ફકત તે એક અંગ જ્ઞાનના ધારક હતા એટલું જ.
વીરસવત્ હર મધ્યે અને વિક્રમ સંવત ૪ માં ત્રીજા ભદ્રબાહુ ગાદીપર (પટ્ટ પર) હતા. ૨૨ વર્ષ સુધી પટ્ટારૂઢ રહી તેણે વીર સંવત ૫૧૪ માં પોતાના શિષ્ય ગુપ્તગુપ્તી મુનિને પટ્ટાધિકાર આપ્યા ને પોતે ધ્યાનસ્થ થયા. ગુપ્તસુપ્તી મુનિએ નવ વર્ષ પટ્ટાધિકાર ગલાવી વીરસ’વત્ પર૩ માં તે પટ્ટ માધનદી આચાર્યને આપ્યા. તે સમયે શ્વેતાંબર પટ્ટની
સ્થાપના થઈ. ત્યાર પછી માધનદી આચાયે ૪ વ પટ્ટ ચલાવી વીરસંવત પર૭ માં એટલે વિક્રમ સંવત્ ૪૦ માં તે ઉપર પેાતાના મુખ્ય શિષ્ય જિનચંદ્ર'ને બેસાડી પાતે ધ્યાનસ્થ થયા તે સમયે ઇસવીસન ૨ હતા. ઇસવીસન ૨ મધ્યે જિનચંદ્ર આચાર્ય પટ્ટારૂઢ થયા, તે આપણા ચરિત્રનાયકના મુખ્ય ગુરૂ તેમનું એકદર આયુષ્ય ૬૫ વર્ષ ૨ મહીના અને ૯ દિવસનું હતું, તેને કાલ્ગુન શુદિ ૧૪ મૈં દિન પેાતાની વયના ૧૬ મા વર્ષે ગુરૂ માધનદી આચાર્ય પાસેથી ગાદી મલી. તે મહા મનેાનિગ્રહી હાવાથી સર્વે શિષ્ય તેમને સયમ જોઈને અતિશય નમતા રહેતા હતા. તેણે પાતાના સર્વાં શિષ્યાને હુશીઆર કરી પાતે પોતાની અસ્ખલિત વાણીથી સર્વાં પ્રાણી માત્ર તે ધર્મોપદેશ કરતા અને પેાતાની ૬૫ મા વર્ષની વયે પેાતાના પટ્ટશિષ્ય-કુંદકુંદ આચાય ને સ્વતઃ પેાતાના-પટ્ટ ઉપર અભિત્રિકત કરી પેાતે વનના માર્ગ સ્વીકાર્યાં. આ પટ્ટ શિષ્ય આપણા ચરિત્રના નાયક છે તે તરફ હવે આપણે વળીએ: વાચક વર્ગ;
.

Page #61

સનાતન જન.
ઑિગસ્ટ, સરકાબર
નાયકની બહુ વાત જોઈ પણ. તેના. ચરિત્ર ૮ અંતતાંગ–અંતકૃત કેવલીનું વર્ણન પર્યત અતિહાસિક માહીતી હવાની જરૂર નાત્મક શાસ્ત્ર. લાગવાથી તે અહીં લખી છે. આ નૂતન ૯ અનુત્તરાંગ-પ્રત્યેક તીર્થકર સાથે દશ માહીતી બદલ કંટાળો ન ખાતાં ઉલટથી એક મુનિઓનું સ્વર્ગગમને થયું તેનું વર્ણન શાસ્ત્ર. ધર્મની ઐતિહાસિક નવીન માહીતી મેળવીને * ૧૦ પ્રશ્નવ્યાકરણગ- ધર્મકથા ૪ અને - આનંદ પ્રદર્શિત કરશે એવી પૂર્ણ આશા છે. ધન ધાન્ય, લાભ, હાનિનું શાસ્ત્ર. હવે મહાવીર તીર્થંકરથી અત્યાર સુધી નવલ ૧૧ વિપાકવ્યાંગવેદનીય, સાતા અસાવિશેષ થયું તેને સંક્ષેપે વિચાર કરીએ. વાંચક તાકર્મ વર્ણન. વર્ગ ! થોડી સબૂરી કરશે. આ માહીતિ ૧૨ દૃષ્ટિ પ્રવાદાંગ–૧૪ પૂર્વ, ૫ પ્રાપ્તિ આપને ઉપયુકત હોય તેવું જ છે.
૫ ચૂલિકા, ૧ ચત્ર અને ૧ પ્રથમાનુગનું જૈન ધર્મ અનાદિ છે. તે તેની સ્થા- વર્ણનાત્મક શાસ્ત્ર. પના પ્રથમ તીર્થકર વૃષભદેવ–ચદમાં મનું પ્રત્યેક અંગની પદ સંખ્યા ૧૮ હજાનાભિરાયના ચિરજીવ-એમણે કરી એવો ન રથી તે ૧ અબજ સુધીની છે. બાર અંગની ધર્મને મત છે. જેનધર્મમાં વિશેષ મહત્વની પદ સંખ્યા ૧૧ અજ, ૧૩ કરોડ, ૧૨ લાખ
વ્યકિત શું તે તીર્થકર છે. તીર્થકર એટલે ધર્મ ૩૮ હજાર ને પાંચ છે. પ્રત્યેક પદમાં ૫૬ તીર્થના પ્રવર્તક તેને પાંચ નમતી, કૃતિ, કેટી પઢાંઅધિક કલેક છે. આ બાર અંગનું અવધી (અંતર્તાન) મનપર્યય (મને આળ- વર્ણન હવે ૧૪ પૂર્વનું સંક્ષિત વર્ણન:-- ખવું) કેવલ જ્ઞાન (ત્રલોકમાંના સર્વ સ્થાવર, ૧ ઉત્પાદ પૂર્વ સર્વ વસ્તુની ઉત્પત્તિ, જંગમ જીવોનું, દેવાદિકનું, સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને વિનાશ અને સ્થીરપણાનું વર્ણન. પાતાલનું જ્ઞાન હોવું તે) તેની પ્રાપ્તિ થયેલી છે અગ્રાયણ પૂર્વ સુનય, કુનય અને છે. ૧ર અંગ અને ૧૪ પૂર્વ જેટલું જ્ઞાન પૃથ્વીનું જાતિભેદાત્મક વર્ણન તેઓને છે. ૧૧ અંગનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન – ૩ વીર્યાનુવાદ પૂર્વ ૬૩ શલાકા પુરૂષોની
૧ આચારાંગ–મુનિ ક્રિયા ૨૨ પરિવહ, શકિત અને વૈયમિક વર્ણન. ૨૪ પરિગ્રહનું વર્ણનાત્મક શાસ્ત્ર.
૪ અતિ નાસ્તિ પૂવે સંતભંગ (સ્યા. ૨ સકૃતાંગ- દેવ, ગુરૂ, શાસ્ત્ર, ધર્મનું વાદ) અને શાશ્વત, વિનાશક વાતુનું વર્ણન. તથા શ્રાવકેનું વિનયાત્મક શાસ્ત્ર.
૫ જ્ઞાન પ્રવાદ પૂર્વ મતિ આદિ જ્ઞાનના ૩ સ્થાનાંગ-૬ ગુણસ્થાન અને ૧૪ ૮ ભેદ અને ગણિત વિષય ફલ ઉત્પત્તિ વર્ણન. ગુણસ્થાનેનું વર્ણનાત્મક શાસ્ત્ર.
સત્ય પ્રવાદ પૂર્ણ હયાદિ ૮ સ્થાનેથી ૪ સમવાયાંગ-દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવ. સ્વરોચ્ચારાત્મક વર્ણન. ધર્મ અધર્મ 9 નરક, ૧૬ સ્વર્ગનું વર્ણનાત્મક
૭ આમ પ્રસાદ પૂર્વ કર્તા, કતા, શાસ્ત્ર. . .
નિત્ય, અનિત્ય, જીવ સ્વભાવ અને જિ. ગુ. ૪૬ ૫ વ્યાખ્યા પ્રાપ્તિ-છવ, અસ્તિ, નાસ્તિ, ૮ કર્મ પ્રસાદ આઠ કર્મનું વર્ણન નિત્ય, અનિત્ય અને ૬૦૦૦૦ પ્રશ્નોત્તરે. ૯ પ્રત્યાખ્યાન પૂર્વ પાપક્રિયાને સ્થાન
૬ સાનુકથાંગ તીર્થ કરના તથા ગણધરના અને ૬ સહનન (શરીર)નું વર્ણન : પુણ્યનું વર્ણનાત્મક શાસ્ત્ર.
૧૦ વિદ્યાનુવાદ પૂર્વ મહા વિલા ૫૦૪, - ૭ ઉપાસકાધ્યયન. અતિ દેવ, નિગ્રંથ લઘુવિઘા ૭૦૦ અષ્ટાંગ નિતિજ્ઞામ વ. ગુ, દયાધર્મનું વર્ણનાત્મક શાસ્ત્ર
૧૧ કમાણવા ખૂબ જ ના

Page #62

ગ૭ સપ્ટેમ્બર, ઍકટોબ } શ્રીકુંદકુંવારી. મંગલ સાવ ૫ કલ્યાણિક ૧૬ ભાવનાનું પણ પ્રસાર થયો તે સિવાય હિમત પણ વર્ણન.
કિંચિત હતો. અહીં બાહમત કયારે સ્થાપત્ર ( ૧૨ પ્રાણાનુવાદ પવી. વૈદ્યક, ગારંગ, થશે તેનો ઉલ્લેખ કરીએ તે માગ્ય થશે
સ, ૮ ગ, વાયુજ્ઞાનાત્મક વર્ણન, નહિ એમ ધારી નીચે લખું છું – ૧૩ ક્રિયા વિશાલ પૂર્વ પુરૂની ૭ર ક મહાવીર સ્વામી પૂર્વે બરાબર બસો વર્ષ લા, સ્ત્રીના ગુણ, શિલ્પભે, ૮૪ નું વર્ણન પહેલાં જૈનેના વીશમાં સર્વ જગ વિખ્યાત
૧૪ લોકબિંદુ પૂર્વ, ત્રણ લોકનું વર્ણ શ્રી પાર્શ્વનાથ સ્વામી થઇ ગયા હતા. તેની + નાત્મક શાસ્ત્ર.
છિી પિહિતા શ્રવ જૈન મુનિના શિષ્ય મુદ્રિકાતિ ચોદપૂર્વની પદ સંખ્યા; ૯૫,૫૦,૦૦,૦૦૫ મહાન શાસ્ત્રવેત્તા હતે. તે પંલાસ નગરીમાં છે આ દપૂર્વનું વર્ણન,
સરયુ નદીને કાંઠે તપ કરીને રહેતે હતે. એક આટલું જ્ઞાન તીર્થકર કેવલી, શ્રુતકેવલી તેણે નદીમાં મૃત મરછી જોઈ ત્યારે તેના - અને કેવલીને હોય છે. આ જ્ઞાન શ્રી મહાવીર નમાં બોલ્યા મહિલા થ હિંસા ન તીર્થકરને હતું. સાધારણ કેવલીને પણ આ કરવી એ પરમધર્મ છે પણ આ મચ્છી હીંસા જ્ઞાન હોય છે, ફક્ત તેને પાંચ કલ્યાણિક હે- કર્યા વગર મરી ગઈ છે તે તેને ભક્ષણ કરવા યછે, આ નથી હોતાં. કલ્યાણિક એટલે ઈદ માં હરકત શાની ? અર્થાત તેમાં કાંઈ દેવ નથી, તરફથી થનાર તીર્થકરને ઉત્સવ તકેવલીને કારણ કે તેમાં જીવ નથી, મછી નિર્જીવ છે. ૧૦ અંગના શા મુખેત હોય છે. મહાવીર આ વિચાર કરી તેણે તે ખાધી. આ તેના થી તે જમ્મુ સ્વામી પર્વત ઉપરોક્ત જ્ઞાન ગુરૂએ જાણવાથી તેને પ્રાયશ્ચિત કરવાનું કહ્યું. હતું. ભદ્રબાહુ સુધી તે કમી પ્રમાણમાં રહ્યું. પણ તેણે તે કર્યું નહી! અને અંગપર લાલ ધર્મસેનાચાર્ય પર્વત ૧૧ અંગે અને ૧૦ - વસ્ત્ર ધારણ કરી બ્રૌદ્ધ મત સ્થાપન કર્યો. આ વનું જ્ઞાન રહ્યું. કંસાચાર્ય સુધી પાઠે ૧૧ બૌદ્ધ ધર્મને મળ પાકે. આજ “અહિંસ ૫ અંગનું જ જ્ઞાન રહ્યું. સુભદ્રાચાર્ય ૧૦ યશભ- રમે ધર્મ” છે એવું લાખો બૌદ્ધ લોક માને છે દ્રાચાર્ય ૯ બીજા બાહુભદ્રાચાર્ય ૮ અંગના પણ વર્ષમાં કેટલાં માંછલાં, વાંદા, આદિ પ્રાણીને ધારક હતા. ભૂતબળી પર્યત એકજ અંગનું નાશ થતો હશે તે જાપાતી અને ચીન લોકના જ્ઞાન રહ્યું. અને કંઇકદાચાર્ય સુધી છે. અં. ઈતિહાસ પરથી પણ સમજાશે. આ માટે વિશેષ ગના જ્ઞાતા કેઇ રહ્યું નહિ, પણ આજ જેમ ઉલેખ વિસ્તાર પૂર્વક અહી કરવાની જરૂર અંગજ્ઞાનનો અભાવ થયો છે, તેવી જ સ્થિતિ તે નથી. આ બોની ઉત્પત્તિ હવે કેટલાક કહેવખતે નહોતી. અહિં ડી, ત્યાં થોડી એમ છે કે અશોક વગેરેએ :તે ધર્મ ઉત્તમ પા
ડી થેલી માહીતિ રહેલી હતી. સારાંસ, કંદ જે એ વાત જુદી છે, પણ મૂળ રચના એવી કંદ આચાર્યના સમયમાં તીર્થકરના સમયનું છે કે તે વખતે આ ધર્મ આપણા ચરિત્ર નાઅગમ્ય જ્ઞાન કંઈ રહ્યું નહોતું. પણ તેને અ. યકના સમયમાં એક ઉન્નતિ જોઈને ગંભીર ભાવ તે વખતે થયો હતો. એટલે તે સમયે સ્થિતિમાં આવી પહોંશે હો, અમે તે વખતે શાસ્ત્રીયજ્ઞાન ઘણુંજ થયું પણ રહ્યું હતું બીજા આપણું ચરિત્ર નાયકનો ઉદય થયો. તેમ બારવમાં ભયંકર દુકાળ પડવાથી જૈન ધર્મ બધી બાજુઓ પરથી આવતા હુમલાને આવી માં એક નવીન મત પ્રચારમાં આવ્યો હતો તે શકયા નહિ છતાં તેઓએ તે હુમલાને કાણ કોણ? કદાચ તે તાંબર હોય. તે વધારે વ. પલ્સ રીતે શ્રેષ્ઠતા અપાવી નહિ. અત્યાર પછી ધારે પિતાને પગ લંબાવે છે તેથી તે મતને બાજુ ન વળતાં અમારા થાકી ગથલ વાંચ

Page #63

સનાતન જૈન.
-
ગિસ્ટ, સપ્ટેમ્બર આકબર.
વને હવે આપણા ચરિત્ર નાયકની ઓળખાણ બાઈ સરખા ચેલા અગમ્ય (પૂર્વીત્ય) ગુરની કરાવવાની શરૂઆત કરું છું.
સેવા કરવા મંડયા છે. તે પ્રકારના જ્ઞાન, અને આ૫ણું ચરિત્ર નાયકનો જન્મ માલવ
ધ્યાત્મ જ્ઞાન, શિખવાપર લોકનું ચિત્ત હતું. દેશમાં (માલવામાં) બુંદી-કટા નજીક આવેલા
તે વખતે ભારત વર્ષ સુસંપન્ન હતું. અને સીભારાપુર નામે સંસ્થાનમાં થયો તે વખતે તે
કંદર બાદશાહની સ્વારી સિવાય તેને બીજા નગરમાં કુમુદચંદ રાજા પોતાની કુમુદચંદ્રિકા એકપણ દુ:ખનો પરિચય પડ્યો નહતા. આવા રાણી સાથે રાજય કરતા હતા. અને બહુધા
અને બધા સુભિક્ષ વત્તે શું લોકોને પેટભર મેળવવાને ધંધાધારી વ્યાપારી વસતા હતા. તેમાં એક
જ્ઞાનની જરૂર હતી ? નહીં, નહીં! તેનું સમગ્ર કંદશ્રેષ્ઠી નામે સધન અને ધાર્મિક વેપારી છે
મારા ચિત્ત ક્ષત્રિયવિદ્યા અને બ્રહ્મવિદ્યા-અધ્યાત્મ હતો. આ ગૃહસ્થ આપણું ચરિત્રનાયકની તા- વિદ્યામાંજ હતું. કુંદશેઠ પોતે સ્વત સધન થર. તેને કંતલા નામની સહચારિણી હતા. વ્યાપારી હોવાથી દ્રવ્યની આશા એવી વિશેષ તે કોણ હતા તે વાંચકને જણાવવાનું કામ ન હતી તેમજ પોતાનો પૂત્ર ક્ષત્રિયવિદ્યામાં નથી. આ ઉભયથી વીર સવંત ૪૯૭ વિક્રમ પટુત્વ મેળવે તેમ પણ લાગ્યું નહીં. તે સમયે સવંત ૫ માં આપણું ચરિત્ર નાયક જમ્યા. મોટા અને સર્વ માન્ય અધ્યાત્મજ્ઞાન પ્રચલિત માતપિતાના નામમાં રહેલું સાદસ્ય જોઇને સ- હોવાથી ત્યાં તેનું ચિત્ત વહ્યું એ કહેવાની વએ અર્ભકનું નામ “કુંદકુંદ પાડયું. પિતાને જરૂર નથી; પણ ગુરૂને માટે કેની યોજના પુત્ર થયો તેથી કુંદ શેઠે ત્યાંના શ્રી શાંતિનાથ કરવી એ પ્રશ્ન, હતા. પુત્રને પણ હુશીઆર સ્વામીના મંદિરમાં દેવની પૂજા કરી જન્મેલા અને વિદ્વાન થાઉં એવી ઈચ્છા હતી અને પુત્ર વંશની યશશ્વજ આકાશમાં ચડાવી. એ. તેથી તેણે પિતે પિતાના ગુરૂની-શિક્ષકની ટલે ત્યાંના તે મંદીરપર વજા ચઢાવી શિખરપર ગોઠવણ કરી તે નીચે પ્રમાણે કલશ પણ ચઢાવ્યો. અસ્તુ. આગળ જતાં આ એક દિવસે કુંદકુદ કુમાર પોતાના પત્ર ખેલ ખેલતે સાને આનંદદાયક થઈ ગેડીઆ સાથે ખેલ ખેલતે વનમાં આવ્યા, પડશે. દિવસેદિવસે કુમાર વૃદ્ધિ પામતે ગયો. પચ ત્યાં તેને એક નગ્ન, શાંત અને ક્ષમાવાન મુનિ વર્ષ પછી કેવલ બાલ્યાવસ્થા પસાર થઇ, અને દૃષ્ટિગોચર થયા. સાધારણ નિયમ એવો છે કે બીજા ચાર વર્ષ ગયા એટલે ખેલ કરવા સિ. કેઈ આચાર્ય, મુનિ કિંવા સાધુ હોય ત્યાં જઈ વાય છે બીજે હતો નહિ, તેના સબતીઓ- નમસ્કાર કરી પૂજા કરવી જોઈએ. આ નિયમાં પિતે હમેશાં સાથી વધારે ચડીઆતે હતો. માન્વયે તે વખતે તે મુનિની સમક્ષ પુષ્કળ તે પુત્ર એકદમ હેટ થવા લાગે. આ જે. પિરા -શ્રાવક આવી બેઠા હતા, અને કેટલાક ઇને પિતાને શિક્ષણ માટે કાળજી પડી. તે તેની પૂજા કરતા હતા. આ પ્રકાર જોઈને વખતે આજના જેવું શિક્ષણ નહતું. શાળા, તે કુમારની સાથે આવેલા તેના સબતીઓએ વિધાલય, વિશ્વવિદ્યાલયને તે વખતે અભાવ તે તરતજ પોબારા ગણ્યા, પણ કુમારના હતે એ સ્પષ્ટ છે. બહુ થાય તે તે વખ્ત એક મનની અવસ્થા તે સમયે કંઇ ભિન્ન જ થઇ અધ્યાપક પિતાને ઘેર વિદ્યાર્થીઓને રાખી અને મનમાં ફુરી આવ્યું કે (યાબાસ, મુનિશિક્ષણ આપતે. તે વખતે વળી આ વર્ષ) જે મનુષ્યને તારા જેવા જગતની સર્વ જના જે પ્રખર જીવનકલહ પણ નહતું. જગ્યાએ પૂજા હોય તે તે ખરેખર તારા અને લોક જીવનકલહ માટે શીખતા નહતા. શાંત, ગંભીર, ઉદાત્ત અને સર્વ હિતકારી પણ આજે જેમ જ્ઞાન માટે–પાશ્ચાત્ય સ્ટાન્ડર્ડ. સદ્દગુણોનું અનુકરણ કરશે. આ મામ

Page #64

શ્રીકુંદકું દવામાં
ઑગસ્ટ, સપ્ટેમ્બર, ઢાબર, ]
સ્વાર્થ સીવાય અન્ય વસ્તુમાં નજરે ન પહાંચાડનારી વ્યક્તિઓ પુષ્કળ છે પણ સ્વાર્થ સાધી પરહિત કરનારી તારા જેવા વ્યકિત ખરેખર વિરલજ તેથી તનેજ આ જગમાં ધન્યવાદ છે ! આવા વિચાર કરી તે કુંદકુમાર ખીજા છેાકરાઓ સાથે ધર ન જતાં કેટલાક તેના સાબતી કે જે તેની રાહુ બેઇ
૭
રસ્તામાં ઉભા રહ્યા હતા તેને સાથે લઇ તે દિગંબર મુનિ પાસે આળ્યા, અંતે મુનિનાં તપ, ધ્યાન અને ધ્યાન અને દયાભાવથી બનેલું શાંત અને ગંભીર રૂપ જોઇને અને ત્યાં ચાલતા ધર્મોપદેશ સાંભળીને ત કુંદકુંદ કુમારનું ચિત્ત થંડું ગાર થઇ ગયું, અને તે મુનિને નમસ્કાર છેટેથી કર્યાં અને તે મુનિના ધર્મોપદેશ સાંભળી તેના મનમાં નાના કલ્પના તરંગ ઉઠવા લાગ્યા કે ખરેખર મુનિ, આ સંસાર અસાર છે, ભા બાપ ભાઇ સર્વે માયાનું બજાર છે, આ વતે મનુષ્ય, તિર્યંચ, નરક અને દેવ ગતિમાં એકલું ભ્રમણ કરવું પડે છે, જેમ સુખના ભાતા એકજ છે તેમ અસહ્ય દુ:ખાને ભેતા આ જીવ છે, નરજન્મ દુર્લભ છે અને તેમાં સદ્દમ પ્રાપ્તિ દુર્મિલિ છે તેથી કાન્તા લીય નાયવત્ મળેલા જન્મ ચાલ્યેા ન જાય માટે ઇશ્વર ચિહ્નનમાં તલ્લીન થવા જેવુ ખરૂં કલ્યાણ જીવને બીજી કાઇ નથી. આ મુનિનું કહેવું તેને તદ્દન યથાર્થ લાગ્યું. આ પણે એ સ્વતઃ આ વિચાર પ્રમાણે ચાલીએ તા માબાપને દુ:ખ થશે પશુ વિચારને અ ંતે એ આવ્યુ કે—મા બાપ કેનાં? જીવમાં જીવ છે ત્યાં સુધી મારૂં મારૂ સામેાલે છે પણ એકદા જીવ નીકળી ગયો એટલે સર્વ સબંધ અને સગપણુ તૂટયાં. જે મૃદુ શરીરને ઉત્તમ સ્વાષ્ટિ પદાર્થોથી પાષણ કરીએ, ઉત્તમ વચ્ચેથી સુશેાલિત કરીએ તે શરીરના આખર ચિતાપર નાશ થવાના ! અર્થાત્ આ સંસાર કેવળ માયાવી—ક્રોધ, માન, માયા, કૈાલનું
બજાર છે. ક્રોધ, માનને ત્યા સિવાય ખરી આત્માન્નતિ નથી. હવે જે થાય તે ભલે થાય પશુ હુ' આવા સજ્જન અને હિતકર મુનિની સાબત છેડનાર નથી. આવા દ નિશ્ચય કરીને એ તે મુનિ પાસે ગયા. તે મુનિ કાણુ હતા તે વાંચકે જાણી લીધુ હરશે
આ સંવત્ ૪૦ માં પટ્ટારૂઢ થયેલા જિનચંદ્ર મુનિ, કુંદકુંદકુમાર તેને નમસ્કાર કરી તેમની પાસે જઇ બેઠા. અને તેની પાસે જ્ઞાનામૃત પ્રાશન કરવાની ઇચ્છા દર્શાવી. આ વખતે તેની વય ૧૧ વર્ષની હતી,
આ કુંદકુંદકુમારે આખરે જિનચદ્ર મુનિ નું શિષ્યત્વ સ્વીકારી પોતે ત્યાંના સધની સાથે જ્ઞાનાર્જન કરી ચાલ્યેા, આ સર્વ વૃત્તાંત તેના માતપિતાએ જાણ્યું; અને આશ્ચર્ય ચકિત થયા પણ એક દૃષ્ટિથી તેમને તે યાગ્ય લા ગ્યુ અને વિચાર્યું કે પુત્ર જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટે ગયેા છે, અજ્ઞાન માટે નહિં અને તેથીજ તેઓએ પાતાના મનનું સમાધાન સ્વતઃ કર્યું.
મા વર્ષોની
કુંદકુંદકુમારે પેાતાના ગુરૂ પાસે રહી જૈનશાસ્ત્રના ઉત્તમ અભ્યાસ કર્યો, અને જિનચંદ્ર આચાર્યના સર્વ શિષ્યામાં પાતે ૫ટ્ટશિષ્ય થયા અને આ અધિકાર તેની સંસાર વિષે પૂર્ણ વિરક્તિ જોઈનેજ આપવામાં આવ્યા. દકુમારે પોતાની ૩૩ વયે ગુરૂ જિનચંદ્ર પાસેથી દીક્ષા લીધી. જિનચંદ્રાચાર્ય પોતે અવધીજ્ઞાની મુનિ હતા; તેણે પોતાના અંતકાળ સમીપ જાણી પોતાના પટ્ટશિષ્ય કુંદકુંદને પટ્ટાધિકાર આપ્યા, અને પોતે ધ્યાનસ્થ રહ્યા. સમાધિસ્થ થયા. જે સમયે તેને પટ્ટાધિકાર મળવાથી તે પટ્ટાચાર્ય થયા તે વ ખતે વીરસત ૫૩૬ અને વિક્રમ સંવત ૧૪૯ હતા. આ પટ્ટાભિષક પેાતાના ગુરૂ પાસેથી પોષ વદ ૮ થયા અને હવેથી કુંદકુંદચાય પટ્ટાધિકારી બન્યા. અત્યાર સુધી સધળી ગાદી ઉજનિીમાં થઇ ગઇ એવા પટ્ટાવલીમાં પૂર્ણ ઉલ્લેખ છે. આ વખતે માત્ર નિહાળે

Page #65

મ
સાર્જન જૈન,
[આગસ્ટ, સપ્ટેમ્બર, આટખર,
ઠંાણે સ્થાપવામાં આવી. તેના ઉલ્લેખ પછી કરીશ. જયારે જે પટ્ટાધિકારી થયા તે વખતે દિગાર મુદ્દાધારી મુનિ હતા એ માત્ર પકકી રીતે લક્ષમાં લેવું જોઇએ. કુંદકુંદચાર્યની નીચે
બ્યનું સ્થાન ઉમાસ્વામીને દીધેલું હતું, અને તે જ તેની પછી પટ્ટાધિકારી ધન્યા. અસ્તુ.
મનમાં તેણે શ્રો મંદરસ્વામીનુ· સમાશરણુ ચી. તે શ્રી મંદર સ્વામીને ત્રિકરણ શુદ્ધિથી નમસ્કાર કર્યો, તેની સાથે ચમત્કાર એવા થયા કે વિ દેહ ક્ષેત્રમાં રહેલા શ્રીમદસ્વામીએ તે આ ધણા શિષ્યાની મંડળી હતી. તેમાં મુખ્ય શિ-ચાર્યને ત્યાં સમાશરણમાં સભામાં ગભાર નાદમાં દિશ્ય ધ્વનિ દ્વારા ધર્મવૃષ્ટિ સ્તુ એવેા આર્શિવાદ આપ્યા. તે વેળાએ તે સભામા વિદેહ ક્ષેત્રના ચકૃતિ પદ્મથ રાળ સ માશરણમાં ખેઠેલા હતા. તેણે અહીં કાઇ નવીન આવ્યેા નથી અને શ્રીમદર સ્વામીને કાને ‘નર્મદૃષ્ટિતું,' કહ્યું એવુ મેટી નમ્રતાથી પૂછ્યું, ત્યારે ઉત્તર ત્યાંજ મળ્યા કે રાજા; આ દ્રીપની દક્ષિણે ભરત ક્ષેત્ર છે ત્યાં તુરત પચમકાલ–ભય કરકાલ વર્તમાન છે. તે વિ-ક્ષેત્રમાં ભારાપુર નગરીના બાહ્યોપવનમાં રહેલા શ્રો કુંદકુંદ સ્વામીએ ધ્યાનસ્થ રહી મને નમરકાર કર્યાં; તદુપરાંત’ ત્યાં પચમકાળ હોવાથી અધર્માં, પાંખડી, વ્યસની, હિંસક આદિ મ નત્તિના ધણા લોક વસે છે. સંયમી, જિનમતાનુયાયી મુનિ ધણા થાડા છે; કુલિંગી ધા છે. તે ક્ષેત્રમાં ધણા થાડા નર છે તેથી તે
દ મુનીએ પાપ નષ્ટ થવા અને મનમાંથી શંકા દૂર થવી એ ધણું દુરે છે તેમ જાણી દુરથીજ ફ્કત સ્મરણ કરી મને નમસ્કાર કર્યાં તેથી મે તેને આટલેાજ આશિવાદ આપ્યા
જિનચંદ્રાચાર્ય સ્વર્ગસ્થ થયા પછી તેણે ઉત્તમ રીતિથી પેાતાના અધિકાર ખાવવાની શરૂઆત કરી. પોતાના શિષ્યેાને ચારે તર માકલી જૈન ધર્મના પ્રસાર કર્યો અને ચારેકર ધર્મોપદેશ સતત શરૂ કર્યાં. ગુરૂની . પછી તે સ્વતંત્ર આત્મકલ્યાણુ માટે તપ કરવા લાગ્યા. માગળ જતાં આત્મ નિશ્ચયથી અનેક કલ્પીત શંકાનું સમાધાન કર્યું. તે વખતે તેને માત્ર શેષ શ્રમ પડયો કારણ કે તે સમયે અંગ અને પૂર્વજ્ઞાનના લાપ થયેલા હતો, સીવાય અવધી જ્ઞાની કેાઈ હતા નહિ. ત્યારે પાતાને ઉત્પન્ન થયેલી શંકા કાણુ નિવારશે તેની મેરી પંચાત ચ. પણ તેના મનમાં એક યુક્તિ સજી તે એક વિદેહ ક્ષેત્રમાં શ્રી મંદરસ્વામી સાશ્વત કે ક્લી છે ત્યાં જઈને તેના પાસેથી સ્વત ંત્ર કાનું નિવારણ કરવું પણ આપણે માનવી છીએ. તે ક્ષેત્રમાં આપણું ગમન ક્યાંથી થઇ શકે ? વિદ્યાધર કે વિમાનની સહાયતા વગર તે ખમવું મુશ્કેલ અને અશકય. ત્યારે આ વિચાથી તે નિરૂપાય થઇને પેાતાના ગુરૂએ કહેલી મુનિ ક્રિયા સિવાય બીજગતિ નથી તેમ જાણી તપ કરવા મંડયા અને પંચ મહ:વ્રત ઉત્તમ રીતિથી પાક્ષન કરવા લાગ્યા.
શ
જે વખતે કુંદકુંદનું ઉપલુ વૃત્તાન્ત શ્રી મદર મુનિએ પદ્મથને કહ્યું તે વખતે તે સ્થલે શ્રો કુંદકુંદ મુનિના પૂર્વ *જન્મના બે ભાઇ જે મરીને પુણ્યાલથી તેજ ક્ષેત્રમાં જન્મ્યા હતા તે હાજર્ હતા અને તેઓએ ઉપલૢ વૃત્ત જાણ્યું. તેથી તે તરતજ ત્યાંથી ઉડી અને વિ આવીમાંનરૂઢ થઇ ભરત ક્ષેત્રમાં આવ્યા અને શ્રી મ દરસ્વામીએ કહ્યા પ્રમાણે ખારાપૂરના બહિવાનમાં આવ્યા અને ત્યાં કુંદકુંદ મુનિને જોઇને તેઓએ તેને સાષ્ટાંગ નમસ્કાર કર્યો. તે તે વખતે આગળ થોડુંક કર્યું છે.
કાઇ એક વેળા શ્રી કુંદકુંદાચાર્ય સ્તાં કરતાં એકલા આરાપુરીના બહીરૂધાનમાં તપ કરવા લાગ્યા, અને દૃઢ ધ્યાનથી પદ્મસ્થ પિ’ડસ્થ, રૂપસ્થ, અને રૂપાતીત એ ચાર નનાં વિચાર કરવા લાગ્યા. ધ્યાનસ્થ થયેલા + નોંધ-વિદેહ ક્ષેત્ર સંબંધી ભ્રુગાલાત્મ વર્ણન * ટીપ-જૈનધર્મ પુનર્જન્મમાં સંમત છે,
ધ્વા

Page #66

ઑગસ્ટ સમ્બિર,
બર
શ્રી કુંદસ્વામી.
ધ્યાનસ્થ હતા, તદુપરાંત તે સમય રાત્રિનો ત્યારે પાસેના માનસ સરોસર પર તે ગયા અને હતા તેથી મુનિ બોલ્યા નહિ. ત્યારે ત્યાં પાસે ત્યાં ગીધ પક્ષીના પહેલા કોમળ પાંખની પિછી રહેલા ગૃહસ્થને કહ્યું કે અમે મુનિના પૂર્વજ કરી લીધી અને પછી તેણે વિદેહ તરફ પ્રયાણ ન્મના બંધુ છીએ, તેમને મળવા આવ્યા કર્યું. વાટમાં હરિત્ર નાભિગિરી, મેરૂ વગેરે છીએ અને મુનિને વિદેહ ક્ષેત્રમાં લઈ જનાર પર્વત આવ્યા તે ઉલંધી વિદેહમાં જઈ અયોહતા. એવું કહી તેઓ પુન; વિમાનારૂઢ થઈ ધ્યાપુરી નામની નગરીના બાહ્યોધાનમાં રહેલા વિદેહમાં ગયા.
પ્રદેશમાં શ્રી મંદિર સ્વામીના સમથર પાસે પ્રાત:કાલ છે કે તે સર્વ વૃત્તની મુનિને ઉતર્યા. તે નગર જોયા પછી કુંદકુંદ મુનિને તે ખબર પડી, ત્યારે તેણે શ્રી મંદિર સ્વામીના દ- બે દેએ કહ્યું કે આ સ્થલે સતત ચતુર્થંકાલ શન થયા વગર ભૂજન કરવું નથી એવો એટલે સંખ્યાનેકાલ છે. અહીં કોઈપણ લેશમાત્ર નિયમ કર્યો અને પુન: પૂર્વવત ધ્યાનસ્થ બેઠા દુઃખી માલુમ પડતું નથી. આ અચલ ક્ષેત્ર પુનઃ વિદેહમાં સમશરણુમાં શ્રી મંદસ્વામીએ છે. આવી સંક્ષિપ્ત માહીતી આપી તે ત્રણે તેવાજ આર્શિવાદ આપ્યા ત્યારે પુનઃ પદ્યરથ સમશરણ પાસે જવા નીકળ્યા. મુનિ ઈયોપથ રાજાએ તેવું કારણ પૂછતાં શ્રી મંદસ્વામીએ શધિત સમોશરણુ પાસે દષ્ટિ કરી નમસ્કાર દિવ્ય ધ્વનિથી એવું ન કહી દર્શાવ્યું કે મેં કરી ચાલ્યા. ત્યાં તે બે દેવેને મેટી પંચાત પહેલાં જે વૃત્ત તને કહ્યું હતું તે સાંભળીને પડી કે આ ઠેકાણે પાસે ધનુષ્યકાયાવાળા કંદકંદના બે બંધુઓ મુનિપાસ ગયાત્યારે તે સર્વ માણસ છે, અને આતે ચાર હાથ દેહધ્યાનસ્થ હતા. તેઓ મુનિની પાસેના એક વાળો છે તો તેને કયાં બેસાડે? બીજે કયાંક મનુષ્યને સર્વ વૃત્ત કહી, વળી આવ્યા. આ
બેસાડવાથી તેને પતે લાગશે નહિ. આખરને
છે સર્વ રકીકત પ્રાત:કાળે કુંદકુંદ મુનિને જાણવા
વિચાર કરી તેમણે કુંદકુંદ મુનિને મુખ્ય પીઠ૫ર
જ માં આવી ત્યારે વિશેષ આનંદ પ્રાપ્ત થશે અને
એટલે શ્રી મંદિર મુનિની એકદમ સમક્ષ લામારું દર્શન કરવા વગર
અપ્રહણ ન કરવું અન્નગ્રહણ ન કરવું
વ્યા પછી કુંદકુંદ મુનિએ શ્રીમંદર મુનિને ત્રણ એવો દઢ નિશ્ચય તેણે કરી ધ્યાન ધર્યું અને
પ્રદક્ષિણા કરી નમસ્કાર કર્યા, અને તેનું સ્તવન ધ્યાનમાં મને નમસ્કાર કર્યા તેથી મેં તેને આ
કરી તેઓ ત્યાંજ એટલે પીઠ પર બેઠા. વખતે આશિવદિ આવ્યું.
આટલું થયા પછી ત્યાં વિદેહ ક્ષેત્રના આ વૃત જાણી ત્યાં હાજર રહેલા કુંદ
સાર્વભૌમ રાજ પધરથ ત્યાં આવ્યા અને તેણે કુંદ મુનિના બંધુદ્રય તતજ પુનઃ વિમાનાર
શ્રીમંધરસ્વામીને નમસ્કાર કરીને તે મહા પીઠ થયા અને જયાં શ્રી કુંદકુંદ મુનિ તપ કરતા
પર વામનમાતી જોઈ તે મૃતિને હળવેથી હતા ત્યાં આવી તેમને નમસ્કાર કર્યા અને
ચપટીમાં લઈહથેળીમાં બેસાડી, અને શ્રીમંદર વિદેહમાં ચાલવાની વિનંતિ પ્રદશત કરી. મુ.
સ્વામીને આ મૂર્તિ કોણ છે એ કહેવાની વિનિને ઘણો ઉ૯લાસ થશે અને વિમાનારત થઈ
૨ નંતિ કહી. ત્યારે શાશ્વત તીર્થકર શ્રીમંધરસ્વાનિકળ્યા. મુનિએ નિકળતી વખત પિછી અને માએ પિતાની દિવ્ય ધ્વનિથી ઉત્તર આપે કે, કમંડલું સાથે લઈ લીધા. તેમાં પિછી વિમા જે મનિ વિષે મેં કાલે કહ્યું હતું, અને જેને નમાં શિધ્રગતિથી વાટમાં કયાંક પડી ગઈ તેને મેં પ્રષ્ટિા એવો આશિવદિ આપો પતો લાગ્યો નહીં ત્યારે પિછી સિવાય અ. હવે તેજ ભરત ક્ષેત્રમાં આ કાલના ધર્માધ્યક્ષ એ દેખાય એમ જાણી વિમાન ત્યાંજ અટકાવી આજ છે. આના બે બંધુએ તેને અહીં લાવી તેના તપાસ કરે અને કાંઈ મળી નહિ. મુક્યા છે.

Page #67

- સનાતન ન.
ઑિગસ્ટ, સપ્ટેમ્બર, આકાબર,
પછી સ્વતંત્ર કુંદકુંદ મુનિ ઉઠયા, અને તેને દૂય અને મુનિ મળી ત્રણે જણ ભરતક્ષેત્રમાં જેજે શંકા હતી તે તે ત્યાં કહી બતાવી. - આવ્યા, અને બારાપુરના બહિરૂદ્યાનમાં કુંદકુંદ તાંબરેની ઉત્પત્તિ વિષયનું વર્ણન કહી બતાવ્યું. મુનિને છોડી દીધા ત્યાં તે દેવોએ તેમના પર તેવીજ રીતે કર્ણાટકમાં આવેલા મુડબિદરી, પુષ્પ વૃષ્ટિ અને પૂજા કરી માર્ગે પ્રયાણ કર્યું. શ્રવણ બેબગુલની, ગોમટેશ્વરની મૂર્તિ વિષયે વિદેહમાં જવા માટે કુંદકુંદ મુનિ નીકળ્યા ત્યારે ચતુર્થકાલની સ્થિતિ; તેમજ ગિરનાર પર્વતપર વાટમાં તેમની પિછી ગુમાવી હતી અને ગીધ આવેલ ચંદ્ર ગુંડાનું વર્ણન તેમણે જોયું. પંખીની પાંખમાંથી એક ભાગ લઈ પિછી સિવાય જે કાંઈ શંકા હતી તેનું મુનિએ નિવે- કરી હતી તેથી તેમનું નામ શ્રપિચ્છાચાર્ય દન કર્યું અને સમાધાન પણ પ્રાપ્ત કર્યું. પડયું, અને વિદેહમાં ગયા ત્યારે તેને એલાચાયો ત્યાં વિદેહ ક્ષેત્રમાં કુંદકુંદ મુનિને બધા મળી
કહેવા લાગ્યા. ૮ આઠ દિવસ વાસ્તવ્ય થયા. સર્વ જોઈને
કુંદકુંદાચાર્ય વિદેહ ક્ષેત્રમાં ગયા હતા તેણે પિતાને સ્વતઃ સધન્ય માની લ.ધ.
એવો ઉલેખ છે; વિદેહ ક્ષેત્રમાં જઈને તેણે ત્યાં એકદા પરથ રાજાએ કુંદકુંદ મુ.
ત્યાંના શાશ્વત તીર્થકર શ્રીમંધરસ્વામીનાં દર્શન નિને આહાર લેવાની વિનંતિ કરી. તેના ઉત્ત
કર્યા હતાં અને સ્વત: થયેલી શંકા શ્રી મંદરમાં મુનિએ કહ્યું કે અમારું ક્ષેત્ર જુદું છે તે
સ્વામી પાસેથી નિવારણ કરાવી લાવ્યા હતા. અમે પરક્ષેત્રમાંથી કેવી રીતે આહાર લઈ શ.
વિદેહ ક્ષેત્ર સંબંધનું વર્ણન જેના ગ્રંથમાં છે. કીએ? તેમ કરવું મુનિ ક્રિયા માટે યોગ્ય નથી.
હમણું જે પૃથ્વી (Globe) દેખાય છે તેના આ ઉત્તર સાંભળી રાજાએ તેમની સ્તુતિ કરી કરતાં તે અધિક મોટું છે એવું જૈન શાસ્ત્રનું અને ખધારાપેક્ષાએ મુનિક્રિયા તીર્ણ છે મત છે, અર્થાત ઉત્તર અને દક્ષિણે ઘણેજ અને તમે તે પાળી તેથી તમને ધન્યવાદ ઘટે પ્રદેશ છે. આજ જે પૃથ્વી પર આપણે વરતી છે, તેટલી મુદતમાં મુનિએ કંઈ વિદ્યાપઠન કરી છે તે પૃથ્વી ભાગ છે અને રૂપીએ છે કર્યું. ચાર યુગ અને અનુયાગનું સંપૂર્ણ વિ આની સરખી છે એમ માનવું જોઈએ, હણન જાણ્યું. પછી પૂર્ણ શંકા રહત થયા મણાં જે સમુદ્ર આપણી પૃથ્વીને વેષ્ઠિત થયેલા અને ઘણુંજ વિશેષ જ્ઞાન મેળવી કુંદકુંદ મુનિ છે તે લવણ સમુદ્ર તે થોડો ભાગ ફક્ત ખાડી પૂર્વવત શ્રી અંદર સ્વામીને નમસ્કાર કરી સર્વ રૂપે જ છે. ઉત્તર ધ્રુવ અને દક્ષિણધ્રુવ પાસે ની રજા લઈ બે દેવોની સાથે વિમાનારૂઢ થયા. આગળને પ્રદેશ હજારો યોજન લાંબો છે ત્યાં નિકળતી વખતે ત્યાં મુનિને તેમણે એક ધર્મ જવાને બુદ્ધિમત્તા અને કલ્પનાશકિતમાં -સિદ્ધાંત પુસ્તક આપ્યું. તે લઈને તેઓ ચાલ્યા. ઉત્તમ ઉંઝંડ અને અમેરિકા સરખા દેશે ત્યાં વાટમાં તેઓ મેરૂપટ ઉતર્યા. જિનબિં પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે, અને તે પ્રયત્ન સતત બનું દર્શન કરી વિજયાર્થ ઉપર જિનબિંબનું થશે અને ત્યાંના હવા પાણીની પરિસ્થિતિ અદર્શન કરવા ગયા. ત્યાંથી કૈલાસંગરી, સમ્મદ ગુલ થશે તે ખાત્રીથી તે બાજુને પુષ્કળ શિખર વગેરે ક્ષેત્રે કરતાં કરતાં ચાલ્યા. પછી પ્રદેશ પ્રાપ્ત થશે, અને તેવું જ જૈનધર્મનું પુનઃ વાટમાં સાથે લાવેલા હતા તે પુસ્તક મત છે. અસ્તુ. પડી ગયું. તે પુસ્તકમાં 'રાજનીતિ, મંત્ર અને વિદેહ ક્ષેત્રમાંથી શ્રી કુંદકુંદ સ્વામી આ અનેક વિદ્યાને સંહાર હતો. આખરે લવણ વ્યા પછી તેને દર્શને તેને રાજા તેના માત સમુદ્રમાંથી આવતાં આ ગ્રંથ પડયો તે મળ્યો પિતા કુંદલતા અને કુંદશેઠ, અનેક શ્રાવક નહિં. અતુ. તરતજ વિમાનારૂઢ થઈ તે દેવ. શ્રાવિકા અને હજારે લેક આવ્યા. પછી તેણે

Page #68

ઑગસ્ટ, સપ્ટેમ્બર, આટાખર, ]
વિદેહ ગમનનુ વૃત્ત સર્વને કહી ધમ્મપદેશ કર્યાં. આ વૃત્ત જણાવી પેાતાના સંતાષ થયા. પછી તે નગરના બ્રાહ્ય પ્રદેશમાં રહી જૈનધર્મના અને મુતિ
ધર્મના મેાધ શ્રાવક તથા અન્ય લેાકને આપ્યા. તેથી કેટલાક શ્રીમ ંત સસાર અસાર છે એમ જાણી તેમની પાસે દીક્ષા લીધી. આવા ગરીબ અને શ્રીમંત મળી એકંદર સાતસે ૭૦૦ લેાક મુ નિપદ ગ્રહણ કરીને તેના શિષ્ય બન્યા. કેટલીક શ્રાવિકા થઈ. તેણે સર્વ પરિગ્રહ ( વસ્ત્રાદિ
)
ત્યાગ કર્યો અને ક્રુત અંગ ઉપર ૧૬ હાથ સાડી, પિચ્છી, કમંડલુનેા સ્વીકાર કર્યાં. કેટલાક વ્રતધારી બન્યા. આ પ્રમાણે તે નગર રીમાં તેણે ધર્મપ્રભાવના ઉત્તમ રીતિથી કરી. નિત્ય આશન યુકત તપ કરી ને પારણા કરવા લાગ્યા. આથી તેમની ચારેકાર ખ્યાતી થઇ.
પછી શ્રી કુંદકુંદ પેાતાના શિષ્ય સાથે લતે ધર્મોપદેશ કરવા માટે ફરતા ફરતા ચાયા. તેણે બહુધા હિંદુસ્તાનના ધણા ભાગમાં વિહાર ( પ્રવાસ ) કરી ધર્મોપદેશ ક્યોં, અને
આ પ્રમાણે પ્રયાસ કરીને ઉજયિનીમાં આવ્યા પછી શ્વેતાંબર મતનુ વિશેષ ઝેર થયુ છે એમ સમજાય છે, કેટલાક લાક એવુ કહે
કેટલેક ઠેકાણે પટ્ટ ( ગાદી ) સ્થાપતિ કરી.છે કે આ શ્વેતાંબર લેાક પૂના ખા સ્થાપિત કરેલા છે. જિનેદ્રમુનિના નગ્ન સ્વરૂપ બદલાવી તેને વચ્ચે વગેરે પર્રેરાવી દાગદાગીના ધાણ્યા છે અને ખાટા મત સ્થાપિત કર્યો છે; ત્યારે શકય હોય તે તેના દીખત જલ્દી કરવા જોઇએ અને ખરેખર ભદ્રબાહુ પછી શ્વેતાંબર લોક અને મુનિ રાજાશ્રિત હતા તેથી પેાતાનું વર્તન કરવા લાગ્યા. આચાય સરખા જિનસિંહ ચાગરદમ ગર્જતા હોવાથી લેાકના મનમાં એવી ભ્રાંતિ ઉત્પન્ન થઈ હૈ દિ ગંબર અને શ્વેતાંબર એકજ છે. આટલું તો નહિ પણ વળી શ્વેતાંબર પૂર્વા છે અને દિ
તે તે પ્રાંતમાં સતત ધમ્મપદેશ મળવાથી ધર્મજાગૃતિ રહે તેવી વ્યવસ્થા કરી.જૈનમાં ચાર સધ છે ૧ મૂલસધર્ન་સિધ ૩ સિ ંહસધ અને ૪ કાષ્ઠાસંધ, પૈકી કુંદકુંદા ચાય પૂર્વે થઇ ગયેલા ઋષભસેનાચાર્ય મૂલસંધની સ્થાપના કરી. બાકીના ત્રણ સંધ . દર્દ આચાયૅ સ્થાપિત કર્યાં છે એવા ઉલ્લેખ છે તેમજ ૧ ભારતી ૨પુષ્કર અને ૩ ચંદ્રકાં તિ એમ ત્રણ ગચ્છ અને ૧ બલાત્કાર ૨ દેશ અને ૩ કાલેાત્ર એમ ત્રણ ગણુ કુમુદ સ્વામીએ સ્થાપિત કર્યાં છે. ખુલાત્કાર ગણુના
ચાર પટ્ટ ૧ દિલી ૨ મલયાદ્રિ ? ( ઉજ્જયિંગબંરની ઉત્પત્તિ શ્વેતાંબર પછી થઈ છે. આ ની ૩ હુમસ ( દક્ષિણમાં) ૪ વર્ગ(કર્ણાટક પ્રમાણે લાકમાં અસંતોષ ઉત્પન્ન અવાથી દેશગણુના ચાર પટ્ટ ૧ દિલ્લી ર ારસમુદ્ર ઉપર પ્રમાણે તકરાર કુંદકુંદ આચાય પા ( કાઠીયાવાડ ) અને ખીજાં બે સ્થલે અને સે આણી. ખરેખરે કોઇએ આને પ્રથમ નિ કાલેાત્ર ગણુના પટ્ટ ચાર ૧ દિલી ૨ મદલાહૂઁય કરવા માટે અને પછી અસત્યનુ ન પૂર ૭ કૈયલ અને ૮ લખમીસર આ પ્રમાણે
કરવા માટે વિનંતિ કરી, પછી
શ્વેતાંબરી લેને
શ્રીકુ‘દકું‘દસ્વામી.
$19
પટ્ટની સ્થાપના કુંદકુંદાચાર્યે કરી આ પ્રમાણે માહીતી આધુનિક ભટ્ટારકના ગ્રંથદ્રારા મળેછે. આ પ્રમાણે કદ મુનિએ પુષ્કળ દેકાણે પ્ર વાસ કરી ધર્મોપદેશ દીધા તે સ્પષ્ટ દીસે છૅ. આને મુખ્ય પટ્ટ ઉજજિયનીમાં હતા એવા પટ્ટાવલિના અભિપ્રાય છે. ભદ્રબાહુ (બીજા ) થી આવતા સર્વ પટ્ટાધિકારી ઉજ્જયિનોમાં થયા એવું પટ્ટાવલે પરથી સમજાય છે. કું
કુંદાચાર્ય ધણા મેાડા થયા, પણ એ આચાર્ય સર્વ ભટ્ટારકામાં અને ગ્રંથામાં આદ્ય છે તેપરકાલહાપુરમાં જે પટ્ટ છે તે મૂલ સધમાંથી છે થી તેમનું મહત્વ સ્પષ્ટ વ્યકત થાયŪ,આંજ એવા તેમાં ઉલ્લેખ છે. એટલાપરથી તેણે દિલીથી તે કર્ણાટક પર્યંત દેશાટન કર્યું, અને ધર્મોપદેશ આપ્યા એ સ્પષ્ટ દેખાય છે.

Page #69

સનાતન જન
[એંગસ્ટ, સપ્ટેમ્બર, કબર,
શ્રી નેમિનાથ નિર્વાણના ક્ષેત્ર ગીરનાર પર્વત કંટાળ્યા. તે વખતે એક દિવસે કુંદકુંદાચાર્ય પર વાદ કરવાનું છે એવું જણાવી ત્યાં એવો નિશ્ચય કર્યો કે આજ હું ખરા નિશ્ચય દિગંબર લોકોને ભેગા કર્યા અને ત્યાં પર લાવું ત્યારેજ ઉઠીને સભાની બહાર જાઉં. ભેગા થયેલા સંધનું સંધ પતિત્વ કંદ આવી પ્રતિજ્ઞા કરીને તે સભામાં આવી દાખલ ઠીને આપી સર્વ દિગંબર મંડળી ગિરનાર થયા કે તરતજ ભર સભામાં તેનો ઉપહાસ પર ગઈ અને શ્વેતાંબર લોક પણ પોતપોતાના થશે. એટલે થયું એમ કે એક નાનું માછલું ગુરૂ લઈ ત્યાં આવ્યા.
શ્વેતાંબરી લોકે કમંડલુમાં નાખી તેને ઢાંકી જેવી રીતે માળવામાંથી અને બીજા દઈ કુંદકુંદ મુનિને એવો પ્રશ્ન કર્યો કે આમાં શું ભાગમાંથી દિગંબર લોકને સંધ લઈ કુંદકુંદા છે? આમ જ્યારે પૂછયું કે તરત જ તેણે તેમાં ચાર્ય ગિરનાર પર ગયા તેવી જ રીતે ગુજરાત કમલપુષ્પ છે એવો ઉત્તર આપ્યો અને માંથી મહિચંદ્ર જિનચંદ્રાદિ અનેક સાધુઓ સાથે તરતજ કમલ પુષ્પ સર્વને દેખાડયું ત્યારે લઈ ગુજરાતમાંથી શ્વેતાંબરી લોકોને સંધ તાંબરી લોક ચાટ પડ્યા. પરંતુ આજનો ગિરનાર ગયો. ઉભય ગિરનાર પર્વતની તળેટીમાં પ્રસંગ યોગ્ય નથી એવું તેમણે કહ્યું. વાદ મળ્યા. ઉભયે જુદા જુદા ઠેકાણે મુકામ નાંખ્યા. શરૂ થયો. તે વાદમાં ધતાંબરએ વીર, કાલિકાસે પિતપોતાના ખોટા અને ખરા વર્ણવવા દેવી ઇત્યાદિ જૈનમતવિરહિત દેવાનું આ લાગ્યા. પછી એક દિવસે તે પર્વતની તળેટીમાં વાહન કર્યું. પણ શ્રી કુંદકુંદ મુનિએ મુલ ઉભયપક્ષની સભા બેલાવી તે ઠેકાણે ઠાઠથી
મંત્રનું સ્મરણ કરી તે દેવોનું ત્યાં આગમનજ વાજતે ગાજતે પ્રથમ વેતાંબર જતી અને બંધ કર્યું. પછી વાદ કર્યો અને કહ્યું કે દિગં. લોકો આવ્યા પછી શ્રી કુંદકુંદ મુનિ પિતાને ૭૦૦ સાતસે શિષ્યને સાથે લઇ દિગંબર સંધ બરી ધર્મ પ્રથમ કે શ્વેતાંબરી પ્રથમ-એને સાથે તે સ્થલે આવ્યા. પછી તરતજ વાદવિવાદ કિઈ પ્રબલ પુરાવો બતાવે. અગર સિધ્ધ કરી શરૂ થશે. તાબાએ કહ્યું કે “વસ્ત્ર વગર જીવને આપો. ત્યારે સર્વ શ્વેતાંબરોને લટપટ થઈ કુદી મતિ થતી નથી. અને દિગંબરેએ એવું પડી અને ગતતેજ થઈ સ્તબ્ધ રહ્યા. પછી કહ્યું કે “જીવની ઉત્પતિજ પ્રથમ નગ્નાવસ્થામાં કુંદકુંદ આચાર્ય બંને સંધને સાથે લઇ ગિરથાય છે અને જ્યારે તેનું મરણ થાય છે ત્યારે નાર ડુંગરપર ગયા, અને ત્યાં રહેલા શ્રીમનેમિ નગ્નાવસ્થામાંજ જગત છોડી જાય છે. તેની નાથ નિર્વાણ સ્થાનનું દર્શન કરી, વિદેહ ક્ષેત્ર સાથે વસ્ત્ર વગેરે જેવું કંઈ નથી એટલે મૂલા વાસી શાશ્વત તીર્થકર શ્રી નંદર સ્વામીનું સ્મરણ વસ્થા દિગંબર વૃત્તિજ-આ જીવને કાર્યકારી કર્યું અને પંચપદનું સ્મરણ કરી એવું બોલ્યા છે. આ પ્રમાણે ઘણા દિવસ વાદ ચાલ્યો. શ્વે- કે દિગંબરી ધર્મની સ્થાપના પ્રથમ કે શ્વેતાં. તાંબર દિગંબરી સંધનું કહેવું કબૂલ કરે નહિ ધર્મની સ્થાપના પ્રથમ–એને નિર્ણય થવાને અને દિગબર શ્વેતાંબરી સંઘનું કહેવું સાંભળે છે તે અહીં કોઈ પણ તેવો ચમત્કાર થાઓ! નહિ. દિગંબરી સંઘમાં જેમ કુંદકુંદાચાર્યને ત તજ ડી વેળાએ ત્યાં દિગંબરી ધર્મની અનેક સુવિધા સાદા હતી તેમ શ્વેતાંબરી સ્થાપના પ્રથમ એવી ઘેડી વેળા સુધી
wાં જિનચંદ્ર અને મહિચંદ્રને અનેક કુવિધા ગંભીર નાદથી આકાશવાણી થઈ. આ થયું કે આવડતી હતી. એકે પોતાની વિદ્યાના જોયા કઈ તરતજ તાંબરી લોક ભદગદિત થઈ ત્યાંથી દુર્ગમ પ્રશ્ન નાંખે તે બીજે તેને તોડી નાખે ભાગી ગયા. પછી કુંદકુંદ મુનિને દિગંબર સંધ આ પ્રમાણે વાદ એકદમ મટી જાય તેમ નિર્ણય મોટા હાથી પોતાના સંઘમાં લઈ ગયા. ત્યાં પણ એકદમ થાય નહિ. કૃષય પક્ષના લેક બંને સંઘને આનંદ થયો, પણ પક્ષનું અભિ

Page #70

ગર, અર, એકબર.] સંક્ષિપ્ત કતામ્બર ઇતિહાસ. માન હોવાથી શ્વેતાંબરી પક્ષે તે બતાવ્યું નહિ વાદ કર્યો પણ તેમાં તેને પરાજય થયો પછી તેમાં કેટલાકે દિગબરી પક્ષ સ્વીકાર્યો પણ તેણે કુંદકુંદાચાર્યનું શિષ્યત્વ સ્વિંકાયું જેણે કેટલાકે કેવળ ગર્વને લઈને નિષેધ કર્યો. અને
તેમની પાસે ૨૫ મે વર્ષે દીક્ષા લઈ અભ્યાસ ગુજરાતમાં જઇને તેઓ વધીને પ્રબલ થયા.
કર્યો તેજ ઉમાસ્વામી ગુરુ કુંદાચાર્યની પશ્ચાત અસ્તુ. આ પ્રમાણે તબરી પક્ષનું ખંડન પટ્ટાધિકારી થયા. થયું એ જોઈને દિગંબરી સંધે ત્યાં એક જિન- કુંદકુંદાચાર્ય ઘણા અધ્યાત્મ વિય પર મંદિર બંધાવી તેની પ્રતિષ્ઠા કુંદકુંદ આચાર્યને ગ્રંથ લખ્યા પૈકી આજ તેમાંના અષ્ટપાહુડ, હાથે કરાવી પછી. તે સંધ પોતાના ગુરૂ સાથે પંચાસ્તિકાય. સમયસાર ઇત્યાદિ ગ્રંથ ઉપલબ્ધ કુંદકુંદ મુનિ સાથે પાછા બાલાપુરીમાં ગયે. છે. તે કેવળ અનેકાંત સ્વાદ મતના છે. ત્યાં કુંદકુંદાચાર્ય એક પટ્ટની સ્થાપના કરી તે આ પ્રમાણે ચારેગમ ધર્મ પ્રસાર કરીને પર એક વિદ્વાન શિષ્યની થોજના કરી, અને પિતાના શિષ્ય ઉમાસ્વામીને પટ્ટપર સ્થાપી પોતે
તે તત્વનું અને અનુપ્રેક્ષાનું ચિંતન કરવા અરણ્યમાં જઈ ધેર તપ કરવા લાગ્યા, અને કાલ પસાર કરવા લાગ્યા.
વીરસંવત ૧૮૭ વિક્રમ સંવત ૧૦૧ અને ઇ.
સ. ૬૩માં શ્રીમાન દિકુંદમુનિ ધ્યાનસ્થ રહી તેના સર્વ શિષ્યમાં ઉમાસ્વામી–જેણે
રવર્ગસ્થ થયા. “તત્વાર્થ સૂત્ર” નામનો ગ્રંથ છે. તે મુખ્ય આ પ્રમાણે ઇ. સ. પૂર્વે સુમારે પાંચહતા. તેની વિદ્વત્તાના બળથી પિતાના વયના સો વર્ષનો જેનને ઘણજ સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ ફકત ૧૯ મા વર્ષે શ્રી કુંદકુંદ આચાર્ય સાથે આટલેજ મળી આવ્યો છે.
સંક્ષિપ્ત શ્વેતામ્બર ઈતિહાસ
સમથ શ્વેતામ્બર મહાતમાઓ.
આજે અમે સમર્થ શ્વેતામ્બર મહાત્મા ગયા છે કે જેને એક કરતાં વધારે વર્ગમાં એને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ અને આપીએ છીએ. મૂકી શકાય. દાખલા તરીકે, યશ વિજયજી બહુધા ધર્મદાસગણિ શિવાય ઇતિ મૈતમ મહારાજ તેઓને “ન્યાય વેરા”માં મૂક્યા છે, પછીના આચાર્યો લીધા છે. જૂદા જૂદા પ્રકારના વિતાનો બતાવવા અર્થે પ્રભાવક, દર્શન
છતાં પ્રભાવમાં પણ મૂકી શકાય. બહુધા ઇત્યાદિ ભેદ પાડ્યા છે; પણ એટલું ધ્યાનમાં એવું ધોરણ રાખ્યું છે કે જેને જે વિશેષતાવાળી રાખવાનું છે કે ઘણું આચાર્યો એવા થઈ વિષય છે. તેમાં સમાવેશ કર્યો છે.
ચૈદ પૂર્વધારી-શ્રત કેવલી. ૧ અપરાજિત, ૨ નંદિન, ૩ નંદિમિત્ર, વર્ષે સ્વર્ગે પધાર્યા ગણાય છે. તેઓએ આ ૪ ગવર્ધન અને ૫ ભદ્રબાહુ એ પાંચ મૃત વસ્યકાદિક દશ પર નિર્યુકિતઓ રચેલી છે કેવલીઓ ગણાય છે. અને ચૌદ પૂર્વને પાર અને કલ્પસૂત્ર, સામુદ્રિક શાસ્ત્ર, તીર્થયાત્રાગામી તરીકે પણ પ્રખ્યાત છે. શ્રી ભદ્રબાહુ પ્રબંધ, ભદ્રબાહુ સરહતા અને ઉપગહસ્તાત્ર વામી શ્રી મહાવીર ભગવાનની પછી ૨૫૦ વગેરે શાસ્ત્રરચના કરી છે. શ્રી યશોભદ્ધ સુ

Page #71

સનાતન જૈન. (આગટ, સપ્ટેમ્બર, કબર, રિએ પિતાની પાટે ભદ્રબાહુ રવાસીને તથા સાધુઓને એવા સંદેશા સહિત શ્રી ભદ્રબાહુ સંભૂત વિજયજીને સ્થાપી દેવલોક પધાર્યા. સ્વામી પાસે મોકલ્યા કે જે માણસ સંધની ભદ્રબાહુ સ્વામીના સમયમાં બાર દુકાળી પડી; આના વિરાધે તેણે શું રંડ આપવો? ભદ્રઅને તે વખત માટે એમ કહેવાય છે કે,
બાહુએ ઉત્તર આપો કે શ્રી સંઘની સિદ્ધાંત મુખ પાઠે રાખવામાં આવતાં હતાં તે વિસર્જન થવા લાગ્યા એટલે શ્રી સંધ પાટલી
આજ્ઞા વિરાધે તેને સંઘ બહાર કરે. પુરમાં એકઠો થયો; અને શ્રી સિદ્ધાંતનો જે
જે ઉપરથી તે મુનિઓએ કહ્યું કે તમે પાટટલે પાઠ મોઢે રહ્યા હતા તે એકત્ર કરી લપુત્ર શ્રી સંધની આજ્ઞા છતાં ન આવ્યા માટે
હિ. આજથી શ્રી સંધ બહાર છે. આ અગ્યાર અંગો તે મેળવ્યા; પણ “દષ્ટિ
ઉપરથી
ભદ્રબાહુજીએ શ્રી સંધની કૃપા માગી; અને વાદ” ન મળ્યું. એ ઉપરથી સંઘે વિચાર કર્યો કે નેપાલમાં ચાદ પૂર્વધારી ભદ્રબાહુ .
સવિનય કહેવરાવ્યું કે મારી પાસે વિદ્વાન મુ
' નિઓને મોકલવા કે જેને હું હમેશાં સાત સ્વામી છે તેમને બોલાવવા. શ્રી સંધ
વાચનાઓ આપીશ. પાટલીપુત્રના શ્રી સંઘે તરફથી બે સાધુઓએ ભદ્રબાહુ સ્વામી પાસે જઇ વિનંતી કરી ત્યારે ભાબાહુજીએ
એ બ્યુલ ભદ્રાદિક આદિ ૫૦૦ સાધુઓને મોકલ્યા. સાધુઓને ઉત્તર આપે કે મેં અહી' થી સ્થૂલ અદ્ર સિવાય બીજા શિષ્યો મહાપ્રાધ્યાનો આરંભ કર્યો છે માટે કંટાળી ચાલી ગયા; પણ શ્રી સ્થલભદ્રજીએ મારાથી હાલમાં ત્યાં નહીં આપી શકાય. મહા
રહિને દશ પૂર્વને અભ્યાસ કર્યો. શ્રી ભદ્રબાહુ પ્રાણુ ધ્યાનનું ફળ એ છે કે કોઈ કાર્ય પ્ર. સ્વામી શ્રી મહાવીરના મોક્ષ પછી ૧૭૦ વર્ષ સંગે ચદ પૂર્વે એક મુહુતવારમાં ગણી શકા સ્વર્ગે પધાર્યા. ભદ્રભાહુ સ્વામી ૪૫ વર્ષ સુધી શે. મુનિએને મળેલો આ ઉત્તર તેઓએ ગૃહસ્થાવાસમાં, ૧૭. વર્ષો સુધી વ્રતમાં પાટલીપુર જઈ શ્રી સંધને વિદિત કર્યો. આ અને ૧૪ વર્ષ સુધી યુગ પ્રધાન તરીકે ઉપરથી શ્રી સંઘ ફરી એકઠા થયા અને બીજા રહી 9 વર્ષે સ્વર્ગે પધાર્યા.
પ્રભાવકે. અભયદેવસૂરિ–આ આચાર્ય મહારાજને જૈન બનાવ્યા હતા. તેઓ હરીય ગચછમાં ગુજરાતના રાજા કરણ તરફથી “માલધારી” નું થયા છે. બિરૂદ મળ્યું હતું. તેઓને સારાષ્ટ્રને રાજ આ દિલજી--“નમિ ઉણ” નામનું ખેંગાર બહુ માન આપતા હતા. તેઓની વૈરૂટયનું સ્વન બનાવનાર આ આચાર્ય મહાઆજ્ઞાથી ભુવનપાળ રાજાએ જૈન મંદિરમાં રાજને ઈતિહાસ એકસપણે મળતો નથી; પ્રજા કરનારાઓ ઉપર કર માફ કર્યા હતા. પણ તેઓ એક મહાન પ્રભાવક તરીકે
અજમેરના રાજા જયસિંહે પણ પિતાના પ્રસિદ્ધ છે. રાજ્યમાં કઈ પણ પ્રાણીને દર માસે બે આર્ય રક્ષિતજી (૨–આ આચાર્ય મહા
અષ્ટમી, બે ચતુર્દશી અને શુકલપંચમીને રાજ વિધિ પક્ષ (અચલગચ્છ)ના સ્થાપક છે. દિવસે વધ કરવાની મનાઈ તેમના ઉપદેશથી તેઓ વિક્રમ સંવત ૧૨૨૬ માં દેવલોક સીકરી હતી. શાકંભરીને રાજા પૃથ્વીરાજ પણ ધાવ્યા. તેઓએ “ઉપદેશ રહસ્ય” નામને ગ્રંથ તેઓને ભક્ત હતા. તેઓએ અનેક બ્રાહ્મણોને લખે છે.
જે શ્રી ભદ્રબાહુના સંબંધમાં બહુ ગુચવાડો થયેલો જોવામાં આવે છે. શ્રત કેવલી ભગવાન ભદ્રબાહુ અને ધૃવ ભદ્રજીના ગુરૂ ભદ્રબાહુ એ બને જદ કે એક તે નિશ્ચિત થતુ નથી. નદી જુદી પાવલીઓમાં અને ઇતિહાસલેખમાં દ્વિતીય ભદ્રબાહ કહેવામાં આવે છે તે કયાં ? આ અહીં આવેલું વર્ણન કયા
4. ધણનકથા ભદ્રબાહજીને લાગુ પડે છે ?– સંસ૦ જૈ૦

Page #72

સક્ષિપ્ત શ્વેતામ્બર ઇતિહાસ
આગટ, સપ્ટેમ્બર, આટેાબર.)
આર્ય મહાગિરિ-શ્રી સ્થૂલભદ્રંજીના તે શિષ્ય હતા. ત જિનકીના તુલના કરતા હતા. તેમને રાજપિંડના સબંધમાં પાતાના ગુરૂભાઇ સુહસ્તિ સાથે વાદ થવાથી, તેમણે પોતાના જુદો ગચ્છ સ્થાપ્યા હતા, અને તેમના વખતથી જુદા જુદા ગા થવા લાગ્યા.
આ સુહૃસ્તા—તા પણ સ્થૂલભદ્રજીના શિષ્ય હતા. પ્રખ્યાત સ`પ્રાત રાન્ત તેઆના અનુયાયી હતા.
ઉદ્દાતનસૂરિ—આ આચાય ૭ વિષે સં૰ ૯૯૪ મા વિદ્યમાન હતા. તેમેના વખતથી વડગચ્છની સ્થાપના થઇ કહેવાય છે. એમ કહેવામાં આવે છે ...કે સર્વદેવસૂર અથવા કેટલાક આંભપ્રાય પ્રમાણે આઠ મુનિઓને તેઓએ અથું લચલપર આવેલા તેલી નામના ગામના પડારામાં વડનાં ઝાડ નીચે સૂરિપદ આપ્યુ હતુ. જૈતમાં ચારાથી। આ આચાર્યજીના વખતવા થયા કહવાય છે.
કક્કસૂરિ—અ —આ આચાર્ય મહારાજ કેશ ગચ્છમાં થયા છે. તે ૧૧૫૪ માં વિદ્યમાન હતા. હેમચંદ્રાચાર્ય તથા કુમારપાળની પ્રેર ણાધી આ મુનીશ્વરે ક્રિયાહીન ચૈત્યવાસીઓનાં પરાજય કરી ગુચ્છ બહાર કર્યા હતા. તે મહા પ્રભાવક આચાર્ય ગણાય છે. મીમાંસા, જિન ચૈત્યવ ંદન વિધિ, અને પંચ પ્રમાણિકા
નામના ગ્રંથા તેઓએ બનાવ્યા છે.
કાલકાચાય –આ આચાય સંબધ અનેક
કથાઓ ચાલે છે. તેઓ વિસ', ૧૩૪ માં પ્રભાવિક ચરિત્ર નામના ગ્રંથાનુસાર વિદ્યમાન હતા. એમ કહેવામાં આવે છે કે આ આચાર્યથીજ પર્યુંપણું! પત્ર પાંચમથી ખસીને ચાયતે દિવસે આવેલુ છે. તેઓ મહા પ્રભાવકર્તા આચાર્ય ગણાય છે. “ શ્યામા ” એ તેમનું ખીજું નામ છે. અન્યત્ર આપેલુ કાલકાચાર્ય નું જીવનચરિત્ર નવુ
જગચ્ચંદ્રસૂરિ—વિ॰ સ૦ ૧૪૦ માં એએ વિદ્યમાન હતા. તેથી તપગચ્છને પ્રારંભ ગણાય છે, કેમકે તેઓએ ધણા તપ કર્યાં હતા એટલે તપા એવું બિરૂદ મળ્યું હતું. કર્મ ગ્રંથેાના કર્તા દેવેદ્રસૂરિ તેના
શિષ્ય હતા.
જિનચંદ્રસૂરિ (૪) આ આચાર્યજી શ્રી ખતર ગચ્છમાં થયા છે. શ્રી જિનપ્રત્યેાધસૂરિ તેમના ગુરૂ હતા. તેઓએ ચાર રાજાએને જૈનધમાં કર્યા હતા. તેને કલિકાલકેલિ” નું બિરૂદ મળ્યું હતું. તેએનુ ૧૩૭૬ માં સ્વર્ગ ગમન થયું હતું.
જિનદત્તસૂરિ (૧)–દાદાસાહેબના ના મથી દરેક સ્થળે જે મહાત્માના પાદુકા પૂજાય છે તે મહાત્મા આ આચાય . માહારાજ હતા. તે ખરતર ગચ્છમાં થયા છે. તેઓ શ્રી જિન દત્રભસૂરિના શિષ્ય હતા. તેઓને યુગ પ્રધાનપદ પ્રાપ્ત થયુ હતુ. તે મહાન્ પ્રભાવિક પુરૂષ તરીકે વિખ્યાત છે. તે શ્રીએ સદેહદાહાવલી આદિ ધણા ગ્રંથા રચ્યા છે. તેનુ ૧૨૧૧ (વિ॰ સ૦)માં સ્વર્ગગમન થયું હતું.
જિનપ્રભસૂરિ (૨)—આ આચાર્ય મ હારાજ રૂપાલીય ગચ્છમાં થયા છે. તેઓએ ષટ્ટદના નામના ગ્રંથ રચીને મહુમતુધલખ (૧૩૮૧ થી ૧૪૦૭ સુધી દિલ્હીમાં રાજ્યકર્તા ને જૈનધમ પ્રતિશ્રદ્ધા બેસાડી
હતી.
જિનભણિક્ષમાશ્રમણ.—૧૦ સ॰
આ યુગપ્રધાન
૫૮૫ થી ૬૪૬ સુધીમાં આચાર્ય વિદ્યમાન હતા. તેમએ જિત કલ્પ, ‘ ક્ષેત્રસમાસ ’ ધ્યાનશતક
સક્ષિપ્ત
66
"
"
બૃહત્સંગ્રહણિ, ’
વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય વિગેરે અનેક ગ્રંથા બનાવ્યા છે. તેનું સ્વગંગમન ૧૦૪ વર્ષની વયે થયુ હતુ.
જિનસિંહપુર(ર)——ગચ્છ-ખરતર ગુરૂનિરાજસૂરિ; જન્મ વિ॰ સ૦ ૧૬૧૫; દીક્ષા
(6
66
>>

Page #73

સનાતન જૈન,
[ગફટ, સપ્ટેમ્બર, ઓકટોબર
૧૬૨૩, સૂરિપદ ૧૬૭૦, સ્વર્ગગમન ૧૬૭૮ રિ માતા સુનંદા. જન્મ તુમ્બવનસ્તામ. વીર દિલ્લીના રાજા અબુબકર તરફથી ૧૬૪૯ પછી ૬૬ વર્ષ થયા; ગૃહસ્થ તરીકે ૮ વર્ષ.
માં તેમને ઘણું માન મળ્યું હતું, વૈદ્ધપુરના વતી તરીકે ૪૮ વર્ષ અને સૂરિ તરીક ૩૬ રાજા સુરસિંહજી તથા તેને પ્રધાન કર્મચંદ્ર વર્ષ. વિરે પછી ૫૮૪ વર્ષે ૮૮ વર્ષની ઉમરે તેમને અત્યંત ઈચ્છતા હતા,
સ્વગ ગમન તેઓ સિંહગિરિ પાસે ૧૧ માનતુંગસૂરિ (૧) બનારસમાં વિ. સં. અંગ શીખ્યા ત્યાર પછી તેઓએ “દૃષ્ટિવાદ” ૮૦૦ ની લગભગમાં બ્રહ્મક્ષત્રીય જાતિને અંગ દશાપુરથી (ઉજજયનિ) માં ભદ્રગુપ્ત ધનદેવ નામને શ્રેષ્ટ હતો. તેમને માનતુંગ પાસેથી શીખવા ગયા. ૧૦ પૂર્વ જાણનારા નામને પુત્ર હતા. કોઈ એક દિગમ્બર મુનિ એમાં તે છેલા હતા. વકરવામ તો રામપૂર્વ પાસે ધર્મોપદેશ સાંભળી તેઓએ વૈરાગ્ય પ. વતુથ સંદનનાર છે. તેઓએ જેન ધ. મી દિગંબરી દીક્ષા લીધી. અને તેનું નામ મને પ્રસાર દક્ષિણ તરફના દ્ધ રાજ્યમાં કર્યો. “મહાકર્તિ રાખવામાં આવ્યું. અમુક સમય
આ વસેનથી વજશાખા શરૂ થઈ. એઓને બાદ તેઓએ અછતસિંહ સૂરિ પાસે તાં
જાતિસ્મરણ જ્ઞાન બાલવયમાં થયું હતું. તેઓ
અનેક યોગવિદ્યામાં પારંગામી હતા. બરી દીક્ષા લીધી હતી એમ વેતાંબરનું
વસેન સૂરિ (૧) ગેત્ર ઉલ્લેસિક તે. કહેવું છે. તેઓ અતિ ચમત્કારિક પુરૂષ હતા.
એએ સોપારક ( મુંબઈ પાસેનું સોપારા ?) ચમત્કાર દર્શન હેતુએ તેઓએ રચેલ “ભતા મર સ્તોત્ર” અને અઢાર મંત્રાક્ષરી “ભયહર”
શહેરમાં જિનદત્ત અને તેની સ્ત્રી ઇશ્વરીના
નાગેન્દ્ર, ચ, નિવૃત્તિ અને વિદ્યાધર, કે નામનું સ્તોત્ર આજે પણ પ્રસિદ્ધ છે. તેઓ
જેઓ તે તે નામના કુલના સ્થાપક હતા એ “પરિગ્રહ પ્રમાણ, પ્રકરણ દ્વાદશત્રત નિ.
તેઓને જૈન ધર્મમાં દીક્ષિત કર્યા. તેઓ મને રૂપણ “નામના ગ્રંથો લખ્યાં છે.
હાવીર સંવત ૧૮૫ માં વિદ્યમાન હતા. અને | મુનિસુંદરસૂર–એક હજાર અર્થધાનના કાગ વિદ્યાના તેઓ અનુભવી હતા. કરનાર હોવાથી આચાર્ય મહારાજ “સહસ્ત્રા
વસેન સુરિ (૨) તપગચ્છની નાગ વધાની” તરીકે પ્રખ્યાત છે. તેઓને "કાલી પુરી શાખાના હેમ તિલકસૂરિના ગુરૂ આ શરસ્વતિનું તેમજ મુઝફરખાન તરફથી “વી- આચાર્ય વિ. સં. ૧૩૬૦ ની આસપાસમાં દિ ગફલસંઢને બિરૂદ મળ્યા હતા. તપગ- વિદ્યમાન હતા. તેઓએ મહેશ્વર સુરિને મુનિ
ચ્છમાં થયેલ પ્રખ્યાત શ્રી સીમ સુંદર સૂરિના ચંદ્રસુરિજીની આવશ્યક સપ્તતીપર ટીકારચપાંચ મુખ્ય શિબેમાં તેઓ એક હતા જ. વામાં સહાયતા આપી હતી. સીંહડમંત્રીની ન્મ વિ. સ. ૧૪૩૬, દીક્ષા ૧૪૪૩, વાચક તેઓ પર શ્રદ્ધા હોઈ તે દ્વારાએ અલ્લાઉદીન પદ ૧૪૬૬, સૂરિપદ ૧૪૭૮, સ્વર્ગ ગમન તરફથી રૂણ નામના ગામમાં કેટલીક સંદે ૧૫૧૩. તેઓએ “ઉપદેશ રત્નાકર, “અધ્યાત્મ મળી હતી.' કમદમ” “ગુર્વાવલિ” અને “શાંતિકર આદિ વીરગણિ–ગામ શ્રીમાલ (ગુજરાતમાં) અનેક ગ્રંથે લખ્યા છે.
પિતા શિવનાગ. માતા પૂર્ણલતા જ્ઞાતિ, વણિક વા–સ્વામી. ગેત્ર ગૌતમ. પિતા ધનગિ- ગુરૂ. વિમલગણિ જન્મ વિસં. ૯૩૮ દીક્ષા
૧ પ્રોફેસર પીટરસન પિતાના રિપોર્ટમાં આ સંબધે નીચે પ્રમાણે લખે છે.:–Vajrasen to whom, at the suggstion of Sibada the Emperor Allahudin gave a valuable gainents and Pharmans in the town of Rina.

Page #74

આગસ્ટ, સપ્ટેમ્બર, ઓકટોબર.]
સંક્ષિપ્ત શ્વેતામ્બર ઇતિહાસ
૯૮૦ ચેતાની પાટે ૯૯૧માં શ્રી ચંદ્રસુરિજીને તેમ થાય તો પણ મુળ ભાષાનું રહસ્ય યથાર્થ બેસાડ્યા. ગુજરાતનો રાજા ચામુડ તેને અતિ ન આવે. તેઓ કેટલાક અભિપ્રાય પ્રમાણે ભક્ત હતો. તેઓ અનેક વિદ્યાના ધારક હતા. સાત વર્ષ અને કેટલાક અભિપ્રાય પ્રમાણે
વીરાચાર્ય –વિ. સં. ૧૧૬૦માં વિઘ બાર વર્ષ સુધી પ્રાયશ્ચિત માટે સંધ બહાર માન હતા. તેઓ ચંદ્રગચ્છની પંડિલ ના મક રહી વિક્રમાદિત્ય રાજાને પ્રતિ બેધ્યા બાદ શાખામાં ભાગદેવસૂરિના શિષ્ય શ્રી વિજયસિં સંઘમાં ભળ્યા હતા. “ કલ્યાણ મંદિર સ્તોત્રમ્ હરિના શિષ્ય હતા. તેના પર સિદ્ધરાજ રાજા “ બત્રીશ બત્રીશીઓ” ઉમા સ્વાતિ મહારાની અતિશ્રદ્ધા હતી. તેઓએ ગોવિંદસૂરિજી જના “તાર્થ સૂત્ર”પર ટીકા “ એકવિંશતિ ની સહાયતાથી વાદિસિંહ નામના એક સંખ્ય સ્થાનક પ્રકરણ” અને “શાશ્વત જિન સ્તુતિ ” વાદી પર ધમ વિવાદમાં જય મેળવ્યું હતું. આદિ અનેક ગ્રંથે રહ્યા છે. તેઓ મહાવીર કમલકીર્તિ નામના દિગમ્બાચાર્યનો રાજ સંવત પ૦૦ ની લગભગમાં સ્વર્ગે પધાર્યા છે. સભા સમીપ પરાજય કર્યો હતો. તેઓ અનેક વિદ્યાર્થી વિભૂષિત હતા.
સંભુત વિજય–આ સ્થિપીર આચાર્ય સ્કંદિલાચાર્ય–સિદ્ધસેન દિવાકરને દીક્ષા માઢર ગોત્રમાં થયા છે. તેઓને જન્મ વીર આપનાર વૃદ્ધ દાદાજીના આ આચાર્ય ગુરૂ સંવત ૬૬ માં થયો હતો. શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વા- હતા. વન સ્વામીના પાછલા સમયમાં ૧૨ મીન તેઓ ગુરૂભાઈ હતા. ગૃહસ્થાવાસ ૪૨ વર્ષને દુકાળ પડવાથી સિદ્ધાંતને ઉપદેશ વર્ષ સુધી; વ્રત ૪૦ વર્ષ સુધી; આઠ વર્ષ બંધ પડ્યો ત્યાર પછી જયારે સારાં વર્ષો સુધી યુગપ્રધાન. મહાવીર સંવત ૧૫૬ માં ૪૦ થયાં ત્યારે સ્કોદિલાચા મથુરામાં સંધ ભેગે વર્ષના વયે સ્વર્ગે પધાર્યા.
કર્યો. અને સિદ્ધાંતોને ઉપદેશ પુનઃ આરંભ્યો; | સર્વ દેવસૂરિ–વિ. સં. ૯૯૪ માં વડ તેઓ વજ સવામી પછી ૨૩૯ વર્ષે થયા ગ૭ (બહદ્ ગચ્છ)ની સ્થાપના આ આચાર્ય. સ્કંદલાચાર્ય પછી રર વર્ષે વલ્લભીને નાશ જીએ કરી છે.
થયાનું કહેવાય છે. સિદ્ધસેન દિવાકર – “સાપત્રના બિરૂદથી સ્થૂલભદ્ર-સમ્મતિ વિજયના શિષ્ય જન્મ વિભૂષિત આ આચાર્ય મહારાજનું નામ અમર પાટલીપુત્ર ગોત્ર. ગતમ પિતા પકડાલ (તપકીર્તિસહ જળવાઈ રહ્યું છે. તેઓ મૂળ બ્રાહ્મ ગચ્છની પટ્ટાવલિમાં શકટાલ) કે જે નવમા ણ હતા. કાત્યાયન ગેત્રના દેવ નામના નંદના મંત્રી હતા. માતા લાછલ દેવી (શ્રી મહા વિદ્વાન બ્રાહ્મણ તેઓના પિતાશ્રી. અને હેમચંદના પરિશિષ્ટમાં લક્ષ્મીવતી) તેઓ કસ્યા દેવસિકા તેઓના માતુશ્રી તેઓએ “શ્રદ્ધવાદી” નામની વૈશ્યાને જૈન ધર્મમાં લાવ્યા. તે , આયાય પાસે દીક્ષા લીધી હતી. તેઓનું ૧૪ પૂર્વના જાણનારમાંના છેલા હતા; પણ પ્રથમ નામ કુમુદચંદ્ર રાખવામાં આવ્યું હતું; ફેરફાર નીચે પ્રમાણે કરવો જોઈએ – પરંતુ જ્યારથી ઉજજવનિમાં તેઓને રિપદ રા પૂર્વ વસ્તુ ન મૂનાર વ આપવામાં આવ્યું ત્યારથી સિદ્ધસેન દિવાકરના તેઝર્થ તavપર મનથી વાત પૂર્ષિ : નામથી પ્રસિદ્ધિ પામ્યા છે. આ આચાર્ય તુ સૂત્રત ઘવાતિવર્થિત કૃતિ દ્ધ મહારાજની અદ્ભુત શક્તિ હોઈ તેઓએ રાજા માગધી ભાષામાં જૈન આગમે છે તે તેઓ ગૃહસ્થ તરીકે ૩૦ વર્ષ, વતી તરીકે સંસ્કૃતમાં કરવાની ઈચ્છા કરવાથી શ્રી સંઘે ૨૦ અને સૂરિ તરીકે ૪૯ વર્ષ રહ્યા. વીર સંધ બહાર એવા હેતુથી કર્યા હતા કે, ગમે પછી ર૧૮ વર્ષે ૯૯ વર્ષના વયે

Page #75

નાતન જા. (આંગરેટ સંબર, કટાબે ર. : ૨૧૯ વર્ષે સ્વર્ગે પધાર્યા.
દીક્ષા સમયે તેમનું નામ સામચંદ્ર મુનિ - શäભવાચાર્ય –વત્સગોત્રમાં થયેલ: શ્રી ખવામાં આવ્યું હતું. તેઓની અદભુત શકિત પ્રભવ સ્વામીજીના એઓ શિષ્ય હતા. તેઓએ
જોઈ તેઓના ગુરૂ દેવચંદ્ર મહારાજે તેમને યજ્ઞ સ્થંભ નીચે શ્રી શાંતિનાથજીની પ્રતિમા
સૂરિપદ આપી હેમચંદ્રાચાર્ય રાખવામાં આવ્યું. જોઈ વૈરાગ્ય પામી દીક્ષા લીધી હતી. ગૃહસ્થા
કુમારપાલ રાજા તેને અતિ આશ્રિત હતું. શ્રમમાં તેઓ રાજગૃહી નગરીના બ્રાહ્મણ હતા.
વાસ્તવિક રીતે હેમચંદ્રાચાયતના પ્રતાપે કુમારતેઓએ મુનિચારિત્રનિરૂપણ રૂપ દશવૈકાલિક
પાળને ગાદી મળી હતી. હેમચંદ્રાચાર્ય સુત્ર પિતાના શિષ્ય “મનકમુનિ” માટે મ્યું હતું. તેઓ ગૃહસ્થાવાસમાં ૨૮ વર્ષી, દક્ષામાં ૧૧
કુમારપાળને જેની બનાવી ગુજરાતમાં “અમારી
પડતું વજડાવ્યું હતું. તેઓએ હજારો બ્રાહ્મણ વર્ષ, આચાર્ય પદવીમાં ૨૩ વર્ષ રહી કર વ.
કુટુબીઓને જેની બનાવ્યા હતા. તેઓને કેર્ષની વયે ભગવાન મહાવીર સંવત ૯૮ માં સ્વર્ગ પધાર્યા.
સકાળ સર્વસનું બિરૂદ મળ્યું હતું. તેઓનું
સિદ્ધ હંમે” વ્યાકરણ કે જે સિદ્ધરાજ રાજાની હેમચંદ્રાચાર્ય શ્રી વીરના શાસનપર
પ્રેરણાથી રચ્યું હતું તે આજ સુધી પ્રખ્યાત ઘણું પ્રકારના પરિષદે આવ્યા છે, અને તે તે
છે. તેઓએ કરેલ જેન શાસનને ઉદ્યાત ઈ સમયે સમયે જેનના પ્રભાવકેએ તેને દૂર કર્યા
તિહામાં પ્રસિદ્ધ છે. “અનેકાર્થ કાપ,” “ અછે. આવા જે પ્રભાવકો થયા છે તેમાં શ્રી
ભિધાન ચિંતામણી” “અલંકાર ચિંતામણિ,” હેમચંદ્રાચાર્ય મુખ્ય પદ લે છે. હાલમાં જેનની
ઉણુદિસત્ર વૃત્તિ,” “કાવ્યાનુશાસન,” “છે. જે સ્થિતિ છે તે આ આચાર્ય મહારાજની
દેનું શાસનવૃત્તિ,” ટીકા સહિત દેશીય પ્રતાપે જ છે. જૈન શાસન રક્ષક તરીકે તેઓએ જે અદભુત જ્ઞાનપરાક્રમો કર્યા છે તે
નામમાલા, “ટીકા સહિત “યાશ્રય કાવ્ય” અવર્ણનીય છે. આ મહાત્માને પ્રભાવક, દર્શન
' “સટિકધાતુ પાઠ “સટિક ધાતુ પારાયણ,” શાસ્ત્રી, ન્યાયવેત્તા, સાહિત્ય શાસ્ત્રવેત્તા, વયા
ધાતુમાલા, ” “ નામમાલાશેપ ” “ નિઘંટુ કરણી કે કોઈ પણ પ્રકારના મુખ્યમાં મુખ્ય અને
શે” “સટિક પ્રમાણ મિંમાસા,” “બલાબલ સમર્થમાં સમર્થ પંડિતોમાં અચપદે મુકી શકાય. સુત્ર બલદસ્કૃત્તિ,” “બાલભાઇ વ્યાકરણ સૂત્રવૃત્તિ તેઓનો જન્મ ધંધુકામાં મોઢ જ્ઞાતિમાં થશે “સટીક યોગ શાસ્ત્ર” “વિશ્વમ ચુંટા” “સટિક હતો. તેના પિતાનું નામ ચારો અને માતુશ્રી
લિંગાનું શાસન,” “ સટીક શબ્દાનુશાશન, ” નું નામ પાહિની હતું. તેઓ ૧૧૪૫ ના “શેષ સંગ્રહ,” “શેષ સંગ્રહ સારોદ્ધાર” “ત્રિકાર્તિક સુદ ૧૫ ને શનિવારે જન્મ્યા હતા. શષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર.” પરિશિષ્ટ પર્વ” તેઓનું નામ ચાંગદેવ પાડવામાં આવ્યું હતું. વગેરે અનેક શાસ્ત્રો રચ્યા છે. તેઓએ કરેલી તેઓએ માત્ર પાંચ વર્ષની વયે એટલે વિ. કલેકકૃતિ સાડા ત્રણ કરોડની ગણાય છે, સં. ૧૧૫૦ માં ખંભાતમાં દીક્ષા લીધી હતી. તેઓનું સ્વર્ગ ગમન ૧૨૨૮ માં થયું.
દર્શનશાસ્ત્રીઓ, ઉમા સ્વાતિવાચક–આ આચાર્ય ભગ- માન્યતા તેઓ દિગમ્બર હતા એમ છે. તે વનને વિષે વેતામ્બરોની માન્યતા તેઓ ગમે તેમ , પણ તેઓએ રચેલ “તત્વાર્થ વેતામ્બર હતા એમ છે; જયારે દિગમ્બરની સૂત્ર” બનને સંપ્રદાયને માન્ય છે, અને બને

Page #76

ઑગસ્ટ, સપ્ટેમ્બર, કબર.] સંક્ષિપ્ત શ્વેતામ્બર- ઈતિહાસ.
9૫ સંપ્રદાયના વિદ્વાનોએ તે સુત્ર ઉપર હજારો લખ્યા છે. તેઓની પાટે વિદ્યાનંદ સુરિ સ્થા
કોની ટીકા લખી છે. શ્વેતામ્બર પવામાં આવ્યા હતા, પણ દેવેંદ્ર સુરિના સ્વર્ગઅભિપ્રાય પ્રમાણે તેઓ વિક્રમ રાજાના પહેલાં ગમન પછી તેઓ માત્ર ૧૩ દહાડામાં જ વિજાથયા છે; કેમકે વિક્રમ રાજના વખતમાં થયેલ પુરમાં દેવલોક પામ્યા; એટલે ધર્મ કત્તિ સિદ્ધસેન દિવા કરે તેઓના બનાવેલ તત્વાર્થ ઉપાધ્યાયજીને સુરિ પદ અપાયું. દેવેંદ્રમણિ સુત્ર પર ટીકા બનાવી છે; અને સિદ્ધસેન (નેમિચંદ્ર સુરિ)ગચ્છ-વડ જિનચંદ્ર સુરિના દિવાકરને લગભગ ૧૬૦ વર્ષ થયાં ગણાય શિષ્ય આપ્તદેવ, ગુરૂ. ૧૧૨૮ માં તેઓએ છે. પ્રવાજકાવ્ય પ્રમાણે તેઓ પન “ઉત્તરાધ્યયન સુ” પર ટીકા લખી છે.” પ્રવ ક્ષમાશ્રમણના શિષ્ય શ્રી શિવશ્રીના શિષ્ય ચન સારદ્વાર” “આખ્યાનમણીકાષ” અને હતા; જયારે વાચનાચાર્યાય પ્રમાણે તે “વીરચરિત્ર” બનાવ્યાં છે. આ આચાર્ય મહામુંદપાદના શિષ્ય મૂલ વાચકના શિષ્ય હતા. જ નેમિચંદ્ર સુરિ “સિદ્ધાંતિક શિરોમણી”ના દિગમ્બરોના અભિપ્રાય પ્રમાણે આ ઉમા નામથી પ્રસિદ્ધ છે. “તિલક સુંદરીરનયૂડ
સ્વાતિ મહારાજ સરવતિ ગચ્છમાં છઠ્ઠા અને કથા” “દાનકુલક,” “શીલકુલક” “તપકુલક” કુંદકુંદાચાર્ય તથા લોહાચાર્યની વચ્ચમાં થયેલા “ઉપદેશ કુલક” “પંચ સંગ્રહ” તથા “ભાવના છે; અને તેઓ વિક્રમ સંવત ૧૦૧ માં વિદ્ય-કુલક” ગ્રંથે પણ તેમણે રચ્યાં છે. દિગમ્બરમાં માન હતા. તેઓને જન્મ ન્યાધિકા પણ નીમચંદ્રાચાર્ય નામના મહાત્મા સિદ્ધાંત ગામમાં કભી ગેત્રમાં થયું કહેવાય છે. ચક્રવત્તિ તરીકે થઈ ગયા છે. ' તેઓના સંસાર પિતાજીનું નામ સ્વાતિ હતુ હરિભદ્રસૂરિ–ચીડમાં જ્યારે જિતાઅને તેથી તેઓ સ્વાતિતનયના નામથી રી નામના રાજા રાજ્ય કરતા હતા ત્યારે ત્યાં પ્રસિદ્ધ છે. તેઓની માતુશ્રીનું નામ ઉમા હતું તે રાજાને હરિભદ્ર નામને વિદ્વાન પુરોહિત એટલે તેમનું પ્રસિદ્ધિ માં ઉમાસ્વાતિ નામ છે. બ્રાહ્મણ વસતો હતો. તેને પોતાની વિદ્યાનો તેઓએ પ્રખ્યાત તસ્વાર્થસૂર ઉપરાંત, પ્રશમ ગર્વ ઘણે હવે તે ગર્વ “યાકિની” નામની તિ, યશોધરચરિન, શ્રાવક પ્રકૃતિ આદિ પાંચસે જૈન સાધીએ ભંગ કર્યો હતો. તેઓએ જિનસંક્ત ભાષામાં ગ્રંથો બનાવ્યા છે એમ જિન. ભટ્ટ નામના આચાર્ય પાસે દીક્ષા લીધી હતી. પ્રભસૂરિ નામના મહાન આચાર્ય પોતાના હંસ અને પરમહંસ નામે તેઓને બે શિષ્ય તીર્થકર નામના ગ્રંથમાં કહે છે.
હતા. તેઓને બોધેએ ઘાત કરાવ્યાનું કહે દેવેંદ્ર સુરિ–તપગચ્છ સ્થાપક જગઍક. વાય છે. આ આચાર્ય મહારાજે ૧૪૪૪ સરિ–ગુરૂ વિ.સં ૧૨૭૦ થી ૧૯૩૭ વિદ્યમાન. ગ્રંથે લખ્યા કહેવાય છે. જે અનેક પ્રકારના વસ્તુપાલ મંત્રીની આગેવાની હેઠળ રિપદ વિવાળા છે. હરિભદ્રસુરિને એકલા દર્શનતેઓને અપાયું હતું. પ્રખ્યાત “કમ ગ્રંથ” શાસ્ત્રીમાં નહીં પણ સર્વ પ્રકારના સમર્થ તેના પરની “ટીકાઓ”, “શ્રાદ્ધદિનકૃત્યસુત્ર વિદ્વાનમાં મૂકી શકાય. તેઓને પ્રભાવક કહો, વૃનિ.” “નવ્યકર્મથે પંચાસક સુત્રવૃત્તિ,” અથવા તો ન્યાયવેત્તા કહે કે, ગત્તા સિદ્ધપંચાસિકાત્ર વૃત્તિ,” ધર્મ રન વૃત્તિ” કહે, કે સાહિત્યશાસ્ત્રી કહો. ગમે તે કહે
સદર્શન શ્રેષ્ટિ ચરિત્ર, દેવવંદન ભાવ” તે તેઓ પ્રથમ પદે મૂકી કહી શકાય તેમ “ગુરૂ વંદન ભાષ,” “પચ્ચખાણ ભાગ” છે. “અનેકાંત જયપતાકા” “શિષ્યહિત.” “વભાદિ વર્ધમાન સ્તુતિ” તથા “પાલિકા નામની આવશ્યકની ટીકા, “ ઉપદેશપદ પ્રતિક્રમણકુત્તિ .” વગેરે અનેક ગ્રં “લલિતવિસ્તરા ચૈત્યવંદનવૃત્તિ” જંબુદિ.

Page #77

સનાતન જૈન
[ગસ્ટ સપ્ટેમ્બર, કબર,
૫ સંગ્રહણી,” “જ્ઞાનપંચકવિવરણ,” પિતાના શિષ્યોના વિરહને કારણે પોતાના દરેક “દર્શન સપ્તનિકા,” “દશ વૈકાલિક વૃત્તિ,” ગ્રંથની છે. “વિરહ” શબ્દ મૂકે છે. -
દીક્ષાવિધિપંચાશક, ” “ધમ બિંદુ,” તાની પ્રતિબોધક સાધ્વી યાકિની”નું નામ “ જ્ઞાન ચિત્રિકા,” “પંચાસક,” “મુનિ પતિ પણ દરેક સ્થળે આવે છે, તેમ કરતાં તેઓચરિત્ર,” “લગ્ન કુંડલિકા,” “વેદ બાહ્યતા એ પિતાને તે સાધ્વીજીના ધર્મપુત્ર તરિકે નિરાકરણ,” “શ્રાવક ધર્મવિધિ પંચાશક,” ઓળખાવ્યા છે. “ગચ્છાતિપ્રકરણ”માં કહ્યું સમરાદિત્ય ચરિત્ર, “ોગબિંદુ પ્રકરણ વૃત્તિ,” છે કે આ ૧૪૪૪ ગ્રંથના કર્તા હરિભદ્રસુરિ
ગદષ્ટિ સમુચય, પડદર્શન સમુચ્ચય” “પંચ. જીનું સ્વર્ગ ગમન વિ. સં. ૫૩૫ માં થયું સુત્ર વૃત્તિ” “પંચ વસ્તુક વૃત્તિ,” “અષ્ટક,” છે. તેઓના શાસન રક્ષક અથવા તો અને “ડ શક” વગેરે ૧૪૪૪ ગ્રંથો લખ્યા છે. નેક વિદ્યાધારીને વર્ગમાં સમાવેશ થઈ શકે.
શાસ્ત્રવેતાએ. અભયદેવસૂરિ (૧)-આ શાસ્ત્રવેત્તાએ ગંધહસ્તીસરી–આચારાંગાદિ સુના નવ અંગેની ટીકા ઉપરાંત હરિભદ્રસુરિન પં ટીકાકાર શ્રી શીલાંકાચાર્ય કહે છે કે “ મારા ચાસક ઉપર ટીકા બનાવી છે. તેમજ જય- પહેલાં આ મહાન આચાર્ય શ્રી ગંધહસતીતિહુઅણસ્તોત્ર, નવતત્વપ્રકરણ ટીકા સુરિએ અતિ ઉત્તમ આચારાંગાદિકની ટીકા નિગદષટત્રિશિકા, પંચનિર્ચથવિચાર બનાવેલી છે.” સંગ્રહણી, પુદગલ ષટત્રિશિકા, વિશેષ જિનદાસગણિમહત્તર–મહાન હરિ વધ્ય ભાશ્યપર ટીકા, પડશક ટીકા - ભદ્રસુરિથી પણ આ મહાત્મા પ્રાચીન છે. તેતારી પ્રકરણ ટીકા વગેરે શાસ્ત્ર યોજના કરી છે અનયોગદારણિ, ” “ નિશીથચૂર્ણિ, ” છે. તેઓ વિ. સં. ૧૧૩૫ અથવા ૧૧૩૯ “ બહ૯૯૫ ભાષ્ય, ” તથા “આવશ્યકાદિ” માં કપડવંજમાં દેવલોક પામ્યા.
ચૂર્ણિ વગેરે અનેક ના તેઓ કર્તા છે. આરક્ષિતજી (૧) આ આચાર્ય મહા- જિનહંસસુરિ–ગચ્છ બહખરતર ગુરાજે આગમને ચાર પ્રકારના અનુયાગમાં વહે- રૂ શ્રી જિનસમુદ્રસુરિ આચારાંગ સુત્રપર દીપિ
આ અંગ, ઉપાંગ, મૂળગ્રંથ, તથા સુત્રોને નામની ટીકા લખી છે. ચરણ કરણાનુયોગમાં દાખલ કર્યા. ઉત્તરાધ્યય- જિનદાસ મહત્તર–“નિશિથભાળ્ય”ના નાદિકેને ધર્મસ્થાનુગમાં દાખલ કર્યા. સુર્ય
લખનાર. પતિ આદિકને ગણિતાનુયોગમાં અને દષ્ટિવા- તિલકાચાર્ય–ગચ્છ-ચંદ્ર, ગુરૂ-શિવપ્રભદને દ્રવ્યાનુયોગમાં દાખલ કર્યા.
સુરિ વિસં. ૧૨૯૬ માં “આવશ્યક લઘુકીર્તિવલભગણિ–અચલ ગચ્છમાં આ વૃત્તિ” નામક ગ્રંથ અને “દશવૈકાલિક સુત્ર” આચાર્યજી થયા છે. તેઓ જય કીર્તિમુરિ મને પર ટીકા. પ્રત્યેક બુદ્ધ ચરિત્ર તથા પ્રતિક્રમણ હારાજના શિષ્ય જય કેસરીસૂરિના શિષ્ય હતા. સુત્ર લઘુત્તિ રહ્યાં છે. અમદાવાદમાં તેઓએ ૧૫ર ૫ માં દીવાળીને દેવદ્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણ-મહાવીર પછી દીવસે આઠ હજાર બસોને સાઠ લોક પરિમા ૯૮૦ અને વિક્રમ સં. ૫૧૦ માં વિદ્યમાન શુ વાળી ઉતરાધ્યયન સુપર ટીક રચી છે. લોહિત્યચાર્ય તેમના ગુરૂ હતા એમ કેટલાકને * પ્રેફેસર હરમન જેકોબી હરિભદ્રસુરિજીના વર્ષ સંબંધે કાંઈક જુદોજ મત ધરાવે છે,
સં. સ. જે.

Page #78

ગર, સપ્ટેમ્બર, ઍકબર] સંક્ષિપ્ત વેતામ્બર ઈતિહાસ. અભિપ્રાય છે અને કેટલાકને અભિપ્રાય દુ થારાપદ્રિયગચ્છના વિજયસિંહ સુરિ નામે સ્સહ ગણિ ગુરૂં હતા. તેમણે વલભીપુરમાં પ્રખ્યાત જૈન મહાત્મા વસતા હતા. ઉન્નતા, રહી સર્વ સિદ્ધાંત પુસ્તકારૂઢ કરાવ્યાં. તેમના
નામના ગામના શ્રીમાલી વંશના ધનદેવ વખતમાં એક પૂર્વનું જ્ઞાન.
નામે શ્રાવક અને ધનાશ્રી નામે ચાપાવૅચંદ્ર સુરિ-“આરાંચાગાદિ અને વિકાથી ઉત્પન્ન થએલ ભીમ નામના પુત્ર સૂત્ર અને ગ્રંથ પર બાલાવબોધ લખનાર આ આ વિજ્યસિંહ સુરિ પાસે દીક્ષા લીધી; અને આચાર્ય મહારાજ વિ. સ. ૧૫૯૭ માં વિ- તેઓને શાંતિસુરિ એવું નામ આપવામાં આઘમાન હતા. તેઓએ વીરભદ્રસૂરિના રચેલા વ્યું. પ્રસિધ્ધ જૈન પંડિત ધનપાળની પ્રેરણા
ચતુસરણ પ્રકીર્ણ” નામક ગ્રંથપર વાર્તિક થી તેઓએ ભેજરાજાના દરબારમાં જઈ બી. લખ્યું છે. પાર્શચંદ્ર ગ૭ની સ્થાપના એ જ પંડિતો પર જય મેળવ્યો હતો, અને તેથી થી થઈ છે.
તેઓને “વાદિવેતાળનું” બીરૂદ મળ્યું હતું. મલયગિરિ-“ વ્યવહાર સુત્ર” “પંચ તેઓએ “ઉત્તરાધ્યયન સુત્ર” ઉપર મનહર ટી. સંગ્રહ” “નંદથન”. “ કમ પ્રદ્ધતિ” છો કા લખી છે. તેઓ વિ. સં. ૧૦૯૬ માં સ્વગે કર્મગ્રંથ “ પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર, ” “ચંદ પન્નતિ.” પધાયા.
વાહગિણિ-શીલાંગાચાર્યે “સુત્રતાંગ હરિભદ્રસુરિ-(૨) કલિકાલ ગૌતમના બિ અને “આચારાંગજી” ની ટીકા આ આચા- રૂદથી પ્રસિદ્ધ આ આચાર્ય મહારાજ વિ. સં. “જીની મદદથી લખી હતી.
૧૨૨૫ થી ૧૨૬૦ સુધીમાં વિદ્યમાન હતા. તે શીલાંકાચાર્યું–આ વિખ્યાત જૈન ટીકાકાર
ઓ નાગૅદ્રગચ્છમાં થયેલ શ્રી આનંદસૂરિના શ્રી જિનભદ્રક્ષમાં શ્રમણના શિષ્ય હતા; કેટયા- શિષ્ય હતા. “તત્વ પ્રબેધાદિ અનેક ગ્રંથ ચાર્ય તેમનું અપરનામ હતું. તેઓ કેટલાક રસ્યા છે. અભિપ્રાય પ્રમાણે શક ૭૮૪ માં અને કેટલાક મલ્લધારી હેમચંદ્રસુરિ–પ્રશ્નવાહન કુલ અભિપ્રાય પ્રમાણે છ૯૮ (શક)માં વિદ્યમાન ની મધ્યમ શાખાના હપુરીય ગચ્છના મલ્લ હતા, “પ્રભાવિક ચરિત્ર'માં એમ કહેવામાં ધારી અભયદેવ સુરજીના શિષ્ય આ આચાર્યજી આવ્યું છે કે તેઓએ અગાર અંગે પર ટીકા હતા. તેઓ વિ. સં. ૧૧૬૪ માં વિદ્યમાલખી છે; તથાપિ તેઓ પ્રણીત “આચાર- ન હતા. “ જીવ સમાસ,” “વભાવના,” “ઉ. ગજી” તથા “સૂયગડાંગ” ની જે ટીકા હમણાં દેશમાલાવૃત્તિ,” “અનુયાગદ્વાર સુત્ર ટીકા જોવામાં આવે છે તેમાં તે લખે છે કે પૂર્વે “મૂલાવશ્યક ” પર “પાંચ હજારી વૃત્તિ,” “વિશેતે સુત્રોની ટીકાઓ ગંધહસ્તિ સૂરિજીએ રચી પાશ્યક” પર “અઠાવીશ હજારી વૃત્તિ” વગેરે • હતી. તે બન્ને ટીકા બનાવવામાં તેઓને વા. અનેક રચના કરી છે. ગુજરાતનો રાજા સિદ્ધહિરગણિજીએ સહાયતા આપવાનું તેઓ લખે છે. રાજ જયસિંહ તેમને અતિ શ્રદ્ધાળુ હોઈ વ્યા
શાંતિસુરિ (વાદિવેતાલ) ગુજરાતમાં જ્યારે ખાનવેળા હાજર રહે. શેત્રુંજય ઉપર અનભીમદેવરાજ્ય કરતો હતો ત્યારે ચાંદકુલના શન કરી સ્વર્ગે પધાર્યા.
ન્યાયવેત્તાઓ. અભયદેવસૂરિ–તેઓ રાજગમાં થયા તેઓએ વાદમહાર્ણવ નામને અતિ વિકટ ગ્રંથ છે. તેઓશ્રી ન્યાયમાં અતિ પ્રવિણ હોવાથી ઓ છે. તેમજ સમ્મતિસુત્રપર તવધ તેઓને “ન્યાયવનસિંહ”નું બિરૂદ મળ્યું છે. વિદ્યાયિની નામની ટીકા લખી છે. વિ. સં.

Page #79

સનાતન જૈન
ગિર. સપ્ટેમ્બર, ઑક્ટોબર.
૧૨૭૬માં પાર્શ્વનાથ ચરિત્રના બનાવનાર શ્રી ચાર્ય હાજર હતા. ૧૨૨૬ના શ્રાવણ વદ ૭, માણિજ્યચંદ્રસુરિ કહે છે કે તે અભયદેવસૂરિથી ગુરૂવાર પાછલા પહોરે દેવલોક પધાર્યા. નવમી પાટે છે.
નેમિચંદ્ર–આ તર્કશાસ્ત્રના પારંગામી અમરચંદ્રસુરિ. (૧)-તેઓશ્રી નાગેન્દ્ર આચાર્ય વિ. સં. ૧૨ માં વિદ્યમાન હતા. ગચ્છમાં થયા છે. તેઓને ગુજરાતના રાજા તેઓ વૈરસ્વામિના શિષ્ય અને સાગરેંદુ સુરિના સિધ્ધરાજ તરફથી “સિંહ શિશુક નું બિરૂદ ગુરૂ હતા. મળ્યું હતું. તેઓએ સિધ્ધાંતાર્ણવ નામને પદ્મ સાગર-“નય પ્રકાશ' (સટી)ના મહાન ગ્રંથ રચ્યો છે. તેઓના ગુરૂનું નામ પ્રણેતા આ મુનીશ્વર તપગચ્છમાં થયા છે. શાંતિસુરિ અને શિષ્યનું નામ હરિભદ્રસુરિ છે. તેઓ વિસં. ૧૯૭૩માં વિદ્યમાન હતા.
આનંદમુરિ-નાગેન્દ્ર ગચ્છમાં થયા છે તેઓ ધર્મસાગર ઉપાધ્યાયજીના શિષ્ય હતા. તેમને સિદ્ધરાજ રાજાએ “વ્યાપ્રશિશુકનું પાર્ષદેવગણિ–હરિભદ્રસુરિક્રત “ન્યાય પ્રબિરૂદ આપ્યું છે.
વેશ પર આ આચાર્યજીએ વિ. સં. ૧૧૬૯ આર્ય ખપૂટાચાર્ય–બૌદ્ધાની સાથે ધર્મ માં “પંજિકા” લખી છે. તેઓએ વિ. સં. સંવાદમાં જય મેળવનાર આ મહાત્મા “નિ- ૧૧૯૦ માં નેમિચંદ્ર સુરિજીના “આખ્યાન ગ્રંથનમિતના નામથી પ્રખ્યાત છે.
મણિકે”ની ટીકા લખવામાં આ મતદેવસૂરિજીને ગુણરત્નસુરિ–આ મુનિશ્વર તપગચ્છ સહાય કરી હતી. વળી તેઓએ “ઉવસગ્ગહર માં થયા છે. તેઓ વિ. સં. ૧૪૫૬ માં વિદ્ય- તેત્ર”પર ટીકા લખી છે. માન હતા. તેઓએ હરીભદ્રાચાર્ય પ્રણીત પ્ર
મલ્ફિણસુરિ–શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય કૃત ખ્યાત પડદર્શન સમુચ્ચય નામના ગ્રંથપર ઉત્ત
અન્ય વ્યવચ્છેદિક નામની બત્રીશી મોત્તમ ટીકા બનાવી છે; અને ક્રીયારત્ન સમુ
ઉપર “શ્યાદાદ મંજરી” નામની અદ્ભુત ય નામનો ગ્રંથ બનાવ્યો છે, પ્રસિદ્ધ આ
ન્યાયોકત ટીકા લખનાર આ આચાર્ય શાક ચાર્ય મહારાજ શ્રી દેવાંદરાચાર્યના પાંચ શિ
૧૨૧૪ માં વિદ્યમાન હતા. તેઓ નાગૅદ્રગ૭. બોમાંના તેઓ એક હતા.
માં થયેલા શ્રી ઉદય પ્રભસૂરિના શિષ્ય હતા. દેવસરિ–જન્મ ૧૧૪૩ ૧૧૫રમાં દીક્ષા દીક્ષાનામ રામચંદ્ર ૧૧૭૪માં સુરિપદ મળતાં
મહેંદ્રસુરિ-હેમચંદસૂરિના શિષ્ય આ દેવસૂરિજી કહેવાયા, મુનિચંદ્રસુરિત્રગુરૂ આ આ આચાર્ય મહારાજે હેમચંદ્રસુરિકૃત “અનેકાઈ ચાર્ય મહા પ્રભાવક થયા છે. તથાપિ અમો સંગ્રહ” અને “ અનેકાર્થ કેવાકરમદી” પ્રભાવકના કરતાં આ વિભાગમાં એટલા માટે નામની ટીકા તથા યંત્રરાજ તથા આ ભવિષ્યમૂકીએ છીએ કે “સ્યાદ્વાદરનાકર” નામનો મ- દત્તાખ્યાન નામના ગ્રંથો રચ્યા છે. વિસં. હાન ન્યાયગ્રંથ તેઓએ રચ્યો છે તેથી તે ૧૨૧૪ માં વિદ્યમાન. સંજ્ઞાથી તેઓ વિશેષ પ્રખ્યાત છે. આ હાદાન મદ્ધવાદ આચાર્ય-વિ. સં. ૩૧૪ માં કરીને નાગપુરના રાજાની તેઓ પ્રત્યે બહુ શ્રદ્ધા આ આચાર્ય મહારાજ થયા છે. એમ કહેવાહતી. તેમજ સિદ્ધરાજની પણ હતી. સિદ્ધરાજની માં આવે છે કે, ભૃગુકચ્છ (ભરૂચ)માં, વભિવિદ્યમાનતાઓ કુમુદચંદ્રાચાર્ય નામના દિગમ્બર પુરના રાજા શિલાદિત્યની બહેનના પુર હતા. આચાર્યની સાથે સંવાદ થયે હતો, અને એમાં તેઓએ શ્રી જિનાનંદ આચાર્ય પાસે આઠ તેઓએ મેળવ્યું હતું એમ શ્વેતામ્બર ઇતિ- વર્ષની ઉમરે દીક્ષા લીધાનું કહેવાય છે. કેટલાહાસકારોનું કથન છે. આ સંવાદ વખતે હેમચંદ્રા ક અભિપ્રાય પ્રમાણે તેઓએ પોતાની માતા

Page #80

ઓગષ્ટ, સપ્ટેમ્બર, આર્કેટ રે.]
સક્ષિપ્ત રાહબર ઇતિહાસ.
સુસ્થિત
આચાય
બિંદુ”
દુમ્બર
સહિત આડે વર્ષની વયે પાસે દીક્ષા લીધી હતી. નાચક્ર” નામના પ્રસિદ્ધ ગ્રંથના તેએ ખાસ અભ્યાસી હતા. તેઓએ .ધર્મોત્તરાચાર્યે રચેલ “ન્યાય ઉપર ટીકા લખવાની સાથે ચાવીશ શ્લાકનુ' પદ્મ ચરિત્ર (જૈન રામાયણ લખ્યું છે. તેઓએ આપ્યાની સાથે વિવાદમાં જય મે ળવ્યા હતા. એક વખત શિલાદિત્ય બહુ ગુરૂના ઉપદેશથી મેદ થયા હતા. તેને મલ્લવાદીએ જૈન બનાવ્યા હતા. અને જૈનની કા અમ૨ કરી હતી.
r¢
યોાભદ્રસુરિ—સ્યાદ્વાદ રહસ્ય” નામના ગ્રંથના લખનાર આ આચાર્ય મહારાજ ધર્મધારિના શિષ્ય હતા.
યરોાજિયજી ઉપાધ્યાય—સત્તરના સકાના હેમચંદ્રાચાર્ય ગણાતા આ ઉપાધ્યા યજી મહારાજ શ્રી વિજયજી મહારાજના શિષ્ય હતા. તેએએ જ્ઞાનબિંદુપ્રકરણ, “જ્ઞાનસાર,” “ભૈરાગ્ય ક-પલત્તા” “ન્યાય પ્ર. વેશિકા,' પ્રતિમા શતક,' “નયપ્રદીપ” “અધ્યાત્મસાર,” “દ્રવ્યાનુયાગતર્ક ણા,” “અ ધ્યાત્મ મત પરીક્ષા” વગેરે ૧૦૦ ગ્રંથા લખ્યા ગણાય છે. તેને “ન્યાય વિશારદ ”નું બિરૂદ મળ્યું હતુ. તેઓએ સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, હીદી,
rk
રત્નપ્રભસુરિ—વડગચ્છમાં ઉત્પતિ પામેલ તેમજ દિગ્બરાપર જય મેળવનાર શ્રી દેવસૂરિના શિષ્ય ભરેશ્વરસુરિ આ મહાન ન્યાય. વત્તાના ગુરૂ થાય. તેએએ ધર્મદાસ ગંણ (કે જે ભગવાન વીરના પહેલાં થયાં છે) ની રશૈલી “ઉપદેશ માલા” પર ટીકા લખી છે. અને દેવદ્ઘિના લખેલા “ યાહ્ાદ રત્નાકર” ઉપર અતિ કર્ટિન અને અદભુત રત્નાકરાવતા રિકા નામની અપાર જ્ઞાન દક ટીકા લખીછે. રાજશેખર સુરિ-શ્રીધરની " ન્યાય કંદલી” ઉપર પત્રિકા ”ના લખનાર આ આચાર્ય પ્રશ્ન વાહન ફુલના કાટિક ગણુની મધ્યમ શાખાના અને સ્થૂલભદ્રના વંશના હ પૂરીય ગચ્છના તિલકસૂરિના ‘શિષ્ય હતા. તે ૧૪૦૫ માં વિદ્યમાન હતા. વળી તેએએ પ્રશ્નધામૃત દીપિકા' નામને સાત હજાર ક્લાકના રસમય ગ્રંથ લખ્યા છે.
સર્વ દેવસુરિતાર્કિક--“પ્રમાણ મંજ રી” નામનેા ગ્રંથ આ આચાર્યએ લખ્યા છે. સામુદ્રિકશાસ્ત્રીએ.
""
અભયદેવ સુરિ (૪)—વિવેકમરિ નામના પ્રખ્યાત ગ્રંથના કત્તાં આસડના તે શ્રી ગુરૂ હતા; તેએ ભદ્રબાહુ સ્વામીએ ચાગ અજિત દેવર્િ— યાવિધિ નામના યોગ સબંધીના ગ્રંથના કર્તા આ આચાય વ, સ ૧૨૭૩ માં વિદ્યમાન હતા. તેમના ગુરૂનું નામ ભાનુપ્રભસુરિ હતું.
ઇંદ્રાચાર્ય —યાગ િધિ નામને અતિ અદ્દભુત ગ્રંથ આ આચાર્યજીએ પણ બનાવ્યા જણાવવામાં આવે છે,
シン
ગુજરાતી ભાષામાં ઘણું સાહિત્ય લખ્યું છે. પેાતાના ગુરૂભાઇ વિનય વિજયજીએ શરૂ કરેલા “શ્રીપાલ રાસ” તેઓએ પછવાડેથી પૂર્ણ કર્યાં હતા, તેને પ્રભાત્રકના ક્રમમાં પણ સહેલાછથી મુકી શકાય.
કરેલા સામુદ્રિક શાસ્ત્ર પર ટીકા લખી છે. તેએ વિ૦ ના ૧૨૦૦ ના સકામાં વિદ્યવાન
હતા.
વેત્તા.
ગુણાકરસૂરિ યાગ રત્નમાળા' નામના ગ્રંથના ટીકાકાર આ આચાર્ય વિ॰ સ૦ ૧૨૯૬ માં વિદ્યમાન હતા.
નાગાર્જુન—પાલીતાણુના વસાવનાર આ પડિતરાજ “ધ્યેાગરત્નમાક્ષા” નામના ગ્રંથના પ્રણેતા છે. તે આકાશ ગ મિની વિદ્યામાં પારગામી હતા. પોતાના ગુરૂ પાદલિપ્તસુરિ”

Page #81

સનાતન જેન.
ગિસ્ટ, સપ્ટેમ્બર, ઑકટોબર.
ના નામથી પાદતિ(પાલીતાણ) તેઓએ વસાવ્યું શ્રી માનદેવસુરિ–“શાંતિસ્તવ” નામછે. એઓ સિદ્ધ નાગાર્જુન કહેવાય છે. સારામાં ના ઉપદ્રવ હરનાર પ્રખ્યાત સ્તોત્રના કર્તા થી કંકા (હાલતે ગામ કયું ? )-ગામના મુળવતની માનદેવસૂરિ, સર્વદેવસૂરિના શિષ્ય દેવસૂરિ હતા. તેઓ ક્ષત્રી હેઈ તેઓનાં પિતાનું અને તેના શિખ્ય પ્રદ્યતન સુરિના શિષ્ય હતા. સંગ્રામ અને માતુશ્રીનું નામ સુત્ર હતું. તેઓના સમયમાં “ તક્ષશિલ” નામના ગામમાં
પદ દેવસૂરિ–શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર મરકીને ઉપદ્રવ થયો હતો. જેની શાંતિ અર્થ પ્રણીત “લબ્ધિપ્રપંચપ્રાધિકા” નામની “ શાંતિ સ્વ” તેઓ એ રચ્યું કહેવાય છે; અવમૂરિ લખનાર આ આચાર્ય મહારાજે છે
* સંતશતિ નામનું નગર તેઓની જન્મભૂમિ “ોગરહસ્ય” નામનો ગ્રંથ લખ્યો છે. તેઓ
હતી; અને જિનદત્ત તેઓના પિતાનું નામ વિ. સં. ૧૨૪૦ થી ૧૨૪૨ માં વિદ્યમાન અને ધારિણી તેની માતાનું નામ. હતા. માનતુંગ સુરિ તેઓના ગુરૂ હતા.
શ્રી આનંદઘનજી ૧૭૦૦ ના સૈકામાં તેઓનું વૃત્તાંત આ પ્રમાણે છે. મારવાડમાં
એટલે યશવિજયજી મહારાજના સમયમાં આવેલ પાલી શહેરમાં સિંદ નામના એક પોર
વિદ્યમાન હતા. તેઓ ઘણી ચમત્કારીક વિદ્યાવાડ જની શ્રેષ્ટિ રહેતા હતા. સિદની સ્ત્રી
એના પારગામી હતા. છેલ્લાં ઘણું સૈકાઓ વીરદેવી નામની હતી. આ સિદને પૂર્ણદેવ
થઇ તેઓના જેવા બીજા કોઈ અદભુત દશા. નામને પુત્ર હતો. વાહૂલી નામની પૂર્ણ દેવને
વાળા આત્મજ્ઞાની થયા નથી. તેઓ લોકિકસ્ત્રી હતી. વાવીને જૈન પ્રતિ અતિશ્રદ્ધા
ધર્મ વ્યવહારથી ઘણું કંટાળી ગયા હતા અને હોવાના કારણે તેણે વિજય સિંહ સુરિ પાસે
આમ કલ્યાણનો માર્ગ લોપ થએ જોઈ. અભ્યાસ કર્યો તે; અને ઉપધાન વહ્યાં હતાં.
ઉતી. તેમજ મતાંતર જોઈ એટલા બધા લોકેથી આ પૂર્ણદેવને આઠ પુત્ર હતા તેમાં સાથી
દર રહેતા કે જેથી લોકો તેને ખરા અરૂ મોટાનું નામ બ્રહ્મદેવ હતું. બ્રહ્મદેવની સ્ત્રી માં તે વખતમાં જાણી શકયા નહતા. પિહિની કરી હતી. બ્રહ્મદેવે ચંદ્રાવતી નગ- તેઓનું બીજાં નામ લાભાનંદજી હતું. “આ રીમાં એક ભવ્ય જીનાલય બંધાવ્યું હતું; નંદધન ચોવીશી” અને “આનંદઘન બહો. અને તેની સ્ત્રી પિહિનીએ દ્રવ્ય ખચી જૈન તેરી” એ અતિ, પરિચિત ગુજરાતી ગ્રંથો શાસ્ત્રો લખાવ્યાં હતાં. બેહદ્ર એ બીજા પુત્રને તેમની કૃત્રિ છે. નામ હતું બેહદીની સ્ત્રી અંબી નામની હતી. અભયતિલકગણિ-ગછ–ખરતર ગુરૂ ૧૩૩૧ ત્રીજા પુત્રનું નામ બહુદેવ હતું. બુહુદેવે દીક્ષા માં સ્વર્ગગમન પ્રાપ્ત થએલા જિનેશ્વરસૂરિ લીધા પછી પદમદેવસુરી રાખવામાં આવ્યું (૩) “ દ્વાશ્રયકાવ્ય” તથા દ્વાશ્રય કેપિંપર હતું.
લોકબદ્ધ ટીકા તેઓએ લખી છે.
સાહીત્યશાસ્ત્રીઓ. અભયદેવસૂરિ (૫) આ આચાર્ય અમરચંદ્રસુરિ (૨)–તેઓ વાયટીય ગચ્છમાં મહારાજ શ્રી રૂદ્રપાલીય ગચ્છમાં થયા છે. તે થયા છે. તેઓશ્રીએ પદમાનંદાબ્યુદય મહાકાએને કાશીના રાજા તરફથી “વાદસિંહનું વ્ય, બાલ ભારત મહા કાવ્ય, કવિશિક્ષા - બિરૂદ મળ્યું હતું. તેઓએ જયંતવિજય ત્તિ નામની ટીકા સાહિત કાવ્ય ક૯૫લતા મહાકાવ્ય” નામનું અતિ અદભુત કાવ્ય ૧૨૭૮ નામનું સાહિત્ય શાસ્ત્ર, દેદરાનાવલિ અને ક માં રચ્યું છે. તેઓના ગુરૂશ્રીનું નામ વિ. લાકલાપ આદિ અનેક મહા વિદ્વતાભરેલા ગ્રંથ દુસુરિ હતું. શ્રીદેવભદ્રસુરિ તેઓના શિષ્ય હતા, રચ્યા છે. તેમની કવિત્વ શક્તિ અનંત મનેહર

Page #82

આ થિી
,
સંક્ષિપ્ત વેતામ્બર ઇતિહાસ
અને વિદ્વાનોને ચમત્કાર પમાડનાર ગાય છે, આચાર્ય પ્રણીત અજિતરાંત સ્તવનાર ટીક તેમને ગુજરાતના રાજા વિસલદેવ તરફથી લખી છે. “ મુનિમંત્રપ્રદેશવિવરણ” “તીર્થન ધ માન મળતું, કેમકે તેમની શીધ્ર વ શ ક૬૫,” “પંચ પરમેટિd” સિદ્ધાંતોગમ” તિથી તે રાજ આર્ષ ૫.એ. . આ વગેરે અનેક ચમત્કારિક ગ્રંથે રહ્યા છે. તે મહાન કરી વિ. ના ૧૩ મા એકામાં વિદ્ય- એની કવિત્વ શક્તિ અદભુત ગણાય છે. તે ભાન હતા.
એનો એવો નિયમ પ્રસિદ્ધ છે કે, રોજ એક ઉદયપ્રભસુરિ---આ આચાર્ય મહારાજ નવું સ્તોત્ર રચીને જ આહાર પણ લેવાં. નાકમાં થયા છે. તેઓ ધમાંજુદાં અન્યાય કંદલિપજકાએ કર્તા રનોખરિએ મહાકાવ્યના તથા આરંભસિદ્ધ નામના મહાન તેમની પાસે અભ્યાસ કર્યો હતો. “અન્યલોગ ગ્રંથો લખ્યા છે. ગુજરાતવા રાજી વિધાલના વ્યવદિકા મામની હેમચંદ્રાચાર્યું કરેલી બત્રીપ્રધાન વરતુપાલ તેઓને બહુ માન આપતા. શી ઉપર “દાદ મંજરિ’ નામની ટીકા - તેઓ ૨૨ ૦ થી ૧૨ ૮ (વિ. સં.) માં ચામ: શ્રી મલપણુસુરિને આ આચાર્યજીએ વિદ્યમાન હતા.
સહાયતા આપી હતી. ગુણવજય—વિ. સં. ૧૫૯૧ માં જિનરાજચુરિ–ગચ્છ, ખરતર; ગુરૂ આ આચાર્ય મહારાજ સ્થિત હતા. રઘુવંશ- શ્રી જિનસિંહ, જન્મ વિ. સં. ૧૬ ૪૭ ની ટી, ખંડ પ્રશસ્તિ, દમયતી કથા, ઘર માં દાહ ૧૬૫૬ મ, સુપર ૧૬૭૪ માં, એ શતક ટકા અને સિદ્ધસેન કાત્રિશિકા અને ૧૬૯૯ માં પાટણને વિધ સ્પગંગ; તે. નામના ગ્રંથા તેઓએ બનાવ્યા છે, તેઓના ઓએ નિધીય કાવ્ય ઉપર જિ.નરાજી ટીમ જય સોમસુરિ ગુરુ હતા.
અને બીજા અનેક ગ્ર બનાવ્યા છે. સં ચારૂવધનસુરિ–રઘુવંશ ઉપર શિ. ૧૬૭૫ માં શેત્રુજ્ય ઉપર તેઓએ વીતરાગવૃદ્વિતંઘર્ણ ટીકાના લખનાર આ અચાયા મુદ્દાની પ્રતિકાર કરાવેલ છે, ખતર ગચ્છમાં થયા છે.
જિનેશ્વરસુરિ--(૧)-ગ-રાજગ; જયશેખરસુર “જૈન કુમાર સંભવ
શાખા-૧, ગુરૂ, કટિકગણ માંહલા અભય
દેવરિ; શિષ્ય-અજિતસેનસુરિ, વિ.સં. ૧૦૫૦ મહાકાવ્ય” “પ્રબોધ ચિંતામણિ,” “ઉપદેશ
મા; વિદ્યમાન; મુંજરાજ તેઓ પ્રત્યે અત્યંત ચિંતામણિ” અને “ધમલ ચરિત્ર' નામના
પ્રીતિ રાખતો. જેન નષધીય કાવ્ય” નામને સાહિત્ય દીપક ગ્રંથેના આ આચાર્ય પ્રણેતા
ગ્રંથ ર છે. છે. તેઓને ખંભાતમાં કવિ ચક્રવાતનું બિરૂદ
દેવપ્રભસુર મદત્રધારી-“પાંડવચરિત્ર મળ્યું હતું. તેઓ વિ. સં. ૧૪૩૬ માં વિ
મહાકાવ્ય.” અને “મૃગાવતી ચરિત્ર” એ બે ઘમાન હતા. તેઓ અચલગચ્છમાં થયા છે. શ્રી મહેંદ્ર પ્રમસુરના ત્રણ શિખોમાંના તેઓ અસાધારણ કાવ્યશક્તિ દર્શક ગ્રંથોના કર્તા એક હતા.
આ આચાર્ય મુનિચંદ્રસુરિના શિષ્ય હતા. જિનપ્રભસુર–લખર ગ સ્થાપક દેવેંદ્રસિંહસુર-ગ૭, અચલ; અજિતશ્રી જિનસિંહસુરિ આ આચાર્યજીના ગુરુ હતા. સિંહ ગુરુ; ધર્મપ્રભસુરિ શિવ; “જૈન મધદુત” દ્વયાશ્રય મહાકાવ્ય નામના પ્રસિદ્ધ ગ્રંથના તેઓ અદિ ગ્રંથના લખનાર મેરૂતુંગાચાર્યે રચેલા કર્તા છે. તેઓએ અયોધ્યામાં રહી સંવત “શતપદી ગ્રંથને આધારે તેઓને જન્મ વિ. ૧૩૬ - માં ભરશ્નાવર ના નHણ સં૧૯૨૮, દલા ૧૩ ૬, સુરિપદ ૩૨૩

Page #83

સનાતન જૈન.
||ગરટથી નવમ્બર.
ગઝેશપદ ૧૩ર૩; અને ૧૯૭૧ માં પાલણ નારાચંદ્રસૂરિ–પુરીય ગચ્છના મલ્લપુરમાં સ્વર્ગગમન.
ધારી દેવ પ્રભસૂરિના શિષ્ય અને નરેંદ્ર પ્રભસુદેવેંદ્રાચાર્ય–ગ૭–નાગૅદ્ર, શ્રી ધનેશ્વર- રિના ગુ; આ આચાર્ય હતા. તેઓએ મુરારિ સુરિ–ગુરૂ; “ચંદ્રપ્રભિચરિત્રના કર્તા. કવિના “અનરાધવ” નાટકોપર ટીકા “ન્યાય - ધનંજય મહાકવિ શ્રી ધનંજય નામ કંદલી” પર ટીકા “તિસાર' પ્રાકૃતિ દીપિકા માળા, તથા દ્વિસંધાન મહા કાવ્ય (રાઘવ વગેરે ગ્રંથે બનાવ્યા છે. તેઓના ગુરૂશ્રીને પાંડવીય મહા કાવ્ય) નામના અદભુત ગ્રંથ બનાવેલ પાંડવચરિત્રને તથા ઉદયપ્રભસૂરિજીએ રહ્યા છે. રાજશેખરારાદિ જૈન કવિરાજોએ તે બનાવેલ ધર્માભ્યદય મહા કાવ્યને તેઓએ શુદ્ધ એના પાંડિત્ય માટે હરિહરાવલિ આદિ માં કરેલ છે.
સ્તુતિ કરી છે. તેઓ વિ. સં૦ ૮૮૪ માં નકપ્રભસુરિ–ઉપરત આચાર્યના વિદ્યમાન હતા.
ધનપાલમહાકવિ-ધારાપુર નગરીના શિષ્ય તેઓએ અલંકાર મહોદધિ અને કાકભેજ રાજાના વખતમાં આ મહા કવિ અને સ્થિતિ ગ્રંથ બનાવ્યા છે. અતિયાર રહિત રહેલા ગૃહસ્થ પંડિત થયા છે.
પદ્મચંદ્ર-રાણપુરના ભવ્ય પ્રાસાદના
કરનાર ધનાશાપોરવાડના “ધન્નાલ્યુદય મહા તેઓના પિતા મૂળ બ્રાહ્મણ હતા. અને તેનું
કાવ્ય” નામના કવિત્વ ચમકૃતિવાળા ગ્રંથના નામ સર્વદેવ હતું. સર્વ દેવને બે પુત્રો હતા.
કે આ આચાર્ય અને ચંદ્ર ગચ્છમાં થયેલા શેભન અને ધનપાલ. જેનાચાર્ય મહેકરિના
જિન શરસુરિ ગુરૂ હતા. વિજયદેવસૂરિ તેમઅભિપ્રાયથી સર્વ દેવે પિતાના પુત્ર શોભનને જેન દિક્ષા આપી હતી. શ્રી ધનપાળ મહા
પદ્મસુંદરગણિ–રાયમલાક્યુદય મહા કવિએ “રાષભ પંચાશિકા” બાર હજાર લોકેના
કાવ્ય, ધાતુ પાઠ, પાર્શ્વનાથકાવ્ય, જબુસ્વામી પરિમાણુવાળો, જવ, રસ તથા કાગ્ય ચમક કથાનક વગેરે અનેક ગ્રંથોના પ્રણેતા આ તિથી ભાપુર “તિલકમંજરિ” ગ્રંથ રચ્યા છે. આચાર્યજી વિ. સં. ૧૯૧૫ માં વિદ્યમાન હતા. સિદ્ધ સારસ્વત કવીશ્વર” એ નામથી તેઓ દીલ્હીના અકબર બાદશાહની સભા વિશે ધમી પ્રખ્યાત છે. વિ. સં. ૧૨૨૮ માં વિદ્યમાન. સંવાદમાં એક મહાન સાંખ્ય પંડિતને પરાજય
રોલનાચાર્ય– આ આચાર્ય મહારાજ કર્યો હત; જેથી અકબરે તેઓને એક હાર, ધનપાલ કવિશ્વરના સંસારપક્ષ ભાઈ હતા. એક ગામ તથા સુખાસન વગેરે વસ્તુઓ ભેટ તેઓએ ચાવીશ તીર્થકરોની સ્તુતિરૂપ “શોભન કરી હભ. તેઓ તપ ગચ્છની નાગપુરીય શાસ્વતિ” નામને અદભુત ચમત્કારિક કાવ્યગ્રંથ ખાના પદ્મ આચાર્યના શિષ્ય હતા. એ છે. આ શોભનાતુતિ ઉપર ટીકા માણક્યચંદ્રસુરિ–કેટક ગણુની વજ નમિસાધુ-થારાપદ પુરીય ગચ્છના શ્રી
આ ઇ શાખાના રાજ ગચ્છના સાગરચંદ્રસુરિના શિષ્ય
- આ આચાર્યજીએ ૧૨૭૬ માં દિવ બંદરમાં શાલિભદ્રસૂરિજી ગુરૂ; વિ. સં. ૧૧ર ૫ માં તેઓએ રૂટિના રચેલા કાવ્યાલંકાર નામના
રહી “પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર” છે તેમજ “કાવ્ય
પ્રકાશ સંકેત” અને “નલાયન” કુબેર પુરાણ સાહિત્ય ગ્રંથપર ટિપન રચ્યું છે. ૧૧રર માં તેઓએ પડાવશ્યક ટીકા” લખી છે.
ગ્રંથ પણ લખ્યા છે. નયચંદ્રસૂરિ “હમ્મીર મહા કાવ્ય, તથા
માણકયસુંદરસુરિ–૧૮૯૧ માં અચલ રંભા મંજરી નટિકા આદિ અનેક ચમત્કૃતિ- ગચ્છમાં વિદ્યમાનતા ધરાવતા હતા. તેઓએ વાળા ગ્રંથો લખ્યા છે.
મેરૂતુંગરિએ રચેલ “મેઘદૂત'ની શીલરત્નસુ
રચી છે.

Page #84

ઑગસ્ટથી નવેમ્બર, ]
રિએ કરેલી ટીકાને સુધારી છે. “મલયસુંદરી ચરિત્ર” “યાધર ચરિત્ર” અને પૃથ્વીચંદ્ર ચિત્ર” પણ તેઓએ લખ્યા છે.
સક્ષિપ્ત શ્વેતામ્બર ઇતિહાસ.
સકામાં થયા છે. તેને માટે એમ કહેવામાં આવે છે કે, તે ગુજરાતમાં આવેલ શ્રીમાલ નગરના રહીશ હતા. તેઓના પિતાશ્રીનુ નામ શુભકર, અને માતુશ્રીનું નામ લક્ષ્મી હતા. શુભ્રકરને ભાજ રાળ સાથે મિત્રતાસબંધ હતા. એટલે તે સ્થિતિ સ ંપન્ન હતા. સિદ્ધને વ્યાદિકની ઈચ્છાનુકૂળ સગવડ હાવાથી તે “રમારના વ્યસને ચડી ગયા હતા. આ િ યાદ તેની સ્ત્રીએ પેાતાની સાસુ એટલે સિ હૂની માની પાસે કરવાથી તેણે કહ્યું કે રાત્રિએ મેડા આવે, તે। બારણું ઉધાડવુ નહી. સની સ્ત્રીએ આ આજ્ઞાના અમલ કરવાથી સિદ્ધે પેાતાની માને ખૂમા પાડવાથી
અત્યારે જેના દ્વાર
તેણે જવાબ આપ્યા કે, ખુલ્લા હોય તેને ત્યાં જા. પાતાને આ શબ્દ ખાણે જે અસર કરી કે તે, રાત્રીએ પશુ જેનાં દ્વાર ખુઙલાં એવા જૈન મુનિએના નિવાસ સ્થાનરૂપ ઉપાશ્રયમાં ગયા. ત્યાં આ ગળ તેને સુબુદ્ધિ ાવતાં ગઋષિ નામના આચાર્ય પાસે દીક્ષા લીધી. તે એક વખત તીમાંથી આહ્ ધ થયા હતા; પણ પાછ ળથી તેના ગુરૂ ગ ઋષિનેા સમાગમ થવાથી પુનઃ જૈન થયા હતા. ધર્મદાસ ગણુિ પ્રણીત “ઉપદેશમાળા”પર ટીકા પણ તેઓએ લખી છે.
સુરાચાય —અણહિલપુર પાટમાં જયારે ભીમ રાજા રાજય કરતા હતા ત્યારે આ આચાર્યજી થયા છે. ભીમરાજાના વખતમાં દ્રોણાચાય નામના જૈન મુનિ હતા. આદ્રાણા
સંસાર પક્ષે ભીમરાજાના મામા થાય. આ ધ્રાણુાચા છના ભાઇ સંગ્રામસિંહના મહીપાલે નામે પુત્ર તેઓની પાસે દીક્ષા લેતાં તેનું નામ સુરાચાય પાડવામાં આવ્યું હતું. “શબ્દશાસ્ત્ર” પ્રમાણુ શાસ્ત્ર” અને “સાહિ ત્ય શાસ્ત્ર”ના “તે ખાસ અભ્યાસી હતા. તેઓએ ભારાજના દરમાં ધર્મ સ`વાદ કરી જય મેલળ્યેા હતે. કે જે વખતે ધનપાલ નામના સમર્થ જૈન કવિ ભેાજના રાજયમાં
મેઘવિજય ઉપાધ્યાય—શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય પ્રણીત “ શબ્દાનુશાસન ઉપર્ ‘ચંદ્ર પ્રભાટીકા” લખનાર આચાર્યજી વિ સ ૧૬૫૦ માં થયા છે.
"" (6
મેરૂતુ ગસુર (ર)--અચલ ગચ્છીય શ્રી મહેદ્રસુરિ આ આચાર્યના ગુરૂ હતા. મત્રકપુસારે દ્વાર, શ-પદી સારાદાર” અને “મેશ્ર્વદૂત” ઉપર તેએએ ટીકા લખી છે. જન્મ વિ. સ૦ ૧૪૦૩, દીક્ષા ૧૪૧૮, માયા પ૬ ૧૪૨૬૯, ગચ્છનાયકપ૬ ૧૪૪, સ્વગમન ૧૪૭૧.જયકીતિ સુરિ તેના
શિષ્ય હતા.
در
,,
રામચરિ-કુમારપાળ રાજાને પ્રતિ ગાધ કરનાર શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના વિખ્યાત શિષ્ય હતા. તેઓએ નિર્ભય ભીમવ્યાયેાગ,” “ધુ વિલાસ નાટક,” “વિહારશતક,” દ્રષ્યાલકાર, ” રાધવાભ્યુદયમહાકાવ્ય, યાદવા. ન્યુયમહાકાવ્ય, “ નવિલાસમહાકાવ્ય " વગેરે એકસા ગ્રંથ રચ્યા છે. તેઓને પ્રાધ શતક કર્યું,” નું બિરૂદ આપવામાં આવે છે. એમ કહેવામાં આવે છે કે તેમને એક ચક્ષુ હતી, તે મહાન સાહિત્યકાર તરીકે પ્ર સિદ્ધ છે.
"
99 66
વર્ધમાનગણિ—“કુમાર વિહાર પ્રશસ્તિ કાવ્ય” નામનો સુંદર ચમત્કૃતિવાળા ગ્રંથ લખનાર આ આચાર્ય મહારાજ શ્રી હેમય-ચાર્ય દ્રાચાર્યના શિષ્ય હતા.
બ્ય,
સંધદાસક્ષમાશ્રમણ-“ મહેકલ્પ ભાઅને વાસુદેવ હીદી” ના પહેલા ખંડ આ આચાર્યજીએ રચેલ છે.
સિદ્ધષિ (૧) પ્રખ્યાત ‘ઉપમિતિ ભત્ર પ્રપંચા કથા" નામના અદ્દભુત આત્મ કલ્યાશુક ગ્રંથના કન્હેં આ આચાર્ય વિક્રમ સંવત્ ૫૯૨ માં સ્વર્ગે પધાર્યાં છે, એટલે તે તે
<3

Page #85

સનાતન ના
[આગટથી નવેમ્બર
હતા. સુરાચાર્યજીએ “શ્રી દેવપ્રભુ” અને પ્રસિદ્ધિ મેરૂતુંગ સુરિના શિષ્ય જયકીતી સુરિ
નેમિનાથજીના ચરિત્રરૂપ અદભુત દિસંધ:- આ આચાર્યજીના ગુરૂ હતા. તેઓએ વિ. સં. નકાવ્ય ગ્રંથ રચેલ છે.
૧૮૯૧ માં મેરૂતુંગ મુરિના “મેઘદૂત” કાવ્ય શીલરત્ન સુરિ–અચલગચ્છને વિષે ઉપર અણહિલપુરમાં ટીકા બનાવી છે.
વૈયાકરણ. ચંદ્રકીર્તિમુરિ–આ મુવીધર નાગ જ્ઞાનવિમલગણિ–વિ. સં. ૧૯૫૮ પુરીય તપગચ્છમાં થયા છે. તેઓ રાજ ન માં આ આચાર્યજીએ મહેશ્વર સુરિન “શ: સુરિના શિષ્ય હતા. તેમણે સારવત વ્યાકરણ પ્રતીભેદ નામના ગ્રંથ પર ટીકા બનાવી છે. પર ચંદ્રકાતિ નામની ટીકા રચેલી છે.
શ્રીવલ્લુભ-જ્ઞાન વિમલ ગણના શિષ્ય જયાદિત્ય—પાણિની વ્યાકરણ સુત્ર
હતા. તેઓએ ૧૬૧ માં યુદ્ધપુરમાં રહી
- ઉપર કાશિકા નામની જેની ટીકા લખવામાં શ્રી
હેમચંદ્રાચાર્યની નામાવાલાની ટીકા પર દુર્ગ. વામનાચાર્યને તેઓ સહાયક હતા.
પદપ્રબોધ નામનું વ્યાકરણ રચ્યું છે. - જિનપ્રબોધ સુરિ–કાતંત્ર વ્યાકરણ
દેવાનંદસૂરિસિદ્ધસારસ્વત વ્યાકરણના પર ટીકા લખનાર આ આચાર્યજી ખરતર ગચ્છમાં થયા છે. તેઓનું અપર નામ પ્રો- કનાં ૧૨૬૬ માં વિદ્યમાન. “તીર્થક ૫” ના ધમૂર્તિ હતું. તેઓનું સ્વર્ગગમન ૧૩૪૧ માં કતાં તેને વિ કહે છે કે, ૧૨૬૬ માં દેવાથયું છે. જિનેશ્વર સુરિ તેઓના દિલમાં હતા. નંદ સુરિએ પ્રતિષ્ઠા કરાવે છે. ગીરનાર પર્વત પરના વિ. સં. ૧૩૩૩ ના એક ધર્મસુરિ–(૩) “શબ્દ સિદ્ધ લેખમાં તેમનું નામ જિન પ્રબોધસૂરિ છે. નામના વ્યાકરણના રચનાર આ આચાર્ય
બુદ્ધિ સાગર–ખરતર ગષ્ટના સ્થાપક કોરીકગણની વજી શાખાના ચંદ્ર ગના ચંદ્ર શ્રી જિનેશ્વર સુરિ (૪) ને તેઓ શિષ્ય હતા. પ્રભસૂરિના શિષ્ય હતા. એઓની સિદ્ધરાજ તેઓએ ચૈત્યવાસીઓને બહુ નરમ પાડયા હતા. રાજાએ ઘણી પ્રશંસા કરી છે. તેઓના ગુરૂ ચંદ્ર તેઓએ “બુદ્ધિસાગર” નામનું આડે હજાર. - પ્રભસૂરિએ વિ. સ. ૧૧૯ માં પુનમીઆ કનું નવું વ્યાકરણ રચ્યું હતું.
ગ૭ની સ્થાપના કરી છે.
તિષિએ ઈ. ચંદ્રસેનસુરિ-ઉત્પાદસિદ્ધિ પ્રકરણ ના દેલા મહત્તર–શ્રી સુરાચાર્ય ગુરૂ સ્વામને ગ્રંથ એઓએ રચ્યો છે. વિ. સંવ મા શિષ્ય. જ્યોતિર્વિદ્યામાં પારંગામી. પ્રખ્યાત ૧૨૦૭ માં વિદ્યમાન હતા. પદ્યસુરિના તેઓ “ઉપમિતિભવ પ્રપંચ” નામના ગ્રંથક્ત શિષ્ય હતા.
સિદ્ધપિ મહારાજ પિતાના એ ગ્રંથમાં કહે જિનદત્તસૂરિ (૨) વાયડ ગચ્છમાં આ છે કે, આચાર્ય મહારાજ થયા છે. તેઓ સિલ િતિવિર માવાર્થ સદ્દશા શોધવા ના શિષ્ય છવદેવરના શિષ્ય હતા. તેઓએ દાવા મવદનાક્ષા િવિવાદ છે ? " વિવેક વિલાસ,” શુકનશાસ્ત્ર વગેરે ગ્રંથે નિવૃત્તિસ્ત્રાતા, ટાટાવિભૂવા ! બનાવ્યા છે. તેઓ પરકાયપ્રવેશવિદ્યામાં આવા પંam, ઘવિ કાર્તાિતારા પ્રવિણ હતા. તેઓ ૧૨૭૭ માં વસ્તુપાળે કામૂહિતે ધરતૉ ટેસ્ટ મદત્તઃ | તેલા સંઘમાં હતા.
ज्योतिर्निमित्तशास्त्रनःप्रसिध्धादेशविस्तर॥३

Page #86

આગથી નંબર, ]
સંક્ષિપ્ત વેતામ્બર ઇતિહાસ શ્રી સિધ્ધી વિશેષમાં જણાવે છે કે, સિંહતિલકલુરિના શિષ્ય તથા મેરૂતુંગરિના દેલામહાતરના શિય દુર્ગસ્વામી એ મારી સાથે. ગુરૂ આ આચાર્ય મહારાજને જન્મ વિ. સં. જ ગર્ગાચાર્ય પાસે દીક્ષા તે લીધી હતી. ૧૩૬૩ માં, દીક્ષા વિજયપુરમાં ૧૩૭૫ માં, - પાદલિપ્તસૂરિ– તરંગલોલા,” “નિ. આચાર્ય પદ અણહિલપુર પાટણમાં ૧૩૯૩ માં વણ કલિકા ” અને “ પ્રશ્નપ્રકાશક નામના ગચ્છનાયકપદ ખંભાતમાં ૧૩૯૮ માં તથા
યોતિષ શાસ્ત્રના પ્રણેને આ આચાર્ય ના- ૧૮૪૪ માં વર્ગ ગમન. તેઓનો જન્મ વડગનના ગુરુ છે. તેઓ આકાશ ગામની ગ્રામમાં આભા નામના શ્રેષ્ઠ અને લીબિણી વિદ્યામાં પારંગામી હતા. તેમના નામથી પાલી નામની શેડાણથી થયો હતો એઓ ૧૮૦૯ તાણું નાગાર્જુને વસાવ્યું હતું.
માં નાણી ગામમાં ચાતુર્માસ હ્યા હતા. તેઓ મહેદ્રપ્રભાસુરિ–અચલગચ્છમાં થયેલ જ્યોતિર્તાનમાં પારંગામી હતા.
પ્રાકત–માગધી ભાષાજ્ઞાની. ગુણચંદ્રગણિ વિ. સં. ૧૧૩૯ માં શિવ વિસિંહસુરીના તેઓ શિષ્ય હતા. આ મુનીશ્વર વિદ્યમાનતા ધરાવતા હતા. તેઓ તેઓ હર્ષપુરિય ગચ્છમાં થયા છે. તેમણે વજી શાખાના ચાંદ્રકુળના સુમતવાચકના સંગ્રહણીરત્ન નામક માગધી ભાષાને ગ્રંથ શિષ્ય હતા. તેઓએ માગધી ભાષામાં “મ. બનાવ્યું છે તેમણે “આવશ્યક સુત્ર’ પર હાવીરચરિત્ર” રચ્યું છે. ઉદયપ્રભા સુરને “ પ્રદેશવ્યાખ્યા ટિપન” (૨૨) માં તથા તેઓએ પ્રવચન સારોદ્ધાર”ની “વિષપદ ૧૨૨૮ માં નીવેલીમુત્રપર ટીકા રચી છે. વ્યાખ્યા” નામની ટીકા લખવામાં સહાયતા આપી હતી.
વિમલસૂરિ--પ્રાકૃત ભાષામાં “પવા ગુણવલ્લભસૂરિ–નેમિનાથ પ્રભુનું કા
મચરિત્ર' ( જૈન રામચરિત્ર) ના રચનાર આ બંધ ચરિત્ર પ્રાકૃત ભાષામાં આ આચાર્ય મહારાજે રચ્યું છે.
આચાર્ય મહાવીર સંવત ૧૬૦ માં વિદ્યમાન હતા. ચંદ્રસૂરિ--(1) શ્રી હેમચંદ્ર માલધારીના તેઓ નાગિલ કુલના વિજયસૂરિના શિષ્ય હતા.
વદકશાસ્ત્રી, પ્રદ્યુમ્નસૂરિ૨)--આ આચાર્ય મહાર-ળવ્યો હતો. એમણે ચાસી જૈન ગ્રંથ જ “વૈદકશાસ્ત્ર”માં પ્રવીણ હતા. તેઓના લખ્યા કહેવાય છે. સંવાદલક્ષ, ત્રિભુવન. ગુરૂ રાજગચ્છમાં થયેલ અભયદેવસૂરિ હતા. ગિરિ આદિ અનેક રાજેઓને જૈની બનાવ્યા એઓએ ધર્મસંવાદમાં દિગમ્બરો પર જય મે હતા
ઈતિહિાસકારે. પ્રભાચંદ્રસુરિ--“ પ્રભાવિક ચરિત્ર ” તેઓ ચાંદ્રકળમાં થયેલ ચંદ્રપ્રભસૂરિના શિષ્ય નામના આતહાસિક ગ્રંથના લખનાર આ આ• હતા. એઓના સંસારપક્ષી પિતાનું નામ ચાર્ય વિ. સં. ૧૩૩૮ માં હયાત હતા. રામચંદ્ર અને માતુશ્રીનું નામ લક્ષ્મીબાઈ હતું.
ખાવી અનભુગેળવે તા. મલયગિરિ--“ચંદ્રપાત,“સુર્યપ્ર. પિતાની કીર્તિ અમર કરી છે. તે સાથે સતિ ” સુત્ર પર મહાન ટીકા લખનાર આ “વ્યવહારસુત્ર” “પંચસંગ્રહ, ” “ નંધધ્યઆ આચાર્ય મહારાજ એક વિખ્યાત ટીકાકાર થન, ” “ કમી પ્રકૃતિ,” છે “ કર્મગ્રંથ,” થઇ ગયા છે, જેઓએ ખગોળવિવા સાથે સં. “ પ્રજ્ઞાપના સુત્ર” વગેરે અનેક શાસ્ત્ર પર બંધ રાખનાર ઉપરના બે સુત્રો૫ર ટીકા રચી ટીકા રચી છે.

Page #87

સનાતન જૈન
ગિરથી નવેમ્બર,
હતી.
ગ્રંથકારો, અજિતપ્રણગણી—“ધર્મ રત્ન શ્રાવકા કુલપ્રભસુરિ–- આરાધના સિત્તેરી” ચાર” નામનો ગ્રંથ તેઓએ રચે છે. તેઓ તથા “પડાવશ્યક લઘુવૃત્તિ” નામના ગ્રંથ ની ૧૨૦૦ વિ. સં. વિજાપુરમાં સ્થિરતા બનાવ્યા છે.
કુલમંડાનાચાર્ય–શ્રી સિદ્ધાંતાલાપ અનંતકીર્તિ અથવા શ્રી ધર્મદાસગણ કેદ્ધાર અને “ વિચાર સંગ્રહ” નામના : આ મહાત્મા શ્રી મહાવીરની પણ પહેલાં થયેલા ગ્રંથાના કર્તા આ આચાર્ય મહારાજ ૧૪૪૫ પ્રસિદ્ધ છે. તેઓએ લખેલ “ઉપદેશમાલા” ના સુધી વિદ્યમાન હતા. મન ગ્રંથ જગત વિખ્યાત છે.
ગર્ગમહર્ષિ–“ પાસકવલી ” અને અભયદેવ સુરિ-(૬) આ આચાર્ય “ કર્મવિપાક” નામના ગ્રંથના બનાવનાર આ મહારાજે વિ સં. ૧૪૫રમાં તિજય પહુ’ આચાર્યજી હતા ૯૬ર (વી. સં૦) માં વિનામનું સ્તોત્ર બનાવ્યું છે.
ધમાન હતા. અમરપ્રભસુરિ–માનતુંગાચાર્યે રચેલા ગોવિંદગણિ-કર્મરત્વ પર ટીકા લભક્તામર સ્તોત્ર'પર તેઓએ ટીકા લખી છે. ખનાર આ મુનિશ્વરના ગુરૂ દેવનાગરસુરી હતા. તેઓ વિ. ને ચદમા સૈકામાં વિદ્યમાન હતા. ચકેશ્વરસુરિ–આવશ્યક લઘુત્તિ” નાઆનંદમુરિ-(૨) બ્રહદ્દગચ્છમાં પ્રખ્યાત મના
મના ગ્રંથના પ્રણેતા આ આચાર્ય વિસં.
ના થકન્ન થયેલા છે.
૧૨૪૦ માં હતા. અજમેરના રાજા જયસિંહઆમ્રવરિ-તેઓ ૧૧૦૦ ના સકામાં ના માનીતા આચાર્ય ધર્મસુરિના તેઓ વિદ્યમાન હતા. તેઓએ “આખ્યાનકર્માણ કેશ શિય હતા. ઉપર ટીકા કરી છે.
ચંદ્રગણિ—વિ. સં. ૧૧૩૮ માં શ્રી આસડ–વિ. સં. ૧૨૪૮માં “વિવેક મં. વીરચરિત્ર આ આચાર્યે લખ્યું છે. જરી' નામનો ગ્રંથ બનાવ્યું છે કે જેના ઉપ- ચંદ્રકાગિણિ–સિદ્ધાંતવિચાર નામના ૨ અનેક વિદ્વાનોએ ટીકાઓ લખી છે. ગ્રંથના કર્તા આ આચાર્ય વિમલસરિના શિષ્ય
ઉદયધર્મસુરિ–આગમ ગચ્છમાં આ હતા. તેઓએ ધર્મા આચાર્ય પાસે અને આચાર્ય મહારાજ થયા છે. તેઓએ ધર્મકલ્પ વ્યાસ કર્યો હતે. દમ' નામનો ગ્રંથ લખે છે.
ચંદ્રમહત્તર-છઠ્ઠ કર્મગ્રંથપર આ આઉદયપ્રભ સુરિ-(૨) આ આચાર્ય મહા સાથે ટીકા બનાવી છે. રાજે શ્રી નેમિચંદ્ર સુરિપ્રણીત “પ્રવચન સારો- જયકીર્તિસરિ–(૨) “શીલો પદેશમાળા” ધારી ગ્રંથપર “ વિષમમદવ્યાખ્યા નામની ટી- ગ્રંથકર્તા આ આચાર્યજી જયસિંહસૂરિના શિકા રચી છે. રવિપ્રભસુરે તેઓના ગુરૂ હતા. ષ હતા.
ઉદય સાગરસુરિ-સ્નાત્ર પંચાશિકાના જયચંદ્રસુરિ–શ્રી દેવ સુંદરસૂરિના શિ. મને ગ્રંથ ૧૮૦૪ માં પાલીતાણામાં આ મુની. બે સેમ સુંદરસુરિના પાંચ શિષ્યોમાંના તેઓ શ્વરે રચ્યો હતો. તેઓ અચલગચ્છમાં થયા છે. એક હતા “પ્રતિમવિધિ’ એ નામને ગ્રંથ
કનકુશળ-શ્રી તપગચ્છમાં થયા છે; તે તેઓએ ૧૫૦૬ માં લખ્યો હતે. ઓ શ્રી હીરવિજયસૂરિના શિષ્ય હતા. અને જયતિલકસુરિ–આ મુનીશ્વર તપગચ્છમાં ૧૬પર માં ભાતમરસ્તોત્ર ઉપર ટીકા લખી છે. થયા છે. શ્રી રત્નસુરિજી તેઓના ગુરૂ હતા.

Page #88

ઓગસ્ટથી નવેમ્બર. ]
સંક્ષિપ્ત કવિતામ્બર ઈતિહાસ. મલય સુંદરી ચરિત્ર” “સુપાચરિત્ર” ના લખનાર ગ્રથો તેઓએ બનાવ્યા છે.
જિનેશ્વર સુરિ-૩) ગચ્છ, ખરતર, ગુરૂજિનવલ્લભ સુરિ–ગ–ખરતર; ગુરૂ શ્રી જિનપતિ સુરિ; શિ–જિનપ્રબોધ નવાંગી ટીકાકાર શ્રીઅભયદેવ સુરિ; વિદ્યમાનતા સુરિ. જન્મ વિ. સં. ૧૨૪૫; દીક્ષા ૧૧૬૦. કેટલાક અભિપ્રાય પ્રમાણે ખરતરગચ્છ ૧૨૫૫; સુરિ પદ ૧૨૫૮; સ્વર્ગગમન ૧૩૩૧; ની સ્થાપના આ આચાર્યથી થઈ છે તેઓએ લાસન નામના શ્રાવકને ભણવા માટે શ્રી વીર પ્રભુને પાંચ કલ્યાણકને બદલે છ કયા હરિભદ્ર સુરિ પ્રણીત “સમરાદિત્યચરિત્રની
કા પ્રરૂપિયા છે. “પિંડ વિશુદ્ધિ પ્રકરણ “ગ- આ આચાર્યને હાથથી તાડપત્ર ઉપર વિ.સં૦ સુધર શાર્ધશતક, “આગમક વસ્તુ વિચાર સા- ૧૨૯૮ માં લખાએલી પ્રતિ હાલ ૫ણું ખંબા૨, “કર્માદિ વિચાર સાર,’ ‘વર્ધમાનવું વગેરે તમાં છે. “ ચંદ્રપ્રભસ્વામિચરિત્ર ” નામને અનેક ગ્રંથ બનાવ્યા છે. તેઓને દેવભદ્રાચાર્ય ગ્રંથ તેઓએ ર છે. તરફથી ૧૧૭ માં સૂરિપદ મળ્યું. રામદેવ જ્ઞાનતિલકગણિ–૧૧૦ માં વિદ્યનામના તેઓના શિષ્ય ડિસ્તિકાચુર્ણિ નામ- માન. બૌતમ કુલવૃત્તિ ગ્રંથ રહો છે. પબનો ગ્રંથ ૧૧૭૩ માં લખ્યો છે તેમાં લખ્યું છે રાજ ગણિ ગુરૂ. કે, જિન વલ્લભસુરિએ પિતાનાં સઘળાં ચિત્ર જ્ઞાનસાગર–ગચ્છ-તપગચ્છ. ગુરૂ કાવ્યો ચિડમાં આવેલા શ્રી વીર પ્રભુના મં- દેવદર સુરિ; જન્મ વિ. સ. ૧૮૦૫; દીક્ષા દિરમાં શિલા લેખમાં કોતરાવ્યાં હતાં, અને તે ૧૪ આચાર્ય પદ ૧૪૪૧; સ્વર્ગગમન મંદિરના દ્વારની બંને બાજાએ તેમણે ધમ ૧૪૬; તેઓએ ૧૪૩૯ માં “ આવશ્યક,” શિક્ષા, અને સંઘપટ્ટ કાતરાવ્યાં હતાં. “ઘનિયુકિત” તથા બીજા સુત્ર પર ચૂર્ણિ
જિન સુંદર સુરિ-ગ-તપગ૭; ગુરૂ આ, “ મુનિસુવ્રતવન, ” “ધનનવખંડ” સોમ સુંદર સુરી. શિલ્પ-રત્ન શેખર સુર. વિ. પાશ્વનાથસ્વ” આદિ ગ્રંથ રચ્યા છે. ઘમાનતા સં. ૧૮૯૬ ગ્રંથ “દીવાળી કટ.
તરૂણપ્રભસૂરિ–ગ૭-ખરતર; ગુરૂ જિનશેખર સુરિ-ખરતર ગ૭માં થય જનકલ સુરિક શિષ્ય-જિનલબ્ધિ સુરિ; વિ લા જિન વલ્લભ સૂરિ જિનશેખર સૂરિના
સં. ૧૪૧૧ માં “શ્રાવક પ્રતિક્રમણ સુત્ર ગુરૂ હતા. શિષ્ય પદ્મચંદ્રસુરિ તેઓએ ૧૨૦૪
વિવરણ ગ્રંથ લખે છે. માં રૂકપાલીય ગ૭ સ્થાપો “સમ્યકવસપ્તતિ”
દેવચંદ્રસુરિ (૧) શ્રી હેમચંદ સુરિ “શીલતરંગિણી,” અને પનોતર રનમાલા
ગુરુ“શાંતિનાથ ચરિત્ર” અને “સ્થાનાંગ વૃત્તિ વૃત્તિ” ગ્રંથ લખ્યા છે.
જિનહર્ષગણિ–ચ્છ-તપગચ્છ ગુરૂ રહ્યા છે. જયચંદ્ર સુરિ. સં. ૧૫૦૨ વિરમગામમાં રહી દેવચંદ્રગણિ–૧૬૮૮ માં વિદ્યમાન; “વિંશતિસ્થાનક વિચારામૃતસંગ્રહ,” અને પિતાના શિષ્ય મુનિચંદ્ર સુરિ માટે સટીક “મિક “ રત્ન શેખરનરપતિકથા ” નામના ગ્રંથો સ્તુતિ” લખી છે. રહ્યા છે.
| દેવભદ્રસુરિ (૨)-ગ૭–ચંદ્રગ; જિનમંડનાપાધ્યાય-ગ તપગચ્છ ભદ્રધર સુરિના શિખ્ય અજિતસિંહ સુરિના ગુરૂ સેમસુંદરસુરિ; ૧૪૯ર (વિ. સં.) માં તેઓ શિષ્ય હતા. ૧૨૪૨ માં વિદ્યમાન; તે“કુમારપાળ પ્રબંધે ર.
એના શિષ્ય શ્રી સિદ્ધસેન “પ્રવચન સારો જિનમાણિકયરિ–માં પુત્ર ચરિત્ર દ્વાર”ની પિતાની કરેલી ટીકાની પ્રશસ્તિ માં

Page #89

44
પ્રસન્ન
લખે છે કે, `પ્રમાણુ પ્રકાશ,” અને “યાંસ ચરિત્ર” આદિ ગ્રંથ તેઓએ લખ્યા છે. દેવભદ્રસુરિ---ગચ્છ ખતર; ચંદ્રાચાય ગુરૂ; ‘પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર,” સળંગ રંગશાલા,” વાર ચિત્ર તથા 'ચારતંકાસ” વગેરે અનેક ગ્રંથો લખ્યા છે. તે ૧૧૬૮ માં વિદ્યમાન.
ન.
સનાતન ધર્મ.
દેવેદ્રસુરિ ગુરૂ, સામપ્રભસુરી શિષ્ય. ઇધર્મ ધાપસુર(1)—કર્મ પ્રચના ફત્તાં લા તપગચ્છ, ઉજયતીના વતની જિનચંદ્ર તામના ધનાઢય શ્રાવકના વીર્યવલ અને બા મસિંહુ નામના બે પુત્રાને દેવેદ્રએ ૧૩૨
સુરિએ રચેલી “ સંગ્રહુણી ”પર ટીકા લખનાર દવસનગણિશ્રા યોભદ્રસુરી ગુરૂ પૃ{ીચંદ્રસુર રિાખ્ય - પર્યુંપણ કરીપન ” નામના ગ્રંથના કત્તાં,
(
દેવભદ્રસૂરિ--(૮) પાતાના ગુરૂ ચંદ્રમાં દીક્ષા આપી હતી, વીરધવલનું નામ વિદાનદરે અને ભિસિંહનું નામ ધર્મકિત્તિ પાડવામાં આવ્યાં હતાં. ૧૩૨૭ માં દેવેદ્રસુર દેવલોક પ્રાપ્ત થયા ત્યારે આચાય પદ્યનદરિઝને આપવામાં આવ્યું; પણ તેઓ માત્ર ૧૭ દિવસમાં પચત્વ પામવાથી ધૂમકિર્તિ ને ધર્મધાસુર નામ આપી આચાય પદવી આપી. તેએ “ સધાચાર તથા
દેવે મુતિધર્— પાલીયગચ્છમાં થયેલા સતિલકસુરિ ગુરૂ. પાતાના સારાવસ્થાના ભાળા, અને ખેતા નામના ભાઐ માટે “ પ્રશ્નોત્તર રત્નમાળાન ” નામને ગ્રંથ ૨ચ્યા છે. વિ. સ ૧૯૭૦ માં વિદ્યમાન. ણાચાય—આ નિવૃત્તિકુળમાં થયુંયેલા આચાર્ય વિ॰ સ’- ૧૧૦ માં વિદ્યમાન હતા. શ્રી અભયદેવરરે પ્રણીત સતાધમ
*
કથા ટીકા ' ોધવામા તે મુખ્ય પંડિત હતા. તેઓએ એધ નિયુક્તિ”પર ટીકા લખી છે. ધવિજયવાચક—૧૧૪૧ માં વિધમાલોકનાલિકાસુત્ર ” ભાષાવૃત્ત લખી છે. ધર્તધરસુરિ(1)—આ ગ્રંથકર્તા
,,
વલ્લભપુ
રીના રાજા શિલાદિત્યના વખતમાં વિદ્યમાન
..
66
હતા. તેઓએ શિલાદિત્ય અર્થે રોવજય
મહાત્મ્ય ” ફંચ્યું છે.
ધનેધરસુરિ(૨)—વિશાલવલગચ્છમાં થયા છે. ૧૧૭૧ માં વિદ્યમાન. જિત વલ્લભસુરીએ ચલ શાર્ધશતક ” નામના ગ્રંથપુર ટીકા લખી છે.
64
ધર્મકુમાર સાધુ-નાગદ્ર ગચ્છમાં ૧૩૩૮ મા વિદ્યમાન, “ શાલિભદ્રરિત્ર ’ના કર્યાં. વિબુધપ્રજાસુર ગુરુ. તેમની વાલ. હેમપ્રશ્ન રિ, પછી ધર્મધાધર, પછી સામ પ્રભસુર,
Bioreal heat.
પછી વિશુદ્ધ પ્રશ્નાર; અને તેમની પછી ધર્મ કુમાર સાધુ,
tr
કાર્લસત્તરી ” નામના ગ્રંથ રચ્યા છે. ધમધાપર(ર)—આ આચાર્ય લિમડળ ” સ્તોત્રપર શુભવનણએ
25
૧૮૦૦૦ લેાકની ટીકા લખી છે.
'
ધર્મદાસણિ—આ મહાન સાધુ૭ શ્રી મહાવીરની પણ પૂર્વે થયા છે. તેઓએ ઉપદેશમાલા” નામના ગ્રંથ લખ્યા છે, કે જેના ઉપર સિદ્ધા સાધુ વગેરે ધણુા રચી છે.
યકા
ટીકા
..
ધર્મ સાગરાપાધ્યાય—આ ગ્રંથકર્તાએ કલ્પસૂત્ર ’પર કર્ણાવલી નામની ટીકા કુમતિક્કાલ ” આદિ અનેક ગ્રંથો રચ્યા છે; અને તેઓ મડ઼ા વિદ્વાન હતા. તેઓના ગ્રંથો તીવસાષાવાળા હોવાથી આચાર્યાએ મળી અમા નતીફ હરાવ્યાની ક્રુત થવા છે, પરંતુ તેમાં
વિદ્વતા અને વાચાતુ અપૂર્વ છે.
ધર્મસેનણમહુ તક્—વસુદેવ દ્વિદી". ગ્રંથના બીજો અને ત્રીજો ખંડ આ મુનીધરે લખ્યો છે.
..
નદીષેણાચાય ... શ્રી અજિતશતિસ્વ”ના લખનાર, આ ગ્રંથપુર શ્રી જિનપ્રભ સુરીએ ટીકા લખી છૅ,

Page #90

આગસ્ટથી નવેમ્બર. ]
પદ્યચદ્રસુરિ,— ચિત્રસેન પદ્માવતી ચરિત્ર”ના કર્તા ધમસુરિના શિષ્ય હતા; અને
સક્ષપ્ત શ્વેતામ્બર ઇતિહાસ.
ના રચનાર.
પ્રદ્યુમ્નમુર (૨)--“મુલ શુદ્ધિ પ્રકરણ” ગ્રંથના રચનાર આ આચાયજી ચંદ્રગચ્છમાં પાઠકરાજ વલ્લભના ગુરૂ હતા. તેઓ “કું-થયેલ બુદ્ધિસાગરના શિષ્ય હતા; અને દેવપ્રકૃતિ વિવરણ” પણ લખેલ છે.
ચંદ્રના ગુરૂ હતા.
ખર
પદ્મપ્રભસુરિ—દેવાનંદસર જે તરગચ્છમાં થયા હતા તેઓએ આ આચાર્યજીના ગુરૂ હતા. વિ॰ સં૦ ૧૨૯૪ માં વિદ્યમાન તેએએ “મુનિસુવ્રત” નામક ગ્રંથ લખ્યો છે. તે તિલકાચાયજીએ રચેલી આવશ્યક નિયુક્તિ” રચવામાં મદદ કરી છે. તેઓ પેડતાની વંશાવળી આ પ્રમાણે આપે છે;-- માનસુરિ, પછી જિનેશ્વરસુર, પછી અભયદેવ સુરિ. પછી પ્રસન્નચંદ્રસુરિ, પછી દેવભદ્રસુરિ, પછી દેવાનંદસર અને તેના શિષ્ય આ પદ્મ પ્રભસુરિ હતા.
પ્રદ્યુમ્નસાર (૩)—ચંદ્રગચ્છમાં થયેલ કનક પ્રભસૂરિ મહારાજના શિષ્ય આ આચાર્ય ૭ ૧૩૨૨ માં વિદ્યમાન હતા; કારણ કે તેએએ તે શક્ષમાં આસડની વિવેકમ જરિ’ પર ટીકા રચવામાં બાલચંદ્રને સહાયતા આપી હતી.
પન્ન?શ્રવણમુનિ—ધ્ધતિપ્રાભત” ગ્રંથ
પરમાનદ્મસુર્િ—અભયદેવસૂરિ; ગુરૂ તે આએ ગર્ગાચાય પ્રણીત “કવિપાક”પર ટીકા લખી છે. કુમારપાલના વખતમાં એટલે વિ॰ સ૦ ૧૨૨૧ માં વિદ્યમાન હતા. તેની વંશાવળીને નુક્રમ આ પ્રમાણે; ભદ્રેશ્વર સુરિ શાંતિર્િ, અસયદેવસૂરિ; અને પરમાન દર.
પાર્શ્વનાગસુરિ—૧૦૪૨ માં “આત્મા નુશાસન” નામનેા ગ્રંથ આ આચાય જીએ યેા છે. પુણ્યસાગર મહાપાધ્યાય—અંજના સુંદરી સબંધ” નામના ગ્રંથના પ્રણેતા સ્મ આચાર્ય જિન સસુરિના શિષ્ય અને પદ્મરાજ ગણુિના ગુરૂ હતા.
સ
પુર્ણ પાલ—મુનિરત્નસુરિજીના રચેલ “અમમસ્વમિ ચરિત્રને સુધારવામાં ૧૨પ૨ માં આ ગ્રંથકર્તાએ સહાયતા
પી હતી.
4
-
આ
પ્રદ્યુમ્નસુર—“વિચારસારપ્રકરણ” ના
મના ગ્રંથના લખનાર આ આચાર્ય દેવપ્રભુસુરિના શિષ્ય હતા.
પ્રસન્નચંદ્રસુર્િ—શ્રી ઉમાસ્વાતિવાચકના રચેલ સ્ક્રિપ્રયાગ” નામના ગ્રંથપર પ્રસન્નચંદ્ર” ન.મની ટીકા લખનાર આ આચાય નવાંગી ટીકાકાર શ્રી અભયદેવસુરિના શિષ્ય અતે સુમિ। વાચકના ગુરૂ હતા.
ભાલચંદ્ર—આસડની કરેલી “ વિવેકમંજ”િ તથા “ઉપદેશ દક્ષિ” પર ટીકા લખનાર આ આચાર્ય વિ॰ સ`૦ ૧૩૨૨ મા વિદ્યમાન હતા.
ભકિતવિજ્ય—“ચિત્રસેન
પ્માવતિ ચરિત્ર” પર ગુજરાતી તમે આ ગ્રંથ કર્તાએ લખ્યા છે. વિ॰ સ૦ ૧૫૨૨ માં વિદ્યમાન હતા. ભાવદેવ સુરિ —“પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર,” અને “કાલિકાચા કથા”ના રચનાર આચાર્યજી છે.
આ
થયેલ
મલયપ્રભસુરિ—ચંદ્રગચ્છમાં શ્રી ાનતગસુરિના શિષ્ય આ આચાયું ૧૨૬ ૦ માં વિદ્યમાન હતા તેમએ પાતાના ગુરૂ પ્રણીત ‘ સિદ્મજ્યતિ ચરિત્ર” પર ટીકા લખી છે. મહે સિ હુર્િ—અચલ ગચ્છમાં ઉ• ત્પન્ન થયેલ ધર્મ ધાર્યસૂરિના શિષ્ય
તથા
પૃથ્વીચંદ્રસૂરિ —“પર્યુષણુ કટિપ્પન” સિંહ પ્રભસુરિના ગુરૂ આ આચાર્ય હતા. જન્મ આ મુનિશ્વરે લખ્યું છે, વિ॰ સં. ૧૨૨૮, દીક્ષા ૧૨૩૭, આચાર્ય

Page #91

સનાતન જેન.
(આગરવી નવેમ્બર.
પદ ૧૨૬૩૧૩૦૮ સ્વર્ગગમન. તેઓએ વિ૦ મીજી નામના તીર્થંકરનું ચરિત્ર જગદેવ પ્રધાન સં. ૧૨૯૪ માં “શતપદિકા” નામને ગંથ (જેને હેમચંદ્રાચાર્ય બાલકવિ”નું બિરૂદ આ લખે છે.
યું હતું)ની વિનંતિથી લખ્યું હતું. મહેશ્વર સુરિ–“કાલિકાચા કથા" મુનિ વિજયે– “અત્રિકાચાર્ય પુષ્પચૂલ અને “સંયમ મંજરી” નામના ગ્રંથો આ કથા” નામનો ગ્રંથ લખનાર આ આચાર્ય આચાર્યો લખ્યા છે.
અમરવિજયના શિષ્ય હતા. મહેશ્વરાચાર્ય–દેવસૂરિજીના શિષ્ય આ મુનિશેખરસુરિ–પદ્મપ્રભ દેવના રચેલા આચાર્ય મહારાજે મુનિચંદ્ર સુરિ કૃત “આવ પાસ્તવપર આ ગ્રંથકર્તાએ ટીકા લખી છે. મ્યક સપ્તતી” ઉપર ટીકા લખી છે.
મેરૂતુંગસુરિ (૧) “મેરૂતુંગ થેરાવલિ માનતુંગ સુરિ (૨) “સિદ્ધ જ્યતિ ચરિ”
મહાપુરૂષ ચરિત્ર” “પડદર્શનવિચાર અને મંથના આ લેખક આચાર્ય પુનીમીઆ ગ૭ના
“પ્રબંધ ચિંતામણું” ગ્રંથ રચનાર આ આ શ્રીમાન દેવસૂરિના શિષ્ય હતા. તેઓ લગભગ
ચાર્ય મહારાજ વિ. સં. ૧૩૬૨ માં વિદ્યા ૧૨૫૦ માં વિદ્યમાન હતા. ઉપરોક્ત ગ્રંથ
માન હતા. તેઓ ચંદ્રપ્રભસૂરિના શિષ્ય હતા. ઉપર તેના શિષ્ય ભલયપ્રભસુરિજીએ વિ. સ..
યદેવસૂરિ--“પાક્ષિકસુત્ર” “પિંડવિ૧૨૬૦ માં ટીકા લખી છે. મુનિચંદ્રસુરિ (૨)-“આવશ્યક સપ્તતી”
શુદ્ધિકૃતના લખનાર આ આચાર્યજીના ગુરૂ
પુનમીઆ ગચ્છમાં થએલ ચંદ્રસુરિ હતા. નામના ગ્રંથના લખનાર આ આચાર્ય મહારાજ
વિ. સં. ૧૧૭૬ માં વિદ્યમાનતા. વગચ્છમાં થયેલ દેવસૂરિના ગુરૂ હતા. ઉપરોકત ગ્રંથ પર દેવસૂરિના શિષ્ય મહેશ્વરાચાર્ય
યશદેવસુરિ (૨)-- પ્રવચન સારોદ્ધાર” ટીકા લખી છે.
ગ્રંથના પ્રણેતા નેમિચંદ્ર સુરિના ગુરૂભાઈ આ સુનિચંદ્રસુરિ (૩)-તપ ગચ્છીય દેવેંદ્ર મુનિશ્વરે “પ્રથમ પંચાસક ચૂર્ણિ” નામને ગણિ (મિચંદ્ર સૂરિ)ના શિષ્ય આ આચાર્ય ગ્રંથ લખ્યો છે. મહારાજે “ગાથા કે,” “તી માલા રતવ” “રત્ન ૨નચંદ્રગણિ--છંદશાસ્ત્ર” તથા તે ત્રયવિકાગ્રંથ બનાવ્યા છે, અને હરિભદ્ર સુરી પરની ટીકા લખનાર આ મુનીશ્વર એક પ્રણીત “ધર્મ બિંદુ” પર ટીકા લખી છે તે આ પ્રકરણના પ્રણેતા શ્રી દેવાચાર્યજીના શિ
એ ઉદયપ્રભસૂરિને, નેમિચંદ્ર સુરિના બ હતા. પ્રવચનસારોદ્વાર પર “વિમપદવ્યાખ્યા” નામની રતશેખરસુરિ (૧)--“બાલસરસ્વતિ” ટીકા લખવામાં મદદ કરી હતી.
એ બિરૂદથી ઓળખાતા આ શ્રી રશેખર | મુનિદેવસૂરિ–“શાંતિનાથ” ચરિત્ર આ સુરિને તપગચ્છીય શ્રી મુનિસુંદરસુરિ ગુરૂ થાય. આયાયજીએ લખ્યું છે.
જન્મ વિ. સં. ૧૪૫૭ (૧૪૫ર -2) દીક્ષા અનિદેવાચાર્ય-“શુભાષિત રત્ન” ૧૪૩, પંડિત પદ ૧૪૮૩; વાચકપદ ૧૪૯૩, આ આચાર્યજીએ લખ્યો છે.
સૂરિપદ ૧૫૦૨, સ્વર્ગગમન ૧૫૧૭ પોશ વદ મુનિ રત્નસુરિ–વિ. સં. ૧૧૦૦ ની છે. ઉપરોક્ત બિરૂદ ખંભાતમાં બાંબી નામના લગભગમાં આ આચાર્ય થયા છે. તેઓ કટિક ભટે અર્પણ કર્યું હતું. શ્રાદ્ધ પ્રતિક્રમણ ગણની વાશાખાના ચંદ્રગચ્છમાં થયેલા સ- વૃત્તિ” “શ્રાવિધિ વૃત્તિ”, “આચાર પ્રદીપ” મુદ્ર સુસ્નિા શિષ્ય અને જિનસિંહસૂરિના “લઘુક્ષેત્ર સમાસ” આદિ અનેક તેઓની કૃ ગુરૂ હતા. તેઓએ હવે થનારા અમસ્વા- તિઓ છે.

Page #92

ઑગસ્ટથી નવેમ્બર, 1.
સંક્ષિપ્ત કતાઅર ઈતિહાસ. રત્નશેખરસુરિ--તપગચ્છીય નાગપુરી, વામદેવરિ– મિચંદ્રસુરિ પ્રતિ “પંચ શાખાના શ્રી હેમતિલકસુરિ આ આચાર્યના સંગ્રહ” પર દીપિકા નામની ટીકા આ આચાગુરૂ હતા. તેઓને ફિરોઝશાહ તઘલખ (આ ર્યજીએ લખી છે. બાદશાહ દીલ્હીની ગાદી ઉપર ઈ. સ. ૧૩૫૧ વિજ્યચંદ્રસુરિ–તપગચ્છીય દેવેદ્રસુરિના થી ૧૩૮૮ સુધી હતો) ઘણું માન આપત. આ શિષ્ય મહારાજ શ્રી જગ્યચંદ્રસૂરિએ સુરિતેઓએ “ોપાલચરિત્ર” અને “ગુણસ્થાનક- પદ આપ્યું હતું. તેઓએ “કેશી કુમાર ચમારોહણ” ગ્રંથો લખ્યા છે. તેઓ ૧૪૨૦ માં રિત્ર” લખ્યું છે. તેઓ વિસ. ૧૩૦૧ માં વિદ્યમાન હતા.
માં વિદ્યમાન હતા. રત્નસિંહસુરિ–વિસં. ૧૨૦૦ ની લગ. વિજયસિંહસુરિ–મલધારી હેમચંદ્રસુરિના ભગમાં આ આચાર્યજી થયા છે. તેઓ શિષ્ય આ આચાર્યજીએ “કલ્પસૂત્ર”પર તપગચ્છમાં થયેલ સિદ્ધાંતિક શ્રી મુનિચંદ્રસુરિના “ કપાવબોધિની” ટીકા લખી છે. તેઓ શિષ્ય હતા. એઓ વિનયચંદ્રસુરિના ગુરૂ હતા. ૧૧૪૨ માં વિદ્યમાન હતા. તેઓએ “ સટીક પુગદલપત્રિશિકા,” અને વિજ્યસેનસુરિ–નાગૅદ્રગચ્છમાં “કલિકાળ “નિગોદ ત્રિશિકાદિ ” ગ્રંથો લખ્યા છે. ગતમ”ના બિરૂદધારક શ્રી હરિભદ્રસુરિનાં શિષ્ય
રનાકરસૂરિ—વિસ. ૧૩૦૮ માં દેવ. આ આચાર્ય મહારાજ “ધર્માભ્યદય” નાં પ્રભસુર તેઓને ગુરૂ હતા. આત્મનિંદારૂપ ક7 થી ઉદયપ્રભસુરિના ગુરૂ હતા. તેઓ “રત્નાકર પચીસી” નામને ગ્રંથ બનાવ્યો છે. વિ. સં. ૧૨૫ માં વિદ્યમાન હતા. આસડ
રાજવલ્લભ પાઠક–“ચિત્રસેન પદ્માવ. ની વિવેકમંજરિ સુધારવામાં તેઓએ સહાયતા તિ ચરિત્ર” નામના ગ્રંથ આ આચાર્ય વિટ આપી હતી. સં. ૧૫૨૪ માં લખ્યો છે.
સોમચંદ્રસુરિ – તપછીય શ્રી રતનશેખર લક્ષ્મી વિજયસુરિ–“ ટુંકોત્પતિ" નામ સુર આ આચાર્યના ગુરૂ હતા. તેઓ વિ. ને ગ્રંથ લખે છે.
સં૦ ૧૫૦૪ માં વિદ્યમાન હતા. “કથા મહાલબ્ધિસાગરસુરિ–– ૫છીય ઉદયસાગર દધિ” નામક ગ્રંથ લખ્યો છે. સુરિના આ શિષ્ય મહારાજે વિ. સ. ૧૫૫૭ સેમતિલકસુરિ–તપગચ્છીય શ્રી એમ મા “ શ્રીપાલ કથા” નામક સંસ્કૃત ગ્રંથ પ્રભસૂરિજી આ આચાર્યના ગુરૂ થાય. જન્મ
વિ. સં. ૧૩૫૫; દીક્ષા ૧૩૬૯; સૂરિપદ વર્ધમાનસુરિ—વિ. સં. ૧૮૮ માં ૧૩૭૩; સ્વર્ગગમન ૧૪૨૪; ધર્મઘોષસૂરિ એઓ વિદ્યમાન હતા. તેઓએ તે શાલમાં પ્રણીત “ધમકરતુતિ” પર ટીક, “શીલતરંગિણી” આબુ ઉપરના વિમલશાહ શેઠની જિનમંદિરની “નવ્ય ક્ષેત્રસમાસવૃત્તિ,” “જિત કલ્પવૃત્તિ” પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી. એઓ જિનેશ્વરસુરિ તથા વગેરે અનેક ગ્રંથની રચના કરી છે. બુદ્ધિસાગરના ગુરૂ હતા. તેઓએ “ઉપમિતિભવ સેમપ્રભાચાર્ય (૧) તપગચ્છીય ધર્મ પ્રપંચ નામ સ—અને “વાસુ પૂજય સુરિના શિષ્ય આ આચાર્યને જન્મ વિ. ચરિત્ર” નામના સુંદર ગ્રંથ યા છે. પ્રથમ સં. ૧૩૧૦ માં થયો હતો. દીક્ષા ૧૩૨૧ તેઓ યેવાસી જિનચંદ્રસુરિના શિષ્ય હતા; માં, સુરિ પદ ૧૩૩૨, સ્વર્ગગમન ૧૩૭૩. પરંતુ પાછળથી ચોરાશી ચિત્યનું ધારણ છોડી તેઓએ અનેક “ચિત્ર બંધસ્તવને” રહ્યાં છે. શ્રી નેમિચંદ્રસુરિના શિષ્ય શ્રો ઉદ્યતન સુરિને સમતિલક સુરિજી તેઓના શિષ્ય થાય. શિષ્ય થયા હતા.
સેમપ્રભાચાર્ય–તપછીય શ્રી વિજ્ય
લખ્યો છે.

Page #93

સનાતન જૈન,
[ઑગસ્ટથી નવેમ્બર.
સિંહસૂરિના શિષ્ય આ આચાર્ય મહારાજે નામના શ્રાવકના પુત્ર મહહનના પુત્ર દુર્ગકની
હેમકુમાર ચરિત્ર” “સુકિત મુકતાલિ” શંગાર પ્રેરણાથી આ ટીકા રચી છે.” વૈરાગ્ય તરિંગણી” આદિ અનેક ગ્રંથ યોજ્યા છે. શાતિચંદ્રગણિ સકલચંદ્ર વાચક આ
સોમસુંદરસુરિ–આ આચાર્યનો જન્મ આચાર્યજીના ગુરૂ હતા. તેઓએ વિ. સં. વિ. સં. ૧૪૩૦ માં થયો હતો. તેઓ તપ ૧૬૫૧ માં “અજિતશાંતિસ્તવ,” અને છડા ગ૭માં થયેલ દેવસુંદરસૂરિના પાંચ મુખ્ય “ઉપાંગ” પર ટીકા લખી છે. શિષ્યોમાંના એક હતા. તેઓએ પહેલા
શુભશીલગણિ–તપગચ્છમાં થયેલ શ્રી “પયન્સા” પર ટીકા, “પ્રત્યાખ્યાન ભાષ્ય” મુનિસુંદરસૂરિ એના ગુરૂ હતા. તેઓ ઉપર ટીકા, “ગશાસ્ત્ર” “ઉપદેશમાલા.” પિ૦ સં૦ ૧૫૨૧ માં વિદ્યમાન હતા. તેઓએ
પડાવશ્યક” અને નવ તરવદિક ગ્રંથો પર સ્નાત્ર પંચાશિકા,” “પંચાસી પ્રબોધ સંબંધ” રબા રમ્યા છે. તેઓનું સ્વર્ગગમન વિસં.
છે અને “ભરતેસર વૃત્તિ” વગેરે અનેક ગ્ર
રહ્યા છે. ૧૪૯૯ માં થયું હતું.
શ્રીચંદ્રસુરિ–મલધારી શ્રી હેમચંદ્રસુરિના મધમગણિ–શ્રી તપગચ્છીય મહા શિષ્ય આ આચાર્યજી વિસં. ૧૫૨૧ માં ત્મા સેમસુંદરસૂરિના શિષ્ય ચારિત્રરત્ન- વિદ્યમાન હતા, કેમકે તેઓ તે શાલમાં ભરૂગણિના શિષ્ય આ આ આચાર્ય મહારાજે ચમાં પધાર્યા હતા અને ત્યાંના ધવલશાહ ઉપદેશ સપ્તતિકા' નામનો ગ્રંથ જ છે. નામના નગર શેઠ અને સંધે મળી “મુનિ સુત્રત
સાંબમુનિ–કુલ નાગે. વિ. સં. ૧૦૨૫ સ્વામી” નું રચવાની વિનંતિ કરી હતી; અને માં વિદ્યમાન હતા, કારણ કે તે શાલના વૈશાખ તેને પરિણામે તેઓએ આશાવલી ગામમાં આવી સુદ ૧૩ ને દિવસે શ્રી જખુ ગુરૂના રચેલા જિન શ્રીમાલ કુલના નાગીલ શ્રાવકના ઉપાશ્રયમાં શતકપર તેઓએ ટીકા લખી છે. આ ટીકામાં તે ગ્રંથ રચ્યો હતો. પાર્ષદેવ ગણિએ તેની તેઓએ જણાવ્યું છે કે, “મેં પાર્ષનાગ પહેલી પ્રતિ લખી હતી.
આચાર્યો, અજિતસિંહ સુરિ—વિ. સં. ૧૨૮૩ માં અમલચંદ્રગણિ~-વિ. સં. ૧૧૫૮ માં તેઓનો જન્મ થયો હતો. તેઓ અચલગચ્છ ભણ્યમાં વિદ્યમાન હતા, માં થયા છે. શ્રી સિંહપ્રભસુરિ તેઓના ગુરૂ આનંદરૂ-તેઓ સલમાં સૈકામાં વિ. હતા. દેવેંદ્રસિંહસુરિ તેઓના શિષ્ય હતા. ઘમાન હતા,
અજિતસેનસુરિ–રાજગ૭માં વિ. સં. આનંદવીરગણિ-- ૧૩૦૦ ની આસપાસમાં થયા છે.
ઇંદ્રદિસૂરિ–શ્રી આર્યસુહરતીના આ
આચાર્યજી શિષ્ય હતા. અમરસાગર–તેઓશ્રી અચલ ગચ્છમાં રવિપ્રભસુરિ– મિચંદ્રસુરિ પ્રણીત “પ્રવે. થયા છે. તેઓશ્રીના ગુરૂ શ્રી કલ્યાણસાગર- ચન સારોદ્ધાર” ગ્રંથપર “વિષપદ વ્યાખ્યા” સુરિ હતા. તેઓ ઉદયપુરમાં વિ. સં. ૧૬૯૪ નામની ટીકા લખનાર ઉદયપ્રભસૂરિ (૨) ના માં જનમ્યા હતા. ૧૭૦૫ માં દીક્ષા લીધી. તેઓ ગુરૂ હતા. ૧૭૧૪ માં અંબાતમાં આચાર્ય પદ પામ્યા. ઉદયરત્નગણિ–શ્રીપાલ ચરિત્રની પહેલી ૧૭૧૮ માં ભુજમાં “ગઝેશ” ની પદવી પ્રત મધુમતિ (મહુવા)માં લખનાર આ આચામળી. ૧૨ માં તેઓ છેલકામાં સ્વર્ગ ગયા, મેં ૧૪૩૦ માં વિદ્યમાન હતા.

Page #94

ઓગસ્ટથી નવેમ્બર ]
સંક્ષિપ્ત કવેતામ્બર ઈતિહાસ
ઉદયવલ્લભ–૧૫૫૭ શાલમાં શ્રીપાલક્યા ગુરૂ હતા. તેઓનું સ્વર્ગગમન ૧૫૪ર માં નામનો ગ્રંથ લખનાર લબ્ધિસાગર મુનિના આ થયું છે. મુનિશ્વર ગુરૂ હતા, તેઓ તપગચછને વિષે જયપ્રભસુરિ--પ્રવચનસારોદ્ધારની “વિષમ થયા છે.
પદવ્યાખ્યા” નામની ટીકા લખવામાં - ઉદયવીરગણિતપગચ્છમાં આ મુનિશ્વર ઉદયપ્રભસૂરિને આ આચાર્યજીએ મદદ આ થયા છે. તેઓના ગુરૂનું નામ શ્રી સંઘવીર- પી હતી. ગણિ છે,
જયસિંહ સુરિ–-એઓશ્રી અચલગચ્છમાં ઉદયસિંહમુનિ–-૧૬૪૬ માં વિસાવેલ (વિ. થયા છે. શ્રી આરક્ષિતસૂરિ તેઓના ગુરૂ હતા. સનગર માં રહી આ આચાર્ય રત્નશેખરસુરિ અને ધર્મઘોષસૂરિ તેઓના શિષ્ય હતા. તેઓ વિરચિત “શ્રાધ પ્રતિક્રમણ વૃત્તિ” નામના ગ્રંથ કેકણ કાંઠે આવેલા સોપારક નગરના રહેવાસી ની પ્રતિ તેઓએ લખી છે. તેઓ તપગચ્છમાં હતા. તેમના પિતાશ્રીનું નામ બાહડ અને માતુંમાં થયા છે,
શ્રીનું નામ નાથી હતું. તેઓનું ૮૦ વર્ષની કનક પ્રભસુરિ-દેવાનંદસૂરિના શિષ્ય તેઓ વયે ૧૨૫૯ માં સ્વર્ગગમન થયું. સિદ્ધરાજને હતા. અને વિ. સં. ૧૨૯૦ માં તેઓ તેઓ પર ઘણી આસ્થા હતી. વિદ્યમાન હતા.
જયસિંહસુરિ (૨)-આ આચાર્યજી વર્ગકલ્યાણસાગરસુરિ––અચલગચ્છમાં આ અચ્છમાં વિ. સં૦ ૧૦૦૦ માં થયા છે. શ્રી સર્વ આચાર્યજી થયા છે. તેઓશ્રી ધર્મભૂતિ મહા- દેવસૂરિના તેઓ શિષ્ય હતા. રાજના શિષ્ય હતા. ૧૬૭૬ માં તેઓ વિદ્ય જયસિંહસુરિ (૩)-એઓ શ્રી હર્ષપુરીય માનતા ધરાવતા હતા.
ગ૭માં થયા છે. મલધારી અભયદેવસૂરિ તે. કાલકાચાર્ય (૨)--આ બીજા કાલકા ના ગુરૂ હતા. ચાર્ય વીર સંવત ૪૫૩ માં થયા કહેવાય છે. જિનચંદ્રસુરિ–શ્રી જિનદત્તસૂરિના શિષ્ય
કાલકાચા (૩)--કાલકાચાર્ય ૩ જ મને આ આચાર્ય મહારાજ ખરતરગચ્છમાં થયા હાવીર સંવત ૯૮૦ માં થયા કહેવાય છે. છે. તેઓનું સ્વર્ગગમન ૧૨૨૩ માં થયું હતું. તેઓએ ભાદરવા સુદ ૪ ની સંવતસરી જિનચંદ્રસુરિ (૩)આ આચાર્ય શ્રી નેસ્થાપી કહેવાય છે.
મિચંદ્રસૂરિના શિષ્ય હતા. ગુણશેખર––દેવેંદ્રસુરિના ગુરૂ આ આચાર્ય જિનચંદ્રસુરિ (૫)-એઓ ખરતરગચ્છમાં મહારાજ વિ. સં. ૧૯૨૦ માં હયાત થયા છે. તેઓ વિ. સં. ૧૪૯૨ માં વિદ્યહતા.
માન હતા. . ચદસરિ-વીરગણિ આચાર્યના શિષ્ય જિનભકિતસુરિ–આ આચાર્યજી ખરતર દેવચંદ્રગણિ આ આચાર્ય મહારાજના ગુરૂ હતા. ગચછમાં થયા છે. શ્રી જિન સૌખ્યસુરિ તેઓ
જયકીર્તિસૂરિ (૧) એ એ અચલગચ્છમાં ના ગુરૂ હતા. તેઓને જન્મ ૧૭૭૦ માં અને થયા છે તેઓ મેરૂતુંગ સુરિના શિષ્ય હતા. તે. સ્વર્ગગમન ૧૮૦૪ માં થયાં હતાં. એનું સ્વર્ગગમન વિ. સં. ૧૫૦૦ માં જિનભદ્રસુરિ (૩)-આ આચાર્ય મહારાજ થયું હતું.
ખરતર ગચ્છમાં થયા છે. તેઓના ગુરૂ શ્રી જયકેસરિસૃરિ–આ આચાર્ય મહારાજ જિન દત્તસૂરિ હતા. અચલગચ્છમાં થયા છે. જયકીર્તિ સરિ તેઓના જિનનસુરી-ખરતરગચ્છમાં આ આ.

Page #95

૯૪
સનાતન જે..
[ઑગસ્ટથી નવેમ્બર,
હતો.
છે, તેઓના ગુરૂશ્રીનું નામ જિનરાજસુરિ ચાર્યજી થયા સ્થાપક શ્રી અભયદેવ સરિના આ સૂરિપદ સં. ૧૬૮૯ માં ૧૭૧૧ માં આગા શિષ્ય મહારાજ ૧૨૯૬ માં વિદ્યમાન હતા. વિષે સ્વર્ગગમન સંસારી પક્ષમાં રૂપચંદ્ર તેઓના શિષ્ય પ્રભાનંદસૂરિ હતા. નામ હતું. તેની માતુશ્રીએ તેમની સાથે જ દેવસુંદરસુરિ–ગચ્છ–તપગચ્છ. વિદ્યમાન દીક્ષા લીધી હતી.
સં૦ ૧૪૪૭. જન્મ વિસં. ૧૩૯૬. ૧૪૦૪ * જિનસિંહસુરિ (૧) –ગચ્છપુનમીઓ. માં મહેશ્વર ગામમાં દીક્ષા. ૧૯૨૦ માં અણુગુરૂ-મુનિરત્નસુરિ મુનિરત્નસૂરિએ સં. ૧૨ પર હિલપુરમાં સુંરિપદ જ્ઞાનસાગર, કુલમંડન, ગુ. માં લખેલ “અમમસ્વામિચરિત્ર” “નામના ગ્રંથ. રત્ન, સોમસુંદર અને સાધુરત્ન એ તેઓના પર આ આચાર્યો” પ્રશસ્તિ લખી છે. પાંચ શિ.
જિનસાખ્યસુરિ–ગ૭–ખરતર. ગુરૂ– ધર્મસુરિ (૨).-ચાંદ્રકુલમાં ઉત્પન જિનચંચસૂરિ શિ–જિનભકિતસૂરિ. જન્મ થયેલ “શીલભદ્રસુરિ ગુરૂ. યશોભદ્રસુરિ શિષ્ય વિ. સં. ૧૭૩૯, દીક્ષા ૧૭૫૧, સૂરિપદ શાર્કભરીને સપાદલક્ષરાજા આ આચાર્ય પ્રતિ ૧૭૬૩, ૧૭૮૦ સ્વર્ગગમન. આ આચાર્યે ઘણે ભાવ રાખતા હતા. તેઓએ “વાદિચૂડા
જ્યારે સુરતમાં પ્રવેશ કર્યો હતો ત્યારે ત્યાંના મણિ” નું બેરુદ આપ્યું હતું. ' રહિશ ચોપડા ગોત્રના શ્રાવક પારેખ સ્વામી ' ધર્મઘોષ સુરિ (૫)–નાગેછમાં થયેલ દાસે અગ્યાર હજાર રૂ. ખર્ચ મહત્સવ કર્યો હેમપ્રભસૂરિ ગુરૂ સમપ્રભસુર શિષ્ય.
ધર્મપ્રભસુરિ–અચલગચ્છમાં થયેલ દે. જિનેશ્વરસુરિ–ગચ્છ–પુનમીયા. ગુર– સિંહસૂરિના શિસ્ય, આ આચાર્ય મહારાજ મુનિરત્નસુરિન ગુરભાઈ સુરપ્રભસુર વિ૦ નં૦ હતા. જન્મ વિ. સં. ૧૯૩૧, ૧૩૪૧ દીક્ષા, ૧૨૯૨ માં વિદ્યમાન.
૧૩૫૮ સુરિપદ, ૧૩૬૧ માં ગડેશપદ. ૧૯૮૩ 0 તીલકસુરી-ગ9–હર્ષપુરીયા. ગુરૂ માં રવર્ગગમન. રાજશેખરસરી. શિષ્ય પદ્મદેવસુરી. વિદ્યમાન ધમમૂર્તિસૂરિ અચલગચ્છમાં થયેલા શિ. ૧૩૪૦,
વસિંહ સુરિ અને કલ્યાણસાગરસુરિના ગુરૂ દેવગુપ્તસુરી–૧૧૫ માં વિદ્યમાન. શ્રી
અને જયકર્તસૂરિના શિષ્ય હતા. હસુરિના શિષ્ય સિદ્ધસુરિ ગુરૂ.
નન્નસુરિ–ચંદ્રગચ્છમાં થયેલ શ્રી બખદેવચંદ્રસુરિ (૨). ૧૨૯૨ માં વિધમાન
ભટ્ટરિના શિશ્ય અને સર્વદેવસૂરિજીના ગુરૂ પ્રદ્યુમ્નસૂરિ-ગુરૂ. માનદેવ અને પૂર્ણચંદ્રસુરિ
હતા. વિ. સં. ૯૦૦ માં વિદ્યમાન. શિ. દેવનાગસુર–કમસ્તવના ટીકાકાર. ગે. નિયવિજયગણિ–પ્રસિધ ઉપાધ્યાયજી મ.
હારાજ યશોવિજયજીના ગુરૂ. વીંદ ગણિના ગુરૂ.
દેવપ્રભસૂરિ (૧)-પમપ્રભસૂરિના શિષ્ય; પમચંદ્રઉપાધ્યાય–શ્રી કૃષ્ણરાજ ઋષિ અને વિચારસારપ્રકરણ ગ્રંથના લખનાર. પ્રદુ ગચ્છના પ્રભાનંદસૂરિને આ ઉપાધ્યાયજી ગુરૂનસૂરિના ગુરૂ..
ભાઇ હતા. વિ. સં. ૧૩૯૧ માં વિદ્યમાન. દેવપ્રભસુરિ (૩)-૧૨૯૪ માં “મુનિસુ- ૫મદેવસૂરિ (૨) વિ. સં. ૧૨૬૧ માં વ્રત ચરિત્ર” નામનો ગ્રંથ લખનાર પમપ્રભ થયેલા નારાયચંદ્રસુરિ આ આચાર્યજીના ગુરૂ સુરિને આ આચાર્ય ગુરૂ હતા.
હતા. તિલકસુરિ તેમના શિષ્ય હતા. દેવભદ્રસુરિ–(૧). રૂદ્રપાલીયગચ્છના પદ્મમેરૂ–-આનદમેરૂસુરિજી ગુરૂ હતા.

Page #96

આગસ્ટથી નવેમ્બર
સંક્ષિપ્ત શ્વેતામ્બર ઈતિહાસ.
૯૫ •
પદ્મસુંદરસૂરિ કે જેઓ ૧૬૧૫ માં વિદ્યચાર્યજી એ દીક્ષા ગ્રહી. તેઓએ જયારે દીક્ષા માન હાઇ સેમમલાબુલ્ય મહાકાવ્ય” રસ્યુ લીધી ત્યારે તેઓની સ્ત્રીને ગર્ભ રહયે હતે. છે તેના ગુરૂ હતા.
એ ગર્ભરૂપ જન્મ ધારણ કરનાર પુરૂષ તે પધ્ધરાજ ગણિ–પુણ્યસાગરજી આ મુની- મનકમુનિ. જયારે તેઓને જન્મ થયો ત્યારે શ્વરના ગુરૂ હતા. ગૌતમ કુલતિના પ્રણેતા તેનું નામ મનક પાડયું હતું. આ મનકે જ્ઞાનતિલક ગણિ (૧૯૬૦ માં થયા) ના ગુરૂ પિતાના પિતાશ્રી પાસે દીક્ષા બાલવયમાં હતા.
લીધી હતી. દીક્ષા લીધી ત્યારે પિતાના પિતા પ્રદ્યુમ્નસૂરિ (૫) યશોદેવસૂરિના શિષ્ય અને ધર્મગુરૂ શ્રી શjભવાચાર્યને પિતાના આ આચાર્ય મહારાજ વિ. સ. ૮૦૦ માં જ્ઞાન એળે જણાવ્યું કે, મનકનું આયુષ્ય માત્ર વિદ્યમાન હતા. શ્રી વર્ધમાન સુરિ આ પ્રમાણે છ માસનું બાકી છે, અને તેથી તે સર્વ શ્રતવંશાવલી આપે છે–ચંદ્રશાખામાં શ્રી યશદેવધર નહીં થઈ શકે. આવા કારણથી મુનિઓના સુરિ થય; પછી આ પ્રદ્યુમ્નસુરિ, પછી ભાન ચરિત્ર અર્થે દશવૈકાલિકસુત્રની યોજના દેવસૂરિ, પછી વિમલચંદ્રસુરિ, પછી ઉઘાતન વૈદ પુર્વ પરથી રહ્યું. જેના રહસ્યનું શ્રવણ સુર, અને પછી શ્રી વર્ધમાનસુરિ, કર્યા બાદ છ મહીને તે સ્વર્ગવાસ પામ્યા.
ભરેશ્વરસુરિ-સિદ્ધરાજના સમયમાં દિગ- મુનિઆચાર માટે આજે પણ દશવૈકાલિક બરા ઉપર વિજય મેળવનાર શ્રી દેવસૂચ્છિના પ્રસિદ્ધ છે. શિખ આ આચાર્ય મહારાજ હતા.
મુનિચંદ્રસુરિ–ચૌલુકયરાજ આનલને ભરતેશ્વરસુરિ– આ આચાર્ય મહારાજના દીક્ષા આપનાર આ મુનિના ગુરૂ ચંદ્રસુરિજી ગુરૂનું નામ શાલિભદ્રસુરિજી હતું.
હતા. દેવપ્રભસુર અને દેવાનંદસૂરિ તેના
શિષ્ય હતા. ભાવસાગર-શ્રી સિદ્ધાંતસાગરસુરિ ગુરુ, શિયતિલકસરિ– અચલગચ્છીય શ્રી ધી ગુણનિધાનસુરિ શિય. જન્મ વિ. સં. ૧૫૧૦, ૧૫ર૦ માં અંબાતમાં દીધા. ૧૫૯ધર્મ પ્રભારિના શિષ્ય આ આચાર્યજીને
જન્મ વિ. સં. ૧૪૩૪ માં અને ૧૩૮૫ માં આચાર્ય પદ, ૧૫૮૩ માં સ્વાંગમન.
મનકમુનિ-બુસ્વામીની પાટે શ્રી પ્રભ- માં ખંભાતની અંદર સ્વર્ગગમન થયેલ છે. સ્વામી થયા. તેઓની પાસે થી શટયંભવ- મહેંદ્રપ્રભસૂરિ તેઓના શિષ્ય હતા.

Page #97

સનાતન જેન.
પાલી વ્યાકરણ.
અ'ગ્રેજીમાં કર્તા એમ. એચ. ટિએ; ( રંગુન ખાપટીસ્ટ કેલેન્ટના પાલી ભાષાના પ્રેસર ) “સનાતન જન” માટે ગુજરાતીમાં ખાસ ભાષાંતર કર્તા-સી૰ સેાહનલાલ દલીચ' દેશાઇ બી. એ. સંવનામ-એટલે નામને બદલે વપરાતા
શબ્દો.
પાલિ બ્યાકરણના બે ભાગ છે. પહેલા ભાગમાં શબ્દોની વ્યવસ્થા એટલે તેએના સ્વરા, તેમની યેાજના અને તેઓનાં રૂપાંતરા આપવામાં આવ્યાં છે. ખીજે ભાગ વાકયામાં શબ્દોને વી રીતે જોડવા તે બતાવે છે.
ક્રિયાપદ્મ-ક્રિયા, અસ્તિત્વ અને સ્થિતિ બ તાવનાર શબ્દો છે.
શબ્દોનાં મુખ્ય પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે. ૧.નામ કે જેની અંદર સામાન્ય નામનેા સમાવેશ થાય છે; વિશેષણ, સંખ્યાવાચક શ બ્દો, સનામ. ૨. ક્રિયાપદ.
૩. અવ્યય, જેની અંદર ક્રિયાવિરોષણાના સમાવેશ કર્યા છે; શબ્દયોગી અવ્યય અને ઉભયાન્વયી અવ્યય,
શ
નામ એટલે નામ તરીકે વપરાતા દે તેમેના બે પ્રકાર, ભાવવાચક અને પુરૂ પપદાર્થ વાચક.
ભાવવાચક નામ ગુણુ, ક્રિયા, સ્થિતિ બતાવે છે.
પુરૂષ પાવાચક નામ પુરૂષ અથવા ૫દાર્ય જણાયું છે. તેના છે પ્રકાર, વિશેષ્ય નામ કે જે વ્યાકિતરૂપે પુરૂષા અને પદાનાં નામ છે અને સામાન્ય નામ કે જે અમુક વર્ગના પુરૂષષ કે પદાર્થ જયુાવે છે.
જે સામાન્ય નામ વર્ગ કે સમૃદ્ધ બતાવે છે તેને સમુહવાચક નામ કહે છે,
જે સામાન્ય નામ માપી શકાય પણ ગણી, ન શકાય તેની ચીજો બતાવે છે તેને ma terial noun પદ્માવાચક? નામ કહે છે. વિશેષણ-એટલે પુરૂષા કે પદાર્થ તે વર્ણવવા માટે વપરાતા શબ્દો અને તે શબ્દો જે નામની સાથે સબંધ ધરાવે છે તે નામની સાથે વપરાય છે.
[ ગયો. નવેમ્બર,
ક્રિયા વિશેષણ અને શબ્દયોગી અવ્યય વખત, જગ્યા, રીત અથવા સ્થિતિ બતાવે છે. તે ધણાખરા નામ અથવા ક્રિયાપદ સાથે જોડવામાં આવે છે.
ઉભયાન્વયી અવ્યય—એ શબ્દોને કે એ વાયાને જોડે છે.
કેવળપ્રયાગી અવ્યય-તે મનની લાગણી બતાવનાર કુકત ”મેા છે. તેને સાધારણ રી તે વાકયની સાથે જોડવામાં આવતા નથી. મૂળાક્ષરાના અવાજ પ્રમાણે ભાગ. ૧ ધેાષ–અવાજ કર્યા વગર થતા. ૨ અધેાષ તુટેલા અવાજથી થતા. વ્યંજનના ઉચ્ચાર પ્રમાણે ભાગ ૧. સ્પર્શી સ્વરની મદદ વગર નહિ માલી શકાય તે.
૨. થડકાયા વગર બીજાની સાથે મળી જતા અક્ષરે.
૩ અનુસ્વાર—નાકમાં પ્રતિધેષ ચાથી ઉચ્ચારાતા શબ્દો.
વ્યંજનના ઉચ્ચ શ્વાસ પ્રમાણે ભાગ. (૧) મહાપ્રાણ શુદ્ધ અને દૃઢ શ્વાસથી
ઉચ્ચારાતા.
(૨) અલ્પપ્રાણ-આવા શ્વાસ તેમને હા તા નથી.
સને ઉષ્માક્ષર કહેવામાં આવે છે.
હુને મહાપ્રાણ કહેવામાં આવે છે. ય અને વને અર્ધ વર પણ કહેવામ! આવે છે.
૧. ખરમાની અંદર પાક્ષીભાષા બીજી ભાષા તરીકે સ્કુલા અને કૅાલેન્તેની અદર દાખલ થયેલી હાઇ, આ વ્યાકરણ રંગુનના કૅલેજના પાલી ભાષાના પ્રોફેસરે અંગ્રેજીમાં વિદ્યાર્થિ એની અનુકુળતા પ્રમાણે તૈયાર કર્યુ છે. આપણા જૈન શાસ્ત્રની પવિત્ર ભાષા માગધી ? યુનિવર્સિટીમાં દાખલ કરાવવાને પ્રયત્ન ચાલુ થયા છે: અને કેવા પ્રકારનાં વ્યાકરણ અને પાઠ પુસ્તકો તઇયાર કરવા તે સબ ધીની મુરકેલી નડતી અનુભવવામાં આવે છે. પાલી અને આપણી રાસ્રભાષાને એટલું બધુ મળતાપણું છે કે તે બંને ભાષાઓને બે બહેને વિદ્વાને કહે છે. એટલે આ શૈલી ઉપર આપણા વ્યાકરણાદિ પુસ્તકા રચવાનું સુજે તેટલા અર્થે આખા અગ્રેજી ભાષામાં લખાએલા પાક્ષીભાષાના આ બ્યાકરણનુ ગુજરાતી ભાષાંતર કરાવી અમે અનુક્રમે દાખલ કરીએ છીએ. અમે ઇચ્છીએ છીએ કે, જૈન વિદ્વાને પછી ગૃહસ્થ હેા કે મુનિ હા, તે પોતાની રાકિતની પરીક્ષા કરાવવાની આ તક ગુમાવો નહીં. સ' સ જૈ

Page #98

આગથી નવઅર )
પાલી વ્યાકરણ
એમાં કંદરથાની અને તાલુસ્થાની બંને ગ્રહીતના ભાગ જુદી જુદી રીતે પાડવામાં આ નેનાં લક્ષણ છે તેથી તેને અ અગર આ વ્યો છે. પણ તેમાં ઉત્તમ એ છે કે તે અનુના+ ઉ અમર ઊ બનેલો મિસ્વર કહેવા સિકવર છે, અને તેમાં બધા વર્ગનાં લક્ષણું છે. માં આવે છે.
અનુનાસિક, અર્ધસ્વર અને ઉષ્માક્ષર મ ને નિમીત કહેવામાં આવે છે. નિ. બાદ કરતાં બાકી રહેલા રર વ્યંજન સ્પાં છે
વર્ણવિભાગ,
વ્યંજન.
ધ
અધા.
- --
-
અધા.
iairhöhe
મહાપ્રાણ.
અલપખાણ.
* Tમહાપ્રાણ.
અનુસ્વાર.
અંતઃસ્થ,
ઉષ્મા (૧)
| મહાપ્રાણ (બધા).
કંસ્થાની
અ,આ,
ક
ખ
ગ
તાલુસ્થાની
ઇ, છે
કે
*
મર્થસ્થાની
•...
એ
અં | ટ
ઠ
* 6
- -
દંતસ્થાની
-
આઠસ્થાની. ઉં, કે
-ઉચ્ચાર,
મૂળાક્ષર. પાલમાં મૂળાક્ષરો ૪૧ છે-તે નીચેના કે. એબસ્થાની-હોઠની મદદથી બાલાતા, મમાં લખાય છે.
| સ્વરવિકાર, અ, આ, છ, ઈ, ઉ, ઊ, એ, ઓ, સ્વરે વારંવાર એકબીજામાં મળી ફર અં; ક ખ, ગ, ધ ક, ચ, છ, જ, કાર કરે છે. સ્વરે શ્વાસના નિકળવાથી અને ઝ, ઝ, ટ, ઠ, , , શું તે, થ, દ, ધ, તેની સાથે સ્વરેંદ્રિમાં મુખ્ય તાળવું અને નપ, ફ, બ, ભ, મ, ય, ર, લ, વ, હેડથી વધારે કે ઓછા ફેરફાર થવાથી ઉત્પન્ન
થાય છે. ઇન્દ્રિયો બધી ઉઘાડી હોય તો આ મૂળાક્ષરોના તેના મૂળસ્થાન પ્રમાણે નીચે ઉત્પન્ન થાય છે. તાળવાને ઉપાડેલી જીભ સાથે પ્રમાણે ભાગ પાડયા છે.
વધારે અને વધારે દબાવવાથી જ્યારે બાજુએ કંઠસ્થાનીગળામાં બોલાતા
ઠ ઓછા ઉધાડવાથી આને ઉચ્ચાર અનુતાળસ્થાની–તળવામાં બોલાતા. અમે અ, એ, ઇઇ થાય છે. તેવી જ રીતે સુધસ્થાની–મુખના ઉપરના ભાગમાં બોલાતા તાળવાને હઠને ઉપર અગર નીચે જરા બંધ દંતસ્થાની દાંતની મદદથી બેલાતા, કરણ વખતે દાબવાથી આનો ઉચ્ચાર અનું
સ, હ.

Page #99

સનાતન જે.
ઑગસ્ટથી નવેમ્બર કમે અ, એ, ઉ ઊ થાય છે. પહેલી બતા. (૮) ઊ દ્રઢ થતાં એ અગર પાછા વેલી રીત “પહોળા કરવાની છે અને તેથી ફરી આ થાય છે. કદાચ તે ઈ પણ બને છે ઉલટી રીત “પૂરું કરવાની છે. બીજી બતાવેલી સ્વરે નીચે કહ્યા મુજબ દીર્ધ થાય છે. રીત “ટુકું કરવાની છે. જ્યારે તેથી ઉલટી રીત (૧) જે કોઈ વ્યંજન મૂકી દેવામાં ગળ કરવાની” છે.
આવે છે તે તેના બદલામાં સામાન્ય રીતે ઈ અને ઈ નું વલણ એ (૨) કેટલાક શબ્દોગી અવ્યયમાં બોલાવાનું બહુ રહે છે; અને ઊ, એ થઈ (૩) છંદને ખાતર. જવાનું કરે છે, કારણકે અને આ થઈ જ- (૪) ગદ્ય કે લખાણમાં પણ વાનું ઘણું હેલ પડે છે. આ ફેરફારને દઢી- સ્વરો નીચે લખ્યા પ્રમાણે હસ્વ થાય છે. કરશું કહે છે. અને ભાષા વ્યાકરણકારે એમ (૧). સંયુક્ત વ્યંજન પહેલાં. કહે છે કે તે એમ થાય છે તેનું કારણ એ (૨) નિગહીત પહેલાં. પ્રત્યય લગાડાય છે તે છે.
(૩) છંદને ખાતર, • તાલુસ્થાની અને દંતસ્થાની એક બીજ- (૪) લખાણ કે ગદ્યમાં પણ માં સામાન્ય ીિતે મળી જઇ ફેરફાર કરે છે. | સ્વરે કેટલી વખત મૂકી દેવામાં આવે તેના ઉદાહરણ નીચે પ્રમાણે –
છે. સ્વરે વારંવાર જોડાક્ષરો ન આવે તેમ (૧) આ પહોળો થતાં એ થાય છે. કરવા ઉમેરવામાં આવે છે. ટુંકે થઈ જતાં એ અગર ઉ થાય છે.
સ્વર સામાન્ય રીતે સાથે સાથે આવે (૨) અ પહોળો થતાં આ અગર જ થાય છે ત્યારે તેમાં ફેરફાર થાય છે. જુઓ સંધિના છે. તેનું દ્રઢીકરણ થતાં આ થાય છે. અને નિસમાં. ટુંકે થતાં એ અગર ઉથાય છે.
વ્યંજનોમાં વારંવાર ફેરફાર થાય છે. (૩) એ માંથી આ અગર આ થાય છે; આને હેનું ઉચ્ચારની મધુરતા જાળવવાને એ પહોળો થતાં ઇ થાય છે, અને એ પણ અગર સ્વરમાં થાય છે તે પરથી આના સંબંથાય છે..
ધમાં પણ થવું જોઈએ એમ અસત્ય રીતે (૪) ઇ માંથી એક આ અગર અય ધારી આમ કરવાનો છે ઘણુ ખરા ફેરકારે થાય છે. વખતે તેને મળતે અર્ધસ્વર ય પણ વિકલ્પ થાય છે, અને ઘણી વખત તેના બે થાય છે; અને એ અગર ઉ થાય છે. કે વધારે ફેરફાર માલમ પડે છે.
(૫) ઇ માંથી એક આ અગર આ (૧) હ સિવાય મહાપ્રાણ વ્યંજન - થાય છે. તેમાંથી ઉ પણ કદાચ થાય. તાનું લક્ષણ મૂકી દે છે.
(૬) એ એક સાથે આવેલા બે વ્યંજને ર–મહાપ્રાણુ વ્યંજન પિતાને બદલે પહેલાં ટુંકે થઈ ઉ થાય છે અગર કી થાય અલ્પપ્રાણુ વ્યંજન મૂકે છે, અને તેવી જ રીતે છે, અને કોઈ વખત એક વ્યંજન હોય તે અપપ્રાણ પિતાને બદલે મહાપ્રાણ મુકે છે. પણ તે પહેલાં જે થાય છે.
૩--ધાય પોતાની જાતના અાષ ચં. (૭) ઉ દઢ થતાં એ અગર અવ થાય જનમાં ફેરવાય છે, અને તેવી જ રીતે અપ છે. તેમાંથી ફેરફાર થતાં તેના અર્ધસ્વર વ ઘેઘ વ્યંજનમાં ફેરફાર પામે છે. તેને બદલે થાય છે, કદાચ તે ઉ, ઇ અગર ૪–એક જાતને સ્પર્શ વારંવાર બીજી આ પણ થાય.
જાતના સ્પર્શમાં ફેરવાઈ જાય છે.

Page #100

ઓગસ્ટથી નવેમ્બર. ]
પાલી ક્યાકરણ
૫–બે સ્વરોની વચ્ચે જે વ્યંજન મૂકી માં આવે છે, પણ કેટલીક વખત સામ્ય પ્રતીદેવામાં આવ્યો હોય તે યુ મૂકવામાં આવે ૫ગામી એટલે વક્ર હોય છે તેથી બીજે વ્યં, છે. તે વ્યંજન બીજા સ્વર અને ઉની વયમાં વું બને છે. અને તે વ્યંજનની બદલે ઘણું
જન પહેલામાં ભેળવી દેવામાં આવે છે. જ
જે મૂળવ્યંજનોમાં એક અગરબને બં વખત મૂકવામાં આવે છે.
જને મહાપ્રાણ હોય છે, તે દ્વિગુણિત થયેલા –લ છે અને ન્ ની જગ્યા અને વ્યંજનોમાં બીજો મહાપ્રાણ થશે અને ૫પરસ સાચવે છે. અને કેઈ વખત ૬ ને બ- હેલો અપપ્રાણ રહેસે પણ કેટલીક વખત દલે મૂકાય છે. ળ ડને બદલે લખાય છે. ળ =
મહાપ્રાણુ સામ્ય કરવાથી જતો રહે છે.
સામ્યના નિયમો નીચે પ્રમાણે છે – ને બદલે પણ મુકાય છે. ૮– અને એક બીજા માટે મુકાય છે.
(૧) જ્યારે કોઈ સ્પર્શ વ્યંજન બીજા
સ્પર્શ વ્યંજનની પછી આવે છે તે વૃદ્ધિ ૯ , અને સ, દંતસ્થાની અનુનાસિક ને મૃદ્ધસ્થાની બનાવે છે, અને તે અનુનાસિક
પામતું સામ્ય હમેથાં બને છે. તાલુસ્થાની કદાચ તે વખતે બને છે.
(૨) જ્યારે કોઈ અનુનાસિક કોઈ સ્પર્શ
વ્યંજનની પછી આવે તે સામાન્ય રીતે ૧૦-પાંચ અનુરવારમાંથી એકની પહેલાં કઈ સ્વર આવ્યું હોય અગર તેની પછી કોઈ
પ્રતીપગામી સામ્ય લાગુ પડે છે, તેની અંદર સ્વર અથવા વ્યંજન આવ્યો હોય તો તે
સ્વર પણ ઉમેરાય. વૃદ્ધિ પામતું એટલે અનુ
કમિક સામ્ય કોઈ વખતજ લાગુ પડે છે. નિગ્રહીત બને છે.
૯) જ્યારે કે' સ્પર્શ વ્યંજન કોઈ અઘણી વખત વ્યંજનો શબદના અંતમાંથી
નુનાસિકની પછી આવે છે તે પ્રતીપગામી અગર આરંભમાંથી મૂકી દેવામાં આવે છે અને
સામ્ય કઈ વખતજ લાગુ હોય છે, પણ સાશબ્દના મધ્યમાંથી ઉડાડી દેવામાં આવે છે. વારંવાર વ્યંજન શબ્દની પછી લગાડવામાં
માન્ય રીતે તે અનુનાસિક જે વર્ગમાં તે ૫. આવે છે, અથવા શબ્દની મધ્યમાં આવેલા
શું વ્યંજન હોય છે તે વર્ગના અનુનાસિકમાં સ્વરોની વચ્ચે ઘુસાડવામાં આવે છે.
ફેરવાઈ જાય છે. વ્યંજને ઘણી વખત સ્વર પછી બમણું
() જ્યારે એક અનુનાસિક બીજા અનુનકરવામાં આવે છે, અને ખાસ કરીને જ્યારે
સિક સાથે મળે છે ત્યારે અનુક્રમિક સામ્ય મૂળવ્યંજન કે જે મૂકી દેવામાં આવ્યો હોય લાગુ પડે છે. છે તેને ફરી વખત લાવવામાં આવે છે અને (૫) જ્યારે ઉન્માક્ષર સ્પર્શ વ્યંજનની પહેલાં ત્યાં મૂકવામાં આવે છે.
કે પછી આવે છે ત્યારે તે ઉમાક્ષરનું, હમેશાં એકજ વર્ગના બે વ્યંજન સાથે આવે સામ થાય છે, અને સામાન્ય રીતે તેનું ૫છે તે તેને એમને એમ સાથે રાખવામાં આ- રિણામ મહાપ્રાણુ બનવાનું હોય છે. વે છે, પણ જુદા જ વર્ગના વ્યંજનોને સામા (૬) જ્યારે તે ઉષ્માક્ષર કઈ અનુનાસિક ન્ય રીતે સંયુક્ત રાખવામાં આવતા નથી, પછી આવે છે, ત્યારે તે સમૂહ એમને એમ તેથી તેમની વચ્ચે કાં તે વર ઉમેરવામાં રહે છે. તે ઉષ્માક્ષર વખતે વર્ણવિપર્યયથી હ આવે છે, અગર તેનું સામ્ય કરવામાં આવે છે. બને છે.
સામ સામાન્યરીતે વૃદ્ધિ પામતું જાય છે નેટ-વર્ણવિપર્યય એટલે સાથે આવતા તેથી પહેલે વ્યંજન બીજા સાથે ભેળવી દેવા- બે શબ્દોનું આગળ પાછળ થઈ જવું તે.

Page #101

સનાતન જન.
[ આગસ્ટથી નવેમ્બર
(૭) જ્યારે ૧૫ વ્યંજનની પહેલાં અમર કોઈ વખત તેનું સામ્ય બને, તેથી ૯૦ કાં પછી આવે છે તે તે વર્ણસમૂહ એમને એમ હલ થાય અગર બુ થાય. રહે છે. તેની અંદર સ્વર ઉમેરાય; પણ સા. ૧૭–સંયુક્ત નું સામાન્ય રીતે સામ્ય માન્યરીતે યુ નું સામે થાય છે, અને જે થાય છે. કેઈ વખતે તે એમને એમ રહે છે; તે યુ દંતસ્થાની બંજનની પછી આવે છે હવને વર્ણ વિપર્યય થાય છે. તાળસ્થાનીમાં જવું પડે છે.
(૧૮) અનુનાસિકેની સાથે સંયુતક થયેલા (૮) યુ અને ૨ સંયુકત થાય તે એમને હનો સામાન્ય રીતે વર્ણ વિપર્યય થાય છે. એમ રહે છે. તેની વચ્ચે સ્વર ઉમેરાય; અથવા અથવા તે બે વચ્ચે સ્વર ઉમેરાય છે. (પાલમાં તેને પરિણામ તરિક તેને ૨, , , અને દરેક શબ્દને અંતે સ્વર અગર નિગ્રહીત આવકાર હેલ્ થાય.
વોજ જોઈએ) . (૮) જે યુ ની પછી આવે તે તેને
આ જરૂરને લઈને નીચે પ્રમાણે ફેરફાર એમને એમ રાખવામાં આવે અગર તેનું સા ,
થાય છે. મ્ય થાય.
(૧) કે પશુ અંત્યત અનુનાસિક હોય (૧) ૧ ની પછી આવે છે તેમાંથી
તે તેને નિગાહીત થાય છે, અને તેની પહે૬ મ્, વિમ્, ન્યૂ, અગર માં થાય છે.
લાંને સ્વર જે દીધું હોય તે સ્ત્ર કરવામાં . (૧૧) ... હું પછી આવે તે બંને વર્ણ
આવે છે. વિપર્યયથી રહે; એથવા હનું સામ્ય થાય,
(૨) અંત્ય અક્ષરને સામાન્ય રીતે ઓ અથવા તે બે વચ્ચે સ્વર ઉમેરાય.
A થાય છે; કદાચ તે એ ન થતાં ઉ થાય છે, ૧૨. ૨ સ્પર્શ વ્યંજન કે ઉષ્માક્ષરની સાથે આવે છે તેનું સામ્ય થાય છે; કોઈ
કોઈ વખત તેનો એ થાય છે; કોઈ વખત સને વખત તેમાંથી મહાપ્રાણ થાય છે. જે ૨
કાઢી નાંખવામાં આવે છે અને આ ને દંતસ્થાની પહેલાં આવે, તે તેમાંથી શ્રદ્ધા રાખવામાં આવે છે. સ્થાની થાય. જો સ્પર્શ વ્યંજન પછી ૨ આવે (૩) બીન વ્યંજનાને હમેશાં મૂકી દેવામાં તે તે કોઈ વખત રાખવામાં આવે છે અને આવે છે. બાકીના સ્વરોને પછી એમને એમ કોઈ વખત તે બે વચ્ચે સ્વર ઉમેરવામાં ફેરફાર કર્યા વગર રહેવા દેવામાં આવે છે; આવે છે.
અગર હસ્વ હોય તે દી કરવામાં આવે છે; (૧૩) જ્યારે હું હની પહેલાં રમાવે તો તે છે અગર દીધું હોય તે હસ્વ કરવામાં આવે છે; વચ્ચે સ્વર હમેશાં આવવો જોઈએ. જે ૨ અગર તેમાંથી નિગહીત બને છે. હું પછી આવે તો તે બે વચ્ચે સ્વર ઉમેરાય અગર તેનું અનુક્રમિક કે પ્રતીપગામી સામ્ય થાય.
જ્યારે સ્વરે મળે છે. એકને ઉડાડી દેવામાં (૧૪) ૨ ની સાથે આવતાં શબ્દના આરે આવે, અગર એક તેના અર્ધ સ્વરના રૂપમાં બમાં તેને વ થાય છે, અને શબ્દની મધ્યમાં કરી જાય; અગર બને એમને એમ રહે; તેને ન્મ થાય છે.
અથવા તેમાં એક વ્યંજન ઉમેરવામાં આવે. - (૧૫) ૨ લની પહેલાં આવતાં તેનું સાઓ જ્યારે એકજ થાનના સ્વર મળે છે, થાય છે. * *
ત્યારે તે સ્થાનનો દધિસ્વર તેના બદલામાં (૧૬) સંયુક્ત માં સ્વર ઉમેરી શકાય; મુકાય છે, પણ બે હસ્વ સ્વર સંયુક્ત વ્યં

Page #102

ઑગસ્ટ નવે બર, ] પાલી વ્યાકર
૧૦૧ જનોની પહેલાં આવે તો તેમાંથી હરવ (૧૨ ઉ+ઈ ઊ કોઈ વખત થાય છે સ્વર થાય છે.
જ્યારે બે સ્વરે મળે છે ત્યારે નીચે લખેલા. જ્યારે જુદા સ્થાન સવારે મળે છે ત્યારે વ્યંજનોમાનો એક ઉમેરવામાં આવે છેઘણે ભાગે પહેલાને ઉડાડી દેવામાં આવે છે. ઘણેભાગે યુ લ્મ્ અગર ૨ અને કવઅને બાકીને સ્વર જેમ હોય તેમ રહે છે ચિત લ અગર .કેટલીક વખત ઉડાઅગર તે હસ્વ હોય તે દી થાય છે. લો વ્યંજન બે સ્વરની વચ્ચે ફરીથી મૂડ ઉપલા નિયમને અપવાદ નીચે પ્રમાણે કાય છે.
જ્યારે એક સ્વર અને ખાસ કરીને (૧) આ અગર અ+ અગર ઈ એ હસ્વ સ્વર બીજા કેઇ સાદા સ્વર કે જેમાંથી (૨) આ અગર અ+ઉ અગર ઊઓ સાથે આવેલ વ્યંજન ઉડાડી દેવામાં આવેલ (૩) એ+અન્ય
હોય છે તે સ્વર સાથે મળે છે, ત્યારે ઉડાડે. (૪) એ પછી આવેલ વર ઉડી જાય. વ્યંજન ફરી વાર મૂકવામાં આવે છે.
(૫) એ પછી આવેલ સ્વર ઘણે ભાગે અને તેનું સામ્ય કરવામાં આવે છે. ઉડી જાય છે.
- જ્યારે નિગાહીત સ્વર અગર વ્યંજનને મળે (૬) એનો અવ થાય. આ અવું છે ત્યારે તે સમૂહ એમને એમ રહે છે. નિ. એમને એમ રહે, અગર તેનો અ ઉડી જ ગીતને ઉડાડી દેવાય. નિહિત પછી આવેલા રહે અગર તેને ઉવ થાય.
સ્વરને ઉરાડી દેવાય અગર નીચે લખેલા ફેરફા(૭) ઈ પછી આવેલો સ્વર કવચિત રમોને એક ફેરફાર કરી શકાય. ઉડી જાય છે.
(૧) વર પહેલાં આવેલા નિગ્રહીતને ઘણે (૮) ઇ કદાચ તેના અર્ધસ્વર માં છે. ભાગે મ્ થાય છે; અગર જે તે સ્વર એ હેય રવાઈ જાય અને તેમ થાય છે તેની પહેલાના છે તે સમૂહ ઝૂ માં ફેરવાઈ જાય છે. વ્યંજન સાથે સાઓ કરે એટલે ભળી જાય. (૨) જે નિગહીત પછી સ્પર્શ વ્યંજન [૯] ઇતિ+એવ=વિવ.
આવેલો હતો તે નિગ્રહીત તે પશે - (૧૦) ઈ ઘાભાગે ઉડી જ નથી પણ જનને જે વર્ગ હોય તેના અનુનાસિકમાં બીજે સ્વર આવે તે તેની સાથે ઉ જાય સામાન્યરીતે ફેરવાઈ જાય છે. છે; અગર ભળી જાય છે.
. (૩) જે નિગાહીત પછી ય આવ્યો હોય (૧) ઉ તેના અર્ધસ્વર ૧ માં ફરી તે તે સમૂહ ઝ માં ફેરવાઈ જાય છે. જાય અને તે તેની પહેલાના વ્યંજન સાથે (૪) જે નિગ્રહીત હુ પછી આવ્યો હોય ભળે અગર ન ભળે.
તે તે નિગાહીતને ગ થાય છે.
સંખ્યા, જે અક્ષરપદમાં એક હસ્વ સ્વર હોય અને દીવ કહેવાય છે. તેની પછી એકજ વ્યંજન આવેલ હોય તે . છંદની ખાતર, સ્વરની સંખ્યા બલવાથી તે અક્ષરપદ હસ્વ કહેવાય છે.
એક વ્યંજન કાઢી નાંખવાથી અગર ઉમેરવાથી, તેમાં દીર્ષ સ્વર હોય, અગર હસ્વ અગર નિગહીત કાઢી નાંખવાથી અથવા ઉમેસ્વરની સાથે બે વ્યંજન આવેલ હોય અગર રવાથી અક્ષરપદની સંખ્યામાં ફેરફાર કરી તેને અંતે નિગહીત હોય તે તે અક્ષરપદ શકાય છે.

Page #103

સનાતન જેને
|| -બધી વેઅરે. કેટલીક વખત છંદની ખાતર આખા અક્ષરપદ છોડી દેવામાં આવે છે. અગર ઉડાડી
દેવામાં આવે છે.
અક્ષરપર ભાર પાલી ભાષામાં અક્ષરપર અક્ષરપર લવામાં સર્વ દીધી અક્ષરપદ પર ભાર મૂકવાનું ભાર મૂકવાનું નિસંશયરીતે હતું, પરંતુ તે હજુ હિત જણાયું નથી. પુસ્તકો વાંચવામાં અગર છે.
બ-રૂપાખ્યાન. શબ્દના એટલે નામ અગર ક્રિયાપદના જેથી કરીને જુનું રૂપ કર્યું હતું તે સમજાશે રૂપાખ્યાનના વિકાસમાં ઓછામાં ઓછી ત્રણ અને તેથી તેમાં કેટલા ફેરફારો થાય તે પણ રીત છે. (૧) ધાતુ (૨) થડ (૩) શબ્દ –અને ખાસ કરીને જ્યારે છોડી દીધેલા
રૂપાખ્યાન–એટલે ધાતુમાંથી અગર બીજા વ્યંજનો લખાણમાં ફરીથી મૂકવામાં આવે થડમાંથી થડ કેવી રીતે કરવામાં આવે છે કે અગર ભેળી દેવામાં આવે છે તે સમજાશે. તે રીત.
ફટનેટ-સંસ્કૃત સમાન અર્થો કેટલીક એક શબ્દ અગર શબ્દસમૂહને ભૂલ વખત ધાતુ કરતાં અન્ય રૂપમાંથી નીકળેલા અર્થ આપનાર એકાક્ષરપદને ધાતુ કહે છે. હોય છે. નોટ-શબ્દને સાદે અને મૂલગત ભાગ કે શબદનો જે ભાગમાં તે શબ્દને અર્થ જેના ભાગ વ્યાકરણથી થઈ શકતા નથી અને સમાયેલો રહે છે તે ભાગને થડ કહેવામાં જે રસાયણ શાસ્ત્રના પરમાણુ સાથે સરખાવી આવે છે. થડના બે ભાગ છે. પ્રત્યક્ષ અને શકાય તે ભાગને ધાતુ કહે છે. તેની અંદર પરેલ. સરલ અને મૃલગત આશય એ છે કે ધાતુની પ્રત્યક્ષ થડ થાઇ ફેરફાર સાથે ધાતુઅંદર કંઇપણ વધારે કે ઘટાડે કઈ પણ માથીજ વિકાસ પામેલું હેય છે. તે ફેરફાર પ્રકારને થઈ શકતું નથી. તે ખરીરીતે શબ્દ ધાતુમાંજ કંઈ અંદરને વિકાર થવાથી થાય છે, એટલે નામ અથવા ક્રિયાપદ નથી.
અગર કંઈ અક્ષર અગર અક્ષરે લગાડવાથી નર–પાલિ અને તેની ભગિની ભાવ: (જેને પ્રત્યય કહેવામાં આવે છે) થાય છે. એ ક જે બધી વિશાલ આય ભાષાના કુટુંબ કેઇના સંબંધમાં અંદરનો વિકાર તેમજ બહામાંથી જન્મ પામેલી છે તે પણ તે સર્વમાં થોડા રથી પ્રત્યયનું લગાડવું એ બંનેથી થાય છે. થોડા ફેરફાર સાથે ધાતુઓ સામાન્ય રહેલ કેટલીક વખત ધાતુ તેિજ પ્રત્યક્ષ થડ છે. આ વ્યાકરણમાં V એ નિશાની સાથે તરીકે વપરાય છે. લખેલી ધાતુ પાલિ ભાષાની છે પણ પાલિની પરોક્ષ થડ પ્રત્યક્ષ થડમાંથી કોઈ પ્રયય ધાતુ પછી સંસ્કૃત ધાતુ (જે કંઇ જુદી હોય) લગાડવાથી અગર ધાતુના મૂળરૂપમાં ફેરફાર તે કસમાં વારંવાર આપવામાં આવશે કે સાથે અગર ફેરફાર વગર જન્મ પામે છે.
' નામના રૂપાખ્યાન, પ્રત્યક્ષ નામ થડ સાદી કે અવ્યય સાથે કેટલીક વખતે ધાતુને પ્રત્યય સીધે લગાસંયુક્ત થયેલી ધાતુને પ્રત્યય ઉમેરવાથી થાય ડાય છે. આમાં સામ્ય થાય; કેટલીક વખતે તે છે. તે ધાતુમાં અંદરથી વિકાર થાય અગર પ્રત્યય સંજક સ્વરની મદદથી ઉમેરાય છે. ન થાય.
નેટ-૨ની જનામાં અને ઉપાખ્યાન

Page #104

આગથી નવેબર )
કરવામાં સ્વર એટલે સયેાજક સ્વર વારંવાર યડના અગર શબ્દના બે ભાગની વચ્ચે ઉમેર વામાં આવે છે. આથી કરીને વ્યંજનનુ સંયુકત થવું ખધ કરી શકાય છે એટલે નેડાક્ષર તેમાંથી બનતા નથી.
પ્રત્યયા કે જે મૂળ-પ્રત્યક્ષ નામના થડ બનાવવામાં કામે લાગે તે નીચે આપ્યા છેઃઅ, અનુ, અન,અભ, અસ, અંસિ,
મા, આર.
ઇ, ઇ, ઇન, સ, ઈરૢ (e), ઈ, યસ. ઉ, ઉન.
ઊં.
પાલીવ્યાકરણ.
ક; તેની સાથે અક, ક, ઉ. ત, તર, તસ, તિ, તુ, (ત્રત્રિ ત્ર), થ. ન, નસ, નિ, નુ. મ, મન, માન, મિ.
અ.
આયન, આયી, આર્ચ.
ઈ, ય.
ય, યુ,
૨, તેની સામે અર, ર, ઉર, ર, સ વન, વ, વિર, વરી, યાનિ સ, સસ.
પરાક્ષ–મધ્યમ નામનાં થડ, મૂળ-પરાક્ષ નામનાં થડમાંથી એક નવા પ્રત્યય સીધા લગાડવાથી અગર અત્યાક્ષરને બદલે લગાડવાથી થાય છે. ધાતુના મુળ સ્વરૂપમાં અંદરથી વિકાર થાય અગર ન થાય
જે પ્રત્યયે પરેશા-મધ્યમ નામનાં થડ બનાવવામાં લગાડવામાં આવે છે તેની યાદી નીચે આપી છે.
ય.
એય્ય (એન્ડ.)
દિસ; રિસ.
ભય, મત્, સિન્
ના-ધાતુમાંથી અેલાં થડાને જો ક્રિયા વિશેષણ અને શબ્દોગી અવ્યય આગળ લગાન ત્તિ, તુિ ડેલા હોયતે। તેમા વસ્તુતઃ મિશ્ર થડે છે, પણ આવાં નામ થંડા ક્ત ધાતુમાંથી નીકળેલાં સાદાં થડાની પે:જ ગણ્યાં છે.
7
૧૦૩
તેમજ અર્ક, ક.
',
ત, ૧ર, રતમ, મ, તા, ત્ય; ત્ય; ન
ૐ, લ. વન્ વિન,
મિત્ર થડ, બે કે વધારે સાદાં થડે પછી તે પ્રત્યક્ષ-મૂળ હોય કે પરાક્ષ-મધ્યમ હાય, લગાડવાથી થાય છે. આવાં થડા નામ તરીકે અગર વિશેષણ તરીકે વાપરી શકાય. મિત્ર થડમાંના કેટલીક વખત અવ્યય પ્રથમ ભાગ હોય છે અને તદ્દન અવ્યયથીજ બનેલાં મિશ્ર થા ઘણાં ઘેાડા છે.
થા ઉપર કહ્યાં તેનું ખરૂં નામ સમાસ છે. તે સમાસ નીચેના વર્ગમાં ગાઢવવામાં આવેલ છે.
(૧) (← સમાસ—
આ સમાસમાંના પદો એકજ વિભકિતમાં હાય છે, અને જો તે સમાસનેા વિગ્રહુ કરીએ છેડતા તેઓને સામાન્ય રીતે ક એ ઉભયાન્વયી અવ્યયુથી જોડી શકાય છે. આ સમાસ ધણે ભાગે બહુ વચનમાં હેાય છે, અને જાતિ અને રૂપ અત્યપદનાં લેછે, પણ તે એક વચનમાં અને સમૂહ વાચક થઇ શકે; અને તે વખતે તે નાન્યતર જાતિમાં હોય છે.
ફુટ નેટ—આ સમાસને લગતાં શબ્દનુ ચુિત થવુ અને પુનરૂચ્ચારિત થવુ એ છે અને તે ઝડપ, સામાન્યતા, અથવા વેંચણી બતાવે છે.
(૨) તત્પુરિસ—
આ સમાસમાં પ્રથમ પ૪ અત્યપદ ને મર્યાદિત કરે છે. જેમકે, વિશક્તિ તેના પર આધાર રાખે છે. વિભકિતના સબંધ ગમે તે

Page #105

for
હ
સનાતન જૈન.
પ્રકારના હાઇ શકે; અને કદાચિત પદોના ક્રમ ઉલટા સુન્ની થાય છે. વારંવાર જે ચડા સાદા શબ્દોમાં માલમ પડતા નથી તે આવી રીતે વાપરવામાં આવે છે. (૩) કમ્ભવાય—
આ સમાસમાં પ્રથમ પ૬ અંત્ય પદને વિશેષણ તરીકે મર્યાદિત કરે છે. (૪) દિશુ.
આ સમાસમાં પ્રથમ પદ સંખ્યા વાચક હાઇને અત્યપદને મર્યાદિત કરે છે. આ સમ:સ સામાન્ય રીતે એક વચનમાં અને નાન્યતર. નતિમાં હાય છે.
(૫) અવ્યયી ભાવ—
આ સમાસમાં પ્રથમપદ અવ્યય હાય ક્ષર પ્રમાણે તેનું રૂપાખ્યાન થાય છે.
(ચાલુ)
(, ગેંગરથી નવેમ્બર
છે અને તે અવ્યય અય કે જે નામનું થડ હાય છે તેની સાથે સયુક્ત હાય છે. આ સમાસ એકવચનમાં ભાવવાચક અગર સમુહ - વાચક થાય છે અને ઘણી વખત ક્રિયા વિશે. પણ તરીકે વપરાય છે.
અલ્લાહબાદ તરફ્ દિગમ્બર જૈનગઝિટ. — યુવાનેાના બનેલા “ધી યંગમેન્સ, જૈન એસાસિએશન
સમાલાચના.
આફ ઇડયા” ના વાજિંત્ર તરીકે અંગ્રેજી ભા પામાં દર મહીને પ્રગટ થતું “ જૈન ગેઝિટ ” પત્રના નામથી કેળવાયેલા સમુદાય હવે લગભગ પરિચિત છે. આ પત્રના મૂળ ઉદ્દેશ મૂળમાં તે દિગમ્બરાના વાજિંત્ર તરીકે કામ કરવાના હતા; પરંતુ ક્રમેક્રમે જેમ જેમ સમય બદલાતા ગયા તેમતેમ પેાતાની શૈલીમાં ફેરફાર કરી હવે તેના મુખ્ય ઉદ્દેશ શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બરામાં ચાલતા નાહકના મતભેદ દુર કરવા માટે પ્રયત્ન કરવાના છે. અમારી સ્મૃતિ ને ભૂક્ષ ન કરતી હાય તા અમને એમ યાદ છે.. કે, જયાથી પરમ શ્રુત પ્રભાવક મંડળે શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બર બન્નેના ગ્રંથા તૈયાર કરાવી અરસપ· રસના વિચાર। જાણી શકે તેવા હેતુથી “રાયચંદ્ર જૈન શાસ્ત્રમાળા” કાઢવી શરૂ કરી તે વખતે આ લેખકને તે વખતના “જૈન ગેઝિટ” ના
ઉપર જણાવેલા સમાસામાંથી કાઇ જ્યારે વિશેષણ તરીકે વપરાય છે, અને તે વિશેષણ તેનું વિશેષ્ય જે નામ હાય તેની જાતિ, વચન અને વિભક્તિ લેછે ત્યારે તે સમાસ બહુöહિ કહે છે. બહુમ્બહિં સમા સનું રૂપાખ્યાન તેના અત્યપદ પર આધાર રાખે છે. પણ ઘણે ભાગે અત્યપદના અત્યા
સંપાદક મી॰ જીગમંદરલાલ જૈની, એમ એ (કે જેઓ હાલમાં ઈંગ્લંડમાં બૅરીસ્ટરના અભ્યાસ કરે છે) ની સાથે થયેલા પત્ર વ્યવ વહારે મીનુગમંદરલાલના મન ઉપર શ્વે. તામ્બર દિગમ્બરના ઐક્ય સધીના વિચારા વિશેષપણે દૃઢ થયા હતા.
ત્યાર બાદ “ સનાતન જૈન” નીકળ્યા પછી તેને પાતાના વિચારો વિશેષ સુદ્રઢતાથી ખત્તાવવાની સહાય મલી. હમણાં એ પત્રના સ`પાદક પ્રેફેસર લખે છે, અને તે ઉત્તમ પ્રકારે તે ચલાવે છે. જૈનીમાં અંગ્રેજી વાંચ નના શેખ વધતા જાય છે ત્યારે જૈન વિષયે ચર્ચનાર આ શિવાય અગ્રેજી ભાષામાં ખીજું એક પશુ માસિક નથી. અમે એક એક અંગ્રેજી જાણનાર જૈનને આ પત્રના ગ્રાતુક થવા ભલામણ કરીએ છીએ; અને સાથે મી॰ લથે અને એસાસીએશનના સેક્રેટરી મી॰ ચેતનદાસને પાતાના નિઃસ્વાર્થ ભ્રમ માટે ધન્યવાદ આપીએ છીએ.

Page #106

અંગો નબર)
મુખ્યલેખ શ્રી શ્વેતામ્બર અને શ્રી દિગમ્બર સંપ્રદાયને વિષે પૂર્વ જેવા સમર્થ મહાત્માઓ ઉપન થતા હતા એવા હાલમાં કેમ નથી થતા? .
એક ઐતિહાસિક આલોચના,
જૈન ભાગના વિસ્તાર હાલમાં જે કે બને છે તેમાં જેનદર્શનની પ્રાસથી ઓછી છે, છતાં ઇજ ના થઈ ગયો છે; તથાપિ પૂર્વ તેણે તેની આંટ અત્યારે પણ કોઈ પણ બળવાનમાં પિતાને વિષે ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના સમર્થ બળવાન દર્શનની સાથે સ્પર્ધામાં ઉતરી શકે તેવી જ્ઞાનીઓ ઉત્પન્ન કર્યા હતા તેથી તેની કીર્તિ છે. આવી આંટનું મૂળ કારણ, તે તેના સિઆજપર્યત અમરપણે રહેલી છે. જૈન દર્શન દ્ધાંતની સંગીનતા છે; તથાપિ ઉત્તર કારણકે નના બે મુખ્ય સંપ્રદાયે-શ્રી વેતામ્બર અને તે સિદ્ધાંતને ચમત્કાર પ્રત્યક્ષ કરનાર પૂર્વના શ્રી દિગમ્બર–ને વિશે છેલ્લા તીર્થકર શ્રી મ- સમથે મહાત્માઓ છે. હાવીર સ્વામીના શિષ્ય ગૌતમ પછી પણ અનેક આ વાતની સિદ્ધિ અર્થ જેનના ઈતિમહાત્માઓ દર્શનત્તા, શાસ્ત્રવેત્તા, પ્રભાવક, હાસ પ્રતિ દષ્ટિ કરીએ. થરમતીર્થકર શ્રી મને ન્યાયવેત્તા, સાહિત્ય શાસ્ત્રી, વૈયાકરણી, જો હાવીરની પહેલાંના સમયના ઈતિહાસને હમણું તિષ શાસ્ત્રી, ભૂગોળ અને ખગોળવેત્તા, વેદક- સ્પર્શવાનું છોડી દઈને માત્ર શ્રી મહાવીર વત્તા, વેગવેત્તાઆદિ રૂપે ઉત્પન્ન થયા છે. અમે ભગવાનની પછીનાં સમયને સ્પર્શીએ છીએ. બીજી તરફ શ્રી શ્વેતામ્બર સંપ્રદાયને વિષે આમ કરતાં અમે ભગવાન મહાવીરને લગભગ ઉત્પન્ન થયેલા જુદા જુદા પ્રકારના સમયે ૨૫૦૦ વર્ષ થશે; તેના ચાર વિભાગ પાડીશું. નાનીઓને સંક્ષિપી ઈતિહાસ આપીએ છીએ ભગવાન મહાવીર પછીન અને વિક્રમની શરૂઅને હવે પછી પ્રસંગની અનુકૂળતાએ દિઃ આત સુધીનો સમય; વિક્રમ પછી અને મુસગમ્બર સંપ્રદાયને વિષે ઉત્પન્ન થયેલા મહા- માની રાજ્યની શરૂઆત સુધીનો સમય; ત્માઓને સંક્ષિપ્ત અહેવાલ આપવા ઈચ્છીએ મુસલમાની રાજ્ય પછીને અને મુસલમાની છીએ. તેમ કરીએ તે પહેલાં અમારા વાચક, રાજ્યની પડતીની શરૂઆત સુધીનો સમય; મુસ વર્ગને જણાવવા રજા લઈએ છીએ કે, તા લમાની રાજ્યની પડતીની શરૂઆતથી તે આજ
મ્બર સંપ્રદાયની પેઠે દિગમ્બર સંપ્રદાયે પણ સુધી સમય આમ ચાર વિભાગ પાડી જેનસંખ્યાબંધ જૂદા જૂદા પ્રકાસ્ના જ્ઞાનીઓ ઉ ની સમુચ્ચય સ્થિતિની અને વેતામ્બર તથા ત્પન્ન કર્યા છે. બંને સંપ્રદાયના મહાત્માઓએ દિગમ્બરની પ્રત્યેક સ્થિતિની આલોચના કરીશું. જેની પ્રતિષ્ઠા વદિક અને બદ્ધ સમયથી
ભગવાન મહાવીર સ્વામી પછી અને વિ જમાવી હતી અને ત્યાર પછી પણ તે પ્ર- ક્રમ સંવતની શરૂઆત સુધીને સમય અવલેતિષ્ઠા. ત્યારપછીના પુરૂવાએ જાળવી રાખી હતી. કતાં આપણે શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બરની પિતાના દર્શનની પ્રતિષ્ઠા જમાવવામાં અને ઉત્પત્તિ સંબંધીને વાદ વિવાદવાળા ભાગને જલવવામાં અને સંપ્રદાયના પુરૂષોએ જે વીર્ય ઓળંગવો પડે તેમ છે. તથાપિ આપણે તેમ વાપર્યું હતું તેના પરિણામે જ છેલ્લાં ચાર વર્ષો સંપૂર્ણપણે કરી શકીશું નહીં, કારણ કે એ થયાં તેવાં પુરૂષોની ઉત્પત્તિને લગભગ અભાવ ભાગજ એવો છે કે, જ્યારે વેતામ્બર અને છતાં જેમની પ્રતિષ્ઠા બીજા દર્શનની સરખામ. દિગમ્બર એવા બે ભેદ જૈન માર્ગમાં પડયા
એ સદ્ધરપણે ચાલી આવી છે, જેટલાં દર્શને છે, અને તેને ચેકસ સૈકે અથવા વર્ષ ની

Page #107

૧૬
સનાતન જૈન
[ આંગટો નવેમ્બર,
કા એ કામ કેવલ અશકાય છે, કારણ કે, ખપૂટાચાર્ય આર્યમંગુ, વગેરે મહાત્માઓ બંને સંપ્રદાયનું કથન એક બીજાથી ઘણું થયા છે. ભિન્નતાવાળું છે. ભગવાન મહાવીર પછી,
આ રીતે શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બર સંપ્રઇંદ્રભૂતિ ગૌતમ, શ્રી સુધર્માસ્વામી, અને
દયમાં વિક્રમ સંવતની શરૂઆતની લગભગમાં ત્યાર પછી શ્રી જખ્ખસ્વામી થયા. આ
બનેમાં ચાદ પૂર્વ ધારી અને દશ પૂર્વધારીઓ વાત બને સંપ્રદાયને સમ્મત છે.
થયા છે એટલે તે સમયના પુરૂષના જ્ઞાન બળ અપરાજિત, નંદિન ( દિગમ્બર અભિપ્રાય
વિષે આલોચના કરતાં આપણને અપૂર્વ ચમપ્રમાણે વિષ્ણુ કુમાર ) નંદિમિત્ર, ગોવર્ધન અને
સ્કૃતિજ અનુભવવાની. હવે આપણે વિક્રમ ભવબાહુ એ પાંચ શ્ર કેવલી તરીકે બને
સંવના પ્રારંભથી તે મુસલમાની રાજયની સંપ્રદાયે સ્વીકારે છે. આ પછીના સમયથી
શરૂઆત સુધી બન્નેને સમર્થ પુરૂષોના અને બન્ને સંપ્રદાયના મહાત્માઓ જુદા પડે છે.
સ્તિત્વની આલોચના કરીએ. દિગમ્બર અભિપ્રાય પ્રમાણે અગ્યાર અંગ અને
વિક્રમશકની શરૂઆતના સકાઓ બને દશ પૂર્વના પાઠ, વિશાખાચાર્ય, નક્ષત્રાચાર્ય, નાગસેનાચાર્ય, જયસેનાચાર્ય, સિદ્ધાર્વાચાર્ય,
સંપ્રદાયોને માટે જે કે વિક્રમ સંવતની પહેઘતિનાચાર્ય, વિજયાચાર્ય, બુદ્ધિલિંગાચાર્ય,
લાંના કરતાં નિર્બળ, તથાપિ શરૂઆતના દેવાચાર્ય અને ધર્મસેનાચાર્ય હતા. અગ્યાર
કાઓ કરતાં ઉત્તમ હતા, અંગના પાડી બીજા નક્ષત્રાચાર્ય, જયપાલાચાર્ય,
તારમાં વિક્રમના પહેલા સૈકાની શરૂપાડવાચાર્ય અને કંસાચાર્ય, દશ અંગના પાતમાં બી વજસ્વામી થયા ત્યાર પછી દશ પાઠી સુભદ્રાચાર્ય, નવ અંગના પાડી, થશે. પૂર્વ વ્યવછેર થયો. શ્રી સુહસ્તિસૂરિ આઠમા ભદ્રાચાર્ય એ વિક્રમસંવત પૂર્વ આચાર્ય થઈ જાય અને વવામિ તેરમાં તેઓની વચ્ચે ગયા છે. તામ્બર અભિપ્રાય પ્રમાણે પ્રભવ ઉપર કહ્યા તે કાલિકાચાર્ય અને સ્કંદિલાવામિ શિખંભવસ્વામિ, યશોભદ્રસ્વામિ, સં. ચાર્ય ઉપરાંત ગુણસુંદરસુરિ, રેવત મિત્રસુરિ, ભૂત વિજય, ભવબાહુસ્વામી (આ ભદબાહુ શ્રી ધર્મસુરિ, ભદ્રગુપ્તાચાય એ યુગપ્રધાને કયા?) અને સ્થૂલભઃ એ છે આચાર્યો થઈ ગયા. શ્રી વજસ્વામીની પાટે ચાદમાં વ. ચાદપૂર્વધર હતા. મહાવીરસ્વામિ પછી ૫૦૪ સેનસુરિ સ્થિર થયા. આ બે મહાત્માઓની
છે અને વિક્રમ સંવતની લગભગ સુધીમાં વચ્ચમાં શ્રી આર્ય રક્ષિતરિ, દુર્બિલિકા પુદશ પૂર્વધરો રહ્યા. સ્કુળભદ્ર આર્ય મહગર સુરિ એ બે યુગપ્રધાને થયા. ત્યાર બાદ અને આર્ય સુહસ્તિ શિષોથી બે શાખા ઉત્પન્ન વસેન ચંદ્રસુરિ થયા. સામતભદ્રસુરિ, વૃદ્ધથઈ આર્ય સુહસ્તિ શેખડમાં આર્ય સુસ્થિત, દેવસૂરિ, શ્રી પ્રદ્યતનસુરિ માનદેવ, શ્રી માનઈન્દ્રદિન, દિન, અને વજ થયા. ત્યાં સુધીમાં તુંગરિ (ભક્તામર સ્તોત્રના પ્રણેતા-દિગમ્બરો ૧ પૂર્વનું જ્ઞાન હતું. વંજ સ્વામી સિંહગિરિ તેઓને પિતાના આચાર્ય કહે છે) વીર, પાસે અગ્યાર અંગ શીખ્યા હતા. આથી જયદેવસુર, દેવાનંદસૂરિ, વિક્રમસુરિ, નર્મસંહમહાગિરિશાખામાં પણ લિસ્સસુરિ, ઉમા- સુરિ સમુદ્રસુરિ, નાગહસ્તિ, રેવતિમિત્ર, બ્રહ્મદીપ વાતિ, શ્યામાર્ય (કાલકાચાર્ય ) આદિ પુરૂષ નાગાર્જુન, ભુતદિન, કાલકસુર એ છ યુગથયા છે. વળી તામ્બરને વિષે પાદલિપ્ત પ્રધાન અને શ્રી દેવર્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણ કંદિલાચાર્ય, વૃદ્ધવાદિ અને તેના શિષ્ય શ્રી આદિ પુરૂષો થયા. એ વખતે વિસં. ૫૧૦ સિદ્ધસેન દિવાકર, બીજા કાલિકાચાર્ય, આય. લગભગ હતા. દેવદ્ધિગણિ ક્ષમાશ્રવણની વ.

Page #108

ઓગસ્ટથી નવેમ્બર. )
ખતે એક પૂર્વનું જ્ઞાન હતુ.
મુખ્યલેખ,
2 શ્વેતામ્બર દષ્ટિએ
ભાના અદ્ભુત સામ વર્ષ આપણી પામર યુદ્ધને અભિપ્રાય બાંધવા માટે અનેક સાધને માજીદ છે.
વિ॰ સં॰ ૯૬૦ માં થયેલા દિગમ્બરા ચા અમૃતચંદ્રસૂરિ અને ૯૯૪ માં થયેલ સર્વ દેવસુર શ્વેતામ્બરાચાય એ એક હારના સંવત્ પહેલાંના સમર્થ મહાત્મા ગણી, આપણે હવે મુસલમાની સમયની શરૂઆતમાં દાખલ થશું' મુસલમાનની ચઢા ઈ સ૦ ૧૦૨૪ માં પ્રથમ મહમદ ગઝનવીથી શરૂ થઇ. આ સમય પછી બન્ને સંપ્રદાયાના મહાત્માએની ઉત્પતિ સંબધે કેવી સ્થિતિ રહી તે હવે આપણે જોઇએ. આપણે તેમ કરીએ તે પહેલાં ૪૦ સ॰ ૧૦૦૦ વી પહેલાંના ઉમાસ્વાતિ ત્રિ॰ સં ૧૦૧ માં થયાનુ દિગતિહાસ આપણુને જે ઉપર કહ્યું તે વિચારીશું
દિગમ્બરામાં વિક્રમશકની પછી આઠ અ ગના પાડી બીજા ભદ્ર બ્રાહ્માચાર્ય સાત અ ગના પાડી લેાડાચાય, એક અંગના પાડી અલિ, માધનન્તિ, ધરસેન, પુષ્પદંત, ભુ તલ. ભુતલિ પછી અંગજ્ઞાનના વિચ્છેદ થયાનું દિગમ્બરા માને છે. ભુતવલિ પછી વિ॰ સ૦ ૨૬ માં ગુપ્તશુપ્તિ,, વિ॰ સ` ૩૬ માં માધવનન્દ્રિ, વિસ ૪૦ માં જિનચંદ્ર, અને વિ॰ સ૦૪૯ માં જગત્ વિખ્યાત “સમયસાર નાટક” અને ખીજાં અનેક શાસ્ત્રાના રચયિતા કુન્દ્રાચાર્ય થયા. કુન્દકુન્દાચાય પછી તેના શિષ્ય, તત્વાર્થસૂત્રના” પ્રણેતા
મ્બરા માને છે. (ઉમાસ્વાતિના વર્ષ વિષે શ્વેતામ્બરાના અભિપ્રાય ભિન્નતાવાળે છે, પ્રસંગવશાત્ એનું ચારિત્ર આપવા ઇચ્છા છે) ઉમાસ્વાતિ પછી અનેક સમ આ દિગમ્બરેામાં થયા છે; જેવા કે, ભદ્રસ્વામિ, પૂજ્યપાદસ્વામિ.
તેા સ્પષ્ટ થશે કે ભગવાન મહાવીરના પછીથી તે વિશ્વ સં॰ ની શરૂઆત સુધીમાં અને વિ॰ સં॰ ની શરૂઆતથી તે મુસલમાની સમયની શરૂઆતસુધીમાં શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બર બન્ને સંપ્રદાયે એકબીજાની ર૫ાઁ કરવામાં ન્યુનતા ન પામે તેવા જ્ઞાનવીર્ય ધરાવનાર પુરૂ ઉત્પન્ન કર્યાં છે. મુસલમાની સમયની શરૂઆત પછીથી આ સ્થિતિ બદલાઇ ગઇ છે. દિગમ્બરેમાં જો કે કેટલાક સમર્થ્ય મહાત્મા આપણે ઉપર પડેલા સમયના ભાગમાંના ત્રીજા ભાગમાં ઉત્પન્ન થયાછે તથાપિ મુખ્યપણે ત્રીજા ભાગથી એટલે કે મુસલમાની સમયની શરૂઅ ત પછીથી દિગમ્બરેાની આ સંબંધે અવનતિ થી શરૂ થઇ છેઃ અને શ્વેતામ્બરાની ઉન્નતિ આ સ સંબધ થઇ છે. મુસલમાની સમય ૪૦ ૧૭૦૦ ના સકા ૧૦૨૪ થી તે ઇ સ૦ સુધી મુસલમાની રાજસત્તાના સંબંધમાં શ્રેષ્ઠ માં શ્રેષ્ઠ હતા. આવા મુસલમાની પ્રબળ રાજઅમલના વખતમાં જૂદા જૂદા પ્રકારના જે મહાત્માએ શ્વેતામ્બરેમાં ઉત્પન્ન સમર્થ થયા છે તેવા ખીજા કાઇ પણ સમયમાં થયા નથી. એમ કહીએ કે, મુસલમાની
મહાત્માસમન્ત
Ash
ત્રિ॰ના પાંચમાં સૈકા પછી લગભગ વિ॰ ના દશમાં સકા અને તેની આસપાસ એટલે કે મુસલમાની સમયની શરૂઆઆત સુધીના પ્રખ્યાત મહાત્માઓમાં શ્વેતામ્બરામાં શ્રી ઝુરિભદ્રસુરિ, જિનભદ્રગણિક્ષમાશ્રમ, વનવાસી ગચ્છસ્થાપક શ્રી સદેવસુર (વિ॰ સં૦ ૯૯૪) છે. દિગમ્બરમાં શ્રીમદભટ્ટ અકલક શ્રી નૈમિત્રદ્ર સિદ્ધત્તિ ચક્રવત્તિ, ગુણભદ્રાચાર્ય, શ્રી વિદ્યાનન્દી, શ્રી અભયનન્દ્રિસુરિ યશસ્તિત્રકચ પુ”ના કોઁસામદેવ અને આપણે પડેલા સમયના આ વિભાગને અંતે ૬૦ માં કુંદકુંદાચાયના સમયસાર” ઉપર આત્મખ્યાતિ ટીકા લખનાર અમૃતચંદ્રસુરિ છે. શ્રી હુરિઞદ્રસુર, જિનભક્ષમાશ્રમણ સ્પાદિ શ્વેતામ્પર અને શ્રી અકલંક દેવ, શ્રી નેમીગદ્ર સિદ્ધાં। ચક્રવ્રુતિ આદિ દિગમ્બર
મહા

Page #109

૧૮
સનાતન ન.
( ઝગસ્ટથી નવેમ્બર રાજ અમલને માટે જેવો સાનુકુળ સમય દિગમ્બરોમાં થયાનું ઈતિહાસ પ્રમાણ આપી આ હરે તેવો બીજો કોઈ નહીં હતા તે શક નથી. અલાઉદ્દીન, અબુબકર, મહમદ જેમ ઈતિહાસ ખોટું નહી ગણે, તેમજ જે તુઘલખ, અકબર, જહાંગીર, શાહજહાંન, એમ કહીએ કે, શ્વેતામ્બરોને માટે ભિન્ન ભિન્ન આદિ પાદશાહોને જૈન ધર્મનાં અતિશયો દપ્રકારના સમર્થ મહાત્માઓ ઉત્પન્ન કરવાને ર્શાવી જૈન શાસનની વિખ્યાતિ કરનાર પુરા માટે જેવો સમય આ સાનફળ હતું, તે વેતામ્બર સંપ્રયે આ સમયમાં જ ઉત્પન્ન તે વાતને પણ ઇતિહાસ બહું કહી શકે તેમ કર્યો છે. સિદ્ધરાજ સિંહ, કુમારપાળ - છે નહીં.
ખેંગાર, ભુવનપાળ, પૃથ્વીરાજ, સુરસિંહજી ઇ. સં. ૧૦૨૪ પછીના સમય પર આદિ હિંદુ રાજાઓને જૈન ધર્મ પ્રતિ પ્રીતિ આવતાં જોઇ શકાય છે કે, ત્યારથી તામ્બ લગાડનાર સમર્થ પુરૂષે પણ વેતામ્બરે આજ રાની સત્તા વધવાની અને દિગમ્બરની ઘટ- સમયમાં ઉત્પન્ન કર્યા છે. ન્યાયવેત્તાઓ, વાની શરૂઆત થઇ; જો કે હજી એ શરૂઆ. સાહિત્ય શાસ્ત્રીઓ, આદિ અનેક પ્રકારના તના ભાગમાં વેતામ્બર પ્રત્યે દિગબર વાદ મહાન વિદ્વાને પણ આજ સમયમાં મહેતાવિવાદમાં ઉતરવા માટે જાગૃત હતા. અતરમાં થયા છે. બ્રાહ્મણે સાથે વાદવિવાદમાં જય દેવસૂરિ, કે જેઓ ઇસ૧૧૫૦ ની લગ મેળવનાર પુરૂષે પણ આજ સમયને આભારી છે, ભગમાં હતા તેઓની સાથે શ્રી કુમુદચંદ્ર ના- દિગમ્બર તરફ વળતાં જણાય છે કે, મના દિગમ્બર આચાર્ય શ્રી સિદ્ધરાજ જય. તેઓમાં અનુક્રમે સાહિત્ય અને શાસ્ત્ર જ્ઞાન સિંહની રાજ ધર્મસભામાં સંવાદમાં ઉતર્યા સંબંધમાં કેટલાક વિદ્વાને થયા છે; તથાપિ હતા. દિગમ્બરોના સામર્થનું ખરેખરૂં ઘટવું રેતધર્મને પ્રભાવ કરનારા પુરૂષો જેવા - શાસનરક્ષક વેતામ્બરાચાર્ય ભગવાન
તામ્બરમાં થયા છે તેવા થયેલા ઈતિહાસથી હેમચંદ્રસુરિના સમયથી થાય છે, જે કે હેમ
જણાતા નથી, એટલું જ નહીં, પણ ઇતિહાસને ચંદ્રસુરિએ દિગમ્બરોની સાથે સ્પર્ધા કર્યાનું
સાક્ષી રાખી અમે એમ કહી એ કે આ ઇતિહાસ કંઈ પણ કહેતા નથી, તથાપિ આ સમયથી દક્ષિણ આદિ પ્રદેશમાં દિગમ્બર બળને , સમય તે દિગમ્બરોની પ્રતિકુળતાની શરૂઆત નિર્બળતા પામવાની શરૂઆત થઈ અને અનુને જણાય છે.
ક્રમે બહુ પામર થઈ ગયું. તે તે સામે વિરોધ અમોએ બીજી તરફ “સંક્ષિપ્ત તામ્બર ઇતિહાસ” આપે છે તે ઉપરથી જણાશે કે,
ઉઠાવવો એ કામ સરળ નહીં થાય, મુસલમાની રાજ્યઅમલના બળવાનમાં બ. મુસલમાની અમલની પ્રબળતાની અ. ળવાન ભાગમાં વેતાંબરોએ જે સમર્થ મહા- વન્નતિ ઇ. સ. ૧૭૦૦ ની લગભગથી શરૂ ત્માઓ ભિન્ન દિશામાં ઉત્પન્ન કર્યા છે તેવા થાય છે.
વિ૦ ના દશમા સિકાથી લઇએ તે, દિગમ્બરમાં છે કે બીજા કેટલાક આચાર્યો થયા છે, તથાપિ અનુક્રમ પ્રમાણે સવંત ૧૦૨૧ માં લક્ષમીચંદ્રજી, સં. ૧૦૩૫ માં ગુણાદિજી, સં૦ ૧૦૪૬ માં ગુણચક, સં. ૧૦૬૪ માં લચંદ્રજી, સં. ૧૦૯૨ માં ભાવચંદ્રજી થયા છે. સં. ૧૧૧૩ માં મહીચંદ્રજી, સં. ૧૫૪૦ માં માધચંદ્રજી, સં૦ ૧૧૧૪ માં વૃષભચંદ્રજી, સં૦ ૧૧૪૫ માં શિવનંદિજી, સં. ૧૧૫૫ માં વસુચંદ્રજી, સં. ૧૧૫૬ માં શિખદીજી, ૧૧૬૦ માં ભાવનંદિ, ૧૧૬૮ માં દેવના દિજી ૧૧૭૦ માં વિદ્યાચંદ્રજી, સં૦ ૧૧૮૬ માં સુરચંદ્રજી, સં. ૧૧૯૪ માં માધવનંદિ, સં. ૧૧૯૯માં જ્ઞાનકિર્તિ અને ગંગકીર્તિ . આદિ થયા છે. અમે તરતમાં દિગ મબરનો સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ આપીશું. સ » સહ જ,

Page #110

ગથી નવેમ્બર. |
એક આશ્ચયપૂર્વક સખેદપણે નાંધી રાખવા યોગ્ય બનાવ એ બન્યા છે કે, દિગમ્બરા તા .જો કે, શાસનપ્રભાવકશકિત મુસ· લમાની અમલની શરૂઆતથી મંદીય પામવા લાગી હતી, પરંતુ મુસલમાની અમલના પ્રાર્ ભત્રી શ્વેતાંબરશાસનપ્રભાવકશક્તિ, મુસલમાન રાજ અમલની સાથે સ્વાભાવિકપણે (મુસલમાનેાની સીધી સહાયતાથી નહી) વર્ષમાનતા પામતી ગઇ હતી તે, મુસલમાની રાજ અ મલની પડતીના પ્રારંભથી, મર્દ થવા લાગી હતી.
વિક્રમના સાળ અને સત્તરના સકા એ હિંદુસ્થાન ના અમલના સબંધમાં (સધિ) Crisis વાળા ગણાય છે; અને એજ પ્રમાણે જૈનના અને સંપ્રદાયેાના સંબંધમાં પણ ગણી શકાય તેમ છે. મુસલમાની રાજ અમલની પડતીની સાથે હિંદુસ્થાનમાં અનેક પ્રકારના રાજ ફેરફારા થયા હતા, તેમ જૈનના બન્ને સંપ્રદાયામાં પણ ધણા ફેરફારા થયા છે. શ્વેતાંબરામાં મ૬ સ્થિતિની શરૂઆત આ સમયથીજ થઇ છે.
મુખ્યલેખ.
આપણા આજના મૂળ વિષય ઉપર આવા માટે પ્રથમ એ વિચારવુ જરૂરનું છે કે, આ લેખમાં પાડેલા મહાવીર ભગવાન પછીના સમયના ચાર વિભાગેામાં મહાત્મા પુરૂષેની ઉત્પતિના સબંધમાં ફેરફાર ક્રમ થયા. પહેલા જેવા ખીજો વિભાગ નથી; ખીજા જેવા ત્રીજા નથી; અને ત્રીજા જેવા ચેાથે નથી; તેનાં કાર ણા શું? અમારાં તિહાસના ગરીબ અભ્યાસ પ્રમાણે અમને એમ લાગે છે કે, ભગવાન મહાવીરની પછી અને વિક્રમ પૈકાની શરૂ આત પહેલાના સમયમાં પ્રથમ વર્ગમાં મૂકા નારા મહાત્મા બન્ને સોંપ્રદાયામાં ઉત્પન્ન થવાનું મુખ્ય કારણ એ છે કે, પ્રત્યક્ષ પ્રભુ વીરના શાસન ઉઘાતના તાજો. પરિચય હતા, એટલે તેમના જ્ઞાનના વિસ્તાર વિશેષ બળવાનપણે રહ્યા. વિના સ ંવત પછીથી તે મુસલમાની અમલની શરૂઆત સુધીમાં બીજા વમાં મુકાનારા પુછ્યા શ્વેતામ્બર અને દિગ
૧૦૯
મ્બર બન્નેમાં થયા તેનાં મુખ્ય કારણા એમ લાગે છે કે, કાંઇક ભગવાન વીરના ઉપદેશને થાડા દૂરના પરિચય, અને કાંઇક તેના ધક્કા,અને તેની સાથે શ્વેતામ્બરા અને દિગમ્બરેની વચ્ચે તીક્ષ્ણ સ્પર્ધા. એ તે નિઃસ ́શય નિયમ છે કે સ્પર્ધા હમેશાં બન્ને પક્ષકારને બહુ તીવ્ર બનાવે છે. આજ રીતે આ બન્ને શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બર પક્ષકારાની વચ્ચે થયુ છે. મુસલમાનો રાજઅમલની શરૂઆતથી તે તેની માટે ઉપર કહ્યું છે તેમ અતિ સાનુકૂળ હો પતીની શરૂઆત પહેલાંના સમય શ્વેતામ્બરા કારણકે તેણે જૂદા જૂદા પ્રકારના જ્ઞાન સ ધમાં અનેક સમર્થ પુરૂષા ઉત્પન્ન કર્યાં છે, જો કે જૂદા જૂદા વિષયના જ્ઞાન ધરાવનારા પુરૂષા થયા છે, તેા પણ એમ ન કહી શકાય કે તે પુરૂષા પહેલા વિભાગના. અને ખીજા વિ. ભાગના વર્ગમાં મૂકી શકાય, કારણકે પહેલા વગમાં ચાદ પૂર્વધારી છે, અને બીજા વમાં દશ પૂર્વધારી અને છેવટે એક પૂર્વશ્વરી પશુ થયા છે; પરંતુ સહી સલામતી સાથે એમ કદી શકાય કે શાસનનું રક્ષણ કવા માટે જેવા પુરૂષો જોઇએ તેવાજ શ્વેતામ્બર સ’પ્રદાયે ા સમયમાં ઉત્પન્ન કર્યા છે. દિગમ્બર માટે લગભગ તેથી વિરૂદ્ધ બન્યુ છે; કેમકે ધણી નાની સંખ્યામાં જૂદી જૂદી દિશામાં વિદ્યાના ઉન્ન કર્યો શિવાય તેણે શાસન ના પ્રભાવ કરનારા પુછ્યો બહુ મેટ્ટી સખ્યામાં ઉત્પન્ન કર્યાં નથી.
મુસલમાની રાજ્યની ચઢતીના સમયમાં એટલે આપણે મહાવીર સ્વામીની પછીના સમયના પાડેલા ત્રીજા ભાગમાં વેતામ્બર્ અને દિગમ્બરની સ્થિતિ એક બીજાથી વિરૂદ્ધ કેમ રહી તેના કારણેા શેાધવા માટે, શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બર બન્ને દશાના મૂળ સિદ્ધાંત પર જવુ પડશે, અમારા વાંચનારાએ જાણે છે કે અમારી માનીનતા એવા પ્રકારની છે કે, શ્વેતામ્બર દશા લાકકલ્યાણુના માટે અતિ ઉપ

Page #111

સનાતન જૈન,
[ ઑગસ્ટથી નવેમ્બર
કારી છે. જેમકે વજદિ સહિત શ્વેતામ્બર મુનિ- ઘણો વિશેષ પ્રકાશ આપે છે તેમ જૈનના આ આ રહી શકતા હોવાથી લોક પરિચયમાં આવી અને મુખ્ય સંપ્રદાયો દીવાના અંધકાર રૂપ ઉપદેશ કાર્ય કરી શકે છે, જ્યારે દિગમ્બર મંદસ્થિતિને ગીહવાના આ સમયે બહુ પ્રકાશદશાં–નમ દશા–લોપરિચયમાં રહી શકાય માનપણે મહાત્માઓની ઉત્પત્તિના સંબંધમાં તેવી નહીં હોવાથી લોકકલ્યાણ માટે જરૂ- ગતિ પામ્યા હતા. સત્તરમાં સકામાં, અમે રન ઉપદેશકાય દિગમ્બર મુનિઓ કરી શકે ઉપર કહી ગયા કે, મંદસ્થિતિમાં પ્રવેશ થવાની નહીં. અમારી આ માનીનતાને પ્રયોગ આ પહેલાં થોડા સમય પહેલાં તામ્બરમાં સ્થળે બરાબર લાગુ પડે છે; કારણકે વિક્રમ ઠાવશોવિજયજી, શ્રી આનંદધનજી આદિ પછીના સમયથી દિગમ્બર દશાએ વર્તવાનું એ બાવન પુરૂ થયા, અને દિગમ્બરમાં ધીમે ધીમે દુષ્કરતા વાળું થતું જઈ, મુસ બનારસીદાસજી, હેમરાજજી વગેરે મોટી સં. લમાની સમયમાં લગભગ દુષ્કર થઈ પડે તેવા ખ્યામાં પુરૂષો થયા. વિક્રમને સત્તરમો સેકો. સંજોગો ઉત્પન્ન થયા હતા. એથી ઉલટું - છોડશે અને જેમ દીવાની જાતિ વિરામ તામ્બરને પિતાને ઉદેશ પાર પાડવાનું સહેલું પામવા પહેલાં અતિ પ્રકાશમાન થઈ અંધકાર થયું હતું. લોકકલ્યાણના માર્ગ માટે કેવા છવાઈ રહે છે તેમ બને સંપ્રદાયોમાં કેટલાક પ્રકારના સાધનની જરૂર છે તે જાણવાનું સમથે પુરૂ ઉપન થઈ લગભગ તેવા વેતામ્બરથી બની શક્યું. હેમચંદ્રાચાર્ય, વજ. પુરૂ ન થવાના હેતુઓ ઉત્પન્ન થયા. સન મુનિ, હીરવિજયજી સેનવિજ્યજી આદિ વિક્રમને સત્તરમા સૈકા પછી રાજપુરૂએ લોકસમૂહને પિતા તરફ ખેંચવા અમલ કેવલ અવ્યવસ્થા પામતે ગયો, અને માટે જેતી અનેક પ્રકારની વિદ્યાએ રહી. ઇતિદાસકારોના કહેવા પ્રમાણે અંધાધુની સાયિ, કાવ્ય, વ્યાકરણ જોતિષ, વગેરે, જે (anarchy) ચાલવા લાગી. રાજ અંધાધુની જે વિષ લોકરૂચિના જોયા તે તરફ પિતાનું દરેક પ્રકારની વર્ધમાનતા (Progress) ને વીર્ય રૂ|. એટલું જ નહીં પણ રાજપરિ માટે મહાવિનરૂપ થાય છે, અને તે રીતે ચય. જે કઈ રીતે જૈન દૃષ્ટિએ અસ્વીકાર હિંદુસ્થાનના ધર્મો સંબંધમાં પણ થયું, અને કરવા યોગ્ય છતાં વિશેષ હિતનું કારણ જઈ તેને લઈને જૈનના સંબંધમાં પણ તેવું જ અંતીમ દૃષ્ટિ રાજય આદિ હોય છે એમ રાખી બન્યું. આ એક મોટામાં મોટું કારણ જૈનના હેમચંદ્રાચાર્યાદિ કેટલાક મહાત્માઓએ કર્યો. બન્ને મુખ્ય વિભાગની મંદ સ્થિતિ ઉત્પન્ન દિગમ્બર પુરૂષોએ સાહિત્ય, વ્યાકરણ વગેરે થવાનું હતું. બન્ને સંપ્રદાયની મંદસ્થિતિ દિશામાં કઈ રીતે શ્વેતામ્બરે કરતાં ઓછું આવવામાં આ એક મુખ્ય કારણ હતું, તેની વીર્ય વાપર્યું નથી એટલું જ નહીં પણ કેટલીક સાથે પ્રત્યેક સંપ્રદાયને પોતપોતાના અંગત બાબતમાં વધારે પરિમાણમાં વાપર્યું છે છતાં કારણે પણ મંદસ્થિતિમાં આવવાના હતા. લોક કલ્યાણ માર્ગ માટે પોતાનું વાપરી શક્યા બનેના અંગત કારણો નકી કરવા માટે - નથી. તે દશાજ વપરાવી શકે નહીં. તામ્બર અને દિગમ્બર દશામાં રહેલ વિશેષતા
વિક્રમને સત્તરમો કે, અમે ઉપર કહ્યું અને ન્યુનતા સંબંધના અમારા જુના અભિતેમ એક Crisis (સધી)ને હતે. દીવાના પ્રાય પર જવું પડશે. અમે હમેશાં એમ ભાર પ્રકાશમાંથી જેમ અંધકાર થવાને સમય હોય મૂકીને કહીએ છીએ કે, તામ્બર દશા અર્થાત જયારે દીવો વિરામ પામવાનો હોય ત્યારે ત્વરિત આત્મ કલ્યાણના માર્ગ કરતાં જેમાં અમુક ક્ષણ સુધી, જેમાં સામાન્ય પ્રકાશને બદલે પરોક્ષ આત્મ કલ્યાણ સમાયેલું છે એવા લોક

Page #112

ગટયી નવેમ્બર, ]
મુખ્યલેખ.
૧૧૧
આ
કલ્યાણના માર્ગ માટે વધારે ઉપકારક છે, ચારિત્ર કાદુ કરતાં શ્વેતામ્બર · ચારિત્ર મ પરંતુ આત્મ કલ્યાણના માર્ગ માટે તે દિગ-ર્યાદામાં ઢીલાશ રાખી હતી તેાપણુ તે શ્વેતા મ્બર દશા શ્વેતામ્બર દશા કરતાં વિશેષ ઉપકા રક છે. પેાતાના બળ ઘટવાના અંગત કારણે વવાનુ તે એક કારણુ થયું છે; અને મ્બર સંપ્રદાયને પેાતાની મદ્ સ્થિતિએ આ શ્વેતામ્બરી ઐતિહાસિક દષ્ટિ તપાસશે, તે તેને અમારા આ રાંક અભિપ્રાયને અનુસરતું કારણને અમે ‘અંગત’ કારણુ કહીએ છીએ. શ્વેતામ્બર સ ંપ્રદાયમા ૮૪ ગ ઉત્પન્ન થયા જાશે, ચારિત્ર મર્યાદાના બંધારણમાં, દિગમ્યા કરતાં. શ્વેતામ્બરાએ કઇક ઢીલાશ કહેવાય છે. તેની ઉત્પત્તિનું મુખ્ય કારણુ રાખી–જો કે તે ઢીલાશ સહજ હાનિ થતાં વામાં આવે, તે ચાલતા ગચ્છમાં ચારિત્ર શિષ હિત થતુ હોય તેા સહજ હાનિ સહન શિથિલતા જોઇ ખીને અથવા નવા ગચ્છ સ્થાપવાની જરૂર તેવા નવા ગòા સ્થાપનારને કરવી એ “અર્થ શાસ્ત્ર”ના નિયમાનુસાર એકાંત ઉત્તમાત્તમ હેતુ પૂર્વક રાખવામાં આવી હતી, હિમ્મત કરે એમ નથી કે, શ્વેતામ્બરમાં આટલી વસ્તુત: લાગી છે. કાઇ પશુ એમ કહેવાંની અને તે ઉત્તમાત્તમ હેતુ હરિભદ્રાચાર્ય, મોટી સંખ્યામાં ગચ્યો ઉત્પન્ન થયા છે તે
હેમચદ્રાચાર્ય, હીરસેન વગેરે શાસનના અસિદ્ધાંત સ'બધી મતભેદને લઇને થયા છે,
એથી ઉલટુ દરેકને ઇતિહાસ કબુલ કરાવે તેમ છે કે, જુના ચાલતા આવતા ગચ્છમાં ચારિત્ર શિથિલતા એ દરેક નવા ગચ્છની ઉત્પતિનુ કારણ છે. જેમ દિગમ્બરે ઢીલાશ નથી રાખી તેમ શ્વેતામ્બરે રાખી ન હતી તે ચારિત્ર શિથિલતાના જન્મજ ન થાત:- અમારૂં કહેવુ આ ઠેકાણે એકાંતિક લેવાનું નથી. અમે પ્રથમ શ્વેતામ્બરની વૃત્તિની વિશેષતા એ-બતાવી
ભુત પ્રકાશ કરનાર મહાત્માઓ ઉત્પન્ન કર્યાથી સચવાયા હતા તેનું પરિણામ એ આવ્યું' કે, નિર્બલ વીર્યના ધણીએ તે ઢીલાશને એવા લાભ લીધા કે શાસનને પુનઃ ખંધારણમાં મૂકવાની જરૂર સત્યવિજયગણિને પડી. તે કાંઇક ઢીલાશ રહી હતી તે તે ઢીલાશ રાખવાને હેતુ દૃષ્ટિમાં ન રાખી તેને અન્યથા ઉપયાગ તે સમય જેના હાથમાં શાસન હતું. એવા તિવગે કર્યો. જૈન ઇતિહાસનેા જેતે કાંઇક પણ રિચય હશે તે જાણતા હશે કે, જૈન શાસનના કાર્યભાર પ્રથમ વર્ગના હાથમાં હતા, આ યતિવગ મૂળ તે। કર્ટિન ચારિત્રનેા ધરનાર હતા. શાસનના પ્રભાવ તીવ્ર પ્રકાશમાન રાખવા રૂપ વિશેષ કારણે ભગવાન હંમચદ્રાદિ મહાત્માએ એ રાજપ્રસંગ રાખ્યો; જયોતિપાદિ વિઘના ઉ‘એવુજ પયાગ કર્યો; વગેરેનુ પરિણામ આવ્યું કે, એવા પુરૂષાના રાજ પ્રસંગર્હાદ રાખવામાં વિશેષ હિત ક. રવાના હેતુઓ ધ્યાનમાં ન રાખી પાછળથી યતિ વર્ગ શિથલાચાર પામ્યુંા. આ શિચિલાચાર જન ચારિત્રને કલંકરૂપ ! શ્રી સત્યવિજયગણિએ ક્રિયાઉદ્ધાર કર્યો; અને તિવનું જોર નરમ પાડયું.
બધે, વિશેષ બળવાન કારણે, દિગમ્બર
તેના વિના લાક કલ્યાણને અને પરેશ પણે આત્મકલ્યાણુને માર્ગ રહી શકે નહીં; અને ન્યુનતાએ બતાવી કે તેણે વિશેષ ઉપ. કારના હેતુએ રાખેલ ઢીલાશ ચારિત્ર શિથિલ તાનું કારણુ થયું. દિગમ્બર દશાની વિશેષતા એ બતાવી કે આત્મકલ્યાણ માટે ચારિત્ર તે વિકટ બેઇએ; જ્યારે તેની ન્યુનતા
એ બતાવી કે દિગમ્બર દશા, દ્રશ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવને પ્રતિકૃળ હાઇ તેના એકાંત આગ્રહ રાખતાં, લોક કલ્યાણનેા માર્ગ તે સાચવી શકે નહીં. તાત્પર્ય કે જેમ પુર્વ જિનકલ્પ અને સ્થિવિરક૯પ હતા તેમ આ દિગમ્બર અને શ્વેતામ્બર દશા પ્રત્યેક ઉપારની
હેતુ ગણી બન્નેનાં ઉપકારક મુલ્ય સ્વીકારવાં જોઇએ; નહીં કે શ્વેતામ્બરાએ એકાંત શ્વેતા

Page #113

સનાતન જન,
) ઓગસ્ટથી નવેમ્બર,
મ્બર દશામાં જ આગ્રહ રાખવે; અથવા નહીં કે જેવી બીજી સમર્થ રચના થયેલી જોવામાં દિગમ્બરોએ દિગમ્બર દશામાં એકાંત આગ્રહ આવતી નથી, અને આવી સમર્થ સાહિત્ય રાખવું જોઈએ. અને દશા અને કાંતદષ્ટિએ રચનાને અભાવ તે તેવી રચના કરનાર પુરૂઅવલોકી વેદની ઉપકારક ગણવી જોઈએ. આ ધાનો અભાવ સિદ્ધ કરે છે. તે સિદ્ધ કરે. અનેકાંતિકદષ્ટિ, બંને સંપ્રદાયની દૃષ્ટિ સન્મુખ અથવા ન કરો પણ યશવિજયજી, આનંદઘનજી ન રહેવાથી, દિગમ્બર દશાએ રહેવાને પ્રતિ દેવચંદ્રજી આદિ મહાત્માઓ થયા તે પછી કુળ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ વગેરે મુસ- કોઈ પ્રસિદ્ધ મહાત્માઓ થયાનું આપણે જા. લમાની સમયની શરૂઆતની સાથે ઉતપન્ન થતા નથી. થાં તેથી દિગમ્બર દશાના ધારક સમર્થ દિગમ્બરની સ્થિતિ મુસલમાની સમયની પરષો દિગમ્બર સંપ્રદાયમાં અસ્ત થવા તે શરૂઆતથીજ મંદતાને પામવા લાગી હતી સમયથી શરૂ થયા; અને વેતામ્બર દશાએ એવું આપણે ઉપર જોયું; અને તે મંદતાને હટ ચારિત્ર કવિતામાં કાંઈક ઢીલાશ પ ક્રમ એમને એમ અત્યાર સુધી ચાલ્યો આવ્યો હોવાથી ક્રમે ક્રમે તેમાં ચારિત્ર શિથિલ દે છે. અપવાદ એટલે કે, ઉપર કહ્યું તેમ સળમાં ખલ થયું અને પરિણામ એ આવ્યું કે, સત્તરમા સૈકામાં કેટલાક ગ્રહો સમર્થ પંડિતો શાસન જેના હાથમાં હતું એવા તિવર્ગ તે તરિકે ઉત્પન્ન થયા હતા. પ્રસિદ્ધ પંડિતેના દિગચારિત્રશિથિલત્વને આધીન થતાં, ચારિત્રની બરના દતિહાસમાં નામો આપી શકાશે.લગભગ અવનતિ ન થવા દેવા અથે ક્રિયા ઉધાર આજ સમયે શ્વેતાંબરોમાં કેટલાક સમર્થ મુનિ મ. કરનાર પુરૂષ શ્રી સત્યગુણસુરિએ જ્ઞાનવિય કરતા હાત્માઓ થયા હતા, એતો આપણે ઉપર જોયું. થિાવિષય ઉપર અતિ શ્રમ લઈ ભાર દેવે વેતાંબર અને દિગમ્બર દશાની વિશેષતા અને પડ્યો અને તેમ તેઓએ અનુકંપા બુદ્ધિએ કર્યું ન્યુનતા સંબંધમાં આપણે ઉપર વિવેચન કરી તેજ આપણે, અત્યારે મૂળ કરતાં કેટલેક દરજજે ગયા ત્યાં આગળ એક મુદ્દો કહે રહી ગયા. શિથિલત્વ પામેલ છતાં બીજા દર્શનની સરખામ- હ; અને તે મુદ્દો એ છે કે, દિગમ્બર વૃત્તિઓ ઉત્તમ ચારિત્ર ધરાવીએ છીએ. ઝિયાઉદ્ધાર વર્તમાન સમય જેવા સમયમાં વર્ત શકવાનું કરનાર પુરૂષ જ્ઞાનમાર્ગ કરતાં ક્રિયામાર્ગ મુશ્કેલ અને તેથી તેવા પુરૂષને અભાવ થતાં ઉપર આ રીતે વિશેષ ભાર મુકયા વિના કોઈ ગ્રહસ્થામાં પંડિતે ઉત્પન્ન કરવાનું તત્વ તેદશામાં રીતે ચાલે તેવું નહીં હોવાના સંજોગો - અવ્યક્તપણે કેમ જાણે ન રહ્યું હોય, આવા પ્રકાવાથીજ તે મહા ઉપકારક પુરૂષે તેમ કયું રના તત્વનું અવ્યક્ત અસ્તિત્વ હોવાની અમે હતું, પરંતુ પાછું જ્ઞાનમાર્ગ ઉપર ઓછું
કલ્પના એટલા માટે કરી કે, જીવને કાંઈક ધ્યાન અપાયાથી વિક્રમના સત્તરમા સકાથી એ સ્વભાવ લાગે છે કે જ્યારે નિરાધારપણું કે જે સૈકામાં સત્યગુણસુરિએ ક્રિયા ઉદ્ધાર કર્યો, જોવામાં આવે છે ત્યારે નાના બચ્ચાંને પણ જુદા જુદા પ્રકારના પુર્વના સૈકાઓની પેઠે પોતાનાં નીય
પિતાનું વીર્ય ગમે તેવી મુશ્કેલીમાં ફેરવવાનું થવા ન પામ્યા સત્તરમાં સેકા પછીનું જે ચિત્ત રહે છે તેમ દિગમ્બરોમાં પણ જ્યારે સાધુસાહિત્ય નજરે પડે છે તે જોતાં જ્ઞાનમાગ નો આધાર રહો, ત્યારે નિરાધારપણું જોઈ બહુ પ્રકાશમાન નહોતે એ તક્ષણ સિદ્ધ થાય ગ્રહસ્થોમાં પાંડિત્ય લાવવા સંબંધને પ્રયત્ન છે, કેમકે થોડાક અપવાદ શિવાય ગુજરાતી થયે. વેતાંબરોમાં આથી ઉલટું જ છે, આદિ દેશભાવામાં રાસ કથાઓ. ચરિત્રો ઢાળો કેમકે તેમાં તેવા તત્વના હોવાપણાનું કારણ એ શિવાય સતરમાં સકાની પુર્વેની રચના નથી. તાંબરેને સાધુપ આધાર લેવાથી

Page #114

ઓગસ્ટથી નવેમ્બર, ]
મુખ્યલેખ.
૧૧૩
તેઓની સ્થિતિ નિરાધાર ન હોઈ પોતાનું વિશે પ્રત્યે તિવગે પિતાનું લક્ષ આપ્યું સ્વતંત્ર વિર્ય ફેરવવાનું ચિત્ત થતું નથી. આ તે કારણે જેનસિદ્ધાંતે પ્રરૂપેલ ચારિત્રમાં કઈ અનુમાન નથી; પણ પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. શિથિલત્વ આવી ગયું, અને પોતાનું શિથિલ વેતાંબરમાં એક ધનપાળ શિવાય ક્યા ગ્રહ. વ છુપાવવા માટે જે જ્ઞાનનું અંતીમ ફળસ્થ પંડિત થયા છે કે જેણે જૈન જ્ઞાન–પાંડ- વીતરાગચારિત્ર છે તેવા જ્ઞાનના બેધ સમુખ ત્ય-દર્શાવી શ્વેતાંબરોની કીર્તિ શ્રાવકસમુદાયને સમૂદાયને ન થવા દીધ. આ શ્વેતામ્બરેમાંથી નામે અમર કરી છે? જયારે દિગંબરામાં અનેક જ્ઞાનનો લોપ થયાનું એક કારણ છે. બીજું ગ્રહસ્થ સમર્થ પંડિત થયા છે. આ અમારું
કારણ એ છે કે, ચારિત્રમાં અત્યંત શિથિલત્વ કથન વિચારવાનોને લાગવાની અમને
યતિ વગે દાખલ કરેલું જોઈ કિયાઉદ્ધાર પૂર્ણ આશા છે.
કરનાર પુરૂષને કિયા-ચારિત્ર-વિષય ઉપર ખાસ સત્તરસેં (વિ. સં.) પછી ખાસ શાસન
ભાર મુકવો પડે, કેમકે જે તેઓ ખાસ ભાર પ્રભાવક પુરૂષો ધંતામ્બરમાં થયા નથી. જેમ
ન મુક્ત તે જેનચારિત્રનું નામ નિશાન પણ યતિ ગાઢ અંધકારવાળા વિસ્તીર્ણ પ્રદેશમાં એક વર્ગદ્વાર રહેવા પામત નહીં. તેઓને ચારિત્રનાને સરખો દીવો મુકવામાં આવે તેમ થયેલી વિશે
વિષય ઉપર ભાર મુકવો પડ્યો એટલે તેઓને પાંડિત્ય રહિત અંધકારરૂપ સ્થિતિમાં કઈ કઈ સમુદાયને, જૈન સાધુઓની અને જૈન શ્રાવકેપુરૂષ સામાન્ય રાસનરક્ષક તરીકે ઉત્પન
ની ક્રિયા કેવી જોઈએ એ પ્રકારનો બોધ શિ. થતા. દિગમ્બરમાં પણ ટારમલજી આદિ
ક્ષણ–આપવું પડેલું અને ક્રિયા સંબંધીનું કઈ કઈ ગૃહસ્થ પંડિતો થયા છે.
શિક્ષણ આપતાં જ્ઞાન-તત્વાર્થજ્ઞાન–પ્રત્યે સ્વા. | સામાન્ય રીતે બંને સંપ્રદાયને વિશે ભાવિક રીતે ઓછું લક્ષ અપાયું. ત્રીજું અને પાંડિત્યરહિત અંધકારમય સ્થિતિ ચાલી આવી મુખ્ય કારણ રાજ અવ્યવસ્થા એટલે દેશમાં છે. અમારું આ કહેવું સત્તરમાં સૈકા પછી અંધાધુનીનું છે. થયેલી શાસ્ત્રરચના કેવા પ્રકારના સમુદાય માટે દિગમ્બરોમાં પણ યતિવર્ગના જેવો ભટ્ટા તૈયાર કરવામાં આવી હશે તેની સમાલોચના રેકને વર્ગ છે. આ ભટ્ટારમાં પહેલાં તે વાદીકરવાથી સિદ્ધ જણાશે. દેશભાવામાં આ જમા- ચંદ્ર, વાદિભસિંહસુરિ, શુભચંદ્ર આદિ સમર્થ નામાં તો જેને માત્ર હેમે કહેવામાં આવે ભટ્ટારકે થયા છે, પરંતુ પછવાડેથી તે યતિતેવા પ્રકારના વિષયોથી ભરપૂર કથાઓ, ઢાલ, વર્ગથી કઈ રીતે ન ઉતરે તેવો શિથિલાચાર રાસ વગેરે રચાયા જણાય છે. અમારું આ તેઓએ ગ્રહ્યા છે. શ્વેતામ્બરીમાં તે ક્રિાઉ સ્થળે એમ કહેવું નથી કે તે રાસ વગેરેના દ્ધારક સાધુપુરૂષો પણ થયા; અને યતિવર્ગ પ્રત્યેથી રચનારાઓ તેથી ઉત્તમ પ્રકારના જ્ઞાનસહિત સમૂદાયની શ્રદ્ધા દુર કરાવી, અને તેટલાં પરિમાનહોતા, પરંતુ અમારું એવું કહેવું છે કે, જેન- માં વિશેષ જ્ઞાન અંધકાર વધતાં અટકાવ્યું; સમૂદાયનું જ્ઞાનવાતાવરણ તે વખતે એવું નિર્બળ પણ દિગમ્બરમાં તે સાધુ પુરૂષોનો અભાવ થઈ ગયું હતું કે લોકસમૂદાય તેથી વિશેષ પાંડિત્યથી એટલે તે દિશામાં કામ કરનાર માત્ર ગૃહસ્થ ભરપૂર શાસ્ત્રજ્ઞાનને પાત્ર થઈ શકે તેવી પંડિતો રહ્યા. આ જે ગૃહસ્થ પંડિત થયા સ્થિતિમાં નહતું, એટલે તે સમયે છુટાછવાયા તેમાં સદાસુખદાસજી, ટોડરમલજી આદિ સમર્થ થયેલા પુરૂષોએ, સમુદાય જેવી વસ્તુને પાત્ર પુરૂષો થયા છે; તથાપિ કાંઈક ધર્મગુરૂભકિતમાં હો તેવી વસ્તુ બનાવી.
એવું તત્વ રહ્યું છે કે ગુરૂવર્ગ ગમે તે શ્વેતામ્બરમાં મંત્ર જંત્રાદિ વ્યાવહારિક શિથિલ થયે હોય અને ગૃહસ્થ ગમે તેવા

Page #115

સનાતન જન.
( ઑગસ્ટથી નવેમ્બર,
પંડિત હોય તો પણ ગૃહસ્થ કરતાં પેલા શિથિલ છે. જ્યારે અંધાધુની ચાલતી હોય છે ત્યારે ધર ગુરૂ તરફ વધારે ભાવ રહે છે. આ પ્રમાણે મનુષ્યનાં મન બહુ અશાંત થઈ જાય છે; દિરોમાં થયું. ધીમે ધીમે દિગમ્બરની અને તે વખતે તે માત્ર તેઓ પોતાના જાન અંદર અંધકાર એવો થયો કે કેટલીક તે સં.
માલનું રક્ષણ કેમ થાય એ ઉપરજ લક્ષ આપ્રદાયને અનુસરનારી જ્ઞાતિઓ પોતે દિગમ્બ પિ છે. આવી વખતે તત્વાર્થના-ધર્મતના-અ૨ સંપ્રદાયને અનુસરે છે કે નહીં.
ભ્યાસની તેઓ તરફથી આશા રાખી શકાય તેનું પણ જ્ઞાન ધરાવતી બંધ થઈ.
આ વા આ વા
નહીં; એક તરફથી મનની અશાંતિ, અને તને અનુભવ કરે હોય તે ગુજરાતના બીજી તરફથી તે દ્વારાએ ધર્મતના અને કેટલાક ભાગમાં “હુમડ’ કરીને એક જ્ઞાતિ છે. તે ભાસનું બંધ થવું એ, ધર્મપ્રેમ ઓછો સામાં કેટલાક દિગમ્બર સંપ્રદાયને અનુસર કરનાર કારણે થાય છે. આવા સમયે જે વિચાનારા છે, પરંતુ તેઓને પૂછવાથી તેઓ તે સંપ્ર રવાન પુરૂષો વિદ્યમાન હોય છે તેઓ ધમી દાયનું નામ પણ પુરૂં જાણતા નથી. તેઓ પ્રેમ નષ્ટ ન થઈ જાય તેટલા માટે સર્વથી ઉત્તપિતાને “હુમડ' તરીકે જ ઓળખે છે. મતલબ મમાં ઉત્તમ એ જે પૂર્વ પુરૂ અને તેના કે, દિગમ્બરોમાં પણ જ્ઞાનને અંધકાર કંઈ - વચન પ્રત્યે શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન કરવાનો રસ્તે તેનો તામ્બરો કરતાં ઓછા નથી થયું. રાજ્યની પ્રયોગ ચાલુ કરે છે. જે પ્રયોગ વડે લેકમાંથી અંધાધુનીની અસર આ સંપ્રદાય પ્રત્યે પણ ધર્મ માર્ગે ચાલ્યા ન જતાં, કાયમ રહે છે. સ્વાભાવિક રીતે થવી જોઈએ એ તો ઉપર જયારથી મુસલમાની રાજ્યની પડતીની કેવાઈ ગયું.
શરૂઆત થઈ, અને અંધાધુનીનો સમય ચાલવા - જ્યારે રાજ્યઅંધાધુની ચાલે છે, અને લાગ્યો, ત્યારથી જૈનમાં લખાયેલું સાહિત્ય - પર નાનસ્થિતિ નિબળપણાને પામે છે ત્યારે વામાં આવશે તે શ્રદ્ધાને પ્રયોગ કેવા સમશા.નહિતસ્વીઓ, શાસનનું જેટલું બને તેટલું યમાં કરવામાં આવે છે તે સંબંધી અમે ઉપર રહાણ કેમ થાય એ ઉપાય શોધે છે. શાસ્ત્રકા
જે વિવેચન કર્યું છે તે સત્ય છે એમ
પ્રતીત થશે. સતરના સેકાથી જે જે સાહિત્ય રે માર્ગ (સમ્યગ્દર્શન) પામવાના બે ઉપાએ બતાવ્યા છે – ૧. તત્વાર્થ પરીક્ષા, અને
લખાયેલું છે તેમાં શ્રદ્ધાના તત્વને અગ્ર પદ ૨, બધા તત્વાર્થપરીક્ષા અને કહેવામાં અપાયું જોવામાં આવે છે. આ અગ્ર પદ
વે છે કે, જ્ઞાનની જાતે પરીક્ષા કરી આપવાનો હેતુ અમે ઉપર કહ્યું તેમ ધર્મ. વનું ગટગ
) મા નષ્ટતા તરફ જતું અટકાવવા માટે2ધા એને કહેવામાં આવે છે કે, પ્રવે નાજ હતા.
અમે થોડાંક મહિના અગાઉ એક મુખ્ય થયેલા જ્ઞાની પુરુષો અને તેમના વચનાદિ
લેખમાં શ્રદ્ધા અને ભક્તિના તત્વોની વિશેષતા પ્ર આસ્થા રાખી વસ્તુનું સત્ય સ્વી- પ્રતિપાદન કરતાં કહ્યું હતું કે, આ બે તત્વ કરવું તે. તત્વાર્થપરીક્ષાપ્રધાની પુરૂષ તવા પરીક્ષાના કરતાં પણ સામાન્ય સમુદાપરમાણમાં શ્રદ્ધાપ્રધાની કરતાં હમેશાં યના હિત માટે અત્યંત ઉપકારક છે; અને એ
છા હોય છે. તે પણ શાંતકાળમાં બે તત્વો પર જયારે અમે ભાર મૂક્યો ત્યારે તત્વાર્થ પરીક્ષા પ્રધાનીની સારી સંખ્યામાં ઉત્પ. કહ્યું હતું કે, એ શ્રદ્ધા અને ભક્તિના તો તિ થાય છે; જ્યારે અંધાધુનીના સમયમાં ચૈતન્યવાળાં અને નહીં કે જડત્વ પામી ગયેલા તવાર્થ પરીક્ષાપ્રધાની વિરલજ ઉત્પન્ન થાય હોવાં જોઈયે. શાંત સમયમાં તત્વાર્થ પરી

Page #116

ઓગસ્ટથી નવેંબર)
મુખ્ય લેખ,
ક્ષાની વિધમાનતા હોય છે એટલે તે સમયમાં ક્રિયામાર્ગ ઉપર વિશેષ ભાર મુકવામાં સમાં સામાન્ય સમુદાયમાં પ્રવૃત્ત શ્રદ્ધાનું તત્વ યેલા ઉપકાર જોવાની પહેલી ફરજને લઈને સમાત-વાર્થપરીક્ષાના પરિચય વાળું હોય છે, અને જેમાં જ્ઞાનમાર્ગ કેઈ પ્રકારે ઉપકા પા! તત્વાર્થપરીક્ષાના પશ્ચિય અથવા સંસર્ગ રહ્યું છે, એક તો ઓઘદ્ધા પોતે જ વડે જે શ્રદ્ધાનું અસ્તિત્વ હોય છે તે, ચૈતન્ય મૂળથી લાંબા કાળે સ્વયંવિચારબુદ્ધિને ન સહિત હોય છે, જયારે અંધાધુનીના સમયમાં કરવાનો સ્વભાવ ધરાવનારી અને તેને આવ્યા તત્વાર્થ પરિચય ન હોવાને લીધે જે શ્રદ્ધા ઉત્પ- બે બળવાન સહાયક કારણો મળ્યાં, તે પછી ન થાય છે તે ઓધશ્રદ્ધા હોય છે. તેનું ( ધશ્રદ્ધાનું ) બળ, પિતાનો વાવ ઓધશ્રદ્ધા અને તત્વાર્થસંસર્ગિત પુરાવવામાં કેવું તીવ્ર થાય એ કહેવાની જ શ્રદ્ધામાં ફેર એ છે કે, તત્વાર્થ સંસર્ગિતમાં નથી. સત્તરમાં સકા પછી એઘશ્રદ્ધાને આ ઉપર સ્વયં (સ્વતંત્ર) વિચાર કરવાને અવકાશ કઈ કહ્યું તે બે સહાયક કારણો મળવાથી સમાજ અંશે હોય છે, જયારે ધશ્રદ્ધામાં તે અવ- ઉપર તે (ઘ શ્રદ્ધા) પિતાના સ્વભાવની એવી કાશ રહેતો નથી.
બળવાન અસર કરી શકી કે, અત્યાર સુધી તેના અંધાધુનીએ ઉત્પન્ન કરેલી છતાં તે સમય ફળ ભેગવવાં પડે છે; મતલબ કહેવાનો એ ને અત્યંત ઉપકારક એવી આ એ શ્રદ્ધા છે કે, આ ત્રણે કારણો એકઠાં થવાથી - જે લાંબા કાળ સુધી તત્વાર્થનો પરિચય - સમાજમાં સ્વયં વિચારશકિત અથવા પ્રેરણા ખ્યા વિના રહે છે તેનું અંતિમ પરિણામ એ સત્તરમાં સૈકા પછીથી આવરણ પામવા લાગી આવે છે કે, સમૂદાયમાં વિચારપ્રેરણાની શક્તિ અને તેમ થતાં થતાં તે અત્યારે પિતાની પરાને નાશ થતાં જડત્વ જન્મે છે, અર્થાત એધ
કાષ્ઠાએ પહોંચી છે; અને જયારે સમાજમાં શ્રદ્ધામાં સ્વયં વિચાર કરવાનો અવકાશ રહતા સ્વયે વિચાર કરવાની પ્રતિજ લગભગ ૨ નથી એટલે કાળે કરી તે શ્રદ્ધા જડત્વ પામી
વરણ પામી ગઈ હોય ત્યારે પછી તેની જતાં સમાજમાં ગાડરિયા પ્રવાહની પેઠે ચાલ વિ.
વિદ્વાને પણ કયાંથી ઉત્પન્ન થાય ? જે વા
પણ ચોથી વાનો પ્રકૃતિ બંધાય છે; અને ગાડરિયા પ્રવાહની સંજોગોમાં મુકાયાથી જેની વિચાર કરવાની પેડે ચાલવાની પ્રકૃતિ જયારે સમાજમાં બંધાય પ્રકતિ આવરણ પામી ગઈ છે એવી સમાજ છે ત્યારે તેમાંથી જુદા જુદા પ્રકારના સમર્થ
માં કવચિત કઈ સ્વયંવિચાર કસ્નાર નીકળે શક્તિના ધારક પુરૂષો ઉત્પન્ન થવાની કયાંથી
તે તે પોતાનું બળ ઉપગમાં કવચિત જ લઈ આશા રાખી શકાય ?
શકે છે, કારણકે તે, જડત્વવાળી શ્રદ્ધા પામેલી - સત્તરમાં સકા પછી અંધાધુનીના કાર- માજ પોતાના વિચારોથી તે સ્વયંવિચાર કરવાની ણથી ઉત્પન્ન થયેલી લાંબા કાળે જડાવ ઉત્પન્ન પ્રકૃતિ ધરાવનાર જીવોના વિચાર કે આકાર દે કરવાના સ્વભાવવાળી આ ધશ્રદ્ધાને બે જાડા પડતા જોઈ, તેને સહન નહીં કરી શકવાથી એવાંજ બળવાન સહાયક કારણે મળ્યાં; એક તે, સામા થાય છે, અને જ્યારે સમાજ સામી થાય શ્વેતાંબરમાં યતિઓએ અને દિગબરોમાં છે ત્યારે, જેનામાં સ્વયં વિચાર કરવાની શક્તિ ભદ્રારાએ સમાજને જોતિષાદિ વ્યાવહારિક જન્મ પામી છે છતાં જેઓ જડત્વ પામેલી શ્રદ્ધાના વિદ્યાઓના ભ્રમણમાં નાંખી દેવાથી તત્ત્વજ્ઞાન વાતાવરણમાં ઉછરેલા છે, એવા જીવ ટકર લીલી પ્રતિ સમાજમાં ઉત્પન્ન થયેલ ઉપેક્ષા તે; અને શક્તા નથી. આવા સંજોગોમાં પૂર્વે જેવા સર બીજું, ક્રિયામાર્ગમાં શિથિલત્વ દાખલ થવાથી શકિતના પુરૂષો ઉત્પન્ન થયા હતા તેવા થવા ન ક્રિયા ઉદ્ધાર કરનાર પુરૂષને જ્ઞાનમાર્ગ કરતાં પામે એ કેવળ સ્પષ્ટ છે.

Page #117

સનાતન જૈન.
[ગટથી નવેમ્બર,
શ્રી ધર્મસાગરેપાધ્યાય નામના પૂર્વના એક સમર્થ ઉપાધ્યાયજીના લેખે તીવ્ર ભાષાના હેઈ તેને તે સમયના આચાર્ય મહાશાએ અમાનનીક ઠરાવ્યાને બનેલો પ્રસંગ -કેવા પ્રકારની
વિવેચનશૈલી લાભ કરી શકે છે?
દિગમ્બરમાં પરમ પૂજય અને સમર્થ બોધની જરૂર નહતી, પરંતુ કઘાના આકારે મહાત્મા શ્રીમાન કુંદકુંદાચાર્યનું જીવનચરિત્ર શ્રદ્ધા બેસાડનાર ઉપદેશની જરૂર હતી એટલે આ અંકમાં બીજા ભાગ પર પ્રકટ થયેલું તેને અનુસરી જૂદા જૂદા પ્રતિસ્પર્ધા કરનાર જેવામાં આવશે. આ અદ્ભુત અતિશયના સંપ્રદાયોએ તેવા ઉપદેશની શેલી ગ્રહણ કરેલી. મહાત્માનું જીવનચરિત્ર સતત અભ્યાસવાની જે વખતે એ શિલીનું ગ્રહણ થયું ત્યારે, ભવિ. સૂચના આપવાને વાસ્તવિક રીતે અમારે અત્ર ધ્યના રક્ષણ કરતાં તે વખતમાં સ્થિત જૈન પ્રસંગ લેવો જોઈએ તેને બદલે અમારે તે સમૂદાયની શ્રદ્ધા સ્થિર કેમ રાખવી એ વિષે વધારે જીવનચરિત્રને વિષે કેટલાક સિકાઓ થયાં કાળજી રાખેલી એટલે અત્યારના સમયના ઉપચાલતી આવેલી કષાયમૂલક શૈલીનું અનુકરણ કારને ખ્યાલ ઓછો થાય અથવા થો જોઈએ થયું છે તે વિષે ટીકા લખવાને નહીં ઈચ્છવા એ દેખીતું છે, અને આ કારણથી અત્યારે યોગ્ય પ્રસંગ લેવો પડે છે તેથી ખેદ થાય આપણને તે શૈલીનો ઉપકાર તે વખતે કેવા છે. આ જીવનચરિત્રને વિષે તામ્બરઉત્પત્તિ સંજોગોમાં હતા તેને ખ્યાલ આવવો મુશ્કેલ. સંબંધી વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે. આ તે વખતના લોકકલ્યાણ માટે જે પ્રકારે કામ લેવાયું ચરિત્રના યાજકે દિગમ્બર ગૃહસ્થ છે; અને હોય તે પ્રકારે ભલે લેવાયું, છતાં આપણે તેથી તેઓ સ્વાભાવિક રીતે શ્રી કુંદકુંદ મુનિનું અત્યારે તો વર્તમાન સ્થિતિને અનુકુળ પ્રકારગ્રહણ સાથે દર્શાવે એ સ્પષ્ટ છે, અને તેથી તે કરવાની જરૂર છે. કુંદકુંદ મુનિના આ જન્મમાટે કોઈ અન્યથા ટીકા પણ નકરે, એ પણ ચરિત્ર યાજકનો અમે વ્યકત દોષ કાઢતા નથી; દેખીતું છે; અને તેમાં અમે અમારી શિલીના કેમકે તેઓએ જે કે ઈતિહાસિક ચરિત્ર લખપ્રતિબંધને તો નજ કરીએ એ વાત કહેવા વાનો પોતાનો અભિપ્રાય દૃષ્ટિમાં રાખે છે, કરતાં ક૯પી શકાય તેવું છે. માતાઓ
તથાપિ તેઓથી અનુસરાય તો કથાનુગ છે. ગાવું, અથવા સામર્થ પ્રકાશવું એ સંબંધીને વ્યક્ત દે. એટલા માટે, કથાનુયોગને અનુકૂળ સ્વાભાવિક હક્ક છેડી દઈ, તામ્બર પ્રત્યે, જે બીનાને ઐતિહાસિક બીના તરીકે ચલાવવાની તજસમયમાં જે પ્રકારની વિચારદર્શક પૃથા નિરૂપ- વીજ ઉપર, અને તેની સાથે કથાનુગમાં પણ
ગી છે તે સમયમાં. તે પ્રકારની શૈલીનું મધરશલીને બદલે કષાયમૂલક શૈલીને ઉપયોગ થયે અનુકરણ થાય એ ઇચ્છવા યોગ્ય નથી. છે તેના ઉપર આપણે અત્યારને જમાને તે મૂકી
જેઓને કેટલાક છેલ્લા સૈકાઓની ચર્ચા શકીએ, કેમકે આપણે તે સમયના સંજોગોના પદ્ધતિના ઇતિહાસનો અભ્યાસ છે તેઓને વિચાર કરવા કરતાં આપણને તે શેલી અત્યારે માહીતિ હોવી જોઈએ કે, જૈનપ્રાબલ્યની હાનિરૂપ છે, એટલે તેના ઉપર દેવઆરમંદતાના કેટલાક સિકાઓ થયા, જ્ઞાનબળ પણ કરવામાં વધારે સ્વાર્થ ધરાવીએ છીએ. સમાજમાંથી ઓછું થવાથી, સામાન્ય સમુદાયને કેવા પ્રકારની ભાષા શિલી અને વસ્તુ શ્રદ્ધાળુઓ રાખવા માટે વિશેષ ગહન તવા સ્થિતિમાં શ્વેતામ્બરોને દિગમ્બરેએ પૂવે

Page #118

ઓગસ્ટથી નવેમ્બર ]
મુખ્યલેખ.
૧૧૭
ચીતર્યા છે; અને દિગમ્બરને શ્વેતામ્બરોએ એક મુક્તિ આહાર લેવા જતાં એ ભુખથી પીચીતર્યા છે તેને કંઇક ખ્યાલ આપવા અર્થે ડિત મનુષ્ય તે મુનિને જોઈને તેનું ખૂન કીધું, નીચે પ્રમાણે લઇએ છીએ.
અને મુનિનું પેટ ફાડી તેમાંથી અન્નભાણું પ્રથમ આજે જે ચરિત્રની નોંધ લઈએ કર્યું. આ વાત બાકીનાઓએ રામાચાર્યને કહી છીએ તેમાંથી તાંબરની ઉત્પત્તિ દર્શાવતાં ત્યારે તેણે રાત્રીમાં આહાર લેવા જવું એવું દિગંબરોએ કેવી રીતે વિચાર શિલી ચલાવી હરાવ્યું, પણ પછી રાત્રીએ આહારે જતાં કતરી છે તે ભાગ લઈએ છીએ
મુંકવા લાગી ત્યારે તેણે આહારે જતાં એકેક આ પ્રમાણે સ્વોની ફલશ્રુતિ જાણી લાકડી લઈ જવાનું ઠરાવ્યું. પછી એકદા એક રાજા ચંદ્રગુપ્તને અતિ દુઃખ થયું અને ઉદાસ મુનિ આહારે જતા હતા તેને એકદમ એક થ. ભદ્રબાહુ મુનીએ પણ હવે બાર વર્ષને ગર્ભવાળી સ્ત્રીએ જોયા. યતિનું રૂપ જોઈ તે દુષ્કાળ પડશે એવું જાણી પિતાના શિષ્યો સ્ત્રીને એકાએક ગર્ભ પડી ગયો. આ સર્વ સાથે દક્ષિણ દેશમાં વિહાર કરવા જવાનું ઠરા- 2nત પુનઃ રામાચાર્યને નિવેદન કરતાં તેણે વ્યું. ચંદ્રગુપ્ત રાજની આવી સ્થિતિ ભયપ્રદ
વસ્ત્ર અને પાવરણ વાપરવાનું ઠરાવ્યું. આ થશે એવું જાણું ભદ્રબાહુ મુનિ પાસે દીક્ષા
પ્રમાણે આ દિગંબરમાંથી બીજી શાખા ઉત્પન્ન લીધી, અને તેમનું શિષ્યત્વ સ્વીકારી તેમ
બી એ થઈ. આ શાખાનું નામ વેતાંબરી શાખા. ની સાથે રહેવા લાગે. ભદ્રબાહુ મુનીએ પણ આ શાખા પછી વધ
સીએ પણ આ શાખા પછી વધતાં વધતાં બલાઢય થઈ. ગુજપિતાના ૧૨ હજાર શિષ્ય સાથે દક્ષિણમાં ?
છે નધિ રાતમાંબહુધા શ્વેતાંબરી મતનાંજ લોક એવામાં
આવે છે. આવી વેતાંબરીની ઉત્પત્તિ છે. ” જાવાનું ઠરાવ્યું; પણ તે સ્વતઃ અવધી જ્ઞાની
દિગંબરોએ તાંબરની ઉત્પત્તિ વિષે (અંતર્તાની) હેવાથી પિતાને અંત થોડા વ. ,
- જે હકીકત દર્શાવી છે તે હકીકત કેવળ ક. ખતમાં જ થવાનો છે એવું જાણે પિતાના
હિપત લાગે તેવું છે કે નહીં ? અને લાગે વિશાખા નામક શિષ્યને પટ્ટાચાર્યને અધિકાર
5 આપ, અને તેને દક્ષિણમાં રવાના કરી પોતે
તેવું ને છે, તે તેવી હકીકત જયારે ઐતિ
હાસિક વસ્તુસ્થિતિ તરીકે ચલાવવાની છે તે ધ્યાનસ્થ રહ્યા. ત્યારે ચંદ્રગુપ્ત પણ બાકીના
પછી તે કથાનુયોગ આશ્રિત હકીકત જે શિષ્યો સાથે દક્ષિણમાં ન જાતાં ગુરૂ પાસેજ
ભાષા શૈલીમાં મૂકવામાં આવી છે તેનું કંઈ રહ્યા. તે બાર હજાર શિષ્ય સાથે રામાચાર્ય અને એક
ફળ છે કે નહીં? તે વિચારતાં પ્રત્યેક વિચિક્ષણ બે હજાર આચાર્ય પટણામાં, કેટલાક શ્રાવકોએ બુદ્ધિને તે સહેજ પણ ઉત્તમ ફળ છે એમ આ ભયંકર દુકાળમાં સંભાળ લેવી જોઈએ, લાગવું ન જોઈએ. એવી તેને વિનંતિ કરવાથી, રહ્યા. જેમ દિગંબરે એ શ્વેતાંબર પ્રત્યે આવી આ વિનંતિ ભદ્રબાહુના શિષ્યોને કરી હતી પણ સંભવિત રીતે દેખાતી કલ્પિત હકીકત મૂકી તેઓની વિનંતિપર લક્ષ ન આપતાં તેઓ છે તેમ વેતાંબરોએ દિગંબરો પ્રત્યે મૂકી નથી. દક્ષિણમાં ઠેઠ ગયા. બંગાલામાં ઠરાવેલા ભવિ. એવું નથી. નીચેની લીટીઓ અમે શ્વેતાંબર ધ્ય પ્રમાણે જેમ જેમ દુષ્કાલ પોતાનું ઉગ્ર ના “જૈન ધર્મના પ્રાચીન ઇતિહાસ” ઉપરથી સ્વરૂપ પ્રકટ કરવા લાગ્યા, તેમ તેમ રામાચાર્યા લઈએ છીએ, તે તેની મેળે બોલશે. દિકની નિત્ય ક્રિયા ડેલાયમાન થવા લાગી. “હવે તેમનો (રાસિલ્લયુરિન) બીજો ભાઈ દુષ્કાળને લઈને પટણામાં રહેલા આચાર્યોની મહીપાલ ભ્રમણ કરતે થકે અનુક્રમે રાજગ્રહી એવી ભયભીત રિથતિ થઈ કે એક દિવસે ત્યાં નગરીમાં નિવાસ કરી રહેલા જૈન સંપ્રદાયના

Page #119

૧૧૮
સનાતન જૈન,
(ઓગસ્ટથી નવેમ્બર દિગંબરમતના પ્રતીતિ નામના આચાર્ય પાસે માટે આપણને સાધુઓને લેવું લાયક નથી જઈ ચડે. તે આચાર્યો તેને પ્રતિબંધીને એમ વિચારી તેઓ તે ભોજન લીધા વિનાજ પિતાના મતની દીક્ષા આપી તેનું નામ સુવ- પાછા વળ્યા. તે જોઈ માતાએ પોતાના દિગં.
કાતિ રાખ્યું. છેવટે શ્રુતકીતિ આચાર્ય બર પુત્રને કહ્યું કે, હે પુત્ર ! તેં તારા ભાઈતેમને યોગ્ય જાણી પોતાની પાટે સ્થાપીને ને આચાર ? માટે હવે જેમ તને યોગ્ય નરણે આપેલી અપ્રતિચક્રા નામની વિદ્યા તથા લાગે તેમ તું કરે? તે સાંભળી માતાના વચપરકાયપ્રવેશ નામની વિદ્યા આપી. હવે તેમની નથી પ્રતિબોધ પામીને સુવર્ણકીતિ કરીને માતા શીલવતી પિતાને સ્વામી પરલોક ગયા શ્રીરાસિલ્યસૂરિ પાસે શ્વેતાંબર દીક્ષા લઈને બાદ પોતાના તે પુત્ર મહીપાલને (સુવર્ણકી- સિદ્ધાંતોના રહસ્યના પારંગામી થઇ ગીતાર્થતિને) મળવા માટે રાજગૃહીમાં ગઈ. ત્યાં પણને પ્રાપ્ત થયા.” દિગંબરી મતના શ્રાવકોએ ગુરૂમાતાને ઘણે બને સંપ્રદાયએ અરસપરસ પિતાની વિશેષઆદરસત્કાર કર્યો. પછી માતાએ પુત્રને પૂછયું
તા અને સામાની ન્યુનતા કેમ દેખાય તે માટેજ કે, હે પુત્ર! શ્રી વિતરાગ પ્રભુને માર્ગ તો
પ્રયત્ન કર્યો છે. દિગંબરેએ આપણે ઉપર પહેલેજે વિસંવાદરહિત છે, ત્યારે વેતાંબર અને દિગં.
ફકરા ટાંકયો છે તેમાં શ્વેતાંબરનું શિથિલત્વ બર મતમાં કેમ ભિન્નતા જોવામાં આવે છે?
બતાવવા જે દષ્ટાંત મુક્યા છે તે જેમ આ કેમકે, વેતાંબરી તે નિષ્પરિગ્રહી જોવામાં આવે
પણને યોગ્ય લાગે તેમ નથી; તેવી જ રીતે છે, અને તમો દિગંબરીઓ પરિગ્રહ કેમ રાખો
વેતાંબરેએ આ બીજા ફકરામાં દિગંબરની છે ? માટે આપણા નગરમાં આવી તમે બને
ચારિત્રઅશુદ્ધિ અને પરિગ્રહ બતાવવાં યન ભાઈએ શાસ્ત્રપૂર્વક મને નિર્ણય કરી આપો
કર્યો છે તે જેઓને તે સંપ્રદાયના મુનિઓના કે, કયો ધર્મ અંગીકાર કરવાથી મને પરમ
ચારિત્રમાર્ગની માહીતિ છે તેને બીલકુલ ગ્ય મોક્ષ મળે? પછી તે સુવર્ણકીર્તિ મુનિ માતાના
નહીં લાગે; ઉપરોધથી વાયટ નગરમાં પધાર્યા તથા પિતાના ન ભાઈ રસિકલસૂરિને મળ્યા. પછી તેમની મા- આ બને ફકરાઓ જે સાહિત્યના આતાએ એક ઉત્તમ ભોજનમાં ઠંડાં તથા દગ્ધ ધારે લેવામાં આવ્યા છે તે સાહિત્ય ઐતિહાભજનો તૈયાર કરી રાખ્યાં, તથા બીજા સા- સિક હોઇ તેની ભાષાશૈલી જે કે અત્યારના માન્ય ભેજનમાં ઉષ્ણ તથા ઉત્તમ ભેજનો જમાનાને તે અનુકૂલ ન લાગે છતાં તે એવા તૈયાર કરી રાખ્યાં. તેમ કરી તેણુએ અને પ્રકારની કવાયયુકત નથી કે જેવી કવાયયુક્ત પુત્રોને આહાર માટે નિમંત્રણ કર્યોથી પ્રથમ ભાષા એક બીજાના “ઉપદેશ” અને “વાદસુવર્ણકાતિ તે ભેજન લેવા માટે આવ્ય, વિવાદના ગ્રંથમાં જોઈ શકીએ છીએ. કથાઅને તેણે ઉત્તમ ભેજનપર મોહિત થઈ તે- મિશ્રિત ઇતિહાસ ગ્રંથમાં જેવી કષાયમૂલક માંની વસ્તુઓ લીધી, પણ પછી તે વસ્તુઓને ભાષા આ ફકરાઓમાં વાપરવામાં આવી છે ઠંડી તથા દગ્ધ થએલી જોઈને તેણે મુખ મર- તે કરતાં વિશેષ ક્યાયમૂલક વાપરી શકાય નહીં ડયું. એટલામાં બીજા પુત્ર રાસિલરિ પણ કારણ કે જે “ઉપદેશ ગ્રંથે” અને “વાદવિ. એક સાધુને સાથે લઈને ત્યાં પધાર્યા, ત્યારે વાદ”ના ગ્રંથમાં જે પ્રકારનો ભાવ પ્રયોગ થયો માતાએ તેમને ભોજન લેવા માટે બને ભાં છે તેવા પ્રકારનો પ્રયોગ ઈતિહાસ ગ્રંથોમાં જને દેખાડ્યાં. તે જોઈ તે બન્ને સાધુઓએ કરવામાં આવે તો એક તે કથાનુયોગનું મિ. વિચાર્યું કે, આ ભેજન તે આધાર્મિક છે, શ્રણ તેમાં હોવાથી સમાજને જોઈએ તેવી પ્રતીતિ

Page #120

આગટથી નવેમ્બર, ].
મુખ્યલેખ.
૧૧૯
ન થાય અને બીજું જે ભાષાપ્રયોગ તીવ્ર પાધ્યાય નામના એક સમર્થ વિદ્વાન મુનીશ્વર કરે તો સમાજને તેવા સાહિત્ય ઉપર પ્રીતિ ન વેતામ્બર સંપ્રદાયના તપગચ્છમાં થયા છે. થાય. ઇતિહાસના સાહિત્ય માટે આ કરતાં તેઓએ પરમ પવિત્ર “ ક૫ત્ર” ઉપર “કિવધારે કાયમૂલક ભાષા વાપરી શકાય નહીં રણાવલિ” નામની ટીકા લખી છે; તેમજ “કુકહેવાનો મતલબ એવો છે કે ઈતિહાસની મતિ કદાલ” વગેરે અનેક ગ્રંથ રચ્યા છે. રચના એવા પ્રકારની હોવી જોઈએ કે, જેમાં આ ઉપાધ્યાયજીની ભાષાશૈલી તીવ્ર હોવાથી ખરી હકીકત (facts) શિવાય બીજું કાંઈ તેઓના ગ્રંથ આચાર્યોએ મળી અમાનનિક પણું આવી શકે નહીં, અને જે આવી ન હરાવ્યા હતા. ઈતિહાસ એવી સાક્ષી આપે છે શકે તે કાયમૂલક ભાષા વાપરવાની પણ કે, આ ઉપાધ્યાયજી મહારાજની વિદ્વતા અને જરૂર ન રહે, છતાં જયારે આવી ક૯૫ત અને વાચાર્ય અપૂર્વ હતાં એમ કહેવું નિર્વિક્યાય ઉત્પન્ન કરે તેવી હકિકતા અને વાદ છે. આવા એક મહાવિદ્વાન અને અસાધાભાષાપ્રયોગ કરવામાં ઉપકાર અનુપકાર જોવાની રણ શક્તિના ધારક પુરૂષે જે તીવ્ર ભાષાપ્રયોગ કાળજી નથી રહી છે એ ઉપદેશ ગ્રંથ અને કર્યો હતો તેને તે સમય કે જે સમયે તેવી ભારેલી વાદવિવાદના ગ્રંથોમાં કાળજીને પ્રકાર કે અત્યારના કરતાં બહુ પરિમાણમાં વપરાતી હતી રહ્યા હશે તે કહેવા કરતાં ક૯પી શકાય તેવું છે. તેના વિદ્વાનોએ અમાન્ય ઠરાવ્યો હતો, તે પછી
અમે અગાઉ આપણું વાદવિવાદ કરવાની અત્યારને સમય કે જે એવી ભાષાલીથી પદ્ધતિ સભ્યતા અને વસ્તુસ્થિતિના તાવાળી તદન પ્રતિકુળ છે તેઓને તેના કેમ પ્રત્યે અપ્રીતિ હોવાથી ઉપકારનું કારણ થાય છે એ જેને ઉપજયા વિના રહે ? સાર હતો એવો એક લેખ લખ્યો હતો, ત્યારે આપણામાં આ તીવ્ર ભાવાલી હમણાં સુધી તેમાં શ્વેતામ્બરે અને દિગમ્બરેએ અને પાછા ઘણા સકાઓ થયાં વારસા ચાલી આવ્યા પ્રત્યેકના ગોએ એક બીજા પ્રત્યે કેવા પ્રકા- કરી છે. માત્ર સહજ કાંઈક વલણ બદલ્યું રના ભાષાપ્રયોગ કરેલા છે તેના ઉદાહરણે હોય તે અંગ્રેજી કેળવણીના સમય પછીથી ટાંકી બતાવ્યા હતા, અને સંપ્રદાયના અને પાને બદલ્યું છે. મૂર્તિપૂજક જેનિયાએ મૂર્તિન છા તેના ઉપસંપ્રદાયના સાહિત્યમાંથી એવા અનેક સ્વીકાર નહીં કરનાર એવા સ્થાનકવાસીઓ દાખલા બતાવી શકાશે કે જેમાં સભ્યતાના તત્વ. પ્રત્યે “પાપીઆ” (પાપી) વગેરે અનેક તીવ્ર ને ભૂલી જઈ માત્ર કાયમૂલક તત્વ ભાષા– શબ્દોને અને સ્થાનકવાસીઓએ મૂર્તિપૂજક પ્રયોગમાં ઉપયોગમાં લીધા માં આવેલ છે. જેના પ્રત્યે “હિંસા માગી ” એવા અનેક
કંઈક વિચારબુદ્ધિની રચનાજ એવા પ્રકા તીવ્ર અને કટુ શબ્દોનો ઉપયોગ વારંવાર રની છે કે, જયારે હદ ઓળંગી જવામાં આવે કરેલો છે. આનું પરિણામ શું ? બન્ને પક્ષો પર છે ત્યારે કોઈ પણ સમયમાં સ્વાભાવિક રીતે, સ્પર પિતાની પ્રકૃતિમાં વિશેષ દઢ થતા ગયા અને તે પ્રત્યે અવાજ ઉઠાવવાનું બને છે. અત્યા. પિતાના આગ્રહમાં વિશેષ સજ્જતા પકડતા રને જમાનેજ કાંઈ કાયયુક્ત અથવા ગયા. અમને તો એમ લાગે છે કે, જેઓ તીવ્ર ભાષાના પ્રયોગ સામે અવાજ ઉઠાવવાની પિતાના ગણાતા સામા પક્ષને પોતાના વિચારે કેવલ નૂતન પ્રેરણાબુદ્ધિ સહિત થયો છે એમ સમજાવવાની અથવા ગ્રહણ કરવાની બુદ્ધિ નથી. પૂર્વે પણ તેમજ બન્યાના અનેક દાખ- રાખતા હોય તેઓએ પહેલામાં પહેલાં સભ્યલાઓ છે. એક દાખલો શ્વેતામ્બર ઈતિહાસ જ ભાષી થવું; બીજું, જેને વિચારકૃદ્ધિ અસ્વીકાર બહુ ફુટ રીતે પુરો પાડે છે. શ્રી ધર્મસાગરે ન કરી શકે તેવી વસ્તુ સ્થિતિ બતાવવી. આમ

Page #121

૧૨૦
સનાતન જે.
ગિસ્ટથી નવેમ્બર, થાય તે જ પોતાના દા બરાબર રજુ કરી સહિતના કેટલાક લેખકે હજી પૂર્વની લી સંભળાવી શકાય છે.
વિસ્મરણ કરવામાં શ્રેય નથી જોઈ શકતા તે ઉપાધ્યાયજી મહારાજ ધર્મ સાગરેપાધ્યાયના દિલગીરીની વાત છે. અમે ઇચ્છીએ છીએ કે, સંબંધમાં પૂર્વ આચાર્ય મહાશયોએ લીધેલે પ્રમાણિક અને ન્યાયસર કપાયરહિત, શાંત માર્ગ : જૈનધર્મના ઇતિહાસમાં ખાસ નોંધને ચર્ચા પદ્ધતિ કે લેખન પદ્ધતિ પ્રહવામાંજ શ્રેય પાત્ર થયો છે તેજ પૂર્વના સમયમાં પણ તીવ્ર સમાયેલું છે એવું વિચાર વાતાવરણ આપણું ભાષા સામે અભાવ હવે એ દર્શાવવા માટે સમુદાયના મન ઉપર તત્વરાએ પ્રવર્તે. બસ છે. આપણું જેનલેખકે કે જેઓ કુંદકુંદાચાર્યના જીવનચરિત્રલેખ કે જે અંગ્રેજી કેલવણના સંસ્કાર પામેલા છે આ દૃષ્ટિ રાખી પરિશ્રમ લીધો હોત, તે તેવા ; તેઓમાં આવો તીવ્ર ભાષાપ્રયોગ કવચિત જ અસાધરણુ મહાત્માની શક્તિને વિશેષ ખ્યાલ જોવામાં આવે છે, પરંતુ જૂના સંસ્કાર વાચક વર્ગને આપી શક્ત.
સર્વજ્ઞ પુત્ર શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરે જિનાગમ માગધી ભાષામાંથી સંસ્કૃતમાં ફેરવવા માટે કરેલ વિચારથી શ્રી સંઘબહાર થયાને બનાવ શું બતાવે છે?-યુનિવર્સિટિ માટે માગધી
સાહિત્ય કેવા પ્રકારે જાવું જોઇએ ?
શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરના નામ જેટલું બી- એ વિક્રમાદિત્ય રાજાને જેની બનાવ્યા ત્યારે જું કઈકજ આચાર્યનું નામ પરિચિત હશે. પાછા સંઘમાં દાખલ કસ્વામાં આવ્યા તેઓ લગભગ વિક્રમ સંવતની શરૂઆતમાં શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર જેવા અદ્દભુત શક્તિઓના વિદ્યમાન હતા એવું ઈતિહાસ કહે છે. અન્યત્ર ધણીને માગધી જેવી પ્રાકૃત ગણતી ભાષામાંથી આપેલ “સંક્ષિપ્ત વેતામ્બર ઈતિહાસ” સંસ્કૃત જેવી ગહન ભાષામાં જિનાગમ ફેરવવા પરથી તેઓનું ટુંક ચરિત્ર જોવામાં આવશે ની ઈચ્છા થાય એ સ્વાભાવિક ગણાવું જોઈએ, અને તે ઉપરથી વિશેષ એ જણાશે કે, તેઓ કેમકે સંસ્કૃત ભાષાનું માહાન્ય જગત જીવોની એક અસાધારણ મહાત્મા હોઈ તેઓને દૃષ્ટિમાં વિશેષ છે; છતાં તેઓને શ્રી સંધની “સવા પુત્ર” એવું બળવાન જ્ઞાનસત્તા- બહાર મૂકવામાં આવે, વળી વર્ષો સુધી દાખલ સુચક બિરૂદ મળ્યું હતું. આ શ્રી સિદ્ધસેનજી કરવામાં ન આવે, અને તે ઇચ્છાનું પ્રાયશ્ચિત સંસ્કૃત ભાષાના મહાન્ અભ્યાસી હોઈ તેઓ પણ વિક્રમાદિત્ય જેવા વિદ્વાન રાજાને જેની ના મનને એકવેળા એવી ઈચ્છા થઈ કે, બનાવવા જેવું કાર્ય કરવા રૂપે આપવામાં જિનાગમ માગધી ભાષામાંથી ફેરવી સંસ્કૃત આવે એ દંડ આપણી દષ્ટિને તે અત્યંત સભાષામાં કરવાં. શ્રી ચતુર્વિધ સંધને તેઓની આ ખત લાગે તેવું છે. આવો સખત દંડ કરવામાં ઇચ્છા જાણવામાં આવતાં તેઓને સંઘ બહાર આવે તે આપણી દષ્ટિને તે એમ પણ લાગે કર્યા. કેટલાક જૈનઇતિહાસકારોના કહેવા કે, એક અન્યાય રૂપ હતા, કારણ કે માગધી પ્રમાણે તેઓને સાત વર્ષ સુધી અને કેટલાક કરતાં સંસ્કૃત ભાષા ગહન અને વિદ્વાનોમાં ના કહેવા પ્રમાણે બાર વર્ષ સુધી આ કારણે વિશેષ પ્રશંસનીય છે, છતા દંડ કરવામાં આવે, સંધ બહાર રહેવું પડ્યું, અને જ્યારે તેઓ તો તેમાં તુલના શકિતને સદ્ઉપયોગ થયો ન

Page #122

ઑગસ્ટથી નવેમ્બર ]. મુખ્યલેખ.
૧૨૧ ગણવો જોઈએ, આમ આપણી દષ્ટિને જે કદાચું છઘસ્થાપણને લઇને સંપૂર્ણ પણે ન કે લાગે, તથાપિ આપણી દ્રષ્ટિને આપણે અનુસરાય તેટલા માટે કદામ્ શ્રી વિશ્વાસનીય એકદમ ગણી લેવાનું સાહસ કર- સંઘ તેઓને ઉપર્યુંકત દંડ ફરમાવ્યો હોય. વા પહેલાં આપણું મનને જે એક પ્રશ્ન એમ કર. અમેઅનુમાનીએ છીએ તે હેતુએ શ્રી સંઘે વામાં આવે છે, જે ચતુર્વિધ સંઘને ભગવાન સિદ્ધસેનજીના સંબંધમાં પગલાં ભર્યા છે અથવા તીર્થંકર નમસ્કાર કરે છે તેની તુલનાશક્તિ કોઈ બીજા ઉદેશપૂર્વક ભર્યા છે, તે ગમે તે વિશેષ બળવાન ગણવી કે આપણી ? તે આ છે; પરંતુ આટલી વાત તે ઇતિહાસ કહે છે પણને એમ તકાળ લાગવું જ જોઈએ કે, કે, માગધી ભાષામાંથી સંસ્કૃતમાં આગમ કરઆપણું તુલનાશકિતએ ભુલ કરી હેવી વાની તેઓની ઈચ્છાના કારણે સિદ્ધસેન દિવાજોઈએ. શ્રી સંધ જે નિર્ણય કરે તે સંપૂર્ણ કર માટે શ્રી સંઘે આ પ્રમાણે ફરમાન કર્યું વિચાર કર્યા પછી જ કરે એમ આપણે સ્વીકાર હતું. શ્રી સંધના આ પગલાથી એટલું તો વું જ જોઈએ, કારણ કે શ્રી સંઘ એજ શાસન નિર્વિવાદિત રીતે સિદ્ધ થાય છે કે, માગધી રક્ષક છે.
ભાષાને શ્રી સંઘે વિશેષ પવિત્ર ગણી હતી. ત્યારે પ્રશ્ન એ થશે કે, સંઘે સિદ્ધ- જે ભાષાની પવિત્રતા માટે આવા સમસેનજીને તેઓની ઈચ્છા તે જગતને અને આચાયના સંબંધમાં કામ લેવાયું હતું તે ખાસ કરી વિદ્વાનોને ચમત્કૃતિ લાગે તેવા ભાવ આજે લગભગ ક્ષીણતાના સર્વાશ પૂર્ણ પ્રકારે આગમ ગુંથવાની હતી છતાં શા માટે કરવાની અણી ઉપર છે. અમને જોઈને હર્ષ તેઓને તે ઈચ્છા કરવા માટે શ્રી સંઘ તરફથી થાય છે કે, છેલ્લાં ત્રણેક વર્ષ થયાં આ ભાષાસંધ બહાર મૂકવામાં આવ્યા?
ના પુનરૂદ્ધાર માટે પ્રયત્ન થવાના ચિન્હો જેઓને ઉત્તમ ભાષાજ્ઞાનની કૃપા છે જણાવા લાગ્યા છે. આ ભાષાને પુનરૂદ્ધાર તેઓને અનુભવ છે કે, જે વિચાર મૂળ જે કેમ કરે એ એક ખાસ અગત્યને સવાલ ભાષામાં કહેવાયા હોય અથવા લખાયા હોય છે. અમે અત્યારના દેશ કાળની સ્થિતિની માતે વિચાર ઉત્તમમાં ઉત્તમ અનુવાદક બીજી પણ કરીએ છીએ ત્યારે એમ લાગે છે કે, ભાષામાં યથાર્થ લાવવામાં સર્વાંશે સફળ થ. આ ભાષાને પુનરૂદ્ધાર કરવાનો એકજ રસ્તે છે, વાના અપવાદરૂપજ દાખલા બને છે, મતલબ અને તે એ છે કે, સંસ્કૃતાદિ અનેક ભાષાકે, દરેક ભાષામાં કોઈ એવા પ્રકારનો સ્વભાવ ને લોથી માંડી કોલેજ પતના શિક્ષણ રહ્યા છે કે, પર્યાયાંતર એક ભાષાનું સવિશે બીજી માટે બીજી ભાષા (Second langauge) ભાવામાં આવવું મુશ્કેલ. માગધી ભાષામાં ભ. તરીકે તમામ યુનિવર્સિટીઓએ દાખલ કરી છે. ગવાને આગમોપદેશ કર્યો હતો; અને તેનું તેમ આ ભાષાને પણ દાખલ કરવી જોઈએ. ગુંથન તે વર્તમાન ગ્રંથારૂઢ આગમ છે. જે અમારા સમજવા પ્રમાણે કોઈ પણ પ્રાચીનતા કે સિદ્ધસેન દિવાકરછ મહા જ્ઞાનસામર્થન પામેલી ભાષા (Classical language) ને ધણી હતા; છતાં શ્રી સંધને એમ લાગેલું બીજી ભાષા તરીકે સ્વીકારવાને યુનિવર્સિટીની હોવું જોઈએ કે, શ્રી પ્રભુએ આગમપદેશ ના હોયજ નહીં. યુનિવર્સિટીમાં જે ભાષા દામાગધી ભાષામાં કરેલો તેને આશય કદામ્ ખલ કરાવવાની હોય તે ભાષામાં સારું સાહિકે સ્થળે અન્યથા થઈ જાય તે અન્યથા. ત્ય હાય, અને તેની સાથે તે ભાષા શીખવવાના પ્રરૂપણદોષ આવી જવાનો સંભવ. આ હેતુ- અનુક્રમિક સાધનો હોય તે પછી યુનિવર્સિદષ્ટિ-સિદ્ધસેનજીની ઈચ્છા પરિણામાકાર પામતાં કીઓ ખુશીથી રવીકાર કરે એવું અમારું મા

Page #123

પર
સનાતન જેને.
[ આગસ્ટથી નવેમ્બર,
નવું છે. માગધી ભાષામાં સારા પ્રકારના સા- પૃથ્વી પર ન હોવી જોઈએ કે, જે બીજી ત્રિનું અસ્તિત્વ છે એટલે સાહિત્ય સારા ભાષાની મદદ વડેજ શીખી શકાય; અર્થાત હોવાના. નહીં હોવાને સવાલજ નથી રહેતો. સંસ્કૃતના અભ્યાસીઓજ માગધી શીખી જે સવાલ રહે છે તે એજ કે, ભાષા શીખવા શકે એમ હોય નહીં. આવી પરંતત્રતા જે માટે અનુક્રમિક સાધને જોઈએ. અમારી ભાષાને હોય તે ભાષાજ ન ગણાવી જોઈએ. તપાસના પરિણામમાં અમને એમ જણાયું છે અને જણાવવામાં આવ્યું છે તે કે, આવા અનુક્રમિક સાધનાની અને ખાસ ઉપરથી અમે કહી શકીએ છીએ કે, આપણું કરીને અંગ્રેજી કેળવણીની સાથેના શિક્ષણ માટે ગુજર સાક્ષર અને બીજી “ગુજરાતી સાહિત્ય માગધી ભાષામાં અનુક્રમિક સાધનાની ગેર- પરિષદના પ્રમુખ શ્રી કેશવલાલ હર્ષદરાય હાજરી છે.
ધ્રુવ પણ અમારા અભિપ્રાયને મળતા છે, આ ગેરહાજરી દૂર કેમ થાય એ પ્રશ્ન તેઓ જણાવે છે કે, સંસ્કૃતના અભ્યાસ વિના હવે ઉભો થાય છે. અમને જણાવતાં આનંદ માગધીને અભ્યાસ ન થઈ શકે એમ હું થાય છે કે, મી. અમરચંદ તલકચંદે આ ધારતો નથી. સ્વતંત્ર માગધી ભાષાના વ્યાકરણ દિશામાં કામ કરવું શરૂ કર્યું છે. તેઓએ અને પાઠાવલીઓ તૈયાર થઈ શકવી સ્વદેશી અને વિદ્વાનની સાથે આ સંબંધી જોઇએ. પત્ર વ્યવહાર ચલાવવો શરૂ કર્યો છે, એટલું જ
આ રીતે આ વિષયમાં અભિપ્રાય ભેદ નહીં, પણ જાણીતા જર્મન પ્રોફેસર જેબીની છે. મી. અમરચંદ તરફથી આ સંબંધી પાસે માગધી ભાષાનું વ્યાકરણ અને માગધી પ્રોફેસર હર્મન જેઠેબીની સાથે આગળ પત્ર ભાષાની પાઠાવલિઓ તૈયાર કરાવવા માટે પ્રયન વ્યવહાર ચાલે છે, અને તેનું શું પરિણામ આવે પણ શરૂ કર્યો છે. પ્રોફેસર જેકોબીએ માગધીની છે તે આપણે તરતમાં જોઈ શકીશું એવી સાથે અંગ્રેજીમાં સમજૂત આપી એક વ્યાકર- આશા છે. દરમ્યાનમાં અમે આ સંબંધમાં ણને નમૂન કરીને પણ મોકલાવ્યો છે. અમે એક સહાયક સાધન દર્શાવવા રજા લઈએ ને આ નમૂને દેખાડવામાં આવ્યો છે; અને છીએ. જેઓ સાહિત્યપ્રેમીઓ છે તેઓ જે શિલીએ પ્રોફેસર જેકેબીએ આ વ્યાકરણ જાણતા હોવા જોઈએ કે, પાલી ભાષા અને રચવું શરૂ કર્યું છે તે શૈલી જે કે સંસ્કૃતના માગધી ભાષા અને લગભગ એક બીજાને અભ્યાસીઓને માટે ઉપયોગી જોવામાં આવે
મળતી છે. તેઓ બન્ને સગી બહેને કહેવાય છે, પરંતુ જેઓને સંસ્કૃત ભાષાનું જ્ઞાન નથી
છે. પાલી ભાષા બ્રહ્મદેશ (બરમા)માં અને અને માગધી ભાષાને અભ્યાસ કરવા માંગે
કલકત્તા યુનિવર્સિટિમાં બીજી ભાષા તરીકે છે તે આ વ્યાકરણને ઉપયોગ લઈ શકે તેમ
લામાંના ચેથા ધોરણથી શીખવવામાં આવે જણાતું નથી.
છે; અને તે હેતુએ પાલી ભાષાના વ્યાકરણ કેટલાકનું એમ ધારવું છે કે, સંસ્કૃ- પાઠાવલી ઓ અને કોષ (Dictionary) તના અભ્યાસ વિના માગધી ભાષાના વગેરે સાધનો અંગ્રેજી ભાષાની અંદર તૈયાર અભ્યાસ થઈ શકે નહીં–માગધી ભાષા શીખી કર્યા છે. આવા સાધને જે ભાષામાં તૈયાર શકાય નહીં. પ્રોફેસર હર્મન જેકૅબી પણ થયા છે, અને જે ભાષા માગધીની સગી આમ ધારે છે કે નહીં તે અમે જાણતા નથી; બહેન ગણાય છે તેના શિક્ષણક્રમનું અનુકરણ કરી . પરંતુ આટલું તો અમારા મનને હમેશાં માગધી ભાષા માટે સાધનો તૈયાર થઈ શકે એમ લાગ્યા કરે છે કે કોઈ પણ ભાષા એવી અમે માનીએ છીએ, થોડા વખત ઉપર આ

Page #124

ઓગસ્ટથી નવેમ્બર,].
મુખ્યલેખ.
૧૨૩
લેખકનું વ્યવહાર પ્રસંગે રંગુન જવું થયું હતું; યથાયોગ્ય પણે સચવાત નથી. મતલબ કે ત્યાં આગળ કરેલી તજવીજના પરિણામે પાલી મુનિઓને શ્રાવક સમુદાય માટે જેટલું કરવાભાષાનું સરળ વ્યાકરણ અને પાલી ની ફરજ છે તેટલું તે શું પણ તેને જ ભાષાની ગ્રંથમાલા મળ્યાં હતાં. આપણામાં ભાગ પણ અદા થતો નથી. અન્યત્ર આપેલ માગધી ભાષાનાં આવાં સાધનો અંગ્રેજી વેતામ્બર સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ પરથી જણાશે ભાષામાં તૈયાર કરનાર વિદ્વાને નથી; તેમ કે, કેટલા વૈયાકરણીઓ, સાહિત્ય શાસ્ત્રીઓ, ગુજરાતી તૈયાર કરી આપે તેવા પણ જણાતાં ગ્રંથકારો પૂર્વે જૈન મુનિઓમાં થયા છે; ૨૫નથી; છતાં અમે એક તપાસ કરવાની ખાતર ત્યારે એવા એક પણ તરફ આંગળી બતાવી આજના અંકથી પાલી ભાષાના વ્યાકરણનું શકીએ એવું છે કે? આથી બીજી વિશેષ ભાષાંતર કરાવી આપીએ છીએ કે, કોઈ જૈન દુ:ખ દાયક સ્થિતિ કઈ? ક્રિશ્ચિઅન ધર્મશવિદ્વાન કે મુનીઓ બહાર આવી આ કામ રૂઓ પોતાના ધર્મ પ્રચાર માટે શું શું ઉપાકરવાનું બીડું ઝડપે છે કે નહિ ?
છે લે છે તે પ્રત્યે આ સ્થળે જરા ધ્યાન અત્યંત શોચનીય છે કે, આપણામાં ખેંચી આ વિષય પૂર્ણ કરીએ; રંગુનની અંગૃહસ્થ વિદ્વાને તો નથી જ; અને હોય તે દર “પટીસ્ટ કોલેજ” નામની મીશનરી કોપણ તેઓને માગધી ભણવાનું એટલું વિશેષ લેજ છે; તેની અંદર જેમ મુંબઈની સેંટ ઝેકારણ નહીં. મુનિઓ કે જેઓ સુત્રોના અભ્યાસી. વિયર્સ કૅલેજ અને વિલસન કોલેજ નો હેતુ ઓ હોઈ શકે છે તેમાં પણ એવા કોઈ દિશીઅન ઘર્મને બોધ આપવાનો છે તેમ કિ પણ હિંમત ધરી એમ કહેતા નથી કે અમે શ્રીઅન ધર્મને બોધ આપવાનો છે એ કલે આવાં સાધનો તૈયાર કરીશું. પોતાની શાસ્ત્રજના અધિકારીઓને એમ લાગ્યું કે, બારમાના ભાવો દ્વારા જ્ઞાનને જે પ્રચાર થઈ શકે લોકને ધર્મને બેધ પાલી ભાષા દ્વારા આપવા તેવો પ્રચાર બીજા કેઈ સાધન વડે ન થઈ થી અસર કરી શકે તેમ છે; માટે તે ભાષાના શકે એ દેખીતું છે, છતાં આપણુ મુનિઓ અભ્યાસી થઈ તેઓને ક્રિશ્ચીઅન ધર્મને બંધ તેવાં કામ કેમ જાણે કોઈ બીજી દુનિયાના આપ. આ ધારણએ તે કોલેજના મીશનરી માણસોએ આવી કરવાનાં હોય એમ ધારી પ્રોફેસરોએ ખાસ પાલી ભાષાને અભ્યાસ કવગર ચિંતાએ વિચારે છે. અમારે પ્રથમ ર્યો. અને તે એટલી હદ સુધી કે પોતે સ્વતંત્રઅવિનય થાય તે માટે ક્ષમા માંગી પછી કહેવું પણે પાલી ભાષાના વ્યાકરણુદિ સાધનો અંગ્રેજી જોઈએ કે, અમે જૈનવેષને પણ વંદનીય ભાષામાં તયાર કરી શકવાની સ્થિતિમાં મૂકાઈ ગણીએ છીએ, તે પછી જેનાં ચારિત્ર- તેવાં સાધનને તૈયાર કર્યા. ક્રિયા અમો ગૃહસ્થના કરતાં કંઈ પણ આવાં આવાં મને બળની ચમકૃતિ બપ્રકારે ચઢે તેવા છે તેને વંદનીય ગણી- તાવનાર અને શાસનને ઉપયોગી કાર્ય આપએ તે દેખીતું છે; એટલે આવા અમારા ગૃહ- એક પણ ધર્મગુરૂ વર્તમાનમાં કરી દેખાડે સ્થના કરતાં જેઓએ ત્યાગાદિ ચારિત્ર સાધન છે કે? તેઓ તે પોતાના નાના નાના વાડાને ઉત્પન્ન કર્યા છે એવાં મુનિઓને અવિનય એના રક્ષણમાં અને પિતાની કાયમઠસાની કરવામાં અમારૂં લેશ માત્ર ૫ણ ચિત્ત હોયજ પ્રવૃત્તિમાં નિમગ્ન થઈ વિચારે છે. કયારે આ મંદતા નહીં, કેમકે તે અમને મહા ભવભ્રમણનું કાર- જશે તે હે વીર પ્રભુ! અમે કયારે જાણી ણ છે; એમ અમે અંત:કરણપૂર્વક માનીએ શકીશું? છીએ, પરંતુ તેઓની કર્તવ્ય બુદ્ધિમાં શિથિલતા કેટલાક વિદ્વાનોનું કહેવું એમ છે કે આવી ગઈ છે તે જોઈ અમારૂં ચિત્ત બળે છે, જેન શાસ્ત્રની ભાષા પ્રાકૃત છે, કેટલાકનું ક એટલે કહેવાની હિમ્મત કરીએ છીએ કે, શ્રા. હેવું વળી એમ છે કે તે અર્ધમાગધી છે, વકેની સાથે મુનિઓને વ્યવહાર “આપ લે, અને કેટલાકને અભિપ્રાય તે માગધી હોવા (Give and Take) નો અર્થશાસ્ત્રીય સંબંધીને છે. અમે જૈન સમાજમાં “માગધી” સિદ્ધાત (અમે આ વિષય ઉપર હવે પછી નામ વિશેષે અપાતું હોવાથી અહીં તેજ નામ લંબાણથી વિવેચન કરવાના છઇએ) અનુસાર આપ્યું છે.

Page #125

૧૨૪
સનાતન જૈન,
બિગસ્ટમી નવેમ્બર,
જૈન સાહિત્યચર્યા.
અમને જણાવતાં અત્યંત હર્ષ થાય છે ઉમાસ્વાતિકૃત “તત્વાર્થસુત્ર” ઉપર શ્રી પૂજ્ય
કે, જૈન તત્વજ્ઞાનને પાદ સ્વામિ વિરચિત “સર્વાર્થસિદ્ધિ ટીકા” યુનિવર્સિટીઓમાં ચમત્કાર અન્ય વિદ્વા- અને શ્રી વિદ્યાનંદિન વિરચિત” અષ્ટસહસ્ત્રી.” દાખલ થયેલું જૈન નોની દૃષ્ટિમાં આવસાહિત્ય વાના કારણે ઉત્પન્ન
આ જે પાંચ ગ્રંથની પસંદગી કરવામાં થવાના સાધને જન્મ
આવી છે તે અતિશય પામવાં લાગ્યા છે. યુનિવર્સિટીઓમાં જૈન
વિવેકવિલાસ." ઉત્તમ છે. “વિવેક સાહિત્યને દાખલ કરવાની શરૂઆત મદ્રાસે
વિલાસ” ગ્રંથના કર્તા,
વેતામ્બરે માને છે કે અમારે છે સર્વથી પહેલી કરી હતી, ત્યારબાદ કલકત્તા
અને
દિગમ્બરે માને છે કે અમારા છે; અર્થાત તે અને મુંબઈ યુનિવર્સિટીઓએ, આપણુ યુવ
ગ્રંથ બનેને માન્ય છે. આ ગ્રંથમાં ધમ, કેના પ્રયાસથી, અનુકરણ કર્યું છે. મુંબઈના
અર્થ, કામ અને મોક્ષ એ પ્રકારના વિષયોનું સંબંધમાં કહાપુરવાળા પ્રોફેસર લઠેને પ્રથમ
સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. આ ગ્રંથનું ગુજરાતી પ્રયત્ન આ સંબંધમાં હતા. તેઓએ પોતે
ભાષાંતર છપાયેલું છે; તથાપિ યુનિવર્સિટીના અને પિતાના “મહારાષ્ટ્રીય દિગમ્બર જૈન
અભ્યાસીઓને અનુકૂલ ગણી શકાય નહીં. સભા” નામના મંડળદ્વારાએ યુનિવર્સિટીમાં
પાંચ દશ જૂની પ્રતે મેળવી એક શુદ્ધ પ્રત જૈન સાહિત્ય દાખલ કરાવવા માટે યુનિવર્સિ
ટિ૫ણ સહિત તયાર કરાવવું જોઈએ. અને ટીના સત્તાવાળાઓને આ સંબંધમાં ઉપેક્ષિત
મારા સાંભળવા પ્રમાણે દિગમ્બરમાં આ ગ્રંથનું રહેતાં અટકી, લક્ષ આપવા વિનંતિ કરી હતી. હિદસ્થાની ભાષામાં અનુવાદ થયું છે, પરંતુ તે વખતે તે પ્રોફેસર પાળે જેવા વિદ્વાન ;
છપાયેલું નથી. ગૃહસ્થના “આધિપત્ય નીચે પ્રગટ થતાં દૈનિક પત્ર “ઈદુ પ્રકાશ” જેવાએ સમદષ્ટિ ખોઈ દઈ - “સ્યાદ્વાદ મંજરિ એ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય પ્રતિલ ટીકાઓ લખી હતી. આથી નિરાશ
કૃત “અન્યયોગ વ્યવ. ન થતાં મી. લઠેએ પોતાના પ્રયત્ન જારી “સ્યાદ્વાદ મંજરિ.” છેદિકા” નામની બરાખે; અને તે પ્રયત્નમાં શ્વેતામ્બર ગ્રેજ્ય
ત્રીશી ઉપર શક ૧૨૧૪ એટોના બનેલા મંડળે સહાયતા આપી. માં નાગે ગ૭માં થયેલ મહિલપુસુરિની આનું શુભ પરિણામ હમણાં પાંચ જૈનગ્રંથ
રચેલી ટીકા છે. આ ટીકા એટલી બધી કીર્તિ દાખલ થવામાં આવ્યું છે. આ પાંચ ગ્રથોમાં
પામેલી છે કે, તે સંબંધી અત્રે વિશેષ લખબી. એ. ની પરીક્ષા માટે જિનદત્તસૂરિ પ્રણીત
વાની જરૂર નથી. અમે સાંભળ્યું છે કે, આ વિવેક વિલાસ,” અને મહિલપુસુરિ પ્રણીત ટીકા યુનિવર્સિટીમાં દાખલ કરાવવા માટે મડ્ડમ સ્યાદ્વાદમંજરી” ઐચ્છિક વિષયો માટે પસંદ પ્રોફેસર પીટરસન ઘણું ઉસુક હતા; અને કરવામાં આવ્યા છે. એમ. એ. ની પરીક્ષા તેથી તેઓએ ઘણું કરી પ્રોફેસર મણીલાલ માટે શ્રી કુંદકુંદાચાર્ય (જેનું ચરિત્ર અન્યત્ર નભુભાઇની સહાયતા વડે તે ગ્રંથ અંગ્રેજી જેવામાં આવશે) પ્રણીત “પ્રવચનસાર, શ્રી નેટસ્ સાથે તૈયાર કરી તેની જર્મનીમાં

Page #126

ઓગસ્ટથી નવેંબર)
સાહિત્ય ચર્ય.
૧૨૫
૫૦૦ પ્રતે છપાવા ઓર્ડર મોકલ્યો હતે. કાવ્યમાં રૂપાન્તર કર્યું છે. તેનું ગદ્યકીદિ ભાષાન્તર છાપનારે ૫૦૦ ને બદલે ૫૦ પ્રતિ ભુલમાં શ્રી હેમરાજજી નામના પંડિતે કર્યું છે. આ ગ્રંથ છાપી નાખી; અને તેથી એ પત્ર પ્રતે દરેક પ્રત- છપાયા નથી; પણ છપાવવા માટે વર્તમાન હીંદિ ની રૂ. ૫૦ ની કીમતે વેચાઈ હતી. વળી ભાષામાં તૈયાર કરવાનું કામ “પરમશ્રત પ્રભાવક અમે એમ પણ સાંભળ્યું હતું કે, નામદાર મંડળ તરફથી પંડિત નાથુરામજી” પ્રેમીને સુપ્રત ગાયકવાડ સરકારને જયારે પ્રાચીન પુસ્તકે થયું છે. તૈયાર કરાવવાની જિજ્ઞાસા જાગી હતી ત્યારે તેઓની આજ્ઞાથી આજ ટીકાનું ગુજરાતીમાં “સર્વાર્થ સિદ્ધિ એનું મૂળ તે શ્રી. અનુવાદ કરાવવાનું નક્કી થયું હતું. આ અ
ઉમારવાતિ વિરચિત નુવાદ ગુજરાતી ભાષામાં થયું છે કે નહીં તે “સર્વાર્થ સિદિ.” “તત્વાર્થ સૂત્ર છે. તેના વિષેની તજવીજ વડોદરાના દેશી કેળવણીના
ઉપર દિગમ્બરાચાર્ય શ્રી અધિકારીને પુછી કરી શકાશે. પ્રેફેસર મપૂજયપાદ સ્વામિએ આ “સર્વાર્થ સિદ્ધિ આનંદશંકર બાપુભાઈ ધ્રુવે, પણ આ ટીકાનું નામની ટીકા લખી છે. તત્ત્વાર્થસૂત્ર ઉપર અનુવાદ કરવાનું શરૂ કર્યું છે એમ સાંભળીએ સંખ્યાબંધ ટીકાઓ લખાઈ છે તેમાં આ ટીકા છીએ. “પરમકૃત પ્રભાવક મંડલ” તરફથી પહેલી પંકિતમાંની એક ગણાય છે. આ સંપણ તેનું “શ્રી રાયચંદ્ર જૈનશાસ્ત્રમાલા” માટે સ્કૃત ટીકા છપાઈ ચૂકી છે; આ સર્વાર્થ સિદ્ધિની હિંદિ ભાષામાં અનુવાદ છપાય છે. જામનગર હીદિમાં ૧૦૦૦૦ શ્લોકની ટીકા પંડિત જયચંદ્ર વાળા શ્રાવક હીરાલાલ હંસરાજે પણ ગુજઃ છએ લખી છે. આટીક સર્વ દિગમ્બર ભંડારમાં રાતીમાં તેનું ભાષાંતર તૈયાર કર્યું છે. આ મળે છે. આ અનુવાદ છપાયું નથી. “રાયચંદ્ર બધાં સાધન એકઠાં કરી યુનિવર્સિટિના અને જૈન શાસ્ત્રમાળા” માટે આ હીદિ અનુવાદ ભ્યાસીઓને અનુકુળ સપિણ તૈયાર કરાવવું જે વર્તમાન શિલીએ લખાવવાનું કામ આ લેખકે ઇએ છે. આ જે કે શ્વેતામ્બર ગ્રંથ છે, તથાપિ તે શરૂ કરાવ્યું હતું. તે શા કારણે બંધ રાખ ન્યાય સંબંધને હોઈ બન્ને સંપ્રદાયને અનુકૂળ વામાં આવ્યું છે તે જાણવામાં આવ્યું નથી. છે, કેમકે દિગમ્બરો તરફથી છપાયેલા “ન્યાય આ સવાર્થ સિદ્ધિનું સંશોધન કરવાનું દીપિકા” નામના ગ્રંથમાં દિગમ્બરોએ જેનના કામ માથે લેવા પ્રોફેસર હર્મન જે બી ખુન્યાય ગ્રંથનું લિસ્ટ આપ્યું છે તેમાં તેની શી છે, એમ અમારા જાણવામાં આવ્યું ગણત્રી કરવામાં આવી છે
છે. આ ગ્રંથ પણ બને સંપ્રદાયોને થોડાક
શિવાય માન્ય છે.
ત્રીજે ગ્રંથ “ પ્રવચનસાર” એ મહાનૂ છેલો ગ્રંથ દિગમ્બરી છે, અને દિગમ્બર આચાર્ય કુંદકુંદ
તેનું નામ અષ્ટ સહપ્રવચન સાર, ચાયે મૂળ પ્રાકૃત ભાષામાં “અષ્ટ સહસ્ત્રી.” સ્ત્રી છે. તરવાર્થ સૂત્ર ગાથાબંધ લખ્યો છે. તેના
ઉપર એમ કહેવામાં ઉપર પ્રખ્યાત અમૃતચંદ્રસૂરિએ અને આવે છે કે, દિગમ્બરાચાર્ય ભગવત સજિનચંદ્રજીએ જુદી જુદી સંસ્કૃત ટીકા મન્તભદ્રસ્વામિએ ૮૪૦૦૦ હેક સંખ્યાનું લખી છે. વૃંદાવનદાસજી નામના એક મ- “ગન્ધહસ્તિ મહાભાષ્ય” નામનું ભાષ્ય રચ્યું છે. હન દિગમ્બર કવિએ તેનું ઉત્તમોત્તમ હદિ આ ભાષ્યના પ્રારંભમાં સમની ભદસ્વામીએ

Page #127

૧૨૬
જે ૧૧૫ શ્લાકમાં મંગલાચરણ કર્યું છે તેને “દેવાગમ તેાત્ર” અથવા “આપ્ત મીમાંસા” ક હેવામાં આવે છે. “ આપ્ત મીમાંસા ” ઉપર શ્રીમ,ટ્ટા કલકે અષ્ટશિત ” અને શ્રીમદ્ વિદ્યાનન્દિએ “ અષ્ટસહસ્રી ” એ બે ભાષ્ય” બનાવ્યા છે; જે જોઇને મેાટા મેાટા તૈયાયિક વિદ્યા નાને વિસ્મિત થવું પડે છે. ગન્ધહસ્તિ મહાભાષ્ય ની પ્રત ૧૦૦ વર્ષ અગાઉ અસ્તિત્વ ધરાવતી હતી તેના અનેક પુરાવા છે; પરંતુ હાલમાં તે જોવામાં આવતી નથી. આ ગ્રંથ મુળ સસ્કૃતમાં છે; અને તે છપાયે નથી.
સનાતન મેન.
ગુજરાતી સાહિત્ય પ ષિ ્–જૈન હિસ્સા,
( ઑગસ્ટથી નવેમ્બર.
ભાષણમાં ગુજરાતી ભાષાની ખીલવણીના સબધમાં જૈન એ સર્વથી પહેલું પદ્મ લે તેમ છે તે બતાવ્યુ હતુ. તેમે ગુજરાતી ભાષાના ત્રણ યુગો પાડય! હતા. ઇસવી સનના દશમા અગિયારમા શતકથી ચાક્રમા શતક સુધીતે પહેલા યુગ; પદરમા શતકથી સત્તરમા શતક્ર સુધીના બીજો; અને તે પછીના ચૈતકાના ત્રીજો. આ ત્રણ યુગેડમાં જૈનિયાએ કેવા પ્રકારે કાળે આપ્યાનુ કેશવલાલભાઇ સિદ્ધ કરે છે તે જોઇએઃ
કેશવલાલ ભાઈએ પોતાના વ્યાખ્યાનમાં
ગુજરાતી ભાષાની ઉન્નતી અર્થે ભરવામાં
ગુજરાતી ભાષાના
આવતી પરિષદ્ની ખી જી મેડક મુંબઇમાં શ્રીયુત કેશવલાલ દ્વ
આરંભ કયારથી થયે તે સંબધી ચર્ચા કરી
હતી. આ ચર્ચા જે
પરિષદ્ જે
ર્ષદરાય ધ્રુવના પ્રમુ-શબ્દમાં તેઓએ કરી હતી તે તેએાનાજ ખપણા નીચે મળી હતી; અને એકંદરે પરિ· શબ્દોમાં અમે ઉતારી લઇએ છીએ; જે ૩૫પત્તું કાર્ય ભવિષ્યમાં વિશેષ સંગીન કાર્યકરથી વાચક વર્ગ જોઇ શકશે કે તેઓએ બજાવી શકે તેવાં ચિન્હો બતાવનારૂં થયુ હતુ. જૈનિયાને ગુજરાતી ભાષાના આરંભ કર્તા તરીકે પરિષદ્ન ઉદ્દેશ ગુજરાતી ભાષાની ઉન્નતિ સિદ્ધ કર્યાં છે. તેના શબ્દો આ પ્રમાણે છે. કરવાના હોવાથી તે દિશામાં તે પ્રયત્ન કરે છે, તથાપિ તે પ્રયત્નના પ્રકાર વિષે હજી મતભેદ છે. પરિષદ્ હજી જન્મ પામી છે તેટલામાં તેના તરફથી જે પ્રયત્ન કરવામાં આવે તે દેખીતુ' છે કે, સર્વાનુકૂળ હાઇ શકે નહીં; પરંતુ એટલું તેા ચાસ છે કે, તેના કરવૈયાએ વિદ્વાને હાવાથી તે ધીમે ધીમે સંગીનતા બતાવી શકરશે. આ સાહિત્ય પરિષ′′ સંબંધે ગુજરાતી પ્રજા તરીકે અમે જેટલું અભિમાન લઇએ
આર્'ભ ક્યારથી?
સામાન્ય રીતે મનાય છે. સર્વે ભાષામાં કાવ્ય સાહિત્યજ પહેલ વહેલુ ખેડાય છે, તે પ્રમાણે આપણી ભાષામાં પ્રથમ કવિતાજ લખાયલી બહુધા મળી આવે છે. ગુજરાતી ભાષામાં
તેના કરતાં પણ વિશેષ એક જૈતી તરીકે લે-આદિ કવિનું માન નરસિંહ મહેતાને સર્વાનુમતે
વાને અમને પ્રસંગ મળ્યા છે; તે જોઇ આનદ થાય છે. ગુજરાતી ભાષાના જન્મકાળથીજ જૈની મહાત્માઓએ તેની ખીલવણી માટે જે ભાગ બજાવ્યા છે તે ખીજાં બધાં કરતાં વધી જાય તેમ છે. શ્રીયુત કેશવલાલભાઈએ પા
અપાય છે. વિશેષમાં એમ પણ માનવું છે કે એ રસિક નાગર કવિના સમય પહેલાનું સાહિ ત્ય તે પ્રાકૃત કે અપભ્રંશ સાહિત્ય, ગૂજરાતી સાહિત્ય નહિ. આ રીતે એ ભક્તરાજનુ નામ કવિની કાલાનુપૂર્વી દર્શાવવામાંજ
તાના અતિ વિદ્વતા ભરેલા પ્રમુખ તરીકેના નહિ પણુ ભાષાએની માઁદા બાંધવામાં પણુ
ગુજરાતીને આર્ભ જૈનિયાથી.
સાહિત્યના વિકાસ માટે ઉઘુકત છે, તે ગૂજરાતી સાહિત્યને આરંભ પાંચસે વર્ષ ઉપર થયે એમ

Page #128

આગસ્ટથી નવેમ્બર, ]
જૈિન સાહિત્યચય
કામે લગાડાય છે. અત્યાર સુધીમાં જે જ તેમનું સુરતસંગ્રામ કાવ્ય “અપભ્રષ્ટ ગિર શોધખેળ થઈ છે તેમાં નરસિંહ મહેતાની માં એટલે કે અપભ્રંશમાં છે. જેવી રીતે પુર્વે થયેલા કેઈ સમર્થ કવિનું નામ મળી આપણું આ આદિ કવિના ઉત્તમ કાવ્યની આવ્યું નથી, કે જે એમને આદિ કવિના સ્થા- ભાષા અપભ્રંશ નામે ઓળખાવ્યા છતા નથી ઉથલાવી પાડે. પરંતુ ભાષાની બાબતમાં ગુજરાતી જ છે, તેવી રીતે હેમાચાર્યની અષ્ટાતે કહેવું જોઇએ કે, ઇસવીસનના પંદરમાં ધ્યાચી ને અપભ્રંશ તે ગુજરાતીજ છે. એટલે શતકની મર્યાદા જે બંધાયેલી છે તે ચારસે દરજજો વૈદિક ભાષા જે સામાન્ય રીતે સંસ્કૃત પાંચસે વર્ષ અથવા કદાચ તેથી પણ બેએક નામથી ઓળખાય છે, તે લાકિક સંસ્કતથી સદી વધારે પાછી હઠાવવી પડશે. કેઈ કહેશે ભાષા શાસ્ત્રીની દષ્ટિએ ભિન્ન છે, તેટલે દરજે કે તમે તે ભીમદેવ અને સિદ્ધરાજના સમ- અથવા તેથી પણ વિશેષ આ અપભ્રશ જે યની વાત કરે છે; પણ હેમાચાર્યજ તે પ્રાકૃત નામથી પ્રસિદ્ધ છે તે મહારાણી સમયની ભાષાને એમની અધ્યાયમાં અપ- આદિ પ્રાકૃતથી ભિન્ન છે. પ્રાકૃતનું વ્યાકરણ બ્રસ નામ આપે છે. એ કહેવું ખરું છે; કલેવર સંસ્કૃત વ્યાકરણનાં મૂળતત્વોનું બંધા પણ અપભ્રંશ નામથી ભૂલા ખાવાનો નથી. યલું છે. જે Synthetical stage એટલે જે નામથી જ દેરાઇવે, તે અખાની વાણીને સમસ્ત દશામાં સંસ્કૃત છે તેજ દશામાં નિર્દિષ્ટ ગુજરાતી નહિ. આપશે નહિ પણ આ પ્રાકૃત છે. સંસ્કૃતનાજ રૂપાખ્યાનના પ્રત્ય કહેવી પડશે; કેમકે વેદાંતી કવિ પિતજ તેને
ઘસાયલા પ્રાકૃતમાં કાયમ રહ્યા છે. અપપ્રાકૃત નામ આપે છે. ભાલણને પદ્મનાભ
બ્રશમાં એ પ્રત્યયો છેકાએક ઘસાઈ જઈ પણુ કાદંબરી અને કાન્હડદે પ્રબંધ પાકૃતમાં
તેમની જગા નવા પ્રત્યાથી પુરવામાં લખ્યાનું જણાવે છે. એ કાવ્યની ભાખા
આવે છે. નામનું પ્રથમના એક વચનનું મહારાષ્ટ્ર, રૉનિ , સા રે કારી પ્રાકૃત ૨૫ અને ક્રિયાપદનું વર્તમાન કાળનું
અંગ એ અપભ્રંશમાં મૂળ બને છે ને તેના છે નહિ, પણ ગુજરાતી જ છે. કેવળ નામ
ઉપર સમગ્ર રૂપાખ્યાનની ઈમારત બંધાય છે. ઉપર આધાર રહેતું હોય, તે નરસિંહ મહે. એ રીતે જેને Analytical stage એટલે તાને ગૂજરાતીને આદિ કવિ કહી શકાશે નહિ; વ્યસ્ત દશા કહે છે તેમાં અપભ્રંશ ભાષાને કેમકે તેમના પિતાનાજ શબ્દમાં કહિયે, તે પ્રવેશ કરતી આપણે જોઈયે છિયે.
બારમા અગિયારમા શતકનું ગુજરાતી કેવા પ્રકારનું હતું તે બતાવતાં કેશવલાલભાઈ
અપભ્રંશ અથવા પ્રાચીન ગુજરાતીના વ્યાકરણ આદિ પ્રાકૃત બાલીઓના પાણિની પ્રવર્તક અને પ્રાકૃત બેલીઓના પાણિની તરીકે શ્રી હેમાચાર્ય આચાર્ય ભગવાન હેમાચાર્યને ઓળખાવે છે તેઓ
તેમ કરતાં, બારમા અગિયારમા શતકની ભાષા કેવી હતી તે બતાવવા અર્થે હેમાચાર્ય પ્રણીત “અષ્ટાધ્યાયી ”માંથી નીચે પ્રમાણે ઉદાહરણો આપે છે કે, ”
वायसु उडावन्ति अइ पिउ दिठ्ठ सहसत्ति । भद्धा वलया महिहि गय अद्धा फुट तडत्ति

Page #129

સનાતન જન.
(पाच्या नवेम.
हिअडा फुट्टि तडत्ति करि काल क्खेवें काई । दे क्ख हय विहि कहिं ठवइ पइ विणु दुक्खस याई॥ साहु वि लोउ तडफडइ वडत्तणह तणेण । वड्डुप्पणु पुणु पाविअइ हत्थि मोकलडेण ॥ जइ न सु आवइ दुइ घर काइ अहो मुहु तुझु॥ वयणु जु खण्डइ तउ सहिए सो पिउ होइन मुझु। जइ स सणेही तो मुइअ अह जीवइ निन्नेह । विहिंवि पयारेहिं गइअधण किं गज्जइ खल मेह ॥ बप्पीहा पिउ पिउ भणवि कित्तिउ रुअहि हयास । तुह जलि महु पुणु वल्लहइ विहुंवि न प्ररिअ आस ॥ हिअइ खुडुका गोरडी गयणी धुडुइक मेहु । वासारत्ति पवासु अहं विसमा संकडु एहु ॥ तं तेत्तिउ जलु सायर हो सो तेवडु वित्थारु । तिसहे निवारणु पलुविनवि पर धुध्धुअइ असारु ॥ जं दिठ्ठउ सोमग्गहणु असइहिं हासउ निसङ्कः । पिअमाणु स विच्छोह गरु गिलि गिलि राहु मयङ्कः । अन्ने ते दीहर णअण अन्नु तं मुअजु अलु ॥ अन्नु सु घणथणहारु तं अन्नु जि मुहकमलु । अन्नु जि केस कलावु सु अन्नु जि प्राउविहि । जण णिअम्बिणि घडिअ स गुणलावण्णनिहि ॥ पिअसंगमि कउ निद्दडी पिअहाँ परो कखहो केम्ब । मई बिन्निबि विन्नालिआ निद्द न एम्ब न तेम्व ॥ जाइज्जाइ तहिं देसडइ लब्भइ पिचहो पमाणु । जइ आवइ तो आणिअइ अहवा तं जि निवाणु ॥ जइ पवसन्ते सहु न गय न मुअ विओए तस्सु । लज्जि ज्जइ संदेसडा दिन्तिहिं सुहय जणस्सु ॥ खज्जइ नउ कसरकेहिं पिज्जइ नउ घुण्टेहिं । एम्वइ होइ मुहच्छडी पिएं दिढें नयणेहि ॥ सिरि जरखण्डी लोअडी गलि मणियडा नवीस । तोवि गोडा कराविआ मुद्धए उट्ठ वईस ॥ अन्भा लग्गा डुङ्गरिहिं पहिउ रडन्तउ जाइ । जो एहा गिरि गिलणमणु सो किं धणहें धणाई ॥ सिरि चडिआ तोडन्ति फल पुणु डालई मोडन्ति । तवि महद्दम सउणार्दु अवराहिउ न करन्ति ॥

Page #130

ऑश्री नरेन
જૈન સાહિત્ય ચર્ચા.
શ્રી કેશવલાલભાઇ પ્રથમ યુગમાં સાહિત્યને કેવું ભવ્ય ઉત્તેજન આપવામાં આવતુ તે બતાવતાં લખે છે કે વિદ્વાનેતાને સ ંપૂર્ણ આશ્રય મળી થા હતા; તે એટલે સુધી કે, હેમાચાય નું વ્યાકરણ હાથીની અંબાડીમાં રાજદરબારી હાથી મેાટી ધામધુમ સાથે મહારાજા સિદ્ધરાજના સરસ્વતિ ભંડારમાં પધારવામાં આવ્યું પ્રથમ યુગ તે ગુજરાતના ગાન છે. મહાનતિ
જયારે યદચ્છાએ
હતું ” આગળ ચાલતાં તેઓ કહે છે કે “ ગુજરાતી સાહિત્યને ભવ્ય ઉદયના હતા. તેથી તે યુગનાં સાહિત્યમાં પુરૂષપરાક્રમનુ ગંભીર હેમાચાર્યના મૂલ્યવાન સ°ગ્રહમાં એક વાર આપણે ચંચુપાત કરીએ. સંગૃહીત સુભાષિત આવાં શૂર પુરનારાં છે ત્યારે તે સમયનુ ઉદ્દેશપૂર્વક રચેલું સાહિત્ય કેવુ ઉત્તેજક હશે તે કલ્પના ગમ્ય છે. સગ્રહમાંનાં થોડાંક વચન આપણા કાર્યસર ઉતારિયયે.” धवलु विसूरह सामि अहो गरुआ भरु पिक्खवि । ह किन जुव दुहुँ दिसिहिं खण्डई दोणि करेवि ॥ भल्ला हुआ जु मारिआ बहिणि महारा कन्तु । लज्जेज्ज तु व से अर्ह जइ भग्गा धरु एन्तु ॥ जीं विउ कासु न वल्लहउ घणु पुणु कासु न इट्टु |
હંસાચાર્યનું વ્યાકરણું હતું. થીની અષાડી .
१
૧૨૯
በ
दोणिवि अवसर निवड अहं तिगसम गणइ बिसिड अम्हे धोवा रिउ वहुअ कायर एम्व भणन्ति । मुद्धि निहाला गयणयलु कइजण जोण्ह करन्ति ॥ महु कतह वें दोसडा हेलि म हि आलु | देन्तहो हउ पर उत्वरिअ जुज्झन्न हो करवालु || जइ भग्गा परकडा तो सहि मज्झ पिएण | अह भग्गा अम्हहं तणा तो तें मारि अडेण ॥ अहे भग्गा पारकडा तो सहि मज्झ पिएन । पत्ते जाएं कवणुगुण अवगुणु कवणु मुएण । महु कन्तह गुठ्ठट्टिअहो कउ झुम्पडा बळन्ति । अह रिउरुहिर उल्हवर अह अप्पर्णे न भन्ति ॥ सरिहिं न सरेहिं न सरवरेहिं नहि उज्जण वर्णेहिं । देस रवण्णा होन्ति वढ निवसन्तर्हि सुअणेहिं ॥ हिडा जड़ बेरि अ घणा तो किं अभि चडाहुं । अम्हार्हि वे हत्था जर पुणु मारि मराहुं ॥
पाइ विलगी अढी सिरु ल्हसिउं खन्धस् । तो वि कटार हत्थइउ बाल किज्जड कन्तस्सु ॥
થળ અપભ્રંશ સાહિત્યના સહજ નિર્દેપ કરતાં કેશવલાલભાદએ જૈન
પ
નીચેના શબ્દો ઉચ્ચાર્યાં છે; “ પ્રાકૃત યાયને નામે પ્રસિદ્ધ “ કુમારપાળ ચરિતના હેકલા સર્ગના પાછલા ભાગ હેમાચાય અપભ્રંશમાં રચેલા છે, મુજરાજના સમયમાં થયેલા અગ્નિ ગતિના શિષ્યના છમ્મા વચ્ચેઞ પણ અપભ્રંશમાં છે.”

Page #131

eso
તેરમા શતકની ગુજરાતી ભાષા
મેરૂતુ ગાચાર્ય અને તેરમા શતતુ ગુજરાતી.
સનાતન જૈન.
(આગસ્ટથી વેર
બતાવવા અર્થે પશુ માર્કા ત્યક્ષમતા પ્રમુખ સાહે બને જૈનાચાર્ય ભણી વુ પડ્યુ છે. આ જૈનાચાય તે પ્રખ્યાત શ્રી મેનુમાંચા છે. પ્રમુખ સાઢુંકે તે સબંધમાં નચેના શબ્દો આ ઉચ્ચાર્યો હતા.
मुज्ञ्जु भणइ मुणाल वह जुग्गु गयउ न आहे । जइ सक्कर संय खण्ड थिय तोइ सु मिट्टी चूरि ॥ जा मति पच्छा संपजइ सा मति पहिली होइ । मुञ्जु भण मुण लवइ विघन न वेढइ कोइ ॥ झाला तुट्टिवि किन मुअउ किं न हुड छारह पुञ्ज । धरि धार नच्चावी यह जिम मकड त्तिम मुञ्ज ॥ सायरु खाई लङ्क गढ गढ व रावण राउ ।
भग्ग करवइ सवि भञ्जि गय मुञ्ज म करउ विसाउ ॥ त गदुओं गिरनार काहु मणि मच्छर धरिउ । मारितां खेंगार एक्कु वि सिहरु न ढालिउ ॥ जेसल माडि म वाह वलि वलि विसूउ भावि यई । नइ जिम नवा प्रवाह नवघण विणु आवइ नहि ॥ वाटी तउ वढवाण वीसारतां न वीसरइ । सोनासमा पराण भोगावह तहं भोगावइ ॥ अइआ रावणु जाइ दहमुहु इक्कसरीउ । जणणी पहली चितवइ कवणु पिया विह खीरु ॥ एहु जम्मु गयु नग्गउ भडसिरी खग्गु न भग्गु । तिक्खां तुरां न माणिआं गोरीगलइ न लग्गु ॥ कसु करु पुत्तकलत्तधी कसु करु करसण वाडि । आइ जाइवु एकला हत्थ बिन्निवि झाडि ॥
મધ્યયુગનુ ધ મદ મુવાજછવક સા હિત્ય છે એમ સિદ્ધ કરતાં પ્રમુખ સાહેò જૈન સંબધીના આ શબ્દો કહ્યા હતા; “જૈન યુતિ નેમવિજય ધર્મ અને આયારના ઉપદેશ અર્થે અદ્ભુત કથનના ઉપયોગ કરે છે. એ લેખોની કૃતાર્થતા જમાનાની જરૂરિયાતે પુરી પાડવાની સાથે સાહિત્ય વૃક્ષનાં મળ સ જીવન રાખવામાં સમાપ્ત થાય છે.
""
પી. પરમારનું હતું. ભાઇ મનસુખલાલે પાતાના વિષય તરીકે ગુજરાતી સાહિત્યમાં જૈન સાહિત્યના કાળા” એ વિષય હાથ ધર્યાં હતા. ભાઇ મનસુખલાલનું ભાષણ ધણી વિદ્રતા ભરેલુ હતુ; અને તેથી સાહિત્ય શોખીને!માં રમ ઉપજાવનાર ઇ પાયું હતું. તેઓએ આજ પર્યંતના ગુજ રાતી જૈન ગ્રંથેાની જે ટીપ રજુ કરી હતી તે એક ઉત્તમ શ્રમ દર્શાવનાર હતી. મી॰ પર મારનું વ્યાખ્યાન ઐતિહાસિક ટુકીકત 5 ર્શાવનારૂ હતુ. અમે આ બન્ને ભાઈઓએ જૈનના પ્રતિનિધિ તરીકે બજાવેલી સેવા માટે આનંદ પામતાં જણાવીએ છીએ ક્રે, બનતાં
આ પરિષની બેઠક વેળાએ ધ્યે જૈત ચહસ્થાએ વ્યાખ્યાન આ યાં હતાં. સાહિત્ય સઅંધમાં શ્રીયુત મનસુખ
લાલ કિરત્યદ મેહતાનુ સુધી બેગવાઇ મળ્યે બન્ને ભાઇઓના વ્યાખ્યા તુ; અને પ્રાચીનતા દર્શક મી-અમરચંદનેને આ પત્રમાં સ્થળ આપવામાં ગર્વ ગણીશું.
મધ્યયુગનુ સાહિત્ય અને જૈન સાક્ષર.
પરિસમાં જૈન એલનારાઓ,

Page #132

રગટથી નવેમ્બર.]
મધ્યસ્વકાર.
મૂલ્યસ્વીકાર. -
૧૦
૧૮૪ ૨૪૬
)
N
પદમર
Ay
૧૬
૧૯૦૭ જુલાઈ સુધી. ૧૦ રે. રા. શકરશી મકનજી
૨૮૮ રા. ૨. નારણદાસ ઓડદાસ ૩ , ડાહ્યાભાઇ ખેતશી
૨૯૬ , નીમચંદ અમચંદ પર , ડાહ્યાભાઈ બાલાભાઈ
૩૦૩ , નરશી ખેતશી ડાહ્યાભાઈ માવજી
૩૬ , નેણશી ભાણુશી ડાહ્યાભાઈ મુલચંદ
૪૮૭ , નેમચંદ દેવચંદ જૈન શાળા ૧૦૧ ડાહ્યાભાઈ ડોસાચંદ
૪૩૭
નાનચંદ મુલચંદ તપાગચ્છ જૈન શાળા
, પરશોતમ પ્રેમચંદ ત્રીનદાસ મંગળજી
પરમાણુંદ જગજીવન ત્રીદાસ ગોકળ
પ્રાણલાલ મુલચંદ ત્રીભોવનદાસ પીતાંબર - ૧૦૦ પ્રભાશંકર લીલાધર ત્રીભવનદાસ પ્રાગજી
૧૦૧ પ્રજારામ વણારસી ૧૯૩ તારાચંદ મુલજી
પશેતમ મેહનલાલ દાદર વખતચંદ
પદમશી ઠાકરશી દામોદર જગજીવનદાસ પર ,, પ્રતાપચંદ ફુલચંદ દેવચંદ હીરાચંદ
દુલચંદ નારણભાઈ દેવચંદ મુલચંદ
બાલાભાઈ મકનજી દલસુખ હરવિંદ
૫૯ , બેચર કાલીદાસ ધનજી પરશોતમ દેસાઈ
બદલાભાઈ મગનલાલ ૧૦૨ ધીરજલાલ કાનજી
૨૪૯ બાલચંદ હીરાચંદ ૧૮૫ ધરમચંદ કેવળદાસ
૨૯૯
બાલચંદ સકારામ નથુભાઈ કરપારામ
૩૧૨ બેચરદાસ નથુભાઈ નાથાભાઈ દેવચંદ
કરર ,, બુધ કાનજી મહેતા નાગરદાસ છગનલાલ
બાલાભાઈ મંછાચંદ નીમચંદ હીરાચંદ,
પરર , બાપુલાલ ન્યાલચંદ નિતમલાલ ભગવાનજી પર ૩ ,, બાપુલાલ વજેરામ નરભેરામ કરમચંદ
પર૪ રાય સાહેબ બાબુ બધાસજી મકોમ નથુભાઈ ગુલાબચંદ
પર૫ , બાલાજી નેમાજી ૧૦૩ રૂગનાથ
પર૬ ,, બનાજી છતમલજી ૧૪૧ , નથુભાઈ નાનચંદ
૭૪ , ભૂરાભાઈ કશળચંદ ૧૫૬ ,, નગીનભાઈ ધરમચંદ
ભાઈચંદ ઝવેરચંદ મોદી ૧૪ , નગીનદાસ છોટાલાલ
, ભગવાન મોરાર ૧૮૮ રાવ બાદ નવીનચંદ ઝવેરચંદ ઝવેરી
ભોગીલાલ શાકળચંદ ૧૯૬ ન્યાલચંદ લખમીચંદ
ઓઘડ ઠાકરશી ૧૯૬ નંદલાલ લલુભાઈ
9૧ ,,
અભેચંદ કાલીદાસ
૨૩
*
.
૧૦'S

Page #133

૧૩
સનાતન જન
ગિરથી નવેમ્બર.
૧૫
y
હ?
-
-
-
-
-
'
-
)
• • •
૧૬૧
અમરચંદ લખમીચંદ
૩૧૧ ,, ચુનીલાલ છગનલાલ અમૃતલાલ તલકશી મહેતા ૩૧૭ ચંદમલજી નહાર ૧૧૭ અમૃતલાલ વર્ધમાન મોદી ૪૫૭ ચત્રભૂજ ખેતશી અમીચંદ નવું
છોટાલાલ વેલશી એ. ડી. ધરમશી
છગનલાલ બેચરદાસ ઉમેદચંદ નાનચંદ
'૮૬૪
છોટાલાલ હીરાચંદ ૧૬૫ ઉકાભાઈ પીતાંબર
જાદવજી મીઠાભાઈ ઉજમશી ઝવેર
જગજીવન લખમીચંદ ઉત્તમચંદ પડીદાસ
જેચંદ માણેકચંદ લવજી ઉમેદ ગુલાબચંદ
જગજીવન નીમચંદ ઉજમશી વીરજી
૧૦૪ જગજીવન હેમરાજ કુંવરજી આણંદજી
૧૧૫ જાદવજી વાલજી વકીલ કાલીદાસ જુઠાભાઇ
૧૦ જેસંગભાઇ ઉજમશી 17: કાલીદાસ પીતાંબરશાહ
, જીવરાજ ઘેલાભાઈ પર , કાલીદાસ જરાકરણ
૧૬૭ જેનાદય બુદ્ધિસાગર સમાજ કેશવલાલ મેની
૧૮૯ , ઝવેરી જયચંદ દયાચંદ કેરાવચંદ જાલમચંદ
૨૧૫
જ્યવંત હરખચંદ કરચંદ છવણ શેઠ
૨૪૫ જેન લાઇબ્રેરી કેશવજી આણંદજી મહેતા ૩૨૫ જમનાલાલ કરી ખીમચંદ લાલચંદ ડોસાભાઇ
૩૫૩ જવાહરલાલ જેની ખીમચંદ લખમીચંદ
૪૭૬ જેઠાભાઈ ગુલાબચંદ ખીમચંદ જગજીવનદાસ
જગજીવનદાસ પુલચંદ ૪પ૧ ખુબચંદ ખુશાલચંદ
જશરાજ હીરાચંદ ગુલાબચંદ નારણજી
૪૮૫
જેસંગભાઈ પિચાભાઈ ગુલાબચંદ નાનચંદ
જીવરાજ ખીમચંદ ગીરજાશંકર કીરચંદ સંઘ
ઝવેરચંદ ભગવાનદાસ ગોકળદાસ શીવરામ ,
ટોકરશી લાલજી ૧૯? ગોરધર હેમચંદ
ભાઉદલીચંદ ગર ગુજરાતી કુલ કમીટી
ભાઈચંદ ફુલચંદ ગોરધનદાસ બેચરદાસ
૫૩૩ ભાણજી રામજી ચત્રભૂજ ગુલાબચંદ પીતાંબર
ભીમજી ખેંગાર ચતુદાસ ઘેલાભાઈ
૫૩ :
ભીમજી લહેરાભાઈ ચુનીલાલ વીરચંદ નાળીએરીવાળા ચતુરભાઈ પરશોતમ
મુલચંદભાઈ કરસનજી ૧૬૯ , ચતુર મોતી
મોહનલાલ જીવણલાલ ૨૮૬ , ચુનીલાલ અબુરાહ (ર૮૯
મનસુખભાઈ દેવશી ૨૯૨ , ચુનીલાલ બુલફીશ
મણલાલ છગનલાલ
1
૧૬૮
૪૮૪
૧૮
૫૩૪
૧૫.
૧૫ ,

Page #134

ઑગસ્ટથી નવેમ્બર, 1
મૂયવીકાર.
૫૬૫
-
જ
૦.
છે
૩૦૨
૩૩૨
-
-
૪૭ , મણશંકર અમુલ
મુલચંદ જાદવ મણીશંકર જેતશી મનમોહનદાસ કપુરચંદ મુલચંદ ત્રીભવન મુલચંદ હરખચંદ મુલજીભાઈ કપુરચંદ મોહનભાઈ પોપટભાઈ મોહનલાલ ભોસીતૈદાસ મણીલાલ જમનાદાસ મોહનલાલ લલુભાઈ મોતીચંદ જેઠાભાઈ માણેકચંદ પાનાચંદ
મેઘજીભાઈ દેવચંદ ૨૪૩ , માણેકચંદ હીરાચંદ
મોતીચંદ ગીરધર મુલજી ભાણસી માણેકલાલ કમર મોહનલાલ મુલચંદ માધવદાસ અમથાલાલ
મુલચંદ દેવચંદ ૭ , મણલાલ નભુભાઈ દોશી હ૫s ,
મનસુખ ડાહ્યાભાઈ ૨૫૪ મણલાલ છગનલાલ ૪૮ રેવાશંકર માનચંદ ૫૪ , રાયચંદ રતનશી ગાંધી
રામજી હંસરાજ રતનશી કાનજી રાઘવજી કેશવજી
રણુડદાસ ધારશીભાઈ ૨૦૬ રાઘવજી વ્રજપાલ '૧૪ રેવાશંકર વાઘજી દોશી ૩૦૮ રાજારામ વસનજીની કંપની
રાયચંદ પ્રેમચંદ
રણછોડલાલ છગનલાલ ૫૬૪ , રામજીભાઈ લાલચંદ
રાજપાળ રાધવજી ૫૬૮
રૂપસાગરછ પ્રતાપસાગરજી ૫૭૦
રાયચંદભાઈ વનમાળીદાસ લાધાભાઈ જેવંત લખમીચંદ માણકચંદ લખમીચંદ કાનજી લાલભાઈ દલપતભાઈ
લેવજી મોતીચંદ ૨૯૮
લાધુ માણસી લખમીચંદ છગનલાલ લાલચંદ પાનાચંદ લખમીચંદ ડોસાભાઇ વાડીલાલ ઓઘડભાઈ વણારસી તળશીભાઇ વીરપાળ જાદવજી ભરવાડા વીરચંદ તારાચંદ વાડીઆ
વનેચંદ લખમીચંદ દોશી ૧૧૪ વખતચંદ કેશવજી ૧૫૪ વાડીલાલ મેતીચંદ
વેસશીભાઈ વીરચંદ ૧૬૮ , વાડીલાલ આશારામ
પહેચ. વર્ધમાન લક્ષમીચંદ
વીરચંદ કૃષ્પાજી ૪૭ વિરચંદ કેવળભાઈ
શાન્તીલાલ હીમજી શીવલાલ મોરારજી શીવલાલ ભૂરાભાઈ સુખલાલ રતનશી
શીવલાલ પ્રાગજી ૧૪૭ સુખલાલ છગનલાલ સંધવી ૧૫૩ સેમચંદ મહાસુખભાઈ ૧૫૮ સેમચંદ હીરાચંદ ૧૮s શંકરલાલ ફુલચંદ
શાકરચંદ મેતીય શિવજી દેવજી
-
- ૬૩
usu
''૦૭ ૫૬૩
૨૦૮

Page #135

૧૭૦
*
o 'દ
*
***
-
*
શેભાગમલ ગુલાબચંદ
૨૪: છ પદમશીભાઈ કાકરશી શીવલાલ ધનજીભાઈ
ભગવાન મહાર હેમજી લધુભાઈ સંઘવી
૧૮૨ મેતીચંદ જેઠાભાઈ હરખચંદ ઝવેરચંદ
૨૪૩ માણેકચંદ હીરાચંદ હેમતરામ જગજીવન
૫૯૫ મંગળચંદ કેવળચંદ હકમચંદ ખુશાલચંદ
રેવન્ડ મુકત તીર્થ હરખ નથુભાઈ .
મણીલાલ એમ. શાહ હેમચંદ ધારશી
૬૧૭ માણેકચંદ પોપટ હેમચંદ બેચર
વીરજી ડાહ્યાભાઈ ૧૫૫ હીરાભાઈ નરોતમદાસ
હકમચંદ ખુશાલચંદ હરશી દેવરાજ
હેમચંદ મલકચંદ હીરાચંદ ગુલાબચંદ
હીરાચંદ તારાચંદ ૫૧હાકેમચંદ ટી. દોશી
૨૧૪ રેવાશંકર વાઘજી હરીદાસ જગજીવન
મુનિ શ્રી સ્તવિજ્યજી મણીલાલ તલચંદ
કચ્છી વીસા ઓસવાળ સા. નાથાલાલ મગનલાલ
જનિકઠ્ઠી લાઇટ છોટાલાલ ચુનીલાલ
૬ ૩૦ છેટાલાલ મુનીલાલ : ૧૨ , રતનજી વીરજી
૫૯ રમચંદ ટી, દેશી ૩૧ જુલાઈ ૧૯૦૮ સુધીના લવાજમની
૧૪૬ પહોંચ.
મુનીલાલ વીરચંદ ૧. ૧ ,, ઉજમશી ઝવેરચંદ
૧૪૭ ,, સુખલાલ છગનલાલ ૯૭ , કેશવજી આણંદજી
ભેગીલાલ સાકળચંદ ૧૬૯ , ચતુર મેતી ભાવસાર
૫૦૧ , મગનલાલ લલુભાઈ જગજીવન લખમીચંદ વેર ૩૧૦ એ. ડી. ધરમશી ૩૩ ,, નરશી ખેતશી
૬૨૩ ,, દલસુખ નરસીદાસ બાકીના જે ગ્રાહકોનું લવાજમ આવી ગયું છે તેની પહોંચ હવે પછી આપીશું.
૨૬
,,
અંગ્રેજી ભણેલા જૈન યુવાને માટે. એક મહાત્માની પ્રેરણાથી એક શ્રીમંત જૈન ગૃહસ્થ કેટલાક જૈન યુવાનોને સંત ભાષાના અભ્યાસમાં આગળ વધારવા ઇચ્છા રાખે છે. એ જેને યુવાનોએ મેટ્રીકની પરિક્ષા સંસ્કૃત ભાષા સાથે પસાર કરી હોવી જોઈએ અથવા લગભગ તેટલે અભ્યાસ કર્યો હોવો જોઈએ. તેઓને સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસ માટે અમુક પંડિત કે મહાત્મા પાસે સખી અને ભ્યાસ કરાવવામાં આવશે અને તેઓને માસીક રૂ. ૧૫ ની સ્કોલરશીપ આપવામાં આવશે. ત્રણ વરસ અભ્યાસ કરાવવા બાદ તેઓને આશરે રૂ. ૨૫ના માસીક પગારથી નોકરીએ લગાડી તેઓ આબાદ થાય એવો પ્રયત્ન કરવામાં આવશે. આ કામમાં જોડાવા ઈચ્છા રાખ. નારાઓએ નીચે શીરનામે લખવું.
સા મા ઘડીયાળી જરી બજાર સટ્ટાગલી મુંબઇ

Page #136

૧૫
-
Registered No. B. 553. આ અંકની છુટક પ્રત આઠ આને મળશે.
T H E
SANATANA JAINA,
A MAGAZINE OF TAINA PHILOSOPHY, ART, LITERATURE, HISTORY &c.
CONDUCTED BY MANSOOKHLAL R. MEHTA.
MAXSCONDUCTED BY
" . સનાતન. જેન.
ભિન્ન ભિન્ન મત દેખીએ, ભેદ દ્રષ્ટિનો એહ, એક તવના મૂળમાં વ્યાખ્યા માને તેહ..
શ્રીમાન રાજચંદ્ર. પુસ્તક ૩ જુ. અંક ૫-૭ ડીસેમ્બર ૧૯૦૭–ફેબ્રુઆરી ૧૯૦૮.
પૃષ્ટાંક. Nirvana
133. મુશ્ય લેખે – ૧ અર્થ શાસ્ત્રીય “આપ લે 'ના સૂત્રોનુસાર જૈન ઉપદેશક વર્ગને શ્રાવક વર્ગની
સાથેનો વ્યવહાર પૂર્વે યથા યોગ્યપણે નહીં પ્રવર્તવાથી નીપજેલી સ્થિતિ–એક ગંભીર ચેતવણી ... ... ...
... .. ૧૪૧ ૨ ગૃહસ્થલિગે સિદ્ધપદ નહી સ્વીકારનાર એવા દિગમ્બરમાં જે પરિમાણમાં ગૃહસ્થ
વિદ્વાનો ઉત્પન્ન થાય છે તે પરિમાણમાં તે લિંગે તે પદ સ્વિકારનાર એવા '
“વેતાંબરમાં ઉત્પન્ન કેમ થતા નવી શ્રીમાન રાજચંદ્રના વિચારે પ્રતિ પ્રદ. ૧૪૯ ચાલ ચર્ચ –
૧ સુરતમાં જૈન પરિષદ, ૨. ભાવનગર કોન્ફરન્સ, ૩. પ્રમુખ પસંદગી પ્રેકટીકલ કાર્ય, ; . ૪ સંગીનતા કરતાં બાહ્મતાપર વિશેષ લક્ષ, ૫ ચર્ચાવાના વિષયે. ૬. નુતન વિષયે,
૧૭. માગધી ભાષાનો ઉદ્ધાર, ૮, સામાજિક વિષયો. ૯, ભાવનગર વોલેટીઅરે, ૧૦. રતલામ સ્થાનકવાસી કોન્ફરન્સ
૧૬૫ જૈનનું આવશ્યક સૂર
૧૭૨ • પાલી વ્યાકરણ ...
૧૭૩ જૈન સાહિત્યને ગુજરાતીમાં ફાળે
૧૮૨ તપાગચ્છની પટાવલિ
૨૧૫ જમની ભાષામાં નિગમ સંબંધે વેબર
મુબઈ. સંપાદક—મનસુખલાલ રવજીભાઈ મહેતા. ઉ૫સંપાદક-હનલાલ દલીચ'દ દેશાઇ. બી. એ.
મેનેજર-ગ્નથુભાઈ જશરાજ મહેતા. વાર્ષિક લવાજમ રૂ. ૧-૪-૦ નોદય પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ-કટ કસ્ટમ હાઉસ.
••• .. ૨૨૪

Page #137

सनातनजैन ग्रंथमाला.
KHERE
प्रथमगुच्छक इसमें १ बृहत्स्वयम्भूस्तोत्रम् २ रनकरंडश्रावकाचार ३ पुरुषार्थसिद्धउपाय ४ आत्मानुशासनम् ५ तत्त्वार्माधिगममोक्षशास्त्रम् ६ तत्वार्थसार (तत्वार्थसूत्रकारिका ) ७ आलापपद्धतिः ८ नाटकसमयसारकलशाः (अध्यात्मतरंगिणी) ९ परीक्षामुखन्यायसूत्राणि १० आतपरिक्षा ११ आप्तमीमांसा वसुनं दिसैद्धांतिकवृतिसंहिता १२ युकत्तयनुशासनम् १३ नयविवरणम् १४ समाशधितकम् सटिप्पणं इसप्रकार १५ संस्कृत ग्रंथ संग्रह करके जपाये है. (मूल्य १) डॉ. म.)
अध्यात्मकल्पद्रुम. यह ग्रंथ श्वेतांबर जैनाचार्य मुनि सुंदरसूरिविरचित धनविजयगणिविरिचित विषमपदाधिरोहिणी टिप्पणिसहित है. सांसारक विषयोंसे विरक्त कराकर अध्यात्मरसमें मग्न करानेके लिये उपदेश देनेको यह एक अपूर्व सुंदर ग्रंथ है. इसका अहोरात्र श्रवण पठन मनन करनेसे चित्तको अतिशय शांन्तिसुखकी प्राप्ति होती है. कविवरनेइसे समताधिकार, स्त्रीममत्वमोचनाधिकार, अपत्यममत्वमोचनाधिकार, धनममत्वमो. चनाधिकार, देहममत्वमोचनाधिकार, विषयप्रमादत्यागाधिकार कषायत्यागाधिकार, शास्त्रगुणाधिकार, चित्तदमनाधिकार, वैराग्योपदेशाधिकार, धर्मशुद्धयधिकार, गुरुदेवतत्त्वाधिकार, यतिशिक्षोपदेशाधिकार, मिथ्यात्वादिनिरोधोपदेशाधिकार, शुभवृत्ति शिक्षोपदेशाधिकार, साम्यसर्वस्वाधिकार इसप्रकार १६ अधिकारोमें विभक्त २७२ अतिशय मनोहर पद्योंमें यह ग्रंथ पूर्ण किया है. संशोधक महाशयने परिशिष्टमें इस ग्रंथांतर्गत जिनधर्मसंबंधी गूढविषयोंकों सविस्तर वर्णन और विलक्षणरीतिसे दर्पणवत प्रगटकरदिया है जिस्से यह ग्रंथ सर्व साधारणके पढने योग्य सरल होगया है जो संस्कृतज्ञ विद्वान जिनधर्म सम्बंधी समीचीन उपदेशों और विलक्षण उपदेश शैलीस अपरिचित हैं और संसारयातनासे पीडित हैं उनको एक एक प्रति प्रइस ग्रंथकी अवश्य हो ग्रहणकर अपने आकुलितचितको शांन्ति प्रदान करें. मूल्य ॥) डॉ. म. -)
तुकाराम जावजी. निर्णयसागर प्रेसके मालिक. कालबांदवीरोड,-मुंबई

Page #138

THE
SANATANA JAINA.
I do not expect you to execute this improvement or to surrender that prejudice in my time but at any rate it shall not be my fault in the improvement remains unknown or rejected. There shall be one man at least, who has surrendered the prejudice, and who does not hide that fact."
Mr. John Morley.
VOL. IV. BOMBAY, DEC.-JAN.-FEB.:1908. No. V-VI-VII.
NIRVANA.
(BY JAGAT PRASAD M. A., B. Sc.,)
PERHAPS the commonest feature of all religions is belief in a future state of bliss, promised to its adherents far surpassing everything attainoble in this world. The conception of this blissful state varies from religion to religion, according to the surroundings of the founder, and more or less represents, in an idealised form, what most delightest the people, among whom the religion sprung up, here on earth. At one time, the savage tribes of Northern Europe, whose life-long business was to fight during the day, And drink in the evening conceived of a heavcu where the heroes fought
0
splendiply with terrible weapons, and had plenty of wine to drink when they retired for the night's rest. The Hebrews, who realised the calm happiness springing from domestic virtues and holiness hoped to meet in heaven all whom they loved on earth, and lived in eternal bliss and purity. The sensitive and passionate Arabs, glowing with poetic fire, would only be satisfied with a heaven where cool breezes blow through shady groves, and refreshing springs bound and sparkle, and beautiful houris attend on the residents. And the Indian sage, more impressed by the sorrows, than by the

Page #139

134
SANATANA JAINA. pleasures of life, and preferring even ject to it. The first is not looked upon here to spend his life in intellectual 88 an effective remedy. It can only be and moral culture in the calm solitude attended with partial and temporary of forests away from the busy haunts success. Our sutferings may arise from of men, claimed amalgamation or equa- the wrongful acts of others, and though lity with the deity as his highest re- law and public opinion are some checks ward.
on those acts, they can not stamp out We propose to examine the theory injustice and wickedness, that may be of hapiness as promulgated by the Jain oppressing us. We may feel some wants, saints. It is hardly necessary to say and be unable to satisfy them. And if that in its broad outlines ibis resem one of our desires is fulfilled, ten bles the theories of the other systems others may spring up. We may receive of Hindu philosophy, and to a certain hatred in return for love, and ungrateextent easily follows from the commuu fulness in return for kindness, In short metaphysical ideas which Jainism shares we cannot obtain periect control on with those systems. That the soul is things, outside our own mind. “Ah ! immortal, that in its essential state it vanitas vanztutum ! which of us is is perfect, and becomes imperfect by happy in this world ? which of us has its association with Karmas or deeds, his desire ! or, having it, is satistied!" that the Karmas good or bad, must So exclaims Thackeray at the end of a produce their effect befere the soul is well-known work of bis, and such 18 : liberated from them, & nd that the soul the feeling which Jainism seeks to imis therefore compelled to wander about press on mankind. in the Sangara or world, assuming If this is so, any remedy for overvarious shapes of men, animals, 80 coming sutfering should be applied to even plants according to its Karma, the mind. This as regards our own. that the world is full of endless misery, selves. As regards the outer world, we which can not be extinguished object should not by any act of ours add to ively; these are ideas met with in all the amount of sudering in it and in the the principal Bindu systems and are earlier stages of spiritual advancement in fact ingrained in the Hindu mind. Should even do what lies in our power And these ideas form the basis of the to increase the material happiness of Jain theory also.
our fellow-doings, in fact, ot all living Jainism therefore starts from the beings. We should not in any way inasumption that there is suffering in jure the feelings of any human being; the world, and gets to itself the problem we should not give pain to the lowest how to conquer that suffering. Two animal. This is our primary duty; this sorts of remedies would suggest them- is ahinsa. selves, viz., a change in the external Having therefore realiscd how diffiburroundings which bring about the cult it is to secure happiness in this suffering, or in the mind, which is sub- world without some bitterness ; how

Page #140

NIRVANA,
135 insecure must be that happiness, when ing that state may go on through ages. attained inasmuch as very source of It consists in purging the soul of all wordly happiness is also a possible, if the sources of pain and disquiet, and not actual source of distress, and last of its association with everything.out of all, how insignificant this life itself side itself. All the feelings and is, how like a drop in the great ocean Passions are to be conquered, all crav. of eternity, that we should set our ings to be stopped. Only one orsving heart on making it happy, having re- is indulged in, that for universal alised all this, it behoves us to strive knowledge. Even this is not aimed after that spiritual happiness here or at directly, but follows as a concomit, elsewhere, and which being perfect is ant of the general purifying process. also eternal. If therc must be wrong in The difficulty of the task is recognised the world, let us raise ourselves above and a graduated course of trasuing the them; let us fortify our minds so as not soul is laid dowu. The effects of this to feel them. If our desires cannot be training the soul can carry from one fulfilled, let us overcome them. Let us birth to another, and thus work out its in short so train our minds, our souls, complete salvation. Once the soul has 88 to be altogether independent of attained perfection, it is relieved of worldly joys or sorrows, pleasures or the necessity of being re-born, ito pains.
activity ceases, and therefore it can“I have no control on thee, but I not change any more. The perfect am master of my own heart; I will happiness, which the Jain constantly tear it from my bosym, and throw it strives after, he attains here on earth, away." This is the remedy thought of and it is simply continued in after life by a poet for the pangs of despised without the body, which has already love, and Jainism suggests a similar ceased to serve any purpose. remedy for the woes of the world in It must be admitted that this train general
of thought can by no means be claimed So much for the prevention of as the sole monopoly of Jainism. It is actual suffering. The positive happiness shared by the greatest thinkers of all of the soul is to consist in calm medi- ages and countries, and is only revistation, and the subtle eujoyment ed to suit their metaphysical doctrines. springing from self-control, internal Not to mention the Hindu systems, the enlightenment and a sense of mastery greatest Greek philosophers from (subjective) over the external world. Plato downwards idealised poverty, The leading idea of Jainism is that and regarded true happiness as conhappiness, in order to be perfect and sisting in controlling the grosser eleeternal must be self-contained. It mustments of human nature, and develop be simply and purely a state of the ing its nobler side. Parallel thoughts soul, altogether imperturbable by the may also be traced in medieval and external world. The process of attain modern European philosophers. Even

Page #141

136
SANATANA JAINA:
gradual.
the Mahomedan world has one geot, The path to Nirvana is said to be the suphies who in their own way ap. threefold, consisting in right faith, proach these thoughts, and deolare right hnowledge, and right conducb. the highest happiness as consisting Prominent place is here given to faith, in forgetting one's individuality, look reasoned faith however, and not blind: ing on the material world as naught. This faith is to be based ou a prelimi: and meditating on one's self As part nary inquiry into religious truths on of the divine eggenoe. Jainism pashes general principles. This will stimulate these thoughts to their utmost logical & desire for further knowledge, and the conclusions, and builds up & system two will act and react on conduot. The in which no room is left for the week three stages are not meant to be mutu ness of human nature, except in 90 ally exclusive; they overlap each other far that the difficulty of the task is Incrcased knowledge will make faith Tecognised and the process is made more firm, and vice versa. But in the
evolution of the soul, faith will be per It has been pointed out that apart fected first, then knowledge and then from its metaptiysical bearing, Nirvana conduct. is nothing inore nor less than the train. Faith is the first step on the path ing of a cortain type of character, whi. to Nirvan, and it is also the most imob slone, according to Jainism, is con- portant. Once this step is taken, the sistent with perfect happiness, in this others will be taken, sooner or later, 48
de attained, this & matter of course, and the belvation charaoteris retained for ever, brioging of the soul becomes assured. . besides perfect happiness, perfect Right faith, like many other techni knowledge and power as its necessary cal terms in the Jain system, is defin. consequence and condition. The soul ed from two point of view, which may becomes independent of everything be called the theoreticai and the preoutside itself, including the body in ctical. From the first point of view, which it is clothed, and then conti- right faith is belief in the true princinues unchanged, es all elements of ples of the soul's salvation. Seven Tattchange have already been eliminated. was they are called. These are soul, It is notworthy that Jainism does not matter, ingress of Karmas into the recognise any eggential difference bet. Soul, their sticking to the soul, Stoppage ween perfect happiness in this world of the ingress, dispersion of the Karmas and the next; in fact the soul attains sticking to the Soul, and Moksha or perfect happiness in this life, and the Nirvana, that is, final deliverance. future life is simply an endless con- Salvation depends on understanding tinuation of that.
thege seven principles in their true Lét 08 now see how the Jain nature. Shastras give expression to these ideas from the other point of view, that in their own technical language. is, the point of view of the souroo from

Page #142

NIRVANA,
which this knowledge is to come, right faith may be defined as faith in a true god, a true teacher, and a true Shastra, It may be remarked here that Jainism does not believe in God as the Creator of the Universe or in a Single Univer sal Soul. It maintains that such a conception of God must necessarily be imperfect. The God or rather Gods of Jainism are those perfect souls that have attained salvation, and thus scquired divine attributes. All these souls, however, acquire the same attributes, and in their purified state, there is uothing to distinguish them from one another, except their past history. In prayers. these souls are often collect. ively invoked simply by the enumeration of their attributes, and for this reason some maintain Jainism really be lieves in one God, conceived as the collection of some attributes. Some of these souls, just before discarding the the body, reveal the true religion. They are omniscient, free from love or
hatred, and dispassionate revealers of truths. They are the arhuts of Jainism. Similarly, the attributes of a true teacher and a true Shastra are exami
ned on general principles, and it is maintained that only Jain teachers and Shastras satisfy ali the conditions required..
Of the Seven Tattwas enumerated above, the third, namely ingress of karmas into the soul or Asrava, is the most important for our purposes. It indicates how the soul is defiled, and so implies how the process can be stopped.
137
It also suggests how the soul may be purified.
The details oi this Tattwa enumerate the various passions and emotions to which the soul is subject,-anger, pride, avarice,sorrow, fear, love, hatred, disgust, &c. All desires are to be overcome, all emotions suppressed, all pas. sions conquered, all the springs of Bot. ion, so to say, good, bad and indiffer ent, have to be stopped, the ideal aimed at being one of inaction. Good feelings and good deeds secure a happy state for the soul in re-birth, both tend to bind the soul to some sort of body; and in order to be free from this bondage, both have to be finally got rid of.
Such is in brief the first glimpse of truth which the soul catches on its onward path. The Samyagadrishti, as the man of right faith is termed, sees the way to final deliverance; he sees the difficulties also; he feels his own weakness, but the problem is solved for him, and the rest is only question of time. He is bound to reach the goal. As yet he has set no check to his actions or feelings. He may indulge in passion, he may be guilty of objectionable deeds, but he knows the consequences. Gradually he overcomes his weakness and acquires selfrestraint and finally achieves his purpose.
• Rather that of "Wise passiveness" in which the soul is absorbedly active in self-contemplation.
Editor, J. G.
•

Page #143

138
SANATANA JAINA,
Although the samyakdrish ti does try to keep them firm by means of not take any vows, although his sole precept, claim to being called a religious man As regards other religions, he will is his faith. vet from the very nature be tolerant. He will not worship their of that faith, he will in practice also Gods, or give countenance, by any acquire certain attributes of a truly
action of his own, to practices enjoin
ed by them. But he will not bear any religious man. Having realised how
ill-will towards their adherents, and the worldly soul is defiled by passion he will not be subject to the evil
will abstain from wounding their feelpassions in their extreme intensity. - ings by word or deed. "Everybody Having as his aim freedom from the
considers his own religion as the true
religion” he will say to himself, " I world, he will not expeot worldly pros
have no right to interfere in the busiperity as the result of any religious
ness of other people, and speak ill of practices. Attributing to his own
their beliefs. I can only preach my Karmas whatever of good or evil be.
own and let them judge for themselves falls him, he will have good will even
what it is worth for." towards men who might ordinarily
Such are the attributes of the man have been considered as the origin of
of right faith, detailed in Jain Sastras his misery. Seeing how full of defects
as the seven angas of Samyakta. Such he himself is, and he is unable to
is the man who has reached the first restrain himself from sin, he will not scoff at the defects of others, and will
stage on the Path to Nirvana. have pity even for the worst sinners.
The second stage is that of know. He will proclaim the true religion by
ledge. The ultimate source of all true all lal means for the good of
knowledge is the perfect soul, which mankind.
just before its final deliverance from
the body disseminates this knowledge His attitude towards the holy men
for the good of mankind. The Sastras of his own religion will be that of
are based on the utterances of this affectionate reverence. He will not
soul. In the beginning, a man has to have any disgust at their bodily ap
be dependent on these and the verbal pearance, and will tend them during instructions of his Guru or spiritual illness, when necessary. He will not
master. And for selecting the proper upnecessarily publish any defects in
Sastras and the proper Guru, he has to them that he may know of. If at any depend on his own reason. But as time he finds them on the point of he makes progress in the purification yielding to any temptations, he will of his soul, he acquires occult powers

Page #144

NIRVANA
139 of getting knowledge of things, past, religion: I shall daily visit the temple; present and future. And when the 1 shall not eat honey, figs &c. The last process of purification is complete, the vow prohibits the use of certain edibles, soul stands, face to face with truth on which cannet be procured without the the threshold of Nirvana. Perfect destruction of a large number of insects. kngwledge is in fact a property of the
The additionol vows, prescribed for pure soul.
the higher classes of laymen have a The third stage is that of righl con- more direct reference to the object in duct. The principle on which the view. Along with the vows mentioned rules of conduct are based has already above, are given vows like the followbeen indicated. Jainism aims at ex- ing:- " I shall fix the directions in tinguishing all passions, all emotions, which I might go; I shall fix the maxi. all desires. It also enjoins scrupulous
mum amount of property that I might regard for animal life in all its forms,
possess; I shall keep certain fasts; &c.” inasmuch as man is not supposed to Altogether eleven classes of laymen have any right to add to the misery of are mentioned, and as we ascend from any living being by any act of his own. lower to the higher, the circle of bodily He is not even allowed to sacrifice life wants gradually becomes narrower, till in a lower form for the sake of bene
the climax is reached in the state of a fiting life in a higher form.
Munior Sadhu, a devoted who has retir
ed from the world. The Muni bas given Some of the primary rows prescrib• indulgence of every sort; he has given ed by Jainism for laymen correspond- up clothing; he just eats enough to ent to the ordinary commandments of keep body and soul together, lest the other religions. What are considered as
soul should escape from the body in a
soul sins more or less universally, claim at
state not perfectly pure, and be involtention first as they originate in, and
ved in future re-birth. He is under give rise to, the worst passions that
no necessity of taking part in the agitate the human breast, and disturb
religious ceremonies, incumbent on the peace of the soul. "I shall not steal;
laymen. Even the Sastras or Sacred I shall not commit adultery; I shall not
books, and guidance from a spiritual gamble I shall not kill; I shall not take
master are required only up to a cerflesh, I shall not drink;" these are some of the ycws for a layman of the lowest tain stage; after that, true knowledgo
will come to him as the result of medi
will come to bi grade or rank. The vows are peculiar to Jainism :- I shall have faith in the tation to which he has trained himself. true God, the true Guru and the true Along with self-denial, he also practises

Page #145

,140
SANATANA JAINA,
self-mortification, as his object is to idea. Nor is it considered a truc make himself insensible to bodily pain ideal of humanity to make the human as well as pleasure.
soul unfeeling like marble. Yet an In this way the Muni leads his life f emotionless life was the ideal of anci.
ont sages, both in the East and the till be overpowers all desires, passions,
West. And heartless as the Jain and emotions, and trains his soul to
philosophy would appear to be, it cerperfect independence for the body. The soul is freed from all Karmas and tainly sprang from feeling, nay sensi
in tive hearts. The death of a dear in its pure state acquires the divine
i relation or friend, the faithlessness of attributes of omnipotence and omnisci
i & beloved wife, the sight of misery ence. No further change is possible
around them, the sudden vanishing in this soul, as there is no motive to:
of an absorbing pleasure, the sense of any sort of action afterwards. This is
injustice and cruelty attempted for the state of perpetual busy to make their benefit by their wordly wellJain aspires, this is Nirvana.
wishers,--such are the occasions that The Western mind finds it difficult prove to be the turning-point in the to conceive how a state without any lives of saints as sketched in Jain emotion whatever can be called & Sastras. It is shocks like these that happy state. So essential is emotion turn their minds away from the world, considered for the very conception of and make them seek the highest happiness that the early European happiness in secluded meditation. scholars 'mistook the Jain and the
The above appeared in the Join Gazette, Durabigtig Nirvana kor annihilation, Allahabad for the months of October 1904 and which word they used to express the March 1905.

Page #146

સનાતન જૈન.
મેક્ષના માર્ગ બે નથી–શ્રીમાન રાજચંદ્ર
પુસ્તક ૩ .
મુંબઈ, ડીસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી. ૧૯૯૮.
અંક ૫૪.
અર્થશાસ્ત્રીય “આપ લે"ના સૂત્રોનુસાર જૈન ઉપદેશક વર્ગને શ્રાવક વર્ગની સાથે વ્યવહાર પૂર્વે યથાયોગ્યપણે નહી પ્રવર્તવાથી
નીપજેલી સ્થિતિ એક ગંભીર ચેતવણી.
અર્થશાસ્ત્ર (economy)ને એક મુખ્યમાં વચ્ચે કરાર એકજ સિદ્ધાંત ઉપર જાથે મુખ્ય સિદ્ધાંત એ છે કે, જગત જીવોમાં એક છે, એટલે જેમ ચેકસ વ્યકિતઓની વચ્ચે બીજાની સાથે એક એવો વ્યવહાર ચાલે છે ચોકસ સમયને કરાર હોય છે તેમ બે સમકે, જેને એક પ્રકારને કરાર કહી શકાય. આ હોની વચ્ચે પણ અમુક સમયને કરાર હેય કરાર “આપ લે” (Give and Take)ના છે. કેટલાક કરારમાં બે પક્ષકારમાં એક પક્ષ સવ ઉપર જાલે છે. એક પ્રાણી બીજા કાર અવ્યક્ત ભાવે અથવા પરોક્ષભાવે વિઘમાપ્રાણી પાસેથી કાંઈ વ્યકત અથવા અવ્યકત ન હોય છે અને એક વ્યકિતભાવે અથવા ઈચ્છા કરે, તે તે ઇચ્છા ત્યારે જ ફળ આપી પ્રત્યક્ષ ભાવે વિદ્યમાન હોય છે. કેટલાકમાં શકે છે કે, જ્યારે ઇચ્છા કરનાર પ્રાણુ બીજા બંને પક્ષો વિદ્યમાન છતાં એક પક્ષકાર બીજા પાસેથી જે કાંઈ લેવા ઇચ્છે છે તેટલું આપ. પક્ષકારની સાથે અવ્યકત વ્યાપાર કરનાર હોય વાની ગવાઈ કરે. જે જેટલું લેવાની ઈચ્છા છે. આ સઘળું છતાં એટલે કે વ્યાપાર પરછે તેટલું આપવાની યોગવાઈ ન કરે, તો તે સ્પર વ્યકત હોય; અથવા વ્યકિતને અવ્યકત જે લેવાની ઈચ્છા કરે છે તે મળે નહી. પ્ર. હાય; અથવા અવ્યાકતવ્યકત હય, છતાં તે
વ્યવહારને જે કરાર તે બરાબર ન સચવાય ચેક પ્રત્યેક પ્રસંગમાં બે પ્રાણુઓ વચ્ચે આ
એટલે કે બંનેનાં “આપ લે”ના પલ્લાં સમાન પ્રકારનો વ્યાપાર ચાલે છે. બે વ્યકિતઓ
ન હોય તો તે વ્યવહાર ન ચાલતાં કરાર નિમૂકી પછી બે સમૂહને લઈએ તે પણ ઉપયું.
|ષ્ફળ જાય છે. પ્ત સિદ્ધાંતને અનુસરી બંને સમૂહને ચાલવું આ “અર્થશાસ્ત્રય “આપ લેના સિદ્ધાં પડે છે; અને જે ન ચાલે તે કરાર ચાલી તને અનુસરી જે જોઈએ તે સંસારી જીવો શકતે નથી; અને પરિણામે નિષ્ફળતા પામે તે વિષેજ અંદર અંદર આ સૂત્ર અનુસાય છે. આ પ્રકારના કરારમાં કેટલાક તાત્કાળિક છે એમ નથી; પણ સંસારી જીવોના સમૂહની હોય છે, અને કેટલાક દીર્ધકાળી હોય છે. બે સાથે અસંસારી સમુહનો વ્યવહાર પણ આ સમની વચ્ચે કરાર અને બે વ્યક્તિ વ. સૂત્ર અનુસાર થાય છે; તે એટલે સુધી કે આ

Page #147

૧૪ર
સનાતન જેન.
[ ડિસેમ્બર રા. ફેબ્રુઆરી.
ઉતાવસ્થા પામેલા અહંતથી માંડી પંચ પર કરાર છે, અને પ્રભુ પ્રાર્થનાનું ફળ થવા રૂપ મેછિમાં આવતાં પાંચ પદના ધારક પુરૂષો સુ જે ક્રિયા તે પ્રભુ તરફન આપવાનો કરાર છે. ધીમાં તે સુત્રને અમલ પ્રવર્તમાન રહે છે. પ્રભુ તરફનો કરાર તેઓને પ્રત્યક્ષપણે કે વ્યકત આમ હોવાથી, નિવણ પ્રાપ્ત થયેલા વીતરાગ પણે સંબંધ ધરાવતો નથી. માત્ર આપણું તમે જિન પરમાત્માની સાથેનો પણ આપણે વ્યવ- રફનો કરાર પ્રત્યક્ષ કે વ્યકત છે. વળી, આપહાર ચાલે છે, અને તેને લઈને આપણી અને ણે તીર્થકર મહારાજ તે સિદ્ધ સ્થાને બિરાજતેઓ સાહેબની વચ્ચે એક પ્રકારને કરાર માન છે; છતાં તેઓને તીર્થના કર્તા તરીકે ચાલે છે. તેઓને કરાર અનુસરો પડે સ્વીકારીએ છીએ; ત્યારે પ્રશ્ન એ થાય છે કે, છે તે અવ્યકત અથવા પરોક્ષપણે અનુસરો તેઓને તે હવે કાંઈ કરવાપણું રહ્યું નથી. પડે છે. જ્યારે આપણે વ્યકત અથવા પ્રત્યક્ષ- એટલે તેઓ તરફથી હવે તીર્થના કર્તા તરીકેનો પણે અનુસરવો પડે છે. અમારા આ વિચા- ધર્મ-ફરજશી રીતે અદા થાય છે કે આપણે તેવો રે વાંચી ઘણું આશ્ચર્યચકિત થઈ જશે, સ્વીકાર કરવો ? આ પ્રશ્નનું સમાધાન બહુ સઅને પ્રશ્ન પૂછશે કે, જેઓ સિદ્ધ થયા છે તે રળ છે. ભગવાન તીર્થકરે આપવાનું સૂત્ર પિ-. એને તો કોઈપણ પ્રકારનું કરવાપણું નહીં તાના તીર્થ કરદેહે સંપૂર્ણપણે અનુસર્યું હતું, રહેતાં કૃતકૃત્ય થયા છે, છતાં તેઓની અને એટલે કે તેઓએ તીર્થકર તરીકેનું કર્તવ્ય આપણી વચ્ચે વ્યવહાર કેમ ચાલી શકે? આ તીર્થપ્રવર્તન કરી બનાવ્યું હતું; કે જે તીર્થ મ આશ્ચર્યચકિત થવું કેવળ સંભવિત છે, પ્રવર્તમાન અતિશય હવે જયાંસુધી તીર્થ પ્રતથાપિ તેનું સમાધાન વરાપુર્વક થઈ શકે તેવું વૃત્તિ વિદ્યમાન રહેશે ત્યાં સુધી ચાલુ રહેવાને, છે. આપણે પ્રભુશ્રીની પ્રાર્થના કરીએ છીએ. અને જ્યાં સુધી તેઓને તીર્થને પ્રતાપ પ્રકાશઆ પ્રાર્થના કરવાનો આપણો હેતુ તેમના માન રહેશે ત્યાંસુધી જગત જીવો તેને આશ્રય ગુણોનું આપણે વિશે અનુસરણ થાય તે છે. લેશે એટલે આશ્રય લેનાર છવો લેવાને વ્યઅર્થાત આપણી ઇચ્છા તેઓ પાસેથી તેઓના વહાર કરનાર પલ થયા. તીર્થંકર મહારાજે ગુણોનું અનુસરણ લેવાની છે; આ જે અનુસર- આપવાનું (Give) નું સત્ર પિતાના તીર્થ શું લેવાની ઇચ્છા તે એક પક્ષકાર તરફનો કર દેહથી શરૂ કર્યું: અને જગત જીવોને જે લેવાનો કરાર છે. હવે પ્રભુશ્રી તે કૃતકૃત્ય થયા સમૂહ તેને પરંપરાએ આશ્રય લે છે તેણે લે. છે; અને નિરંજન, નિરાકાર છે એટલે તેને વાનું (Take) નું સુત્ર પણ ત્યારથી અનુસમન વચન અને કાયા કે આત્માએ કાંઇ પણ વું શરૂ કર્યું; આથી ઉલટું આશ્રય લેનાર કરવાપણુંજ નથીએટલે તેઓને આપવાનો પક્ષ તીર્થકરની જે સેવા ભક્તિ કરે છે તે કે લેવાને વ્યવહાર જ રહ્યા નથી; છતાં પણ
આપવાની ક્રિયા થઈ. અથવા બીજા શબ્દોમાં
કહીએ તે સિદ્ધ ભગવાન કે તીર્થકર ભગવાન આપણે તેઓની પાસેથી લેવાની ઈચ્છા કરી
પોતે વ્યકત પક્ષકાર નથી; પરંતુ તેઓના છે, એટલે આપણે જેટલું લેવાનું છે તેટલું
ગુણો, કે જેવા ગુણ પ્રાપ્ત કરવાના ઉદેશથી પ્રભુ પ્રત્યે આપીએ ત્યારે જેટલું લેવાનું છેઆપણે તેઓને સેવીએ છીએ તે એક પક્ષતેટલું તેઓશ્રી તરફથી મળે; મતલબ કે પ્રભુ- કાર છે, અને બીજા પક્ષકાર તરીકે આપણે ની પ્રાર્થના, ગુણકીર્તન જેવાં પરિણમે છીએ કે જે તે ગુણો લેવાની ઈચ્છા રાખી કરીએ તેવાં પરિણામે પરિણામે, એ. સેવનાર છીએ. ટલે પ્રભુ પ્રાર્થનાનું ફળ લેવારૂપ પંચ પરમેષ્ઠિને વિષે સમાવેશ પામતા જે ઈચ્છા તે પ્રભુ પ્રાર્થના કરનારને લેવાને અર્વત તીર્થકર) અને સિદ્ધ પદના ધારક પુરૂ

Page #148

ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી. ). મુખ્યલેખ,
૧૪૩ ને તે આપણી સાથે અવ્યક્ત વ્યવહાર છે; કરીએ તેને તેઓ તરફથી ઈચ્છા રહિતપણુએ પરંતુ ત્યારપછીના ત્રણ પદના ધારક પુરૂષોને વ્ય સ્વીકાર તે તેઓ તરફથી “લેવાના” સુત્રનું વહાર વ્યક્તા વ્યક્ત આપણી સાથે છે. પંચ પર અનુસકરણ છે; જ્યારે આપણે તે વંદનને જે મેષ્ઠિને વિષે બાકી રહેલા ત્રણ પદમાં આચાર્ય લાભ લઈએ છીએ તે તેઓ તરફથી આપમહારાજ, ઉપાધ્યાયજી મહારાજ અને સાધુ ણને “આપવાના” સુત્રની ક્રિયા છે. આ સ્થળે મહારાજ છે. જયારથી મુનિવ સ્વીકારવામાં તેઓ માત્ર ઈછા રહિતપણે આપે છે, અને આવે છે ત્યારે એ ત્રણે પદના ધારક લે છે જ્યારે આપણે ઈચ્છા સહિત લઈએ પુરૂષનો મન વચન અને કાયાને છીએ; અને આપીએ છીએ, એટલો ફેર છે. વ્યાપાર આશ્રવ ભાવે અટકી જઈ ઈચ્છા રહિતપણે “આપવું લેવું” તે તેઓને સંવર ભાવ અને નિર્જરાભાવને પાળવા આપણી સાથે પરોક્ષ અથવા અવ્યકત કરાર લાગે છે, એટલે તેવા પુરૂષોને વસ્તુતઃ તે છે; જ્યારે આપણે તેઓની પાસેથી ઈચ્છ વ્યક્ત વ્યવહાર આપણી સાથે ન રહે, તથાપિ સહિત “આપ લે” કરીએ છીએ તે પ્રત્યક્ષ
જ્યાં સુધી તેઓને મન વચન અને કાયાના અથવા વ્યકત કરાર છે. વ્યતા વ્યક્ત અથવા યોગની સ્થિતિએ વર્તન કરવી પડે છે ત્યાં પ્રત્યક્ષા પ્રત્યક્ષ વ્યવહાર અથવા કરાર એ છે કે સુધી કોઈ પ્રકારે આપણી સાથે વ્યવહાર કરવો આ ત્રણે કાટિના પુરૂષો આપણી સાથે દ્રવ્યથી રહ્યા છે એટલે અમે આપણી સાથેના તેઓ- વ્યવહાર કરવારૂપ પ્રવૃત્તિ કરે છે. ના વ્યવહારને વ્યકતાવ્યકત કહીએ છીએ. તે વીગતમાં ઉતરીએ આચાર્યથી માંડી સાધુ આ પુરૂષોને આ વ્યતા વ્યકત વ્યવહાર કઈ મહારાજ પર્યતના ઉપદેશક મહાસનું સ્વરૂપ શરતે ઉપર જાયેલો છે એ હવે આપણે જે પ્રકારે શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે તે પ્રકારે નિરખીએ:
પ્રથમ અહીં બતાવીશું; એવા હેતુથી કે આચાર્ય મહારાજને આપણે એટલે શ્રા
તેઓશ્રીના જે ગુણે શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે વક સમૂદાય તેઓના આચાર્ય તરીકેના ગુણોને તે ગુણોનું તેઓને વિવે અસ્તિત્વ હોવા માટે કારણે વંદનીય અનુકરણીય અને પૂજનીય આપણે શ્રાવક સમુદાય તેઓને પૂજ્ય, વંદગણીએ છીએ. ઉપાધ્યાય અને સાધુ મહારા. નીય, ગણિયે છીએ અને તે વંદનાને તેઓ જને માટે પણ તેમજ છે. આચાર્યાદિ મહારા- સ્વીકાર–છારહિતપણે કે ઈચ્છાસહિતપણે જેના જે ગુણે તેનો આશ્રય લેવારૂપ આપણા એ ખાસ વાત લક્ષમાં રાખવા યોગ્ય છે કરે શ્રાવકસમુદાયની જે ઈચ્છા તે આપણી છે. ત્યાં આગળ Give and Take (આપ લેવાની સત્રની ક્રિયા છે, જ્યારે તે ગુણોને લે)નું સૂત્ર યયાધ્ય અનુસરાય છે કે નહિ તે આપણામ આવિર્ભાવ થવા રૂ૫ ક્રિયા તે આ- જોઈ શકીએ. જે ગુણે શાસ્ત્રકારોએ આચાચાર્યાદિ મહારાજના આપણને “ આપવાના” ર્યાદિથી માંડી સાધુરાજ પર્યંતના કહ્યા છે તે ગુણે સત્રનું કાર્ય છે; અર્થાત તેઓના ગુણોથી તેઓમાં હોય તે આપણે તેઓને પૂજય. આપણને જે લાભ થાય તે તેઓની આપ- બુદ્ધિ પૂર્વક વંદન કરીએ, અને તેને તેઓ વાના સુત્રની ક્રિયા છે. અહીં તેઓ ઈચ્છા સ્વીકાર કરે તે ત્યાં આગળ “આપ લેખન રહિતપણે આપવાની ક્રિયા કરનાર છે; જયારે સિદ્ધાંત યથાયોગ્યપણે સચવાય છે, કારણ કે આપણે ઇચ્છા સહિત લેવાની ક્રિયા કરનાર જે પૂજયબુદ્ધિ વંદનાદિ આપણે આપીએ છીએ. આપણે તેઓમાં પૂજ્ય બુદ્ધિ આપી છીએ અને જેનો તેઓ સ્વીકાર કરે છે તે તેઓ પ્રત્યે ઈચ્છા સહિતપણુએ વંદના વર્તન બદલ આપણને તેઓના ગુણેની ઉત્તમ પ્રકા

Page #149

૧૪૦
સનાતન જેમ
( ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી.
રની અસર આપણે લઇએ છીએ. જે જે ભેદ જ્ઞાનધારા મિયાત, રાગાદિ પરભાવથી ગુણ આપણે હમણાં જોઈશું તે ગુણે જ્યાં “ભિન્ન જાણુ તે સમ્યજ્ઞાન છે; એમાં જે આ જ્યાં ન હોય ત્યાં ત્યાં આપણી પૂજ્ય બુદ્ધિ “ચરણ (પરિણમન) કરવું અર્થાત લાગવું તે અને વંદનાદિને સ્વીકાર થતું હોય તે આપ. “નિશ્ચયાચાર છે; એ શુદ્ધ આત્મામાં રાગાદિ ણી સાથે તેઓને કરાર સમાન પલામાં નથી “વિક રૂપ ઉપાધિથી રહિત જે સ્વભાવથી ઉ. એમ ગણી શકાય.
ત્પન્ન થયેલ સુખ છે તેને આસ્વાદથી નિજેને સિદ્ધાંતકારોએ હમેશાં બે દૃષ્ટિ “શ્ચલ ચિત્તનું કરવું તેને વીતરાગ ચારિત્ર કહે સ્થિર કરી છે. એક નિશ્ચયનય દષ્ટિ “અને “વામાં આવે છે. તેમાં જે આચરણ કરવું તેને બીજી વ્યવહારનય દૃષ્ટિ” આ બને દૃષ્ટિએ “નિશ્ચય ચારિત્રાચાર કહેવામાં આવેલ છે. સઆચાર્યાદિના ગુણ શ્રી નેમિચન્દ્ર સિદ્ધાતિ “મસ્ત પદોમાં ઇચ્છા રેકવાથી અશન, દેવે કહ્યા છે તે અહી મુકીએ છીએઃ “અવમ.દર્ય આદિ બાર પ્રકારના તપ કરવારૂપ दसणाण पहाणे वारिय चारित्त वरत वाया।
બહિરંગ સહકારી કારણથી જે નિજ સ્વરૂપअत्पं परंच जुजइ सो आयरिओ मुणाझंओ॥
“માં પ્રતપન અર્થાત વિજ્યન છે તે નિશ્ચય
“તપશ્ચરણ છે; તેમાં જે આચરણ અર્થાત પરિ અર્થાત
મન તેને નિશ્ચય તપશ્ચરણચાર કહેવામાં દર્શનાચાર, જ્ઞાનાચાર, વિચાર, ચારિ.
“આવે છે. આ પૂર્વોક્ત દર્શનાજ્ઞાન, ચારિત્ર ત્રાચાર અને તપશ્ચરણચાર એ પાંચ
“અને તપશ્ચરણુરૂપ ભેદથી ચાર પ્રકારના જે આચારમાં જે પોતે પણ તત્પર રહે છે, “નિશ્ચય આચાર છે તેની રક્ષા માટે પિતાની અને શિષ્યોને પણ લગાડે છે, એવા જે શકિતને નહીં છીપાવવી તે નિશ્ચય વીર્યાચાર મુનિ ધ્યાન કરવા યોગ્ય છે.
છે. આ કહેલ લક્ષણેના ધારક જે નિશ્ચયનયથી શ્રીમદ્ બ્રહ્મદેવાચાર્ય આ ગુણે સ્પષ્ટ “પાંચ પ્રકારના આચાર છે તેમાં અને છત્રીશ કરતાં કહે છે કે “ આધારભૂત સમ્યગ્દર્શ. “ગુણે સહિત બહિરંગ સહકારી કારણે રૂ૫ “નાચાર-અને સમ્યજ્ઞાનાચાર જેમાં પ્રધાન “વ્યવહાર નથી પાંચ પ્રકારના આચાર છે છે એવા વાયચાર, ચારિત્રાચાર અને તેને ઉપદેશ દેવાવાળા તથા શિષ્યો પર અનુતપશ્ચરણચાર એમાં પિતાના આત્માને “ગ્રહ રાખવામાં ચતુર ધર્માચાર્ય તેને હું અને બીજા શિષ્યજનોને લગાડે છે તે પૂ. “સદા વંદુ છું. અર્થાત પિતે પંચાચારને સેવે
ક્ત (ઉપલા શ્લોકમાં કહેલ) લક્ષણવાળા આ “છે, અને બીજાને સધાવે છે તે આચાર્ય “ચાર્ય તપાધન ધાન કરવા ગ્ય થાય છે. “કહેવાય છે.” “ભૂતાર્થ (નિશ્ચય) નયના વિષયભૂત, ભાવકર્મ, ઉપદેશકને બીજો પ્રકાર ઉપાધ્યાય મહા
વ્યકર્મ કર્મ આદિ જે સમસ્ત પર પદાર્થ રાજનો છે. નેમિચન્દ્ર સિદ્ધાંતિ દેવ ઉપાધ્યાજેનાથી ભિન્ન છે એવા શુદ્ધ સમયસાર અને થળની વ્યાખ્યા આ રીતે કરે છે – “પરમ ચૈતન્યના વિલાસરૂપ લક્ષણો ધારક ચત્ત તુ કિરણ ધોવા “એ જે આત્મા છે તે ઉપાદેય (ગ્રહણ ક
જિ . “રવા થે.) છે એવા પ્રકારની રૂચિ હોવારૂપ કુવા ગq કવિવર રહે “જે સમ્યગદર્શન તે સમ્યગ્દર્શનમાં જે આચ
ormતિ છે. પણ અત્યંત પરિણમન કરવું તેને નિશ્ચય ' અર્થાત નાચાર કહેવામાં આવે છે; એ શુદ્ધ આત્માને જે સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપ “ઉપાધિ રહિત સ્વસંવેદન (પિતાને જાણવું)રૂપ રત્નત્રય સહિત છે; નિરન્તર ધર્મને ઉપદેશ

Page #150

ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી.]
મુખ્યલેખ. દેવામાં તત્પર છે. તે આત્મા મુનીશ્વમાં પ્ર. “અને તપ અને જે ઉવેતન, ઉદ્યોગ, નિર્વમન ઉપાધ્યાય પરમેષ્ઠી કહેવાય છે તે માટે “ હા, સાધન અને વિસ્તરણ છે તેને સત્પતેઓને તે અર્થે હું નમસ્કાર કરું છું.
એ આરાધના કરી છે. આ બહિરંગ દર્શન શ્રીમદ્ બ્રહ્મદેવજી આ વ્યાખ્યાને વિસ્તાર “જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપ ભેદથી ચાર પ્રકારની કરતાં કહે છે કે “જે બાહ્ય તથા આભ્યન્તર
આરાધના તથા સમ્મ, દર્શન સમ્ય જ્ઞાન, “રૂપ રત્નત્રયના અનુષ્ઠાનથી યુકત છે. અને “ર્થાત નિશ્ચય વ્યવહાર સ્વરૂપ
સમચારિત્ર અને સતપ એ નિશ્ચય નથી રત્નત્રયના
આભ્યન્તર ચાર આરાધનાના બળથી અર્થી “સાધનમાં લાગેલ છે, જીવ અછવાદિ છ દ્રવ્ય,
ત બાહ્ય તથા આભ્યન્તર મોક્ષ માર્ગદ્વારા પાંચ અસ્તિકાય, સાત તત્ત્વ અને નવ પદા
“જે વીતરાગ ચારિત્રના અવિનાભૂત નિ જશુદ્ધ, “ર્થોમાં નિજશુદ્ધ આત્મ દ્રવ્ય, નિજ શુદ્ધ
આત્માને સાથે છે તે સાધુ પરમેષ્ઠી છે; જીવાસ્તિકાય, નિજશુદ્ધ આત્મતત્વ અને
“ અને તે અર્થે તેઓને મારા સ્વભાવથી ઉ. નિ જશુદ્ધ આતમ પદાર્થ જ ઉપાદેય છે; અન્ય સર્વ ત્યાગવા યોગ્ય છે; આ વિષયને તથા “ પન્ન શુદ્ધ એવા સદાનન્દની અનુભૂતિ લક્ષઆજ રીતે ઉત્તમ ક્ષમાદિ દશ ધર્મોને જે “ણ ભાવ નમસ્કાર તથા દ્રવ્ય નમસ્કાર છે.” “નિરન્તર ઉપદેશ દે છે તે નિત્ય ધર્મોપદેશ આપણે ઉપર કહી ગયા કે આચાર્યથી દેવા માં તાર કહેવાય છે; આ કારણથી સાધુ પર્યત પ્રત્યે આપણે એવભાવે “નિત્ય ધર્મોપદેશ દેવામાં તનપર એવા જે વર્તવાનું છે; તેઓ અને આપણી વચ્ચે સેલ્ય જ આત્મા છે તે પાંચ દ્રિાના વિષયને જીત- સેવક ભાવને સંબંધ વર્તે છે. તેઓ આપણા “વાથી નિઃશુદ્ધ આત્મામાં પ્રયત્ન કસ્વામા સેવક ભાવ પ્રત્યે ઉદાસીન અર્થાત ઈચ્છારહિતતાર એવા યતિવર (મુનિવર) ના પણે વર્તવા ગ્ય છે. આપણી અને તેઓની “મધ્યમાં વૃષભ અથત મહાન ઉપાધ્યાય વચ્ચે જે સેવ્ય સેવક સંબંધ વે છે, “પરમેડી છે. તે ઉપાધ્યાય પરમેષ્ઠીઓને મારા તે આપણી અને તેઓની વચ્ચે દ્રવ્ય તથા ભાવરૂપ નમસ્કાર હો.”
“ આપ લે ” ના સત્રનું અને પગલાં સાધુ મહારાજ એ ઉપદેશકને ત્રીજો પ્ર સમાન અનુસરણ થવું જોઇએ. તેઓ આપણી કાર છે. નેમિચન્દ્રજી તેઓનું સ્વરૂપ નીચે પ્ર- સેવાની ઇચ્છારહિત હોવા જોઈએ એ માણે દર્શાવે છે.
કારણે આપણી સાથે તેઓના વ્યકત ' અર્થાત
કરાર નથી, કેમકે ઈચ્છા હોય ત્યાં જ રંપરા ની મજા મજાવવત્ત તો વ્યકત કરાર સંભવે છે. તેના ઉપર બતા
વેલાં સ્વરૂપમાં વર્ણવેલ ગુણને માટે આપણે સાધરિ વિરુદ્ધ કાર મુનિ નો તેઓ પ્રત્યે સેવબુદ્ધિ રાખીએ છીએ,
તલ || અર્થાત આપણે તેના ગુણનું અવલંબન અર્થાત
લેવા માગીએ છીએ એટલે આપણે કરાર જે દર્શન અને જ્ઞાનથી પૂર્ણ, મોક્ષના વાસ્તવિક રીતે તેઓના ગુણેની સાથે રહે માર્ગ ભૂત, અને સદાશુદ્ધ એવા ચારિત્રને પ્ર- જોઈએ. તથાપિ ગુણેને જયાં સુધી પુરૂષ કટ રૂપી સાધે છે તે મુનિ સાધુ પરમેષ્ઠી છે; વિશેષ વિદ્યમાન છે. ત્યાં સુધી અવ્યક્ત પક્ષતે માટે તેઓને મારા નમસ્કાર છે. કાર ગણવા જોઈએ, અને જે પુરૂષના તે ગુણે
બહાદેવજી આ વાતનું સમર્થન કરતાં છે તેને વ્યકત પક્ષકાર ગણવા જોઇએ. અર્થાત આ પ્રમાણે કહે છે, “ દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર પુરૂષ અને ગુણે બન્ને જુદા પડી શકે નહીં

Page #151

સનાતન જૈન,
[ ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી.
એટલે આપણે તે ગુણેના ધારક પુરૂષ આ સમૂદાયની સેવા સ્વીકારવાને યોગ્ય એ યતિચાર્યદિને આપણી સાથે વ્યકતા વ્યક્ત કરાર વર્ગ જ્યારે ચારિત્ર શિથિલતા અને મંત્ર જ કરનાર પક્ષકાર ગણીશું, જયારે આપણે સેવક ત્રાદિમાં રોકાઈ પિતાના આવશ્યક ગુણોથી વર્ગ તેઓની સાથે કરાર કરનાર વ્યકિત પક્ષ વિમુખતા સંપૂર્ણપણે પામ્યો ત્યારે શ્રાવક સ. કાર ગણાઈએ.
મૂદાય પણ તેના તરફથી સંપૂર્ણપણે આસ્તાઆચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ પરમેષ્ઠી- રહિત થયે. જ્યારે તે યતિવર્ગ નિંદાપાત્ર-ધના ઉપર કહેલા ગુણે જે તેઓને વિશે
ર્માચારથી વિમુખ–રીતે વર્તવા લાગ્યો ત્યારે અસ્તિત્વ ધરાવતા હોય, તે તેઓ આપણને શ્રાવક વર્ગ તેના તરફ તિરસ્કાર દષ્ટિએ જોવા ત્રણે કાળ વંદનીય છે, અને આપણે તેઓની લાગ્યો. સેવા કરવા અથવા સેવક તરીકે વર્તાવા બં દિગમ્બરમાં શ્વેતામ્બરની પેઠે પણ આવો જ ધાએલા છીએ. જે બંને પક્ષકારો-જેને મજબુત પુરાવો ભટ્ટાર સંબંધીને છે. આ આપણે વંદનીય ગણી સેવા કરીએ તે આ ચાર્યાદિ પરમેષ્ઠીના જે ગુણો ઉપર કહેવામાં ચાયાદિ પુરૂષો, અને આપણે કે જેની સેવા ઈચ્છી- આવ્યા છે તે કરતાં કેટલેક અંશે રશ્ચિતપણે ઉદાસીન ભાવે આચાયૉદિ પુરૂષ ન્યૂનતાવાળા ગુણે ભટ્ટારમાં હોવાનું બંધાસ્વીકારવા ધર્માતાએ નિર્માણ થયા છે રહ છે. એક વખત
રણ છે. એક વખત એવો હતો કે દિગમ્બર તેની વચ્ચે જે “આપ લે"ના સુત્રને યથા
શાસન ભટ્ટારકેથી કીર્તિવંત થયેલું હતું. જે
શા ન્યાય સમતોલ–અમલ થાય તેજ બન્ને વચ્ચે
વખત આવા પ્રકારને હતો તે વખતે ભટ્ટારકે ને ધર્મ વ્યવહાર નભી શકે; અને નહીં તો
અને શ્રાવકની વચ્ચે “ આપ લેનું સત્ર યથા નિષ્ફળ જ જ જોઈએ.
થગ્ય પણે સચવાતું હતું; અર્થાત જ્યારે ભટ્ટા પૂર્વે બને પક્ષકારોની વચ્ચે આ “આપ
રકે પિતાનું કર્તવ્ય બરાબર કરતા હતા ત્યારે લે ના સૂત્રનું સમતોલ અનુકરણ નહીં થવાથી
શ્રાવક સમૂદાય પણું તેઓની સેવના યથાયોતેઓની વચ્ચેના ધર્મવ્યવહારને ખલેલ પહી ગ્ય પણે કરતો હતો. શ્વેતામ્બરાના યતિવર્ગની ચેલી તેના પુરાવા જૈન ઇતિહાસ બહુ દઢ રીત પેઠે જ્યારે આ ભટ્ટારક વર્ગ પોતાના આવપુરા પાડે છે. અત્યારે શ્વેતામ્બર ઉપદેશક શ્વક ગુણોથી વિમુખ થયો ત્યારે તેના તરફ વર્ગ સંવેગી આકારે માનનીય છે તેમ પૂર્વ દિગમ્બર શ્રાવક વર્ગની શ્રદ્ધા, જેમ શ્વેતામ્બર યતિના આકારે માનનીય હતું. તે સમયકે જ્યારે શ્રાવક વર્ગની યતિઓ પ્રત્યેથી દૂર થયેલી તેમ યતિ વર્ગ માનનીય હતો ત્યારે. સેવક ભાવે દૂર થઈ, અને આજે થતિ વર્ગ પ્રત્યે જેમ તેઓ પ્રત્યે વર્તનાર શ્રાવક સમુદાય, અને સૈ વેતામ્બર શ્રાવક વર્ગની ઉપેક્ષા અથવા વા સ્વીકારનાર એવા ઉપદેશક વર્ગ–આચાર્યથી તિરસ્કાર બુદ્ધિ થયેલી જોવામાં આવે છે, તેમ માંડી સાધુ પર્વત–વચ્ચે “ આપ લે ” ના દિગમ્બર શ્રાવકેની ભટ્ટાર પ્રત્યે જોવામાં સત્રનું સમતલ અનુસરણ નહીં થવાથી બને આવે છે. વચ્ચેને ધર્મવ્યવહાર પડી ભાગેલો; અર્થાત અમે આ બે ઐતિહાસિક પ્રમાણે આપ્યાં પતિ વર્ગમાં આચાર્યાદિથી માંડી સાધુ પુરૂષ છે. અને તે દ્વારાએ “આ પલે " ના સિદ્ધાંપર્વતના જે ગુણો ઉપર કહી ગયા તે ગુણો તનું અનુસરણ યથાયોગ્ય પણે ન સાચવવાથી નું અલ્પત જેમ જેમ થવા લાગ્યું તેમ તેમ જે પરિણામ આવે છે તે દર્શાવ્યું છે તેને સેવક તરીકે વર્તનાર એવા શ્રાવક સમૂદાયની હેતુ એટલો છે કે વર્તમાનમાં જૈન મુનિએ શ્રદ્ધા તેઓ પ્રત્યેથી ઓછી થવા લાગી. શ્રાવક અને શ્રાવક સમૂદાયની વચ્ચે “આપ લે અને

Page #152

ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી.]
ન
નિયમ સમતોલ ચાલે છે કે નહીં ? અને ચાલતા હાય તા ભવિષ્યમાં તે બન્ને પક્ષકારાની વચ્ચે વ્યવહાર કેવા થવે! સંભવનીય છે તેના વિચાર કરવાનુ ક્ષેત્ર શાસનહિતવિચારાતે સૂજે.
મુખ્યલેખ.
પૂર્ણ અને અખંડ દશામાં માનતા નથી એમ કહેવું એમાં તેને અન્યાય આપવા જેવું કાંઇ ગણી નહીં શકાશે. જ્યારે સંપૂર્ણ અને અખંડ દશા માને નહી ત્યારે તેઓ પ્રત્યે જે અખંડ અને સંપૂર્ણ સેવક ભાવ રહે એમ પણ મનાય નહીં, અને જ્યાં સંપૂર્ણ અને અખંડ ભાવની ગેર હાજરી ત્યાં એમ કહે
૧૪૭
આ તો કાઇથી પણ ઇનકાર કરી શકાય એવી વાત નથી કે, જૈનના દરેક ગચ્છ કે પથમાં એવી ક્યાદ ચાલુ થઇ છે કે, જૈનવું કે આપ લે ''નું સૂત્ર બરાબર અનુસરાય ઉપદેશક વની સ્થિતિસુધારણાની જરૂર છે. છે, તે તે સત્યથી દૂર ગયા એમ સ્વીકારવું ફ્રેંટલાક જહાલ વિચાર—ધરાવનારાએ તે તે જોએ. આ સ્થળે બન્ને પક્ષકારેએ “આપ સુધારણા પ્રત્યે એટલા બધા ભાર મૂકે છે કે, લે”ના સુત્રનું યથા સેવન ન કર્યું. હાઇનેજ તે માસમે અને કમેાસમે ઉપદેશક વ આ સ્થિતિ ઉત્પન્ન થઇ ગણાય. જે ગુણા પ્રત્યે સખત આક્ષેપે કરે છે; મવાલ—મધ્યમ માટે અથવા જે ત્યાગી ઉપદેશક વર્ગનું સ્વવિચાર ધરાવનારાએ કઇંક સભ્યતાપૂર્વક રૂપ શાસ્ત્રકારોએ નિર્ણિત કર્યું છે જે પરમે. આ સંબંધે વિચારે દર્શાવે છે. શાસનને લેાક હીનું સ્વરૂપ ઉપર વર્ણવતાં અમે કહી ગયા દૃષ્ટિમાં અવનત દશામાં ન ખનાવવા ઇચ્છતા, તેમાં જેટલે જેટલે અંશે ન્યુનતા તેટલે પરંતુ સાધુ દશા સુધારણાના ઇચ્છક વિચાર તેટલે અશે.શ્રાવક સમૂહની સેવકવૃત્તિમાં ન્યુવાના તે સબધે પ્રસ`ગપ્રાપ્તિએ ગભીર ભાવે નતા ઉત્પન્ન થવીજ જોઇએ એમ . “ આપ વિચાર ચલાવે છે. ભકતા ઢાંક પીછેાડી કરી લે ”ના સિદ્ધાંત સિદ્ધ કરે છે. આ વાત જો મનમાં દાઝે છે. આમ અનુક્રમે સ્થિતિ છે એ વમાન ત્યાગી જૈન ઉપદેશકેા ધ્યાનમાં રાખી વાંતર્તી તાં કાથી પણ ના પાડી શકાય તેમ કામ નહીં લે, તે। ભવિષ્યમાં, ભૂતકાળમાં નથી. સાધુ સુધારણાની આ રીતે જહાલ કે જેમ યતિવર્ગ પ્રત્યેથી શ્રદ્ધામાં ન્યૂનપણું થઇ મવાલ અથવા વિચારશીલ કે ભકત ગમે તે ગયું હતું તે પ્રમાણે થયા વિના રહેવુ સંભવહાય, પણુ જરૂર સ્વીકારે છે એમાં તે ના નીય નથી. અમારાં આ વચના અત્યારે તા પાડી શકાય તેવું છેજ નહીં. જો એમ કદાચ કડવાં પણ લાગશે, તથાપિ ભવિષ્યમાં છે તેા પછી વ્યાજબી રીતે પ્રશ્ન એ એ વચના સાચાં હતાં એમ જણાયા વિના ઉદ્ભવવા જોઇએ કે, જયાં સુધારણાનેા રહેશે નહી એવી અમને ખાત્રી છે, કારણ કે અમને અર્થશાસ્ત્રીય અવકાશ છે ત્યાં મૂળ સ્થિતિમાં યથાર્થતાના આપ લે ” ના સત્રમાં ભંગ થયેા છે કે નહીં ? અર્થાત સાધુ દશાની એટલા બધા વિશ્વાસ છે કે, તે દ્વારાએ બધા જે સ્વરૂપતા શાસ્ત્રકારાએ કહી છે તેમાં યથા- યેલા અભિપ્રાયને અમે ખાત્રી રૂપજ માનીએ તા સચવતી ઓછી થઇ છે કે નહીં ? જ્યાં છીએ. અત્યારે વિનીત, ઉદ્દામ કે ભક્ત ગમે સાધુદશાસુધારણાની આવશ્યકતા સ્વીકારવા-તે વર્ગના જૈન અનુયાયીઓ સર્વ કાઇ સાધુ માં આવે છે, અથવા ઇનકાર કરવામાં નથી સુધારણાની જૈનમાં જરૂર છે એવેા વિચાર ધઆવતી તે એમ બતાવે છે કે, સાધુ દશાનીરાવે છે તેજ એમ બતાવે છે કે, આપણને નિર્ણીત કરેલ સ્થિતિમાં ફેરફાર થયેા છે, આપણે જેની સેવના કરીએ છીએ. એવા ત્યામતલબ કે જે સાધુ સુધારણાની તરફેણુ ગી ઉપદેશ તરફથી આપણી સાથે “આપ કરે છે તે સાધુ દશાની વમાન સ્થિતિ સ લે”નું સૂત્ર અખંડપણે સચવાતુ ન હાવુ' જોએ.
..

Page #153

૧૪૨
સનાતન જૈન.
એટલે જેટલુ મલવુ જોઇએ તેટલું મળતુ
નથી.
ગ્રંથકાર વળી કહે છે કે,
અને
જેટલી દુષ્ટ વસ્તુ જગમાં છે તેટલી . વસ્તુવડે તે દુષ્ટ માર્ગને પામેલા એટલે ઉન્મા ગે ચાલનારા એવા લિંગધારીઓનું મન કર છે. જો અતિશય ક્રર વસ્તુવડે તે લિગધારીઆનું મન ન નિપજાવ્યુ હાત, તે। તેમના મનની અતિશય ક્રૂરતા કયાંથી હાત, કારણુ કે, ખીજાં સાધારણુ લાકના મનને જે વસ્તુ સામગ્રીથી બનેલી છે તે વસ્તુ સામગ્રીથી તેના મન બન્યાં હાત તા આ પ્રકારની જે અતિ
જેઓએ દરેક ધર્મના ધર્મગુરૂ ઉપદેશ લેનાર વર્ગ વચ્ચે ભૂતકાળમાં માપ લે”ના સૂત્રના ભંગ થવાથી થયેલ ખેંચતાણુના ઇતિહાસના અભ્યાસ કર્યો હશે તેને માલમ હશે કે, દરેક ધર્મમાં એવા અનેક પ્રસંગા બ ન્યા છે કે, ઉપદેશ લેનાર વર્ગને જ્યારે જ્યારે પેાતાને આપ લે”નુ સુત્ર ઉપદેશ તરફ થી અખંડપણે સચવાતું નથી એવુ ભાન થયેલું ત્યારે ત્યારે પરસ્પર સેબ્સસેવકભાવ આ થઈ ગયેલા. તે એટલે સુધી કે, ઉપદેશ લેનાર જે સ મુદાયના પૂર્વજોની જે ઉપદેશ દેનાર સમૂદાય પ્રત્યે ઇશ્વર તૂલ્ય શ્રદ્ધા હતી એ દૂર થયેલી; એટલુંજ નહીં પણ તે પ્રત્યે તિરસ્કાર થયેલા. ખીજા ધર્મના દાખલાઓ ટાંકવાનું નહીં કરતાં માત્ર જૈનનાજ દાખલા ટાંકવાનું કરીએ. ચૈત્યવા સીએ પ્રત્યે શ્રદ્ધા દૂર થઇ વા તિરસ્કાર થયેલા તે નવાંગી ટીકાકાર શ્રી અભયદેવસૂરિ-કર એવુ લિ ંગધારીઆનું મન છે.”
A
...
ક્ષય કરતા તે ન હોતઃ કારણ કે જેવું કારણ તેવુ કા હૈાય છે. કાણુના ગુણ કાર્યમાં આવે છે, કેમકે વડના ખીથી લીંબડાને અ ક્રૂર નીપજતા નથી. જે સમસ્ત કાલકૂટ ઝેરના
આકરા ૬ળીઆથી નવપલ્લવને તત્કાળ નાગ કરે
ના શિષ્ય મહાકવિ શ્રી જિનવલ્લભસૂરિ પ્રણીત સધ્ધ પટ્ટેક” ઉપરથી નીચલા શબ્દે લઇએ છીએ તે ઉપરથી ૨૫થ જણાશે
“ એ લિંગધારીઆ તા. સર્વ પ્રકારે જિન માર્ગના વૈરી છે. એટલે ભગવતના માર્ગના બૈરી છે. તે ઉલટા જૈન દર્શનના ઉપહાસ કરાવનારા છે. જૈન દર્શનને સન્મુખ થયેલા છે. તેમનુ વિમુખપણું કરવું ઇત્યાદિ દોષે કરી જિનશાસનના હાનિ કરવાના કારણિક છે માટે વસ્તુતાએ એ લિ ંગધારી જિન મતના ઉ
ચ્છેદક છે; કારણ કે તે લિંગધારીઓના અપરાધે કરી ચંદ્રમાના કિરણ જેવું ઉજળુ જિન શાસન તેને વિષે લેાક ઉપહાસ કરે તથા જૈન માર્ગથી વિપરીતપણું પામે ત્યાદિ ઇત્યાદિ દોષ પ્રગટ થાય છે. આ કારણથી સિદ્ધાંતને વિષે એવા પુરૂષા અનતસ સારી હ્યા છે; કારણ કે અતિશ્રય-મહા પાપી છે તેથી* -
[ ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી
એવું જે વિષ, તેવુ લિંગાધારીઓનુ મૃત બને છે; અર્થાત્ કાલકૂટ ઝેરથી પણુ અતિશય
સમરત કાળકૂટ પ્રેમથી પણુ લિંગધારીના મનની ક્રૂરતા નથી બતાવાતી એમધારી ગ્રંથકાર કહે છે કે,
ઝેરી સર્પના સમૂહ વડે, સમસ્ત ક, સમસ્ત “ સમસ્ત પાપના સમુહવડે, સમસ્ત મહા મનની પીડા અને સમસ્ત રાગ તથા પાપગ્રહ એ સર્વે દુષ્ટ સામગ્રીવડે એ લિંગધારીઓનુ સારા માર્ગોને હણનારૂ મન નીપજયુ છે.”
લિ...ગધારીઓના વચન પણ સાંભળવા યેાગ્ય નથી એમ બતાવતાં આચાર્ય મહારાજ કહે છે કે,”
“ એ લિંગધારીઆ નિશ્ચયે જિનમાર્ગ પ્રત્યે દુષ્ટ છે. એ લિંગધારીઓના ઉન્માર્ગ પ્રતિ પાદન કરનારાં વચન પેાતાને કાને જે સાંભળે છે તે પુરૂષ કાનવાળા ક્રમ કહેવાય? વળી હ્રદય સહિત. પણ કેમ કહેવાય ? જે હ્રદય શૂન્ય હાય તેને હૃદય. સહિત ષણુ પ્રેમ છીએ ?”

Page #154

હિસેમ્બર-ફઆરી. )
મુખ્યો.
એક સમયે જેના પ્રત્યે ઇશ્વર તૂલ્ય બુદ્ધિ સંપૂર્ણ સેવા લેવાની જ એકાંત બુદ્ધિ રાખી હતી એના અનુયાયીઓએ ચૈત્યવાસી થઈ શ્રાવક અને પિતાના ઉત્તમ જ્ઞાન ચારિત્રાદિ દ્વારા સમૂહની સાથે “આપ લે” નાં સૂત્રનું યથા- આપવા યોગ્ય અનુકરણીય જીવન ન આપ્યું એ પાલન ન કર્યું તેના પરિણામે ચયવા- તેના પરિણામે તેના તરફ ભાવ ન રહ્યો. અનું સીઓ પ્રત્યે શ્રાવક સમૂહ કેવા તિરસ્કારભાવે કરણીય જીવન આપવાનું તે દૂર રહ્યું, પણ વર્તીત થયો હતો એ પ્રદર્શિત કરવા માટે અધમ જીવન આપવાનું કર્યું એટલે કે અધમ ઉ૫લા ઉતારાઓ બસ થશે. પ્રોતિ આપવા જીવન સેવવાથી સમાજમાં, અધમતા દાખલ જેટલુંજ લેવાની બુદ્ધિ રહે ત્યારે થાય છે. કરવા રૂ૫ પિતે “આપવાની ક્રિયા કહે છે એ આપવાને બદલે લેવાની બુદ્ધિજ રહે છે ત્યારે વાતની દરકાર ન કરી ત્યારે તેના પ્રત્યે તિરપ્રીતિ રહેતી નથી; અને જયારે લેવું ઉત્તમ કાર ઉત્પન્ન થયો. કહેવાનો મતલબ એજ છે અને આપવું અધમ એવે વ્યવહાર કરવામાં કે, પ્રાણી માત્રમાં આ “આપ”ને અબહાર આવે છે ત્યારે તિરસ્કાર ઉત્પન્ન થાય છે. ચાલે છે, અને જે પરિમાણમાં અપાય તે ૫." ચૈત્યવાસીઓએ શ્રાવક સમૂહ પાસેથી તેઓની રિમાણમાં લેવાય છે.
ગ્રહસ્થલિગે સિદ્ધપદ નહીં સ્વી કારનાર એવા દિગમ્બરમાં જે પરિમાણમાં ગૃહસ્થ વિદ્વાને ઉત્પન્ન થાય છે તે પરિમાણમાં તે લિગે તે પદ સ્વીકારનાર એવા શ્વેતામ્બરામાં ઉ૫ન કેમ થતા નથી?–શ્રીમાન
રાજચંદ્રના વિચારે પ્રતિ પ્રમોદ
અમોએ અમારા છેલ્લા અંકમાં શ્વેતા બનાવ્યું છે છતાં, સિદ્ધપદનું પાત્ર ગૃહસ્થ અર અને દિગમ્બર સંપ્રદાયમાં પૂર્વે જેવા લિંગ બનાવ્યું નથી એવા દિગમ્બરેમાં ગૃહવિદ્વાને ઉત્પન્ન થતા હતા તેવા હાલમાં કેમ સ્થ વિદ્વાનો પૂર્વ ઘણું થયા છે, અને થતા નથી એ સંબંધી એક એતિહાસિક આ વર્તમાનમાં પણ તે સંપ્રદાયમાં વેતામ્બર લોચના લખી હતી. અમે એ તે લેખમાં બ- કરતાં વિશેષ ગૃહસ્થ વિદ્વાને જન્મવાને હુધા ત્યાગી મહાત્માઓ ઉત્પન્ન કેમ થતાં નથી સંભવ છે. જ્યારે ગૃહસ્થલિગે સિદ્ધિપદ એ સંબંધી ઈતિહાસ દષ્ટિએ વિવેચન કર્યું સ્વીકારતા એવા વેતામ્બરમાં ગૃહસ્થ હતું. ગમે તે બહુ શ્રત હોય કે અલ્પ મૃત વિદ્વાન દિગમ્બરોના પરિમાણમાં ઉત્પન્ન જેની હેય તે જાણતા હોવા જોઈએ કે, આ નથી થતા એ આશ્ચર્ય સાથે વિચારવા મા ત્મપદની સંપૂર્ણ સિદ્ધિ જૂદા જૂદા લિગ થ પ્રશ્ન થાય છે. અમારા છેલ્લા અંકના ઉક્ત : વાનું જૈન શાસ્ત્રકારોએ નિરૂપણ કર્યું છે. આ લેખમાં ઈતિહાસ દૃષ્ટિએ જે વિવેચન કર્યું નિરૂપણ કરવામાં પશુ વેતામ્બર અને દિમ હતું તેમાં તામ્બરે કરતાં. દિગમ્બરમાં વિ :
અરે જૂદા પડે છે. વેતામ્બરોએ એમ નિર- શેવ ગૃહસ્થ વિદ્વાને થયા છે અને થવાને સ... પણ કર્યું છે કે, ગૃહસ્થલિંગે પણ સિદ્ધ ભવ છે એમ બતાવ્યું હતું અને એમ બને થવાય. આ વાતની દિગમ્બરે ના પાડી એમ તાવવામાં અમે તે સંપ્રદાયમાં એવાં, કયાં તકહે છે કે મુનિ લિંગે સિદ્ધ થવાય. વેતાબ- રહેલાં છે તે સંબંધી થોડીક ચર્ચા રોએ લિંગને પણ સિદ્ધ પદનું પાત્ર કરી હતી,

Page #155

સનાત હૈ.
[ ડિસેમી .
આવા પ્રકારની ચર્ચા કરતાં અમે એમ ભુજ નાના પરિમાણમાં ગૃહસ્થ જિલ્લાને જણાવ્યું હતું કે, દિગમ્બર સંપ્રદાયે એકાંત થયા છે. , દિગમ્બર મુનિ દશાને જ સ્વીકાર કર્યો, અને તે આ પ્રકારનો સાર જેમાં રહ્યો હતો તેવા સવીકારાનુસાર વતી શકાય નહી એવાં દેશ,
પ્રકારની ચર્ચા અને છેલ્લાં અંકમાં કરી હતી. કાળાદિને થગ થતાં, દિગમ્બર મુનિઓની ઉ
આ બાબતમાં અમે આજે વિસ્તારથી વિપત્તિ થઈ નહીં. જયારે, આ રીતે, મુનિયોગ
* ચાર કરવા ઈચ્છીએ છીએ. “સ્વાશ્રય” અને બહુ અ૯૫ થઈ જતાં ગૃહસ્થ સમુદાયને પા અને સ્વાવલંબન ”ની ગેરહાજરીએજ એતાના સ્વધર્મ રક્ષણાર્થે સ્વાશ્રય અને સ્વાવલ, તામ્બરમાં દિગમ્બરોના જેટલા ગૃહસ્થ વિના બનને નિયમ, સવાભાવિક રીતે શોધ પડ્યા; ઉત્પન્ન કર્યા નથી એમ મુખ્યતાએ અમે મા અને સ્વાશ્રય અને સ્વાવલંબન તો એવાં નીએ છીએ છતાં તે ઉપરાંત કેટલાક બીજા છે કે, જે પોતાના બળ ઉપર ઉભા રહેવાનું કારણે પણ રહ્યાં છે. તેને “સ્વાશ્રય અને શીખવે છે એટલે ગૃહસ્થ સમૂદાયે પિતાના “સ્વાવલંબન” ના કારણોના વિસ્તાર સાથે બળે ઉપર ઉભા રહેવાનું કરવાથી શાસન હિ- અહીં વિચાર કરીશું. તાર્થે જે પ્રયત્ન મુનિવર્ગને વિશેષે કરવાં જે
અમે હવે પછી “દિગમ્બર ગૃહસ્થ વિતાઇએ તે પોતે કરતાં શીખ્યા; અને તેમ થવા નો અને તેઓની કૃતિ” એ મથાળાને એક થી તે સંપ્રદાયમાં ઘણી મોટી સંખ્યામાં 5 વિષય પ્રકટ કરીશું તે ઉપરથી જણાશે કે દિ હસ્થ વિહામો થયા છે. આથી ઉલટું, શ્વેતા- ગમ્બરમાં ઘણી મોટી સંખ્યામાં ગૃહસ્થ વિ.
મ્બર આખાયમાં દેશકાળાદિ પ્રમાણે મુનિ- ધાનો થયા છે. આથી ઉલટું અમે શ્વેતામ્બર દશાનું રક્ષણ થઈ શકે એવાં તત્વ રહેલાં છે. ઇતિહાસ લઈને જોઈએ છીએ તે તેમાં ગૃહવાથી, તેમાં મુનિઓની મોટી સંખ્યા ઉત્પન્ન સ્થ વિધાન કોઈ છુટાછવાયા થયેલા જણાય છે. થતી રહી મુનિઓ દ્વારા જ્ઞાનદાન થતું હોવાથી જે શ્વેતામ્બરેના ગૃહસ્થ વિદ્વાન તરીકે, કાળે કરી, ગૃહસ્થ સમૂદાયે તેઓનાજ અવલં- કોઈએ કીતી અમર કરી હોય તે તે માત્ર બને ચાલવાનું કરી દીધું; કેમકે જીવની કાંઈ. ધનંજય મહાકવિ, તથા ધનપાળ મહાકવિએ કે એવી કૃતિ પડી જાય છે કે, જ્યારે બી જ કરી છે. શ્રીમાન રાજશેખરજીએ તે ધનજાઓનું અવલંબન મળતું રહે છે ત્યારે સ્ત્રી- જય મહાકવિની નીચે પ્રમાણે પ્રશંસા કયોશ્રય અને સ્વાવલંબન ઉપર ઉભું રહેવાનું ભૂલી નું ઈતિહાસ જણાવે છે. જાય છે. મુનિ વર્ગનું અવલંબન ચાલુ રહે.
विसंधाने निपुणता, सतांचके धनंजयः । વાથી પોતાના આશ્રય અને પોતાના અવલ
यया जात फल तस्य, सतां चक्रेधनंजयः ॥ બન વડે ચાલવાનું આ રીતે શ્વેતામ્બર ગૃહ,
प्रमाण तकलं कस्य, पूज्यपादस्य लक्षणम् । સ્થ સમુદાયમાંથી ધીમે ધીમે ઓછું થઈ ગયું;
घिसदानकवेः कायं रत्नत्रय मकंटम् ॥ ३ અને હવે સ્થિતિ એવી લગભગ આવી ચૂકી છે કે, લગભગ મુનિઓના આલંબનના આશ્રોત
ધર્મ નામના બ્રાહ્મણ મા કવિએ ધર્મ થઈ ગયા છીએ. મુનિઓના આલંબનને આ
પાળ કવિની પ્રશંસા પણું ઉત્તમ રીતે આ શ્રીત થઈ જતાં, દિગમ્બરોના ગ્રહ. વિડતા પ્રમાણે કરી છે – દિપિતાને વિષે સંપ્રાપ્ત કરવાને ઉત્સુક રહેતા સંવાદ વાહિતિ ,ધનપ િપિથેનિધિ તેવા વેતામ્બરમાં ન રહ્યા અને પરિણામ એ રિતીતિ નત્તિ નતિનિશ્ચિતi ભાવ્યું કે “વેતાંબરમાં, દિગમ્બરે કરતાં છે. આ બે સાહિત્ય વિદ્વાને ઉપરાંત છુટા

Page #156

ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી
મુગલેખ,
વિયા છવાયા જુદા જુદા પ્રકારના વિષયરાગી ગૃહ કે, જેમ સાધુએ પિતાની સાધુ (સાખી એ. સ્થ વિદ્વાન શ્વેતામ્બરેમાં પણ થયા છે ત. તર્ગત થાય છે) તરીકેની સંપૂર્ણ ફરજ બથાપિ જે પરિમાણમાં દિગમ્બરોમાં થયા છે તે જાવી ચતુર્વિધ સંધના એક મજબુત પાયા - પરિમાણમાં તે શ્વેતામ્બરમાં થયા નથી એ રીકે વર્તવાનું છે. તેમજ શ્રાવકે ( શ્રાવિક નિસંશય ઐતિહાસિક પ્રમાણ છે.
અંતર્ગત સમજવી) પિતાની શ્રાવક તરીકે અમે આ લેખ પ્રારંભે કહી ચૂક્યા કે ફરજ અખંડપણે બજાવી ચતુર્વિધ સંધના અમારી અપમતિ પ્રમાણે વેતામ્બરમાં દિ. એક મજબુત પાયા તરીકે વર્તવાનું છે. તે સાધુગમ્બરોના પરિમાણમાં ગૃહસ્થ વિદ્વાને ઓછા પરમેષ્ઠી દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલ પરાલંબનના તઉત્પન્ન થાય છે તેનાં કારણે તે સંપ્રદાયના વન અનુસરણને લઈને વત્તી ન શકાયું; અને બંધારણના નિયમો ઉપર આધાર રાખે છે. ને છેવટે કમે ક્રમે પરાવલંબનના કારણે પોતા વેતામ્બરે એ દેશકાળાદિથી સાચવી શકાય ની મેળે જ્ઞાન પરિચય કરવાનું ઓછું થઈ જ એવું સાધુ ચારિત્ર નિરૂપણ કર્યું તેને પરિતાં અજ્ઞાન દશ પામતે ગયો. આમ થતાં ણામે શ્વેતામ્બરમાં જેનને વિજયપતાકા ફેર પછી તેમાંથી વિદ્વાન કયાંથી ઉત્પન્ન થાય? વનાર સંખ્યાબંધ ત્યાગી મહાત્માઓ ઉત્પન્ન દિગમ્બરમાં ઉત્કટ ચારિત્ર મર્યાદા એજ થયા; કે જે સંબંધે અમે અમારા છેલ્લાં અં- સાધુ ચારિત્ર એ નિયમ અખંડપણે સેવ
મા વિસ્તારથી બોલી ગયા છીએ. આથી ઉં. વાના અભિપ્રાયે ક્રમે ક્રમે સાધુઓની ઉત્પલટું દિગમ્બરોએ દેશકાળાદિથી સાચવી શકાય તિ લગભગ બંધ જેવી કરી દીધી છે. દિગમ્બતેને સાધુ ચારિત્ર ન ગણતાં ઉત્કટ ચા માં સાધુ ઉત્પતિ લગભગ બધ જેવી થતાં રિત્ર મર્યાદા નિરૂપણ કરી એટલે તે. ગૃહસ્થ વર્ગને એક અપેક્ષાએ, સાધુજની - મથિી સાધુ મહાત્માઓ ઓછા ઉત્પન્ન કલ્યાણકારી વાણી અને શાંત ચારિત્રકાર - થવા લાગ્યા અને અત્યારે તે લગભગ ૧૫- તામ્બરાને જે લાભનો પ્રવાહ મળ્યા કે તે ત્તિજ બંધ થઈ જાય છે. વેતામ્બરમાં (દિગમ્બરોને ) ન મળતાં તારો મા સાધુ મહાશયની ઉત્પત્તિ મોટી સંખ્યામાં ધર્મ ચુસ્તતા તેમાં રહી ન શકી; કેમકે જે ઉત્પન્ન થતાં ગૃહસ્થ વર્ગને એક અપેક્ષાએ શ્વેતામ્બરો જેવી ધર્મ ચુસ્તતા અખંડપણે મહાન લાભ એ થશે કે તેઓની કલ્યાણકારી રહી હેત દિગમ્બર નાનુયાયીઓ લિંગાયત વાણી અને શાંત ચારિત્રધારાએ ગૃહસ્થ વર્ગ આદિ સંપ્રદાયને અનુસરત નહીં. આ અપે. ધર્મ ચુસ્ત રહે. બીજી અપેક્ષાએ જોઈએ, તે ક્ષાએ સાધુજીના અભાવે દિગમ્બર સંપ્રદાયને એ પરમ વિતરાગાનુયાયી મુનિઓના આલંબને, ઘણી હાનિ થઈ છે. હવે બીજી અપેક્ષા લઇએ ગૃહસ્થ વર્ગ પરાશ્રય અને પરાલંબન ઉપર તે સાધુજીનો અભાવ થતાં શ્રાવક સમુદાય આધાર રાખત થયો. જેનું પરિણામ એ આ. પિતાના આશ્રય અને પિતાનાજ અવલંબન વ્યું કે, જૈનમાં ચતુર્વિધ સંઘ કહે છે તે ઉપર ઉભા રહેવાનું શીખ્યા અને તેના સંધના, સાધુ સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકારૂપ સ્વાવલંબન અને સ્વાશ્રયના પ્રતાપે ગિમ્બર ચાર સમાન ( અલબત, તિપિતાના ધર્મ સંપ્રદાયમાં અનેક સમર્થ ગૃહસ્થ મહાત્માએ કર્તવ્ય પ્રમાણે) પાયા હોવા જોઈએ તેમાં ઉત્પન્ન થયા. શાક અને શ્રાવિક રૂ૫ પાયા તે પિતાને એક એ નિયમ પ્રવર્તે છે કે, જેની વિષે નિબળા ઉત્પન્ન કરી કહેવાનો મતલબ ન ચાલી શકે તેવી જરૂરીયાત અસ્તિત્વ ધરા

Page #157

સનાતન જન
| ડિસેમ્બર-ટ્યુઆરી, વતી હોય અને તેની ઉપેક્ષા કરવામાં આવે. પરિણામે દિગંબરામાં અનેક મહાન ગૃહસ્થા, છતાં પણ તે બીજ આકારે સ્વીકાર્યા વિના ચાર્યો, પંડિત, વગેરે. ગૃહસ્થ સમદાયમાં, ચાલતું નથી, અને જો સ્વીકારવામાં ન આવે ઉત્પન્ન થયા છે. - તે તેનું ફળ ઘાતક આવે છે. દિગમ્બર દશા શ્વેતામ્બરોમાં મુનિના આશય અને ઉપર દઢ રહેતી વખતે દિગંબરોએ તે વખત- અવલંબન રૂ૫ બળવાન સહાયતાના ની ભવિષ્યની ન ચાલી શકે તેવી જરૂરીઆ કારણે સ્વાશ્રય અને સ્વાવલંબન ઉપર તેને વિચાર ન કર્યો કે, લોક ધર્મ માર્ગના આધાર રાખનાર શ્રાવક સમૂદાય ઉત્પન રક્ષણ માટે શ્વેતામ્બર જેવી મુનિ દશાની પણ ન થશે. જેનું પરિણામ તે સંપ્રદાયમાં જ્ઞાન આવશ્યક્તા છે. આ વિચાર ન કરવાના કારણે માર્ગ શ્રાવક સમુદાયને વિષે નિર્બળ થઈ જતાં વેતામ્બર દશા જેવી લોક ધર્મ માર્ગની રક્ષ- માન ઉપજાવે તેવી સંખ્યામાં ગૃહસ્થ વિદ્વાને કે દશા પ્રત્યે દિગમ્બરની પ્રથમ તે ઉપેક્ષા ઉત્પન્ન ન થવારૂપ આવ્યું. એક તરફથી આ રહી, પરંતુ ક્રમે ક્રમે એ જરૂરીઆત તેણે રીતે ગૃહસ્થ વિદ્વાનોની ઉત્પત્તિ થવાનું બંધ આકાર ફેરે સ્વીકાર્યા વિના ચાલ્યું નહીં. દિગથયું; અને બીજી તરફથી જે થયું કે, પરાવમ્બરોમાં એક ચહરWાચાર્ય નામનું પદ છે. લેબની અને જ્ઞાન ભરપૂર નહીં એવા શ્રાવક જે પદ ધારી મહાશયો પ્રતિ શ્રાવક સમૂ- સમુદાયમાં પરાશ્રય અને પરાવલંબને માત્ર દાય નમસ્કરાદિ ભાવે વર્તે છે. બહુધા આ શ્રદ્ધા ગુણજ ઉત્પન્ન કર્યો. શ્રદ્ધાનો એ ગૃહસ્થાચાર્યો વેતામ્બર કરતાં કંઈક વિશેષ સ્વભાવ છે કે તે જેના પ્રત્યે સ્થિર કરવામાં આકરી પ્રતિમાઓ ( પડીમાઓ ) ધારી આવે છે તે વર્ગ જ્ઞાનમયી હોય તે પરમહોય છે, અને તે ધર્મ પ્રભાવ અથે ન ચાલી પકારક ફળ અપાવે છે; એટલે શ્રદ્ધા ગુણની શો એવી આરંભ ક્રિયાઓ કરાવે છે. વેતા પ્રસંશા કરવી યોગ્ય છે, પરંતુ શ્રદ્ધા યોગ્ય મ્બર મુનિ કરતાં કેટલેક અંશે જનતાવાળું પાત્ર પ્રત્યે સ્થિર કરવામાં આવે છે કે અમે ચારિત્ર આ ગ્રહસ્થાચાનું હોય છે. આવા પાત્ર પ્રત્યે તે નક્કી કરવા માટે તે તરવસં. પ્રકારના ગ્રહસ્થાચાર્ય પદનું તત્વ દિગમ્બરો સર્ગિત હેવી જોઈએ. મતલબ કે શ્રદ્ધા એવા ને સ્વીકારવું પડયું; એટલે કે આકાર. કેરે પ્રકારની જોઈએ કે, જેમાં તવોના અંશે વતામ્બરના વિચારને અનુકળ લેક ધર્મ રક્ષ- રહેલા હોય; જે તત્વોના અંશે તેમાં ન હોય | માટે એવું આ ગ્રહસ્થાચાર્યનું પદ તેને તે તે જડવવાળી શ્રદ્ધા કહેવાય છે. જો કે કબુલવું પડયું. ગમે તે દિગમ્બરોએ આકાર સર્વથા અનાસ્થા હોય તેના કરતાં જડત્વવાળી રે શ્વેતામ્બરોના અભિપ્રાયનુકુળ દેશકા- શ્રદ્ધા હોય તે પણ ઉપકારક છે, છતાં જડત્વળાદિની જરૂરીયાત માટે આ ગ્રહસ્થાચાર્યનું વાળી શ્રદ્ધાના પરિણામે જ્ઞાનને અંધકાર. પદ સ્વીકાર્યું; અથવા તે એવા પદની રચના થઈ જાય છે, અને જ્ઞાનને અંધશ્રર થતાં તેઓએ દેશકાળાદિની હાજત ઉપરથી ન કરતા શ્રદ્ધા રાખનાર વર્ગ પ્રત્યે, જેના પ્રત્યે શ્રદ્ધા સ્વતંત્રપણે કરી હોય પણ આટલું તો ખરૂ રાખવામાં આવે છે તે વર્ગ, સત્તા ધારી થઇ છે કે, દિગંબર મુનિના અભાવે, અને લોક જાય છે. આપણે સર્વ કોઈ જાણીએ છીએ માર્ગના હિતાર્થે આવા પદની લેજના કરવાથી કે કેટલાક ભકિત (લોક દૃષ્ટિની ભકિત) ગૃહસ્થ વર્ગ પોતાના આશ્રય અને અવલંબન ભાગે પંથેના અનુયાયીઓમાં . જડત્વવાળી ઉપર ઉભા રહેવાનું શીખે અને તેને જ શ્રદ્ધાના તત્વને લઈને તે. ભકિત ભાગના ગુરૂ

Page #158

ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી
મુખ,
ની સત્તા અનયાયીઓ ઉપર રાજકર્તા પ્રકારે ચારિત્ર પાલન થાય છે. જે જ્ઞાનસંપત્તિ કરતાં પણ વધારે એવી એક ઇશ્વરી સત્તા નિર્મળ હેય તે ચારિત્ર પણ એને અનુકુળ પ્રવર્તે છે. આવી ઇશ્વરી સત્તાની પ્રવૃતિના ઓળખાય અને પળાય છે. ચારિત્રસંપત્તિ કારણે અંધ શ્રદ્ધાવાન અનયાયીઓ, પોતે જ કે જ્ઞાનસંપત્તિના પરિમાણમાં જ હોય છે. જેને અનુસરે છે એવા ગુરૂ વર્ગના વિચારમાં છતાં પણ આટલો ગર્વ લીધા વિના ચાલતું સર્વસ્વ માની લઈ, દિવસને રાત્રી કહેવી હોય નથી કે, જિનેશ્વરોએ એવી અદ્વિતીય ચારિત્ર અથવા રાત્રીને દિવસ કહેવો હોય તે પણ યાજના કરી છે કે, અત્યારે ગમે તેવી ચારિત્ર કહે છે. આવી અંધ શ્રદ્ધા વેતામ્બરોમાં ને વિષે શિથિલતા આવી ગઈ હોય તોપણ ચિત્યવાસીઓના બળ સમયથી પેદા થયેલી તેના
થયેથી તેના બે ભાંગ્યું તેય ભરૂચ” એ કહેણું અનુસાર સામે ગમે તેવા પ્રકારનું શિર્ય બતાવવા છતાં
દિગમ્બરોએ દેશકાળાદિને ઓળખ્યા વિના જેની તે અત્યાર સુધી આપણામાં ઓછે વધતે અંશે
છે ઉપેક્ષા કરી એવી લેક ધર્મને માટે પરમ આવવારસા રૂપે ચાલી આવે છે. અને જ્યાં આવી સ્પકતા શ્વેતાંબર દશા ચારિત્ર અત્યારે બીજા ઇ શ્રદ્ધાની હાજરી હોય ત્યાં પછી શ્રદ્ધા રાખનાર
પણ દર્શન કરતાં શ્રેષ્ઠ છે. અમે ઉપર કહ્યા એવા ગૃહસ્થ વર્ગમાંથી વિદ્વાનો કયાંથી ઉત્પન્ન
પ્રમાણે અમારી પામર સમજણને એમ લાગે છે થાય ?
કે, નિર્બળ ગ્રહસ્થ સમુદાય નિબળે સાધ, સમૂાય એ તો દુઃખ લાગે, અથવા ન સહન
ઉત્પન્ન કરે છે, કેમકે તેમાંથી (ગ્રહસ્થ સમાયથાય, પણ આપણે નિહાળીએ છીએ કે મોટે
માંથી) તેને (સાધુ સમુદાયને) પેદા થવું પડે છે, ભાગે સાધુ વર્ગમાંથી પણ જ્ઞાનસંપત્તિ
તેમ અમને એમ પણ લાગે છે કે જે બહુજ જુન થઈ ગઈ છે. ન્યુન થવી જોઈએ
સાધુ વર્ગ જ્ઞાનસંપત્તિમાં હોય છે તેને પરિમા એ સ્પષ્ટ છે, કેમકે શ્રાવક સમુદાયમાંથી જ
ણમાંજ શ્રાવક સમુદાય પણ જ્ઞાનાદિસંપત્તિમાં સાધુની ઉત્પત્તિ છે. અને શ્રાવક સમુદાય જે
આ સ્થિતિ ધરાવે છે. એક મુખ્ય નિયમ તરીકે જ્ઞાનમાં નિર્બળ હોય તે પછી સાધઓની ઉ. અથોત ઉત્સર્ગભાવે જોઈએ, તે શ્રાવક સમદઉપત્તિ પણ તેને અનુસરી થવી જોઈએ. અમે ય સાધુ મહારાજ કરતાં જ્ઞાનસંપત્તિમાં આ આ બાબતમાં અહીં વિસ્તારથી વિવેચન ન સામર્થ્ય ધરાવનાર હોય છે, અને હવે ઈકરતાં આ વાતની સિદ્ધિ અમે ગયા વર્ષના એ, કેમકે સાધુસમૂહ વકતા તરીકે છે “મમાં “ શ્રી દિગમ્બર સંપ્રદાયની પેઠે છે. અને શ્રાવકસમૂહ શ્રેતા તરીકે છે. અને હું તામ્બર સંપ્રદાયમાં સાધુઓનો વિશેષે લોપ મૂક્ષ વકતા કરતાં શ્રેતા ઉતરતી પંકિતમાંજ થવા સંભવ છે કે?” એ મથાળાના અમારા જોઈએ; જે સાધુ મહારાજની જ્ઞાનસંપત્તિની એક મુખ્ય લેખમાં કરી છે તે વાચકને વિચાર સ્થિતિ પૂર્વના સમય કરતાં બહુધા વિશેષ લિવા વિનવીએ છીએ. જેમ જ્ઞાનસંપત્તિ સાધુ. બળતા પામી હેય, તે શ્રાવક સમૂદાયની તે, એને વિષે નિર્બળ થઈ છે એ સ્પષ્ટ છે તેમ પરિમાણમાં ઘણી જ વિશેષ નિર્બળતા પામવી આ પણું સ્પષ્ટ છે કે, જ્ઞાન સંપત્તિ ઉપર જોઈએ, એમ કહેવામાં આવે છે કે, આ વહતચારિત્ર ઓળખ અને ચારિત્ર પાલનને આ પહેરે (વટતી જતી સ્થિતિનો સમય) છે એટ. ધાર રહે છે. જે જ્ઞાન સંપત્તિ હોય તેજ લે દિવસે દિવસે સાધુજી અને તેની પાછળ ચારિત્ર કેવા પ્રકારનું જોઈએ તેની ઓળખાણ શ્રાવક વર્ગ પણ જ્ઞાન સંપત્તિમાં ઘટતું રહે થાય છે, અને તેની ઓળખાણ થયે તથા જઈએ, અને જે ઘટવાના પ્રવાહમાં રહેતા

Page #159

5.
સનતા બેન,
( ડિસેમ્બર-બ્રુિઆરી. કાય તો પછી તે (શ્રાવક સમ)મથિી ગૃહસ્થ- સાધુ ટિળ્યો ઉત્પન્ન કરવાની ઇચ્છા ધ વર્ગ વિના ઉત્પન થવાની આશા કયાંથી રાખી ને વિષે રહે છે. એ ખરું છું કે, ગૃપ શકાય ?
કરતાં ત્યાગ દશા અનેક અનેક ગુણી ખાત્માને જ્ઞાનસંપત્તિ હોય તો કોઈ પ્રકારને વિચારભેદ ઉપકારક છે, એટલે પરાત્માના કલ્યાણ કરવાની થતાં તેનું સરળતા અને તરવપૂર્વક સમાધાન કરી બુદ્ધિવાળા સાધુ મહારાજે સાધુ બનાવવાની શકાય છે; પરંતુ જ્ઞાનાભાવે જે કોઇપણ પ્રકારની કાળજી રાખે એ સ્વાભાવિક છે, પરંતુ ધણી સહેજસાજ વિચાર ભેદ થાય તે તે દૂર નથી વખત જેમ ગૃહસ્થ દક્ષામાં પુત્રાદિ સંતતિની થઈ શકતો પરંતુ તે પ્રથમ આગ્રહરૂપ અને અભિલાષા રહે છે તેમ કેટલાક સાધુઓને પછી કદાગ્રહરૂપ ગ્રહણ કરે છે. આ ન્યાયે ાિખ્યરૂપી સંતતિ વધારવાની જિજ્ઞાસા રહેતી જ્ઞાનસંપત્તિ આપણામાંથી ન્યન થઇ જતાં સંભળાય છે. તે જિજ્ઞાસા તપાસને પાત્ર છે. આપણામાં નાની નાની અનેક બાબતોમાં દુરાગ્રહો જે અંતરંગથી સંસાર પ્રત્યેથી ઉદાસીન અને મમત્વ બંધાઈ ગયા છે. થયા છે તેવા જીવોને ગૃહસ્થ કથામાંથી સાધુ અને પછી જે જે પ્રકારના મમત્વને જળ ચઢતા દશામાં લઈ જવા એ મહા ઉમઅનુસરનાર વર્ગ હોય છે તે તે પ્રકારના વા. મરનું કાર્ય છે, પરંતુ જેઓ માત્ર દેખાદેખીએ અડાઓ બંધાઈ જાય છે. પરમ વીતરાગ એવા થવા ઉપર ભરણાદિ હેતુએ સાધુત્વ સ્વીકારવાને જિનેશ્વરાએ તો એક શુદ્ધ અન” માર્ગ સ્થાને તૈયાર થતા હોય તેને સાધુત્વ અંગીકાર કરાછે હવે, તેણે કઇ અનેક ગચ્છો ભેદ કે વવું એ કોઈ પ્રસંગે જેમ લાભનું કારણ થઈ સંપ્રદાય સ્થાપ્યા નહોતા; છતાં જૈનમાં નામ પડે છે, તેમ કઈ વખત ધર્મની નિંદા થવાન લેતાં થાકી જવાય એટલા ગચ્છ અને તેના પણ કારણ થાય છે, દેખાદેખીએ અથવા ઉદર બચ્ચાંરૂપ વાડાઓ થયા છે, અને તે દરેક ગ ભરણુદિની અગવડતાએ ત્યાગી થયેલા છઅછ અને વાડાને અનુસરનાર સૌ પોતપોતાના માંથી પણ કેટલાક તેઓના પૂર્વના શુભ અભિપ્રાયને સત્ય ગણી બીજાને અસત્ય કહે ઉદયને કારણે મહા પ્રતાપી સાધુ તરીકે નીકળી છે. આવી રીતે સ્થિતિ ધરાવતા વાડાઓનું આવે છે. જ્યારે બીજી તરફ એવા પણ દાખક્ષણ કરવામાં સાધુ મહાશયો તરફથી લા બનતા સાંભળીએ છીએ કે, દધિયાદિ શાંત બીજી બધી બાબતો કરતાં પોતાનું વિશેષ વીર્ય ન થવાના કારણે ચારિત્રમાં પડવાઈ થઈ ધર્મને ઉયોગમાં લેવાય છે અને સાધુ મહારાજનું લાંછન લગાડે છે. આ બાબતની બારીક તપાવીર્ય જે રસ્તે વપરાય તે રસ્તે તેને અનુસરનાર સ કરી જોવામાં આવે છે, ક્યા છે ક્ષિા એવા શ્રાવાક સમુદાયનું પણ વપરાય એ સ્વા લેવાને પાત્ર છે, અને કયારે ૨હસ્થ થામાં ભાવિક છે; જે તેમ થાય તે શ્રાવક સમૂહના રહેવા દઈ વિધાન બનાવવા યોગ્ય છે ? તે વીર્યને વિદત્તાદિ પ્રાપ્ત કરવાને અવકાશ કર્યો. તે વિશેષ ઉપકારનું કારણથતાં તાંબરોમાં પણ થી રહે? આ કારણ પણ શ્રાવક સમૂહમાં સારા ગૃહસ્થ વિદ્વાન થવાને સંભવ રાખી શકાય, પરિમાણમાં વિદ્વાન ઉત્પન્ન થવામાં કોઇ આમ થતું ન હોવાના કાણે વેતારોમાં નસનું નથી એમ વિચારવાને સ્વીકાર્યા વિના ગૃહસ્થ વિતાન નથી થતા એમ કહેવું શું રહેવા ન જોઈએ.
નિજોખમ નથી ? આ ઉપરાંત એક કારણ એ પણ છે કે આ ઉપરાંત બીજું ઘણાં કારણો છે, પણ ગૃહસ્થ વિદાને ઉત્પન્ન કરવાની અભિલાષા કરતાં તે તે ત્યારેજ જાણી શકાય છે જયારે જ

Page #160

ડિસેમ્બર ફેબ્રુઆરી ].
મુખ્યમ,
૧૫૫
વિષયનું સૂક્ષ્મ અને સ્થિર અવલોકન કરવામાં અત્યારે તે આવું ઉત્તેજન તે દુર રહ્યું, પણ આવે; પરંતુ રોજના પરિચિત એક બે કારણે જે શ્રાવક વર્ગમાંથી કોઈ પણ જાગૃત વિચાર કરી અમે વિષય પૂરે કરીશું, સાધુ ઉત્તમ દર્શક નીકળે તો તેઓને ઘણું સહન પડે તેવી દશા ઢંકાઈ જાય એ સ્વાભાવિક નિયમ છે. સ્થિતિ આપણું સમાજ ધરાવે છે.
આપણે જેના પ્રત્યે પૂજય ભાવ રાખીએ અમારા વાંચનારાઓ જાણતા હોવા જોઈએ છીએ એવા સાધુ મુનિરાજે આપણે ગૃ- કે શ્રીમાન રાજચંદ્ર જૈન સમાજમાં હાલમાં હો ગૃહસ્થલિંગે પણ સિદ્ધ થવાને જોવામાં આવતી નવીન જાગૃતિના અંકરે ઉ. પાત્ર છીએ એ છે કે પોતાના ઉપદેશ ત્પન્ન કરવામાં પ્રથમ હતા. આજથી લગભગ આકારે કહે છતાં તેવા પ્રકારની અસર તેઓને વશ વર્ષ પહેલાં, જૈન સમાજમાં અનેક નાની હાડેહાડ હેય એવું દષ્ટિ ગોચર નથી થતું. નાની બાબતેના કલહ ચાલતા હતા. સ્થાનિક અને જે તેવા પ્રકારની અસર ન હોય તો વાસી અને તપગચ્છની વચ્ચે મુખ વસ્ત્રિકા પછી ગૃહસ્થને પિતાની શક્તિનું ભાન કરાવ. (મુમતિ), પ્રતિમા અને એક બીજાની ક્રિયાઓના નાર કેણ રહું? અને એક તરફથી જે સંબંધમાં અનેક ઝગડાઓ ચાલતા હતા; અને એ પિતાના સ્વરૂપને ભૂલી ગયા છે, અને બીજી
બીજ ઝગડાઓને અંગે પરસ્પર ગાળો દેવા જેવી રીતનું તરફથી તેઓની શક્તિનું ભાન કરાવનાર કોઈ
વર્તન પ્રવર્તતું હતું. અમને સ્મૃતિ બરાબર ન હોય ત્યારે પછી તે વર્ગમાં વિદ્વાને ઉપ
પ્રવાહમાં લઈ જતી હોય, તો અમને યાદ છે,
કે, એક સ્થાનકવાસી ગ્રંથમાં અભયદેવસૂરિ ન થવાનું ક્યાંથી બની શકે? અસાધારણ
જેવા મહાત્માનું નામ “અભવ્યદેવ કહેવામાં મહાત્મા પુરૂષો આપણને આપણું સ્વરૂપભાન કરાવતા હતા, એટલું જ નહીં પણ આપણે
આયથી અભયદેવ જેવા ખેદકારક રૂપાન્તર
માં વાપર્યું છે. આજ રીતે તપગચ્છ તરફમાં એટલે ગૃહસ્થને વિષે કોઈ વિદ્વાન પુરૂષ હેય
ટૂંક મત ખંડન નાટક” લખ્યું છે તે વાં તે તેની સ્તુતિ કરવી એટલું જ નહીં, પણ તેનું અનુકરણ કરવાનું પણ ચૂકતા નહીં. આ
ચતાં માત્ર દુઃખજ થાય તેમ છે. આ સમય
તે સ્થાનકવાસી અને તપગચ્છની વચ્ચે “સકળિકાળ સર્વત આચાર્ય ભગવાન હેમચંદ્રાચાર્યને
મકિતસાર” અને સમકિત શલ્યોહારની તક સંબંધમાં એવું બન્યું હતું કે, એક વખત તેઓ વીતરાગ મંદિરમાં પધારેલા ત્યાં જિન
રાર છે. આ સમયે શ્રીમાન રાજચંદ્રનું વર્ષ
અઢાર ઓગણીશ વર્ષનું હતું. જે સમયે આ સ્તુતિ કરતાં ધનપાળ કવિએ કરેલું પદ તેઓ
વી કલહ કિયા થયા કરતી તે વખતે તેઓએ બાલેલા ત્યારે કે મુમુક્ષુએ પ્રશ્ન કર્યો કે, હું
કે જેમાં આવા મતભેદથી થતી હાનિના સંબં ભગવાન ! આપ તે કવિ ધનપાળ કરતાં વિ.
છે પિતે લખેલા “મેક્ષમાલા” નામના ગ્રંથમાં શેષ શક્તિના ધણી છે, એટલે આપ આપનું
આ પ્રમાણે વિચારે દર્શાવ્યા હતા રચેલું પદ કેમ બોલતા નથી? અને ધનપાલ જનું બેલે છે? આના જવાબમાં મહારાજ આ કાળ દશ આચર્યથી યુક્ત હવા. સાહેબે કહ્યું કે, મારા ૫દ કરતાં ધનપાળજીના થી એ શ્રી ધર્મતીર્થ પ્રત્યે અનેક વિપત્તિઓ પદમાં વિશેષ ચમત્કૃતિ રહેલી છે. આવા વિચા આવી ગઈ છે, આવે છે અને પ્રવચન પ્રમાણે ના જ્યારે ગૃહસ્થ સમૂદાયને ઉત્તેજન આપ- આવશે પણ ખરી જૈન સમુલયમાં પરસ્પર નારી વૃતિ ધરાવનારા સાધુ પુરૂષો ઉત્પન થશે મતભેદ બહુ પડી ગયા છે, પરસ્પર નિંદાગ્રં. ત્યારે શ્રાવકેમાં વિદ્વાન થવાનું નિમિત્ત ઉભું થશે, થેથી જંજાળ માંડી બેઠા છે. મધ્યસ્થ પર

Page #161

૧૫
સનાતન જન
( ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી વિવેક વિચારે મતમતાંતરમાં નહીં પડતાં જિન એક જ માર્ગ આપવા માટે કહ્યાં છે; ને તે ક્ષિાનાં મૂળ તરવપર આવે છે; ઉતમ શીલ- માર્ગને અથે તે ક્રિયાઓ અને ઉપદેશે ગ્રહણ વાન મુનિપર ભાવિક રહે છે અને સત્ય થાય, તે સફળ છે, અને એ માર્ગને ભુલી એકાગ્રતાથી પોતાના આત્માને દમે છે. અં. જઈ તે ક્રિયાઓ અને તે ઉપદેશે ગ્રહણ થાય, ગ્રેજોના શોધમાં આવેલી પૃથ્વીની વસતિ લગ- તો સા નિષ્ફળ છે. શ્રી મહાવીર જે વાટેથી ભગ દેઢ અબજની ગણાઈ છે; તેમાં સવે તો તે વાટેથી શ્રીકૃષ્ણ તરશે; જે વાટેથી ગછની મળીને જેને પ્રજા માત્ર વીસ લાખ શ્રીકણ તરશે, તે વાટેથી શ્રી મહાવીર તર્યા ની લગભગ છે. એ પ્રજા તે શમણે પાસક છે. એ વાત ગમે ત્યાં બેઠાં, ગમે તે કાળે, ની છે. એમાંથી હું ધારું છું કે નવ તને ગમે તે શ્રેણિમાં, ગમે તે યોગમાં જયારે પઠન રૂપે બે હજાર પુરૂષો પણ માંડ જાણતા હશે. પમાશે ત્યારે, પવિત્ર, શાશ્વત, સત્પદના અનંત મનન અને વિચારપૂર્વક જાણનારા તે આ અતીદિયસુખને અનુભવ થશે. તે વાટ સર્વ ગળીને ટેરવે ગણી શકીએ તેટલા પુરૂષો પણ સ્થળે સંભવિત છે, યોગ્ય સામગ્રી નહીં મેળવનહીં હશે, જ્યારે આવી પતીત સ્થિતિ તવ વાથી ભવ્ય પણ એ માર્ગ પામતાં અટકયા છે. શાન સંબંધી થઈ ગઈ છે. ત્યારે જ મતમતાંતર વધી તથા અટકશે, અને અટકયા હતા. ઈ પણ પડયા છે.”એક લકીક કથન છે, કે “સો શાણે ધર્મ સંબંધી મતભેદ રાખ છેડી દઈ, એ. એક મત” તેમ અનેક તત્વ વિચારક પુરૂના કામ્ર ભાવથી સમ્યફ યોગે એજ માર્ગ સંશમતમાં બહુધા ભિન્નતા આવતી નથી. ધન કરવાને છે. વિશેષ શું કહેવું? તે માર્ગ તેના નીચેના “ શબ્દ આત્મમાર્ગઈચ્છક આત્મામાં રહ્યા છે. આત્મત્વ પ્રાપ્ય પુરૂ-નિ
જીવને તેઓની નિરાગ્રહતા બતાવવા માટે ગ્રંથ આત્મા જયારે યોગ્યતા ગણી તે આત્મથય થવા જોઈએ. આ વિચારે તેઓએ વ અપશે-ઉદય આપશે ત્યારેજ, તે. પ્રાપ્ત પિતાની એકવીશ વર્ષની વયે એટલે સંવત થશે ત્યારે જ તેની વાટ મળશે, ત્યારે તે મત ૧૯૪૫ માં દર્શાવ્યા હતા –
ભેદાદિ જશે, મતભેદ રાખી કઈ મોક્ષ પામ્યો મોઢાના માર્ગ છે નથી. જે જે પુરષા નથી; વિચારીને જેણે મતભેદ ટાળે, તેઓ મેક્ષરૂપ પરમ શાંતિને ભૂતકાળ પામ્યા, તે તે તે વૃત્તિને પામ્યા.” વળી, તેઓને સમ્યગ્દર્શન સાળા પુરૂષો એકજે માગેથી પામ્યા છે. શ્રાજિન અને તેને અનુસરનાર આચાર્યોની વર્તમાન કાળે પણ તેથીજ અમે છે; ભવિષ્ય કૃપા દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલું તે તેઓના નીચેના કાળે પણ તેથીજ પામશે. તે માર્ગમાં મત શબ્દથી જણાશે:-- - ભેદ નથી, અસરળવા નથી, ઉન્મત્તતા નથી, “હે સર્વોત્કૃષ્ટ સુખના હેતુ ભૂત સમ્યફ ભેદભેદ નથી; માન્યામાન્ય નથી. તે સરળ દર્શન તને અત્યંત ભક્તિથી નમસ્કાર છે. માર્ગ છે. તે સમાધિ માર્ગ છે; તથા તે સ્થિર “આ અનાદિ અનંત સંસારમાં અનંત અનંત માર્ગ છે; અને સ્વાભાવિક શાંતિ સ્વરૂપ છે. જે તારો આશ્રય વિના અનંત અનંત સર્વ કાળે તે માર્ગનું હેવાપણું છે. માના ભાવે દુ:ખને અનુભવે છે તારા પરમાનુગ્રહ મર્યને પામ્યા વિના કઈ ભૂત કાને મોક્ષ થી સ્વરૂપમાં રૂચિ થઈ પરમ વીતરાગ સ્વભાવ પામ્યા નથી, વર્તમાન કાળે પામે તેમ નથી પ્રત્યે પરમ નિશ્ચય આવ્યો. કૃત કૃત્ય થવાને અને ભવિષ્યકાળ પામશે નહીં. શ્રી જિને માર્ગ શહણ થશે.
» શિઓ અને સહસ્ત્ર ઉપદેશ એ “હે જિન વિતરાગ ! તમને અત્યંત -

Page #162

(ડસેમ્બર ફેબ્રુઆરી.)
આ
ક્તિથી નમસ્કાર કરૂ છુ. તમે પ્રત્યે અનંત અનત ઉપકાર કર્યો છે. “હું કુંદકુંદાચાર્ય ! તમારાં
સ્મૃતિ
સ્વરૂપાનુ સધાનને વિષે આ મરને પરમ ઉપકાર ભૂત થયાં છે. તે માટે હું તમને ાય ભક્તિથી નમસ્કાર કરૂ છું” ક્રમે કરી શાશ્વત મેાક્ષને પામ્યા છે, પામે છે. પામશે.”
-
અને
પામર
. ' ',;
વચનો પશુ
*
લા તેમના જીવનના પ્રારંભના અને મધ્યના શબ્દો છે. તેઓના તેત્રીશ વર્ષની વયે દેહાત્સર્ગ થયાં પહેલાં માત્ર દશ દહાડે નીચેનાં શબ્દો કહ્યા હતા. જે તેમની શ્રીજિન પ્રત્યેની રગેરગ સંતત શ્રદ્ધા દર્શાવવા માટે બસ . ચશે, ઈચ્છે છે જે જોગી જન, અનંત સુખ સ્વરૂપ' મૂળ શુદ્ધ તે આત્મ પદ, સયેાગી જિનસ્વરૂપ. આત્મ સ્વભાવ - અગમ્ય તે, અવલંબન આધાર; જિન પદથી દર્શાવિયા, તેહ સ્વરૂપ પ્રકાર, જિનપદ નિજપદ એકતા, ભિન્ન ભાવ નહીં કાંઈ; લક્ષ થવાને તેઓને, કહ્યાં શાસ્ત્ર સુખદાઇ. જિન પ્રવચન દુર્ગમ્યતા, થાકે અતિમતિ માન; અવલંબન શ્રી સદ્ગુરૂ, સુગમ અને સુખખાણ. ઉપાસના જિનયરણની, અતિશય ભક્તિ સહિત
મુનિજન સંર્ગત રતિ અતિ, સયમ યાગ ટિત ગુણપ્રમાદ અતિશય રહે, રહે અંતર્મુખ યોગ; પ્રાપ્તિ શ્રી સદ્ગુરૂ વડે, જિન દર્શન અનુયાગ. પ્રવચન સમુદ્ર બિંદુમાં, ઉલટી આવે એમ; પૂર્વ ચાદની લબ્ધિનુ ઉદાહરણ પણ તેમ.
ડ
:
કયા શબ્દદિક વિષય, સમય સાધન રાગ; જગત્ ઈષ્ટ નહીં. આત્મથી, મધ્ય પાત્ર મહાભાગ્ય, કે નહી તૃષ્ણા જીવ્યા તણા, મરણુયાગ નહી ક્ષાલ મહાપાત્ર તે માના, પરમ' યાગ જિત લાભ આવ્યે બહુ સમદેશમાં, છાયા જાય સમાઇ આવ્યે તેમ સ્વભાવમાં, મનું સ્વરૂપ પણ જાઇ, ઉપજે મે વિકલ્પથી, સમસ્ત આ સસાર; અંતર્મુખ અવલાકતાં, વિલય થતાં નહીં વાર, સુખધામ અનત સુસ ંત ચદ્ધિ, દિનરાત્રે રહે તાન મહિ; : પ્રશાંતિ અનત સુધામય જે; પ્રણમ્ પદ તે વરતે જય તે જેએના આત્મામાં પહેલેથી તે છેલ્લે સુધી શ્રી જિનજ વહ્યા હતા: તેઓને એવા આકારમાં મૃકવામાં આવે કે, તે પેાતા પ્રત્યે પચીશમા તીર્થંકર તરીકે, સમૂદાયના શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન કરાવતા હતા; એ તેમને અ ન્યાય આપવા સમાન છે કે નહીં તે વિચાર વામાન પાતાની પરીક્ષા બુદ્ધિએ નિીત કર વાતું સુપ્રત કરવું તેજ યેાગ્ય છે.
ં
વળી, શ્રીમાન પેાતાને વિષે “કૈવલ્યજ્ઞાન” સ્થાપતા હતા એવી વાતના પ્રચાર કરવામાં આવે છે; આ વાતના પ્રચાર કરવામાં પણ તેને ન્યાય મળે છે કે કેમ તે તેના દેવા ત્સર્ગ પહેલાં એક વર્ષે લખાયેલા નીચેના શબ્દોથી જોઇ શકાશે.
!
“અમારા ચિત્તને
તા.
વિષે,. વારંવાર
એમ
વિષય વિકાર સહિત જે, રહ્યા મતિના યોગ; સ્થિ આવ્યા કરે છે. અને એમ પાિમ
'
'
પરિણામની વિષમતા, તેને યોગ અયેગ; મંદ વિષયને સરળતા, સહુ આજ્ઞાસુવિચાર; રૂણા કામળતાદિ ગુણુ, પ્રથમ ભુમિકાધાર. રાકયા શબ્દાદિક વિષય, સયમ સાધન સુગ; જગત્ ધૃષ્ટ નહીં" આત્મથી, મધ્ય પાત્ર મહા ભાગ્ય; નહી તૃષ્ણા જીવ્યા તણી, મરણુયાગ
રહ્યા કરે છે કે, જેવા આત્મકલ્યાણ ; તે નિર્ધાર શ્રી વમાન સ્વામીએ, કે, શ્રી અ ભાદિએ કર્યો છે તેવા નિહાર ખીજા સપ્રદા : યને વિષે નથી. વેદાંતાદિ નાના લક્ષ જાત્મ જ્ઞાન ભણી અને સંપુર્ણ માહ્મ પ્રત્યે જતા નવામાં આવે છે, પણ તેને ' મથા ; યાગ્ય નિર્ધાર સપૂર્ણપણે તેમાં જોવામાં આવ
નહી સાભ; મહાપાત્ર તે માના, પરમ યેગા નથી; અરી જણાય છે; અને કષ્ટકા

Page #163

સનાતન જે.
[ ડિસેમ્બર-ફણઆશ
તે પણ પર્યાય ફેર દેખાય છે. જો કે લાગે છે. કોઇને પણ આ સૃષ્ટિમંડળને વિષે વેદાંતને વિષે ઠામઠામ આત્મચર્ચાજ આત્મસ્વરૂપ સંપૂર્ણ પ્રગટવા ગ્ય હેય તે વિવેચી છે; તથાપિ તે ચર્ચા સ્પષ્ટપણે શ્રી વર્ધમાનસ્વામીને વિષે પ્રથમ પ્રગટવા અવિરૂદ્ધ છે, એમ હજુ સુધી લાગી શકતું થોગ્ય લાગે છે, અથવા તે દશાના પુરૂષોને નથી; એમ પણ બને કે, વખતે વિચારના વિષે સૈથી પ્રથમ સંપૂર્ણ આત્મસ્વરૂપ (બા કઈ ઉદયભેદથી વેદાંતના આશય બીજે સ્વરૂ- લેખ અહીંથી અપૂર્ણ છે.) પિ સમજવામાં આવતું હોય, અને તેથી વિ- શ્રીમાનના દેહત્સર્ગ પહેલાં એક મહીના રોજ ભાસતે હેય, એવી આશંકા પણ કરી દે અગાઉ લખાએલા તેઓના નીચેના વિચારો રી ચિત્તમાં કરવામાં આવી છે; વિશેષ વિરોષ આ વાતના સમર્થન માટે મૂકીએ છીએ. આત્મવીર્ય પરિણાવીને તેને અવિરેાધ જેવા
ધણી ત્વરાથી પ્રવાસ પૂરે કરવાનો હતે. માટે વિચાર કર્યા કરેલ છે; તથાપિ એમ જ
ત્યાં વચ્ચે સહરાનું રણ સંપ્રાપ્ત થયું માથે ઘણે થાય છે કે, વેદાંત જે પ્રકારે આત્મસ્વરૂપ કહે છે તે પ્રકારે સર્વથા વેદાંત અવિરોધપણું પા
પર બોજો રહ્યો હતો તે આત્મવીર્યો કરી જેમ અલ્પકા મી શકતું નથી; કેમકે તે કહે છે તે જ પ્રમાણે
લે વેદી લેવાય તેમ પ્રધટના કરતાં પગે નિકાચિત આત્મસ્વરૂપ નથી; કોઈ તેમાં મોટે ભેદ છે. ઉદયમાન થાક ગ્રહણ કર્યો. જે સ્વરૂપ છે તે વામાં આવે છે. અને તે તે પ્રકારે સાંખ્યાદિ અન્યથા થતું નથી; એજ અદભુત આવ્યા છે.”
ને વિશે પણ એ એવામાં આવે છે. આવી સ્પષ્ટ રીતે જે પિતાની દા એક માત્ર શ્રી જિને કહ્યું છે તે આત્મ
દર્શાવે છે તેઓનું બીજા આકારમાં ચિત્ર સ્વરૂપ વિશેષ વિશેષ અવિરોધી જોવામાં દોરવામાં આવે, તે તેઓને કેટલો ગંભીર
અન્યાય થાય છે તે શુભ ભાવનાવાન પુરઆવે છે, અને તે પ્રકારે વેવામાં આવે
એ વિચારવું. અમે સાવધ છીએ કે, કેટલાક છે. સંપૂર્ણપણે અવિરોધી જિનનું કહેલું આ ઉત્તમ સાધુ મુનિરાજે તરફથી પણ આવી ત્યસ્વરૂપ હેવા યોગ્ય છે એમ ભાસે છે. સં. પ્રચારવામાં આવત
પ્રચારવામાં આવતી વાતને વાતપ્રચારમાં પૂર્ણપણે અવિરોધજ છે એમ કહેવામાં નથી
સયાસત્ય જેવાની નહીં મળેલી તકને કારણે આવતું તેને હેતુ માત્ર એટલો છે કે, સપુ- પણ, દેરાવું પડે છે. જો કે તેમાં પણ કેટ
પણે આત્માવસ્થા પ્રકટી નથી જેથા લાક શ્રીમાનના દેરા કાળાદિનું બરાબર ધવલાજે અવસ્થા અપ્રગટ છે તે અવસ્થાનું કન નહીં કરનાર એવા જોઈએ તે કરતાં અનુમાન વર્તમાન કરીએ છીએ, જેથી વિશેષ ઉત્સાહી પ્રશંસકને પણ કેટલાક દેશ તે અનુમાનપર ભાર ન દેવા યોગ્ય ગણે છે; કારણ કે જે સ્થિતિ શ્રીમાન પોતે માનતા વિશેષ વિશેષ અવિરોધી છે એમ જ નહીં તેવી સ્થિતિ, તેઓની દર્શાવવાનું તેઓ પાવ્યું છે. સંપૂર્ણ અવિધી હોવા કરે, બીજાઓને તેથી અતિશયોતિરૂપ લાગે માન્ય છે એમ લાગે છે. સંપૂર્ણ આત્મ એ દેખીતું છે. સ્વરૂપ કેઇ પણ પુરૂષને વિષે પ્રગટવું જોઈએ શ્રીમાન રાજચંદ્રના સંબંધમાં એક એવી એ આત્માને વિષે નિશ્ચય પ્રતીતિ ભાવ આ વાત પણ પ્રવર્તાવવામાં આવે છે કે તેઓનો વે છે; અને તે કેવા પુરૂષને વિષે પ્રગટવું જે- પંથ ચાલે છે. અમે આ વાતની સર્વથા ના
એ એમ વિચાર કરતાં જિન જેવા પુરૂ પાડીએ છીએ. જો કે એટલું ખરું છે કે, વને પ્રગટ થવું જોઈએ એમ સ્પષ્ટ તેના જીવનમાં એક મુખ્યમાં મુખ્ય જિ.

Page #164

ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી
સુખાખ.
રાણા એ હતી કે, શ્વેતામ્બર દિગમ્બર “કેવળ સંગ નિત્તિરૂપ પ્રતિમાના વિશેષ આદિ ભાવે દેશકાળાદિ કારણોથી ઉત્પન્ન અવકા જોવામાં આવે, તે અંતસંગ નિવૃત્તિ થયા છે એટલે તે ભવેનું અનેકાંત દષ્ટિએ રૂપ એ આ અવસાય તેને ત્યામ! જન સમકને ભાન કરાવી જૈન ધર્મને પુનઃ “જે જ્ઞાન દવામાં ત્યાગાત્યાગ કંઇ સં. દિગવિજય કરે; તથાપિ તે જિજ્ઞાસા ત્યારેજ “ભવે નહીં તે જ્ઞાન દશાની સિદ્ધિ છે જેને વિર ક્રિયામાં મૂકવી કે જ્યારે પિતાને ત્યાગાદિ એનું સર્વ સંગ ત્યાગ કથા અલ્પકાળ વૈદશ, આવશ્યક કાર પ્રાપ્ત થાય અને તેની સાથે તે સંપૂર્ણ જગતપ્રસંગમાં વર્તે તે પણ તને આમ જાગૃતિ પણ આ કાળમાં જેટલી માત બાધરૂપ ન થાય; એ પ્રકાર વે છયે પણ કરી શકાય તેટલી પ્રાપ્ત થાય એવો તેઓની નિવૃત્તિ જ પ્રશસ્ત સર્વ કહી છે, કેમકે અષદઢ નિશ્ચય હતો. આની સાથે એવા મહાન ભાદિ સર્વ પરમ પુરૂષે છેવટે એમજ કર્યું છે” કાર્યને માટે કેવું પરાક્રમ જોઈએ તે વિષે
જૈન દર્શનને પુન દિવિજય કરવાની પોતાની પણ પોતે સંપૂર્ણ જાગૃત હતા. તેઓ વ્યવસાય
પરમજિજ્ઞાસા શ્રીમાનની હતી, છતાં તેઓ તેવું મુક્ત થવાની કેવી પરમવૃત્તિ ધરાવનાર હતા
મહાન કાર્ય કરવાને કેવું પરાક્રમ જોઈએ તે તેતેઓની ખાનગી નોંધપોથી (ડાયરીમ)થી ની
વિષે કેટલા જાગૃત હતા તે તેની નીચેની ચેના વાક્યો લઈ ટાંકીએ છીએ તે પરથી જણાશેઃ
વિચાર પ્રવૃત્તિથી જોઈ શકાય છે – “હે ! પસારભૂત લાગતા એવા આ
જેનાથી માર્ગ પ્રવર્તી છે, એવા મેય વ્યવસાયથી હવે નિવૃત્ત થા; નિવૃત્ત! તે વ્યવસાય કરવાને વિષે ગમે તેટલો
પુરૂષના વિચાર, બળ, નિર્ભયતાદિ ગુણે પણ
મોટા હતા. બળવાન પ્રારબ્ધદય દેખાતો હોય, પણ તેથી
એક રાજ્ય પ્રાપ્ત કરવામાં જે પરામ નિવૃત્ત થા, નિવૃત્ત !
ઘટે છે તે કરતાં અપૂર્વ અભિપ્રાય સહિત ધર્મ બજો કે શ્રી સર્વ એમ કહ્યું છે કે, ચિદમે
સંતતિ પ્રવર્તાવવામાં વિશેષ પરાક્રમ ઘટે છે. ગણુઠાણે વર્તતો એ જીવ પણ પ્રારબ્ધ વિદ્યા
તથા રૂપશક્તિ થોડા વખત પૂર્વે અત્ર વિના મુક્ત થઈ શકે નહીં પણ તું તે ઉદયને
(પિતામાં) જણાતી હતી. હાલ તેમાં વિકળતા આશ્રયરૂપ હોવાથી નિજ દેષ જાણું તેને
જેવામાં આવે છે તેને હેતુ એ હેવો જોઈ અત્યંત તીવપણે વિચારી તેથી નિવૃત્ત થા, નિવૃત્ત!
તે વિચારવા યોગ્ય છે. કેવળ માત્ર પ્રારબ્ધ હોય, અને અન્ય કર્મદા વતી ન હોય તો તે પ્રારબ્ધ સહેજે
દર્શનની રીતે આ કાળમાં ધર્મ પ્રવર્તે નિવૃત થવા દેવાનું બને છે, એમ પરમ પુરૂ એથી જીવનું કલ્યાણ છે કે સંપ્રદાયની રીતે જે આકાય છે, પણ તે પ્રારબ્ધ જ્યારે કહી પ્રવર્તે તે જીવનું કલ્યાણ છે તે વાત વિભશકાય કે જ્યારે પ્રાણાંત પર્યત નિષ્ઠાભેદ દષ્ટિ રવા યોગ્ય છે. ન હય, અને તેને સર્વ પ્રસંગમાં એમ બને “સંપ્રદાયની રીતે ઘણા જીવને તે ભાગ છે એવું જ્યાં સુધી કેવળ નિશ્ચય ન થાય ત્યાં ગ્રહણ થવા યોગ્ય થાય; દાનની રીતે વીસ્ટ: સુખી છે કે, તેને વિષે ત્યાગ બુદ્ધિ ભજવી છે; જીવોને ગ્રહણ થાય. આ વાત વિચારી હે જીવ! હવે તું અલ્પકા- જે જિનને અભિમતે નિરૂપણ કરવા કેમ ળમાં નિવૃત્ત થા, નિવૃત્ત !
ગણવામાં આવે, તો તે સંપ્રલયના પ્રકારે નિરહે જીવ! હવે તું સંગ નિવૃત્તિ કાળની પણ વિશેષ અસંભવિત છે, કેમકે તેની પ્રતિજ્ઞા કર, પ્રતિજ્ઞા કર!
રચનાનું સાંપ્રદાયિક સ્વરૂપ થવું કઠણ છે.

Page #165

સનાતન મન,
[ ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી,
“ દર્શનની અપેક્ષાએ કઈક છવને ઉપ- પરંતુ તે જેનસમૂદાયને, બેશક શંકામાં નાંખકારી થાય એટલે વિરોધ આવે છે.
નારૂ સાધન છે કે, કદાચ તેઓને સંપ્રદાય “જે કે મોટા પુરૂષ થયા છે તેઓ નવીન હેય. અમે ઇચ્છીએ છીએ કે, શ્રીમાપ્રથમથી સ્વસ્વરૂપ (નિજશક્તિ) સમજી શક્તા નના પરિચયમાં આવેલા મનુષ્યો આ વાત લક્ષમાં હતા, અને ભાવી મહત્કાર્યનાં બીજને અવ્યક્ત લેશે કે પિતાનું ચિત્ત ધર્મના કદાગ્રહથી વિમુખ પણે વાવ્યા રહેતા હતા; અથવા સ્વાચરણ અવિ
હોય તે શુદ્ધ ભાવે સમાજને પરિચય સેવી સ્પષ્ટ રોધ જેવું રાખતા હતા.
પણે દર્શાવશે કે જેથી તેઓ જેના પ્રત્યે માહાછે અને તે પ્રકાર વિશેષ વિરોધમાં પડયો સ્ય બુદ્ધિ રાખે છે, તે બીજા આકારમાં હોય એમ દેખાય છે.
સમાજ દ્વારા ન મૂકાય; અને ઉલટું સમાજને શ્રીમાન રાજચંદ્ર પોતાના અંગત લેખમાં તમારા વિચારો દુરાગ્રહ રહિત હોઈ અનુકરણીય નીચેના પ્રશ્નો ઉદ્ધવાવ્યા છે તેથી પિતે કઈ છે એમ લાગે. દશા દ્વારા ઉન્નતિ કરી શકે એ સંબંધીનું શ્રીમાનના સંબંધમાં એકાદ વિશેષ પ્રસંગ તેઓની વિચાર ધટના ચાલતી હતી તે જણ- અહીં લઈ મળ વિષય ઉપર આગળ ચાલીશું.
“અવિરતિ, દેશવિરતિ, સર્વવિરતિ, એમાંના એમ વાતને પ્રચાર કરવામાં આવે છે કે તેઓ મા આશ્રમવાળા પુરૂષથી વિશેષ ઉન્નતિ નિશ્ચય માર્ગને મુખ્યતા આપતા હતા. નીચેથઈ શકવાને સંભવ રહે છે? સર્વ
ના તેઓના શબ્દથી જણાશે કે, તેઓ “નિવિરતિ કેટલાં કારમાં પ્રતિબંધને લીધે
શ્રય” અને “વ્યવહાર અને સમાન પલ્લામાં પ્રવર્તી શકે નહીં ? દેશવિરતિ અને અવિ
મૂતા હતા. રતિની તથા રૂપ પ્રતીતિ થવી મુશ્કેલ, અને વળી
નિશ્ચય વાણી સાંભળી, સાધન તજવાં નવ
, જન માર્ગમાં પણ એ રીતને સમાવેશ ઓછો
નિશ્ચય રાખી લક્ષમાં, સાધન કરવા સંય છે, આ વિકલ્પ અમને શા માટે ઉઠે છે?
નય નિશ્ચય એકતથી. આમા નથી કહેલ; અને તે સમાવી દેવાનું ચિત્ત છે તે સમાવી
એકતિ વ્યવહાર નહીં, બને સાથે રહેલ.
વળી મતાથીના લક્ષણો બતાવતાં મતા આ ઉપરથી જણાશે કે તેવા જૈન દર્શન
થની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે કરે છે. નને પુનઃ દિવિજય કરવાની તેઓની અભિલાષા આવશ્યક સામગ્રીઓ પ્રાપ્ત કર્યા બાદ અથવા નિશ્ચય નય ગ્રહે, માત્ર શબ્દની ; અમલમાં મૂકવાની હતી, તથાપિ હાલમાં તેઓને લેપ સદ્વ્યવહારને, સાધન રહિત થાય પંથ કઈ ચાલે છે તે કહેવું યોગ્ય નથી. હા, બનતાં સુધી અમે શ્રીમાનના અમિત એટલી વાત ખરી છે કે જે મનુષ્યો તેના સંબંધમાં કઈ પણ ન બોલવાનું ઈચ્છીએ પરિચયમાં આવેલા, તેઓમાંના કેટલાક એવા છીએ. કેમકે અમારે તેની સાથે એક સાં. છે કે, શ્રી જૈન દર્શનની અંદર પડેલા ગ૭ સારિક ભાઈ તરીકે સંબંધ હતે. છતાં મતે એ દેશકાળાદિને લઈને થયેલા છે એવું આજે પ્રસંગવશાત આટલું વિસ્તારથી બોમાની સર્વદેશીય દૃષ્ટિએ જેન દર્શનની સેવના ત્યા છીએ તે એવી દષ્ટિથી કે પશ્ચિમ ભણીના કરે છે. તેમાંના કેટલાકને લક્ષ આત્મ દેશમાં વિદ્વાનના અંગિત અભિપ્રાયે દશવકલ્યાણ કરવા ભણી હોવાથી તેઓ બહુ લોક વાનું કાર્ય બનતાં સુધી તેના વિશેષ સમવ્હા પરિચય નહીં સેવતા હોય. તેઓ જે કે, આત્મ- લાંઓ કે વિશેષ પરિચયીઓ એવા હેતુથી સાથે લ્યાણ અર્થે આ પ્રમાણે કરતા નહીં હોય, લે છે કે તેઓ પિતાના પરિચયથી ખરી હકી
દઇએ ?

Page #166

ડિસેમ્બર-ફેબુઆરી, ]
મુખ્યલેખ,
ક્ત શું છે તે દર્શાવી શકે. પ્રોફેસર મેકસમુલર સ્વીકાર્યું ત્યારે લોકોએ તેની સામે થઈ નું જીવન ચરિત્ર તેની પત્નિએ લખ્યું છે. તેઓના દેહના ભાગની ઇચ્છા કરી. આજ મહુમ મી. બેડલેનું ચરિત્ર પણ ઘણું કરી રીતે પૃથ્વી ગોળ છે એવું સિદ્ધ કરનાર ગેલેતેઓની પુત્રીએ લખ્યું છે. આવા સેંકડો ઉદાહ- લીઓએ જ્યારે પિતાને સિદ્ધાંત દર્શાવ્યું સણો ત્યાંથી મળે છે. આપણે ત્યાં એવું ધોરણ ત્યારે તેને શૂળીએ ચઢાવી દેવામાં આવ્યું. નથી. તેનું કારણ માત્ર એ છે કે, આપણે માટીન યુથર નામના પ્રેટિસ્ટન્ટ મતના વિચાર વાતાવરણ ઉદાર નથી. આપણે ત્યાં સ્થાપક જ્યારે ક્રિશ્ચિઅન ધર્મગુરૂઓના વર્તન તે ઘણું કરી એવા લખનારાઓ પણ પ્રીતી અને જુલમની સામે થયા ત્યારે તેઓએ ભાવના કારણે વસ્તુ સ્થિતિને કાંઈક રંગ પણ ખમેલી શિક્ષા સર્વત્ર પ્રગટ છે. આપે; અને ન આપે તે પણ સમાજ પિતાના વિચાર વાતાવરણના કારણે તે અતિશયોક્તિ
જ્યારે પશ્ચિમભણીનું વાતાવરણ સંકુચિત
' પણુથી રહિત થયું, અને ઉદારતામય થયું ત્યારે રૂપ માની લેવાનું સાહસ પણ કરી લે.
તેઓ જ સોક્રેટીસ, ગેલેલીઓ, માર્ટીન લ્યુથર અમે સંપૂર્ણપણે સાવધ છીએ કે દરેકે ના પ્રત્યે પૂજ્યભાવ રાખવા લાગ્યા. હાલમાં દરેક દેશમાં અને દરેકે દરેક સમાજમાં જ્યારે પશ્ચિમ ભણીનું વિચાર વાતાવરણ ઉદારતાના. વિચારવાતાવરણમાં ઉદારતાનું તત્વ, દેશ શિખરે ચઢેલું હોવાનું પ્રમાણુ વાનરમાંથી મનુષ્ય, કાળાદિ સંજોગોને લઇને ચાલ્યું ગયું હોય છે ઉત્પન્ન થયાને નિયમ પ્રતિપાદન કરનારડારવીન, ત્યારે તે સમાજના જે મૂળ તત્ત્વોપર પારમાર્થિક ના ઉદાહરણ પરથી મળે છે. વાનરમાંથી મનકે વ્યવહારિક શ્રદ્ધાઓનું બંધારણ થયું હોય ૧ થવાની વાત દેખીતી રીતે . ક૫નાસમાન. છે તેજ મૂળતપર પિતાની શ્રદ્ધાનું બંધા- છે, છતાં તે વાતમાં કેટલું સત્ય હોવા યોગ્ય રણું કરી, દ્રવ્ય, ક્ષેત્રાકાળભાવને અનુકુળ માત્ર છે તેની શોધ થઈ શકે તેટલા માટે પશ્ચિમઆકાર પર્યાયમાં કંઇક જાગૃતિ બતાવવામાં ના ઉદાર વિચારવાતાવરણમાં રહેનારે તે લ.. આવે તો એકદમ સહન કરી શકતી નથી. તિપૂર્વક સાંભળી; એટલું જ નહીં પણ તેની . મતલબ કે, જ્યારે સમાજનું વિચારવાતા યોગ્યતા અયોગ્યતા સાબીત કરવા માટે ભગીવરણ રૂંઢતા પામી ગયું હોય છે ત્યારે કાંઇ રથ પ્રયત્ન આદર્યા હતા કાળે કરી છે કે પણ મળ તત્વોપર રચાયેલી, પણ માત્ર ડોરવીનની શોધ માન્ય થઈ નહી; પણ એવી ગાકાર કેર હોય એવી જાગૃતિ દર્શાવે તો વિચાર ઉદારતા દાખવવાના કારણે જ પશ્ચિમ ઘણી વખત સમાજ તે રૂતાના કારણે સહન માં અત્યારે મહાન શધો, અને સુધારકે ઉ. કરી શકતી નથી. આ પ્રમાણે બને, તે તેમાં ત્પન્ન થાય છે. કઇ પણ આશ્ચર્ય પામવા જેવું નથી. સંકુ કહેવાને હેતુ એવો છે કે, વિચાર ઉદાર ચિત વાતાવરણમાં જ્યારે સમાજ હોય છે તાને જયારે સમાજમાં લોપ અથવા ન્યુનતા ત્યારે ગમે તેવા પ્રત્યક્ષ સત્યનો પણ તેઓ થયેલ હોય છે ત્યારે લોક સમૂહને તેની રૂઢ અસત્કાર કરે છે, એટલું જ નહીં પણ તે સામે વિચાર પ્રવૃત્તિ જાગૃત વિચાર સહન થવા દેતી એ મજબુત વિરોધ બતાવે છે કે, જેને નથી; અને એજ સમાજ જયારે વિચાર ઉદા. પરિચ્છામમાં ઘણું વિદ્વાનોને પોતાના દેહના રતાના ઘરમાં આવે છે ત્યારે ગેલેલીઓની પેઠે. ભેગ આપવા પડ્યા છે. પ્રખ્યાત પાશ્ચાત્ય પછવાડેથી પૂજે છેઆ ઉપરથી અમે કહેવા તત્વઝ સેક્રેટીસે જ્યારે આત્માનું અમરત્વ એમ માંગીએ છીએ કે, જયારે ભાવ શુષ

Page #167

સનાતન જૈન,
[ ડિસેમ-જીઆ, આત ધ્યાનમાં લીધા વિનાની ક્રિયાઓ- એક વાઘાતરૂપ લાગતા. હવે જ્યારે માં જનસમાજની પ્રવૃતિ હતી ત્યારે શ્રીમાન વિચાર વાતાવરણ છુટું થવા લાગ્યું છે ત્યારે રાજચંદ્ર આત્મજ્ઞાનપૂર્વક ક્રિયા કરવાનું ભૂલી શ્રીમાન રચંદ્રની તેની તે વાત સમાજમાં જવામાં આવે છે એમ પ્રરૂપ્યું એટલે કે વિ. એની મેળે થવા લાગી છે. વેતામ્બરે અને ચારવાતાવરણના સંકુચિતપણાના આવશ્યક દિગમ્બર જૂદા નથી; બન્ને દેવાદેશકાળાતિ પરિણામ તરીકે એક વિચારના પ્રવાહમાં વણા લઇને છે એવું લોકોમાં હવે સમજવા સમય થયાં ચાલ્યા આવતા સમાજને એક લાગ્યું છે, અને તે લાગવાના કારણે જ સરત વ્યાધાત જેવું લાગ્યું અને તેથી શ્રીમાન આ ખાતે “સર્વ જૈન પરિષદ” મળી છે, ભાનપૂર્વક યિા કરવાનું પ્રરૂપે છે તેને આજથી વીસ વર્ષ પહેલાં રેનના તમામ બદલે તેઓ નિશ્ચય માર્ગનું અવલંબન લે છે ફિરકાઓ એકઠા થઈ પિતે એક છે એની એવા વિચારોને આધીન થયા. વળી, બબે કલ્પના કરવાનો પણ અવકાશ નહોતું. તે હજાર વર્ષ થયાં શ્વેતામ્બરને દિગમ્બર વચ્ચે
આજે પ્રત્યક્ષ ક્રિયામાં જણાય છે. આનું કારવિરોધ ચાલ્યા આવતે કે શ્વેતામ્બરે શિથિ. હું માત્ર પેટા વિચારવાતાવરણનું છે. જ્યારે લાચારી-નામ માત્ર જૈન છે એમ માનતા અને વિચારવાતાવરણ નહતું ત્યારે એજ શિખરોને વેતામ્બરે “ નિન્દવ' (નિષેધક–જેન
પશ્ચિમભણુની પ્રજાએ, અત્યારે સિહ ગણવામાં માર્ગના) તરીકે માનતા. આવા બબે હજાર
આવતે પૃથ્વી ગોળ છે એવું દર્શાવનાર વર્ષના જેના સજજડ સંસ્કારો થઇ ગયેલા
સિદ્ધાંત પ્રરૂપનારને શૂળીએ ચઢાવ્યું અને હતા, અને જેનું વિચારવાતાવરણ છુટું નહીં
એજ વિચાર વાતાવરણ પૂરું થયું ત્યારે ડાર
વીન જેવાની માત્ર કલ્પના પણ ઉત્સાહ પૂર્વક હતું એવા સમાજ પ્રત્યે એમ કહેવામાં આવે કે તમે પરસ્પર નકામે વનવિરોધ કરે , તેજ પ્રજાએ વધાવી લઈ શોધખોળને પાત્ર તમે આત્માથી વેતામ્બર નથી અને શિખ બનાવી, ૨ નથી; એ બને દશા આત્માનું સ્વરૂપ પા વિચાર વાતાવરણ છુટું થાય છે કે તરત મવા માટે કવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને અને સમાજના વ્યકિતઓને અન્ય એક બીજાના નુસરી પ્રરૂપી છે, તે ગમે તેવું તેમાં સત્ય વીચારમાં પ્રમોદ ઉત્પન્ન થાય છે. અમારી હોય છતાં તે બન્ને સમાજે એકદમ પાસે ઘણુ વિચારવાને ફરિયાદ કરે છે કે, એ વાતને સ્વીકાર તે કયાંથી કરે? આપણી જૈન સમાજ પોતાને વિષે જૈન દપરંતુ તેઓના વિચારે તે સંજોગોમાં ઉ શનને પુનઃ દિવિજય કરવાની મહાન રેલા છે તે સંજોગોને લઈને તેઓ અભિલાષા ધરાવવા માટે શ્રીમાન પ્રત્યે પ્રમાદ આવી વાત કરનાર પ્રત્યે નવીન પંથ સ્થા. ધરાવતી કયારે થશે ? શ્રીમાન તેવી અભિલાષા ખાર તરીકે જુએ તે કાંઈ આશ્ચર્ય જેવું ક્ષિામાં મૂકવાને લકત હતા, અથવા યોગ્ય નથી. આ પ્રમાણે શ્રીમાન રાજચંદ્રના સંબં હતા એ સવાલ બાજુ ઉપર રાખી, એવી ધમાં બન્યું છે.
એક મહાન અભિલાષી રાખનાર પુરૂષ પિતાના
સમાજમાં ઉત્પન્ન થયા છે એમૌરવ ધરીને પણ આજથી વીથ વર્ષ પહેલાં શ્રીમાન તેઓ પ્રત્યે પ્રમેદભાવ ઉત્પન્ન કરવામાં કેમ આગળ રાજચંદ્ર આવા વિચારે દર્શાવ્યા ત્યારે સ્વભા- નથી! અમે આવી ફરિયાદ કરનારાઓને એમ ધી વિક રીતે થવું જોઈએ તેમ, સમાજને તેઓના શાંત કરીએ છીએ કે જયારે સમાજ અલતા વિચારે સંકુચિત વિચારવાતાવરણને લઇને આવેલા સંસ્કારથી વિમુક્ત થાય છે ત્યારે

Page #168

ડિસેમ્બર-ફયુઆરી.]
મુખ્ય
એની મેળે છૂટું વિચાર વાતાવરણ થતાં પ્રમાદ સિદ્ધપદ પામી શકે માટે ત્યાગદશાની આવશ્યભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. જે શ્વેતામ્બર અને દિકતા નથી. ગૃહસ્થલિગે સિદ્ધ થનારા પુરૂષ ગમ્બરે દેશનું અસ્તિત્વ દેશકાળને લઈને છે વિદેહી મહાત્મા તે વિરલા જ હોય છે. સં. અને તેટલા માટે અન્ય વિરોધી દૃષ્ટિથી સાર તાપથી છુટવાને માટે પ્રસિદ્ધ વાટ, ત્યાજેવું મૂકી દઈ સમાન દષ્ટિથી જોવાનું શ્રીમાન ગનીજ છે. ગૃહસ્પલિગેતે સિદ્ધ થવું એ અરાજચંદ્રનું સાથી પહેલું કહેવું હોય અને પવાદ માર્ગ જ છે. અમે આ વિષયમાં - અત્યારે હવે તે કહેવાને અમલ પણ થવો સ્પેલિંગે સિદ્ધપદની બાબત ઉપર ભાર એટલા શરૂ થયેલ હોય તો અમે સમજીએ છીએ કે, માટે વારંવાર આવે છે કે, આપણા - તે શ્રીમાન પ્રત્યે પ્રમોદ ભાવ લાવવારૂપજ છે. સ્થ સમુદાયે વિતાને અંગે પોતાનું સ્વરૂપ કહેવાને હેતુ એ છે કે શ્રીમાનના વિચારોને ભૂલી ગયા જેવું કર્યું છે. બીજું અમે સ્વાધણુ સમયથી ચાલતા આવેલા સંસ્કાર સહિ શ્રય અને સ્વાવલંબન ઉપર ભાર મૂક્યો છે તના સમાજ તરફથી પ્રથમ કઈ પ્રકારે ન્યાય તેને અર્થ “સ્વછંદ અને નિજમતિ કલ્પના ન મળ્યો હોય અથવા અમે ઉપર કહ્યું તેમ લેવાના હતા. જે જ્ઞાની પુરૂષના અવલંબન ગંભીર અન્યાય મળ્યો હોય તો અમે તેમાં સમાજ. વિના જીવ સ્વછંદ અને નિજમતિએ ચાલશે ના ચોકસ વ્યકિતઓને દોષ દેખતા નથી. વિચાર તો કોઈ દહાડે પણ આત્મહિત થવાનું નથી. શતાવરણના સંકુચિતપણા પ્રત્યે જ તે દોષ મામાન સંજચંકે આ સંબંધમાં પિતાના મઝી શકાય. અમને આ સ્થળે એમ પણ સ્વી
આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર” નામના ગ્રંથમાં કહ્યું છે કેકાર્યા વિના ચાલતું નથી કે, શ્રીમાન રાજચં.
રોકે છવ સ્વછંદ તે, પામે અવશ્ય મિક્ષ ને તે વિશેષ ભાગ્યશાળી માનવા જોઈએ કે,
પામ્યા એમ અનંત છે; ભાખ્યું જિનનિર્દોષ તેઓને ઘણુંજ થોડું સહન કરવું પડ્યું છે.
અર્થજીવ અનાદિ કાળથી પોતાના તેના કથન પછી સમાજમાં આટલી વરા
ડહાપણે અને પોતાની ઇચ્છાએ ચાલ્યો છે, એ તે કથનને અમલ થવો શરૂ
એનું નામ “સ્વછંદ છે. જે તે સ્વછંદને કે, થયું છે એ કાંઇ ઓછા સંતેષનું કારણ નથી.
તે જરૂર તે મોક્ષને પામે, અને એ રીતે ભૂજે રીતે હારવીન પ્રત્યે પશ્ચિમની પ્રજાએ તકાળ અને તે જીવ મોક્ષ પામ્યા છે એમ રા કામ લીધું હતું.
ગ, દ્વેષ અને અજ્ઞાન એમને એક દોષ જેને
વિષે નથી એવા દેષ રહિત વીતરાગે કહ્યું છે. શ્રીમાન રાજચંદ્રના ઉદાહરણુપરથી અમે
' અર્થાત અમે “રવાશ્રય” અને “સ્વાવલંબન” એમ બતાવવા માંડ્યું છે કે, જૈનમા હજ્ય નાં તો પિતામાં કાયરતાપણું આવી ગયું વિધતા ઉપન્ન નથી થતા તેનું એક કારણ છે તે દૂર કરી શૈર્યપૂર્વક આગળ વધવા માટે આપણું સંકુચિત વિચાર વાતાવરણ પણ છે. સમાજ સન્મુખ મૂ
સમાજ સન્મુખ મૂકયા છે. તેને સ્વછંદ અને હવે આ વિષય પુરો કરતાં આજના વિ. નિજમતિ કલ્પનાના અન્યથા અર્થમાં લઈ ચારાને બીજા આકારમાં લઈ જવામાં ન આ જવાના નથી. વે તેટલા માટે કેટલીક સુચનાઓ આપવી વળી, અમે “સ્વાશ્રય” અને “સ્વાવલંબન' યોગ્ય ધારીએ છીએ.
પ્રત્યે ઉભા રહેવાનું કહીએ છીએ તેને અર્થ | શરૂઆતમાં અમે ગૃહસ્થલિંગે સિત થવા ‘ગુરૂના અવલંબનની અનાવશ્યક્તા બતાનો સિદ્ધાંત અભિપ્રાય બતાવ્યો તેથી એકાંત વીએ છીએ અને “ આપ ગર ને આપ અત્રે માની લેવાનું નથી કે, ગૃહસ્થલિંગે બધા ચેલા” બનવાનું કહીએ છીએ એમ કરવાના

Page #169

સનાતન જૈન.
( ડીસેમ્બરથી ફેબ્રુઆરી
30
નથી. અમે એમ માનનાર છીએ કે, “ગુરૂના ઉપકાર કરી શકે, તે ઉપકાર તેના પર અવલંબનની એટલી બધી આવશ્યક્તા છે કે, ક્ષપણાથી ન થઈ શકે તે ઉપકાર અર્થાત એ તેઓના આશ્રય અને અવલંબન વિના જિનની દશાનું વસ્તુતઃ ભાન તે પરોક્ષ જિન ખાત્મ ધર્મ પ્રકાશ કરવાનું કાર્ય કરવાનું કાર્ય કરતાં પ્રત્યક્ષ વસ્તુ પામેલા એવા સદગુરૂજ
છે, તે તેનું ફળ ઘણું ખરું સંસારપરિભ્રમ- કરાવી શકે. દષ્ટાંત તરીકે સ્વસ્વરૂપ પામવા માટે બુતા વધારવામાંજ આવે શ્રીમાન રાજચકે જે શ્રી જિને અઢાર દુષણથી રહિત થવાને ઉપ
દેશ કર્યો છે અને હજુ પરોક્ષપણે ઉપદેશ પ્રત્યક્ષ સદગુરૂ સમ નહીં, પરોક્ષ જિન ઉપકાર કરે છે. હવે આપણે અત્યારે તે દુષણમાંના કોઇને એ લક્ષ થયા વિના, ઉગે ન આત્મ વિચાર. આધીન થતા હોઈએ, તે પરોક્ષ જિન આવીને સદગુરૂના ઉપદેશ વણ, સમજાય ન જિનરૂપ; આપણને રેકી ન શકે, પરંતુ જે વિદ્યમાન સમજ્યા વણ ઉપકારશે? સમજ્ય જિન સ્વરૂપ ગુરૂ હોય તે તેઓ રેકી શકે. આ સ્થળે ' અર્થાત કહેવાને આશય એવો છે કે, જિન શ્રી પરેક્ષ જિન કરતાં સદગુરૂના ગુણે વિશેષ પદ અને આપણું એટલે નિજ૫દ એક સરખું છે એમ કહેવાને હેતુ નથી. પરંતુ કહેવાને છે. માત્ર શ્રી જિન તે સ્વરૂપને પામ્યા છે; અને હેતુ એવા છે કે, આપણુ જીવને દોષ કરતાં આપણે પામવાનું છે. એવું જે શ્રી જિનનું અટકાવવામાં જેવા પ્રત્યક્ષ ગુરૂઓ ઉપયોગી પદ અથવા સ્વરૂપ તે પ્રત્યક્ષ સદગુરૂથી જ ઓળ- થઈ શકે છે તેવા શ્રી જિન પરોક્ષપણે બીરાજ ખાય છે. આપણે શ્રી જિનના સ્વરૂપ જેવુંજ ન થઈ શકે. બેશક તેઓની પ્રત્યક્ષ વિધમાનતા આપણું સ્વરૂપ પામવા માટે જેઓ સિદ્ધ થઈ અનંત ગુણે ઉપકાર કરી શકે. ચુક્યા છે એટલે જે આપણને પ્રત્યક્ષ નથી,
આ રીતે પરોક્ષ જિન દ્વારા પ્રત્યક્ષ સપણ પક્ષ છે એવા જિનેશ્વરનું અવલંબન લઈ શુરે જેટલા આત્માને ઉપકાર ન થાય તે તેનો ઉપકાર માનીએ છીએ, છતાં તે ૫- પછી આપણે સ્વતઃ પોતાની મેળે ગુરૂના આરક્ષ જિનનું પ્રત્યક્ષ સ્વરૂપ, તેઓના પક્ષપણું શ્રેય અને અવલંબન વિના પિતાનું કલ્યાણ ધારાએ સમજાવું કઠણ હોઈ, પ્રત્યક્ષ સદ્ગુરૂની કેમ કરી શકીએ ? અમારો કહેવાનો હતો આવશ્યક્તા ખાસ કરીને રહે છે. શ્રી અર્વત આ ઉપરથી સમજાશે કે સ્વાશ્રય અને સ્વા. અને શ્રી સિદ્ધ બને સમાન સામર્થના ધારક લંબનને ઉપદેશ કરતાં અમે ગુરૂની છે છે. છતાં શ્રી સિદ્ધ ઉપદેશ આપી શકતા નહીં અંશે પણ અનાવશ્યક્તા કહેતા નથી. ઉલટી હેવાના કારણે તેઓ પક્ષ ગણાય છે, અને તેની ખાસ આવશ્યક્તા ગણીએ છીએ કેમકે અતધારા ઉપદેશકાર્ય થઈ શકે છે માટે તેઓને નિર્ચ ચારિત્ર એજ જીવને ખરી પ્રતીતિનું કારણ શ્રી નવકાર મંત્રમાં પ્રથમ પદ આપ્યું છે. આ થાય છે. શ્રીમાન રાજચંદ્ર પણ કહ્યું છે કે સ્થળે કહેવાનો આશય એ નથી કે, પક્ષ તપપ ધ્યાને રવિ રૂપ થાય, કે પ્રત્યક્ષ જિન કરતાં છઘસ્થ હોય એવા એ સાધીને સેર રહીશું હાય: પ્રત્યક્ષ સદગુરૂની વિશેષતા છે, પરંતુ કહેવાનો મહાન ત્યાં મંગળ પંક્તિ પામે, હેતુ એ છે કે, શ્રી જિનના પરાક્ષપણુદા- આવે પછી તે બુધનાં પ્રણામે. રાએ આપણને તેથી ઉપકાર થઈ શકે તે નિગ્રંથજ્ઞાતા ગુરૂ સિદ્ધ દાતા; કરતાં પ્રત્યક્ષ સદ્ગારા વિરોષ ઉપકાર થઈ કાંતે સ્વયં શુક્ર પ્રપૂર્ણ ખ્યાતા; શકે; આ ઉપકાર તે એજ કે, શ્રી જિનનાં ત્રિયોગ ત્યાં કેવળ મંદ પામે, સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ શ્રી જિન પ્રત્યક્ષ હોય અને જે સ્વરૂપ સિદ્ધ વિચરી વિરામે.

Page #170

ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી. )
મુખ્યલેખ.
ચાલુ ચર્ચા
ડિસેમ્બર મહિનામાં સુરત ખાતે “ઇડીયન ત્ય તત્વવેત્તા બર્કનું કથન દુનિયા પચાસ વર્ષો
| નેશનલ કોંગ્રેસ”માં પશ્ચાત છે એ આ પ્રસંગ સિદ્ધ કરે છે. એક સવ જન પરિષદનું પડેલા ભંગાણુ પછી સુરતમાં અધિવેશન “સર્વ જૈન પરિસદ”
ક વખત જે વાત વિરૂદ્ધ અભિપ્રાયવાળી સમુદાય
મળ્યું હતું; અલાહબા ગણતો તેજ વાત હવે અનુકરણીય ગણવામાં દ તરફના દિગમ્બર યુવાનના મુખ્ય ભાગે બને આવે છે. અમે માનીએ છીએ કે ભગવાન તો નેલા” જૈન યંગમેન્સ એસોસિએશનની પ્રેરણા થકરેએ કહેલ કાળ વીર્યનું જ આ કારણ છે. થી આ પદિ ભરાયું હતું. જેમાં જૈનના વ. જૈનના જુદા જુદા ફિરકાઓમાં અપ્રીતિની તમાનાં મુખ્યપણે પ્રવર્તતા, દિંગમ્બર, મંદી લાગણી દુર કરી પ્રીતિની લાગણી ઉત્પન કર૨ માગી વેતામ્બર અને સ્થાનકવાસી શ્વેતા વાના ઉદ્દેશથી જ્યારે આ “સનાતન જેન” પત્ર ઓએ ભાગ લીધો હતો. ધારવા કરતાં ઘણા કાઢવામાં આવ્યું ત્યારે અમારા તરફ સાંપ્રદાયિ વધારે ઉત્સાહથી આ પરિષદનું કાર્ય ત્રણે ફિર ક મોહને આધીને નહીં એવા પણ જેઓ સા કાઓના ઉત્સાહીઓએ પાર ઉતાર્યું હતું.: હસથી ડરનાર એવા અમારા અગિત મિત્રએ ત્રણે ફિરકાઓ એકત્ર થવાની વાત હાલ તરત પણું અમારું સાહસ એમ કહી હસી કયું તે અમને કેવળ અસંભવિત લાગે છે, પરંતુ હતું કે, તમે અસંભવિતને સંભવિત બનાવવા આટલું તો ચોકસ પરિણામ આવવાનું કે આ ધારે છે. એક ખાસ સ્નેહીએ તેં અમને એ ત્યાર સુધીમાં અંદર અંદર જે કલા ચાલતા ટેલે સુધી લખ્યું હતું કે, “ Fools rush તે આવા પ્રકારની હીલચાલેથી દુર થવાના where angles fear to tread” (અર્થ તેમજ જ્યાં જ્યાં સામાન્ય લાભ જોવામાં આ
.
. . ત જ્યાં દૈવે પગ મૂકતાં ડરે છે એ મુખમ વશે ત્યાં એકત્રપણું થવાનું. એટલે આવા પuિ
ડે છે.) મતલબ કે અમે જેનના ભૂલ દે ખાસ કરી ઉપકારક છે. અમે આટલું લ જુદા ફિરકાઓને વિષે ઐકયનું કાર્ય કરવા ખીએ છીએ ત્યાં અમને એક વાત સ્મૃતિમાં નું ધારવું તે માત્ર મુખો સાહસ કરે તેને આવતાં તે અહીં ટાંકયા વિના રહી શક્તા નથી. જેવુ સાહસ છે. અમે આવા નિરૂત્સાહી વચનો. આ વાત તે કાળ વયની છે. કાળ શું અદ- થી નિરૂત્સાહ ન પામતાં અમારું મિશન આગળ ભુત કામ કરે છે? શ્રીમાન રાજચંદ્ર જ્યારે વધારવા બનતું કરીએ છીએ અને આ કારણે એમ જાહેર કર્યું કે શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બર અમને બીજા કોઈ પણ કરતાં આ “સર્વ દિ દશાઓ કાળ ભેદે છે, અને તેથી પરસ્પર જૈન પરિષદના” મળવા માટે વિશેષ આનંદ મિયાત્રીઓ માનવા એ યોગ્ય નથી ત્યારે થાય છે. અમને બહુ બહુ આનંદ થાય છે, સંપ્રદાય મોહથી પરાનધીતા પામેલ વર્ગ તેઓ કારણ કે અમે ઉપર કહ્યા નિસાથી રે પ્રત્યે વિમુખ દષ્ટિએ વર્તવા લાગ્યા હતા. હવે પછી થોડા જ વખતમાં આવું એકત્ર સમાજ એજ વાત લોકોને સમજાઈ છે, અને તેનું વ્ય મળેલું જે શક્યા છીએ. વહારે અનુકરણ કરવા લાગ્યા છે. મહાભ પાત્રા

Page #171

સનાતન જેન.
[ ડિસેમ્બર-ફેબરૂઆરી.
શ્રી વેતામ્બર કેન્ફરન્સની છઠી બેઠક ભાવ- - સિદ્ધ કરે છે. અમારી જાતમાહીતિ પ્રમાણે
નગર ખાતે મળવાનું નકી ભાવનગર ખાતે નિમાયેલી જુદી જુદી કમિટીભાવનગર કેન્ક થયું છે. અને તેને અંગે એના બંધારણ કરતી વેળા કેટલાક કેન્ફરન્સ રન્સ, થનાર ખર્ચ ત્યાંના એક લાવનાર યુવાનોને ગંભીર પ્રકારનો અન્યાય થ
ગૃહસ્થ મીહઠીસંગ વારા દે છે. વિદ્વાની યોગ્યતા કરતાં સ્થિતિ સં. એ આપવાનું કબૂલ કર્યું છે. અમો ભાવનગર પન્નતા અને વગસગની ગ્યતા વધારે ગણાઈ અને તેને શ્રી સંધને આ માટે ધન્યવાદ આ છે. અમારા પિતાને અનુભવ છે કે, ભાવનપીએ છીએ. ભાવનગરે કાઠિયાવાડના પ્રતિનિ- ગર ખાતે કેન્ફરન્સ લાવવાની વિરૂધ એક ભાધિ રૂપે જે આ કાર્ય માથે ઉપાડ્યું છે તે આખા ગ હતો, જ્યારે બીજો ભાગ લાવવાની કાઠિયાવાડને માટે માન ઉત્પન્ન કરનારું છે. અમે ઇચ્છાવાળો છતાં, જે વર્ગ વિરૂદ્ધતા ધરાવનાર ઇચ્છીએ છીએ કે, જે ઉત્સાહથી તેઓએ હતો તેનાથી ડરતે રહેતો હતો. આવી આ કાર્ય માથે લીધું છે તે જ ઉત્સાહપૂર્વક સ્થિતિમાં, અતિ અતિશ્રમ ઉઠાવી, જે યુવાનોએ. કાર્યની પૂર્ણાતિ પમાડશે. એકજ ગૃહસ્થ ડરનાર વગની પછવાડે લાગી, કેન્ફરન્સને આ મોટા ખર્ચ આપવાનું કબૂલ કરે તે આમંત્રણ અપાવવાની નૈતિક હિમ્મત ઉત્પન્ન તે ગૃહસ્થની ઉદારતા દર્શાવનારું હોઈ આપણે કરાવી હતી તે જ યુવાનની આ બંધારણ - તેને માટે તેઓની જે કાંઈ સ્તુતિ કરીએ તે . રતાં બીલકુલ અવગણના જ કરવામાં આવી ટલી ઓછીજ છે, એટલે અમે તે વાત દૃષ્ટિ . અમારી જાણ પ્રમાણે છે કે, આવી સમુખ રહેવા દઈ, નિયમની ખાતર એક ગુ. સ્થિતિ થઈ છે તેમાં ખર્ચ ઉપાડનાર ગૃહસ્થનો હસ્થ ખર્ચ ઉપાડે એ લાભકારક છે કે ન- અંગત દેવ બીલકુલ નથી; પરંતુ અમે માહીં તે વિષે કાંઈક બેલવા ધારીએ છીએ. નીએ છીએ તે પ્રમાણે જે સમૂદાયે વિશેષ અમારી મતિ પ્રમાણે અમને એમ લાગે છે તે કામ કરવાનું છે તે ચોક્કસ વ્યકિતઓના કે આ નિયમ કેન્ફરન્સની રિથતિને માટે અભિપ્રાય અનુસાર કરવામાં આવે તેવી સ્થિઉપકારક નથી. તેના કારણે એક કરતાં વધારે તિન દેશ છે. આ પ્રકારે, જે યુવાનોના ઉ. છે. પ્રથમ તે એકજ ગૃહસ્થ ઉપર બેજો નાં સાહને ઉત્તેજન આપવાનું હતું તેને ગંભીર ખવાની પદ્ધતિ, ભવિષ્યમાં તે ગૃહસ્થથી ઉદા- પ્રકારે અન્યાય કરવામાં આવ્યા છે. તે ઘણુંજ રતા સંકેચાવનાર નિમિત્ત તૈયાર કરે છે. બીજું દીલગીરી ભર્યું છે.
જ્યાં આગળ સંપૂર્ણ સમુદાયને અવાજ ઘણે સક્રિચાઈ જાય છે, કેમકે ઘણું કરી તેવી ઉ. ભાવનગર ખાતેની બેઠકનું પ્રમુખસ્થાન દારતા દાખવનાર ગૃહસ્થની ઈચ્છાને આધીન
શેઠ મનસુખભાઈ રહી, કાર્ય કરયાનું રહે છે. અને જ્યાં એક- પ્રમુખની પસદંગી ભગુભાઇને આપ. જ ગૃહસ્થની ઈચ્છાને વિશેષે આધીન રહી કામ પ્રેકટીકલ કાર્ય. વાનું નક્કી થયું લેવાનું હોય છે ત્યાં આગળ વિદ્વાને કે અનુ
છે. કોન્ફરન્સની ઉ. ભવીઓને કેટલીક વખત અન્યાય પણ મળ પત્તિથી એમ સાધારણ લોક કથન હતું કે વાનું થાય છે. અમારું આ કથન ખુદ ભાવનગર મનસુખભાઈ શેઠ, કોન્ફરન્સની તરફેણમાં નથી: કેન્ફરન્સની જૂદી જૂદી વ્યવસ્થાપક સંસ્થા અને તરફેણમાં નહીં હા-ાનું કારણ કેન્ફરન્સમાના બંધારણુ માટે ઉભી થયેલી તકરાર ના દરેક બેઠકને અંગે લગભગ બે લાખ રૂા

Page #172

ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી. ]
મુખ્યલેખ, જેટલો ખર્ચ કરવામાં આવે છે તેટલું તેનું તેઓના કરવૈયાઓની પાસે બીજા સંગીન વ્યવહાર ફળ નથી એમ તેઓની માનીનતા વિચાર કરવાનો અવકાશ રહેતો નથી. આમ હતી. શેઠ મનસુખભાઈ જેવા વ્યવહાર કુશળ યુવાથી કે
થવાથી કેટલુંક નુકસાન થાય છે તેને માણસને સ્વાભાવિક રીતે, આવી વિચારણા
અમે થવી જ જોઈએ; અમે જેઓ એમ કેર કરે
એકજ દાખલો આપીશું. ભાવનગર કેન્ફરન્સ છે કે, મનસુખભાઈ કોન્ફરન્સની વિરૂદ્ધ હતા
ના મુખ્ય સેક્રેટરી ભાઈ કુંવરજી આણંદજીનું છતાં તેઓએ પ્રમુખ પદ કેમ સ્વીકાર્ય તેઓ- મુંબઈ આવવું થયું હતું. તે વખતે અમે ની ટકેરમાં નહીં જોડાઇએ, કેમકે અમે એમ તેઓને એવી સુચના કરી હતી કે, જૈનની માનીએ છીએ કે, જે શેઠ મનસુખભાઇએ પ્રાચીન શોધખોળ અને સાહિત્ય સંબંધમાં કાંઇ પણ વ્યવહારૂ ફળ આપનારી એજના ધણું કાર્ય કરવાનું છે, અને તેટલા માટે જે તૈયાર કરી હશે, અથવા દૃષ્ટિમાં રાખી હશે ભાવનગર ખાતેથી એવી શરૂઆત કરવામાં ત્યારે જ તેઓએ પ્રમુખપદ સ્વીકાર્યું હશે. અમે આવે કે, દરેક બેઠક વેળાએ “જૈન સાહિત્ય ઇચ્છીએ છીએ કે, શેઠ મનસુખભાઈ સંબં. પરિષદ” ભરવું, કે જેની અંદર વિદ્વાને એકત્ર ધમાં અમે રાખેલી આ આશા ફળરૂપ થયા થઈ જૈન સાહિત્ય અને જેને પ્રાચીન શોધ વિના નહીં રહે.
ખોળ સંબંધી વિચારે ચલાવે. ભાઈ કુંવરજી
આણંદજીને આ વિચાર, સ્વભાવિક રીતે અને અત્યાર સુધીની કોન્ફરન્સની હીલચાલ ઉપ. નુકૂળ આવવો જોઈએ તે પ્રમાણે, આવ્યો
રથી જોઈ શકાય છે કે, તથાપિ તેના ઉપર બાહ્ય ભવ્યતા દર્શાવ. સંગીનતા કરતાં બા- કોન્ફરન્સ દ્વારાએ નાર કાયને બોજો એટલો બધો કે એ હભવ્યતા પ્રતિ શું સંગીન કાર્ય કરી વિચાર તે માત્ર વિચાર રૂપે જ રહ્યા. જે, વિશેષ લક્ષ શકાય એ બાબતને તેઓની પાસે સંગીન વિચાર કરવા માટે
વિચાર કરવામાં જે અવકાશ ફાજલ હોત, તો તે વિચાર, અવશ્ય વીર્ય વપરાય છે તેના કરતાં કેન્ફરન્સની બાહ્મ- અમલમાં મૂકાત. આ કારણની સાથે એમ ભવ્યતા બનાવવામાં વિશેષ વીર્ય વપ- પણ છે કે, વિદ્વાનોની કદર બહુ ઓછી આ રાય છે. ચેકસ હદે, ભવ્યતાની પણામાં છે. ભાવનગર ખાતે સ્થાપવામાં આવેલી અગત્ય અમે સ્વીકારીએ છીએ, પરંતુ એકલી રસપોન્ડન્સ કમીટીમાં ભાઈ જીવરાજ એભવ્યતાજ ઉપર વિશેષ વીર્ય વપરાય તે ધવજીને થયેલી નિમણુકને માટે જે વિક્ષેપ અમને અનુકુળ નથી. ભાવનગર કેન્ફરન્સના થયો તે વિક્ષેપ દૂર કરવાને ઉત્તમ રસ્તો એ વ્યવસ્થાપકોને બામાં દોષ નથી. કોન્ફરન્સ હતું કે, તેઓને આવું જ સાહિત્ય પરિષ” ભરાવાનું શરૂ થયું ત્યારથી આ પ્રકૃતિ - યોજવાનું કાર્ય સેવુિં હોત આથી આથી ધાઈ ગઈ છે. એટલે તેને ભાવનગરે પણ બેવડો લાભ થાત. એકતા વિક્ષેપ દુર થાત, અનુસરવું પડે છે, કેમકે લોકદષ્ટિમાં બીજા અને બીજું યોગ્ય કાર્ય યોગ્યને પાત. તથા સ્થળે જેવી ભવ્યતા ન દર્શાવાય તે ભાવન. પિ બાહ્ય ભવ્યતાના વિચાર આડે મુખ્ય ગરની વિશેષતા ન લાગે એવા વિચારે, તે કરવૈયાઓને બીજો અવકાશ ન હોય ત્યાં આવું પ્રકૃતિ ભાવનગરને અનુસરવે છે; એટલે થાય ક્યાંથી?

Page #173

સનાતન જૈન, ( ડિસેમ્બરથી ફેબ્રુઆરી એસ જગજીવન અમરચંદ વેરા, જીવરા કમીશન નીમવા સુચના કરીશું અમને લાગે
જ ઓધવજી શાહ, છે કે, ધાર્મિક કેળવણી સંબંધી આજ સુધીમાં કાસમાં ચર્ચાવા અને ગુલાબચંદ આ- કરવામાં આવેલી સુચનાઓ માત્ર કલ્પનાની ના વિ . “સંદજી શાહની સહી રમત બરાબર છે. કેટલાક એવા સુચના કરે
સાથને એક પત્ર જાહેર છે . જૈન કલેજ કરી તેની અંદર ધાર્મિક પરષો તરફ “કેસપેન્ડન્સ કમીટી” તરફથી શિક્ષણ આપવું; કેટલાક કહે છે કે, બનારસ લખાવે છે. આ પત્ર અમારા પ્રતિ પણ આવ્યો
પાઠશાલા જેવી પાઠશાળાઓ સ્થાપિ તેમાં સં. હાઈ, તમામ કીસમા લા લા લાલા સ્કૃત ભણાવી વિદ્વાને કરવા, કેટલાક કહે છે ચર્ચાવા ગ્ય છે તે વિષે અમારો અંગિત કે, પહેલીથી તે સાતમી પર્યત પાઠાવલિઓ અભિપ્રાય પૂછો છે. જે ખાતે તેઓને ઉપ- કરવી. અમારા વિચાર પ્રમાણે આ વિચાર રકાર માનતાં અમે અમારી સત્યાનુસાર થોડાક મત શિવાય કાંઈ નથી. જેઓ જૈન કોલેજ વિચારો દર્શાવીએ છીએ, અમારી સુચનાઓ .
સ્થાપવાની સુચના કરે છે તેઓને અમે પૂછીકરવા પૂર્વે એટલું જણાવવાની જરૂર જોઈએ એ છીએ કે તમે જેન કોલેજ કરી ધર્મ છીએ કે, જાદા જુદા સ્થળેથી જે જે વિચારે શિક્ષા શું અને કેવા પ્રકારે આપવાના છો ? જણાવવામાં આવે, અને તે ઉપરથી બાફટ શું મીશનરી કોલેજની અંદર બાઈબલનું રેલ્યુશન” સિયાર કરવાનું હોય, તે પહેલાં શિક્ષણ આપવામાં આવે છે તે પ્રકારના ધા
જે બની શકે, તે વિદ્વાન ગ્રહ અને વિ. ર્મિક શિક્ષણ આપવા માટે તમે લાખો રૂપીઆ દ્વાન મુનિરાજોની ખાનગી સભા ભરી તેમાં ખર્ચાવવામાં લાભ જુવો છે? તેઓએ જાતે સવાલો વિષે વિશેષ વિચાર કરી બાફટ ણવું જોઈએ કે, જૈન તત્વજ્ઞાન, અને ' રેલ્યુશન” તૈયાર કરવો. વળી, ઘણા વિષે બાઈબલના જ્ઞાનનું શિક્ષણ આપવું એ બંને હાથ ધરવા કરતાં થોડા પણ જેમાં કોઇપણ આકાશ પાતાળ જેટલા તફાવતવાલી વાત છે. ક્રિયા કરી શકાય તેવા વિષયે લેવા એ વધારે પાઠશાલાઓમાં સંસ્કૃત જ્ઞાન મેળવનારાઓ ઉપકારક છે. અત્યાર સુધીની બેઠકો વેળાએ શું ઉચી કેળવણી પામેલાઓને ધર્મ શિક્ષણ
આપવાને શકિતવાન થાય એમ સમજો છો ? જે પારમાર્થિક વ્યાવહારિક અને સામાજિક વિ.
પાઠાવલિઓ તૈયાર કરી તમે સરકારી શાળા વયે હાથ ધરવામાં આવ્યા છેતે કરતાં હવે એક પગલું પણ નવું કરવું જોઈએ છે.
કે કેલેને વિશે તે દાખલ કરાવી શકે તેમ છે? પાઠાવલિઓ તૈયાર કરી શકે તેવા વિદા
ને ક્યાં છે? કદાચ તૈયાર થાય, એમ ઘડી અમે પ્રથમ ધાર્મિક અને વ્યાવહારિક કે ભર માનીએ, તે પણ અભ્યાસ કરનારાઓને
| લવાણુને અંગે કરવામાં ચેકસ વ્યકિતઓના વિચારના ગુલામ બના નુતન વિષયે કયાં છે? આવતી આજ સુધી. વવામાં શાસનની ઉન્નતિ સમજો છે? અમે
માં જૂદી જૂદી સુચ. એમ માનીએ છીએ કે, કમવાર ધર્મ શિક્ષણ નાઓમાં કેટલું તરવ સમાયેલું છે, અને ધાન્ય આપવાનો વિચાર માંડી યુનિવર્સિટીની છેવટની ર્મિક કેળવણું કેવા પ્રકારે અને કઈ રીતે પરીક્ષામાં પસાર કરવામાં આવે ત્યાં સુધી આપી શકાય એ સંબંધી તપાસ કરવા માટે સંસ્કૃત અને માગધી ભાષામાં અભ્યાસ સંપૂર્ણ સ્વતંત્ર, અને વિદ્વાન ગૃહસ્થનું એક વિદ્યાર્થીઓ કરી શકે તેવા પ્રકારનાં સાધના

Page #174

• મુખ્યલેખ.
ડિસેમ્બર-બ્રુિઆરી.] વધારવાની જરૂર છે. જેમ જેન વિદ્યાથીઓ આવી શકે નહી. શ્રી સિદ્ધસેન દિવા કરે, માતે ભાષા પિતાની બીજી ભાષા તરીકે લેતા ગધી ભાષામાંથી સંસ્કૃત ભાષામાં આગળ ફેર થાય તેમ કરવાની ખાસ જરૂર છે. જે આ વવા કરેલા વિચાર માટે તેઓને શ્રી સંધ ભાષાનું જ્ઞાન તેઓમાં ઉંચા પ્રકારનું દા- બહાર કરવામાં આવ્યા હતા તેજ તે ભાષાનું ખલ કરવામાં આવ્યું તે જેવી રીતે, વેદાન- ગોરવ બતાવવા માટે બસ છે. હાલમાં કેટલાક યાયી સંપ્રદાયોમાં ઊંચી કેળવણી લેનારા
ગૃહસ્થા તરફથી અંગ્રેજી ચોથા ધોરણથી માંડી એમાં પોતાના ધર્મનું જ્ઞાન પિતાને વિષે કેલેજ પત આ ભાષા બીજી ભાષા તરીકે ઉપન્ન કરવાની બુદ્ધિ ઉપન્ન થઈ છે તેવા લેવાય તેના સાધના ઉભાં કરવાની તજવીજ રીતે જૈન વિદ્યાથીઓમાં ઉત્પન્ન થત. પ• ચાલે છે તેઓને જે આ વિષય હાથ ધરવામાં તાના સાહિત્યને શેખ વધશે. જેથી ક્રમે કરી આવશે તે ઘણું ઉતેજન મળશે. નાશ પામતેઓ પોતાના ધર્મત જોનાર તરીકે વાની અણિ ઉપર આ ભાષા આવી ચૂકી છે નીકળશે. જેઓ હમણાં જ ધર્મ પ્રતિને તેને અટકાવવાની ફરજ કેન્ફરન્સ કરતાં બીજા કહેવાતે કેલવણી પામેલાને અભાવ દૂર કર- કયાં મંડળનું ગણવું ? અમે આશા રાખીએ વાનું મિથ્યા કહે છે તેઓને આ વાત અનુ- છીએ કે, હવે આ વિષય તરફ ઉપેક્ષા નહીં કુળ નહીં લાગે; પણ જેઓને પ્રત્યેક વિષયમાં કરવામાં આવે. ઉંડા ઉતરવાની ટેવ છે તેઓને યોગ્ય લાગ્યા જેનશાસ્ત્ર સંગ્રહસ્થાન લંડનની વિના નહીં રહે. આજ સ્તો માત્ર છે એમ અંદર “બ્રીટીશ મ્યુઝીઅમ” છે. જેની અંદર
અમારે આગ્રહ નથી. અમારી પણ એક દુનિયાની તમામ ભાષાના ઘણાખરા પુસ્તકોને વિચારણા છે. આ કારણથી ક્યાં ક્યાં સાધને એકત્રીત કરવામાં આવ્યા છે. જે ભાષાઓની ધાર્મિક અને વ્યાવહારિક યુગપદ કેલવણી માટે સાથે પિતાના કઈ સીધો સંબંધ નથી એવી યોગ્ય છે તેની તપાસ કરવા માટે એક કમિ- ભાષાઓના પુસ્તકને સંગ્રહ કરવાની જે પ્રજામાં શન નીમવાની સુચના કોન્ફરન્સ સમીપ બુદ્ધિ છે તે પ્રજાને વિદ્યા તરફ કેટલો પ્રમોદ લાવવા કારસડન્સ કમિટીના ઉત્સાહી સકે છે તે સહેજે કલ્પી શકાય તેવું છે; અને એજ ટરીઓને અમે વિનવીએ છીએ.
પ્રમોદ આપણા પર મુકીભર માણસે વડે
રાજ ચલાવે છે એમ કહીએ તો ખોટું શું ? કેન્ફરન્સના ચીફ સેક્રેટરી અને કે. આપણામાં તે ખુદ આપણા પોતાના સાહિત્ય
રસપોન્ડન્સ કમિટીના સંબંધમાંજ ઉપેક્ષા બુદ્ધિ છે. હિંદુસ્થાનમાં માગધી ભાષાને સેંટરીઓને અમે ખાસ એક પણ એવું ખાતું છે કે જયાં આપણે પુનરૂવાર. અાગ્રહ કરીએ છીએ જૈનના તમામ ગ્રંથે જોઈ શકીએ ? પ્રોફેસર
કે જૈન શાસ્ત્રભાષાના હર્મન જેકોબી અને બીજી વિદ્વાને વારંવાર પુનરૂદ્ધારને સવાલ આ વેળાએ અવ- સૂચના કરે છે કે, એક એવું તે ખાતું અવશ્ય કેન્ફરન્સ સનમુખ ચર્ચાવો જોઈએ. જનિએ પોતાનું સ્થાપવું જોઈએ કે, જ્યાં આ ભાષામાં આપણાં પવિત્ર આગમ ગુંથાયા આગળ જૈનના તમામ ગ્રંથને સંગ્રહ મલી છે અને જે રહસ્ય તે ભાષામાં આગમનું શકે. આ સુચના કોન્ફરન્સ ઉપાડી લેવી ઘટે સમાયેલું છે તે ગમે તેથી બળવાન રીતે બીજી છે. પ્રાચીન ભંડારમાં અને મંદિર ભંડારોમાં ભાષામાં અનુવાદમાં મુકવામાં આવે, તે પણ તથા ખાનગી ગ્રહ પાસે પ્રાચીન ગ્રંથે છે.

Page #175

૧૭૦
સનાતન જૈન,
[ ડિસેમ્બર-ફેબુઆરી, તેના વ્યવસ્થાપને સમજાવી તેની સંપૂર્ણ શકતા નથી તેઓ તે ટાલી કેમ શકે? અમે માલેકી રહી શકે તેવા કરાર કરી એ ગ્રંથા એમ કહીએ છીએ કે પુત્રી વિકય એ બીલકુલ મેળવી મુંબઈ જેવા સ્થળમાં એક આવું સગ્રં
રીવાજ નથી; પરંતુ દેશની નિર્ધનતાને લઈને હસ્થાન ત્વરાએ ઉભું કરવા તજવીજ કરવાની
ઉત્પન્ન થયેલી દુઃખદ સ્થિતિ છે. ગમે તે જરૂર છે. પ્રાચીન ભંડારાના વ્યવસ્થાપકે ગ્ર આપવાની સામે છે એ વાત અમે જાણીએ
દુષ્ટમાં દુષ્ટ પિતા હોય અને તે પુત્રીને
આ વિય કરતે હોય તો પણ તે તેને સારું કામ છીએ; પરંતુ તેને પણ રસ્તે થઈ શકે છે.
નથી ગણત; કે માનતે. તે લોકોમાં પિતાની સાધુ મહારાજે અને વિદ્વાન તથા લાગવગવાળા પ્રહસ્થની કમિટિ નીમી તે ઓની હસ્તક
આ દુઃખદસ્થિતિ માટે શરમાય છે, પરંતુ પિતા
ની નિરૂપાયતાએ તેને અમુક ફુડ સેપિવું; જે દ્વારા તેઓ ગ્રંથ
અમલ કરે છે, કોઈ એકત્ર કરવામાં જૈનધર્મને સમાયેલા લાભ વિ
અપવાદરૂપ સખત હદયના માણસોએ આ જેના ઉપદેશનું કાર્ય વર્તમાન પત્ર પાન્યા
કાર્ય ધધારૂપ કરી નાંખ્યું હોય તે સિવાયના ઓ અને હસ્ત પત્રો તેમજ જાહેર વ્યાખ્યાનો
બીજાઓ જે પુત્રીનો વિય કરે છે તે પિતાને મારફતે કરી શકે. મુનિઓ આ બાબતમાં કાં
માટે લોકોમાં કેવું હીણું બોલાય છે, પોતે વિશેષ કાળજી રાખતાં નથી?
દીકરીને ખાડામાં નાંખે છે, વગેરે બાબતથી
કેટલેક દરજજે જાગૃત હોય છે. અમને નવાઈ સાહિત્ય વિષય મૂકી હવે અમે કેસ લાગે છે કે, જેન જેવી પ્રજામાં કન્યાવિય
ન્સ સમીપ ચર્ચાના શા માટે રહેવો જોઈએ; અને તેને માટે આ સામાજિક વિષયો સામાજિક અને પ્રત્યે
ટલી બુમો શા માટે જોઈએ. જૈનના તમામ પુત્રી વિકય આવીશું. અમે એમ
ફિરકાઓની મળી ૧૩ લાખ માણસની વસ્તી કમિશન, ઘણુ વખત થયાં મા
આખા હિંદમાં છે તેમાંથી નવ આની ભાગ નીએ છીએ કે. કેન્ફ
દીગમ્બરોને મનાય છે; અને સાત આની ભાગ રન્સ આગળ વિષ લાવવામા આવે છે તે વિ
શ્વેતામ્બરોને મનાય છે, છતાં આપણે સલાપ્રત્યે સંપૂર્ણ વિચાર કરવામાં આવતું નથી.
મતીની ખાતર બન્નેની અર્ધી અર્ધ વસ્તી આ બતાવવા એકજ દાખલે બસ થશે. પુત્રી
માનીએ, તે શ્વેતામ્બરના લગભગ સાડા છે વિયને આજ સુધી એક રીવાજ ગણવામાં લાભના
વા લાખની ગણાય. શ્વેતામ્બરમાં પાછા મુખ્ય આવે છે; અમે રીવાજ' કહેનારાઓને “રીવા
બે ભાગ સ્થાનકવાસી અને મંદીર માગ મજ' શબ્દની વ્યાખ્યા પ્રથમ કોષમાં જોવા
* તલબ કે બન્નેના લગભગ ત્રણ લાખ માણસ માટે આગ્રહ કરીશું. રીવાજ એ મુખ્યપણે હવે ત્રણ ત્રણ લાખમથી બરાઓ અને છેસમાજના મુખ્ય ભાગે સ્વીકારેલા વિચારને લાગુ લગભગ એક લાખ પુરૂષો વધારેમાં વધારે પડે છે. નહીં કે અપવાદ રૂપ માણસ સ્થિતિ રહેવા જોઈએ. જૈનમાં સરાસરી સેંકડે પાંચ ના દુ:ખે કરતાં કાર્યને લાગુ પડે છે. અમે માણસે પણ પુત્રીના વિયારાએ પૈસો નહીં એમ સ્પષ્ટતા પૂર્વક કહીએ છીએ કે, જેઓ લેતા હોય. એટલે એક લાખે પાંચ હજાર કન્યા વિદાયને એક રીવાજ ગણે છે તેઓ કે માણસે વિક્રય કરનાર કહેવાય. શું જૈન જેવી ન્યા વિજ્યને ટાળવાના ઉપાયો શોધવાને પણ માતબર પ્રજાને માટે પોતાના પાંચ પાંચ
ગ્ય માનતા નથી. કેમકે જેઓ આર્થિક હજાર માણસને કામ ધંધે લગાડવાનું સ્થિતિ છે કે રૂઢ રીવાજ છે તેને ભેદ સમજી કામ ભારે પડતું છે કે? શેઠ

Page #176

ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી.
મુખ્યલેખ.
૧૭૧
મનસુખભાઇ જેવા ધારે, તે એકલા પોતે જ સ્થાનકવાસી ભાઈઓની કેન્ફરન્સની બીજી પિતાની મીલમાંજ એટલા માણસો ને ઉઘાગે
બેઠક રતલામ ખાતે લગાડી દુખદ સ્થિતિથી દુર કરી શકે તેમ છે. રતલામ સ્થાનકવાસી મળવાની છે. અમે કન્યાવિક્રય કરનારાઓને ગાળે ભાંડવામાં આવે કેનફરનસ. ઉપર જેજે સુચ. અથવા તિરસ્કાર બતાવવામાં આવે કે, ન્યાતના
નાઓ મંદીર માર્ગ પ્રતિબંધે કરવામાં આવે, પરંતુ કન્યાવિય ભાઈઓની કોન્ફરન્સ જોગ કરી તે સઘલી તો ત્યારેજ અટકી શકશે કે, જ્યારે તેઓની સૂચનાઓ મુખ્યપણે સ્થાનકવાસી કેન્ફરન્સને આર્થિક સ્થિતિ સુધારવાની મહેનત લેવામાં
માટે પણ છે. એ કોન્ફરન્સને અંગે એકજ
સુચના કરવાની વિશેષમાં છે. તે સુચના તેઆવે. પુત્રી વિક્રય કયાં કયાં થાય છે? શા
એાએ સ્થાપવા ધારેલ “ત્રેનીંગ કોલેજ” ને કારણોથી થાય છે? કઈ રીતે અટકી શકે એવી માટે છે. એમ જણાવવામાં આવે છે કે, ધાબાબતેની ખાસ ઊંડાણમાં ઉતરી તપાસ ર્મિક શિક્ષણ આપવા માટે શિક્ષા ગુરૂઓ કરનાર કમિશન જૈન કોન્ફરન્સ નીમવાની ખાસ ઉત્પન્ન કરવા માટે આવી એક સંસ્થાની જરૂર છે. ભાવનગર અને રતલામ કોન્ફરન્સ જરૂર છે. અમને એમ લાગે છે કે, આવી આ જાતની શરૂઆત કરી. બીજી માટે સુચના પણ એક બીજી ક૯૫ના રમત પેઠે
એક રમત છે. જેઓએ દેશની સ્થિાતની સાથે માટે દાખલો બેસાડશે. શેઠ મનસુખભાઈ પ્રેક્ટીકલ કાર્યના હિમાયતિ હોઈ તેઓ અનુ- ઇતિહાસનો અભ્યાસ કર્યો હશે તેઓ જાણતા
આગળ વધવામાં લાભ છે એવો દેશ સ્થિતિના ભવીઓનું આવું એક કમિશન નીમાવી પિન હોવા જોઈએ કે વ્યવહાર શિક્ષણ સાર્વજનિક તાની પ્રેકટીકલ કાર્યની ઈચ્છા અમલમાં મુકશે શાળાઓ અને કોલેજો દ્વારાએજ લેવાયાથી એવી અમે ઉમેદ રાખીશું.
દરેક કેમ પોતે આગળ વધી શકે છે, અને તેથી અંતર્ગત દેશને પણ ફાયદો થાય છે.
આમ હોવાથી જે શિક્ષા ગુરૂઓ તૈયાર કરઅમે ભાવનગર કેન્ફરન્સની ચચાને બાજુ વાનું ધારવામાં આવે છે. તે શિક્ષા ગુરએ
એ મુકીએ ને ૫- તેજ ઉપયોગી થઈ શકે છે, જે સાર્વજનિક ભાવનગર લટીયર, હેલાં એક નાની શિક્ષણ મૂકી દઈ સાંપ્રદાયિક શાળાઓ સ્થાપી
બાબત ઉપર બે- તેમાં એકમાગ સાંપ્રદાયિક શિક્ષણ આપલવાનું રહી જાય છે તે બોલીએ. દશ દશ વામાં આવે. આવા સાંપ્રદાયિક શિક્ષણથી હજાર રૂા. જેવી મોટી રકમ ધામધુમ કરવાના પ્રજાની મુળ વિચાર કરવાની બુદ્ધિનો નાશ કામમાં વાપરવાને એક ગૃહસ્થ તૈયાર થાય; થાય છે; અને દેશની બીજી પ્રજાઓથી અતઅને બિચારા માત્ર ઉત્સાહ અને ધર્મ પ્રીતિના ડાપણું સેવવાનું થાય છે. અમે આ વિષયમાં કારણે ડેલીગેટોની સેવા કરવા તત્પર થનારા ઘણું બોલવા ઇચ્છીએ છીએ, પરંતુ બીજા ગરીબ યુવાનોને વોલન્ટીયરના કપડાં તૈયાર ક- પ્રસંગે તેમ કરીશું. અત્યારે એટલુંજ કહીશું રવાનો ખર્ચ, માથે નાંખવાને વિચાર રાખ- કે, કોઈ પણ વિચાર બાંધવા પહેલાં સર્વ વામાં આવે એ આપણી કદર બુજવાની શ- દેશીય અનુભવીઓની પરીક્ષામાંથી પસાર કિતને નીચું જોવાડનારી બને છે. પાંચસૅ કરાવ્યા પહેલાં એવું સાહસ કરવું તે રાષ્ટ્રીય સાતમેં રૂ. ના ખર્ચને લોભ એ એક નવાઈ સ્થિતિને ગંભીર હાનિ કરવા બરાબર છે. અમે જેવું લાગે છે !
રતલામ અને ભાવનગર કોન્ફરન્સની સંપૂર્ણ ફત્તેહ ઈચ્છીએ છીએ.

Page #177

સનાતને જેને.
(ડીસેમ્બર-ફેબરૂઆરી.
જેનું આવશ્યક સૂત્ર:
કેટલીક પ્રાચીન પ્રાર્થનાઓ અને વિધિ નીયમેના આધારે રચાયેલા
' ગ્રંથને સમૂહ
(પ્રોફેસર ઈ. હ્યુમને ઇ. સ. ૧૮૮૯ ના સપ્ટેમ્બર માસમાં સ્વીડનના રાજાના અધ્યક્ષપણું નીચે મળેલી ઓરીએન્ટેલિસ્ટની આઠમી ઇન્ટર નેશનલ કોંગ્રેસમાં વાંચેલા નિબંધને ટુંક સાર.)
સૂત્રની સાહિત્યનો આખો સમુદાય આધા- ૧ સૂત્ર–આવસ્યકનાં સૂવે. આ સૂત્ર ર રાખે છે તેની સંખ્યા છે. તેઓને માંથી એક સિવાય બીજા બધાં નષ્ટ થયાં છે “આવશ્યક-સૂત્ર' કહે છે. “આવશ્ય”એટલે અને તેથી નષ્ટ થયેલાં સૂનું ચૂર્ણિ અને આવશ્યક જરૂરી અર્થાત જૈન ધર્મ પાળનાર ટીકામાંથી ફરીવાર બંધારણ કરવાની જરૂર (સાધુ યા શ્રાવક)ને અવશ્ય કર્તવ્ય છે. આ હે છે. તેમ છતાં આની છેલ્લી પ્રત મોજૂદ સુત્ર (1) કે જેને મોટો ભાગ ગદ્યમાં રહી શકી છે, આપવામાં આવેલો છે તેના પર છંદ બદ્ધ ૨ નિર્યુકિત–આ બે મુખ્ય ગ્રંથના (ભબાહુ નિકિત (૨) કરેલી છે. અને આ નિયુકતિ. અને સિદ્ધસેનન) સંમિશ્રણથી વેજાઈ છે. પર વળી એક વિશાલ ગદ્ય ગ્રંથ કરેલો છે અને પછી ક્રમે ક્રમે તેમાં ગણું ઉમેરા તેને ચૂર્ણિ (૩) કહેવામાં આવે છે. આ થયા છે. અહિત્યના વિકાસને માટે ચોથે ગ્રંથ નામે નિયુકિતમાં સમાવેલી હકીકતે કેટલેક “ભા” (૪) લખવામાં આવ્યું છે. આ ભા. અંશે વિધિ સંબંધી, કેટલેક અંશે ઐતિહાસિક ખ્ય નિર્યુકિતની પેઠે આર્યા છંદમાં લખવામાં અથવા દંતકથાવિષયક અને ગૂઢવિચાર દર્શક આવ્યું છે. અને પાંચમા ગ્રંથમાં ચુર્ણિનું છે. આમાં આપેલી વાર્તાની સંખ્યા કેટલાક સંસકૃતમાં અવતરણ કરેલું છે. આ અવતરણ શતક પર થાય છે. તેમાંથી ખાસ કરીને જા હરિજદ્ર સૂરિ કે જેનું મરણ ઇસ્વીસન ૯૦૬ સુવા યોગ્ય રસિક વાતે નીચે લખેલી છે. માં થયું છે તેણે પોતાની આવશ્યક ટીકા ૧ રાણી વાસવદત્તા અને પ્રધાન જગન્દરાયણ. (૫) માં કરેલ છે. આવી રીતે મૂળ ગ્રંથને ની વાર્તા, ૨ વાંદરા અને પક્ષીની વાર્તા (આ ક્રમ ચા આવ્યો છે, પણ એકંદરે દરેકમાં વાત પંચતંત્ર અને હિપદેશમાં પણ માલુમ કંઇ માં તત્ત્વોનો સમાવેશ કરેલ નથી. . પડે છે,) ૩ સુલેમ રાજાએ આપેલો ન્યાય,
એક રીતે દષ્ટિપાત કરતાં માલુમ પડે ૪ એક હજાર અને એક રાત્રીની કલ્પત વાત છે કે ઉકત સાહિત્યના વિકાસના જે પાંચ પ કેકને ' સાપેલા નાણાના સિકકાપર કમો ઉપર બતાવેલા છે તે દરેકને સૂચક બેધક કથા આ છેલ્લી વાત હજુ સુધી બાઈબ (Typical) છે કારણ કે જેને સાહિત્યની લના ન્યુ સ્ટેમેન્ટમાંથી મળી આવે છે; વળી બીજી શાખાઓન-એટલે સત્રોના સંબંધે આ આવશ્યક નિર્યુકિત સિવાયના જૈનના પણ તેવાજ કમો દર્શાવેલા માલૂમ પડે છે, અન્ય ગ્રંથ નામે છઠ્ઠાઅંગમાં પશુ મળી આવે પરંતુ આ આવશ્યક સૂત્ર સંબંધી જે કંઈ છે. તે છડું અંગ ઈસવી સન પૂર્વે બીજ અને વિલક્ષણ છે તે નીચેના હેડીંગ નીચે કહેવામાં થવા પહેલા સંકામાં રચાયેલું હોય એમ આવે છે,
લાગે છે,

Page #178

ડિસેસર જ આ]િ
પાલી વ્યાકરણ
પાલી વ્યાકરણ.
(૨) અંગ્રેજીમાં કર્તા એમ. એચ. ટિ; (રંગુન બાપટીસ્ટ કોલેજના પાલી ભાષાના પ્રોફેસર) “સનાતન જિન” માટે ગુજરાતીમાં ખાસ ભાષાંતર કર્તા-મી મેહનલાલ દલીચંદદેશાઈ, બી. એ.
ક્રિયાપદની યોજના. ક્રિયાપદનાં મૂળ થડ ધાતુમાં કેટલાક રૂપા આપે છે, અગર ફરીથી ક્રિયા થયાં કરતી હોય નર કરવાથી અને જુદા પ્રત્યય ધાતુને લગા- તેવો અર્થ આપે છે. ડવાથી મૂળ ધાતુમાંથી પ્રત્યક્ષ થાય છે. આ (૫) નામ ધાતુક–રા નામમાંથી ઉપજમૂળ ક્રિયાપદના થડે રૂપાખ્યાન કરતી વખતે વાય છે, અને જે નામમાંથી તેને પ્રાજવામાં મણ સંબંધી વિચાર કરતાં લઇશું તે વધારે આવે છે તે નામને લગતી ક્રિયા કરવાનું, સહેલું થઈ પડશે.
તેની માફક ચાલવાનું, તેની પેઠે હેવાનું, ક્રિયાપદનાં ઉત્તર (Secondary ) થ થવાનું, કરાવવાનું, કરવાનું, તેને કબજે છેક્રિયાપદનાં રૂપાખ્યાનમાંથી થાય છે. આ થડનો વાનું, તેના જેવું થવા ઇચ્છવાનું વગેરે મુખ્ય આધાર પ્રત્યક્ષ ધાતુપર હાવા કરી બતાવે છે. ગણના થાપર સામાન્ય રીતે રહે છે. આ ગણુનું શક્ય ભેદાત્મક થડ નીચે બતાવ્યા પાંચ પ્રકારનાં છે,
પ્રમાણે ધાતુને – લગાડવાથી થાય છે. (૧) શક્યભેદાત્મક–ધાતુને શક્ય ભેદને (૧) જ્યારે ધાતુને છેડે સ્વર હોય છે, અર્થ આપનાર
ત્યારે તેનેય તુરતજ લગાડવામાં આવે છે (૨) પ્રેરકક્મદાત્મક–ધાતુને પ્રેરક ભેદને અને તેથી ધાતુના સ્વરમાં ફેરફાર થાય છે. અર્થ આપનાર.
(૨) જ્યારે ધાતુને છેડે એકવડે વ્યંજન (૩) આશિષાર્થક–ધાતુને આશિષાર્થ આ- હોય છે, ત્યારે સંધિના નિયમિત નિયમો પ્રમાણે પનાર.
- તુરતજ લગાડવામાં આવે છે. (૪) અતિશયદર્શક અગર અવિરામ દશ (૩) જ્યારે ધાતુને છેડે સંયુકત વ્યંજન ક-ધાતુને અતિશય એટલે ‘ઉત્કર્ષને અર્થ હોય છે અથવા એકવડે વ્યંજન કે જેને એક
૧. બરમાની અંદર પાલી ભાષા બીજી ભાષા તરીકે સ્કૂલ અને કૅલેજની અંદર દાખલ થયેલી હોઈ, આ વ્યાકરણ રંગુનના કૉલેજના પાલી ભાષાના પ્રોફેસરે અંગ્રેજીમાં વિદ્યાર્થિની અનુકુળતા. પ્રમાણે તૈયાર કર્યું છે. આપણે જૈન શાસ્ત્રોની પવિત્ર ભાષા માગધી યુનિવર્સિટીમાં દાખલ કરાવવાને પ્રયત્ન ચાલ થયો છે અને કેવા પ્રકારનાં વ્યાકરણ અને પાઠપુસ્તકો તઈયાર કરવા તે સંબંધી ની મુશ્કેલી નડતી અનુભવવામાં આવે છે. પાલી અને આપણી શાસ્ત્રભાષાને એટલું બધું મળતાપણું છે કે, તે બંને ભાષાઓને બે બહેને વિદ્વાને કહે છે. એટલે આ રીલી ઉપર આપણું વ્યાકરણ પુસ્તકો રચવાનું સુજે તેટલા અર્થે આખા અંગ્રેજી ભાષામાં લખાએલા પાલી ભાષાના આ વ્યાકરણનું ગુજરાતી ભાષાંતર કરાવી અમે અનુક્રમે દાખલ કરીએ છીએ, અમે ઇચ્છીએ છીએ કે, જૈન વિદ્વાનો પછી ગહરથ હો કે મુનિ હો, તે પિતાની શક્તિની પરિક્ષા કરાવવાની આ તક ગુમાવશે નહીં, સ. સ. જે.

Page #179

૧૭૪
સનાતન જૈન.
[ડિસેમ્બર જાન્યુઆરી. દમ બેવડ કરી શકાતું નથી (સામાન્ય રીતે ક્રમ પ્રમાણે મળતો તાલુ0ાની વ્યંજન મૂક૨ અગર હ), ત્યારે ય સંયોજક સ્વર-ઈની વામાં આવે છે. સાથે ઉમેરાય છે.
| (છ) હ હોય તે તેને બદલે જ મકવા કેટલીક વખત વર્તમાન કાળના થડને-ઈય માં આવે છે. ધાતુના અભ્યાસને સ્વર તેજ લગાડાય છે.”
ધાતુને મૂળ સ્વરજ રહે છે અપવાદ નીચે ગણના પ્રેરકબેધાત્મક થડધાતુનું દૃઢીકરણ કરવા પ્રમાણે – થી અને ધાતુને–અય,-આપય પ્રત્યે લગાડવાથી (અ) દીધસ્વર અંકે કરવામાં આવે છે. થાય છે. આ પ્રત્યે ટુંકા થઈને અનામે- | (આ) ખ, ... અગર સ્ પછી આવતા
(અ) ખ, રા આપિ વ્યંજનાન્ત પહેલાં થઈ જાય છે, પરંતુ સ્વ- અ ને બદલે ઈ મૂકાય છે. રાત પહેલાં છેલ્લો અ છેડી દઈને એમને એમ (છ) ઉ ને બદલે કેટલીક વખત આ રહે છે મણનાં આશિવાર્થક થડ ધાતુને બમણું કર મૂકાય છે. વાથી અનેસ પ્રત્યય સંયોજક સ્વર ઈની સાથે અને
ગણના અતિશયદર્શક થડ ધાતુના વિગાર તે વિના લગાડવાથી થાય છે. આવી રીતે ધાતુ લક્ષણ અભ્યાસથી થાય છે, તેમાં ય પ્રમ ને બમણી કરવામાં વ્યંજનના દિગુણીત થવાના
ઉમેરાય છે અગર ઉમેરાતું નથી. નિયમે કે જે નીચેના પારાગ્રાફમાં આવ્યા છે તે
આ અભ્યાસમાં ધાતુનો પ્રથમ વ્યંજન પ્રમાણે વ્યંજન ચાલે છે પણ સ્વર સામાન્યરીતે
અભ્યાસના નિયમિત પ્રમાણે ફરીવાર મને અ, આ, ઈ અગર અર, (૪) ને બદલે ઇ ;
બેવડે કરવામાં આવે છે. (ઉપર નિયમ બથઈને રહે છે અને જો અગર ઉ ને બદલે ઉ થઈ
તાવ્યા છે) સ્વરનું દઢીકરણ કરવામાં આવે છે, ને રહે છે. કેટલીક વખતે ધાતુ દિગુણીત થતી
વ્યંજનને માટે ધાતુને છેડેથી લીધેલ સામાન્ય વખતે બમણી થવાને બદલે એકપદી રાખે છે
રીતે ૨, ૨ અગર અનુનાસિક વ્યંજનને જે એકપદ –સપ્રત્યયની સાથે સંધિમાં જોડાતા
રવરના અભ્યાસ અને ધાતુની વચ્ચે વિકલ્પ બીજા વિલક્ષણ રૂપ ઉત્પન કરે છે.
ભેળવી શકાય છે. ઈ અગર ઈ ધાતુની શરૂ નટ-દિ ગુણીત થવામાં પ્રત્યય લગાડેલું
આતમાં સંયુક્ત વ્યંજન હોય તેમ તેમ અને પદ હેાય છે. અને તે પદ નીચેના નિયમોને અ
સાદો વ્યંજન હોય તેમ અભ્યાસના અંત્ય નુસરી થાય છે.
વ્યંજન અને તે ધાતુની વચ્ચે વિકલ્પ ભેળવી - (૧) જે ધાતુની શરૂઆતમાં સ્વર હોય છે,
શકાય. તેને ધાતુનું દિગુણત થતી વખતે એટલે વ્યા કરણ ભાષાએ ધાતુને અભ્યાસ થતી વખતે તે
ગણના નામ ધાતુક થડ નામના થડને અ, જ સ્વર ધાતુની સાથે સંધિના નિયમિત નિયમો
ધરા ઇિત હS અય, આય, ઇય, અગર ઈ પ્રત્યોમાંથી એક પ્રમાણે ભળી જાય છે.
લગાડવાથી થાય છે. (૨) જ્યારે ધાતુ વ્યંજનથી શરૂ થતી ,
તી ક્રિયાપદના સામાસિક થડ ધાતુની પહેલાં પ્રિય તે ધાતના અભ્યાસને પ્રથમ ક્રિયાવિશેષણ અને શબ્દયોગી અવ્યય લગાડવાથી
અક્ષર તેજ વ્યજ ન રહે છે. અપવાદ નીચે થાય છે. પ્રમાણે –
ઉપરોકત અવ્ય ધાતુની પહેલાં લગા' (અ) મહા પ્રાણ વ્યંજન હોય તે તેને ડતી વખતે એકીકરણ અને સંધિના નિયમિત બદલે અ૮૫ પ્રાણુ જન મૂકવામાં ખાવે છે. નિયમ લાગુ પડે છે (આ નિયમે પહેલી ' (અ) કંઠસ્થાની વ્યંજન હોય તો તેના અપાઈ ગયા છે)

Page #180

ડિસેમ્બર જાયુઆરી )
પાલી વ્યાકરણ
-રૂપાખ્યાન,
(૫) પાંચમી વિભકિત-ગુજરાતિમાં સાધાજ્યારે કોઈ શબ્દો વાકયના બીજા રણ રીતેથી, થકી વગેરેથી જણવાતો સંબંધ શબ્દો સાથે સંબંધ દર્શાવવામાં આવે છે જણાવે છે. ત્યારે તે શબ્દમાં જે ફેરફાર થાય છે તેને ૨ (૬) છઠ્ઠી વિભક્તિને, ના, નું, વગેરેથી. પાખ્યાન કહે છે.
જે સંબંધ ગુજરાતીમાં જણાવી શકાય છે તે ૧–નામેનું રૂપાખ્યાન, દર્શાવે છે.
નામોનું રૂપાખ્યાન કરવા નામના મૂળ (૭) સાતમી વિભકિત-ગુજરાતીમાં માં, થડને જાતિ, વચન અને વિભક્તિના પ્રત્યય થી જણાવાતો સંબંધ દર્શાવે છે. લગાડવાથી થાય છે.
(૮) સંબધન–બોલાવવામાં વપરાય છે. નોટ–સર્વ નામ પણ પુરૂષના પ્રકાર નોટ- ફક્ત ઉપર જે સંબંધ જણાવ્યા જણાવે છે. જાતિ બે છે –
છે તે ઘણું સામાન્ય રીતે જેવા વપરાય છે ' (૧) નરજાતિ-તે નર બતાવે છે. તેવા જણાવ્યા છે. બીજા સંબંધ ધીમે ધીમે (૨) નારિજાતિ–તે નારિ બતાવે છે. શીખતાં જાણી શકાશે. જે નામોને કોઈ જાતિ નથી હોતી તેને
પદ્ધતિ પ્રમાણે, એવું ફકત એકજ રૂ૫ નાન્યતર જાતિ અગર નપુંસક જાતિમાં ગણ છે કે જેમાં નીચે લખેલ નિયમિત વિભકિતના વામાં આવે છે.
પ્રત્યે સંધિ, અને અક્ષરમિશ્રણના નિયમાવચન બે છે.
નુસાર નામનાં થડને લગાડાય છે. (૧) એક વચન–જ્યારે નામ એકની
એકવચન
બહુવચન સંખ્યા બતાવે છે.
પહેલી વિ–સ્ .. .. . . [ (૨) બહુવચન–જયારે નામ એક કરતાં
છઠી વિસ્સ . . •• વધારે સંખ્યા બતાવે છે,
ચથી વિસ્મ–અય.. • પુરૂષ ત્રણ છે.
બીજી વિ-અમ્ . •• (૧) પહેલો પુરૂષ-બોલનારના સંબંધમાં
ત્રીજી વિ-આ • • • વપરાય છે.
પાંચમી વિ–સ્મા ... ... (૨) બીજે પુરૂષ–જેને કહેવામાં આવે છે સાતમી વિ. સ્મિમ . . . તેને માટે વપરાય છે.
સંબેલન-(મૂળથડ એમને (મૂળ થડ અથવા (૩) ત્રીજો પુરૂષ–જેને વિષે બોલવામાં એમ રહે છે અથવા પહેલી વિ. પઠ) આવે છે તેને માટે વપરાય છે.
પહેલી વિનું રૂ૫) વિભકિતઓ આઠ છે.
નોટખરી રીતે ચેથી વિભક્તિનો પ્રત્યક્ષ (૧) પહેલી વિભકિત-કર્તાને માટે વપરાય છે. અય છે પરંતુ સામાન્ય રીતે તેને બદલે છઠીને (૨) બીજી વિભક્તિ-કર્મવાચક છે. સ પ્રત્યય વપરાય છે.
(૩) ત્રીજી વિભકિત ગુજરાતીમાં વડે, એ વસ્તુતઃ વિભક્તિના પ્રત્યમાં અને વગેરેથી જણાતા સંબંધ જણાવાય છે. આ નામનાં થડે કે જેને તે લગાડવામાં આવે છે, સાધન વાચક છે.
તેમાં ઘણા ફેરફારો થાય છે. (૪) એથી વિશકિત-ગુજરાતીમાં કાજે, તેથી રૂપે જુદા જુવ જેમ સગવડતા માટે સારૂ વગેરેથી જણાવાતે સંબંધ જણાવે છે. મળે તેમ થાય છે; આમના દરેકમાં એવા
* : : : : : :
= હe w

Page #181

-
.
-એભિ
સનાતન જન.
[ ડિસેમ્બર જાન્યુઆરી. પ્રત્યયોનો સમૂહ છે કે જે ખાસ કરીને વાપ
- અંહિ અહિ રવામાં આવે છે. આ પ્રયો મળ પ્રવ્ય કે સંબોધન-અ જે ઉપર જણાવેલા છે તેમાં કેટલેક ફેરફાર
-આ “ આ થતાં અગર થડને લગાડાય છે ત્યારે ફેરફાર થતા બનેલા છે. રૂપ કરતી વખતે, આ ખાસ
બહુવચન થો સામન છે જે દરેક કપમાં આ પહેલી વિ૦––આ – આ -- સરખું ચાલ્યું આવે છે તે થડને લગાડવામાં
-આયો -આનિ આવે છે.
છઠ્ઠી વિ --આનમ -આનમ -આનમ બ સપનું રૂપાખ્યાન,
ચેથી વિ૦-આનમ -આનમ -આનમ સ્વરાન નામની નિયમિત રૂપે ત્રણ બીજી વિ.--એ -આ પ્રકાઓ છે.
-આયો -આનિ .. (૧) પડેલું રૂપ-આમાં જે થી છે તેને ત્રીજી વિ.--એહિ -આતિ -એહિ છેડે આ અગર આ હેય છે.
-એભિ -આલિ -એભિ (૨) બીજું રૂપ-આની અંદર થડે બકા. પાંચમી વિ૦-એહિ. -આહિ –એહિ. ઇકારાંત કે ઈકોરાંત હોય છે
-આભિ -એભિ (૩) ત્રીજું રૂ૫––આમાં થડે ઉકારાંત કે
સાતમી-- એસુ -આસુ –એસ ઊકારાંત હોય છે.
સંબોધન - આ –આ –આ નીચે ખાસ પ્રત્યય લખેલા છે તે મૂળ
આ -ખનિ નામોને જોડવામાં આવે છે અને તેથી તે
| નેધ–-ભિવાળાં રૂપે ઘણેભાગે કાવ્ય સંબં પહેલી જાત નાં રૂપ થાય છે.
ધક છે. નરજાતિ બહુ વચનમાં પહેલી વિભકિતનું નરજાતિ નારિજાતિ નાન્યતરજાતિ
ઘણું પ્રાચીન રૂપ-અમે એ પ્રત્યયથી થાય છે. એકવચન
નર જાતિનું નામ ધએ તેના રૂપ, * પહેલી વિ૦– -આ ... --અમ
આનું થડ અકારાંત છે. છઠ્ઠી વિ૦-અસ્સ--આય ... --અક્સ
એકવચન બહુવચન ચેથી વિ–-અપ્સ
પહેલી વિ. ધમે
ધમાં, --આય
અસ
છઠ્ઠી વિ. ધમ્મસ ધમ્માનમ આય ચેથી વિ
ધમાનમ બીજી વિ.--અમ –અમ –અમ
ધમ્માય ત્રીજી વિ.--એન –આય –એન
બીજી વિ. ધમ્મમ
ધમે પાંચમી વિવ–આ આય –આ
ત્રીજી વિ. ધમેન ધમૅહિ -અસ્મા –અમા
ધમૅભિ –અંહા
–અંહ
પાંચમી વિ. ધમ્મા. ધમૅહિ –અને -અ
ધન્મસ્મા ધમૅભિ સાતમી વિ–એ -આય -એ
ધસ્નેહ -અસ્મિ” -અયમ્ -અરિમમ
ધમ્મને • વિભક્તિને ક્રમ જેવો મૂળમાં છે તે જ અમે સઘલે કાયમ રાખયો છે –ભા૦
સાય

Page #182

ડિસેમ્બર જાન્યુઆરી.]
પાલી વ્યાકરણ
સાતમી વિ. ધમે ધમ્મસ
રજેભિ ધમ્મશ્મિભ
પાંચમી વિ૦ રન્ના ધમ્મીકિ
૨૨મા રજતિ સંબોધન ધન્મ
પુરમાં
રાજક રજેભિ ધમ્મા
રજતો નારિજાતિના નામનું રૂપાખ્યાન, સાતમી વિ૦ રજજે. રજેસ થડ અમ્મા (આકારાત)
રજમિમ એકવચન બહુવચન
રજર્જલિ પહેલી વિ૦ અમ્મા
અમ્મા સાયન રજી
રજાનિ અમ્મા
વિશેષણના રૂપાખ્યાન છઠ્ઠી વિ. અમ્માય અમ્માનમ બાલ (થડ અકારાંત અને આકારાંત છે) ચેથી વિ. અમ્પાય અમ્માનમ નરજાતિ નારિ જાતિ નાન્યતર જાતિ બીજી વિ૦ અમ્મમ
અમ્મા
કવન અમ્મા પહેલી વિ. બાલો બાલા બાલમ અમાય અમ્બાલિ શ્રી વિ. બાલમ્સ બાલાય બાલસ અમ્માભિ ચોથી વિ. બાલસ્ટ બાલાય
બાલ પાંચમી વિ. અમ્પાય અમ્માપ્તિ
બાલાય
બાલાય અમ્માભિ બીજી વિ૦ બાલમ બાલમ
બાલમ સાતમી વિ૦ અભ્યાય અમાસ ત્રીજી વિ. બાલેને બાલાય બાલોન
પાંચમી વિ. બાલા બાલાય અમ્પાયમ
બાલા બાલસ્મા
બાલરમા અભ્ય અભ્યા બાલંહ
બાલંક અભ્યા અમ્મા. બાલતો
બાલતો અમે
સાતમીવિત્ર બાલે બાલાય બા નાન્યતર જાતિના નામ જમનું
બાલમ્પિમ બાલયમ બાલાસ્બિમ રૂપાખ્યાન
બાલહિ થડ આકાર છે. સંબોધન, બાલ
બાય એકવચન બહુવચન
બાલા બાલા પહેલી વિ. રાજમ રાજ
બાલે રજજાનિ
બહુવચન રજાનિ પહેલી વિ. બાલા બાલા બિલા છઠ્ઠો વિ. રાજસ રજાનમ
બાલા બાલાનિ ચોથી વિટ રજૂસ્સ રજજાનમ છડી વિ. બાલા” બાલાનમ બાલાનમ
રજજાય રજજાનમ થી વિ બાલાનમ્ બાલાનમ બાલાનમ બીજી વિ. રજે બીજી વિ. બાલે બાલા બાલે
બાલાયો બાલાનિ ત્રીજી વિ૦ રજાજેન રજેહિ ત્રીજી વિ. બાલેહિ બાલાહિ બાહિ
સંબોધન
બાસંહિ
રજાનિ

Page #183

નાતન જન
1 ડિસેમ્બર જાન્યુઆરી,
ઈ_ઈ લાગુ પડે છે.
બાભિ બાલાભિ બાલેભિ બીજી વિઈ-ઈ -ઈ પાંચમી વિ. બાલેહિ બાલાહિ બાતિ
-ઈનિ બાભિ બાલાભિ બાલેભિ ત્રીજી વિક–હિ –અયો-ઇહિ -ઈહિ સાતમી વિ. બાલેસ બાલાસુ બાલેસ
-ઈભિ
-અભિ સાધન બાલા બાલા બાલા પાંચમી વિ. ઈહિ • . બાલા બાલાની
ઈભિ ઇલિ નેટ-અ-આ- અને અમ એ જ્યારે સાતમી વિ૦ ઈસુ ઈસુ ઇસ વિશેષણને છેડે આવે ત્યારે તે વિશે. સંબંધન–ઈ–ઇ -ઈ પણના ૨૫ તદન નિયમિત થાય છે. નર –ઈ –અને
ઇનિ અને નાન્યતર જાતિનાં થડે અકારાંત હેય -અ છે અને નારિજાતિનાં આકારાંત હોય છે. પહેલા ઉપર આવ્યા છે તે પ્રત્યયોમાં જ્યાં એક ઉપનાં જે જે પ્રથા છે તે બધાને લગા વિભકિતમાં બે હારમાં સાથે પ્રત્યે આપેલ વાથી નિયમિત રીતે તેઓના રૂપ થાય છે. છે તેમની પહેલી હાર હસ્વ છેકારાંત ઘડને
બીજા રૂપનાં ખાપ પ્રત્યે નીચે પ્રમાણે છે. લાગુ પડે છે. બીજી દીર્ધ ઇકોરાંત થડને લાગ નરજાતિ નારિજાતિ નાન્યતર જાતિ પડે છે. જયાં એકજ હારમાં પ્રત્યા છે તે એકવચન
બને એટલે હૃસ્વ કે દીર્ધ ઈકોરાંત થડને પહેલી વિ–ઈ– ––ઈ
| નેટ–કેટલાક વિરલ રૂપ છે જેવા કે
- મ છઠ્ઠી વિ–ઇસ્ટ
નર૦ એક્વ, ત્રીવિ–એનથી થાય છે. - ૫
-ઈમ્સ * ઈનો
નરઃ એકવ. પાંચ વિ–પથી થાય છે.
-ઇન ચોથી વિ–સ
નર એકવસાવ વિએ અને એથી થાય છે. -મા -ઈસ
નર૦ એકવ. ઇને -અને
સં. એથી થાય છે.
નરિ એકવ બી. વિન્ડયમથી થાય છે. બીજી વિ. ઇમ-ઇમ -ઇમ
નારિ એકવ. પા. વિ. ઇતથી થાય છે. -નમ
નારિ બહુવ૦ ૭૦ વિ. ઇમાનમથી થાય છે. ત્રીજી વિ-ઈના - મા -ઈના પાંચમી વિ–ઇના
| નેટ જયારે નારિજાતિના પ્રત્યે દંત- યા
-ઇના
સ્થાનિ સ્પર્શવ્યંજન પછી આવે છે ત્યારે - મા
-અસ્મા -ઈલા
તેમાં ... પહેલાંને ઈ ઉરાડી દેવાય અને તે
-ઇલા સાતમી-પ્રેમિમ -દયા
ચું નિયમિત સંધિના નિયમ પ્રમાણે બીજા -ઈસ્ક્રિમ
સાથે ભળી જાય. અંબેધન-ઇ-ઈ --ઈ
- નર જાતિના નામનું રૂપાખ્યાન, મવચન
- અગ્નિ થઇ કારાંત છે, પહેલી વિM -ઈ -ઈ એકવચન
બિયત -ઇ-ઇન - - -ઈનિ પહેલી વિ. અગિ –
અગ્નિ છઠ્ઠી વિ-ઈનમ -ઈનમ
અગ ચેથી વિ–ઈનમ્ -ઇનમ -ઇનમ્ છ વિઅગ્નિસ્ય : અમ્મીનમ
-wયમ
-ઈતિ
-ઈનમ

Page #184

ડિસેમ્બર, નન્યુઆરી. ]
પાલી વ્યાકરણ
૧૭૯
અગ્નિને
એકવચન
બહુવચન ચો. વિ. અગ્નિસ્ય અગ્ગીનમ ૫૦ વિ. જાતિ
જાતી અગ્નિના
જાતિ બી. વિ. અગિમ અગ્ની
જ અગ્નિ અગ્ન છ૦ વિ૦ જાતિયા જતીનમ
જત્યાં ત્રી. વિ. અગ્નિના
ખમ્મીકિ
જકા
જતીનમ અગ્નીભિ
જાતિયા - પાંડ વિ. અગિસ્મા અગીતિ
જાતીનમ * અગિતા
અગ્નીભિ
જત્યા
જા સ વિ. અગિસ્મિમ
જાતીનમ અગ્નીસ અગિંહિ.
બી. વિ. જાતિમ
જાતી
જાતિ ધન અગ્નિ
બગી અગ્નિ
જક અગ.
ત્રી, વિ. જાતિયા જાતીતિ નર જાતિના નામનું રૂપાખ્યાન.
જવા
જાતીભિ સેનાનિ, થઠ ઈકોરાંત
જક એકવચન બહુવચન પ. જાતિયા
જાતીતિ સેનાની
જત્યા
જાતીભિ સેનાનિને સેનાનિસ સેનાનિનમ સા. વિ. જાતિય
જતીસ સેનાનિને
ત્યા સેનાનિસ સેનાનીનમ
જા સેનાનિને
જનિયમ સેનાનિમ સેનાની
સેનાનિને ત્રી. વિ. સેનાનિના સેનાનીહિ સંબોધન જાતિ
સેનાનાભિ પ. વિ. સેનાનિસ્મા સેનાનીહિ કે
જો સેનાસિંહ ‘સેનાનીભિ
‘જો . સા. વિ. સેનિમિ સેનાનીસુ નારિજાતિ નામi૫સેનાનિંતિ.
નદી થડ ઇજારાત સંબોધન સેનાની સેનાની
એકાય
બહુવચન સેનાને ૫૦ વિ૦ નદી ૧ નદી ના િજાતિના નામનું રૂપાખ્યાન. . ૬ જતિ, થડ રિહંત, ૮.
પ. વિ.
સેનાની
જગ્યા
જામ જન્મ
જતી

Page #185

૧૯૦
૭૦ વિ॰ નદિયા
નવા
1orm
ચા॰ વિ॰ નદિયા
નમા
ના
ખી॰ વિ॰ નદિમ્
ત્રો વિ॰ નદિયા
નથા
Moron
પાં॰ વિ॰ નદિયા
નવા
ના
સા॰ વિ॰ દિયા
નવા
સ' નદી
ના
નક્રિયમ્
નમ
નમ્
એકવચન ૧૦ વિ॰ અખિ
સનાતનનં.
અમ્િ
૭૦ વિ॰ અખિસ્સ
કિખના
ચે॰ વિ॰ અકિખસ્સ
અકિખના
ખીરુ વિ॰ અફિખમ
નો
નદીનમ
નદીનમ
નદીનમ્
નદીનમ
નદી
ક્રિયા
નન્તે
નદીદ્ધિ
નદીભિ
નદીદ્ધિ
નદીભિ
નદીમુ
નદી
નપુંસક નામનાં રૂપ ખિ થડ ઇંકારાંત.
બહુવચન
અખી
અખાનિ
નિયા
નઘા
નો
ખીનમ
અખીનમ
ખાખી
ખીન
ત્રી વિ॰ અકિખના
પાં. વિ॰ અકિખના
અકિખસ્મા અખિ’હા
સા॰ વિ॰ ક્રિપ્સસ્મિન્
સ
અકિખ હિ
અકિખ
આખી
*ખાનિ
માટ-જેને છેડે ઇન છે એવાં થડાનાં ખરી રીતે શ્વેતાં વ્યંજનાંત રૂપાખ્યાન પ્રમાણે રૂપ થવું ોએ, છતાં નરાતિમાં ઈકારાંત થડાની પેઠે અને નપુંસક જાતિમાં સ્ત્ર. ઇ. કારાંત થડાની પેઠે તેમનાં રૂપ થાય છે. સા તમી વિ॰ ના એકવચનમાં ઈતિ પ્રત્યય લગા ડવાથી એક વધારે રૂપ થાય છે. ખાના સંબં ધમાં બીજા રૂપા નીચે પ્રમાણે વિરલ લી આવે છેઃ—
ૐ વિ॰
ચા॰ ત્રિ
[ ડિસેમ્બર જાન્યુઆરી.
અ:ખીડિ
અખાભિ
અખાહિ
આખીભિ
અખીમુ
એકવ૦ નરજાતિની પહેલી વિ॰ ૪ લગાડયાથી થાય છે બહુવચમાં ઇંયા લગાડયાથી થાય છે. અને બીજી વિભકિતના બહુવચનમાં નરજાતિના નામેાનુ રૂપ યે લગાડયાથી થાય છે. નરજાતિના નામનું રૂપાખ્યાન. ટ્રુડ઼ી મુળથડ ઇન અન્તવાળુ છે. એકવચન
બહુવચન
૫૦ વિ॰ દૃષ્ટી
દણ્ડિસ
ડિમા
દડિસ
ડિ
કડીના
દૃણ્ડીનમ
દીનમ
દરડી
દણ્ડિના
દીિ
દીભિ
દર ડીબિ www.umaragyanbhandar.com
દણ્ડિતા
ખી વિ દણ્ડિમ
નિમ્
ત્રી વિ
દશ્મિના
પોં॰ વિ દણ્ડિના

Page #186

ડિસેમ્બર જાન્યુઆરી.]
પાલી વ્યાકરણ
૧૮૧ ,
રિતા
હરિહા
બહુવચન
દડિસ્મા
દડીદિ બી. વિ હરિમ હરિનિમ હરિમ સા. વિ. દડિંહા દડીભિ ત્રીવિ
હરિનિયા હરિના દણ્ડનિ
ડીસુ પાં૦ વિ૦ હરિના હરિનિયા હરિના દડિ મિમ
હરિરમાં
હરિશ્મા દડિહિ
હરિંહા સંબ૦ ડી
દરડી સા. વિ. હરિસ્મિમ હરિનિયા હરિસ્મિમ દડિને
હરિંહિ હરિનિયમ હરિહિ. નપુંસક નામનું રૂપાખ્યાન,
સંબોધન હરિ હરિની હરિ અસ્થિ થડ ઇન સંતવાળું..
એકવચન બહવચન ૫૦ વિ૦ હરિ હરિની હરી ૫૦ વિ. અસ્થિ
હરિ હરિનિયો અસ્થી
હરીનિ
હો અત્યિમ અસ્થીનિ
૭૦ વિ૦ હરીનમ હરિનીનમ ૭૦ વિ. અત્યિસ
હરીનમ અથાનમ ચોક વિ હરીનમ હરિનાનમ હરીનમ અસ્થિને
- બી. વિ. હરી હરિની હરી અસ્થિમ્સ અધીનમ
હરિ હરિનિ હરીનિ અસ્થિને
હર બી. વિ અસ્થિમ
અધી ત્રી. વિ. હરીહિ. હરિનીહિ હરીહિ અસ્થીનિ
હરિનીભિ હરીલિ અસ્થિના અથહિ પ૦ વિ. હરીહિ. હરિનીહિ. હરીડિ. અભિ
હરીભિ હરિનીભિ હરીભિ અત્યિના
અસ્થીતિ સા. વિ. હરીશું હરિનીસુ હરીશું અસ્થિસ્મા અથાભિ સંબો હરી હરિની હરી અર્થિંહા
હરિ હરિનિ હરીનિ અથિનિ અહીસ
હર અFિસ્મિમ
વિશેષણનાં રૂપાખ્યાન, અધિંહિ
અથી
વાદિ મૂળથડ ઇન્ અંત વાળું છે સંબો અત્યિ
અથાનિ
નરજાતિ નારિજતિ નંપુસક જાતિ વિશેષણનાં વ્યાખ્યાન.
એકવચન હરિ
થડ ઇકોરાંત. ૫૦ વિ. વદિ વાદિની વાદ નરજાતિ નારિજાતિ નપુંસક જાતિ છ. વિવારિસ વાદિનિયા વાદિસ એકવચન
વાદિને
વાદિને ૫૦ વિ. હરિ હરિની હરિ ચો. વિ. વાદિસ વાદિનિયા વાદિસ ૭૦ વિ૦ હરિસ
હરિસ્સ વાદિને
વાદિન હરિને
વાદિમ વાદિનિમ વાદિમ છે. વિ. હરિસ્સ હરિનિયા હરિસ્સ વદિનમ હરિને
હરિને ત્રી વિ૦ વાદિને વદિનિયા વાદિના
વાદ
હરિ
બી.

Page #187

સનાતન જૈન.
[ ડિસેમ્બર જાન્યુઆરી,
પાંવિવાદિના વાદિનિયા વાદિના છ વિ. વાદીનમ વાદિનીનમ વાદીનમ વાસ્મિા
ચ૦ વિ૦ વદનમ વાદિનીનમ વાદીન... વાદિહા
બી. વિ. વાદી વાદિની વાદી સા. વિ. વાદિનિ વાદિનિયા વાદિનિ
વાદિને વાનિનિ વાદીનિ વાદિસ્મિમ વાદિનિયમ વાદિસ્મિમ વિ, વાદીહી વાદિનીહિ વાદહિ વાદિતિ વાર્દિહિ
વાદીભ વાદિનીભિ વાદલિ સંબો. વાદી વાદિની વાદિ પાંડ વિ. વાદીહિ વાદિનીહિ વાદીહિ
વાદીભિ વાદિનીભિ વાદભિ ૫૦ વિ૦ વાદીવાદિની વાદિની વાદી સા. વિ. વાદીસુ વાદિનીસુ વાદી
વાદિને વાદિનિયે વાદનિ સંબો વાદી વદિની વાદી
tsav
જૈન સાહિત્યને ગુજરાતીમાં ફાળો.
મી. મનસુખ વિ. કીરતચંદ મહેતાએ ગુજરાતી બીજી સાહિત્ય પરિષદ્ સન્મુખ આપેલું ભાષણ
મંગલ, # શાલ્લી માલ્ય નમઃ ગયો તે દુઃખના દિન,
સુખના આવ્યા, ટળ્યાં વિષમતાને વેર,
| રસિક ચિત ભાવ્યા. જેન વેદ અને અન્ય પંથ,
હરખે મલ્યા રે; ગરવી ગિરા ગુજરાત,
કાજે ભળિયા રે. રે ! ગરવી ગુજરાત,
સુણ તુજ કાજે રે, ઉલટ ભેર આ સમાજ,
મળ્યો આજે રે. તુજ સાહિત્ય સેવા સુપેર,
એ કરતાં દીસે રે; અમ સહંદનાં મન, દેખી એ હસે રે,
( મ. કે. મહેતા )

Page #188

ડિસેમ્બર, જાન્યુઆરી. ] જૈન સાહીત્યના ગુજરાતીમાં વળા
માન્યવર પ્રમુખ સાહેબ,
અન્ય પ્રિય સાક્ષર બંધુએ, અને પ્રિય મહેતા; જૈન સાહિત્ય ગુજરાતી સાહિત્યની શી સેવા બજાવીછે, તે આપ સમક્ષ નિવેદન કરવા હું ઉભા થયા હ્યું:
કઇક
બધુએ ! પ્રભુકૃપાએ, આપણામાં જાગૃતિ આવી છે. આપણે ઐકયતાનું મહત્વ, તેના મર્મ સમજતાં શીખ્યા
પ્રસ્તાવના છીએ, આપણે અત્યારે Transitional period (સંક્રા તિના કાળ ) માંથી પસાર થઇએ છીએ, તેવે વખતે ત્તિના તાડ્યમાનોપન પ્રવચત્ નિનમંત્તિ એ પૂર્વનુ બ્રાહ્મણુ અને જૈન ધર્મતું વૈરિવરાધ બતાવનારૂં વાકય અશઃ દૂર તું દેખીએ છીએ, અનુભવીએ છીએ, બધા અરસ્પરસ ભાવે ભેટીએ છીએ, મળીએ છીએ, હળીએ છીએ, એ શું આ આનદ છે? પ્રભુ આપણુ ઐકય સાંધા ! એકયમાં આપણી કૃતાર્થતા છે. જૈન સાહિત્ય ગુજરાતિ સાહિત્યસાથે ઐકયજ સાંધે છે, ગળ પ્રતીત થશે.
આપને આ
૧
તેમના ગુછે. અત્ર ૫મી ઢો સાહિત્ય વૃક્ષ ઉગવા દીધા છે. ઇત્યાદિ.” “ગુજરાતી સાહિત્યનુ મૂળ પ્રથમ રાષાયુ, તે વેળા દીલીના બાદશાહેા, ગુજરાતના સુખાએ, અને અન્ય નાના મેાટા સરારને વિગ્રહ આ યુગના આરંભથી ૧૩૫૦ સુધી ચાલ્યું. અને તેના ફાલ ઝાલાવાડ, જુનાગઢ, ગાંડળ, વીગેરે કાઠીઆવાડના ગામામાં અને બાકીના ગુજરાતમાં ચાલી રહ્યા હતા. તેવામાં જૈન ગાના ચાર પાંચ સાધુએ ઉકત ગુજરાતી સાહિત્યના એકલા આધાર ભુત હતા. તે ૫છીના પચીસેક વર્ષમાં.............પણ બીજા પાંચેક જૈન સાધુ એવા આધારભૂત હતા.” જૈન સાધુઓ જેટલી સાહિત્યધારા ટકાવી શકયા તેના કાં અંશ પણુ અન્ય વિદ્વાનામાં પ્રેમ ન દેખાયા ? એ કયાં ભરાઈ બેઠા હતા ?”
“જૈન ગ્રંથકારેાની ભાષા તેમના અસંગ જીવનના બળે શુદ્ધ અને સરળરૂપે તેમના સાહિ ત્યમાં પુરે છે, ત્યારે આખા દેશના પ્રાચીન ભીલ આદિ અનાજાતિએ, અને રાજકર્તા મુસલમાનવ એ ઉભયના સ ́સર્ગથી, બ્રાહ્મણુ, વાણીની નવી ભાષા કેવી રીતે જુદું ધાવણ ધાવી, બંધાઇ, એ પણ તેમના ( બ્રાહ્મણાદિ સંસારીના ) આ ભ્રમણના ઇતિહાસમજાશે, એ સાધુઓની અને આ
બધુઆ, હું મારા વિષય શરૂ કરૂં તે પ્રથમ, આપણા સાક્ષરા જૈન સાહિત્ય અંગે શું કહે છે, તે જણુાવીશ. ગઇ કાલેજ આપણા નામવર વિદ્વાન પ્રમુખ સાહેબે જૈન ગ્રંથકારો-સથી એ ગુજરાતી સાહિત્યને જબરા આધાર - સસારીમાની ઉભયની ગુજરાતીભાષા આમ પ્યાનું પાતાના વિદ્વતા ભર્યું ભાષણમાં જણાવેલું જુદે જુદે રૂપે બધાવા પામી.”
આપને યાદ છે.
“( શતક ૧૫ મું ઉત્તરાર્ધ ). પાટણ નસમહુમ યુત્ ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી કહેરમાં જૈન સાધુએ પ્રથમની પેઠે પાછા સસ્કૃત છે કે, “( શતક ૧૪ મું ) પ્રાકૃતમાં સાહિત્યને રચવા લાગ્યા હતા. અને સ્વર્ગસ્થ શ્રીગુત ગુજરાતમાં તેજસિહના એક રાજકીયસ્થાન મટી, એ પણ તે કાળે તીર્થં ગોવર્ધનરામ ગ્રંથ વિનાના સર્વ ગ્રંથે નહીં તેા તીર્થ જેવુંજ આ સાધુએ કરેલું અને જેત માત્ર જૈન સાધુઓના ચે જાય છે.” ૧૦ ગા॰ ત્રિ૦ સાહિત્ય. લા છે. એ ગ્રંથ પણ માટા ભાગે ધ સાહિત્યના અને સંસ્કૃત સાથે પ્રાકૃતમાં પણ છે. એ સાધુએએ
આપણા આજના વિદ્વાન પ્રમુખ સાહેબ જણાવે છે કે નરસિહ મહેતાના યુગ પહેલાના

Page #189

૧૮૪
સનાતન જન
1 ડિસેમ્બર જાન્યુઆરી
યુગમાં ગુજરાતી સાહિત્યને માટે આધાર જેન છે. જેને ભકતે સાધુઓના રતવને આદિમાં સાહિત્યને, જૈન સાહિત્યકારોને હતું આ સ્પષ્ટ દેખાઈ આવે છે.
ગૃહસ્થ, જૈન સાહિત્યને અને વિદ્વાન * ગુ. સાહિત્યની પ્રથમ પરિષદમાં ૧૦ રાક
પુરૂષોનું શું મત છે, હરવિંદદાસ કાંટાવા. પ્રવેશ. એ કહ્યા પછી હવે ૨. કાંટાવાળા અને ળાએ જણાવેલું કે
હું જૈન ગુજરાતી જૈન સાહિત્ય જૈન લોકેના ઘણા સાહિત્ય સમુહના થોડાં નામ, તવારીખ,
શસા અને કવિતા કનના નામ સાથે આપી અને બનશે ત્યાં ખાપિ પ્રગટ થયાં નથી. જેને લોકોના રાસા ગુજરાતીનાં બંધારણ તથા શુદ્ધતા ઉપર છે
ટુંકમાં એઓનો વિથ શું છે તે પણ સારો પ્રકાશ પાડે એમ છે. જેને લોકોનું
5. હેત જણાવીરા. હું ઇચ્છું છું કે આ બધા ગ્રંથેપ્રાકૃત અને પડિમાત્રામાં લખાણ એ જુની
ને સાર-સમુચ્ચય આપને નિવેદન કરી શકું, ગુજરાતીનું અનુમાન કરવાને કારણભૂત થાય
પણ ગ્રંથોનો સમુદાય માટે, અને વખત છે, ઇત્યાદિ.” –
કે, એટલે એ ન બની શકે એવી વાત . આપણું નૂતન સાહિત્યકાર રૂપી અર્વા છે. "Life is short && art is long,”
ચીન વડવાઈઓ, ભલે વારુ તેમ છતાં, થેડા ગ્રનો ઉપલક સાર પ્રાચીન સાહિત્યની નવી ભૂમિમાં પ્રવે. આપતાં આપને જૈન સાત્વેિ ગુજરાતી સા.
હિત્યને આપેલી મદદને ખ્યાલ આપી શકાશે. નહાતા,
મૂળ પોપણ તે આપણું પ્રાચીન સાહિત્યરૂપી વૃક્ષોમાંથી જ
શ્રી કુમારપાળ પ્રબંધ. આ એક સતત ધારા રૂપે, ચાલ્યું આવશે, તેજ તે
ઐતિહાસિક વિષયને આપણું લોકના જીવનમાં ભળી શકશે. નવા ૧ કુમારપાળ ગ્રંથ છે. શ્રી કુમારસાહિત્યના પિષકોએ આ વાત ભુલવા જેવી
પ્રબંધ. પાળ રાજાનું એમાં તથી, અને તેમાંના કેટલાકના લેખને સામાન્ય
સવિસ્તરે છવન ચરિત્ર વાંચનારાઓ, ગમે તે દેશ દ્રષ્ટિથી જુએ છે,
છે. કર્તા શ્રી જિનમંડનગણિ પંદરમી સદીમાં અને ગમે તે જોતાજ નથી, સાહિત્ય રોગનું
થયેલા વિદ્વાન જેન આચાય છે. આનું ભાષાંકારણ એક એ લાગે છે કે આ નવા સાહિત્ય તર રા. મગનલાલ ચુનીલાલ વૈદ્ય કરેલું છે. કારે, આપણા પ્રાચીન રોનું સેવન, યથેચ્છ આમાંથી ગુર્જરદેશના ઇતિહાસને ઘણે કરતા નથી. અને એ સેવન વિનાના પાક ભાગ આપણને સમજાય એમ છે એમાં અને લેકેને પચતા નથી.
ણહીલપુર વસાવ્યું, ત્યારથી કુમારપાળના રા
જ્યના અંત સુધી પૃથ્વીનું રક્ષણ કરવામાં આપણું જુના વર્ગના વડીલોમાં ભક્તિરસ અગ્રેસર ગણાતા નામાંકિત છત્રીશ ક્ષત્રિય
ઓતપ્રોત વહે છે. દેવ કો પિકી. ચાવડાદિ મુની, સંક્ષિપ્ત માહિતી જૈન સાહિત્ય અને રહસ્ય અને ભક્તિરસ આપેલી છે. સિદ્ધરાજ જયસિંહને બગાભકિતરસ. ભરપુર છે. એ આદિ ળામાં આવેલા મહેસવપુર (મહાબકપુર)ના
કવિઓનાં સાહિત્યમાં રાજા મદનલમા સાથે મેલાપ થવાનું આ તત્વ, કથા, રસ, રહસ્ય, જ્ઞાન, એ ક્રમે વા પ્રબંધમાં જોવામાં આવે છે. જે બીના લેમવિલોમ સ્વરૂપે પણ ઠેર ઠેર દેખાઈ આવે (General Cunnigham ) જનરલ

Page #190

ડિસેમ્બર જાન્યુઆરી, )
જૈન સાહીત્યને ગુજરાતીમાં ફાળે,
૧૮૫
કનીંગહામના હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ભૂગોળ testimony of Jain sadhus is Hill 8318d (Archeological Repor- often confirmed by inscriptions ts) ને પુષ્ટિ આપે છે. વળી જુદા જુદા દેશના and other evidence of a trustworરાજાઓની સાથે, યુદ્ધ કરી, દેશ સર કરવા, thy kind.” જેન સાધુઓની શાખ શિલા વિદ્યા કળા કેશલ્યાદિને ઉતેજન આપવું નીતિ- લેખે અને બીજા વિશ્વાસ રાખવા લાયક અને દયા ધર્મને પ્રકાશ કરી હિંસાદિ પુરાવાથી પુરવાર થાય છે. સાહિત્યનાં અંગે દુષ્ટ કાર્યો બંધ પાડવાં. શ્રી સોમેશ્વરને શ્રી શબ્દ, પાંડિત્ય, સંગીત, નાદ એ આદિના થોડા શકુંજયાદિ તીર્થોના જીર્ણોદ્ધાર કરવા, અને નમુનારૂપદાખલા પ્રબંધમાંથી આપણે ટકીએ તો શ્રાવકેનાં બાર વ્રત લેવાં, ઇત્યાદિ નાના પ્રકા. પ્રસ્તુત ગણાશે. રના વિષયોનું મનોરમ વિવેચન આ ગ્રંથમાં એક દિવસ કુમારપાળ રાજા સભામાં બેઠેલા આપેલું છે; એટલું જ નહિ પણ તે કાળમાં
હતો. તેવામાં એક પંડિત વિદ્યા-કળા કેટલી ઉજવળ સ્થિતિને પામેલી શરદ પાંડિત્ય. બોલ્યો કે “પર્જન્યની હતી, અને રાજ્ય વૈભવાદિ દેશ સ્થિતિ કેવા
પેઠે રાજા સર્વ ભૂતનો પ્રકારની હતી, ઈત્યાદિ બાબતોનું આ પ્રબંધ આધાર છે. પર્જન્ય વગર કદાચિત ન રહેવાય ઉપરથી સહજ જ્ઞાન થાય છે. વધારે શું? પણ એ સાંભભળી કુમારપાળ બેટ, “અહો ! તે સમયની રાજકીય, ધાર્મિક અને સામાજીક રાજાને મેદની ઉપમા !” આ વાકયમાં રાજાએ સ્થિતિનું આ પ્રબંધ, એક ઉત્તમ ચિત્ર છે. સર્વ વ્યાકરણ શાસ્ત્રથી અશુદ્ધ એ ઉપમા અને તે વાંચતાં આપણે જાણે તેજ ભાગ્ય- પ્રવેગ વાપર્યો, તેથી સભાસદો માંહોમાંહે ચર્ચા શાળી સમયમાં છીએ કે શું, એવો ભાસ કરવા મંડયા. તે જોઈ કપ મંત્રીએ નીચું થવા જાય છે. આ ગ્રંથના ચોવીશ વિભાગ ઘાલ્યું. રાજાએ તેમ કરવાનું કારણ પુછયું, છે અને બધા ભાગ ઈતિહાસના પરમ સાધન- એટલે મંત્રીએ કહ્યું કે “મહારાજ ! આપે રૂ૫ છે. વર્તમાન શલીએ ઇતિહાસ ચરિત્ર લખ- શબ્દશાસ્ત્રથી વિરૂદ્ધ “ઉપપ્પા” શબ્દ વાપર્યો વાનો પૂર્વે આ દેશમાં પ્રચાર ન હતું, છતાં ત્યારે અમારે નીચું ઘાલવું જ યુક્ત છે. કહ્યું પ્રસિદ્ધ પુરૂષોનાં ચરિત્ર કાવ્ય રૂપે લખવાનું છે કે, રાજા વગરની પૃથ્વી સારી પણ અd તેમના પ્રબંધ જવા, અથવા એમ ના કામ
* રાજા ન જોઈએ. કેમકે, તેવા રાજાથી રચવા, એ રીતને છેડે ઝાઝે અંશે કાઈ અને પ્રતિપક્ષી રાજાઓમાં અપકીતિ ફેલાય છે. સંખ્યા હોય તો તે જૈન સાધુએજ હતા.
આપે વાપર્યો એ અર્થમાં ઉપમાન, ઓપમ અને સાહિત્યનું મુખ્ય અંગ જે ઈતિહાસ
અને ઉપમા ઇત્યાદિ શબ્દો શુદ્ધ છે.” મંત્રીની તેનું રક્ષણ કરવાને દાવો કરનારામાં એની
એવી પ્રેરણાથી પચાસ વર્ષની ઉમ્મરે રાજાએ ગણતા થવી થયું છે. તેઓએ સંગ્રહી, રચી શધ્યાતિસારૂ શ્રી પ્રભુપાદ (શ્રી હેમાચાર્ય) રાખેલા લેખે હાલમાં આપણને આપણા દેશને ની સેવા કરી અને તેમના પ્રસાદથી સિદ્ધ ઇતિહાસ રચવામાં આધારભૂત થયેલા છે. મી. થએલા સારસ્વત મંત્રનું આરાધન તથા સાર ફાબ રાસમાળા રચી ઈતિહાસ પ્રતિ જે પ્રકાશ સ્વતચુર્ણના સેવનાદિ વડે કરી પ્રસન્ન થએલી પાડે છે તે એ રાસ આદિને લઈને. આમ સરસ્વતીના પ્રસાદથી એક વર્ષમાં વ્યાકરણની જૈન સાહિત્ય ગુજરાતી સાહિત્યને મેટ અવ- ત્રણ વૃત્તિ અને પંચ કાવ્ય વિગેરે શાસ્ત્રો છંભ આપ્યાનું આથી પ્રતીત થાય એમ છે. શીખી વિચાર ચતુર્મુખ ( વિચારમાં બ્રહ્મા) Prof Tavney લખે છે કે “The નું બિરૂદ ઉપાર્જન કર્યું.

Page #191

કે
સનાતન જૈન,
સેિમ્બર બન્યુઆરી. કાઈક અવસરને સપાલક્ષના વિષે રાજાને નાશી ગયો છે, તે તેના એ જવાબ એલચી કુમારપાળની સભામાં આવ્યું. તેને ઉપરથી રાજાએ ધાર્યું કે, “ આ કોઈ કળારાજાએ પુછયું કે, “તમારા સ્વામી કુશળ છે?” ને કેતુકવાળે પરદેશી ગંધર્વ પોતાની ગીત તે મિથ્યાભિમાનથી બોલ્યો કે, “વિશ્વ કળા બતાવવાને આવેલો છે, ” પછી ગીત( સર્વને) હાલ (આપે) એવા વિશ્વલ રાજાના ળામાં ધુરંધર સેલલાક નામના પિતાના ગંધર્વને વિજયમાં સંદેહ શે?”
બોલાવ્યો. તેણે તત્કાળ અટવીમાં ભટકીને એ સાંભળી રાજાની પ્રેરણાથી કપમંત્રી ઉત્તમ ગીતકળાથી મુઈિત તે મૃગને નગરમાં બોલ્યો. “શીધ્ર ગમ નાથે ધાતુ ઉપરથી થઈ રાજ સભામાં રાજા સમક્ષ લાવી રજુ વિઘ (પક્ષીની પેઠે ) ઐતિ નાશ પામે કર્યો. રાજાએ તેની એ અભુત કળા બદલ તે વિશ્વઢ કહેવાય. ” આ પ્રકારનો અર્થ ભારે ઇનામ આપી પૂછ્યું, “ ગીતાકળાને સાંભળી તે એલચીએ જઈ સંપાદલક્ષીય રાજાને અવધિ ક્યારે આ કહેવાય ?” સોલાકે વિનંતી કરી કે, “મહારાજ! તમારા નામમાં કહયું કે, “ સુકાં લાકડાંને લીલાં પાંદડાં લાવે તે ગુર્જર મંત્રીએ દૂષણ કાઢયું છે. તે ત્યારે.” રાજાએ તે પ્રમાણે કરવાનો આદેશ ઉપરથી તે રાજાએ પંડિતના મુખથી ‘વિગ્રહરાજ કર્યો. સોલાકે આબુ પર્વત પર થતા વિરહ એવું નામ ધારણ કર્યું અને પાછો બીજે વર્ષે નામના વૃક્ષની સૂકી ડાળીને કટકે મંગાવી તે એલચીને પાટણ મોકલ્યો. તે આવી કાચી માટીને ક્યારે કરાવી રાખે અને કુમારપાળ રાજાને ફરી ધારણ કરેલું નામ ક શુધ્ધ મહાર રાગ ગાઈ નવીન પાંદડાં આણી હેવા લાગ્યો. તેની પણ કપમંત્રીએ આવી, સર્વસભાસદને તથા રાજાને સંતોષ પમાડ્યો. રીતે વ્યુત્પત્તિ કરી. થar (નાસિકા રહિત) રાજાએ તેને બાર ગામ ઇનામ આપ્યાં અને હા (શિવ અને વિષ્ણુ). એ પ્રકારે નામ બોલ્યા કે, “નાદને મહિમા મોટો છે.” યતઃ ખંડનના ભયથી પછી સપાદલક્ષીય રાજાએ
र "सुस्विनि सुखनिषेको दुःखितानां विनोदः
6 = કવિબાંધવ” એવું નામ ધારણ કર્યું. આવી
श्रवणहृदयहारी मन्मथस्याग्रदूतः। રીતે સરસ્વતી અને લક્ષ્મીની લીલાથી અત્યંત
नवनवरसकर्ता वल्लभो नायिकानां શેભાય માન કુમારપાળ રાજા પૃથ્વીને નિષ્ફટક કરી સમૃદ્ધિવાળા રાજ્યનું પાલન કરવા લાગ્યો.
જયતિ જ્ઞાતિ ના ઉરમતૂવેરા”. આ વખતના રાજાઓ કેવા વિદ્યાવિદી હતા, “ સુખીના સુખમાં વૃદ્ધિ કરનાર, ગુરાષ્ટ્ર કેટલી સુધારાની હદે ચડેલ હને એ દુઃખી અને હર્ષ પમાડનાર, કર્ણ અને હદયને આથી સુપ્રતીત થાય છે.
હરનાર, કામદેવને અગ્રદૂત, વિવિધ પ્રકારના
રસનો કર્તા અને નાયિકાઓને પ્રિય એ કોઈક સમયે રાજા સભામાં બિરાજેલો પાંચમો ઉપવેદ “નાદ ” જગતમાં જયવંતે
હ, તેવામાં એક પરદે વર્તે છે.” સંગીત વિચાર શી ગંધર્વે આવી તાર
પછી સભામાં પધારેલા શ્રી હેમાચાબંબાવ કરી કહ્યું કે,
આ ર્યને રાજાએ નાદનું સ્વરૂપ “હે રાજન ! મને લૂંટી લીધા છે. રાજાએ નાદસ્વરૂપ
પૂછયુ. સૂરિ બોલ્યા, “ગીત પૂછયું કે, “કોણે?” ત્યારે તે બે કે, સપ્તસ્વરમય છે. તે સ્વર ત્રણ પ્રકારના છે. “જેના ગળામાં સોનાની સાંકળી છે, જે સચેતન કૃત, અચેતનકૃત, અને ઉભયકૃત મારી અતુલ ગીત કળાની સમાનતા કરો તેમાં સચેતનકૃત મુખ્ય છે. વજ, જજ, મું.

Page #192

ડિસેમ્બર જાન્યુઆરી.]
જેન સાહીત્યનો ગુજરાતી માં ફાળે.
૧૮૭
ધાર, મધ્યમ, પંચમ, અને વતનિષાદ એ સાત કહેવાય છે તેના મધ્ય ભાગમાં પ્રાણુ રહે છે; સ્વરે છે. વજ કંઠમાંથી, ઋષભ હદયમાંથી, પ્રાણ અગ્નિમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે, અને અગધાર નાસિકામાંથી, મધ્યમ નાભિમાંથી, ૫ ગ્નિ તથા વાયુના સંયોગથી અનાહત ચમ ાતી મસ્તક અને કચ્છમાંથી, ધવત કપા. નાદ પેદા થાય છે. તે નાદ નિશ્વ બિંદુને ળમાંથી અને નિષાદ સર્વ સંધિમાંથી નીકળે ભેદ કરનાર કહેવાય છે; જે ઘંટનાદ છેવટના છે. એ પ્રમાણે સાતે સ્વરોની ઉત્પતિ શરીર ભાગમાં ધીમો પડતાં મધુર લાગે છે તે થકી કહેલી છે. પ્રાકૃત ગ્રંથકારો લખે છે કે, અનાહતનાદ પણ મધુર જાણવો. તે નાદ સવ મેર પડજ, કુકડે ષભ, હંસ ગંધાર, પાડી દેહમાં વ્યાપક છે, અને નાસિકાગ્રમાં રહેલા મધ્યમ, ( વસંત રૂતુમાં) કાયલ પંચમ, છે. તે સર્વ ભૂતને પ્રત્યક્ષ દેખાય છે પણ સારસ પૈવત, અને ક્રેચ નિવાદ સ્વરમાં બેલ ઓળખ્યામાં આવતું નથી. જ્યાં સુધી કેછે. વડજ અગ્ર જિહાથી, ઋભ છાતીથી, ગીનું મન અનાહત નાદમાં લીન નથી થયું ગંધાર ગળાથી, મધ્યમ મધ્યછ હાથી, પંચમ ત્યાં સુધી તેની ઇન્દ્રિઓના વિષય અને કોનાસિકાથી, ધૈવત દંતોષ્ટથી અને નિષાદ મસ્ત ધાદિક કાની સ્થિતિ છે. એ વિષે યોગીનું કથી બેલાય છે. હવે અચેતનકૃત સ્વરે વાય છે કે, “ પુરૂષના મસ્તકરૂપી તુંબડા વિશે કહું છું. મૃદંગમાંથી પ૪, ગોમુખીમાંથી અને શરીરમાંની કુંડળણ નાડી નામની વેણુમાંઅષભ, શંખમાંથા ગંધાર, ઝલરીમાથી મધ્ય- થી જે અનાહત નાદ નીકળે તેનું યોગી પુરૂષો મ, ચતુૌરભુપદસ્થાનમાંથી પંચમ, આડું ધ્યાન ધરે છે.” ગાયનના વિષયમાં પણ સુરિનું બરમાંથી ધવત અને મહાભેરીમાંથી નિષાદ એવું અદ્દભુત જ્ઞાન જોઈ રાજા તેમને સર્વ સ્વર નીકળે છે. ગીત નાદાત્મક છે, વાઘ કળાના પારગામી માનવા લાગ્યા. આમ શબ્દ પણ નાદના પ્રગટપણાથી વખણાય છે અને પાંડિત્ય, સંગીત, નાદ, અનાહત નાદ આદિ અંગે નૃત્ય એ બેને અનુસરીને ચાલે છે. માટે ગીત જૈન સાહિત્યમાં ઘણું વર્ણવેલ છે, તેના વાવ અને નૃત્ય એ ત્રણે નાદને આધીન છે, નમુના રૂપે પ્રસ્તુત ગ્રંથમાંથી આ લીધું છે. ચક્રવર્તિના નવ નિધિએમાં શંખ નામને જે નવમો નિધિ છે તેમાં જ નાટક સહિત વાઘ | નાટય કળાની ઉત્પતિ માટે જૈન અને ગીત પ્રકટ થાય છે. લેકોત્તર જેનમ
ગ્રંથોમાં એમ જોવામા: તમાં ત્રણ પ્રકારના વરની ઉત્પતિ એ રીતે નાટયની ઉત્પત્તિ
' આવે છે, કે શ્રી રૂષભદ
જ વર્ણવેલી છે. લોકમાં તે સંગીતાદિની ઉત્પતિ વના પુત્ર ભરત રાજાને આયના મહેલમાં મહાદેવ થકી માનેલી છે. નીતિશાસ્ત્રમાં લખે કેવળજ્ઞાન થયું, તેનું નાટક આષાઢભૂતિએ એછે કે સુડાદિ બંધનાક્રમની રીતિમાં નિપુણ, હું તાદશ તન્મયપણે ભજવ્યું કે, આષાઢભૂતિ રાગતાલમાં વિચક્ષણ અને ગંગારાદિ રસ તથા આદિ બધાં નાટકપાત્રો ભરતઆદિની દશા ગીતમાં વિશેષ જાણનાર જે ભૂપ હોય તે જ પામ્યાં, અર્થાત બધાં સંયમવાનું થઈ સભાને આભૂષણ ભૂત થાય.”
કૈવલય પામ્યાં. અસલ નાયકની તાદશ પ્ર
- સુરિના મુખથી એ પ્રમાણે નાદનું તિકૃતિ ૨૫, અસલ વસ્તુનું તાદશ
4. સ્વરૂપે સાંભળી પ્રસન્ન એમાં દાખવ્યું. આવા તાદશ નાટલે આ અનાહત નાદરવરૂપ
ર' થએલા રાજાએ ફરીને આષાઢભૂતિથી થયાનું જણાય બંગ સાતસે અનાહત નાદનું સ્વરૂપ પૂછયું, ત્યારે સૂરિ ભવરૂપી મોટું નાટક છે, એમ પર વર્ષ ઉપએ કહ્યું કે, “ જે બ્રહ્મસ્થાન અને બ્રહ્મગ્રંથિ ધનાર ક૯િ૫તપાત્ર રૂપ ઉચ્ચપ્રતિનામાં છે,

Page #193

સનાતન જન
[ ડિસેમ્બર જાન્યુઆરી.
નાટકમાં “સમયસાર.” “ઉપમિતિભવપ્રપં છે, તે બંધાવા મનુષ્યનું હૃદય અતિ વિસ્તાર ચ” “પ્રબોધ ચિંતામણી,” “મેહવિવેક,” વાળું અને શુદ્ધ થવું જોઈએ, તેને સત્યનિષ્ઠા, આદિ અનુપમ નાટકે છે.
અને પ્રમાણીક બુદ્ધિ, તથા વિસ્તીર્ણ પ્રેમભાવ એટલાનું પરિશીલન જોઈએ. તે પછી વ્યવહાર
યોગ્ય આચાર વિચાર કળા જાણવા જોઈએ. બીજે ગ્રંથ આપણે બુદ્ધિસાગર લઈએ. અને સર્વને દીપાવનાર એવા ધર્મ માર્ગમાં
એ પણ ઈતિહાસ પરત્વે તેની શ્રદ્ધા મૂળથી દ્રઢ જોઈએ. આવી સવ ૨. બુદ્ધિસાગર. કાંઈક નવું અજવાળ નાંખે વાતનું જ્ઞાન સહજમાં, ટુંકામાં, અને શુદ્ધ રીતે
છે, પણ એના ગર્ભમાંથી થાય, તે માટે પ્રાચીન સમયમાં આવા કા આપણને વિશેષ કાંઈ જુદું શીખવાનું મળે છે. ટુંકા ગ્રંથા બાળકના હાથમાં મુકવામાં આવતા એ ગ્રંથ માળવાના હાકેમના ટ્રેઝરર, સેની કે જેથી તેમને ઉપદેશ મળવા ઉપરાંત તેમાંના સંગ્રામસિંહે, શુધ્ધ સરળ સંસ્કૃતમાં વિક્રમ સરળ કાવ્ય, સહજ તેમને મોટે રહી નિરંતર સંવત ૧૫૪૦ માં લખેલ છે. તેનું ગુજરાતીમાં યાદ આવી, તે ઉપદેશને વિસરવા પણ ન દે. ભાષાંતર મહેમ ફેસર મણિભાઈએ કરેલ છે. આમ આ ગ્રંથથી બહુ જાણવાનું છે. ગ્રંથનું નામ, “બુદ્ધિસાગર” એટલે બુદ્ધિનો ઉપરાંત માળવામાં આવેલા મંડપદુર્ગ (માંડવસાગરે એવું છે. ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ, ગઢ)માં આ સંગ્રામ ની રહેતો. અને તે એ ચાર પ્રસિદ્ધ પુરૂષાર્થને અનુસરી તેણે ધર્મ, ખીલજીવંશના રાજા મહમુદને ભંડારી હવે ન (રાજકરણ), વ્યવહાર, અને પ્રકીર્ણ તેવી માહિતિ આપણને મળે છે. આ સંગ્રામ(પરચુરણ) એવા ચાર ભાગ બાંધ્યા છે. સોનીએ ૩૬ ૦૦૦) મહાર ખચી શ્રી ભગવગ્રંથને ઉદેશ એવો છે કે, ટુંકામાં પણ શા- તીવ્ર લખાવેલ એ પ્રસિદ્ધ વાત છે. આ અને બરાબર અનુસરીને સર્વ બાબત ઉપર (ધર્મ, ગ્રંથ વિક્રમ સંવત ૧૫ર૦ એટલે ઈ. સ. અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય, પરિગ્રહસંક- ૧૪૬૪ માં લખાયો છે, તે તે વખતે મુસચ)ગુહસ્થ, બ્રહ્મચારી, યતિ, ઇંદ્રિયનિગ્રહ, ગુરૂ-ઉ. માની હાકેમ માળવામાં કર્યું હતું તે જાણુ પાસક, માતાપિતા, રાજારાણી, મંત્રી, અધિ- વાનું સહેજ આપણને બની આવે છે. આમ કારી, પ્રજાસેવક, સર્વોપદેશ, વાહન-અહા ગુજરાતી સાહિત્યને આ જૈન સાહિત્યગ્રંથ થાપરીક્ષા, હાથી લક્ષણ, સ્ત્રી, સામુદ્રિક, સમ્યફ રીતે પોષે છે. દિક, નિમિત્ત, શકુન, જ્યોતિષ, રત્નપરીક્ષા,
ગ, રાજગ, લય, વૈરાગ્ય, મોક્ષ, ઇત્યાદિ ઘેડી ડી સમજુતી આપવી કે જેથી
ત્રીજો ગ્રંથ પ્રબન્ધ ચિંતામણિ લઈએ. વાંચનાર સારે સભ્ય ગ્રહસ્થ થાય. અને અંતે.
એ સં. ૧૩૬૧ માં
૩ પ્રબંધ ચિંતામણિ શ્રી મેરૂતુંગ અરિએ પરમપરાર્થ-મેક્ષ પામવા યોગ્ય થાય. સંગ્રા
લખેલ છે. એનું મસિંહ જૈન ધર્મી છે, તથાપિ તેણે ધર્મ
ગુજરાતી ભાષાંતર મમ શાસ્ત્રી રામચંદ્ર દીના- પણ જે ઉપદેશ કર્યો છે, તે સર્વ
નાથે કરેલું છે. આ ગ્રંથ પણ બીજી બાબતેના પૂછયું કે,
'યાયીને પસંદ પડવા યોગ્ય છે. ખાસ
_ ની ખૂબી એ છે. તેઓના લેખે એના પાંચ પ્રકાશ છે, અને તેમાં જુદા મારી અરજનિક હોય છે. જેને ચારિત્ર કહે જુદા રાજ, શેઠ, મંત્રીઓના પ્રબંધ છે. વિકમ

Page #194

ડીસેમ્બર થી ફેબરૂઆરી ]
જૈન સાહીત્યને
પ્રબંધ, શાલિવાહન પ્રમÛ, વનરાજ પ્રબંધ, મુજભેાજ પ્રબંધ ભેાજભીમ પ્રશ્નધ, સિદ્ધરાજ પ્રબંધ, કુમારપાળ પ્રબંધ, અમ અનેક પ્રશ્ન છે. ભર્તૃહરિ, વિક્રમ, જગદેવ, બાઢડ, વાગ્ભટ શિલાદિત્ય, આદિ અનેક ઐતિહાસિક પાત્રાનું જ્ઞાન એમાંથી થાય તેમ છે. વિમળ મંત્રી રાસ. વસ્તુપાળ તેજપાળ
ાસ.
(૪) વિમળ મંત્રી
અાદિના રાસ.
કુમારપાળ રાસ. હાશ્રય મહાકાવ્ય. કુમારપાળ ચરિત્ર. મહીપાળ ચરિત્ર. એ વિગેરે ગુજરાતના તિહાસ યેાજવામાં મહાન આધારભૂત છે. વમળમત્રીના રાસ પ્રાચીન ગુજરાતી ભાષામાં સ ૧૫૬૯ માં પાટણમાં શ્રી લાવણ્યસમયે ' રચેલા છે, તે દોહરા-ચેાપામાં છે. શ્રીમાળીની ઉત્પત્તિ, પછી તેનું નામ ભિન્નમાળ કેમ પડયું, અઢાર વ, ચારાથી ન્યાત એ વિગેરેની માહિતી આમાંથી મળે છે. કલિનું વર્ણન કરતાં લખે છે કે:—
લેાક ઘણા તે લંપટ થયા. ધરી આચાર હતા તે ગયાઃ પુત્ર પિતા ન કરે વિસાસર શ્રેણી થઈ બઇ સપ્ત ધરદાસ. આમ ક્લીનું મહાત્મ્ય તથા પ્રાચીન
ગુજરાતીનું ભાન આપણને આથી થાય છે. અપભ્રંશીય પ્રાકૃત અને પ્રાચીન ગુજરાતીના ઘણા દાખલા આપણા સુના પ્રમુખ સાહેમે આપણને ગઈ કાલે સંભળાવ્યા છે, અને તે મોટે ભાગે જૈન સાહિત્યના છે.
આથી તેમ બીજા રાસાથી આપણને આ બધી તેમ ઐતિહાસિક બાબત જાણવાનુ બહુ મળી આવે છે.
ગુજરાતીમાં કાળા.
૧૮૯
સ`સ્કૃત ઉપરથી લીધેલ છે. કાવ્ય ધણું ઉત્તમ છે. ગુજરાતી સાહિત્યના અભ્યાસીને ખાસ વાંચવા, વિચારવા જેવુ છે. દુહા, ચાપા, અને વિવિધ દેશીએ રચેલી છે. રજા, સજા, તખ્ત, પેશ કશી, સુલતાન, ગુન્હા, નક્ષીસ, વકીલ પ્રત્યાદિ ઉર્દુ શબ્દો પણ મિશ્ર થયા છે. આને સાર લખાણના ભયથી નથી અપાતા પરંતુ એ ગ્રંથ પણ ગુજરાતી સાહિત્યને બહુ ઉપકારક છે દ્વાશ્રય મહાકાવ્ય-આના કર્તા સુપ્રસિદ્ધ જૈન વિદ્વાન આ
ચા શ્રીમદ્ હેમ--- ચદ્રાચાર્ય છે આ ગ્રંથનુનામ દ્વાશ્રય એટલે એના આશ્રય અર્થાત એમાં એક અર્થ લેતાં વ્યાકરણુ અને બીજો અર્થ લેતાં ઐતિહાસિકચરિત્ર રહેલ હોવાથી અને દામ નામ આપ્યું છે, આમાં વીસ સર્ગ છે, અને ચાલુકય (સાલકી વંશ )ના ઇતિહાસ બહુ વિસ્તારથી આપેલે છે. આનુ ભાષાંતર મહંમ પ્રોફેસર મણીભાઇએ, કરેલું છે. તેઓ આ ગ્રંથની પ્રસ્તાવનાના અનુસખાતમાં સામાન્યપણે લખે છે કેઃ—
દ્વાાય–એક અદ્ભુત શ્લેષાત્મક સહાકાવ્ય.
મધ્ય પ્રાચીન સમયમાં જૈન લો કેટલાંક કાવ્ય, પ્રબંધ, રાસાદિથી ઐતિહાસિક ભાખતા નાંધી રાખી છે અને તે ઘણી ઉપયોગી છે. હેમચદ્રાચાર્યે જે ઇતિહાસ દ્વાશ્રયમાં આપ્યા છે તે એટલા બધા અગત્યને છે કે તેના ખાવારે પાસે પેાતાની રાસમા ળાના ભાગ લખેલા છે... જૈન
ગ્રંથો ગુજરાતના ઇતિહાસને લગતા છે તે બધાનું નિશ્ચય પૂર્વક ભાષાંતર થવાની પુરેપુરી ખાવશ્યકતા છે. ત્યાદિ.”
ઈતિહાસ સબંધે દ્વાશ્રયના જે ઉપયાગ
ચંદરાના રાસ——આ રાસ પંડિત મેાહુ નવિજયજીએ શીલ, (૫) ચંદ રાળને ાસ. બ્રહ્મચર્ય, સતીપણા
આદિના પ્રભાવ ઉપર
વિસ્તારથી પ્રાચીનક ગુજરાતીમાં લખેલ છે, મૂળ ની રીતભાત વિશેની
સાતસા વસપરની રાજનીતિપર પડતુ અજવાળુ,
છે તેવેાજ તેને ઉપયાગ . આપણને તે સમયની એટલે આજથી લગભગ સાતસે કરતાં વધારે વર્ષ ઉપ હકીકતની બાબતમાં છે,

Page #195

હતું
સનાતન જૈન
[ ડીસેમ્બરથી ફેબરૂરી તે સમયની રાજનીતિ ઉપર વિચાર કરીએ કુરકોટ, કેક, ડાહ, ડડ્યુસ, સુગર, તે પાછલા સમયમાં રજપૂતે એ જે પરાક્રમ ગદાધન, કરવાલિકા, યુદ્ધ રચનામાં બધા કરતાં દર્શાવ્યું છે, તેનો અંશ એ સમયના રાજા- વ્યુહ રચના ઉપર વધારે લક્ષ અપાતું ને એક એમ ન હતો એમ નથી. મૂળરાજે ગ્રાહરિયું દેકાણે નાવાકારવ્યુહ રચનાની વાત લખેલી સાથે ધર્મના કારણે કરેલું યુદ્ધ તેને ધન્ય- પણ છે. રાજાએ પોતાના પગારદાર લશ્કર વાદ અપાવે તેવું છે. નાસતા પડેલા, શસ્ત્ર ઉપરાંત બીજા ખંડીઆ રાજાના લશ્કરની વિનાના, કે અસહાય, શત્રુને પ્રહાર કરવો એ સહાય હંમેશ લઈ શકતા, અને તે ઉપરાંત જેલું હિ ગણુતુ. તેટલું જ શત્રુને કંદ મિલ, ભતક, શ્રેણી, અરિ, સુહદ, આટકરી તેની પાસે અમુક આંકડા ભાંગવે એ વિક એ છ પ્રકારનું બળ પણ રાખતા. એક પણ સ્વેચ્છાચાર કહેવાઈ સિંઘ ગણાતું નવાઈ જેવી રીતિ ગ્રંથમાં આવેલી છે કે (૨-૮૫), રાજા પ્રજા વચ્ચે સંબંધ ધણી “ અશ્વશાળામાં વાંદરા રાખતા, ” જે વાત રહે અને રાજ પ્રત્યેક કાર્ય સર રત્નાવલી આદિ નાટકોમાં પણ જણાય છે. પિતાને નિવેદન થાય તે માટે જુદા જુદા એ ઉ૫ર ટીકાકાર , લખે છે કે ઘોડાને અપ્રમાણિક મંત્રીઓ રાખતા. મુખ્ય મંત્રીનું કામ ક્ષિરોગ ન થાય માટે એમ કરતા. આજના બ્રાહ્મણો પણ કરતા એમ લાગે છે, તેમ યુદ્ધમાં સમયમાં જયાં અશ્વશાળાઓ હોય ત્યાં એ વાત પણ તેઓ તરવાર બાંધી આગળ ન થતા એમ અજમાવવા જેવી છે. એવીજ વિલક્ષણ એક નથી. રાજાએ નિરંતર મંત્ર શકિત, ઉત્થા બીજી વાત છે કે કંકપક્ષીની કુખમાં ઘાલી શક્તિ, ને બળશકિત એ સાચવતા, લડાઇના
પાયેલા લોઢાની તરવાર બહુ ઉત્તમ થાય આ યુદ્ધમાં ગદા, છરા, શક્તિ, સાંગ, ભાલા, છે, ને આમના હાથમાં તેવી હતી. રાજાના તીર, તરવાર એ આદિ વપરાતાં. રાત્રીચર્ચા
બાળકને શસ્ત્ર વિદ્યાનો અભ્યાસ, કુરતી વગેરે માટે રાજા એકલા ફરી બધી સંભાળ રા
શીખવવામાં આવતું. તેમાં ધનુર્વિદ્યા અભ્યાસવા ખતા, તથા વિવિધ દેશમાં પણ જુદા જુદા
દા સારૂ એક લાકડાનું વાંકું કાંગડા જેવું ચા રાખી બધી બાતમી મેળવ્યા કરતા.
આકર્ષ બનાવતા, ને તેને દોરી બાંધી એક સૈન્યનું યુદ્ધ થાય તે કરતાં મુખ્ય યોદ્ધા
ભરેલા ઘટને તે વળગાડતા. પછી પેલા આ એજ દ% યુદ્ધ કરી ઘણું વાર નીવેડો લાવતા. નવીન રીતિ પ્રમાણે દુર રહી સેનાને જ
- ને એવું તાણવું કે પેલો ઘટ વામહસ્ત નિયોજવી એવી પણ રીતી નહતી, શસ્ત્રોની
આગળ આવે, એને ઘટગ્રહ.
ધનુર્વિધા કહેતા. ને એમ જાતિમાં ટીકાકારે એક ઠેકાણે છત્રીશ ગણાવી
જે આ છે. એ છત્રીશનાં નામ
કર્ષ તણાય તેને પૂર્ણ ક છત્રીસ શાસ્ત્ર આપીએ છીએ પણ તે હેતા. ક્ષત્રીઓ જ શસ્ત્ર ધરતા અને બીજા અન્ન
વિના એક શતળી (સોને નધરતા એમ જણાતું નથી; બ્રાહ્મણોને હારનાર) એવું અસ્ત્ર પણું વારેવારે લખ- કાશ્રયમાં આપણે મંત્રી અને સેનાપતિથી તે વામાં આવે છે. ચક્ર, ધનું, વજ, ખણ, છેક પાળા સુધી અને કેવળ શાસ્ત્રોપજીવી અરિકા, તેમર, કુંત, ત્રિશુલ, શક્તિ, પરશુ, હાઈ બ્રાહ્મણનાં ખાસ ગામનું રક્ષણ કરનાર મક્ષિકા, ભલી, બિંદપાલ, મુછી, લુડી, શં, કાંડ પૃદ્ધ એવા પારિભાષિક નામવાળાં પયત પાશ, પશિ, યષ્ટિ, કણય, કંપન, હલ, દેખીએ છીએ. તે સમયે રાજા ધણુ માં ઘણે સુશીલ, ગુલીકા, કર્તરી, કરપત્ર, તરવાર, કુદ્દા, વઠાશ કર લેતા એમ લાગે છે, ને કોઈ કામે

Page #196

ડીસેમ્બર થી ફેખરઆરી જૈન સાહિત્ય ગુજરાતીમાં બળ.. ૧૫
પિશાણ એટલે ગાયના યુથે યુથે ચાર રીતિમાં હેમાચાર્યે એક એવી તે સમયની માસા (૧ શાણું) કે દષદિમાલ, કે યુથપશુ રીતિ બતાવી છે કે કોઈ દેવ મૂર્તિને નવ
જુ) -૧૩ એવા રાવી તેનું પાણી પીવું ને તેમને ખાવા વરે અને ગ્રામ વ પણ કર લેવાતા. ગામ- વિદ્યાની વૃદ્ધિ સારી સમજાય છે, ને તેની હાલ:જન વ્યવહાડાની મહેસુલ સંબંધ ૨, લગ્ન રીવાજ. એ વહીવટ લાગે "
ગ નિષ ધર્મ ઉપર પણ સારી હશે એમ છે કે મહેસુલને ભાગ લાગે છે. ગામડાના ખેડુત પટેલીઆને આપતા ને ધર્મ સંબંધે વિચાર કરતાં એમ જણાય તે લોક રાજાને પહોંચાડતા. પાકમાં મુખ્ય
છે કે તે સમયે વૈદિક તેમ પાક ડાંગરને જણાય છે. લશ્કરી કલા પણ ધર્મ સ્થિતિ. જેન બને ધર્મ પળાતા. રાખવામાં આવતા. રાજાઓ ધર્મનિષ્ટ
વિષ્ણુ, શિવશક્તિને તેની અને વિદ્વાનોનો સત્કાર કરવાવાળા હતા. જ. સાથેજ જીન એમ સર્વેની પૂજા થતી. બ્રહનવ્યવહાર તરફ જાઈએ, તે આજ જે રીતિ જ્ઞાન તે સર્વમાં મુખ્ય પદવી ભાગવતું. તે સમચાલે છે તેમાં અને તે સમયમાં ઝાઝે ફેરફાર માં :ઝાઝા પંથકે ઝાઝી ધર્મ સંબંધી નથી. તે સમયની મુખ્યવાત એમ જણાય તાણુતાણુ જણાતી નથી. માત્ર જૈન ધર્મ છે કે ઝાઝી નાતે તે વખતમાં હતી નહી. અને વૈદિક માગે એ વચ્ચે વાંધા જમ્મુાય છે; બ્રાહ્મણ ક્ષત્રીય, વૈશ્ય અને શુદ્ર એ ચાર તેમાં પણ કોઈ રાજાએ એકજ ધર્મમાં આ વર્ણ હતા, આર્ય શબ્દ વાણીયા વૈશ્ય માટે સકત થઇ જઈ બીજા ધર્મ વાળાને પડ્યા વાપરેલો દેખાય છે; ને નાગર શબ્દ નગરના હોય એવો રાજા થયો નથી. તમારપાલે વસનાર એવા અર્થમાં વારેવારે આવે છે લગ્નના હિંસામાત્ર અટકાવી દીધી ને જૈન ધ. દિવ્ય વ્યવહારમાં રાજાઓમાં કવચિત સ્વયં મને સ્વીકાર કર્યો હતે. વરની રીતિ જણાય છે. બાકી પરણવાની બધા રાજાઓ સામાન્ય ધર્મને ઉતેજન રીતિ તે હાલના જેવી જ છે. સંપુટ ભંગા
આપતા એમ લાગે વવા. પિોંખવું, અણવર લઈ જવા, “આવ્યા કુમારપાળની દયા છે. નેકે પણ તેને આવ્ય-ચોટડાને ચોર, લાખેણી લાડી લઈ
જ રીતે વર્તતા સમગયોરે” એ મતલબનાં ગીત ગાવાં, ધોળ જાય છે. કુમારપાળે જ્યારથી અમારી ઘોષણા ગાવા અને માટી લાવવામાં શકુન માનવાથી કરાવી ત્યારથી યજ્ઞયાગમાં માંસબલિ અપાત પ્રસ્તુતારમે તે લાવવી, એ આદિ બધા બંધ થઈ ગયે, ને યવ તથા ડાંગર હેમસ્વિાજ હલની જેવાજ છે. કહીંક મામાની વાને ચાલ શરૂ થશે. લોકોને જીવ ઉપર પુત્રીને પરણવાને ચાલ હશે એમ લાગે છે. અત્યંત દયા વધી, અને માંસ ભજન કેમકે ગ્રાહરિપુ તેમ પરણેલો હતો એવું લ એટલું બધું નિષિદ્ધ થઈ ગયું કે આખા હિ.
ખ્યું છે. કુમારપાળે હિંસા, અસત્ય, ચેરી, દુરતાનમાં એક કે બીજે પ્રકારે થોડું જારી, એ બધાંને માટે સ્પષ્ટ શિક્ષાઓ ઘણું પણ માંસ કહેવાતા હિંદુઓ વાપરે છે, ઇસવી છે. કાશી અને ચેદી સ્થલના લોકને તે છતાં ગુજરાતમાં તે તેને ગંધ આવે તો શ્રી હેમાચાર્ય દાંભિક તથા પેટા વિનયવાળા પણ નાહી નાખે એવી લેકની વૃત્તિ તે સમયથી સ્પષ્ટ રિતે વર્ણવી કાશિકનવૃત્તિ અને ચિકિ- બંધાયેલી તે અદ્યાપિ છે. કાશ્રયમાં એક બે. કોલંકિત એમ લખેલું છે. સોગન ખાવાની બીજી પણ અગત્યની વાત કહેલી છે. તેમ

Page #197

સનાતન જન.
( ડીસેમ્બર થી ફેબઆરી હતા જેના સ્વરૂપ વિષે આપણને બહુ થોડી વર્ણને ઉપરથી સંભવ ધારી શકાય છે. પાંચાળ ખબર છે, તેના વિષે લખ્યું છે કે, તે ચંદ્રના દેશનું મુખ્ય શહેર એણે કાંપિય એવું આ ઉદય સાથે એક એક પત્રે કરીને વધે છે. તે
ન યું છે, ને ચેદિરાજને એણે એકસ્થલે કલચંદ્રના અસ્ત સાથે એક એક પત્ર કરીને ચરિપતિ કહે છે, એટલે કલચુરિ એવું ચેદિક્ષીણ થાય છે. એમ પંચવર્ણ જે શબ્દ વે.
દેશનું નામ હોય, કે એ નામનું ચેદિદેશમાં માં વારંવાર આવે છે અને નિષાદ સહિત
મુખ્ય શહેર હેય એમ માની શકાય છે. ચાર જેને ખુલાસો સાયણાચાર્યાદિ કરે છે
વામનસ્થળી તે વંથળી, અને દેવપત્તન એટલે તે શબ્દ ટીકાકારે રથકાર સહિત ચાર એ.
હાલનું પ્રભાસપાટણ તે પણ સારાષ્ટ્રમાં આ મ સમજાવેલ છે. કેટલીક પ્રાચીન હકીક્ત ઉપર પણ શ્રી
થી પેલાં છે. દધિસ્થળી હાલનું દેથળી, સરસ્વતી હેમચંદ્રાચાર્યના લખા
કિનારે આવેલા મંકેશ્વરની પાસે બતાવ્યું આર્ય વર્તનની ભુ- રણમાંથી અજવાળે ૫- છે, પણ મંડુકેશ્વર શહેરને નિશ્ચય થઈ ગળ સંબંધી પડતું ડું છે. તે લખે છે કે શકતો નથી. અજવાળું. કચ્છ અને સિરાષ્ટ આપણે ભારતના નાટય સૂત્ર જાણીએ વચ્ચે ફક્ત આઠજ યા
છીએ પણ શ્રી હેમચંજન છેટું છે, અને ખોદ્ધાર બેટ આગળ નાટક સત્ર પુરાણ; દ્રાચાર્યે સલાલિ, કુશેરડી જેવું મિષ્ટ જળ છે ને સૌરાષ્ટ્રના કીના- સીકકતૉલ શાશ્વ, અને કાંપિયન શ આગળ સત્તર નામે પર્વત છે. કચ્છના પણ ગણાવ્યાં છે, તેમ પુરાણમાં કેશિક અને રાજાને જર્નાધિળ કહેલો છે, તેથી કદાપિ કાશ્યપનાં પુરાણુ ઉમેર્યા છે, તથા પરાશર્યનું કચ્છનું બીજું નામ જd એમ પણ હોય. ભિક્ષસૂત્ર પણ બતાવ્યું છે. ગુજરાત શબ્દનું સૌરાષ્ટ્રમાં ભદ્રા નામે નદી આપી છે, જે ભા- મૂળ શું હશે એ વિષે વિદ્વાનોમાં થોડા વખદર હશે એમ ધારી શકાય અને ગુજરાતના તપર તકરાર થઈ હતી, ને ઉ હવે કરવું રાજ્યની દક્ષિણ સીમા રૂપે શ્વભ્રવતીથી દક્ષિ- કે દધ કરવું તે માટે બહુ વિવેચન ચાણન અને નર્મદા અને ભરૂચ આગળના પ્રદેશને એણે લાટ એવું નામ આપ્યું છે, તથા
૯યું હતું પણ તેને એકદમ નિકાલ શ્રી હેમચં.
દ્રાચાર્યો કરી આપે છે, કેમકે તે મૂળ સં. તેનું મુખ્ય શહેર બ્રગુકચ્છ (ભરૂચ) જણાવ્યું
તમાંજ ગુર્જર એમ લખે છે. દિનાર એ છે. અવંતિ એટલે ઉજ્જયિનીને એણે મા
શબ્દ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે વાપર્યો છે તે ઉપરથી ળવાનું મુખ્ય શહેર લખ્યું છે, અને ત્યાં
એ અનુમાનને કાંઈક ટેકો મળે છે કે ગુજરાઆગળ પારા અને સિંધુ આ નદીના સંગ- તથા મસલમાનો આવેલા. રૂપિઓ એ શબ્દ મની વાત ભવ ભૂતિના માલતિમાધવ
પણ આવે છે તેને જ એમ લખે છે માં પણું છે, તેને ઈસાર કરેલો છે.
છે એટલે તે ઉપરથી રૂપીઆનું અનુમાન બાંધી આબુપર્વતનું અબુદાચલ એવું નામ તેણે
શકાય છે. કેટલાક પ્રાચીન માપ વિષે પણ આપેલું છે તે પ્રસિદ્ધ છે. પણ ત્યાં આગ
ટીકાકારે સારો ખુલાસો કર્યો છે. વિસ્તત ૧૬ ળની બનાસ નદિનું નામ એણે વણાસા
માસા સેનાને નાના સિકકે. આચિતઃ એવું આપેલું જાણવા જોગ છે. સિધું દેસ પામતા દશ ભાર બિલઃ ઉનના સાપલા. અને ચેદિ દેશ તે સિંધુ અને પંજાબનો કોઈ પલઃ બે રૂપિયાભાર પણ અને કાર્યો પણ એ ભાગ તથા માળવાની ઉત્તરે અને હાલ બુ- બેનો અર્થ એકજ બતાવી તે એક પ્રકાદેલખંડ છે તેટલામાં હોય એ એના રના સિક્કાનાં નામ છે એમ લખ્યું છે. કાકણ

Page #198

ડીસેમ્બર થી ફેબઆરી ) જૈન સાહીત્યને ગુજરાતીમાં ફાળે. ( જેને ખાંખણી કહીએ ળેિ) , વિશ કપર્ક હવે આપણે શ્રી “વદર્શન સમુચ્ચય એ (કડી) નિષ્કર ૧૦૮ સુવર્ણ (પલા લગભગ
લઈયે. આ ન્યાય વિ. 'બસ તેને એ વદર્શન સમુચય પાક મહાન ગ્રંથ શ્રી
- વસ્તુ ન્યાયધએ હરિભદ્રસૂરિએ ઈ. સ. આદિ નામ કેટલાંજ આર્યાવર્ત બહારના લે
છઠા સૈકામાં રચેલો છે અ૭નાં ધારે છે, તથા હણ એ શબ્દ પણ
તેના માત્ર સત્યાસી ક પ્રાયઃ અનુષ્ટ્રમ્ ઘણાક લોક મલેચ્છને માટે વાપરે છે, પરંતુ
છે; શ્રી ગુણ રત્નસૂરિએ ૭૦૦૦ પુર મન્વાદિએ આપેલી સાક્ષીમાં શ્રી હેમચંદ્રાચા
એની રમણિક ટીકા પુરી છે. એનું ગુજરાતી યેની પણ સાક્ષી ઉમેરાય છે કે બધાં કોઈ
ભાષાંતર મર્હમ છે. મણભાઈએ કર્યું છે આ ક્ષત્રિય જાતિનાં નામ છે. ને તે જાતે તેના
ગ્રંથ ઐતિહાસિક નથી, પણ આમાંથી તત્વ સમયમાં પણ હતી.
પષકને તત્વનું, ન્યાયપિપાસુને ન્યાયનું અને હાશ્રય શબ્દનો અર્થ બે આશ્રય એટલે ચછી રીતે જ્ઞાન થાય છે. જૈન દર્શનમાં અને આધાર એટલો જ થાય છે. ને વ્યાકરણ બીજા દર્શનમાં શું ફેર છે, જેને બીજાથી તથા ઈતિહાસ બે આધાર જેને રચવામાં શેમાં જાદુ પડે છે, બીજાને કેવા પ્રકારે લીધેલા તે ગ્રંથ તે દ્વાશ્રય. એમાં પોતે રચેલી નિરાસ કરવા યોગ્ય છે એ બધાંનુ આમાંથી
અષ્ટાધ્યાયીનાં સૂત્રનાં યાદગાર ઉદાહરણ છે ને સારી રીતે જ્ઞાન થાય છે. ગુજરાતના ઈતિહાસને અર્થ તેમાંથી નીક. આમાં શૈદ્ધ, નિયાયિક, શીખ, ળતો ચાલે છે. આમ ઈતિહાસ ઉપરાંત તે
જૈન, વૈશેષિક, જૈમિસમયની એટલે આજથી લગભગ સાતસે છ દર્શન નીયપ અને ચાર્વાક વૈશેષિ કરતાં વધારે વર્ષ ઉપરની રીતભાત વિષેની
ક અને નિયાયિક એકમાં ગણહકીક્ત પર સારું અજવાળું પડે છે; જન તો) છ દર્શન આપેલાં છે. કાંઈક સમય પૂર્વે વ્યવહાર, ધર્મ, આચાર એ વીગેરેની પણ ઘણા વિદ્વાનોને ભ્રમ હતું અને હજુ કેઈકને સારી માહીતી મળે છે. વિગતે કહેવાનું તાત્પ છે કે જેને મત બુદ્ધના મતનું રૂપાંતર છે ર્થ એ છે કે ન સાહિત્ય ગુજરાતી સા. અથવા એમાંથી નીકળેલો છે અથવા બુદ્ધ હિત્યને જબરે આધાર આપે છે. સંસ્કૃત જૈનમાંથી નીકળેલો છે, પણ આ વાર્તા કોઈ
ભાષામાં કાશ્મીરના ઇતિહાસના જ રાજતરં. રીત સિદ્ધ થતી નથી. જેન અને બ્રહમાં ગિણી ” સિવાય બીજા ગ્રંથે જોવામાં નથી તત્વતઃ સિદ્ધાંત પર કેટલો બધો જબરે ભેદ આવતા. ત્યારે તેજ ભાષામાં ગુજરાતના ઈતિ. છે એ આ ગ્રંથ વાંચી તેની પર્યાલયના હાસને અંગે ભલેષાત્મક ઉત્તમ કાવ્ય
કરનારને સહજ સમજાય એમ છે. સર્વ દર્શ.
નોમાં સ્યાદાદ રહેલો છે. સર્વ દર્શનવાળા ચાતુરીથી એક જૈન આચાર્ય ગ્રંથ લખી સા
અજાણતાં પણ સ્યાદાદને સ્વીકારે છે, છતાં તે યિની સેવા બજાવે એ જૈનો તેમજ અને તેનું ખંડન કરે છે એ બતાવી, સ્યાદાદ બધામાં ન્ય સાહિત્યના ઉપાસકેને ગારવ આણવા જેવું પરમ છે એ બતાવવારૂપ આ ગ્રંથનો વિષય છે. છે. અમારા શિક્ષાગુરૂ મરહુમ પ્રા. પીટરસન છે. મણીભાઈ કહે છે કે” તે રીતે શ્રી હરિભકવખતો વખત કહેતા કે આટલા બધા સંસ્કૃત સૂરિએ યથાર્થ કરી બતાવ્યું પણ છે. - વિદ્વાનોમાં મને મેરૂતુંગ અને હેમચંદ્ર બહુ આમ જૈન તતવ અને તેને બીજા દિન પ્રમાણિક લાગે છે.
સાથે સંબંધ, તથાતેથી તે શામાં જુદું પડે

Page #199

૧૯૪
સનાતન જૈન. ( ડીસેમ્બરથી ફેબફઆરી છે. એ આ ગ્રંથથી સારી રીતે સમજાય છે. શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ ધર્મ સંગ્રહિણી” નામને મામ આા તથા બીજા જૈન ગ્રંથો ગુજરાતી ગ્રંથ રચે છે, તે જે પ્રે. મણીભાઇના અને સાહિત્યની સેવા રૂપે વર્તે છે એમ કહેવા વલોકન તળે આવ્યા હોત તે તેમના મનનું યોગ્ય છે.
શય નીકળી જાત; હરિભદ્રસૂરિને વેદાંતની આ અંગે પ્રસંગોપાત કહેવાનું યોગ્ય ખબર હતી કે નહીં, તેની ખબર પડત; અને
લાગે છે કે પાAિ- કદાચ પોતે પણ પોતાનો વિચાર ફેરવત. એક તો અને જે સાહિત્ય માત્ય વિદ્વાની તા દેશીય વાત લઈ સર્વ દેશીય નિર્ધાર પ્રગટ પી.વિદ્વાનોની સ- કદાચ જૈનને યથાર્થ કરવો અયોગ્ય છે. જૈનનાં ખાશ્રવ સંવર. ફેર અને તેનાં ન સમજી તે નિર્જરા જ્ઞાનાદિનાં સ્વરૂપ–અર્થ પ્રસ્તાવનામાં
છે અને તેના આક્ષેપ કર, આ લખ્યાં છે તે પણ ભુલ ભરેલાં છે. નીરાકરણ ઠીકજ છે, પણ મને હુંમ છે. મણીભાઈ,
મહેમ રે. રા. નવલરામે પણ સિદ્ધરાજના
નાટકમાં શ્રી હેમચંદ્રા ર. સા. મહીપતરામ, રા. નવલરામ, એવા વિદ્વાને પણ અણસમજમાં ખેંચાઈ જાય એ ર નવલરામ અને ચાઈને એક બહુ હલક દાસ્પદ છે. પ્રોફેસર મણીભાઈ જ્યાં જ્યાં શ્રી હેમાચાર્યનું પાત્ર વર્ણવેલ છે. ઐતિહાસિક વાત આવે ત્યાં ત્યાં એકની એક
વાસ્તવિક એમ ન વાત જૈન ગ્રંથકારોએ કહી હોય અને તે જ વાત હતું, એ શ્રીમદ્ હેમચંદ્રાચાર્યની કૃતિથી પશ્ચિમાત્ય વિદ્વાનોએ કંઇ ફેરફાર રૂપે કહી પ્રતીત થાય એમ છે. પણ મી. નવલરામના હોય. તે તે પશ્ચિમાત્ય વિદ્વાનને જ વજન વાંચવામાં એ જેનીય છે નહોતા આવ્યા. આપશે; જૈનને નહીં. આનું કારણ શું? જે મહુંમ રા. ર. મહીપતરામે “વનરાજ કે પશ્ચિમાત્ય વિદ્વાનોએ પિતાની વાતને
ચાવડા” માં તથા
જેને અને રા. સા. “સધરાજેસંગ માં આધાર દંતકથાઓ તથા ભાટચારણના મુખયા મહીપતરામ. પણ જૈનને ઉતારી લીધેલો હોય છે. જૈન ગ્રંથકારને વાત ખેતી
પાડેલ છે. તેનું કારણ એક તે તેઓના કહેવાનું શું કારણ હશે એ સમજી નથી
જેવામાં જૈન સાહિત્ય નહીં આવેલું અથવા શકાતું. શ્રી દર્શન સમુચ્ચયમાં હરિભદ્રસૂરિ બહુ ઓછું આવેલું છે, તેમજ જૈનની એ વેદાંત સંબંધી કઈ નહીં લખેલ હેવાથી, અમુક વ્યકિતિ ના વિવેક વિનાના આચારતે
પ્રો. મણીભાઈ એ સર્વ દેશીય રૂ૫ આપી દેવાની ભૂલ. ઉપરાંત લાઈ અને બહદર્શ કદમ ખેંચાઈ જઈ તેઓએ પોતે મમ શતાવધાની શ્રીમદ્ . તે સચય: વેદાંત ને કહે છે કે હરિ જ્યચંદ્ર સં. ૧૯૪૫માં અમદાવાદમાં અવધાન અને હરિભદ્રસર. ભદ્રસૂરિ જેવા કુશા- કર્યો તે વખતે તેમની સમીપે કરેલો એકરાર
* ગ્ર બુદ્ધિના ધણી કે, ભાઈ, અમને તે જેમની કઈ ખબર નહોતી, જે કેવળ નિષ્પક્ષપાતવૃત્તિથી ચાલવા માંગે છે, નથી; અમે તે નાનપણમાં પાદરીઓ પાસે તેને જે વેદાંતનું જ્ઞાન હોત તો પિતાને ભણેલા; તેમણે અમને ન અને હીંદુ ધમ વિચાર અવશ્ય ફેરવત. મણીભાઈએ તે નિર્ધાર એ વિગેરે વિરૂદ્ધ સજડ સંસ્કાર પાડેલા, તેથી કરી લીધું કે હરિભસૂરિને વેદાંતનું જ્ઞાન મેં આ ભુલ અજ્ઞાનયોગે કરી છે. હવે ફરી વહોતું, પણ એ અહીં એક દેશીયવાત હતી. આતિમાં સુધારીશું. એ સુધારે થઈ નવી

Page #200

જન સાહિત્યને
ડીસેમ્બરથી ફેબરૂઆરી. ] આવૃત્તિ બહાર પડયાં પહેલાં તા રા. સા. મહીપતરામ દેહ છે.ડી ચાલી ગયા. પણ મને રા. સા. મહીપતરામની સરળતાને અંગે બહુ માન ઉપજે છે. પેાતાની થયેલી ભુલ, તેમજ તેનું કારણુ કબુલ કરી બતાવી આપ્યું ! એ. મના સુપુત્ર આપણી સમીપે બિરાજેલા આ શ્રીયુત્ રમણભાઋએ એ સુધારા કરવાનું કબુલ કરી જૈને આભારી કર્યા છે.
ગુજરાતીમાં ફાળા
તુ છે. એ સાહિત્ય એકતા વિશાળ રહ્યું, ખીજી ગહન રહ્યું અને એ અંગે બેઇતી શેષ ખાળેા અધુરી એથી એનાં તત્વાનુ વાસ્તવિક સ્વરૂપ શુ છે એ સબંધી અજ્ઞાનતા રહે એ સ્વાભા વિક છે, અને પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનેાની શુભ લાગણુ જૈન તી શકયું ન હેાય, તેમાં આ અજ્ઞાનતા કદાચ્ એક કારણ ગણી શકાય.
બધુએ ! આ ટીકા આપણા આ મૂલકના ગુર્જર વિદ્વાનને અત્રે પણુ લાગુ પડી શકે. વળી કાવ્યદેાહન આદિમાં જૈન કવિયાએ કરેલાં કાવ્યેના નમુના
નવુ ! આ બધાંનું કારણુ આપને એ લાગશે કે, જૈન સાહિત્ય બહેાળુ જૈનસા
હિત્ય પ્રતિ છતાં જોઇએ તેટલું પ્રસિદ્ધિ જતી કે સાધુ? જરૂ- આપતાં કર્તાને ગારજી
રીઆત સુધારે
કે જતી કહેલા છે. e,
પામ્યું નથી. પ્રસિદ્ધિ પામેલા લાક લાગણી નહિ પ્રતિ પણ હજી લાક વલણ બહુ થયું નથી. Imperial હાવાનાં કારણેા. Gazetteer of India ની છેલી આવૃત્તિમાં Jainism જૈનીઝમ અંગે લખેલુ છે કેઃ—
It is only in recent years that ;the vast and_intricate literature of Jainism has been partially explored, and there is still much to be done in the way of translation and investigation before the History of the Order can be written. This ignorance of the real nature of its teachings is perhaps one cause of the con tempt which the order has excited among some Western Scholars.''
(Imperial Gazettere 1907, Edition Vol. I, ) જૈન ધર્મસબંધી સાહિત્ય વિશાળ, તેમજ ગહન છે, અને તેની શેાધ બહુ ઘેાડી થયેલી છે. અને તે પણ ચેડુક થયાં એટલે તે ધર્મ સંબંધી તિહાસ યાજ્જા પૂર્વે પાંતર અને શેષખેળપે હજુ ઘણું કરવા
૧૯૫
tr
g• વિનય વિજય ગેારજી હતા.” પણ તેઓ ગેરજી કે વર્તમાનમાં ખાટે ખ્યાલ કરાવનારા જતી નહેાતા; તે ખરા યતિ હતા. ધરખાર ત્યાગી સ્વપર હિતને માટે ઉદ્યુત થએલા, પ્રાયઃ નિસ્પૃહ વૃત્તિવાળા, આત્મહિત સાધનારા સાધુ હતા. જૈન સંન્યાસી હતા. તેને લેાકામાં ખાટી છાપ વિપરિત સંસ્કાર પાડનાર જતી કે ગાજીનું નામ આપવું એ યોગ્ય નથી. આ નામ વાયડું થઇ ગયું છે. આ પણ ઉપલા કારણે થએલું છે: પશુ એ સુધરશે,
શ્રી રામચંદ્રના વિક્રમ ચરિત્ર નામના ગ્રંથ દર્શિકામાં સંવત્ ૧૪૯૦ : માં લખાયલા જૈન ઐતિહાસિક ગ્રંથ
વિક્રમ ચરિત્ર.
છે.
એની પ્રસ્તાવનામાં મરહુમ પ્રે. મણિભાઇ લખે છે કે “ જૈનેએ ઇતિહાસને કામ લાગે એવી કેટલીક વાતાના તેમના અનેક મથામાં સંગ્રહ કર્યો છે. અને ગુજરાતના ઇતિહ્રાસ પરત્વે તેમના જેવા પ્રથામાંથી કેટલીક અમૂલ્ય સહાય મળે છે, એ વાત. ઉપકાર. સાથે સ્વીકારવા જેવી છે.” વળી આગળ લખે છે કે “ આ પુસ્તકમાંની વાર્તાની કપના વાર્તા વાંચવાના શેખ રાખનારાને ખાધ સાથે

Page #201

ક
સનાતન જૈન
[ ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી.
સમય ગાળવાના એક સાધન રૂપે નિરૂપયેાગી પણ કોઇ પ્રાકૃત-માગધી શબ્દ આવે એને વાંધા એ ખેદકારક ભૂલ
થશે એમ હું માનતા નથી ”
હતી. અને
વળી આગળ લખે છે કે,
હજી કાઇના મનમાં એ વાંધા હાય તા ભૂલ છે. ઉલટુ
""
એકંદર એક વાત તા સર્વત્ર નિર્વિવાદ
જણાય છે કે રામ કે યુધિષ્ઠિર સર્વ જૈન જૈન સાહિત્યતા, માગધી, પાકૃતના, હેમચંદ્રાધર્મોનુયાયી હતા. એવી રીતે આ વિક્રમ ચિરત્રમાં વિક્રમ પણ જૈનહાવાનુ લખેલ છે.”
ચાર્યની દેશી નામ માળા તથા તેએના અપભ્રંશીય પ્રાકૃત આદિના ઉપકાર માનવાના છે કે એથી ગુજરાતી ભાષાને પેષણુ મયું. આપણા મુરબ્બી પ્રમુખ રા. રા. કેશવલાલ ધ્રુવે ગઇ કાલેજ આપણને આ સવિસ્તર જણાવેલુ' છે. આમ જૈન સાહિત્ય તા ગુજરા તી સાહિત્યને સર્વથા ઉપકાર રૂપજ થયુ છે, અને મરહુમ શ્રીયુત્ ગાવર્ધનરામે જૈન સાહિત્યના અભ્યાસ કર્યો એમાં એઆ ઉંડા ઉતર્યા, તેથી જૈન સાહિત્યને ન્યાય આપવા રૂપ શબ્દો પ્રથમ પરિષના પ્રમુખ સ્થાનેથી તેઓએ ઉચ્ચાર્યા. તેમને હજી એ સાહિત્યમાં ઉંડા ઉતરવાના જોતા અવકાશ મલ્યું હતું, તે અમને આશા છે કે એએ જૈન સાહિત્યને બહુ વિશેષ ન્યાય આપત. જૈતામાં તેા દેશ ભાષાને પુષ્ટ કરવાનેાજ પ્રચલિત માર્ગ છે.
આ ગ્રંથ શામળભટ્ટની બત્રીશ પુતળીની વાર્તાને મળતા આવે છે પણ આમાંને વિષય અને એ વિષય સર્વથા ભિન્ન છે. સામળભટ પછવાડે થયા છે, તેમજ શ્રો ગુણવિજય ગણિએ સિહાસન ત્રિશિકાં નામે સંસ્કૃત કાવ્ય આ પૂર્વે ધણા વખતે લખેલ છે.”
ti
ટ્રા
ગ્રંથ
આ બધા ગ્રંથનુ પ્રાચીન
ગુજરાતી વ માન ગુજરાતીની સાથે Shakespeare's English, અને Fa rie Queen English, Modern English ( અ. ચીમ ઇંગ્રેજી ) ની સાથે જે સબંધ ધરાવે છે તેવા સબધ ધરાવે છે. જૈન સાહિત્યને ગુજ રાતી સાહિત્યથી દૂર રાખવામાં મરહુમ નવલ. રામ આદિ તરફથી એવી ટીકા કરવામાં આવી હતી કે જૈન સાહિત્યમાં માગધી પ્રાકૃત શબ્દો જેવા કે નગરને બદલે “નયર” સાગરને બદલે “સાયર” એમ આવે છે. પણ આ એનુ માનવું ભૂલ ભરેલુ હતુ. તેઓએ તે। જવુ જોઇતુ હતુ કે એ ગુજરાતી ભાષા છે કે નહિ ચિત ભિન્ન ભિન્ન નવા શબ્દો આવે તે તે ગુજરાતીનુ ગારવ વધારવા Enriching Gujarati) રૂપ હતું. ફારસી શબ્દો દાખલ થાય, ઈંગ્રેજી રૂઢ થાય એના વાંધા, નહિ,
`
દા
p
પ્રાચીન ગુજરાતી અને વર્તમાન ગુજરાતી. શા સબધી
¿
ગુજરાતી ભાષાને જેને ાષણ આપ્યું.
..
કેમકે તેઓના ઉપદેશક વર્ગ જાણે છે, કે ઉપદેશ તેા જે ભાષામાં જેનેાની દેશ ભાષાને લોક સમુદાય નિષ્ણાત પોષવાની શૈલી-રૂઢિ, હેાય તેમાંજ ધટે નહિ તા ભેંસ આગળ ભાગવત્ ” અથવા. casting pears to swine. જેવુ થાય. જૈનાના થાસ્રા મુખ્ય ભાગે પ્રાકૃત માગધીમાં છે, તેનુ એક કારણુએ ભાષાનાં પવિત્રતા, ગારવ તથા પરંપર . આમ્નાય ગણવા સાથે એમાંથી ખીજો ધ્વનિ એક નીક ળે છે, તે આ જૈનાના શ્લેાકથી સમજાશેઃ— बाळ स्त्री मूढ मूर्खाणां नृणां चारित्रकां' ળાં / મનુબહાર્ય, તત્ત્વજ્ઞ સિદ્ધાંત પ્રાતઃ
tt
ر

Page #202

ડીસેમ્બર થી ફેબઆરી ) જૈન સાહીત્યને ગુજરાતીમાં શાળા,
સ્મૃતી અર્થાત-ખાળ, સ્ત્રી, મુઢ, મૂર્ખ એવા ચારિત્રની ઈચ્છા રાખતા જીવાને અર્થે તેપર કૃપા શ્રી તત્ત્વજ્ઞ પુરૂષાએ સિદ્ધાંત પ્રાકૃતમાં
લખ્યા. આમાંથી તાપ એ નીકળે છે કે સ રસ્કૃત ાણુનારાજ સંસ્કૃતમાં સમજે. બાળ, સ્ત્રી, મુઢ, આદિની તે। પ્રાકૃત ભાષા હોય, તે અનુગ્ર હ તે! ખરા તે તેમનાપર ધટે. તેપરથી એમ ધ્વનિત થાય કે ખાળ મૂઢ સ્ત્રી આદિની ભાષામાં ઉપદેશ આદિ લખાય તે। કલ્યાણકારી, આમ જૈનાએ,—પરમા પરાપકાર દ્રષ્ટિવાળા રૈનાએ, —પેાતાના સદુપદેશ, તત્વા, અનુ જીવાતે સમજાય તે હેતુએ રાસ, કાવ્ય, ચરિત્ર, ઢાળ, પુજન, સ્તવન આદિરૂપે ગુજરાતી ભાષામાં વ. માન દેશ ભાષામાં, લખવાનું શરૂ કર્યું, અને ગુજરાતીના ઉપાસકોએ એને એશાન માનવા જોઇએ. આમ જૈન સાહિત્યે ગુજરાતીને સારા ફાળા આપ્યા છે.
(૯) વર્તમાન રાલીએ મરહુમ શ્રી રાજચંદ્રની કૃતિ હું આપને ગણાવીશ તેમની આત્મસિદ્ધિમાંથી સ
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રની વત્તમાન શૈલી.
રલ ભાષા સરલ કાવ્ય, અનુ ગાંભિ ઉપરાંત અદ્દભુત તાત્વિક મેાધ મળશે. મેક્ષ મા જીવ કેમ પામે ? જ્વને દુઃખનું કારણ શું છે? આત્મા છે, તે નિત્ય છે, તે કર્તા છે, તે ભાકતા છે, તે મેક્ષ છે, મેક્ષના ઉપાય છે. એ આદિ સરલ પણે ગુરૂ શિષ્યના સંવાદરૂપે તેઓએ એવું બતાવી આપ્યું છે કે સહૃદય તત્વજજ્ઞાસુને
આનંદ આનંદ થાય. તત્વજ્જાસુ, મુમુક્ષુ, આત્માયી, તામીનાં લક્ષણા એ બધુ પશુ સભ્યર્ પ્રકારે બતવ્યુ છે. વસ્તુ સ્થિતિ ક્રમ
૧૯૯
છે; જીવને મૂળ રોગ શું છે, તે ક્રમ ટળે, એ પણ સારી રીતે બતાવ્યુ છે. એજ કર્તાના ‘શ્રીમદ્દ રાજચંદ્ર” નામના ખીએ મહાન ગ્રંથ છે. તેમાં જુદાં જુદાં ઉપદેશ પદ્મ આત્મિકેમિયે સ્વાનુભવ વિચાર, તત્ત્વ, પ્રશ્નાતર સિદ્ધાંત ખેાધ, ઉપદેશ ખેાધ, વૈરાગ્ય આદિ તાત્વિક વિચારાથી ભરેલા છે. Pepy's Diaries અને Kamla's letters ની પેઠે ગુજરાતી સાહિત્યમાં નવુ રૂપ શરૂ કરનાર એ ગ્રંથ છે. હાથ——`ધ અને પત્રા સગ્રહી જનહિતાર્થ પ્રગટ કરી સાહિત્યની વૃદ્ધિ કરવા ફૈપ સેવા કરવાની એ મહાન ગ્રંથે પહેલ કરી છે, એમ કહેવુ ખેાટુ નથી. મામ સાહિત્યના અનેક જુદા જુદા અંગા ઇતિહાસ, ન્યાય, તત્વ, ધર્મ, દેવગુરૂ, તપ, ઇંદ્રિય નિગ્રહ, યેાગ, નૈતિધ્વ્યવહાર, નિશ્ચય, કાય, ભવ, અલંકાર, વ્યાકરણ, કાય, કાવ્ય, છંદ, લિંગ, શબ્દ, આદિ જુદાં જુદાં ૐ' મિત્ર એવાં અને એટલાં બધાં જૈન સાહિત્યામાં રાસ, ચરિત્ર, પ્રાધ, કાવ્ય આદિ દ્વારા પ્રસિદ્ધિ પામ્યાં કે તે આપણને આનંદનું કારણુ છે.
બધુએ ? હવે હું એ રાસ આદિ કણે કયારે કયાં ક્યાં શા સબંધી કર્યો તેની શતકવાર ટીપ આ પીશ, પ્રથમ ત્રણ મૃતકમાં ના તો કેટલાક સંસ્કૃત છે; બાકીના ગુજરાતી છે. આ ટીપ આપીશ, તે પણ કાંઇ સંપૂર્ણ નથી. એ સિવાય અનેક બીજા છપાયલા, હસ્ત લેખા, અણુ શેાધાયલા ગ્રંથે છે. આ ટીપમાં મ્હોટા ભાગ ગુજરાતીને અને થાના બહુ મોટા ભાગ છપાએલે છે. ભાકીને
ભાગ અને જેની ટીપ નથી આપેલી તેવા ગ્રંથા
જુદા જુદા ભંડારામાં છે, પણ હવે લેાકેા જાગ્રત થયા છે એટલે એ ભંડારાના ઉ ખવાતાં પુરતા બચશે, તથારતુ.

Page #203

૧૮
સનાતન જેન.
( ડીસેમ્બર થી ફેબરુઆરી
સંવત ૧૯૮૮
કર્તા શ્રી વર્ધમાનસૂરિ
૧૨૮૦
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય
આસપાસ
અગ્યારમે સતક.
વિષય વાસુ પૂજ્ય ચરિત્ર પુણ્યાય ચરિત્ર શ્રાદ-દીનકરી ઉપમિતિભવ પ્રપંચ સમુચ્ચય
તેરમું શતક. ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરૂષ ચરિત્ર (તીર્થકર ચક્રવતિ૧૨ વાસુદેવળદેવ પ્રતિવાસુદેવએના ઐતિહાસિક ચરિત્રો) ગુજરાતી ભાષાંતર થયું છે. પરિશિષ્ટ પર્વ (શ્રી મહાવીર પછીથી હેમચંદ્રાચાર્ય સુધીના
ઐતિહાસિક ચરિત્ર) દ્વાશ્રય મહાકાવ્ય. (ઐતિહાસિક, અનુવાદક, પ્ર. મણિભાઈ) રામચરિત્ર અથવા જૈનીય રામાયણ (રામ, રાવણ, આદિ, જૈન હતા. એ આદિ બતાવનાર ઐતિહાસિક મહાન ગ્રંથ) ગુજ. રાતી ભાષાંતર થએલ છે. દેશી નામમાળા ( પ્રાકૃત તથા ગુર્જર ભાષાને એક મહાન અવલંબ રૂ૫)
શ્રી મુનિસુવ્રત ચરિત્ર વિકમચરિત્ર ( અનુવાદક છે.મણિભાઈ) ઐતિહાસિક ગુજરાતી ભાષાંતર થયું છે પાંડવચરિત્ર : (પાંડે જૈન હતા એ આદિ બતાવનાર. નળ, દમયંતીના ચરિત્ર નિરૂપક એક અદ્દભૂત મહાન ઐતિહાસિક ગ્રંથ) ગુજરાતી ભાષાંતર થયું છે. મૃગાવતીચરિત્ર કુમાર વિહાર (એતિહાસિક)
૧૨૯૪
શ્રી પદ્મપ્રભસૂરિ શ્રી રામચંદ્ર
૧૩૦૦
૧૩૦૦
શ્રી દેવપ્રભસૂરિ.
શ્રી વર્ધમાનગણિ

Page #204

ડિસેમ્બર થી ફેબરૂરી]
જૈન સાહીત્યને ગુજરાતીમાં ફાળે.
૧
શ્રી જ્યતિલકસુરિ.
શ્રી ધર્મકુમાર મુનિ.
શ્રી પ્રભાચંદ્ર સૂરિ
શ્રી પ્રભાનંદ સૂરિ
શ્રી પ્રભાચંદ્ર સૂરિ
સંવત
વિષય ૧૨૫૦
૧ સુલ સાચરિત્ર ૨ મલયસુંદરીચરિત્ર
ચાદમું શતક ૧૩૩૪
શાલિભદ્ર ચરિત્ર (દાન ધર્મ ઉપર સુપાત્રદાન મહમ્ય. પ્રભાવક ચરિત્ર (વિતરાગ શાસનને વિવા આદિથી પ્રભાવ વર્તાવી, તે પ્રતિ ઘણું જીવને આવનારા શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રાચાર્ય સિદ્ધસેન દિવાકર આદિના અદભૂત ચરિત્ર ) ક્ષેત્ર સંગ્રહિણી વૃત્તિ (શ્રી નાનહરિ ભદ્ર સૂરિકૃત જંબુદ્વિપ
સંગ્રહિણી પર ભૂગોળ ખગોળઆદિનું સ્વરૂપ ) ૧૩૪૩
સમાધિશતક
(અનુવાદક મણિભાઇ.) ૧૩૪૩
જ દશની
(છ દર્શનોનું સ્વરૂપ) ૧૩૬૧ (૯૧
પ્રબંધ ચિતામણિ ફાગણ સુદ ૫ રવીવાર ૧૩૬૨
મહાપુરૂષ ચરિત્ર ૧૩૬૫
શ્રેણિક ચરિત્ર ૧૩૬૬
કુમારપાળ પ્રતિબંધ ચરિત્ર ૧૩૬૮
શીલ તરંગિણી ૧૩૭૨
શ્રીપાલ ચરિત્ર
( આત્માના ગુણ. નવપદ મહાસ્ય ) ૧૩૭૭
પ્રશ્નાર માળા ૧૩૭૩
શિલપદેશ માળા
પંદરમું શતક ૧૪૦૫-૬
શ્રી ઘનિર્યુકિત ચુર્ણિ ૧૪૧૩
શ્રી મદન રેખા (મયણરેહા) ( કડી ગામમાં. શીળ-આદિ ભકત)
ગુજરાતી. *૧૩૯૧ () અંભ તીર્થ (ખંભાત)
શ્રી જિનપ્રભ સુરિ.
શ્રી મેરૂતુંગ સૂરિ
શ્રી મેરૂતુંગ સુરિ શ્રી જિનપ્રભ સુરી શ્રી સોમ તિલક સૂરિ
શ્રી રશેખર સૂરિ
શ્રી વિમલચંદ્ર સૂરિ શ્રી જયકીર્તિ સૂરિ
શ્રી જ્ઞાનસાગર ગણિ શ્રી સાધુ હરમુનિ.

Page #205

२००
સંવત
૧૪૧૫
૧૪૬૬
..
૧૪૬૦
૧૪૨
૧૪૯૪
"
..
""
૧૫૦૦ (આસપાસ)
સનાતન જૈન,
"2
વિષય
શ્રી ધસ્મિલ ચરિત્ર
( તા ઉપર ) શ્રી કુમાર્ સ’ભવ
(જૈનીય ભરત બાહુબળ ચરિત્ર )
શ્રી અધ્યાત્મપદ્મ
( અધ્યાત્મ-વૈરાગ્ય )
શ્રી ઉપદેશ નાફર
"9
૧૫૦૦ ની(આસપાસ) શ્રી જગડુ ચરિત્ર
(ઉપદેશ)
શ્રી કુમાર્પાળ પ્રબંધ (ઐતિહાસિક અનુવાદક વૈદ્ય ચુનીલાલ ) શ્રી ધનાશાલીભદ્ર ત્રિ ( સુપાત્રે દાન ) શ્રીપાળ ગાપાળ ચરિત્રં
( વિશ્વવિધ સધ્યેાધ. ) શ્રી ચ'પક શ્રેષ્ઠિ થાનક શ્રી દાન કલ્પ મ
મગનલાલ
( મી॰ ખખ્ખર અનુવાદક ગુજરાતી ભાષાંતર થયું છે. ઐતિહાસિક.)
શ્રી કુમારપાળ ચરિત્ર ( ઐતિહાસિક અનુવાદક પ્રે. મણિભાઇ ) શ્રી મહીપાળ ચરિત્ર
( ગુજરાતના ઇતિહાસપર અમેાત્ર પ્રકાશક ) પ્રદ્યુમ્ન ચરિત્ર
(હરિવંશ આદિનાં તથા શ્રી કૃષ્ણના પુત્ર શાંબ પ્રદ્યુમ્નનાં અદ્ભુત ઐતિહાસિક વૃતાંતા ) ગુજરાતી ભાષાંતર થયું છે
સુકૃત સકીન
( વસ્તુપાળ, તેજપાળનાં પુણ્યનાં કામેાનાં યક્ષેાગાન ઐતાસિક વૃત, ગુજરાતી બાપાંતર થએલું છે.) પ્રે।. મણિભાઇ.
{ ડિસેમ્બર-ફેબ્રુઆરી,
ર્તા
શ્રી જીનેદય સરિ
શ્રી જ્ય શેખર સૂરિ
( ૧૪૩૬–૧૧૦૩ ) શ્રી જિન મડનાપાધ્યાય
શ્રી મુનિસુદર સૂરિ ( સહસ્રાવધાની ):
39
શ્રી જિનકોતિ, સુરિ
"
,
,,
શ્રી સર્વાનંદ મુરિ
શ્રી ચારિત્ર સુંદર.
"
શ્રી સામકીતી
અસિદ્ધ અને અમરિસ'.

Page #206

ડિસેમ્બર થી ફેબરૂઆરી)
જૈન સાહીત્યને ગુજરાતી માં ફાળે.
ર૦૧
સંવત
૧૫૦૨
૧૫૨૨
૧૫૪
૧૫૨૧
૧૫૫૭
૧૫૬૮ પાટણ
૧૫૮૬
સેળમું શતક.
વિષય ચંદ્રશેખર ચરિત્ર
શ્રી જિન હ (વિરમગામમાં) ચિત્રસેન પદ્માવતી
શ્રી *ભકિત વિજય ગુજરાતી ભક્તામર ટીકા
શ્રી ગુણાકર સૂરિ (ઉપયોગી, ઐતિહાસિક, ઉપદ્યાતવાળી. બાણ, મયુર, માનતુંગ, અદિનાં વર્ણનરૂપ) શ્રી ભરતેશ્વર બાહુબળી
શ્રી શુભ શીલગણિ (ઐતિહાસિક) શ્રી પાળ કથા
શ્રી લબ્ધિસાગર શ્રી વિમળમંત્રી રાસ
શ્રી લાવણ્યસમય ઐતિહાસિક શ્રી ચંદરાજાને રાસ
શ્રી મોહન વિજયક શલ મહાપે પરિ ૧ દમયંતી ચરિત્ર ]. ૨ રઘુવંશ ટીકા
શ્રી ગુણવિજય ૩ સિંહાસન બત્રીશી શ્રી આચારંગાદિ સુની
શ્રી પાર્ધચંદ્ર • (બાળાવધ રૂપ ગુજરાતી ટીકા)
સતરમું શતક, શ્રી કુમારપાળ રાસ
શ્રાવક રૂષભદાસ ઐતિહાસિક ગુજરાતી
ખંભાયતના રહેવાસી
શ્રી પામેરૂ આચાર્ય રાયમલાક્યુદય
શ્રી પદ્મ સુંદર ગણિ ઐતિહાસિક શ્રી શાલીભદ્રને રાસ
શ્રી મતિ સાગર સૂરિ દાન સુપાત્ર દાન ઉપર, ગુજરાતી.
૧૫૯૦
૧૫૯૭ '
૧૬૧૦
૧૬૧૫ ૧૬૨૦
૧૬૩૮ આશ્વિન વ૬ ૬
* મરહુમ છે. મણિલાલભાઈ “ચરિત્રપાત્ર' નામ આપે છે પણ ખરૂં નામ “ભકિત વિજય છે ચારિત્ર પાત્ર એ લાક્ષણિક નામ હશે.
+ આ મોહન વિજય ચંદરાજાના રસના કર્તા મારા ધારા મુજબ અઢારમા સૈકામાં થયા છે. કદાચ તે બીજા હેય.

Page #207

२०२
સંવત
૧૬૬૦
૧૬૮૨
વૈશાક શુદ ૫ ગુરૂવાર
"
૧૬૬૪ ભાદ્રપદ શુદ ૫ ઉપદેશ ાસ ગુજરાતી
૧૬૭૩
નય પ્રકાશ
૧૬૮૦
હંસરાજ વત્સરાજ રાસ
વિજયા દશમી રવિવાર શીળ બ્રહ્મચર્ય મહાત્મ્ય ગુજરાતી હિત શિક્ષાના રાસ ગૃહસ્થ યેાગ્ય દિનચર્યાં રાત્રિચર્યો વચર્યોં જન્મચર્યા આદિ આચાર અંગે હિતાપદેશ. ગુજરાતી.
૧૬૮૫
૧૬૮૬
૧૬૮૭
૧૬૨૭
૧૬૮૯
^ '*
૧૬૯૭ સાઝત (ભરવાડ)
૧૭૦૦
સનાતન જૈન
વિષય
ગાતમ કુલક
(અનેક વિષયેા અંગે સદ્નાધક અદ્ભુત કથા ઐતિહાસિક વૃતાંતા યુક્ત) એજન વૃત્તિ
૨ નળ દમયતીના રાસ (શીલ. ગુજરાતી) ૩ ગાતમ પૃચ્છા
(કર્મ આદિ વિવિધ સ્તવન) ૪ રાજાનાવા તેસાખ્ય
સલજી
૧ કકડુ નમિરાજર્ષિઆદિ પ્રત્યેક યુદ્ધના શ્રી સંમય સુંદરણિ રાસ (વૈરાગ્ય. આદિ ગુજરાતી.
એના આઠલાખ અર્થ રૂપ અષ્ટલક્ષી આનંદધનજી ચાવીથી અદ્ભુત સિદ્ધાંતખેાધ, તત્વ, વૈરાગ્ય, આચાર, ક, દેવ ગુરૂ, ધર્મ, ભકિત, પ્રેમ, શમ, ક્રમ, અધ્યાત્મ આદિ ગુજ રાતી સ્તવન.)
પટ્ટા એજન
પ્રેમલા લચ્છી રાસ
ચંદરાજાની જેમ ગુજરાતી
]ડીસેમ્બરથી ફેબરૂઆરી
ક
શ્રી જ્ઞાનતિલક
શ્રી પદ્મરાજ
શ્રાવક હીરાચંદ
શ્રી પુણ્ય સાગર
શ્રી જીનાય સુરિ
શ્રાવક રૂષભદાસ ખંભાતના શ્રાવક.
શ્રી સમય સુદરગણિ
શ્રી સમય સુદર ગણિ
શ્રી સમય સુંદર ગણિ
શ્રીમાન આન ધનજી અપરનામ લાભવિજયજી
""
કવિ દુવિજય
.
શ્રી હરિચંદ્ર રાજાના રાય
(સત્યશીલ મહાત્મ્ય ગુજરાતી) શ્રી શીળવતીના રાસ
શાળ આદીના મહાત્મ્ય રૂપ ગુજરાતી
Bombay Uni versity)માં M. A. માટે માન્ય કરેલા.)
શ્રી કનક કુળ
શ્રી નેમિ વિજય

Page #208

કર્તા
ડીસેમ્બર થી ફેખરૂઆરી. જૈન સાહિત્ય ગુજરાતીમાં કળા.
અઢારમા સૈકે. સંવત
વિષય ૧૭૧૬
શ્રી ઉપમિતિભવ પ્રપંચ સ્તવન શ્રી વિનયવિજયજી. સુરત ચાતુર્માસ સંસાર રૂપક ગુણ ૧૭૧૬ જગડપ્રબંધ રાસ
શ્રી કેશકુશળ શ્રાવણ સાંતલપુર ઐતિહાસિક. ગુજરાતી ૧૭૧૭ શ્રી કુસુમશ્રીરાસ
શ્રી ગંગવિજય ૧૭૧૯ માગસર વ્યાપારીવાસ
છનદાસ શ્રાવક શુદ ૬ શુ
(ખર વ્યાપાર શું ? ગુજરાતી થયેલું છે. ૧૭૧૯ શ્રી નદિષણ રાસ
શ્રી જ્ઞાનસાગર (કર્મશાળ ઉપર ગુ.) ૧૭૧૯ આસો સુદ શ્રી એલાકુમાર
શ્રી જ્ઞાનસાગર. ૨ બુધ * શેષપુર (શીલાપરિગ્રહ વૈરાગ્ય ભકિત) ગુજરાતી
થયું છે. ૧૭૨૧ ચત્ર શુદ ૨ શ્રી વસ્તુપાલ તેજપાલ રાસ
શ્રી વિજય વિજાપુર ધર્મકૃત્યનાં યશોગાન ઐતિહાસિક ૧૭૨૪ શ્રાવણ વદ રતનચુડ વ્યવહારીએ રાસ
શ્રી કનકનિધાન ૧૦ શુક્ર (દાનપ્રભાવ ઉત્પાતિક વૈનેયિકી આદિ.
બુદ્ધિ વર્ણનસમેત ગુ.) ૧૨૭ ચૈત્ર સુદ ૧૩ ૧ શ્રી આદ્ર કુમાર
શ્રી જ્ઞાનસાગર સમ લઘુવી મેડીમાં) (ઐતિહાસીક તથા કર્મશાળ તપ પ્રભાવ) ૨ ધનાચરિત્ર
શ્રી જ્ઞાનસાગર સુપાત્રદાન વિરક્તિ ગુણ) ૩ શ્રી ધનાશાળીભદ્ર રાસ
શ્રી છનવિજ્ય શ્રી જિનકિતિ સુરિકૃત સંસ્કૃત ચરિત્રને
અનુવાદ ગુરુ દાન શિલાદિ ધર્મ મહાસ્ય ૧૭૨૮ પાટણ ૧ કમવિપાક રાસ
શ્રી વિરજી મુનિ કર્મ બંધ કેમ પડે, ફળ કેવાં થાય
તેથી નિવવા ઉપદેશરૂપ) ગુજરાતી ૨ જંબુ પૃચ્છા
શ્રી વીરજીમુનિ એજન ૧૭૨૯ ફાગણ સુદ આનંદ મંદિર અને શ્રી ચંદ્ર કેવળીનારસ શ્રી જ્ઞાનવિમળમુરિ
૧૫ પાટણ (તપશ્ચર્યા પ્રભાવ) જે અમદાવાદ પાસેનું “સસપર” ()

Page #209

૧૦૪
સનાતન જૈન
(ડિસેમ્બર થી ફેબરુઆરી
સંવત વિષય
કર્તા ૧૭૩૨
દ્વાદશાનુપ્રેક્ષા અથવા બાર ભાવના શ્રી યસ સોમ
(અનિત્યાદિ ભાવના વૈરાગ્યોપદેશક. ગુ.) ૧૭૭૭ માગશર વદલ સનકુમારને રાસ
શ્રી જ્ઞાન સાગર શુક્ર ચદ્રપુર (રૂપ. મદ ત્યાગ કર્મ, ગુ. ) ૧૭૩૮ શ્રી શ્રીપાળ રાસ
શ્રી વિનય વિજય) (6મ. શીળ. ચેતન ફુરતિ આદિ મહાભ્યરૂ૫) શ્રી યશવિજયજી ૧૭૩૯ (ખંભાત) શ્રી જંબુ સ્વામીનો રસ
શ્રી યશોવિજયજી (શીળ, ધર્મ, પ્રભાવ) ૧૭૪૧ માગશર
શ્રી ધર્મ મંદિર ગણિ શુદ ૧૦ મુલતાન (ભવ પ્રપંચનું અદ્ભુત નાટક ભાવિકાળના
સ્વરૂપ પ્રતિ દ્રષ્ટિપાત) ૧૭૪૨ વિજયાદશમી શ્રી કુમારપાળ રાસ
શ્રી છન હર્ષ (ઐતિહાસિક ગુ.] ૧૭૪૫ આશા સુદ ૫ શ્રી ઉત્તમ ચરિત્ર કુમાર રાસ શ્રી છનેહી
પાટણ (પુણ્ય મહામ્ય સ્વાશ્રય વૃતિ આત્મ બોધ) ૧૭૪૬ પદ્માવતીગામ ; કાનડ કઠિયારે રાસ
શ્રી માન સાગર ગણિ મારવાડમાં
(કર્મ કર્મ અસત્કર્મની વિચિત્રતા).
ગુજરાતી ૧૭૪૮ વૈશાક શુદ ૩ વિશ સ્થાનક રાસ
શ્રી ન હથી ધર્મ પામવાનાં કાર આદિનાં વર્ણન શ્રી ચંદ્રપ્રભુ ચિત્ત માહી ધારે અભિનંદન મન ભાવો, કુયુજિનેશ્વર સ્વામી કૃપાથી અશુભ કર્મ સહુ જાવ. માધવ કૃષ્ણ-તર જીન પહેલો
પારણ દિવસ વધાવો ૧૭૪૮ અક્ષયત્રીજ) ૧૭૪૯ મંગળ કળશ કુમાર રાસ
શ્રી દીપ્તિ વિજય (પુણ્ય મહામ્ય ગુ.) ૧૭૫૪ વૈશાક વદ ૧૩ નર્મદા સુંદરી રાસ
શ્રી મોહન વિજય * સમી ગામમાં (શીળ માભ્ય) - ૧૭૫૫ પાટણ શ્રી શેત્રુંજય રાસ
શ્રી છન હર્ષ (શ્રી રૂષભદેવજીનું ચરિત્ર તથા શેત્રુંજાનું
મહામ્ય ) * સમીગામ-રાધનપુર પાસે.

Page #210

ડીસેમ્બર થી ફેખરૂઆરી.]
જૈન સાહિત્યને ગુજરાતોમાં ફાળા.
સંવત
વિષય
૧૭૫૯ અક્ષાડ વદ ૧ રાત્રિ ભાજન પરિહાર રાસ
પાટણ
•
૯ પાટણ
૧૭૬૦ માગશર શુદ માનતુંગ માનવતી રાસ ( સત્યાદિ ધર્મ ગુ. ) રત્નપાળ વ્યવહારીયા રાસ (દાન વિચાર ધર્મ )
"
رز
૧૭૬૧ રાગણુ શુદ ૫ માટ
માગશર શુદ
૫ ર
૧૭૬૭ આસા વદ ૩ સામ ઉનાવા ગામે
૧૭૬૮ માગશર સુદ ૧૧ રિવ
•
૧૭૬૯ પાષ વદ ૧૩
ઉનાવા
૧૭૭૨
૧૭૭૫ પાટણ (ચાતુરમાસ)
.
અભય કુમાર રાસ
( ઐતિહાસિક ત્યા બુદ્ધિશાળીના ગુણા ઉત્પાતિકી બુદ્ધિ) ( Presence of mind ‰ ૩૦)
હું ક મતાઉત્પતિ (ઐતિહાસિક) લીલાવતી મુતિ વિલાસ
( શાળાદિ ઉપર )
ધર્મ બુદ્ધિ મંત્રી અને પાપ બુદ્ધિ રાજા
( ધર્મ વિષય ) ગુજરાતી
ભુવન ભાનુ કેવળી
(ભવ પ્રપંચ કર્મ કેવા પ્રકારે જીવને નચાવે છે, જીવ કેવા પ્રકારે જાણી જોઇ મેહમાં ક્રૂસે છે. પેાતે ર્તા ભાતા હર્તા પેાતે બધાય પોતે પોતાની મેળેપુરૂષાથે છે. છે ઇ. અદ્ભુતનિરૂપણુ)
શ્રી શત્રુંજય તિ માળા ઉદ્ધાર રાસ (શેત્રુજાનેા મહિમા)
અશાક ચક
(તપ મહાત્મ્ય )
મહાબળ મલયસુંદરી (નમુનારૂપ ગુજરાતી પદલાલિત્ય ઝડઝમક અર્થગારવ પ્રેમાનંદને સ્પર્ષીક શાળ વિષયક ) e. g. ભયુર્ં.”
.
ભાલ ભલુ ભાગ્યે
+ આ માહન વિજ્યે ચંદરાજાના રાસ થઇ શકતું નથી. શ્રી ચાજાને શસ સ
કર્તા
શ્રી જીન વર્ષ
+ શ્રી માહન વિજય
શ્રી લક્ષ્મી વિજય
-
શ્રી ઉયરન
39
ور
"D
.
૨૦૫
શ્રી જ્ઞાન વિમળ સુરિ
શ્રી કાંન્તી વિજય
લખ્યા છે કે બીજા માહન વિજયે એ નક્કી ૧૫૮૬ માં મૈ, મણિભાઇ પ્રમાણે લખાએલ છે.

Page #211

૨૦૬
સંવત
૧૭૮૩
ふ
૧૭૮૫ વૈશાખ શુદ છ
રાજનગર
૧૮૦૦
૧૮૦૭ માગશર
શુદ પ રવિવાર.
૧૮૩૯ કાક
વદ પરિવ
સનાતનર્જન
વિશમનગર.
૧૮૪૪ વસંતપંચમી
બુધવાર
વિષય
ચંદરાજાના રાસ
(શાળ વિષયક
શ્રી શાન્તીનાથજી રાસ
( દયાધમના અદ્દભુત ચિતાર સવિસ્તર ધર્મમૂળગુ.) આત્મ પ્રોધ
૧૮૧૦ મહા સુદું ૨ શુક્ર વાવ્ય . બદર.
૧૮૨૦ દીવાળી
રાયનપુર. ૧૮૨૧ વૈશાખ સુદ ૫ધ પરીક્ષાના રાસ ગુરૂ વિજાપુર.
૧૦૫૫ જેઠ અંજાર
૧૮૫૮ પેષ સુદ
ઓગણીસમું શતક.
પૃથ્વીચંદ્ર ગુણસાર
( મહાન વિસ્તાર પૂર્વક વિધવિધ આધ
જ્ઞાન તત્વની વાર્તા) હરિબળ માછી ( અહિંસા ધર્મ ઉપર )
નેમરાસા
નેમચરિત્ર યદુવંશવણું ન આદિ.
૧૮૪૨ વસંતપંચમીસમરાદિત્ય કેવળા રાસ
( ક્રોધ નિરાસ ભવપ્રપંચ. ) ગાતમ કુલક
તેમનાથ રાસ (મહાન ગ્રંથ રઘુવંશવર્ણન ઐતિહાસિક)
જુદા જુદા ધર્મોમાં વ્હેમયુકત ગપ લાગે એવી પૂર્વાપર વિરેધ શુ શુ વાતેા છે તેના ઉલ્લેખ અને નિરાકરણ મનનીય) ગુજરાતી
ઐતિહાસિક વાતા દિવિત્ર વિધ પ્રકારના તત્વ, જ્ઞાન, ખેાધ,ધર્મની કથા સાથે પ્રશ્નાત્તર ગુ) એલાકુમાર રાસ. જયાનંદ કેવળી
( ડીસેમ્બર થી ફેબરૂઆરી
કર્તા
શ્રી મેાહન વિજય
શ્રી રામ વિજય
શ્રી જીન લાભ
શ્રી લબ્ધિ વિજય.
પંડિત પદ્મવિજયજી.
પંડિત નેમવિજય,
• ૫.
× વાવ્ય એ રાધનપુર પાસેનું વાવ નામે આળખાતું ગામ છે. તે ૧૮૧૯ ના ધતીક ંપથી સમુદ્ર આધા ખસી ગયાની ઐતિાસિક ખીના રથી પ્રતીત થાય છે.
પંડિત અમી વિજય.
પંડિત દ્મવિજયજી
""
૫. ખુબચંદૃશ્ય. પદ્મવિજયજી.
બંદર હતું પણ કચ્છના રાજસ્થા

Page #212

ડીસેમ્બર થી ફેખઆરી ]
૧૧ લીંબડી
૧૮૬૦ ભાદ્રપદ સુદૃ ૫ નાતમપુર સંવત
૧૮૬૨ વૈશાખ શુદ
૬ ગુરૂ રાજનગર
૧૮૯૬ શ્રાવણ શુદ્ર ૩ ધમ્મિલકુમાર રાસ
રાજનગર
( તપ-મહાત્મ્ય )
૧૯૬૦
૧૯૬૧
જૈન સાહીત્યને ગુજરાતીમાં કાળા.
૧૯ ૨
( સવિસ્તર મહાન ગ્રંથ ) તેજસાર રાસ ( તપ, મહાત્મ્ય ) વિષય
સ્થૂલિભદ્રની શીયળવેલ
૧૯૦૨ વિજ્યા દશમી ચંદ્રશેખર ૧૯૪૪
,,
( ચાલુશંતક વીશત્રુ' )
જૈતવાદશ
( તત્વાના સાર આદર્શ જુદાં જુદાં નાના નિચેાળ ઐતિહાશિક તાત્વિક મેધ રૂપ મહાન ગ્રંથ. )
૧ મેાક્ષમાળા
( સંસ્કાર પામેલી વર્તમાન ગુજરાતી ષામાં જૈન તત્વા, ખાધ, ઉપદેશ આદિ ગવેશક રૂપે નિરૂપનાર
દ
ધમ
કાવ્ય માળા જુદાં જુદાં કાવ્યને
૫. વિવિજ્યજી
શ્રીમદ્ આત્મારામજી
૨ ભાવના ખાધ ૩ આત્મસિદ્ધિ
( આત્માના નાસ્તિત્વથી માંડી તેનું અ સ્તિત્વ સિદ્ધ કરી તેના માક્ષ અને મેાક્ષનાં સાધના નિરૂપણ કરનાર નાના પશુ ચમત્કા રી કાવ્ય લેખ.)
જૈન તત્વ નિય પ્રાસાદ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ( જુદા ઉપદેશપત્રા તત્વગવેષણા આિ કાર્મિયા સ્વાનુભવ, વિચાર, પ્રÀાત્તર, સિદ્ધાંત મેાધ, ઉપદેશ ખેાધ, ચરિત્ર, ભકિત, વૈરાગ્ય આદિ તાત્વિક વિચારથી ભરપુર એક મહાન ગ્રંથ. )
૫. રામચંદ્ર.
કરી
પ. શુભ વિજય.
- પ, વિવિજ્યજી
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર
ભા
શ્રીમદ્ આત્મારામજી શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર
૨૦૫:
ક
**

Page #213

૧૦
સનાતન જૈન
ડિસેમ્બરથી ફેબરૂઆરી
સંવત
વિષય
કર્તા (બ) કેઈનાં શતક તથા કેઈના કર્તાનાં નામનહિ જણાયેલાં પુસ્તકે ચંદન મલયાગિરિરસ
પં. ક્ષેમહર્ષ ( શીળ મહાભ્ય સત્ય પરીક્ષા ) દેવકી ષટપુત્ર રાસ
પં, પરમાન શ્રી કૃષ્ણ આદિ છપુત્રોને ઇતીવ્રત ધનાશાલી ભદ્રાસ
શ્રીજીન વિજય ( સુપાત્રદાન ) પ્રદેશી રાજાનો રસ
શ્રી જ્ઞાન ચંદ્ર ( આત્માનું અસ્તિત્વ નહિ માનનાર રાજા તે આત્માના હેવા તથા તેના ગુણાદિની પ્રતીતિ કરાવી તેને મેક્ષ માર્ગ બતાવનારે તવમુખ નાનો ગ્રંથ ) કૃષ્ણ વર્મા રાસ અષ્ટ પ્રકારી પૂજા ઉપર થવા રાસ ( અહિંસા ધર્મ મહામ ત્યા ભકિત મહા
ભ્ય ત્યા અબ્રામનાં માઠાં વિપાક ) આષા ભુતિહાસ શાલિભદ્ર પાસે ભરત બાહુબળી રાસ હેલા મારૂ રાસ માનવતી રાસ કુર્મા પુત્ર ચરિત્ર
શ્રી જીન માણિક્ય ક્ષેત્ર સમાસ રાસ શ્રી કુમાર વિહાર ચરિત્ર, શ્રી વર્ધમાન ગણિ, શ્રીમદ્ ( સંસ્કૃત અભુત )
હેમચંદ્રાચાર્યના શિષ્ય. પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર
શ્રી મણિજ્ય ચંદ્ર વિવેક વિલાસ ભાષાંતર શ્રી છન દત્તસુરી. યશાધર મલય સુંદરી ચરિત્ર ચત્રિ. શ્રી માણિક્યસુંદર પૃથ્વીચંદ્ર હમીરકાવ્ય
શ્રીન ચંદ્ર રંભા મંજરી નાટક રૂષિ મંડળ.
શ્રી ધર્મ ઘાષ સુરિ
-
:
*:
**
સાયપાસ
૯
૦ ૮ ૧૪૯૧

Page #214

૧૬૨૦ *
ડીસેમ્બર થી ફખરૂઆરી) જૈન સાહીત્યને ગુજરાતીમાં ળેિ,
२०६ વિષય
કર્ના કાલિક સુરિચરિત્ર પાર્થ ચરિત્ર
શ્રી ભાવદેવ મુનિપતિ ચરિત્ર
શ્રી હરિભદ્ર સુરિ
(૧૪૪ ગ્રંથના કર્તા નહિ) બુદ્ધિસાગર (ધર્મ વ્યવહાર રાજ્ય આદિ અનેક વિષે સંગ્રામસિંહની ટુંકામાં નિરૂપનાર નાનું પણ મહત્વ વાળો ગ્રંથ, અનુવાદક છે. મણિભાઈ) જબુક થાનક
શ્રી પદ્મ સુંદર પાર્શ્વનાથ કાવ્ય
(બાદશાહ અકબરના વારે
તેને પ્રતિ બેધનાર ). શ્રી શેત્રુજ્ય મહામ્ય
શ્રી ધનેશ્વર સુરિ ઐતિહાસિક
( શિલાદિત્યના વારે) સેમ સિભાગ્ય કાવ્ય
શ્રી પ્રતિષ્ઠા સેમ. અદ્ભુત ગુરૂ ભક્તિ. + ૧૫૨૧ રૂષિમંડળ
શ્રી શુભ શીલગણિ. સમરા વિત્ય કાવ્ય
શ્રી પ્રદ્યુમન સુરિ વર્ધમાન દેશના
શ્રી રાજ કીતિ (ઉપાશક દશાંગ સાર તથા કથાનક) ઉપદેશ પ્રિસાદ
શ્રી વિજય લક્ષ્મી સરિ ગુણવર્મા રાસ સમકિત કેમુદી શ્રી ત્રિવિક્રમ ચરિત્ર
શ્રી ચારિત્રપત્રશિષ્ય જાતિ
+ ૪૭૦
+ ૧૫૫૪
+
૦
૦
૦
૦
૦
૦
છ સકે શ્રી શત્રુંજય મહાઓ (ભાવનગર જૈને પ્રસ) [શ્રી ધનેશ્વર સુરિ..
શ્રી વિક્રમ લોલાવતી. + સંગ્રામ સોનીયે આબક દ્રવ્ય ખરચી જૈનેના પંચમ અંગ શ્રી વિવાહ પ્રપ્તિ કે ભગવતી સુત્રની પ્રતિ લખાવી પુજાવી હતી. પ્ર. મણિભાઈને “સાર સંગ્રહ” માં સંગ્રહ કરેલે સંક્ષેપ.

Page #215

૧૧e.
સનાતન જન.
( ડીસેમ્બર થી ફેબરુઆરી વિષય
કતાં
વિષય છે. મણિભાઈનાં ભાષાંતરે ૧ વડદર્શન સમ્મચય શ્રી હરિભદ્ર સુરિ
છ દર્શનનાં વિવશે ૨ યોગ બિંદુ
અધ્યાત્મ યોગ, આત્મા
પતિબદ્ “s વિક્રમ ચરિત્ર
શ્રી રામચંદ્ર સુરિ
વિધવિધ કથાનકે ૪ બુદ્ધિસાગર * સંગ્રામ સોની.
રાજગ્રહ ધર્મ વ્યવહાર,
જ્યોતિષાદિ. ૫ દ્વાશ્રય શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય
ઈતિહાસ વ્યાકરણ ૬ ચતુર્વિશતિ પ્રબંધ
વીશ તિર્થકરોનામહીને ૭ કુમારપાળ ચરિત્ર શ્રી ચારિત્ર વર્ધન
ઇતિહાસ. ૮ અનેકાંત વાદ પ્રવેશ ઇત્યાદિ અનેક તે સિવાય બીજા ગાયકવાડ સરકાર તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલા પિકી. ૧ શ્રી કુમારપાળ પ્રબંધ, શ્રી જીન મંડનગણિ, ઇતિહાસી અગાઉ જણાવ્યા સિવાયનાં
ન્યાય,
. તત્વબોધ
)
તા જેન તત્વજ્ઞાન ભક્તિ, વૈરાગ્ય ન્યાય ધર્મ, ચરિત્ર, ઈતિહાસ, વ્યાકરણ, જાતિષ, વૈદ્યોગ, આવિને લગતાં ગુજરાતી ભાષામાં વર્તમાનમાં ઉપલબ્ધ થતાં બ્રાષાંતર થએલાં, મુદ્રિત થએલાં થોડાં પુસ્તકોની નેધ. ૧ શ્રીષડ઼ દર્શન સમુચ્ચય. હરિભદ્ર સૂરિ
ન્યાય ટીકા શ્રીગણું રત્ન સૂરિ ૨ શ્રી સ્યાદવાદ મંજરી શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય
ટીક શ્રી મલ્લિણાચાર્ય ૩ શ્રીનચક્ર પં. દેવચંદજી
ન્યાય, ૪ અનેકાંત વાદ પ્રવેશ પ ધર્મ બિંદુ
શ્રી હરિભદ્રસૂરિ
ભા. પં. મુનીસુંદર સૂરિ ધર્મવ્યવહાર ૬ શ્રી શ્રાધ વિધિ પં. રત્ન શેખરસૂરિ
ધર્મ-વ્યવહાર ૭ શ્રી કર્મ ગ્રંથ (છ ) શ્રી દેવેંદ્રસૂરિ.
કર્મ સ્વરૂપ જેનેનાં પરમ પ્રકરણ રત્નકર સીરીઝ
તાત્વિક અભુત ગ્રંથ ૮ શ્રી ક્ષેત્ર સમાસ
(પ્રકરણ ર નાકર સીરીઝ) ૯ શ્રી સંગ્રહણી (પ્રકરણ રત્નાકર સીરીઝ ) ૧૦ ઉપમિતિભવપ્રપંચ
શ્રી સિદ્ધિવુિં સુરિ ભવ નાટક વૈરાગ્ય બોધ (પ્રકરણ રત્નાકર સુરિ )

Page #216

શિક્ષા.
ડીસેમ્બર થી ફેબસઆરી) જૈન સાહિત્યને ગુજરાતીમાં કળે.
૨૧૩ ૧૧ સાડા ત્રણસો ગાથાનું સ્તવન શ્રી યશોવિજયજી , તિર્થંકરના વિરહ રૂપ
આ કાલે ભારતની ધર્મ
સ્થિતિ વિધવિધ બાધ. ૧૨ સવાસો ગાથાનું સ્તવન ૧૩ અધ્યાત્મ પત પરીક્ષા
દિગંબર, શ્વેતાંબરેનું મત
ભેદનું કારણ. ૧૪ અધ્યાત્મ સાર
અધ્યાત્ય ગ જ્ઞાન ધ્યાન ૧૫ હુંડીનું સ્તવન ૧૬ ગાન સારા
તવાવ બેધ વૈરાગ્ય આદિ ૧૭ અષ્ટક
શ્રી હરિભદ્ર સુરિ ૧૮ આગમ સાર
શ્રી દેવચંદ્રજી (સિદ્ધાંત સાર) ૧૯ પ્રવચન સારદ્વાર
શ્રી નેમિચંદ્ર સૂરિ , વિસ્તાર : ૨૦ સિંદૂર પ્રકરણ.
ધર્મ, વ્યવહાર, સદ્ગુણ, બેધ ૨૧ કપૂર પ્રકરણ ૨૨ શ્રી આચારાંગાદિ બધા સુત્રનાં ટબા (સીલક ) ૨૩ કલ્પસુત્ર સુખધિકા શ્રી વિનયવિજયજી-ચરિત્રા (વ્યાનુયોગ.) ૨૪ લેક પ્રકાશ , ઇત્યાદિ. ૨૫ ચાવીઓ એવીશ. નીચે પ્રમાણે – તિર્થંકર ભગવાનનાં સ્તવનો ભક્તિ કર્તા.
૧૬ શ્રી હંસરત્નજી ૧ શ્રી આનંદ ધનજી ૧૭૦૦
૧૭ શ્રી લક્ષ્મીવિમળ ૨ શ્રી યશે વિજયજી ૧૭૫૦
૧૮ શ્રી પ્રમોદસાગર ૩ શ્રી વિનય વિજયજી ૧૫૦
૧૯ શ્રી વિનિતવિજય ૪ શ્રી મેહનવિજયજી ૧૭૫૦
૨૦ શ્રી ચતુરવિજય ૫ શ્રી કાંતિવિજયજી
૨૧ શ્રી રામવિજય (૨) ૬ શ્રી રામવિજયજી
૨૨ શ્રી અમૃતવિજયજી ૭ શ્રી ન્યાયસાગરજી
૨૩ શ્રી હરખચંદજી ૮ શ્રી માનવિજયજી
૨૪ શ્રી ગુણવિલાસ ૯ શ્રી જનવિજયજી
૨૫ શ્રી ભાવિવલાસ ૧૦ શ્રી પદ્મવિજયજી ૧૮૫૦
ર૬ શ્રી આનંદવર્ધન ૧૧ શ્રી જ્ઞાનવિમળસૂરિ
૨૭ શ્રી ઉદયરત્ન ૧૭૫૦ ૧૨ શ્રી વિજયલક્ષ્મીસુરી
૨૮ શ્રી છનરાજ . ૧૩ શ્રી ભાણુવિજય
૨૯ શ્રી આત્મારામજી ૧૯૫૦ ૧૪ શ્રી દેવચંદ્રજી
૨૦ શ્રી જિનવિજય (૨) ૧૫ શ્રી નયવિજયજી
- ૩૧ શ્રી શીવચંદજી ઇત્યાદિ.

Page #217

૨૧ર
સનાતન જૈન.
|| કિસા - અરી. ૨૬ વિશિઓ વિશ વિહરમાનનાં સ્તવન સવ આરાધના ઇત્યાદિ. સ્તવન
૩૦ પદ શ્રી વિનયવિલાસ અધ્યાત્મ વૈરાગ્ય. ૧ જયશવિજયજી
–વિનય વિજયજી ૨ વિનયવિજયજી
શ્રી આનંદધન હેતેરી ૩ કાંતિવિજયજી
શ્રી આનંદ ધનજી ૪ ન્યાયસાગરજી
શ્રી ચિદાનંદ હે તેરી ૫ દેવચંદજી
શ્રી ચિદાનંદન ઉર્ફે પૃરચંદ્રજી ૬ છનરાજ
શ્રી. જશ વિલાસ ૭ જિનવિજયે (૨)
યશ વિજયજી ૮ વીશ્ધવિમળ
શ્રી જ્ઞાન વિલાસ ૯ જ્ઞાનવિમળ
ઈત્યાદિ. ૧૦ નીતિવિજ્યજી ઇત્યાદિ
૩૧ શ્રી સ્વરોદય શ્રી ચિદાનંદજી અધ્યાત્મ યોગ . ર૭ સ્નાત્ર ઇનપુજાના મહત્સવ ભકિત.
૩૨ શ્રી પુદ્ગલગીતા , વૈરાગ્ય. ૧ દેવચંદજી
૩૩ શ્રી ગશાસ્ત્ર શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય ધર્મ અને . ૨ વીરવિજયજી
ધ્યાત્મ ઇત્યાદિ અનેક છે, ૩ મે વિજયજી આદિ.
૩૪ શ્રી ભદ્રબાહુ સંહિતા શ્રી ભદ્રબાહુ જ્યોતિષ (૨૮) પુજા.
૩૫ શ્રી એગ ચિંતામણિ ૧ શ્રી આત્મારામજી સતરભેદી
લેવક ૨ શ્રી સકળચંદ્રજી એકવિસ પ્રકારી
૩૬ શ્રી લઘુ હેમીપ્રક્યિા શ્રી વિનયવિજય વ્યાકરણ ૩ શ્રી યશોવિજયજી નવપદ પુજા ૩૭ ઇત્યાદિ અનેક ૪ શ્રી કુંવરવિજયજી અષ્ટપ્રકારી
આમ લગભગ ૨૨૫ અંશેની નોંધ , શ્રી રૂપવિયજી પંચકલ્યાણક પાંચ જ્ઞાન આપેલ છે તેમાં મોટો ભાગ ગુજરાતી પદ્યમાં પીસ્તાળીશ આગમ શેત્રુંજય મહા- રાસાને છે. બાકીનો ભાગ ન્યાય, તત્વ ભ્ય નવાણું પ્રકારી આદિ.
જ્ઞાન, કાવ્ય, ચરિત્ર, રાસે, પ્રાય ચારિત્રાત્મક ૬ શ્રી ગંભિરવિજયજી નવપદ પૂજા ઐતિહાસિક ધર્મનાં મહામ્ય ૨૫ છે. સંસ્કૃત - શ્રી પદ્યવિજયજી અષ્ટપ્રકારી આદિ. તથા પ્રાકૃત બીજાં પુસ્તકે તે અનેક થવા
શ્રી વીરવિજયજી કર્મ વિદારણુ ચાચઠ જાય છે. તેની નોંધ આપવાનો આ વિષય પ્રકારી બાર વૃતની પંચકલ્યાણક પી. નથી તેમ એટલો અવકાશ પણ નથી. વિષય તાળીશ આગમ અષ્ટપ્રકારી નવાણું વિસ્તારને પામે છે. આ બધાં ગુજરાતી સા. પ્રકરી ઇત્યાદિ.
હિત્યને સિધી રીતે પિષણ આપે છે. વિદ્વાનનું રઇ સ્વાધ્યાય આત્મધરૂપ સર્વને હિતકારી. વલણ એ ગ્રંથ ભણી હજુ નથી થયું અથવા
શ્રી યશોવિજયજી-અઢાર પાપસ્થાનક દિ. ઓછું થયું છે એ ખેદજનક છે. ખુદ શ્રી ઉદયરત્નજી-શળની નવવાઓ આદિ. જૈને પોતે તે પ્રત્યે અજ્ઞાન યોગે અનાદર શ્રી દાનવિજ્ય–અઢાર નાત્રા આદિ ભાવ દાખવી રહ્યા છે તો બીજાને માટે અશ્રી યશોવિજયજી–ગ દ્રષ્ટિ સમુચ્ચયની ફાસ કેમ ધટે ? પણ હવે જ્ઞાન પ્રકારના શ્રી વિનયવિજયજી-પુણ્યપ્રકાશ-મૃત્ય મહે. સાહિત્ય ભાનુનો અરૂણોદય ક્ષિતિજમાં દેખાય

Page #218

ડિસેમ્બર થી ફેનરૂઆરી) જેન સાહીત્યનો ગુજરાતીમાં પાળે. છે. અને જેન તેમજ ઇતર વિદ્વાને નિદ્રામાંથી નારા જુદા જુદા સાક્ષરએ અર્થ ભંગ થતો જાગશે, સાહિત્યના જુદા જુદા વિષયો પર ન હોય તે સમભાવ દષ્ટિ રાખી વ્યવહરવું આ ગ્રંથોના નામ આપ્યાં છે. કેરા અને અલંકારના અંગે પણ
ઉચિત છે. અક્ષરની હાર છતમાં પિતાની હાર અનેક સંસ્કૃત પ્રાકૃતમાં વિદ્યમાન જેનીય
છત માની લઈ કલેશ પામ યોગ્ય નથી.
વાદી, પ્રતિવાદીરૂપ અસીલોની ખાતર તેમના તર ગ્રંથ છે. શ્રીવાગભટ અલંકાર અલંકારનું
ફથી સામસામાં લડતાં છતાં હદયમાં અને અન્ય એક માનનીય પુ
હસી પ્રીતિ કરતા ડાહ્યા વકીલેનું વર્તન અનુ કેશ અને અલંકાર, સ્તક છે. કશ માટે તે શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યું
સરવા યોગ્ય છે. ખાસ લખેલ છે. શબ્દાનું શાસન, લિંગાનું
સાહિત્યમાં ગુજરાતી જૈન સાહિત્ય આશાસન, અને કાર્યમાળા, અભિધાન ચિંતા
પેલા ફાળાઅંગે યચિત મણિ, એ એના સુપ્રસિદ્ધ છે, ગુજરાતી સજન? ઉપ યથાવકાશ કહેવાયું જૈન સા સાહિત્યને એ બધાં સંસ્કૃત પ્રાકૃત સાહિત્યએ સંહાર હિત્ય અતિ વિશાળ છતાં માટે ટેકો આપ્યો છે. એ વાત નિર્વિવાદ છે.
તેના વર્તમાન ઉપાસની આમ જૈન સાહિત્ય ગુજરાતી સાહિત્યની ઘણી ન્યુનતાને લેઇ એ પ્રાયઃ અપ્રસિદ્ધ રહ્યું છે; સેવા બજાવી છે. પણ ધર્મના મતભેદને લઈને અને વર્તન
ઘણું થોડું શેધાયું છે. અને જે થેડું શેધાયું છે તેમાંથી પણ થોડું મુદ્રાંતિ થયું છે; મુદ્રા
: માન જનેના પિતાના કિત થયેલ ભાગ પણ મુદ્રણની એવી શલીજેનો પ્રમાદિત્યને. પ્રમાદને લઈ એ સાહિ. પદ્ધતિને અવલંબી રહ્યા છે, કે જૈન સિવાય અન્ય ત્ય જન સમુહનું જેનાથી
ને બહુ રૂચિરૂપ ન થાય. પણ બંધુઓ આ ઈતર વર્ગનું ધ્યાન નથી ખેંચી શક્યું. તે આ
સાહિત્ય પરિષદે જૈન સાહિત્યના ઉપાસકેમાં જે પ્રતિ દિલસોજી નથી ખેંચી શકયું પણ ' કે એવા ઉપાસક નથી, બહુ વિરલ છે, ગણ્યા હવે સક્રાંતિને કાળ આવ્યો છે, જેનો જાગ્યા છે અને બીજા વિદ્વાનોએ પણ જેનના કથન
ગાંઠયા છે, તે ગણ્યા ગાંધ્યા ઉપાસકેમાં નવું પ્રતિ પિતાનાં કર્થ ધર્યા છે.
તાજુ લેહી ઉમેર્યું છે અને એ ઉષ્ણ લેહીના • તે જૈન બંધુઓ હવે તે શ્રવણને સંભળાવો
૨. પ્રભાવે જૈન મુનિયોએ દેશ ભાષામાં આપેલી ગુર્જર સાહિત્યના ઉપાસકે! રિત સાતિ. પ્રસાદી સાહિત્ય સુખડી ખુદ ભવિષ્ય પર નંખા ત્યમાં અને છતર સાહિત્યમાં, ધર્મ, ભાષા આદિ તી દાટજનો તેમજ અન્ય વિદ્વાનોને અભિરૂ પરત્વે કંઈ કંઈ ભેદ છે. અને એથી કંઈ વિ ચી થાય એવી રીતે બુહત કાવ્ય દેહન આ ષમભાવ જાણે-અજાણે કેાઈનાં અંતરમાં વન દિની પદ્ધતિએ દર્શન દેશ એવી આપણે આ તંતે હોય તે તે દૂર થવા સ્વ શ્રી ગોવર્ધન શા રાખશું પ્રભુ કૃપાત ત્રીજી સાહિત્ય પરિષ રામનાં રૂપાંતર કહેલા કરવામાં આ થોડાં વા માં આ અંગે કંઇ અભિપ્સિત અવનવે ફેર કે આપણને સાધનભૂત થશે એમ ધારું છું, ,
ફાર આપ જોઈ શકશે એ પુર્વના ઉપકારી તાલ ભંગને વખત જઈ સમભાવને વખત આવે એજ
સંત સાધુઓએ રચેલ રાસપદ કાવ્ય ચરિત્ર ઐકય સાંધે અને ઈષ્ટ છે. સાયર અને ઈતિહાસ કથાનક શૈકા પુજા પ્રબંધ વિશેષ મૂળ મુદે જુઓ. સાગર, હુણ, હમ ફુટપણે આપ સમીયે પ્રકાશ પામશે અને એ
હું, અધુના, હમણું, પુનિત ગ્રંથના અંતર આત્મા તેનું હાર્દ રહએ અક્ષર યુદ્ધના સમયને જતો કર ઇષ્ટ છે. ય પામી તેનું સુરસ પાન કરવા આપણે ભા એ અક્ષરોને જુદી જુદી પદ્ધતિએ અનુસર યશાળી થઇ અd.

Page #219

ર૧૪
સનાતન જૈન
1 ડિસેમ્બર-ફેબરૂઆરી,
બધુઓ જૈન સાહિત્યપર જોઈએ તેટલે કઈ કંઈ મત-ભેદ અભાવ દૃષ્ટિ દૂર થશે; પ્રકાશ નહિ પડેલ હોવાથી મરહુમ મહીપ
આપણે બધા એકજ તરામ નવલરામ આદિ જૈનને વિપરીત રૂપે પરિશદને વિજય રાજયની શિતળ છાપ્રકાશવામાં ભુલ ખાઈ ગયા હતા.
અને યા તળે નિવસીએ છી.• એઓએ જાણી જોઈને એમ કર્યું હતું એમ ભાવિ એક્યના અ એ એકજ આપણો આપણાથી નહિ કહી શકાય. હમણાની જ નવી કુરા આદેશ આ હિંદ છે. ગુજરાતી વાંચનમાળાઓમાં જૈન અંગે કવ
એકજ આપણું રાષ્ટ્ર | ચિત કવચિત મતભેદ આ ગુર્જર રાષ્ટ્ર છે; એકજ આપણું આ ગુ. ગુજરાતી વાંચનામા રૂપ પ્રકાશ પામ્યું છે ર્જર ભાષા છે; એકજ આપણે આર્ય આચાર ળામાં જેને અંગે ભુ તેમાં પણ તેના પ્રકા
છે. એકજ આપણો લ દેશકેને? શકે જાણીજોઈ એમ આપણે સર્વથા એ ધર્મ આર્યધર્મ છે.
કર્યું છે એમ આપ- કજ છીએ અસત્યથી દૂર પાપથી ણાથી નહિં કહી શકાય. તેઓએ જે
દૂર અનીતિથી દૂર હિં જાણેલ જેએલ તે ઉપરથી સાર દેહન કરી સાથી દૂર એ આર્ય. એવા આપણે આ છીએ. કિંચિત લખ્યું. જન અંગે પોતામાં જે ખ્યા- આમ ભિન્ન ભિન્ન અનેક રૂપે આપણું ઐક્ય લ દાખલ થએલ તે મુજબ તેઓ દેરાયા. પણ સંધાય છે અને તે ઐકયમાં આપણું ગેરવ છે, એમ દેરાવું તેઓને યોગ્ય ન હતું. એમ તે ઐકય આપણી પૂર્ણતાથી છે અને એકદેરાવા પૂર્વે એક પિતે જૈન નથી એ તેમને યતા સંધાવામાં આ તથા આવી પરિષદે. જ જેના આધારે પોતે લખે છે તે આધારજ કારગત–હથિઆર રૂ૫ થશે એમ સંભાવના અપૂર્ણ છે. એ તેઓએ જેવું જોઈતું હતું પૂર્વક કહું છું. ગુર્જરવાણીમાં વર્તતા ભિન્ન આ કદાચું ન થયું તે કાંઈ નહિ પણ વાત ભિન્ન સાહિત્યનો અરસપરસ મેળાપ કરાવનાર એટલેથીજ નથી અટકતી. પિતાનાંજ લખા- આ પરિષદ્ છે અને એ રૂપે એ ઉક્ત ઐકય
માં પૂર્વાપર વિરોધ આવે, એમાં તે આ ની સાધક છે. એવા ઐકય સં૫-તાલબંધ ધારરૂપ. ની અપૂર્ણ શોધ આદિ દોષ ન મેળવાવી આપનાર આ પરિષદ યવંતી વર્તો.. હત તે એકજ એક વાત એક પાઠમાં કોઈ બંધુઓ ! આપને મેં વખત લીધી છે રૂપે લખાઈ હોય તે જ વાત ફરી બીજા પાઠ
તે અર્થે ક્ષમા ચાહું માં અન્યરૂપે લખાય એમ તે થવું નહિ. પુનઃમળશું છું. આપે મને શ્રવજોઈતું હતું. આને અમે ઉપયોગ જાગૃતિની
ણ કરવામાં રંજ ઉઠાખામી કહીએ છીએ વાર બંધુઓ ! પણ એવી છે તે અર્થે આપને ઉપકાર માનું છું. બધી ફરિયાદનો અંત હવે આવી પરિષદના વળી ફરી ત્રીજી પરિષદે આપણે મળશું એમ પરિણામે આવો સંભવે છે. જૈન સાહિત્ય ઈચ્છી અને વિરમું છું. ૐ શાંતિઃ શાંતિઃ શાંતિઃ સમ્યફ પ્રકારે પ્રસિદ્ધિમાં આવશે અને વર્તતી લા મનસુખ વિ૦ કીરચંદ મહેતા.

Page #220

ડિસેંબર-ફેબરૂઆરી, ]
તપાગચ્છની પટ્ટાવલિ
૨૧૫
તપાગચ્છની પવલિ.
ડેકટર જëનેસ કલાટ, પી. એચ. ડી ( બલિન)એ લખેલ નિબંધ. [અમે જુલાઈ માસના અંકમાં ખરતર ગરછની પવલિ જે બલિનના જાણીતા ઍલર ડેકટર જોનેસ કલાટ પી. એચ. ડી. એ તૈયાર કરી હતી તે આપી ગયા છીએ. આ વખતે તેજ વિદ્વાને તૈયાર કરેલી તપાગચ્છ પાવલિ આપીએ છીએ–સં. સ. જૈન.]
તપાગચ્છની પટ્ટાવલિ પણ મહાવીરથી તે કૃતોિાિસ વિજિવંદ ઉધાતને ખરતરગચ્છના ૩૮માં સૂધીના આ વ્યર્થ નામનrદવિ છે. ચાર્યોની ઉપરના સરખી જ ટીપ આપે છે. સુતપન ઝરમવ ભૂમિકા પહેલાં મહાવીરને સમાવેશ થતો નથી. રાવેટિવ લ સંવ મહાત્મા તૌથતો gr રાuિહ્યાં ફરતો ૫ યશોભદ્ર. " भवन्ति । न पुनस्तदन्तगता ॥
સંભૂતિવિજ્ય અને ભદ્રબાહુ આવા ૧.સુધર્મા પ્રથમ ઉદયના પહેલા આચાર્ય. છઠ્ઠય.
૨ જમ્મુ-આના સંબંધી નીચેના શ્લોકો સ્થૂલભદ્ર-અહિંઆ ખરતર ગ૭ પટ્ટાટાંક્યા છે.
વલિમાં આપેલ કાલથી ભિન્ન કાલ જોઇએ सत्कृते जम्बुना त्यक्ता ।
છીએ. તેઓ ગૃહસ્થ તરીકે ૩૦ વર્ષ, વતી नवाढा नव कान्यकाः ॥
તરીકે ૨૪ અને યુગ પ્રધાન તરીકે ૪૫ વર્ષ तेन्मन्य मुक्तिवध्वान्यो । રહ્યા. મરણ વીર પછી ૨૧૫ વર્ષે ૮૮ વર્ષની ન તો માતા નર | ૨ | વયે થયું. (આજ વર્ષમાં નવમા નન્દને વધ चित्तं न नितं वनीताविकारैः। ચંદ્રગુપ્ત કર્યો હતો) આની સાથે ખરતરગચ્છ चित्तं न नोतं चतुरैश्च चैरैः ॥ પટ્ટાવલિમાં આવેલ વર્ષ પણ આવે છે. यद्दहगेहे द्वितयं निशीथे।
૮ આર્ય મહાગિરિ અને આર્ય સુહजम्बूकुमाराय नमोऽस्तु तस्मै ॥२॥ સ્તિ (ગુરૂભ્રાતા) આમાંથી પહેલા, ગૃહસ્થી તરીકે मण १ परमोहि २ पुलाएं ३। એટલે બધાં મળી ૧૦૦ વર્ષ જીવ્યા. બીજા આજ છે વિવાવને ૬ વા. ગૃહસ્થ તરીકે વર્ષ ૩૦, વતી તરીકે ૨૪ અને. संजमतिग ८ केगल ९ सि- યુગપ્રધાન તરીકે ૪૬ બધાં મળી ૧૦૦ વર્ષ
or ય ૨૦ મંભિવૃછિના II ૨ જીવ્યા અને વીર પછી ૨૯૧ વર્ષે મરણ પામ્યા. ૩ પ્રભવ.
પટ્ટાવલિના કર્તા નીચેની વાતની અશક્યતાપર ૪ સયંભવ-તેના સંબંધીનીચેના કે ધ્યાન ખેંચે છે. ટાંકયાં છે. '
__ . यद्यपि श्रीस्थूलभद्रस्य २१५ वर्षे कृतं विकलवेलायां दशाध्ययनगर्भित । स्वर्गो गुर्वावभ्यनुसारेणोक्तः श्री महागिरी दशवकालिक मिति नाम्न शास्त्र बभूव तत् ॥१ सुहस्तिनौ तु चिंशद्वर्ष गृहस्थपर्यायावपि अतः पर भविष्य प्राणिनो ह्यल्पमेधसः । शतबर्ष जीविनौ दुग्यमासंघस्तोत्रयंत्रकानु कृतार्थास्ते मनकवद्भवन्तु त्वत्प्रसादतः ॥ सारेणोक्तौतथाच सति श्री आर्यसुहस्ती

Page #221

સનાતન . હિબર-અરઆરી. श्री स्थूलभद्रदीक्षितो न संपद्येत तथापि श्री वीरमुक्तितः शतचतुष्टये चतुर गृहस्थपर्यायवर्षाणि न्यूनानि व्रतवर्षाणि
રતિ યુ वाधिकानीति विभाव्य घटनीयं । क्वचि- वर्षाणां समजायत स श्री मानार्यखजीर्णपट्टावल्यां सपादशतद्वये २२५ श्री
પુતળુ: I દમ
દફત ! તથા ય વીર પછી ૪૬૭ વર્ષમાં આર્ય મંગુ વૃદ્ધ न किंचिदनुपपन्न. ॥
- વાદી, અને પાદલિપ્ત વિદ્યમાન હતા. તેજ ૭ સુસ્થિત અને સુપ્રતિબદ્ધ સુહસ્તિના સમયમાં કલ્યાણક મંદિર સ્તવના કર્તા શિષ્ય. અપરનામ કટિક અને કાકંડિક, તે સ- વિક્રમાદિત્યને જૈન ધર્મમાં લાવનાર સિદ્ધસેન
અને મયથી નિમનું નામ બદલાઈ કટિક ગચ્છ
દિવાકર વિદ્યમાન હતા. (વીર પછી ૪૭૦). અહીં પડયું. सुधर्मस्वामिनोऽष्टौ सूरीन्यावन्नि
પ્રાકૃત ગાથાઓ આપે છે. આ પ્રોફે બુહલરે ग्रन्थाः साधवोऽनगारा इत्यादिसामान्यार्था ।
બીજે.ટાંકી છે વૃહદ્ ગચ્છની ગુર્નાવલિમાં भाधायिन्या ख्यासीत् । नवमे च पट्टे
નીચેની બે ગાથાઓ ઉમેરી છે. कोरिका इति विशेषार्थव बोधकं द्वितीयं
सुन्नमुणि वेयजुसा ४७० મા દુર્ત છે
जिणकला विक्कामो वरिससठ्ठी ५० । આ હસ્ત લેખ એવું જણાવે છે કે નન્દી धम्माइच्चो चालीस ४० અને આવશ્ય સૂત્રની સ્થવિરાવલિમાં એમ કહેલ
गाइल पणवीस २५ नाहडे अट्ठ ८॥ છે કે જોડીઆ ભાઈ બહુલ અને બલિરૂહ -
इकमि ३ वाससए હાગિરિના શિષ્યો હતા, તત્વાર્થ અને અન્ય
गयंमि पणतीस कच्छरसदिए १३५॥ ગ્રંથના રચનાર સ્વાતિ, બલિસ્સહના શિષ્ય હતા,
विक्कमकालाउ सागाપ્રજ્ઞાપનાના રચનાર શ્યામાર્ય જે વીર પછી ण वच्छरो पुण वि संजाओ ॥ ૩૮૬ વર્ષે (બીજા ૩૮૬ વર્ષે કહે છે, મરણ ૧૧ દિm. પામ્યા હતા તે સ્વાતિના શિષ્ય હતા અને ૧૨ સિંહ ગિરિ. છત મર્યાદાના રચનાર સાણુડલ્ય સ્પામાર્યને
૧૩ વજ જન્મ વીર પછી ૪૯૬, મરણ શિષ્ય હતા. ૧૦ ઇન્દ્રદિન.
વર પછી ૫૮૪, વગેરે ખરતર પટાવલિ નં. ગદભિલ્લના ઉછેદક કાલરારિ વીરઆઈ. ૧૬ જુઓ. ૪૫૩ વર્ષમાં વિદ્યમાન હતા. બીજા હસ્ત લેખો તત્ર શ્રી વીરલ ૧૩૩ ૩ શ્રી સર્વ પ્રમાણે તેજ કાલકે પર્યુષણ પર્વ તીથિ ફેરવી સતસૂરિના શ્રીમદ્ ભુતાવાયો નિમિત હતી. આની સાબીતી તરીકે સ્થાનકવૃત્તિ, ધ- સ્વમાગિતિ પવિત્યાં કુરતે જે દુમેંપદેશ માલા વૃત્તિ, પુષ્પ માલાવૃત્તિ. સમરત ના સ્તવનુસાર ૧૪૪ વષસિને કાલાચાર્ય કથા અને પ્રભાવક ચરિત્રનાં પ્રમાણ
श्री आर्यरक्षितसूरीणा दीक्षा विज्ञायते આપે છે.
तथा चौक्तसंवत्सरे निर्यामाणं न संभवती. - આર્ય ખપૂત છ પદાવલિ પ્રમાણે તે ત્યાહુ તાવ્યું તથા ૪૮ વર્ષને સમયમાં એટલે વીર પછી ૪૫૩ વર્ષે વિદ્યમાન રડારા 1 શ્રી જીતUતા . ૨ હતા પણ તે ઉપરાંત એમ કહેવામાં આવે છે માં | કે પ્રભાવક ચરિત્ર વર્ષ વીર પછી ૪૮ માં હતા. પણ બીજા હસ્તલેખો પ્રમાણે ભદ્રગુપ્તનું અમ આપે છે.
મરણ વાર પછી ૫૫૩ માં અને આર્ય રક્ષિતનું

Page #222

તપાગચ્છની પટ્ટાયલિ.
डिसेंजर - ईयारी. ]
૫૫૭ માં અને શ્રી ગુપ્તનું ૫૮૪ માં થયું. ૧૪ વસેન-ગૃહસ્થી તરીકે ૯ વર્ષ, વ્રતી તરીકે ૧૧૬, યુગ પ્રધાન તરીકે રૂ ગાળ્યાં મરણ ૧૨૮ વર્ષની વયે (!) વીર પછી ૬૨૦ થયું આર્યં રક્ષિતના મરણુ વ સબંધી નીચલું ઉમેરે છે:
श्रीमदार्यरश्नितसूरिः ५९१ वर्षान्ते स्वर्ग मागिति पट्टावल्यादौ दृश्यते । परमा वश्यक वत्त्यादो श्रीमदार्य रक्षित सूरिणां स्वर्ग गमनानन्तरं ५८४ वर्षान्ते सप्तमनि ह्मवोत्पत्ति रुक्तास्ति ॥ तेनैत हुश्रुत गम्य भिति ॥
१६ सामन्त भद्र तस्माञ्चतुर्थ नाम वनवासीति प्रादुर्भूतं ॥
દુલિ કલ્પ વીર પછી ૬૬ વર્ષે ગંમાં ગયા. વીર પછી ૬૧૭ વર્ષે પહેલા ઉદય
સ્વ
પુરા થાય છે, અને બીજો શરૂ થાય છે. વીરણિના पछी १२० वर्ते उज्जयन्तांगरो थाव युद्धारः १५ थे-द्रं तस्माश्चन्द्र गच्छ इति तृतीयं नाम प्रादुभूतं ॥
१७ वृद्धं हेव-कोरण्टके नाहडमन्त्रि निपितप्रसादे श्रीमहावीर प्रतिष्ठा कृत् । सा च प्रतिष्ठा विक्रमात्सपदशत वर्षान्ते गुपबल्यामुक्ता तथा च सति वीरात् ५९५ वर्षाणि संपद्यते । तच्च सम्यग् न विद्मः यतस्तत्रैव वीरात् ६२० वर्षे श्री वग्रसेनस्य स्वर्गे निगदितः । पश्वाच्च श्री चन्द्रसूरिः सामन्त भद्रसूरि श्वेति पदधरद्वयं सजातं । ततश्च श्री वृद्धदेवसूरिणा वीरात् ५९५ वर्षे प्रतिष्ठा कृतेति कथं घटते । इति विचारणया मूयाम् कालः संपद्यते इति भवः ॥ ૧૮ પ્રધાતન.
૧૯ માનવદેવ.
२० भानतुंग मालवेश्वर चौलुक्य वयर सिंह देवामात्यः तेथे माशु भने भयुरनी ४ - ન્દ્રજાલથી છેતરાયેલા રાજાને વણારસીમાં જમી
૧૧૭
ગમર સ્તવનથી જૈન બનાવ્યા હતા, અને નાગ રાજના ભયહુર સ્તવનથી ખાત્રી કરી આપી હતી. તેમણે ટવીરથી શરૂ થતું સ્તવન પણુ રચ્યું છે,
श्री प्रभावकचरित्रे प्रथमं श्रीमानतुंग चरित्रमुक्तं । पश्चाच्च वृद्धदेवसूरिशिष्य श्री पद्यतन सूरिशिष्य श्रीमानदेव सुप्रिचन्ध उक्तः । परं न तत्र शङ्का यतस्तत्रान्ये ऽपि प्रबन्धा त्यस्ततयोक्ता दृश्यन्ते ॥ ૨૧ વીર.
नागपुरे नेमिभवन प्रतिष्टया माहतपाणि सौभाग्यः । अमवद्वीरायार्थ स्त्रिभिः शतैः साधिकैः राज्ञः ॥
સમકાલિન હતા, વીરાત્૯૮૦ અથવા (ખરતર પટાવલિ પ્રમાણે વીર દેવમ संवत् ५१० )
२२ भयहेत्र.
૨૩ દેવાનન્દ્ર.
श्रीवीरात् ८ ४५ वलमी भङ्गः । ८२६ क्वचित् ८८६ बह्मद्वीपिकाः । ८५२ चैय स्थितिः ॥ ૨૪ વિક્રમ, ૨૫ નર્સ હુ.
नरसिंह सूरिरासीदतोऽखिलग्रन्थ पारणो येन यक्षो नरसिंह पुरे मांसरति त्याजित स्वगिरा ॥ १ ૨૬ સમુદ્ર स्वोमाणराजकुलजोऽपि समुद्रसूरि ॥ गच्छं शशंस किलयः प्रवण प्रमाणी । जित्वा तदा क्षपणकान् स्ववशं वितेने नागदे मुजगनाथ नमस्य तीर्थ ॥ १
૨૭ માનદેવ
विद्यासमुद्र हरिभद्र मुनीद्र मित्र सूरिर्बभूव पुनरेव हि मानदेव । मान्द्यात्प्रयातमपि यो ऽनघसूरिमन्त्रं लेभेऽम्बिकामुखागरा सपसोज यन्ते ॥ १

Page #223

સનાતન જૈન,
[ ડિસેંબર-ફેખરૂઆરી, વિીરાત ૧૦૦૦ માં સત્યમિત્ર સાથે છેટલું ૩૨ પ્રશ્ન પૂવ તદન નષ્ટ થયું.
૩૩ માનવદેવ—ઉપધાન વાચ અને નાગહસ્તી, રેવતીમિત્ર, બહ્મદીપ, નાગા. બીજા ગ્રંથના કર્તા. ન, ભૂતદિની, અને વીરાત દ૯૩ માં પર્યુષણ ૩૪ વિમલચંદ્ર પર્વને ફેરવનાર કાલક-આ છએ યુગ પ્રધાને ઉઘાતન–વીરાત ૧૪૬૪ એટલે સં. વજન (નં. ૬૪) અને સત્યમિત્રની વચ્ચ- ૯૯૪ માં સર્વદેવસૂરિને (બીજા કહે છે માં થયા.
કે આઠ સુરિઓને) મોટા વડ નીચે અબુંદવીરાત ૧૦૫૫ માં એટલે સં. ૫૮૫ માં ચલ ઉપર આવેલ ટેલીગ્રામમાં દીક્ષા આપી. યાકિનીના પુત્ર હરિભદ્રસૂરિએ સ્વર્ગવાસ કર્યો. આંહીથી વૃહદ્ અથવા વડ (વટ) ગચ્છ (પાનિરાશ રૃહા માથાવરચક ગૃષિ- ચમું નામ) ઉત્પન્ન થયો. જા શ્રેષિાના નિત્તર પૂર્વાર ૩૬ સર્વદેવ. श्रुतधर श्रीप्रद्युम्नक्षमा श्रमणा दिशिष्यात्वेन अयं च श्री सुधर्मस्वामिनः पञ्चदशपट्ट श्री हरोमद्रसारतः प्राचीना एव यथाकाल- मृतश्चन्द्र गच्छसंज्ञाहतोः श्री चन्द्र सूररेक માવો વધ્યા છે
विशांततमा वृहद्गच्छ संज्ञायाः प्रथम વીરાત ૧૧૧૫ માં યુગપ્રધાન જિનભદ્ર- માવા શ્રી સંભૂત વિનય થી ગણિ વિદ્યમાન હતા. તેમણે જિનભદ્રીય પ્રધાન વિ[િ (૨) સામાજિરિ દુદાનો શતક નામનું પુસ્તક બનાવ્યાંથી તેમને ભિન્ન ૨ શ્રો સુરત સુપ્રવિદ્ધભૂજ ૨ વતિ ગણવામાં આવતા. ત૨ દત્તર પતિ શું ઇરયાણામથાવાયા 9 પૃથ युष्कत्वेन श्रीहरीभद्रसूारेकाले ऽपि संभवा- पट्टधरत्व विवक्षया श्री महावीर स्वामि माशङ्कावकाश इति ॥
गणनापंक्तो प्रक्षेपाच्च श्री महावारत एकोन ૨૮ વિબુધપ્રભ.
विशाते तमं भीचन्द्रसार वदन्ति । तादह ૨૮ ક્યાનન્દ.
न विवाक्षतं तीथकृतः कस्यापि पट्टधरत्वा ૩૦ રવિપ્રભ-તેમણે વીરાત ૧૧૭૦ માં માવતિ . યુરિયે રાજ ચવ સંતાનની એટલે સં. ૭૦૦ માં નદુલપુલમાં નેમીનાથનું
प्रवतनात् । तस्मात् श्री सुधमा स्वामितः દહેરાસર બંધાવ્યું.
श्री सर्वदवसारेः षटुं शत्तमः पट्टधर इति વીત ૧૧૪૦ માં ઉમાસ્વાતિ યુગપ્રધાન
बाध्यं काचन् श्री प्रद्युम्नसूारे मुपधान प्रकવિદ્યમાન હતા. (શ્રાવ પ્રત્યાદ્રિ જાપા
रण प्रणेतृ-श्री मानदव सारे च पट्टधरल्या
न मन्यन्ते । तदमि प्रायेण चतुस्तूंशत्तम ૩૧ યશેળે.
ફતિ વીરાત ૧ર૭ર માં એટલે સં-૮૦૨ માં . આ ઉપરાંત નીચેનાં લેકે પણ (મુનિ માં વનરાજે અણહિલપુર પાટણ સ્થાપ્યું. સુન્દરસૂરિએ સં. ૧૪૬ માં બનાવેલી ગુર્વાવ
વિરાત ૧૨૭૦ માં એટલે સં. ૮૦૦ માં લિથિી) ટાંક્યા છે. ભાદ્રપદ શુલ ૩ ને દિને આમ રાજાને જૈન चरित्र शुद्धिं विधिवजिना गमात् ધર્મમાં લાવનાર બાલદિનો જન્મ થયે હતું, विधाय भव्यानभितः प्रबोधयत् । અને તેનું મરણ વીરાત ૧૩૬૫ માં એટલે રકેનેડ્યા રાશિનોન્નતિ સં ૮૯૫ ના ભાદ્રપદ શુકલ ૬ને દિને થયું હતું. : શિgatબનો નુ તારા

Page #224

वित
तामा)
ડિસેંબર-ફેબરુઆરી. 3. તપાગચ્છની પટ્ટાવલિ.
૨૧૯ नृपादृशाग्रे शरदां सहस्त्रे १०१० यो राम- विद्वद्विने यालवृतः प्रभाव प्रभागुणौधैः सन्याहू पुरे चकार
किलगौतमामः ॥ २ नाभयचैत्यऽष्टमतीर्थराज बिम्बप्रतिष्ठां विधि हरिभद्रसूरि विरचिताः श्रीमदनेकान्तजय वत्सदऱ्याः ॥२
पताकाद्या। चन्द्रावती भूपति नेत्रकल्पं श्री कुंकुणं गन्थनगा विबुध्धानाम प्यधुना दुर्गमायेऽत्र॥३ मन्त्रिण मुश्च ऋद्धिं ।
3" सत्पञ्जिका दिपद्या विरचनया भगवता निर्मापितोतुंग विशालचैत्यं यो
कृता येन । ऽदीक्षयच्छुद्ध गिरा प्रबोध्य ॥ ३ सपत् १०२८ मां धनपाले
बुध्या ॥४ शी नाम अष्टहयेश १११८ मितेऽब्दे विक्रमकाला दिवं भास पांच्यु. સં ૧૦૯૬ માં
गतो भगवान् । શાન્તિસૂરિ (થારાપદ્રગ- • - छन पावतार) भरण पाभ्या तभो 6-त. श्री मुनाचन्द्र मुनीन्द्रो ददातु भद्राणि
संघाय ॥५ રાધ્યન સુત્ર પર ટીકા લખી છે.
श्री मुनिचन्द्र सूरि गुरुभ्राता चन्द्र प्रभाचार्यः ૩૭ દેવ અપરનામ રૂપશ્રી
संविग्नत्वादि गुण गरिष्टेषु श्री मुनिचन्द्र ૩૮ સર્વ દેવ
सूरिषु बहुमान परायणस्य कस्यचिन्म ૩૯ થશેભદ્ર અને નેમિચંદ્ર (ગુરૂબ્રા
हद्धिकश्राद्धस्य जिन बिम्ब प्रतिष्ठा महास
श्रीमुनिचन्द्र सूरि माहमानं दृष्ट्वा मात्सर्यात् સંવત ૧૧૩૫ માં (બીજાઓ ૧૧૩૯ કહે છે) અભયદેવસૂરિ નવઅંગ પર વૃત્તિઓ
श्राद्धप्रीतष्ठां व्यवस्थाप्य मतभदे करणाय લખનાર દેવલોક પામ્યા.
पूर्णिमा पाक्षिकं प्रसृपयन् संघेन निवारितो तथा कूर्चपुरगच्छिय चैत्यवासि जिनेश्वर
ऽपि श्राद्ध प्रतिष्ठा पूर्णिमा पाक्षिकं चेत्यु सूतिशिष्यो जिनवल्लभ चित्रकूटे षष्ठकल्या- भय मप्यनादि सिद्धं त्यं प्ररूपयेति ममस्वप्ने णक प्ररूपणया विधिसंघो विधिधर्म इत्यादि पद्मावत्योक्त मित्यरुद्भाषण पुरस्सरं स्वामि 'नाम्ना निजमतं प्रसूप्य प्रवचनवाह्यो जातः निवेश मत्यजन् श्री संघेन बहिष्कृतः । साच प्ररूपणा वि. ११४५ तथा ११५० ततो वि. ११५९ वर्षे पौर्णिमी यकमतोत्पत्ति वर्षे संभाप्यते ॥
तत्प्रतिबाधाय च श्री मुनिचन्द्रसूरिभि (५२त२-५हापलिन ०४३ मा समाव।) पाक्षिकसप्ततिका कृतेति ॥ . ४० भुनिय-४३, भियना गु३..
મુનિચકે પોતાનાં સગાં આનન્દસુરિ અને ભ્રાતા વિનયચંદ્ર. આ સંબંધી નીચેના કે બીજાઓને ધર્મદીક્ષા આપી.
મુનિચંદ્રના એક શિષ્ય દેવસૂરિને દિગ. (भुनिसुनी गुवासिमांथ) isय .
બર કુમુદચંદ્રાચાર્ય સાથે અણહિલપુર પટ્ટણ सौर्वारपायीति तदक वारिपाद्व घिरम नारा या नान्य (
नग५२ नाम विरुदं बभार। सिरार छ सय स. ११५०-११८ सुधी.) जिनागमाम्भोनिधि धौत बुद्धिर्यः शुद्धचारि पा ११८१ मा यया.
त्रिपलब्ध रेखः ॥१ चन्द्राष्टशिव वर्षेऽत्र वैशाखे पूर्णिमादिने। संविग्न मौलिर्विकृतीः समस्तास्तत्याज देहे आहूतौ वादिशालायां तौवादि प्रतिवादिनो। ऽप्यममः सदा यः।
પ્રભાવક ચરિત્ર ૩૧૯૫

Page #225

૨૨૦
સનાતન જૈન.
[ उसे ५२-३५३मारी.
. આ શ્લોકમાં તે વિષે કહેલ છે) સભામાં शरवेदेश्वरे वर्षे कार्तिक पूर्णिमानिशि । वाद यता ति भणी माथा ते शहरमां जन्माभवत्प्रभो प्योमेवाणशंमौव्रतं तथा ॥
पनि म धी. स. १२०४ मा . रसषड़ीश्वरे सूरिप्रतिष्ठा समजायते ! । हवसयि सवारी याममा (सोधी मा.) नन्दद्वयरवौ वर्षेऽवसान मभवत्प्रभोः॥ यत्व माधाव्यु (तत्तीर्थ संप्रत्यपि प्रसिध्धं)
बारसवासएसुं विक्कमकालाउ जलहि અને આરાસણમાં નેમિનાથ પ્રતીષ્ઠા કરી તેણે
__ अहिएतुं। साइवा नार, प्रमाण अंथ मांथा जिणवल्लहकोहाओ कुच्चचरगणाउ खरચતુર્વિશતિસૂરિ ટીકા જન્મ પામી તે ગ્ર
हरया ॥१॥ લખ્યા. દેવસૂરિને જન્મ સં ૧૧૪૩, દીક્ષા इति वृद्धसंप्रदायगाथायां जिनवल्लभा ११५२, सु२५६ ११७४, २१ १२२६ ना खरतरोत्पत्तिरुक्ता । तच्चा जिनवल्लभस्था શ્રાવણ વદિ ૭ ગુરૂ.
पितो विधिसंघ एव जिनदत्त दौष्टिक
खरतीदख्याति भाक् विधिसंस्य तु मूलं रित्रिवेदशिवे जन्म दीक्षा, युग्मशरेश्वरे।
। जिनवल्लभ एवेत्यभिप्रायेणोक्तं बोध्यं ॥ वेदाश्च शंकरे वर्षे सूरित्वम भवत्प्रभो ॥
तथा वि० १२१३ वर्षे बिउणपग्रामें रसयुग्मखौ, वर्षे श्रावणे मासि संगते। पौणिमीयकैकाक्ष नरसिंहोपाध्यायनाठी कृष्णपक्षस्य सप्तम्याम् परात्ण गुरादिना ॥ श्राविका भ्यामालिक मंतोप्तत्तिः। मर्त्यलोक स्थितं लोक प्रतिबोध्य पुरंदर
वि० १२३६ वर्षे पोर्णमीयक नरसिंह बोधका इव ते जम्मुर्दिवं श्रीदेव सरियः॥
सुरितः सार्ध पौर्णिमीयकोप्तत्तिः । वि० ૪૧ અજિત દેવ.
१२५० वर्षे पौर्णमीयकाश्चलिक मतनिर्गता * भार समय पयासुरिना शिप्य है. भ्यां देवभद्रशील गुणाभ्यां श्रीशत्रंजय भयर विधमान ता तम उभारपासने परिसरे आगमिकप्रताप्तीत्तः । यदुक्तं।।
न मनाच्या ता. तभर त्रए थे हुँ नन्दन्द्रियरुद्रकाल ११५९ जनितः सध्या छ. म संवत् १२४५ नाति पक्षोऽस्तिएकांकि तो वेदाभ्रारुणकाल१२०४ शुह १५, हाक्षा ११५० मां, सुरि५६ ११६६ सौष्टिकभवो विश्वार्ककालो १२१३ऽञ्चलः । માં અને સ્વર્ગ ૧૨૯૦. સરખાવા
षयकेषु १५३६. च सार्ध पौणिम इति
व्योमेन्द्रियार्के १२५० पुनः काले त्रिस्तुतितत्समये वि० १२०९ वर्षे जिनदत्तेन
कः कलौ जिनमते जाताः स्वकीया जिनवल्लभ व्यवस्थापितं विधिसंघमेव
ग्रहात्॥ शरणी कृत्य तदृद्धये मिथ्या दृक् चामुण्डा ( બીજા ગચ્છ એટલે તપગચ્છની પદવराषिता । ततो विधिसंघस्यैव चामुण्डिक लिन पा४ सेम छ , काले त्रिस्तुतिकोऽ इति नाम तथा पत्तने अहारिलएर पाटणमां
क्षमगंलरवा १२८५ मोघक्रियास्तापसा; ॥ जिनपूजोत्थापनन संघताडन भयादुष्ट वाहना
| (આ પાંચ કચ્છ માટે વેબર જુઓ પ્રક जावलपुर गतः। ततो लोके स एवौष्टिक इत्यु- ८०२-८०७) क्त तन्नाम श्रवणाजात क्रोधेन सरोषंभाषमाण ४२ विजयसिह-तभरे वि३भ. रखरतर प्रकृति कत्वाज्जातः । खरतर इत्या.
૪૩ સેમપ્રભ અને મણિરત્ન ख्यास्पातः (स२पावो परत२ पट्टापनि न. ४०) ४४ नायब तपन प्रसि (स२पावो-मा यरित्रमाथा T1) स्था५३.

Page #226

ડિસેમ્બર-ફેબઆરી, ]
તપાગચ્છની પટ્ટાવલિ.
किया शिथिल मुनि समुदायं ज्ञात्व विद्यानन्दाभिधं येन कृतं व्याकरणं नवं गुझिया वैराग्य रसैक समुद्रं चैत्रगच्छीय भाति सर्वोत्तम स्वल्पसूत्र बर्थ समई। श्री देवभद्रोपाध्यायं सहायमादाय क्रिया | ( મુનિ સુંદરની ગુવવિલિમાંથી ) यामो याद हीरला जगश्चन्द्र सूरि रित દેવેન્દ્ર નીચલા ગ્રંથ લખ્યા. સ્થાતિમાન્ રમૂવ વિત્ત માટપુરે શ્રાદ્ધ દિનકૃત્ય સુવવૃત , નવ્યકર્મ ગ્રંથ કારિતા વિદ્યાર્ચે વિવાન પંચકસુત્રવૃતિ ૨, સિદ્ધ પંચાશિકા સુત્રવૃતિ
૧૬ મે ગત રતિ &િા ધર્મરત્નવૃત્તિ ૧, સુદર્શન ચરિત્રમ ૧, ત્રી ગજ િસૂર રિતિ મતિ ત્યા તથા ણિ ભાષ્યાણિ-ત્રણ ભાગ ૩, સિરિ ઉસહવર્લ્ડ વિવમાથામતિ ઇમિગ્રણી માણકભૂતિસ્તવાદયઃ જિ મારા तपाबिरुद माप्तवान्। ततः षष्ठंनाम वि.१२८५ दिनकृत्यसूत्रं चिरन्ननाचार्यान्तर इत वर्षे तपा इति प्रसिद्ध । तथा चनिग्रन्थ १ मित्याः ॥ कौटिक २ चन्द्र ३ वनवासि ४ वृहदच्छ ५
દેવેન્દ્રનું ભરણુ માલવમાં સં. ૧૩૨૭ માં તપાિતિ ઘણાં નાનાં પ્રતિ ઇંતવ થયું, અને તેમના શિષ્ય વિધાનંદસૂરિનું વિआचार्याः क्रमेण श्री सुधर्म स्वामि १ श्री
ઘાપુરમાં તેને ૧૩ મે દિવસે થયું, તેથી વિ. દુરિત ૨ શ્રી ચંદ્ર ૩ શ્રી રામામં છે ઘાનંદના ભાઈ ધર્મકીર્તિ ઉપાધ્યાયે ધમ ધો-૧ શ્રી લેવ શ્ર કરી દે નામ નું નામ ધરી સૂરિપદ લીધું. ઉ રાઃ | વેબરનું પૃ. ૮૦૫ જુઓ
૪૬ ધર્મઘોષ. ૪૫ દેવેન્દ્ર.
અહીં સાધુ પુવીધર અને તેના પુત્ર ઝાંઆ સમયે વિજ્યચંદ્ર વિદ્યમાન હતા તે ઝણની કથા કહી છે. ધર્મઘોષના પ્રથે નીચે એ વસ્તુપાલ વંશના લેખકર્મ કરનાર મંત્રિ પ્રમાણે હતા અમને સૂરિપદ જગચંદ્ર આપ્યું.
સંઘારાયાખ્યાભાષ્યવૃત્તિ, સુઅધમેતિ વિશ્વ વૃદ્ધ રાત્રિાવ તિવાર શ્રવિ- સ્તવ, કાયરિથતિઓ ભાવસ્થિતિ પર સ્તવન, जयचन्द्रसमुदायो
ચતુવંશતિ જિન સ્તવ ૨૪, શwારમેતિ ના ગુજરાદિક શુw: I તથા હારાશ મનું આદિ સ્તાત્ર, દેવેન્દ્રરેનિશમ નામનું વ્યાજ ચિતત્વનિ શ્રી દેવેન્દ્રરિ નિશ્ચિત સજા તેત્ર, યુયં યુવા ઇતિ શ્લેષતુતય જય વૃક્ષપન્ન પુરાઢા ત ક્ષત્તિચા તિ આદી તુયાદય તેમનું મરણ સં ૧૩૫૭ જૈવિનીય મતત્પન્ય નત્તિ તસ્બત્તિ માં થયું. - તશે ત વતુર્વરે દતિ રામ / ૪૭ સોમપ્રભ. જન્મ, સં ૧૩૧૦, વ્રત
સં. ૨૩૦૨ માં દેવેન્દ્ર ઉજ્જયિનિના મ. લીધુ ૧૩૨૧, રિપદ ૨૩૩૨, અને મરણ ૧૩૭૭, બેય જિનચંદ્રના બે પુત્ર નામે વિરહવલ અને તેમના પ્રથે નીચે પ્રમાણે– ભીમસિંહને જૈનદીક્ષા આપી અને સં મિથુ મળે ત્યારે માતાના ૧૩૨૩ માં (કવચિત ૧૩૦૪ માં) વિરધવલનું વિત્તા યતિ તવાર યાદ છે. વિદ્યાનન્દસૂરિ નામ આપી સૂરિપદ આપ્યું; અને હરિ તુતઃ | વિનેન યુતિ સુવા ને ભીમસિંહનું ધર્મકીર્તિ નામ આપી ચીમને સાવિત ઉપાધ્યાય પદ આપ્યું. વિધાન વ્યાકરણ તેમણે પોતાના શિષ્ય વિમલપ્રભને સુરિ બતાવું.
પદ સં ૧૩૫૭ માં આપ્યું, અને તે શિષ્ય

Page #227

રરર
પરમાનંદ
મચ્છુ પામવાથી તે શિષ્યના શિષ્યે અને સામતિલકને આપ્યુ. સામતિલક તેમની પાટે ખેડા.
સનાતન જૈન.
૪૮ સામતિલક-જન્મ સ’ ૧૩૫૫, માધ દીક્ષા ૧૩૬૯, સુરિપદ ૧૩૭૩ સ્વગ ૧૪૨૪. ग्रंथे। वृहन्नभ्यक्षत्र समास सूत्रम् सत्तरि सयठाणम् । यत्रास्खिल जय वृषभ शास्त्रासारं वृत्तयः । श्री तीर्थराज चतुरर्था स्तुतिः तद्वत्तिश्चः । शुमभावानतः श्री मद्वीरं स्तुवे इत्यादि મહવન્યલાય શિવશક્ષિ શ્રી નમિ संभव श्रीशैवेय इत्यादीनि बहूणि स्तवનાનિ ||
તેમણે અનુક્રમે પદ્મતિલકને, ચન્દ્રશેખરને, જયાનન્દને અને દેવસુન્દરને સૂરિપદ આપ્યું. પદ્મતિલક એક વર્ષ પછી સ્વર્ગ પામ્યા, ચન્દ્ર શેખરના જન્મ સં. ૧૩૭૩, વ્રત લીધું ૧૩૮૫ સુરિપદ સ. ૧૩૯૩, (મુનિસુંદરની વવિ પ્રમાણે), સ્વગમન સ’. ૧૪૨૩ અને ચંદ્રશેખરના
કૃષિત મોનન થા ઈસર મોન્ચ कथानक ) यवराजर्षिकथा, શ્રી મસ્તું મના હાવખ્યાતિ સ્તવનાનિ રાન્જીનય रैवतस्तुति ।
જયાનન્ધ્ર-જન્મ સ. ૧૭૮૦ વ્રત ધારામાં ૧૩૯૨ના અષાાઢ શુદિ ૭ શુક્ર, સૂરિપદ અણુ હિલપુર પાટમાં સ. ૧૪૨૦ વૈશાખ શુદ્ધિ ૧૦, સ્વર્ગ ગમન સ’. ૧૪૪૧ ગ્રંથા. હ્યુમ, ચારિત્ર ફેવા પ્રમો યં પ્રવૃતિ स्तवनानि.
૪૯ દેવસુંદર-જન્મ સ. ૧૩૯૩, વ્રત ૧૪૦૪ મહેશ્વર ગ્રામમાં, સૂરિપદ અણુહિલપુર પત્તનમાં ૧૪૨૦, શિષ્ય પાંચ નામે જ્ઞાનસાગર, કુલમંડન, ગુણુરત્ન, સાધુરન અને સામસુંદર
[ ડિસેખર–ફેબરૂઆરી,
ગ્રંથા ઉપર અચૂર્ણિ, શ્રીમુનિ સુવ્રતસ્તવ, ધનાધ નવખંડ પાર્શ્વનાથશીવ પ્રત્યાદિ.
જ્ઞાનસાગર--જન્મ સ. ૧૯૦૫, દીક્ષા ૧૪૧૭, સૂરિપદ ૧૪૪૧, સ્વર્ગ ૧૪૬૦. તેના ગ્રંથે-1--આવસ્યક એનિતિ અને ખીજા
વ્રત
કુલ મંડન—–જન્મ સં. ૧૪૦૯ ૧૪૧૭, સૂરિપદ ૧૪૪૨, સ્વર્ગ ૧૪૫૫ના ચૈત્રમાં. ग्रंथो सिद्धान्तालापकोद्धार,
विश्व श्रीधरे त्याद्याष्टा दशारचक्र बन्धस्तव, गरीयो हारबन्धस्तव गुणरत्न-क्रिया रत्नसमुच्चय, षड्दर्शनसमुच्चय वृहद्वत्ति;
સાધુરન--ગ્રંથા-~-તિજીતકપ૫, પરવૃત્તિ (ન. ૪૭ જીએ) ઇત્યાદિ.
૧૪૩૦
૫૦-સામસુન્દર-જન્મસ. માધ વિદ ૧૪ શુક્ર, વ્રત ૧૪૩૭, વાચકપદ ૧૪૫૦, સુરિપદ ૧૪૫૭, સ્વર્ગ ૧૪૯૯૦
ગ્રંથા——યોગશાસ્ત્ર, ઉપદેશમાલા, ષડાવશ્યક, નવતત્તવ ઇત્યાદિ ઉપર બાલાવબેાધ કર્યાં. તેના શિષ્યા મુનિસુન્દર, જયસુન્દર (બીજા જયચંદ્ર કહે છે. આ સમયે પ્રખ્યાત ક્ષેમ કર વિદ્યમાન હતા. તે સભવિત રીતે સિંહાસન દ્વાત્રિ શિકાની જૈન પ્રતના કર્તા હતા.) જીવનસુંદર, અને જિનસુન્દર; જયસુન્દરે કૃષ્ણે સરસ્વતિનું બિરૂદ ધારણ કર્યું હતું. જિનસુન્દર દીપાલિક કલ્પના કર્તા હતા.
(બીજા એમ આપે કે જ્ઞાનસાગર ૫૦મા, કુલમડન પમા, અને સામસુન્દર પર મા પટ્ટધર છે)
૫૧. મુનિસુન્દર–(બિરૂદ કાલિસરસ્વતિ) જન્મ સ. ૧૪૩૬, વ્રત ૧૪૪૩, વાચક્રપ ૧૪૨૬, સુંરિપ૬ ૧૪૮, સ્વર્ગ ૧૫૦૩ પ્રતિ સુદિ ૧.
ગ્રંથા—ઉપદેશ રત્નાકર, સતિકર પ્રતિ સમહિમશાન્તસ્તવ, ગુનાલિ. સ ૧૪૬૬ માં એક પ્રત પ્રમાણે ઇત્યાદિ.
પર રત્નશેખર. બિરૂદ ખાલ સરસ્વતિ જન્મ સ ૧૪૫૭ ક્વચિત્ ૧૪૫૨ વ્રત ૧૪૬૩, ૫તિ૫૬ ૧૪૮૩, વાચક૬ ૧૪૯૩

Page #228

ડિસેંબર–રૂબરૂઆરી ]
તપાગચ્છની પટ્ટાયલિ.
સુરિપદ ૧૫૦૨, સ્વ. ૧૫૧૭ ના પેષ વિદે ૬. ૫૮ હોર વિજય અકબરને જૈતમાં લાવ્યા ગ્રંથા—શ્રાદ્ધા પ્રતિક્રમણ વૃત્તિ ૧૪૯૬માં. (જીઆ ખરતર—પટ્ટાવલિન ૬૧) જન્મ સં૦ એક પ્રત પ્રમાણે, ૧૫૮૩ માશી શુદ્ધિ ૯ પ્રહલાદનપુરમાં, દીક્ષા શ્રાદ્ધવિધિવૃત્તિ અને આચાર પ્રદીપ. પાટણુમાં ૧૫૯૬ ના કાક વરિ, વાચક સં ૧૫૦૮ માં લેાકાશાહે ઢુંઢીયા ૫૬ નારદપુરમાં ૧૬૦૮ ના માત્ર શુદિ ૫ મત સ્થાપ્યા. આ ખરતર પટ્ટાવલિ નંરિષદ સરાહીમાં ૧૬૧૦ માં, સ્વર્ગ ઉના ૫૭ અને આ મતમાંથી સ૦૧૫૩૩ માં નગરમાં ૧૬પર ના ભાદ્રપદ શુદિ ૧૧ ને દિને વેષધારીઆની ઉત્પત્તિ થઇ.
ગયા.
૫૩ લક્ષ્મીસાગર. જન્મ સ૦ ૧૪૬૪ ભાદ્રપદ વિદર, દીક્ષા ૧૪૭૦ પન્યાસપ૬ ૧૪૯૬, વાચક૬ ૧૫૦૧, સુરિપદ ૧૫૦૮, ગચ્છ નાયક
૫૬ ૧૫૩૭.
૫૪ સુમતિ સાધુ. ૫૫ હેમવિમલ.
O
સ૦ ૧૫૬૨ માં ગૃહસ્થ કટુકના સ્થાપનારી ત્રિસ્તુતિક્રમતથી કહુકમત જુદા પડયા. સ' ૧૫૭૦ માં વીજામત વેતર વીજાની અસરથી લુંકામતથી છૂટા પડયા. અને સ ૧૫૭૨ માં પાર્શ્વ ચન્દ્ર (અથવા પાશચન્દ્ર ) ઉપાધ્યાયની અસરથી પેાતાના મત નાગપુરીય તપાગણુથી છૂટા પાડયા. તે મત પેાતાના નામથી આળખાયે..
૫૬ આનન્દ વિમલ. જન્મ સ૰૧૫૪૭ ધ્વાદુમાં, નૃત ૧૫૫૨, સૂરિપદ ૧૫૭૦, સ્વર્ગ ૧૫૯૬ ના ચૈત્ર શુદિ છ અમદાવાદમાં.
૫૭ વિજયદાન. જન્મ છમલામાં સ ૧૫૫૩, દીક્ષા ૧૫૬૨, સુરિપદ ૧૫૮૭, સ્વર્ગ ૧૬૨૨ ના વૈશાખ શુદ્ધિ ૧૨ વલિમાં.
૨૨૩
૫૯ વિજયસેન જન્મ સં ૧૬૦૪ નારદપુરિોં, દીક્ષા ૧૬૧૩ બાદશાહ અકબરે તેમને કાલિ સરસ્વતિ એ બિરૂદ આપ્યુ. સ્વગે ૧૬૭૧ ના જયષ્ઠ વદિ ૧૧ ને ક્રિને સ્તંભ તીર્થમાં ગયા
૬૦ વિજયદેવ. જન્મ સ’૦ ૧૬૪૩, ૫ન્યાસ ૧૬૫૫, સુરિપદ ૧૬૫૬, જહાંગીર બાદશાહે મહાતપાનુ બિરૂદ આપ્યું. સ્વ ઉના નગરમાં ૧૭૧૩ ના આષાઢ શુદ્ધિ ૧૧ તે દિને તેમણે સ્વર્ગે ગયા પહેલાં પેાતાના પછી પાટધર વિજયસિ’હુને નીમતા ગયા.
વિજયસિંહ જન્મ સં૦ ૧૬૪૪ મેડતામાં, દીક્ષા ૧૬૫૪, વાંચકપદ ૧૬૭૩, સુરિપદ ૧૬૮૨, સ્વર્ગ ૧૭૦૯ ના આષાઢ શુદિખીજ. ૬૧ વિજય પ્રજા જન્મ ૧૬૭૭ માં કચ્છના મનેાહર પુરમાં, દીક્ષા ૧૬૮૬, પન્યાસ પદ ૧૭૦૧, સુરિપદ ગંધાર ખદરમાં ૧૭૧૦માં મળ્યું, પોતાના પછી પાટધર તરીકે વિજ્ય રત્નને નાંગારમાં સ. ૧૭૩૨ માં નીમ્યા. અહીં ઉત હસ્તલેખ પુરા થાય છે.

Page #229

સનાતન જૈન,
ડિસેમ્બર-ફેમરૂઆરી,
જમન ભાષામાં જિનાગમ સંબંધે પ્રેસર વેબર. (અંગ્રેજીમાં ભાષાંતરકાર ડેકટર હર્બર્ટ વેઅર સ્મીથ )
(Indiche Studien vien )
(ગયા અંકથી ચાલ. ) વ્યાકરણના બંધારણ માટે કંઇ પણ ગમે તેમ વપરાયેલ હોવાથી ઘણું વાક સંબંધ આમાં સૂચિત થતું નથી તેમજ રૂ૫ અજ્ઞાત અને સમજવાને મુશ્કેલ થઈ પડે છે. અને વિભકિતના નિયમોની અનિત્યતા પછીના આ ઉપરાંત અને ખુલે ઉપયોગ થવાથી કાલના પ્રાકૃત વ્યાકરણકારોએ આ સંબંધમાં
તરત સમજાય એવું છે કે શબ્દોની ખુબી કેટઅપભ્રંશને કેટલું પ્રમાણ આપ્યું છે તેને
લી બધી જળવાયા વગર રહી હશે આમ છતાં ખ્યાલ સ્મૃતિમાં લાવે છે. સમાસમાં કાંતો એ કવડા પદે તદન સંધિ વગરના રાખવામાં આ. હજુ પણ એક બીના અહીં ઉમેરી કહેવા જે વે છે, અગર ઉત્તરપદમાં વિભકિતના પ્રત્યે
વી છે. આ વિલક્ષણ પ્રકારની છે. વારંવાર લગાડેલા દેતા નથી; તેથી ઉતર પદ બીજા
આવતા વર્તમાન કાળના ત્રીજા પુરૂષ એકવચ પદની પેઠે પિતાના મૂળ અને ફેરફાર કર્યા
આ નમાં અને શકયભેદના પૂર્ણ ભૂતકૃદંતના રૂપે વગરના સ્વરૂપમાં રહે છે. આવાંજ મૂળ રૂપ
માં તને ગમે તે વખતે ઉડાડી દેવાથી હસ્તલે ખાસ કરીને અંગોમાં દાખલ કરેલી કારિકાઓ અના ઉતારનારાઓના મનમાં ગેર સમજ ઉ. માં ઘણી વખત વાપરવામાં આવેલ છે. એકજ ભી થઈ, કારણ કે એ સત્ય છે કે અમુક સંબંધમાં આવેલા શબ્દોને જોઇતી એકજ સ્થાપિત વ્યાકરણના નિયમોને ખાસ અનુસરીને જાતિ અને વચન મોટે ભાગે આપેલ નથી.૪૦ ચાલવાનું રહ્યું નથી. આ ગેરસમજ ઉ૫ સમાસની મધ્યમાં અને શબ્દની અંતે મ ન થવાનું કારણ એ હતું કે વ્યાકરણુકારોએ અનુસ્વારને દાખલ કરવાની રૂઠી આમાં પ્રસિદ્ધ એમ માન્યું કે હું એ એવી જાતનો અક્ષર છે. આવું જ કે આવા પ્રયોગની શરૂઆત છે કે તેને ઈચ્છા થયે ઉરાડી કે દાખલ કરી પ્રાચીન વખ માં પણ અને વસ્તુતઃ વેદમાં શકાય છે. (૨૩૫) – વ્યંજનનું આવી રીતે ( સરખા મતતિ ) માલુમ પડે છે. તે દાખલ થવું કાલક્રમે એટલું બધું વધી ગયું ( મોમાંથી થયેલો) પ્રત્યય તેમજ એ. 8 કે મૂળ રૂપને પારખવાનું બહુ જ મુશ્કેલ થઈ અને ૩ નામના ફકત પાદપૂર્ણાર્થક પ્રત્યેનો પડયું, વસ્તુતઃ એતો સાબીત થઈ શકે કે આવા પ્રાગ હદથી વધારે થાય છે. સંયુક્ત વ્યંજ. સંજોગો વચ્ચે ઘણું વહેલા સમયથી વિચિત્ર તેની પહેલાં ૬ અને ૭ ને બદલે ૬ અને ૪ ગેર સમજુતિઓ થવા લાગી. આ
૩૯ આને સંપુર્ણ મળતી સમાનતા ઉતર તરફના બાષ્પ સંઘ જેવાકે લલિત વિસ્તાર, મહા વસ્તુ વગેરેની અંદર વાપરેલી વિલક્ષણ સંસ્કૃત ભાષામાંથી મળી આવે છે. ૪૦ અવસ્તાના ગ્રંથમાં ખાસ કરીને વંદીદાદ કે જેનો સંગ્રહ લગભગ આજ સમયે કરવામાં આવ્યો હતો તેમાં આવું જ માલુમ પડે છે.
૪૧ સઘળી જાતના ખેટા રૂપે કદી પણ ન આવી શકે છતાં ધીમે ધીમે આ રીતે પ્રયોગમાં આવતા ગયા. આને સરસ દાખલે અંગ ૨-૧-૨ માં વૈતાલીયમ ઈદ સંબંધી મળી આવે છે. આ મારી માન્યતા પ્રમાણે વરાહમિહિર પહેલાં એટલે ઈસ. ૫૨૪-૫૮૭ માં થયું છે. પ્રથમ ઉપાં ગનું શિરોનામ આપપાદિકને બદલે ઐપપાતિક ખરી રીતે આપવામાં આવ્યું છે. અ૭ (મેત એ) એ નામનું સામાન્ય રૂ૫ મેતાર્ય થયું. શેત્રુંજય મહાભ્ય પરના મારા ગ્રંથના પૃ. ૩-૪ માં મેં એવાર્ય એવા પરથી થયો છે એમ ધાર્યું હતું કારણકે તે વખતે મને જનના આવા ફેરફારની ખબર ન હતી. અહીં આ કહેવું પડશે કે અંગ ૨, ૨, ૭ ની ટીકામાં મેદાય આપેલ છે. વિશેષ. પછીના જનો તેઓની પોતાની ભાષા સંબંધી વિચિત્ર ગેરસમજતી બધી પ્રકારની કરવા માટે ધણુ દોષિત થયા છે. ઉદાહરણ તરીકે નિસીહને તદ્દન ખોટી રીતે નિશીથનું નામ આપી સમ જાવેલ છે. આવી જ રીતે આપણે કદાચ કહીશું કે લિછવિ ને માટે લિકિ સમજાવ્યું છે,

Page #230

ડિસેમ્બર થી ફેબઆરી)
જર્મન ભાષામાં જીનગામ સંબંધે છે. વેબર.
૨૨૫
સર્વના પરિણામે ગ્રંથ અને સૂત્રોના ઘણા ખરા છે તેમાંથી શરૂ થતો દેખાડેલ છે આ શબ્દો અતિશય અશુદ્ધ છે. આ પરથી મા- બાબતમાં જોઈએ તે આપણને એક નિશાની નવાને કારણું મળે છે કે હમણુના જૈન ગ્રંથ મળી આવે છે કે ગ્રીસની અસર ક્યારની પ્રબ કર્તાઓએ પ્રાકૃત લખતી વખતે છુટ ઘણી ળ થઈ ચુકી છે. છતાં સામાન્ય રીતે ઉપાંગે લીધી છે અને તે કેવા પ્રકારની લીધી હેવી માં આપેલી હકીકતે હજુ સુધી પણ કહેવાતા જોઈએ. ટીકાઓમાં આ વર્ગ સંબંધી સર્વ ફક્ત જાતિવમ અને અથર્વ પરિશિષ્ઠાના એક ભા છદસ અથવા આર્ષ તરીકે સમજાવ્યું છે.
ગની હદ સુધી પહોંચી ગઈ છે. વિદેશીય સ્વદેવદ્ધિગણિના સમયથી સિદ્ધાંતના મૂળની છે. રથી બોલાતાં કરણનાં નામો જેવાં કે બવ, જના અને સ્થિતિમાં ઉપર જણાવેલો જબરે
બાલવ, ઈત્યાદિ ખરી રીતે ઉપાંગોમાં છે. છત ! ફેરફાર થયો છે છતાં તેના પછી જે કંઈ
હેરા એ નામ પન્ના ૮ ના ક ૬૦ માં નિશ્ચિત ગ્રંથ થયો હોય તેને સમય આંકવાનું
પહેલી જ વખત માલૂમ પડે છે. કાર્ય હજુ પણ સદાને માટે મુશ્કેલ લાગતું
વળી આપણે વિદેશીય એટલે અનાય છે હોય તેપણુ દંતકથાના આધારે દેવદ્ધિ કરે છે જેનો ઉલ્લેખ વારંવાર અંગો અને ઉ ગણિ સમય એટલે ઈ. સ. પાંચમા સૈકાની પગમાં કરવામાં આવ્યો છે તેના સંબંધે બે સાથે સાવ મળતી આવતી તારીખોની પુરતી લવું જોઈએ. આને ઉલેખ મર્યાદિત ખાત્રી સંખ્યા ઉક્ત નિશ્ચિત ગ્રંથમાં મળી આવે છે. સાથે આપણને ઇસવીસન બીજા સેકાથી ચોથા (૨૩૬)
સિકા સુધીના કાળનું ભાન કરાવે છે. આ કાળ આવા પ્રકારને વિશેષ પુરા મેળવવા પ્રાચીનતમ હોઈ તેમાં જ અનાય કે આપણે હવે ખગોળ વિદ્યા અને જ્યોતિષ ઉલ્લેખ હોઈ શકે જ્યારે પ્રચલિત ગ્રંથ પાસંબંધી વિચારીશું. આ શાસ્ત્ર પ્રોક. છલા વખતના વખતે હોય. ઉપરોક્ત લોકોની ખગોળવિદ્યાની પ્રમાણુ ભુત છા કરેલી યાદીમાં આરબ લેકોનું નામ આરવ યાથી પ્રાચીન છે બલકે ઓછામાં ઓછી એ નામથી આપેલું માલુમ પડે છે. આ નામ રીતે કહીએ તો સર્વ બાબતમાં શ્રી વિદ્યાથી હિંદમાં બીજે કયાંય માલૂમ પડતું હોય એવું સ્વતંત્ર છે. રાશિમંડળ સંબંધી જ્ઞાન હજુ સુધી
હજુ સુધી શેધાયું નથી તેથી આપણને માતેમાંથી મળતું નથી; ગ્રહ ગ્રીક ક્રમમાં ગોઠ
નવાને કારણે મળે છે કે ઉપર મર્યાદિત વેલા નથી અને ઘણો બીન જરૂરી ભાગ ભ
કરેલા કાળથી ઘણુ પછીના કાળ સાથે જવે છે. નક્ષત્ર અને પાંચ વર્ષનું વદિક યુ ?
આપણને વ્યવહાર કરવાનો છે, છતાં સ હજા સુધી પ્રચલિત રહ્યા છે. નક્ષત્રો જુ- આ ઇસલામના આર સંબંધી ઉલેખ ના ક્રમ પ્રમાણે એટલે કૃત્તિકાથી શરૂ થતાં કર્યો હશે એ માન્યતા લેવાથી વધારે બંધ વારંવાર જોવામાં આવે છે. તેની સાથે ઉપાં. બેસતું થઈ પડે. મારે એ અભિપ્રાય છે કે ગમાં મહાવિષુવવૃત કૃતિકામાંથી ભરણીમાં ગ ઈસલામીય કાળથી પૂર્વકાળ (જેમાં અરબસ્તાપેલો માલમ પડે છે, અને તેને અભિજિત ન અને હિંદુસ્તાન વેપારથી ઘાટા જોડાયાં હતાં) કે જે ઉપગિમાં બહુજ પ્રિય થઈ પડયું લાગે તે કાળ સંબંધીને ઉલેખ ઈસલામીય
૪૨ તેમજ ૩ જા અંગમાં; અંગ ૪, ૭ માં સંભવિત રીતે ક્ષેપકમાં આપેલ છે. આ હિં આપણે ઉડતી તપાસથી જોઈએ તે નક્ષત્રોનાં નામો તેને સહકારી સ્વરૂપમાં આ રીતે આપ્યાં છે જેવી રીતે પૂ. ભદ્રપદ્ધ વગેરે.

Page #231

૨૧
સનાતન જે.
[ ડિસેંબર-ફેખરૂઆરી
કાળના ઉલ્લેખની પેઠે પૂર્ણ રીતે યોગ્યતા ૨,૪૪૬-૮. વળી ૪૩ સિદ્ધાંતના મુખ્ય સમસુચા છે. આરબને તે વિલક્ષણ નામ કે જે હને અગર પ્રાચીનતમ લેખને દર્શાવવા હિંદના સાહિત્ય ઇતિહાસમાં પહેલવહેલું જ ખાતર અંગ એ શબ્દને કરેલો ઉપગ પણ માલુમ પડે છે તે નામથી ઓળખાવનાર ૫
આપણું ખરી રીતે લક્ષ ખેંચે છે, અને હેલો કર્તા મારા અનુમાન પ્રમાણે અરબસ્તાન
સંભવિત રીતે માનવાને કારણ આપે છે કે હિંદના જે ભાગ સાથે ઘણે ઘાટા વેપાર
ઉકત લેખોને ઉદ્ભવકાળ અને બ્રાહ્મણોના પ્રાચાલતો હતો તે ભાગમાં એટલે પશ્ચિમ ભાગમાં
ચીનતમ ગ્રંથમાં જણાવેલા બ્રાહ્મણોના અંગે રહેતો હે જોઈએ. ૩ જા અંગમાં સાત શાખાઓ વર્ણવેલી છે જેમાંની સાતમી વીરાત
અને ઉપાંગે ઉદ્ભવ કાળ એકસરખે છે, ૫૮૪ માં થઈ હતી એમ તેમાં જણાવે છે.
ના એ સમાવે છે. એટલે જૈનેના અને બ્રાહ્મણના અંગે અને આ વાત આપણને એ માનવાને ફરજ પાડે
પર ઉપગે એ કાલે થયા. અંગે અને ઉપાંગે. છે કે ઇસવીસનને બીજે સે પહેલેથી
યે એ બે નામમાં ઉપાંગ એ નામ જૈને એ સિદ્ધાંતના ગ્રંથ લખવા માટે કેટલામાં છેલ્લી પોતાના ધર્મગ્રંથાના બીજા મુખ્ય સૂત્રના હદવાળે સમય હવે જોઈએ. તેથી અમારે શિરાનામ તરીકે ગ્રહણ કર્યું છે. અંગેના એ નિર્ણય પણ આવવું પડે છે કે બીજા અને જયોતિષ વેદાંગના ખગોળ વિદ્યાસંબંધ અને પાંચમા સૈકા વચ્ચેના કાળમાં સિદ્ધાં. તેમાં જે સાવ મળતાપણું રહેલ છે. તના ગ્રંથ લખાયા છે.
તે તરફ મેં કયારનું ધ્યાન ખેંચ્યું છે. છેવટે આ ગ્રંથના મૂળ સંબંધી આપણે જે સિદ્ધાંતમાં લખેલા અગર નાખેલા સમય નિર્ણિત કર્યો તેની સાથે બીજા કાળ નાંખેલા ના છંદ તરીકે પવિત્ર ગાથા તરીકે પ્રમાણે કે જે ગ્રંથોમાંથી મળી આવે છે તે લીધેલા આર્યો છંદને વિષે વિચારીએ (જુઓ સંમત થાય છે. આમાંથી ખાસ કરીને આવ- ભગવતી. ૧૩૮૩, ) સિદ્ધાંતને જયારે પ્રણીત સ્થાના અંગમાં કરેલા બ્રાહ્મણના સાંસારીક કરવામાં આવ્યા તે સમયે આ છાને ખાસ ગૃહ્ય સુત્રે કે જે તે વખતે અસ્તિત્વ ધરાવતા પ્રમાણભૂત ગણવામાં આવ્યું છે જોઈએ, હતા તેના ઉલ્લેખ છે, જુઓ ભગવતી. ૧૪૪૧; કારણકે જો તેમ ન હોય તે બીજા
૪. બધે કંઇપણ પ્રાચીન કાલના સાહિત્યને અમુક ભાગ દર્શાવવા માટે સત્ર એ શબ્દનો ઉપયોગ તેઓના ધર્મશાસ્ત્રના મુખ્ય સમુહના સંબંધે કરે છે. સૂત્ર એ શબ્દ જૈન સિદ્ધાંતના અંત્ય ભાગોમાં પણ મળી આવે છે અને ટીકામાં ઘણે અગત્યને ભાગ ભજવે છે; છતાં બૌદ્ધમાં તેનો જે અર્થ થાય છે તે અર્થ જૈનના મૂળ પ્રમાં કદી વાપરવામાં બાવ્યો નથી. આમાથી અપવાદ તરીકે અનુયોગદ્વાર સુત્ર, આવશ્યક નિજજુત્તિ, અને સુરાઈ એ ખાસ નામથી ઓળખાતે ૧૨ અંગને એક ભાગ બાદ કરીશું. ઉદા. જુઓ–ભગવતી ૧,
૪૪૧, ૨, ૧૯૬, ૨૪૭ અને જુઓ વોરલેસ, ઉબર, ઇન્ડી. લિટ. ગેસ્ક, ૩૧૬. સિદ્ધાંતના પ્રાચીનતમ ભાગોમાંના કેટલાકની શૈલી પછીથી થયેલા બ્રાહ્મણના સુત્ર આપણને ધણી ઝાંખી રીતે યાદ આપે છે. આ સંબંધ પરત્વે સામાયિક અથવા સામયારી અને સામાયાચારિક વચ્ચેના સવાલોના નિર્ણય માટે જુઓ નીચે અંગનું વર્ણન આપવામાં આવશે તે અથવા જુઓ ઉત્તરાધ્યયન ૧૬.
૪૪ આ શ્લોકોમાં છંદની અશુદ્ધતા અવારનવાર માલૂમ પડે છે,

Page #232

ડિસેંબર-ફેબરુઆરી. ] જર્મન ભાષામાં છનગામ સંબધે . વેબર. રર૭ છંદને જગ્યા આપવી જોઈએ, પરંતુ તેમ ન વધતી જશે તેમ તેમ આ વિષય પર થડે છેથતાં આજ છંદને બધે જગ્યા આપ ડે પ્રકાશ પડતા જશે. પ્રસ્તુત સવાલનો નિવામાં આવી છે. છતાં આ ઉ૫ર ર્ણય આપણે ફતેહથી ત્યારેજ કરી શકીએ ઉપર આપણે લક્ષ પહોંચાડવું જોઈએ છીએ કે જ્યારે આપણે મૂળ ગ્રંથને જ સરખાવવાની કે ધર્મ ગ્રંથમાંના પ્રાચીનતમ છંદબદ્ધ ભાગે સ્થિતિમાં આવીએ. ગાથામાં નહિ પણ માં ગુંથવામાં આવ્યા સિંદ્ધાંતમાં રહેલા અર્થની નીચલી તપાસ છે. દાખલા તરીકે બીજા અંગમાં છેદ સુત્રના પહેલાં મૂળ ગ્રંથ કે જે સિદ્ધાંતના ભાગ તરીકે અને પહેલા અને ત્રીજા મુલ સુના છંદબદ્ધ વર્તમાનકાળમાં ગણવામાં આવે છે તેનું ખરૂં ભાગો કામાં ગુંથવામાં આવ્યા છે (૨૩૯) બંધારણ શું છે તે આપણી પાસે રજુ કરે છે. અને તેજ ભુલ સુત્રોની નિજજુતિ અને ચુર્ણિ આ તપાસમાં બુહલરે રાખેલો કમ સ્વીકારગાથામાં કરવામાં આવેલી છે. બીજા અંગમાં
વામાં આવ્યો છે (જુઓ ઉપર પૃ૪ ૨૨૬) આપણે પવૈતાલીય ઈદ પણ જોઈએ છીએ.
બીજું, તેમાં આપેલ તારીખના નિર્ણય પરથી આ છંદનું તે નામ કે જે છંદસ વેદાંગમાં પણ
આ તપાસથી કેટલાક અતિશય અગત્યના માલૂમ પડે છે તે આ અંગના એક અધ્યા યના નામમાં નઅનુનાસિક તને ઉમેરાવાથી થ
સવાલો જેવા કે દરેક અકેક અંગના લેખન યેલ ગેર સમજુતિને લીધે પડેલું લાગે છે. આ કલિ અને જૈન ધર્મના સ્થાપકનું જીવન વૃત્ત.
સ્તુત અંગના પ્રસ્તુત અધ્યાયના નામનાં અન્ય પર ઘણું પ્રકાશ પડશે એવી રીતે મેં સ્તિત્વને આવી માન્યતાને લઈને કીંમતી પુરા જૈનેના ધર્મ સાહિત્યપર પ્રયાસ કર્યો છે. વો મળે છે કારણ કે તેના કાળને નિર્ણય કર- જેનોને ધમ સાહિત્ય વિસ્તારમાં અતાં તે ઘણુજ દૂર સમયમાં જાય છે. શ્લોક અને વૈતાલીય ઈદેમાં બધોને ધમ્મપદ પર
? પરિમિત છે એટલું જ નહિ પરંતુ તેની ગ્રંથ રચેલે છે. આ ગ્રંથની સાથે આ એ એકસમાનતા અને બુદ્ધિવિષયક શિથિ. ના તેમજ પહેલા અને ત્રીજા મલ સના કે. લતા માટે પ્રખ્યાત થયેલ છે, ટલાક ભાગે ઘણે ગાઢ સંબંધ ધરાવે છે આ સંબંધે વધારે ખાત્રીવાળી હકીકત
આટલું વિસ્તારથી કહ્યા પછી આપણે બી બર્લિનની રોયલ લાયબ્રેરીના સંસ્કૃત અને જા સવાલ વિષે જઈ શકીએ. આ સવાલ પ્રાકૃત હસ્ત લિખિત પ્રતેના મારા કેટલાંગ સંબંધી ટુંક વિવેચન કરીશું. તે સવાલ એ ના બીજા ભાગમાં માલુમ પડશે. આ કૅટલોગ છે કે જેનેના સિદ્ધાંત સાથે ઉત્તર તેમજ દક્ષિ અત્યારે પ્રેસમાં છપાય છે. ૧૮૭૬ માં પ્રસિદ્ધ બુ તરફના બોધોના પવિત્ર ગ્રંથને શું સંબ થએલ અંગો અને ઉપગેની કલકત્તા અને ધ રહેલો છે? જેમ જેમ આપણી તપાસ મુંબઇની આવૃત્તિઓમાં કમનસીબે ફકત ૧૦
૪૫ પ્રસ્તુત છંદ ધમ્મપદમાં વપરાય છે તે પરથી જણાય છે કે તે પ્રાચીન સમયમાં વપરાતું હતું.
૪૬. આ નવા કેટલોગનું પ્રથમ વોલ્યુમ નીચેના નામથી બહાર પડયું છે (Die Handschriften-Verzeichnisse ber Konigl Bibliothek 34 Berlin Vol 5 Part II. Vol. I) ૩૫ર પૂછમાં જુઓ પૃ. ૩૧૬. ૧૮૮૭) બીજું વોલ્યુમ (પૃ. ૩૫-૮૨૮) ખાસ કરીને પવિત્ર જૈનધર્મ સાહિત્ય માટે રોકવામાં આવ્યું છે ને તે લગભગ તૈયાર થવા આવ્યું છે. પ્રોફેસર યુમન,

Page #233

૨૮
સનાતન જન
[ડીસેમ્બરથી ફેબરૂઆરી
ઉપયાગ કરી શક્યા છે.
મા મગ અને બીજા ઉપાંગની આવૃત્તિનેજ આપણે વિચારીએ-અહિં મે' ૨૧૯ મે પાને જે કહ્યું છે તે હું ીવાર કહું-કે જૈને પાતેજ જેમ કહે છે તે પ્રમાણે જો જૈન સુત્રાને જૈન ધર્મના સ્થાપકના નિર્વાણુ પછી ૧૦૦૦ વર્ષ પછી લેખદ્ધ કરવામાં આવ્યા
C
છે.
હોય તેા પછી એતો ખાત્રીપૂર્વક નવાઇ ઉપજાવનાર છે કે જેટલું તે સુત્રામાં સમાવવામાં આવ્યું છે તેટલું બધું મૂળ (એટલે વીરભાષિત ભા॰ ક) હાય ( ૨૪૧ ). આ વચલા સમયમાં જો કે જૈનોની પાતાની પાસેથી (અથવા ખાસ કરીને શ્વેતાંબરા પાસેથી કારકે તેના ધર્મ સાહિત્ય સાથે આપણે ખાસ કામ લેવાનું છે,) સાત શાખાએ સંબંધી મળતી હકીકત વજનદાર ખબર હોવાના ઓછામાં આછે થાડાક આભાસમય પ્રકાશ આપે છે. છતાં તે દરમ્યાન જે બનાવા બન્યા તેની કેટલી બધી સખ્યા હતી, તેની કેટલી બધી ધર્મપર અસર થઈ હતી તે બધું અંધકારથી હાલતા છવાઇ ગયું છે, તેના સંબંધે કંઇ પણુ જાણી શકીએ તેમ નથી. દાખલા તરીકે એક નોંધવા લાયક વાત લઈએ. બ્રાહ્મણાના કહેવા પ્રમાણે નગ્નતા ( વળી જુએ વરાહ મિહિર ૫૮, ૪૫, ૫૯, ૧૯ ) કે જે જૈનાની એક મુખ્ય વિશિ તા છે. અને બધાના કહેવા પ્રમાણે જેની વિરૂદ્ધ યુદ્ધ દૃઢતાથી થયા હતા તે નગ્નતા અંગામાં તે એક નિરૂપયાગી જગા લે છે ૪૭. આ અભિપ્રાય ( કે જે યુરેપમાં ફકત પેરીસના લા॰ ખાનેજ દેખીતી રીતે સમત) છે, કદી પણુ વધારે વખત માન્ય રહી શકે તેવેા નથી. કારણ કે પ્રેફે મુહુલરે પ્રાચીન થેરાની યાદી કે જે કલ્પસૂત્રમાં આપી છે તેના પ્રમાણુ તરીકે શિલાલેખા શેાધી કાઢયા છે. આના માટે નુ wiener zeitschrift fiir die Kundedes Morgenlandes ના વેાલ ૧ લાના પૃ૦ ૧૬૫ માં અને વેાલ ૨ (૩)ના પૃ ૧ લામાં આપેલા અનુક્રમે બુહલરના એ લેખમાં-ફે હ્યુમન
આ પ્રસ્તાવનાના અંતે એટલુ કહેવાની રજા લઇશ કે મારા અંગત અભિપ્રાય હ સુધી એ છે કે જૈના બધા શાખાની માંની એક જીનામાં જીની શાખા છે. ૭ જૈનધર્મ સ્થાપક સબંધીની રાણુ ક્યા મુદ્દે શાક્યમુનિ પેાતાના સીવાય ખીજી વ્યકિત સંબધી થા ું વર્ણન આપે છે; તે વ્યકિતના તેમાં આપેલા નામને બા દત યામાં શાયમુનિના સમકાલિન પ્રતિસ્પર્ધિ આમાંના એકના નામ તરીકે ગણેલ છે. હું કહું કે આ સત્ય વાત, મારા અભિપ્રાય પ્રમાણે જૈન ધર્મ તે ફક્ત બૌદ્ધ ધર્મની જાનામાં જૂની શાખાઓમાંની એક શાખા એ અનુમાનની સાથે અસંગત થતી નથી. મને એમ સ્પષ્ટ દીસે છે કે જૈન ધર્મના સ્થાપકને યુદ્ધના એક પ્રતિસ્પર્ધિ ગણવાથી સાંપ્રદાયિક તિરસ્કારથી જન્મ પામેલ એક ધમ સંપ્રદાયને જાણી મુજીને અસંમત ગણીએ છીએ એવુ' સારી રીતે મનાશે. બહુ અને જૈન એ બંને ધર્મના પારાણિક ગ્રંથમાં તે તે ધર્મના સંસ્થાપકાના જીવન વૃત્તાંત અને જીવન શ્રમ સંબધી મળી આવતી સમાનતાઓની સંખ્યા અને ઉપયેગીતા ઉપલા મતથી વિરૂદ્ધ મતની કાઇ પણ દલીલાને તેાડી પાડે છે. જે
૪૮. ધુમ્મ ગેાશના કાલ સત્તરીના શ્લાક ૪૩માં નીચે પ્રમાણે આપ્યું છે તે પ્રમાણે— तेरससहि (१३००) वीरा होहति अणेगहा मयाभेआ । बंधंति जेहिं जीवा बहुहा कंस्लाइ मोहणीअम् |

Page #234

સનાતન જૈન વિચાર
સમુચ્ચય.
– જિ :૦: – આ “સનાત જૈન” પત્રના સંપાદક મી. મનસુખલાલ રવજીભાઈ મહેતાના હાથથી “સનાતન જેન”માં લખાએલા મુખ્યલેખે ( Leading articles)ને સંગ્રહ કરી તેને પુસ્તકના આકારે છપાવવાનું અમેએ શરૂ કર્યું છે.
આ મુખ્ય લેખેથી જૈનના જુદા જુદા અનેક સવાલો ઉપર તદનજ નવીન પ્રકાશ પડે છે એ જાહેર પ્રજાને માહીત છે.
આ પુસ્તક “નિર્ણય સાગર” પ્રેસમાં તેના ખાસ પડેલા બાલધ ટાઈથી અંગ્રેજી ઢબ ઉપર છપાય છે. - સનાતન જૈનના જન્મથી તે ત્રીજું વર્ષ પૂર્ણ થતાં સુધીના લેખેને સમુચ્ચય કરવામાં આવે છે. યલ આઠ પેજી ૩૦૦ પૃષ્ઠ.
સુંદર વિલાયતી બાઈન્ડીંગવાળા પુઠા કરાવવામાં આવશે. મૂલ્ય અગાઉથી રૂ. ૧-૮-૦ (પિસ્ટેજ જૂદું) પાછળથી રૂ. ૨-૪-૦
- સનાતન જૈન ઓફીસ
ઝવેરી બજાર-મુંબઈ.

Page #235

ભેટનું પુસ્તક તૈયાર છે.
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રપ્રણીત.
આત્મસિધ્ધિશાસ્ત્ર.
“સનાતન જૈન ”ને જે ગ્રાહકોએ ગઈ શાલનું તથા આ ચાલુ શાલનું લવાજમ ભર્યું છે તેને શ્રીમાન્ રાજચંદ્ર પ્રણીત “આત્મસિધિશાસ્ત્ર” નામને ગ્રંથ ભેટ તરીકે આપવા માટે તયાર થયેલ છે.
જે ગ્રાહકોએ હજી લવાજમ ભર્યું નથી, તેઓને વિનતિ કે, આ આ અંક પહોંચ્યા પછી તરત જ ભેટનું પુસ્તક વી. પી. થી રવાના કરવામાં આવશે, તે “સનાતન જૈન”નું નીકળતું લવાજમ ભરી વી. પી. સ્વીકારવા કૃપા કરવી.
કેટલાક ગ્રાહક બાર બાર મહીના સુધી અંકો રાખી જયારે ભેટની સાથે લવાજમ વસુલ કરવા એક વી. પી. કરવામાં આવે છે ત્યારે એમ જાણ પાછો વળે છે તે જાણે પત્રકારે, તેઓને અર્થે માસિકો મફત કાઢતા ન હોય. આમ મ થ " વિનંતિ છે.
સનાતન જૈન ઓરીસ”
ઝવેરી બજાર મુંબઈ

Page #236

Registered No. B. 553.
આ અંકની છુટક પ્રત આઠ આને મળશે,
THE
SANATANA JAINA.
A MAGAZINE OF
JAINA PHILOSOPHY, ART, LITERATURE, HISTORY &c.
CONDUCTED BY MANSOOKHLAL R, MEIITA.
સનાતન જૈન.
ભિન્ન ભિન્ન મત દેખીએ, ભટ્ટ દ્રષ્ટિના એડ્ડ, એક તંત્રના મૂળમાં વ્યાપ્યા માના તેહ. પુસ્તક ૩ જી'. અક ૮ થી ૧૧ The Sametshikhar and Ruinous Policy of certain Anglo-1ndian papers 231
શ્રીમાન્ રાજચક. માર્ચથી જુન ૧૯૦૮,
પૃાં.
236
Half an hours's communication with the self મુખ્ય લેખાઃ—
૧ શ્વેતાંબર સપ્રદાયના અધ્યાત્મ લક્ષ્યની ઐતિહાસક તપાસ-એ સંપ્રદાયની વર્તમાન અધ્યાત્મિક સ્થિતિ તિત્ર હોય તે કયા કારણેાને લઇને ! ૧ જૈનના મુખ્યપણે પ્રવર્તતા ત્રણે સંપ્રદાયની ભવિષ્યની સ્થિતિના વર્તારા–પ્રથમ કેને સહન કરવું પડશે ?
...
૩ હિંદમાં રાષ્ટ્રિય શક્તિને હાનિ પહોંચાડયા વિના, અથવા હાનિ પહોંચાડયા છતાં પણ ધર્મશિક્ષણ આપવું. શક્ય છે ?-એ તત્વના ભાગે પરમાર્થ કારણે ધર્મરક્ષણ આપવું ફળદાયક થશે ? સર્વ ધર્મવાળાઓએ અને ખાસ કરી જૈનિયાયે લેવા તેઇતા માર્ગ એક પ્રતિષ્ટિત જૈન વકીલ અને પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનો વચ્ચે પત્રવ્યવહાર, ચ -
સોંપાદક—મનસુખલાલ રવજીભાઇ મહેતા. ઉપસ’પાદક—મેાહનલાલ દલીચ દેશાઈ, બી. એ. મેનેજર—નથુભાઈ જશરાજ મહેતા.
સનાતન જૈન પત્રની ઓફીસ,-ઝવેરી બજાર સુબઈ. વાર્ષિક લવાજમ છુ. ૧-૪-૦
ન પ્રીન્ટીંગ વર્કસ લી- એક ટ્રીટ કો
૨૩૨
૨૫
2
૨૭૯
જ મામલા ૨ જૈન સાહિત્ય પરિષદ્ ક ગુજરાતી ભાષાને જન્મ. મેન વચ્છ, ૫ આ દૃષ્ટ કયાણજીની પેઢીના હીસાખ, ૬ પરમશ્રુત પ્રભાવક મેં ડગ છ અજ્ઞાન તિમિર ભાષ્કર. ૮ લીમડીના ડાર્કાર સાહેબનુ શુમ પગલું'. ૨૭૩ શ્રી હેમચંદ્ર અથવા હેમાચાર્ય ૐપર ટુંક નોંધ જર્મન ભાષામાં જિનાગમ સંબધે પ્રોફેસર વેબર. ગુઝરાતી જૈન કાવ્ય સાહિત્ય. આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્રપર એક નીબંધ. શ્રી અમિતગતિ.
૨૧
૨૯૦
૧૯૪
મુંબઇની રાયલ એશિયાટીક સાસાઇટીમાંના જૈન ગ્રંથે.
૫૫ ૨૧૯
૩૪૨
૩૫૫

Page #237

સનાતન જૈન” ના ગ્રાહૂકાને
સાત રૂપીઆનો મહાન ગ્રંથ ભેટ.
66
''
સનાતન જૈન ’
ના ગ્રાડુકેને ચાલુ વર્ષની ભેટ તરીકે “ આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર ” નું પુસ્તક ભેટ દાખલ આપીએ છીએ.
૨. જે ગ્રાહક! ૧૯૦૯ ની સાલનું લવાજમ અગાઉથી મેકલી આપો, તથા જેએ તે પછીનાં ત્રણુ વર્ષ સુધી ગ્રાડુક તરીકે ચલુ રહેશે તેને શ્રોમદ-રાજચદ્ર નામને રાયલ ચાર પેજી ૭૦૦ પાનાના ગ્રંથ, કે જેની કીમત રૂ. ૭) સાત છે તે ભેટ તરીકે આપવામાં આવશે.
૩. આ મહાન ગ્રંથ ચાર કટકે ભેટ આપવામાં આવશે; મતમ કે દર વર્ષે રાયલ ચાર પેજી ૧૭૫ પાનાનેા ગ્રંથ ભેટ તરીકે મળયે; પરંતુ તેમાં શરત એ કે આખા ગ્રંથ ભેટ તરીકે મળે ત્યાંસુધી સનાતન જૈન ’’ ના ગ્રાહક તરીકે ચાલુ રહેવું પડશે.
46
66
ik
૪. સનાતન જૈન” ના નવા થનાર ગ્રાડુકે)ને પશુ ઉપલી શરતે આ ગ્રંથ ભેટ તરીકે મળશે.
સનાતન જૈન” પત્રની ફીસ, ઝવેરી બજાર–મુ બ ૫૦૦ પાનાના ગ્રંથ માત્ર બાર આનામાં. જૈનના પ્રાચીન કવિએના સગ્રડુ રૂપે અમેાએ “રાજચંદ્ર જૈન કન્યમાળા ” નામની સસ્તું સાહિત્ય ખડુર પાડવાના હેતુથી ચેાજેલી સીરિઝને પ્રથમ ગુચ્છક પુડાં અંધાઈ તૈયાર થઈ રહેવા આવ્યે છે.
૨. ગ્રંથ લગભગ ૫૦૦ પૃષ્ટના થશે. તેની અંદર શ્રીમાન આન ધનજી શ્રી નેમવિજયજી અને પંડિત ધમમીરના કાવ્યને સંગ્રડુ છે.
૯. શ્રીમાન્ આનંદઘનજીનું વિસ્તારથી જીન્નન ચરિત્ર આપ્યું છે; તે ઉપરાંત ‘ગુજરાતી ભાષાના જન્મ' જેનેાથી હાવા જોઇએ એ સબ ંધી લખાણુ ચર્ચા કરી છે.
૪. સુંદર પાકા પુંડા અને ઉંચા કાગળ ઉપર ચાલુ જમાનાની સ્ટાઈલ પ્રમાણે છાપેલ છે.
સસ્તું સાહિત્ય પ્રચારવા માટેજ કીંમત માત્ર ૧૨ આના રાખી છે. 66 સનાતન જેન ” પત્રની ઓફીસ. ઝવેરીબજાર-સુ ઇ.
ભેટ રવાના થશે..
સનાતન જૈત”ના જે ગ્રાહાએ આજ સુધીનું લવાજમ મેકલી આપ્યુ છે તેને મુક્
પે. । આ અઠવાડયામાં ભેટનું · આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર' રવાના કરવામાં આવશે; અને જેઓએ લવાજમ મેાકળ્યુ નથી તેને વેલ્યુ-પેએબલ પેસ્ટથી રવાના કરવામાં આવશે, માટે માહકાએ પેાતાનું લવાજમ ભરી ભેટ સ્વીકારવા કૃપા કરવી.
'

Page #238

THE SANATANA JAINA.
* I do not except you to crecute this improvement or 10 surrendar the preju lice in lus time but at any rate it shall not be guy fault if the improveruent remains unknown or rejected. There shall be on nan at least, who has surrendered the prejudice, and who does not hide that fact"
Mr. John Morley.
VOL. IV.
BOMBAY, MARCH-JUNE, 1908.
No. 8-11.
THE SAMETSHIKHAR AFFAIRS & THE RUINOUS
POLICY OF CERTAIN ANGLO-INDIAN PAPERS.
If there be any one more respon- driven to dispair. From dispair some sible in creating the present uorestful of them grow desperate. The balance elements which have been spread far of their minds becomes disturbed with and wide from one end of the Coun the result that many & time they try to the other, and which have partly lose the sense of distinguishing the resulted in the assassination of the right froin the wrong and then become trvo most innocent ladies and their Syce prepared to commit any sort of it is the couductors of certain Anglo- atrocities. Indian Papers. They often poison the It is the fact known to the whole ears of the Goveroment by giving false Indian world that the Government version to day movement going on in Against the wishes and the religious the country for the general upheaval of susceptibilities of one of their most the people. The Government depen- loyal, law abiding and peace-loving diag fully upon the reports which every subjects, Jains, have decided once for now sad then appear in the columns all to convert their (Jains ) most of these papers becomes more rigo - sacred place namnely The Parasnath rous and passes a puviber of oppres Hill into a place of sanitarium or to sive and repressive measures quite un- allow perinission to erect buildings suitable to the Indian nature. People thereon. The Jains on their part generally by such barsh measures are made all the possible constitutional

Page #239

232
SANATAN JAINA.
efforts to bave the matter gettled in so much chaos at present in the coun. a way whereby the .holiness and all try and which the Government fear so the importance of the place as well as much. their religious feelings may be fully Under these circumstances it must preserved. But all those things pro- be the pious duty of the Angloved of no avail. The Government Indian Papers which pose as the best stood as stubborn as the rock not friends and well-wishers of the Govern. minding in the least the most noble ment to suggest some right and just cause of the Jains.
course whereby some peaceful conci
liation may be brought about between It is a pity that the Government the Jaing & the Government
the Jains & the Government. But inwith their experience of the Indian stead of that the "Empire' of Calcutta people of nearly 150 Years have not in order to widen the breach between come to realize how dear and valuable these two parties & to add fuel to the & possession is the religion with an
fire already burning within the hearts
fire already hu Indian. Let the Government under
of the Jains has the following: - stand that the Indian will be ready to surrender his life than to lose his reli- STAGE THUNDER. gion. Religion forms the very back. "Empire ” :-With every desire to bone of his existance. The action of respect the feelings of the Jains their converting the Paras nath Hill into à agitation against the conversion of Sanitarium or sanctioning the per-, Paresnath into & sanatorium is mission of erecting bangalows thereon, thin. First of all they were argumenis most objection able according to the tative. They waited on the L..G. and tenets of the Jain Religion and the put their arguments in front of him. British Government according to one It was & modest and barmless plea in of the fundamental provisions of the its way. It only amounted to a claim Great Proclamation of 1858, ought to that the Jains should be authorized to pay the full respects to their religious play the part of dog in the manger feelings and susceptibilities. As yet the over the whole range of the Paresnath Jaius have strictly adhered to all bills, and that Bengal was to be de. the constitutional means but when all prived of 8.sanatorium and the railtheir remonstrances, expostulations, way was to have been extended and appeals after appeals are set aside to that part of the country without and if they are per force placed in a result. Modest and unassuming position to lose their dearest possession, as it was it did not appeal to Sir & possession which they value above Andrew Fraser, who sat upon it in everything else in this world, it is but a speech of great length and courtesy. possible that some of them may be dri. Then the Jains went on another tack. ven to dispair and may join that They sent a medical deputation to unrestful elements which have created Paresnath to report on the healthiness

Page #240

THE SAMETSHIKHAR AFFAIRS.
of the district and the result was that it was found to be teeming with possbilities of cholera, plague and leprosy. The Government of India wasn't in the least impressed by this awful list of disadvantages, and upheld the Lieutenant Governor. Now the Jains have changed their tactics. They have ceased to pose as benefactors of the would-be visitors to Paresnath, or to worry about its supposed unhealthiness. They have come out into the open and told the Government frankly that they want the whole hill for themselves and will fight tooth and nail to retain their monopoly. They are holding meetings and threatening to join the "unrestful" elements unless they have their way. We are fully persuaded that this sudden change of front will
A friend of mine has drawn my atten tion to an article named 'stage thunder' taken from the 'Empire' by the 'Bombay Gazette' in its issue of the 5th inst., to enlighten its readers by placing before them what it styles "contemporary opinion." I believe that the 'Bombay Gazette' has shown a sad lack of discrimination in doing so. The artiale has subsequently been reprinted in some other papers also, so I refrain from quoting it here.
This article reminds me of the article contributed to the 'Englishman' by
SHRI SAMETSHIKHERJI AND THE ANGLO-INDIANS.
233
do them no good whatever. It strikes a hollow note, and suggests that in India, as in America, rich men bent on getting their own way are prepared to go to any lengths. Moreover if the Jains are going to take tho question to the Privy Council all this sound and fury are worse than thrown away. Law and precedent are the only considerations which will avail them there, and if there is any law which permits any body of men to monopolise a range of hills, they will doubtless receive the full benefit of it.
I leave this upon my learned Jain friends to pay the Empire in its own coins which interprets our policy in connection with our most sacred Tirth as the dog in the manger Policy.
Mr. Cantwell, who had admittedly a pecuniary interest in the matter, wherein he quite wantonly and recklessly in the typical John Bull fashion reviles at the Jains, and terms their 'Arati-a form of worship-as 'devilish,' adding in brackets to make the cup of his spite full to the brim, that he does not find any more hideous word in the English language to give vent to his feelings! He even goes to the length of denouncing the Jains as people capable of forging an Akbar's sunnad, and for a while quite forgets himself

Page #241

234
SANATANA JAINA.
and even condemns the decree in the so-called piggery-case as 'maimed,'but the same has met with the contempt it deserves; for no right-thinking man would care to respect the opinion of a person who has no respect for the sentiments of a whole community, or even for the highest tribunal of Just ice in India.
I may mention at the outset that these friends of India have been grossly misrepresenting the true facts. For a correct version of the matter 1 may refer the impartial reader to the judgment delivered by the Hon'ble the High Court of Calcutta in the said piggery-case in which the following facts have been clearly and unequivo cally established; viz. (1) that from times immemorial the entire Hill has been held by the Jains with the feelings of utmost sanctity, and (2) that the Raja of Palgunge is bound by an 'Ekrarnama' to provide the Jains with any piece of land that they may requ ire for erecting a temple or a Dharmashala on any part of the Paresnath Hills and also the necessary stone and wood as can be got from the Hills, all entirely free of charge. It was on the strength of this covenant that the Jains got the required injunction in the piggery case, and therefore the allegation now made that the agreement is void is simply preposterous. As to the 'Firmans' of the Moghul Emperors which were produced by the Jains in the said case, they were not admitted in evidence because proper custody was not 'proved.' But laying
aside the question of facts and taking it for granted that in holding every stone of the Hill in veneration the Jains are in error, from the Semistic or the materialistic point of view, let us consider the effect of the article in question.
To a casual reader the version given by the 'Empire' being the utterance of an Anglo-Indian may appear to be a correct view of the matter and he would be disposed to think that praise and not blame is rather due to the 'Empire' for having exposed the tactics of the Jains so cleanly and'drastically,' It may appear so from the subjective point of view but a fatal mistake is committed in ignoring totally the objective standpoint. I ask what useful purpose is served by writing so contemptuously, so acrimoniously, so gibefully? To insinuate that the Jains have got an European doctor to make a false report as to the sanitary condition of the Hill, or to say that the Jains are playing the part of the dog in the manger by claiming a monopoly of the whole Hill, or to suggest that the Jains are trying to take an undue advantage of the government by threatening to join otherwise the 'unrestful' elements is only adding insult to injury. It is highly ungentlemanly, essentially unchristian, nothing short of meanness.
of
I must here indicate what amotint what a rude shock the governwrong, ment has inflicted upon the religious feelings and scruples of the Jains. I quote here a passage from the judg

Page #242

THE SAMETSHIKHAR AFFAIRS.
235
ment in the said casc describing the beart of even women and children, practices observed by the Jains on and the Jains will never never forgive visiting the Hill, to show that every it. . part of the Hill is equally an object of At a time when the Jains are deepadoration to them, and to give an idea ly plunged in grief, when they are of the depth of veneration with which sinarting under such brutal excruciathey look upon the sacred place.“When tion, at such a juncture, to scolf at they first get a view ofthe hill,they adore their religious susceptibilities, to sneer it and perform an act of worship. et them, is simply driving them to Then the highit before they ascend, desperation. Knowing full well that they perform the 'Arati' of the Hill & Jain leads such an innocent life as which is a sort of illumination in its never to deprive any sentiant being honour. Then they cominence - their of his life, however mean he may be reworship at the foot of the Hill; they
ckoned to be,to say that your threat to ascend barefoot, the wealthy scatte- join the unrestful' elements is a hullow ring milk and saffron along the road. one is simply stage thunder,do:s it not Then they perform another Pujah at amount to saying that your religion Sita-nala half way up. They are for- has made you cowards? Is it nit bidden to eat, drink or perform the ing them to break through the wholeoffices of nature upon the Hill, and some restraint of their religion? Is it fastly as a crowning act of the pilgri- not playing the part of Iago an:l sugmage they compass the Hill rouoi gesting to them the nefarious course before they quit the place.” Not of becoming fanatics or anarchists.? only the pilgrim visiting the holy "Exactly the same view lias bcen Hill, but every Jain in India, as a taken by an English Primo pial of part of his daily religious duties, a Calcutta college, who has remarked remembers everyday with reverence “We are goading these men into disthe name of the Maho-tirthi Samet- loyalty by our brutal lack of symshikherji, and the vast number of pathy. Is that to be wondercil at? Hymns proclaiming its glory found in When you trample on a man's tendethe Jain ritual, the substance of which
rest feelings and sentiments do you is (sibh sisa Cavel 2440t) that an in.
espect bim to be grateful for it?". finite number of human beings have
Remember that people gencrully fly attained final beatitude (Noksha) on
from one extreme to the other. The every stone of it, all bear testimony to the same fact. And now, to put it Babu was provorbial for his cowardice, briefly, the desecrating order of the and that telf-same Babu. las now Government is tantamount to a fiat become an anarchist. Action is inthat the Jains should either amend variably followed by reaction, and let their ritual or draw & red line over it! all rest assured that the reaction will This piece of effrontery has gone to the sooner or later come, and that too

Page #243

236
SANATANA JAINA.
with a vengeance,quite unprecedented Can the Anglo-Indian not underin the history of the Jain Community. stand this? I believe he has sense The feelings of the mass of the Jains enough, if he will; but he seems to. are now distinctly alienated from the be too much self-centred, very asgovernment, and in a subsequent arti- suming, and highly narrow-minded cle I will try to put succinctly the to do so. I wish, as Mr. Ghamat says reasons that have led them to become that the missionaries should teach extremists, reasons which send a thrill such essentially unchristian persons of horror in my frame. The curse of the much boasted of Christian virtues this mischief lies heavily on the rather than try to convert & few heads of the government and its syco
pariabs, for which act of grace all phants, who may denounce the verna
India will be thankful to them. cular press as factories of lies, but arc thernselves only instruments of
16-6-08. cstrangement.
PIETAS.
HALF AN HOUR’S COMMUNION WITH THE SELF.
(JHUMAN LAL M. A, L. L. B.) It is always a pleasant, though you, she comes with innumerable tests a difficult task to associate with the to ascertain your resolution in the soul for a few moments. By self how pursuit of her, ever, is not meant the self as mani- You concentrate your attention fest to the outward eye. for it is and in the first place set about not pure self. Pure self cannot show knowing the whereabouts of the itself externally. It must have, what soul. At last I find that conwe may call the non-self to act as sciousness tells you the place of the base, before it can 80 show itself.
soul. You direct your attention Thus the self is the eternal voice
toward her, and she, loth to let you in us which silently whispers “I
approach her so easily, begins to am" in our ears," that invisible sound you, as it were. With this thing which distinguishes
object at one time it says :“ Hark!
life from death, that abstract Chaitanya
who knocks at your ears". You which entitles man to be called &
direct your attention there but soon · knower; in short, that immortal
recall it. However you find that substance which we call soul.
you have fallen back to the point But, as has already been said,
from which you started. You re. it is very difficult to communicate
trace your footsteps and move & directly with the soul. Before con
little further than before, when the senting to let you see her, she must soul suddenly exclaims “Oh! How
est assured that you are in pretty!". You begin to look in the Earnest about seeing her. Even after direction pointed out and on reshe has agreed to an interview with suming your course see that the
DOU.

Page #244

HALF AN HOUR'S COMMUNION.
237
same lot has befallon you again. remove the unexpected visitor. My You proceed more determined this idea is that he should see, for a time, but the soul too is wise en- few seconds, if he is so much ad. ough to lead you astray with & Vanced in practice as to go on with still stronger force. She cries "And his meditation calmly, otherwise have you forgotten all about your he should get rid of his intervener love?" and you are lost once more. rather than haste over the remainIn this way you are deceived sever ing beads mindlessly and trembl. ral times through your fire senses, ing all through, to come to the and the mind, till at last you grow main subject. Having tried your experienced and determined.
DY patience to the utmost and fully constant practice you become all- satisfied herself as to your anxiety absorbed in deep self-meditation to know her, the soul welcomes you and cease to deviate from the path, saying, "you have now fully deserv. It is, then that the soul receives ed to learn about me.” She then you with open arms, though even appears in her right colour, glowing then she does net disclose herself with a pure white transcendent to you. She keeps silent to make lustre, and begins to divulge her you wait till you reach the stage true nature to the seeker after when the powers of your senses knowledge thus :gre all benumbed, Bo much so, that
I am what you call Jira if a needle be pricked into your Drayva. From eternity I am in the body, you do not feel it.
company of matter (Pudgal ) which It is to be observed, by the is another Dravga quite distinct, . way, that it requires a great deal and having opposite qualities. I am of practice before men can so com. mixed up with it like ore metal. I pletely engage in self concentration have always been faithfully attachag not to be affected at all by out- ed to this my companion, consider. ward influences or inward feeling. ing him to be my friend but on It does no good to a man to deceive later thoughts, I find him my enemy bimself by pretending that he has
in disquise. I have ever loved &quired self concentration. He must
him most affectionately. I have de. try self-control and get accustomed
rived pleasure in his pleasure and to it. Our Jains Sadbus suffered
grived in his grief. He has been attthe twenty-two pains, or Prisahas
acked by disease and I have cried, as they are called, not so much to
misfortunes have befallen him and 1 be purposely and intentionally sub
have wept, bonours have been best. ject to them as to focus their tho.
owed upon him and I have rejoiced, in ught towards their Atma 80 that fact. I have wholly oiven myself un they may not be disturbed by any. to him, become one with him, lost mỹ thing from without. Surposing a individuality as it were trusting that beginner is repeating his formula he would never mislead me; but just on the rosary when & wasp comes see, how he has requitted my love flying and sits on his nose. Now and regard for him. He has utterly some Jains, ( with some pretension blinded me. He has made ine forget to have read the Cbarnanuyoga my true self, my true attributes, my section of our Shastras ) would un. true function, and to cut the matter doubtedly say that he should on short, my true everything. He has no account, lift up his finger to not only blinded me but crippled me

Page #245

238
in every respect and put a limit to every power in me. In my pure-self, I am a perfect whole, apart from everything, dependent on nothing eternal, immortal, invisible, invincible, above pleasure or pain, hope or despair, subject to no gravitation, no force, all powerful, all happy, seeing all, knowing all. I have attributes, besides, too numerous to be enumerated, but my deceitful companion has made the wear coloured spectacles and see things in quite a disguised and false light; so I have lost sight of all of them. I have not stopped here. On the contrary I have gone so far, that even if any one reminds me of any of my attributes, I disown it. If some one says, "you are a knower of all things." I reply, you are a liar." What I now take to be mine, are Anger, Pride, Delusion and Avarice. To pine for momentary worldly gains and to do all sorts of nonsense gard as my true function, to indulge in the pleasures of the sense and of the mind as my prime duty, to love this person or that thing as my only care. All that belongs to matter, I call my own. In the material world if any one is seen bewailing, for the fact, at the coat which he has put on to save himself from cold, must be suffering cold, is rebuked as a lunatic but my wise self has not escaped such foolishness too. I have several times got troubled, that the flesh and blood that envelopes me is exposed to climatic hardships.
ге
SANATANA JAINA,
"If, ever, I recover from the state of torpor and think of flying up to my natural abode, I find myself chained. Though, I am, at intervals, lett by gross matter and am able to rise high up towards my home, yet I am dragged down by the weight of my two fetters, the Tuijas (Electric) and the Karman (made up of Karmas) bodies, which
are still in my feet and am again engaged. My condition, at the time,
resembles that of a flame which stretches upward but is fastened to the wick. Or more properly, I am like piece of cork fastened to a rock at the bottom of an ocean but struggling to come up. As the cork, when loosened instantly floats up to the surface, being helped to it by water, till stopped by the atmosphere above, so I, when liberated from everything which surrounds me, be that gross or fine, take my upward course aided by the Dharma Dravya (motion) till stopped by the Adharma Dravya (stillness). I have to undergo a long process of purging before I am so liberated. During this hard course of purification I, for the first time, realise my true self. Not only this. I also begin to read an inner and real meaning in everything else and reject the superficial and the unreal. I conquer my enemy, at last, with the trident of Right Faith, Right Knowledge, and and Right Conduct' and free myself from his imprisonment. I am, then, transferred, from this foreign land to my native place, there to reign for ever, in Perfect Bliss, Peace and Calmness."
Such is the account which your soul gives you of herself. You seem for the time being carried away by her discourse. You have her, cast an eye over your familiar physical world, but as you are yet fresh from the spiritual world, where you have just been, with impressions received there quite green in your memory, you look upon it in the spirit in which a spectator observes a cynometographic scene, believing all the phenomena to be transient and ephemeral. By and by your senses overcome you, and you are once more the gross man that you
were.
STUDY.

Page #246

સનાતન જે.
મેક્ષના માર્ગ બે નથી–શ્રીમાન રાજચંદ્ર.
પુસ્તક ૩ જુ.
માર્ચથી જુન.
અંક ૮-૧૧,
શ્વેતામ્બર સંપ્રદાયના અધ્યાત્મ લક્ષ્યની ઐતિહાસિક તપાસ – એ સંપ્રદાયની વર્તમાન આધ્યાત્મિક સ્થિતિ તીવ્ર ન હોય તે
કયાં કારણને લઈને?
સપૂર્ણ વર્તમાન વેતામ્બર સંપ્રદાયને ધર્યું હોય, તે તેનું કારણ એ છે કે, વૈતાઅભ્યાસવા યોગ્ય એક વિષયની આજે અમે ખર સંપ્રદાયના આધ્યાત્મિક લક્ષ્યને ઈતિહાચર્ચા કરવા માંગીએ છીએ. આ વિષયનું તત્વ સ મનન કરવા યોગ્ય છે. આ જ કારણથી અમે એ છે કે, શ્વેતામ્બર સંપ્રદાયના અધ્યાત્મ લક્ષ્યની શ્વેતામ્બર સંબંધી પ્રથમવિવેચન કરવા ધાર્યું છે. એતિહાસિક તપાસ કરવી; અને તેની સાથે વેતામ્બરે ભગવાન મહાવીરના વખતમાં જો એ સંપ્રદાયની વર્તમાન આધ્યાત્મિક સ્થિતિ હતા, કે દિગમ્બરો હતા, અથવા બન્ને હતા તે તીવ્ર ન હોય તે, તેમ કયાં કારણને લઇને સંબંધી વાદવિવાદમાં ઉતરવાનું પ્રયોજત નથી; થવા પામ્યું છે તે શોધી કાઢવું. જૈનમાં બે તેમ વેતામ્બર પ્રથમ છે, કે દિગમ્બરે પ્રથમ છે, મુખ્ય સંપ્રદાયો છે. વેતામ્બર અને દિગમ્બર. તેને નિર્ણય કરવાનું પણ પ્રયોજન નથી. વળી તેમાં અમે દિગમ્બરના સંબંધમાં અહીં વિવે. શ્વેતામ્બરો પરથી દિગમ્બરે થયા કે દિગમ્બરોચન કરવા માંગતા નથી, પણ શ્વેતામ્બરના પરથી શ્વેતામ્બરે થયા એ સંબંધીને વિચાર સંબંધમાં કરવા માંગીએ છીએ; ત્યારે સ્વાભા- કરવાનો પણ અહીં અવકાશ નથી. અહીં તે. વિક રીતે એમ ઉગવું જોઈએ કે, કાંતે દિગ- મૂળ પાયા તરીકે એમજ સ્વીકાર કરી અર પ્રત્યે અમારે મોહ છે તે કારણે તેની
લઈએ છીએ કે, ચાહે તે હેતામ્બરો છે, સ્થિતિની સ્પામ બાજુ ચીતારવા માંગતા નથી; અથવા ચાહે તે દિગમ્બરે હે; પરંતુ બન્ને શ્રી અને કતિ દિગમ્બર કરતાં શ્વેતામ્બરની આ વીતરાગ માર્ગના અનુયાયીઓ છે; અને વિષય સંબંધીની સ્થિતિ વધારે નિર્બળ બને વીતરાગ માર્ગને અનુયાયીઓ હાઈ, હેવી જોઈએ. અમારે પ્રથમથી જ કહી દેવું વીતરાગ માર્ગમાં અધ્યાત્મ વિષયનું જે પ્રકારે જોઈએ કે, જે પહેલું કારણ ક૫વામાં નિરૂપણ કર્યું હોય તે પ્રકારે સેવવાને સુજિત આવે, તે તે યોગ્ય ન હોઈ અમને થયા છે. અન્યાય આપવા જેવું થશે. બીજું કારણ જે શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બર બને સંપ્રસહેજ અંશે યોગ્ય છે, પરંતુ સર્જાશે કાં વીતરાગ માગે નિરૂપણ કરેલા અધ્યાત્મ યોગ્ય નથી. દિગમ્બર કરતાં વેતામ્બરની સ્થિતિ વિષયનું સમાન રીતે સેવન કરવાને અંજિત ને વિચાર કરવાનું કાર્ય અમે પહેલું હાથ થયા છે, તે પ્રશ્ન એ થાય છે કે, જે પ્રકારે

Page #247

૨૪૦ સનાતન ન.
[ માર્ચથી જુન. વીતરાગ દર્શને અધ્યાત્મ વિષયનું નિરૂપણ કર્યું અધ્યાત્મ ગ્રંથ વેતામ્બરામાંથી મળી આવત છે, તે જ પ્રકારે બને સંપ્રદાયો વર્તમાનમાં નથી. “ સમયસાર’ એ એવો ગ્રંથ છે કે, જે યથાતથ્ય રીતે સેવે છે કે નહીં? આ પ્રશ્નનું જે વેદાન્તના અનુયાયીઓ વાંચે, તો તેને સમાધાન, જે વીતરાગ માગું નિરૂપણ કરેલ વેદાન્તના અધ્યાત્મ કરતાં જૂદી અસર થાય અધ્યાત્મનું ગાંભીર્ય જાણતા હશે, અને તેની નહીં. કેટલાક સમયસાર” ને “જૈનનું વેદાન્ત સાથે આધુનિક અધ્યાત્મ સંબંધીની બને શાસ્ત્ર’ એવું પણ ઉપનામ આપે છે. આ સંપ્રદાયોની સ્થિતિનું અવલોકન કરતા હશે, ગ્રંથ કેવળ શુદ્ધ નયને હેઈ, વેતામ્બર પણ તેઓ ઘણું સહેલાઈથી કરી શકશે.
તેનું બહુ માનપૂર્વક અધ્યયન કરે છે. દિગમ્બર
પરમાત્મા પ્રકાશ' ગ્રંથ પણ અધ્યાત્મ શ્વેતામ્બર સંપ્રદાયની આધ્યાત્મિક સ્થિતિ
પષક છે. શ્વેતામ્બરમાં શુદ્ધ નયના ગ્રંથ ની ઐતિહાસિક તપાસ કરવા માટે આપણે
નથી એમ અમારું કહેવું નથી. તેમાં પણ શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બરની વચ્ચેના મતભેદ
ઘણુ ગ્રંથો છે. તથાપિ જેવું અધ્યાત્મ દિગ. ની શરૂઆતના સમયથી શરૂઆત કરવી પડશે.
મ્બરના આ સમયના ગ્રંથમાં ગાયું છે તેવું વેતામ્બર અને દિગમ્બરની વચ્ચેના મતભેદની
અધ્યાત્મ ગાનાર વેતામ્બર ગ્રંથ જે વિદ્યમાન શરૂઆતને સમય દિગમ્બરાચાર્ય કુંદકુંદ સ્વા
હોય તે તે અત્યારસુધીમાં પ્રકાશન પામ્યો મીથી લે ઠીક પડશે, કેમકે તે પહેલાં જે
નથી. કે મતભેદ ચાલતો હતો, તથાપિ તે કેવા સ્વ
આ સિવાય વેતામ્બરોને દિગમ્બરના રૂપમાં હતા તેને નિર્ણય કરવા માટે જોઇએ
સ્વદશાના આગ્રહના કારણે પ્રથમથી જ એક તેવાં સાધને વિધમાન નથી. કુંદકુંદાચાર્ય
બીજી મુશ્કેલી, અધ્યાત્મ લક્ષ્ય રાખવામાં વિ. સં. ૪૮ માં હયાત હતા. દિગમ્બરના
પ્રથમથી નડેલી. દિગમ્બરેએ દેશકાળને જોયા કથનાનુસાર શ્વેતામ્બર તેને ઉપરથી નીકળી વિના એકાંત દિગમ્બર વૃત્તિમાંજ આગ્રહ રાખે, છે, અને શ્વેતામ્બરોના કથનાનુસાર દિગમ્બર
અને દેશકાળ પ્રતિકુળ એટલે દિગમ્બર મહાતેના ઉપરથી નીકળ્યો છે. તે ગમે તેમ થયું
ભાઓ અન્યદર્શનાની સામે જોઇએ તેવો હેય; પરંતુ આટલું તો જણાય છે કે, તા
પુરૂષાર્થ કરવાની સ્થિતિમાં ન રહ્યા. આ કાર મ્બરોએ દેશકાળને ઉપકારક એવી વેતા
ણથી અન્યદર્શનની સામે પુરૂષાર્થ કરવાનું અર વૃત્તિ સ્થાપવા માટે ઘણું ભગીરથ પુરૂ
કાર્ય વેતામ્બરે ઉપર આવી પડયું. અન્ય વાર્થ, કર્યો છે. વેતામ્બરોને કરે પડેલ દનોની સાથે સ્પર્ધાનું કાર્ય વેતામ્બરે, આ પુરૂષાર્થ, આધ્યાત્મિક લક્ષ્યને કાંઇ પણ પિતાની દેશકાળને ઉપકારક એવી દશાને ભેગ આપ્યા વિના થઈ શક સંભવિત નથી. કારણે વધારે સારી રીતે કરવાની સ્થિતિમાં કાંઈ પણુ ભોગ આપવો પડે હોવો જોઈએ હેવાથી તેઓને તે કરવું પડ્યું. અન્યદર્શનની એ વાતને પુષ્ટિ આપનાર એક સાધન પણ સાથેની સ્પર્ધામાં જે સમય અને વીર્ય, વેમળી આવે છે. કુંદકુંદાચાર્યના સમય પછીથી તામ્બર સંપ્રદાયને રોકવાં પડતાં તે કારણથી તે દશામા શતક સુધીના બન્ને સંપ્રદાયના તેને આધ્યાત્મિક લક્ષ્યને ભેગ આપ પડે, વર્તમાનમાં મળી આવતા ગ્રંથે જોતાં જણાય એ સ્વાભાવિક પરિણામ છે. છે કે, જે અધ્યાત્મ દિગમ્બરોએ કાશીક્ષેત્રે બ્રાહ્મણ અને જૈને વચ્ચે ધર્મવાદ ગાવે છે તે શ્વેતામ્બરેએ ગાયો થયેલો; અને જૈનધર્મના પ્રતિનિધિ તરીકે આચાર્ય નથી. ખુદ કુંદકુંદાચાર્યને જ દાખલો લઈએ. ભગવાન શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય હતા. શ્રી હેમચંદ્રાતેઓએ લખેલ “ સમયસાર,” જે ચા બ્રાહ્મણોને પરાજય કરી પિતાની વ્યક્તિના

Page #248

માર્ચથી જુન.)
કવેતામ્બરના અધ્યાત્મ લક્ષ્યની તપાસ.
કારણે તેઓને આશ્ચર્ય પમાડ્યું ત્યારે બ્રાહ્મ. એમ હવે પછીના વિચારો જેવાથી જહુશે.
એ તેઓ સાહેબને “કળિકાળ સર્વનું એ નવું કહેવા જેવું નથી કે, દિગમ્બર સંપ્રબિરૂદ આપેલું. આવું જે કથન છે તે ઉપરથી દાયમાં જાદા જૂદા જે ભેદ-ઉપસંપ્રદાયો–પ
આપણે એમ કહીએ કે, શ્વેતામ્બરોને અન્ય ડડ્યા છે તેના કરતાં શ્વેતામ્બરના ઘણી દની સાથેની સ્પર્ધા માટે ઘણે પુરૂષાર્થ મોટી સંખ્યામાં ભેદે-ગચ્છે કે ઉપકરવો પડેલો તે અસત્ય નહિં ગણાય. ઈશ્વરવાદ સંપ્રદાયો પડેલા છે. હવે અહીં પ્રશ્ન એ સામે જે કોઈએ પ્રબળ પુરૂષાર્થ કર્યો હોય થાય છે કે, આટલી મોટી સંખ્યામાં ઉપસિંપ્ર. તે તે શ્વેતામ્બર જેનીએ છે એમ તા- દાયે ઉત્પન્ન થવાનું કારણ શું? શું શ્રી જિનેઅર અને દિગમ્બર ગ્રની પર્યાલોચના કરી ધરોએ નિરૂપણ કરેલા અધ્યાત્મ માર્ગમાં એવા સરખામણી કરવામાં આવશે, તે સહજમાં પ્રકારનો અવકાશ રહેલો છે કે, તે દ્વારા જણાશે. આ કાર્યમાં આ સંપ્રદાયે કરેલા મતભેદ ઉત્પન્ન થવા જોઈએ? અમને એમ સમમાં પણ સમય અને શક્તિ વપરાતાં કોઈ લાગતું નથી કે અધ્યાત્મ માર્ગ એવો અંશે અધ્યાત્મલક્ષ્યને ભોગ આપવો પડેલો છે કે જેમાં મતભેદ ઉત્પન્ન કરાવવાનું હોવું જોઈએ.
તત્વ સમાયેલું હોય; અને તેમાં વળી જેઓએ રેતની પ્રાચીન શોધખોળને સંપૂર્ણ વસ્તુને પામેલા એવા જિનેશ્વરોના અને અભ્યાસ કર્યો છે તેઓને વિદિત હોવું જોઈએ ધ્યાત્મ માર્ગમાં તે એવા અવકાશજ કયાથી કે, હિંદમાં એક વખત તો એવો હતો કે જ્યારે હોય કે જે દ્વારા મતભેદ ઉત્પન્ન થઈ શકે? વેતામ્બોજ જૈન શાળાના મુખ્ય પ્રવર્તક
જે આમ છે, તે એવું બીજું કયું તત્વ છે
કે, જે અનેક મતભેદ ઉત્પન્ન કરાવી શક્તા અને રક્ષક ગણાતા હતા. કુમારપાળ આદિ
હોય. વેતામ્બર અને દિગમ્બરના આકારમાં જુદા જુદા રાજકર્તાઓ પ્રત્યે જૈન શ્રદ્ધા દ્રઢ
જૈનદર્શનમાં જે ભેદભાવ ઉત્પન્ન થયેલ છે કરાવેલી. અકબર વગેરે બાદશાહને હીરવિ
તે પણ કઈ અધ્યાત્મના કારણે થયો નથી. જ્યજી આદિ સમર્થ પુરૂષાએ જૈનની અભુતતા
તેમજ વેતાઅર કે દિગમ્બરના ઉપસંપ્રદાય વિષે આ રીતે, તામ્બરાને પ્રતીતિ કરાવેલી.
' પરથી જે મતભેદો જન્મવા પામ્યા છે તે પણ આ રીતે, શ્વેતામ્બરોને આ શાસન પ્રવતના અને રક્ષણ માટે વાપરવામાં આવેલ વીયાવિ અધ્યાત્મના કારણે પામ્યા હોય એમ જણાd
નથી. વળી, શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બરેરપી માટે આધ્યાત્મિક લક્ષ્યને પણ કોઈ અંશે
આમાર જૈનદર્શન પરથી પડ્યા તે પણ વિશ્વભેગ આપવો પડ્યો હોવો જોઈએ એ દેખીતું છે.
વ્યવસ્થાના સિદ્ધાંતના કારણથી પડયા નથી, આ સઘળાં કારણે ઉપરાંત એક મજબૂત
કેમકે બન્ને સંપ્રદાયમાં સિદ્ધાંત જ્ઞાન સંબંધી કારણ શ્વેતામ્બર વૃત્તિના બંધારણમાં રહેલા એવો કોઈ મોટો ફેરફાર નથી, લગભગ સમાએક તત્વને લગતું છે. શ્વેતાઅર વૃત્તિના જ છે. આજ રીતે દિગપરથી ઉપસં. બંધારણને લગતું કારણ બતાવવા જ્યારે અમે
પ્રદાયે ઉત્પન્ન થયા તેને વિષે પણ સિદ્ધાંત તત્પર થઈએ છીએ ત્યારે અમારા પ્રત્યે એક સંબંધી કાંઈ ખાસ ફેર નથી. વેતામ્બરના એ આરોપ મૂકવામાં આવે કે, અમે તા- ઉપસંપ્રદા, સિદ્ધાંત જ્ઞાન સંબંધમાં સરખોજ મ્બરના બંધારણની ખામી બતાવવાનું ગંભીર અભિપ્રાય ધરાવે છે. આ ઉપરથી ત્યારે પ્રશ્ન સાહસ અથવા આકરા શબ્દોમાં ભયંકર એ ઉદભવે છે કે, જે અધ્યાત્મ અથવા સિગુન્હો કરીએ છીએ; તે તે કાંઈ અસ્વભાવીક દ્ધાંતના કારણે જૈનના બે મુખ્ય સંપ્રદાય છે, અમને નહીં લાગે. પરંતુ અમે નથી કરતા અને બે મુખ્ય સંપ્રદાયના જુદા જુદા ઉપગંભીર સાહસ કે નથી કરતા ભયંકર ગુન સંપ્રદાયોમાં ફેર નથી, તે એવાં કયાં કારણે

Page #249

૨૪૨
સનાતન જૈન,
તે જૂદા પડયા હાય? સિદ્ધાંત અને અ ધ્યાત્મમાં જૈનના બે મુખ્ય સુ'પ્રદાયેા અને પાછા તે પ્રત્યેકના અનેક ઉપસ‘પ્રદાયમાં ભેદ નથી; ત્યારે કયા વિષય બાકી રહે છે કે જે પરત્વે ભેદ પડે છે તે હવે જોઇએ. આ વિષયને શોધી કાઢવા એ કંઇ તે અત્યંત સરળ છે. બન્ને જે કારણથી જૂદા પડયા છે તે પવહાર પ્રવૃત્તિનું અથવા ક્રિયાકાંડ છે. આજ રીતે દિગમ્બરને વિષે આદિ ચાર સધરૂપ જે ચાર ભેદ પડયા તે પશુ ક્રિયાકાંડને લઇને છે. શ્વેતામ્બરના ગચ્છની સંખ્યા ઘણી મેાટી છે. સાધારણ રીતે તે ૮૪ ગણાય છે. આ ગચ્છાની ઉત્પત્તિનાં કારા તપાસવા જશું, તે જાશે કે, મુખ્યપણે ક્રિયાકાંડને લગતું કારણ છે. વિધિએ પક્ષ અથવા અચલગચ્છ અમુક આકારે ક્રિયા વિધિનિરૂપણ કરે છે, તેાપણુ ખરતરગચ્છ ખીજી રીતે બતાવે છે; અને તપગચ્છ ત્રીજા પ્રકારે સ્થાપે છે. સગાની ઉત્પત્તિનું કારણુ આ એકજ પ્રકારનું છે, એમ બે અવલેાકન કરવામાં આવશે તે તરત જણાઇ શકશે.
જો આવી રીતે વિધિના નિષેધ પ્રતિપાદ નમાં શ્વેતામ્બરાનાં સમય અને વીય વપરાયાં હાય, તો એ દેખીતું છે કે, તેણે પણ અધ્યામલક્ષ્ય ધણા માટે ભાગ લીધા
જોઇએ.
આ ઉપરાંત એક બીજી વિશેષ કારણુ એ છે કે, શ્વેતામ્બર સ`પ્રદાયની મૂળ લગામ યતિવર્ગના હાથમાં હતી. આ યતિ અતિશય શિથિલપણાને પામ્યા તેથી તેના તરફથી અધ્યાત્મબળને પાણુ મળવું તે દૂર રહ્યું પણ ઉલટુ' તેણે મત્રજંત્રાદિ જીંજાળા કરી મૂકવાથી અધ્યાત્મ લક્ષ્યથી લેાદૃષ્ટિ લગભગ વિમુખ થ, યતિ વર્ગના આ પામર સ્થિતિના સમયે, શ્વેતામ્બરામાં જે સમર્થ પુરૂષા થયા તેને વીતરાગના માના રક્ષણુ અથે, આ પતિવર્ષાંતે નિઃસત્વ કરી નાંખવામાં પેાતાને સમય અને શક્તિના ઉપયાગ કરવા. પડયેı; અને ધરણે પણુ અધ્યાત્મ લક્ષ્યને વધુ આધુ પાણુ મળ્યુ. હાવુ જોઇએ.
આ છેલ્લાં કારા બતાવવામાં આવ્યાં તેથી અધ્યાત્મ લક્ષ્યને જેટલું સહન કરવું પડયું છે તેટલું ખીજા કાઇપણ કારણથી સહન કરવું પડયું નથી.
આ સલળાં કારણેાથી અધ્યાત્મ લક્ષ્ય ધ સાતા સાતા શ્રી આનંદધન અને શ્રી યશેવિજય ઉપાધ્યાયના સમયમાં દષ્ટિગોચર થયા. આન ધનજી મહારાજે પેાતાની રચેલી · સ્ત હવેાવનાવલિ'માં અધ્યાત્મ લક્ષ્ય કેવી ધસાયેલી સ્થિ તિમાં શ્વેતામ્બર સંપ્રદાયને વિષે વર્તાતા હતા, તેના ઉત્તમ ખ્યાલ આપ્યા છે. શ્રી યશા વિજયજી મહારાજે પણ તેવાજ ખ્યાલ આપ્યા છે. એક સ્થળે યશે,વિજયજી મહારાજે જે એવા આશયમાં કહ્યું છે કે, આવ ધામધૂમ મચી રહી છે; અને જ્ઞાનમાર્ગ દૂર રહ્યો છે તે જે તિક્ષ્ણ શુન્દેશ્વમાં પ્રસંગ દાર્યો છે તે અધ્યાત્મ લક્ષ્યની તે વખતની શ્વેતામ્બર સ પ્રદાયને વિષે દૈવી નિર્બળ સ્થિતિ થઇ ગયેલી તેવું આબેહુબ ચિત્ર આપે છે.
મુશ્કેલ નથી. સંપ્રદાયા,
કારણુ ધ
( માર્ચથી જીન્ન.
છે, અને મા વખત પછીથી શ્વેતામ્બરાના આધ્યાત્મિક લક્ષ્ય ધણું। આ થા શરૂ થયા છે.
સંબંધીનું કાષ્ટાસ ધ
જેમ મતભેદ થેાડાં તેમ અધ્યાત્મ લક્ષ્ય વિશેષ, અને જેમ મતભેદ ણા તેમ અધ્યાત્મ લક્ષ્ય આપ્યા. કેમકે જેટલા મતભે: તેટલી સમય અને વીર્યંતી હાની, દિગમ્બરામાં શ્વેતાઆરેા કરતાં મતભેદો થાડાં છે. એટલે તેને સમય અને વીર્યની ઘેાડી હાની થયેલી; અને શ્વેતામ્બરેામાં મતભેદ ણા તેમ સમય અને દીની હાનિ વિશેષ. વળી, આહાની એ અધ્યાત્મ લક્ષ્યને નિર્ભળ કરનાર છે. શ્વેતામ્બર સંપ્રદાયમાં જે અનેક મતભેદ થયા તેના સમય લગભગ હેમચંદ્રાચાર્યના વખત પછી
વિક્રમના ૧૭૦૦ ના સકાની પૂર્વે થાડાંજ વર્ષો અગાઉ આ બન્ને મહાત્મા વિદ્યમાન

Page #250

માથા જુન) તામ્બરના અભ્યાભ લક્ષ્યની તપાસ.
૨૪ હતા. એટલે આ સમયની અધ્યાત્મિક તેટલા માટે મુદલ અવકાશ રાખે નહી, સ્થિતિથી આપણે વાકેફ થયા. આ સમયની એટલે તેના તરફથી જગત પરિચયનું
વેતામ્બરની આધ્યાત્મિક સ્થિતિ કેવી પામર- પ્રતિપાદન રહ્યું નહીં; ઉલટ તેને નિષેધ તેના પણને પહોંચેલી તેનો વિશેષ ખ્યાલ એટલા તરફથી રહ્યા. શ્વેતાંબર દશા એવી છે કે, ઉપરથી આવી શકશે કે, આનંદધનજી મહારાજે જગત પરિચય રાખવાનું કોઈ અંશે નિમિત્ત જ્યારે અધ્યાત્મ લક્ષ્ય ભણી સંપ્રદાયને ઘેરવા છે; એટલે શ્વેતામ્બરે દશા પ્રરૂપ તરફથી પ્રયત્ન કર્યો ત્યારે સંપ્રદાયના મોટા ભાગે જગત પરિચય માટે અવકાશ રાખે છે, આ તેમને અન્યથા આકારે જોઈ તેઓનો તિરસ્કાર અવકાશ રાખવાને કારણે તેના તરફથી જગતકર્યો હતો.
પરિચયનું કોઈ અંશે પ્રતિપાદન રહ્યું. અજ્ઞાન સત્તરમા સૈકા પછીથી શ્વેતામ્બર સંપ્ર- દશામાં વર્તતા જીવને સ્વભાવ એવો છે કે દાયની સ્થિતિ વધારે ઘસાતી ચાલી છે એ જે જરા અવકાશ મળે, તો જેમ તેમ સાસુવાત નૂતન નથી એ વાત સર્વ કોઈના જા. કુલ નિમિતે મળતાં જાય, તેમ તેમ તે અવણવામાં છે. ઉપર કહ્યા અનેક કારણોને લઈને કાશને વધારે ને વધારે લંબાવવાનું મન કરે છે. ધસારો પામેલી શ્વેતામ્બરની આધ્યાત્મિક આ રીતે લંબાવેલા અવકાશને કારણે તાસ્થિતિ તથા પ્રકારના કારણે મળતા વિશેષ અને આધ્યાત્મિક લક્ષ્ય, કાંથી વૃદ્ધિ પામે? ધસાતી ચાલે એ ખરું, પરંતુ હવે તે કારણે લંબાયેલા અવકાશને ક્રમે ક્રમે ગેર ઉપમનાં ઘણુંખરાં કારણે ચાલ્યા ગયા છતાં, યોગ થવા લાગે છે ત્યારે શાસનના ખરા વેતામ્બરોનો આધ્યાત્મિક લક્ષ્ય શા કારણે
હિતસ્વી મહાત્માઓ તે પ્રત્યે અંકુશ મૂકવા પ્રવર્ધમાન થતું નથી એ સંબંધી નિરાકરણ
યત્ન કરે છે. તે એવી રીતે કે, જ્યારે યતિ વગે કરવું રહે છે.
ઉપકાર બુદ્ધિએ શ્વેતામ્બર દશામાં અવકાશ રાખે અમારા પામર અભ્યાસ અનુસાર અમને છે તેને ગેરઉપયોગ કરવા માંડયા ત્યારે, સંવે. લાગે છે કે, હમણુના જેવા સમયમાં. પ્રથમનાં ગી સંપ્રદાયના સ્થાપકે તેના ઉપર અંકુશ મૂકવા જેવાં ઘસારા આપનારાં કારણે દર થયા માટે પ્રબળ પુરૂષાર્થ કર્યો નહતે. એક તરફથી છતાં, શ્વેતામ્બરોને આધ્યાત્મિક લક્ષ્ય વ- યતિ વર્ગ કે જેના હાથમાં શાસનની લગામ ધમાન થતું નથી. એનું મુખ્ય કારણ. ઉપર હતી તેના તરફથી અધ્યાત્મ લક્ષ્ય કરાવવો તે વતામ્બરના બંધારણમાં રહેલા કોઈ એક દૂર રહ્યા, પરંતુ શિથિલાચાર વધારવાનું થયેલું એવા તત્વને વિષે ઇસારે કર્યો છે તે કારણ છે. ત્યારે અધ્યાત્મની સ્થિતિ વિશેષ સંપ્રદાયની
શ્વેતામ્બર દશાનું બંધારણ જોતાં, અમે થઈ ગઈ. સંવેગી સંપ્રદાયના સ્થાપક પુરૂષને જે વારંવાર કહ્યા કરીએ છીએ તે હેતુએ યતિવર્ગ ઉપર અંકુશ મૂકવામાં સમય અને શ્વેતાંબર દશા શાસન-રક્ષણ માટે ખરેખર શકિતને ઉપયોગ કરવો પડે એટલે તેઓ ઉપકારક છે; પરંતુ એ દલામાં એવું તત્વ તરફથી અધ્યાત્મ લક્ષ્યના પોષણ માટે, જે આવશ્યક્તા સહિત રહ્યું છે કે જે વ્યવહાર સમય અને વીર્ય અંકુશ મુકવામાં વપરાયેલા માર્ગને વિશેષ પિપણ આપી શકે. શ્વેતાંબર તેટલા અધ્યાત્મ લક્ષ્ય વધારવાનાં કામમાં આ દશાના કારણે જગત પરિચય ત્યાગી ને વ્યાં નહીં. આ રીતે તામ્બરના નવ ઉપપણ વિશેષ રહે, અને જગત પરિચય એવી સંપ્રદાય બંધાયે. આજ રીતે જ્યારે પ્રતિમા ચીજ છે કે, જે અધ્યાત્મ લક્ષને વિસરાવી પૂજન અંગે ઘણું ઉપાધિઓ કરી મુકવામાં દેવામાં બળવાન કાર્ય કરી શકે. દિગમ્બર આવેલી ત્યારે અચલગચ્છના સ્થાપક પુરૂષને દશા પ્રરૂપકે એ જગત પશ્ચિય ન થવા પામે પિતાનાં શક્તિ અને સમય તે ઉપાધિઓ ઉપ

Page #251

૨૪૪ સનાતન જન
[માર્ચથી જીન. ૨ અંકુશ મુકવામાં વાપરવાં પડેલાં. શ્વેતામ્બર જોતાં શ્રીમાન રાજચંદ્ર તે ક્રિયાકાંડનું ફળ ના જે જે ગષ્ઠ થયાં છે એ આવાં ક્રિયાકાંડ- અધ્યાત્મભણી વળવા માટેનું છે એમ, શ્રીમાન ના હેતુએ થયાં છે; અને તે કારણથી તા- આનંદધનજીની પેઠે સમજાવવાનું કર્યું હતું, મ્બરોને વિષે અધ્યાત્મ લક્ષ્ય વર્ધમાન પામતા પણ જેમ શ્રીમાન આનંદધનજીને તે સમયના અટક્યો છે.
લકો અન્યથા સ્વરૂપે જોતા હતા તેમ શ્રીમાન વેતામ્બર દશામાં રખાએલા ઉપકારક રાજચંદ્રને જતા હતા. પરંતુ ખુશીની વાત અવકાશના કારણે તેમાં ક્રિયાકાંડના અનેક ફેકે, હવે ધીમે ધીમે તેઓનો ઉદેશ સમજાવરફારો થયા કર્યા છે; અને આ ક્રિયાકાંડથી
વા લાગ્યો છે. થએલા ફેરફરોએ અધ્યાત્મ લક્ષ્યને પણ આ વિષય પૂર્ણ કરતાં, અમારે જણાવવું મળવા દીધું નથી. કહેવાનો હેતુ એ છે કે, જોઇએ કે, વેતામ્બર દશા કરતાં દિગમ્બર તામ્બર દશામાં એવું કાંઈ રહ્યું છે કે તેને
દશા તરફ અમારો કિંચિત માત્ર પણ પક્ષપાત વ્યવહાર માર્ગ ભણી લક્ષ્ય આપવાની વખતે
નથી. આ વિષયને અંગે અમારે તેની વિશેષવખત જરૂર પડે છે, અને આ જે જરૂર પડે
તા બતાવવી પડી છે તે ઉપરથી એમ સમજછે તે કારણે તેના તરફથી અધ્યાત્મ લક્ષ્યનું પષણ થવામાં જોઈએ તેવું વિર્ય ઉપયોગમાં
છે વાનું નથી કે, અમે સળંગે તેની વિશેષતાજ
જોઈએ છીએ. આવી શકતું નથી. કારણ રહેલા અવકાશને
જે હમણા શાસનને ઉપકાર કોણે વધારે લઈને વ્યવહાર માર્ગમાં શિથિલતા દૂર કરવા મા
કર્યો છે એ વિષય ચર્ચતા હોઈએ-જે કંઈ 2 વ્યવહાર માર્ગ ઉપર ઘણે વિશેષ ભાર
પ્રસંગે ચર્ચવા ધારીએ છીએ-તે શ્વેતામ્બર વેતામ્બર મહાત્માઓને વખતો વખત આ
દશાની વિશેષતા ગાઇએ, અને દિગમ્બર દશાની પ પડે છે. આવી રીતે વ્યવહાર માર્ગ ઉપર
ન્યૂનતા ગાઈએ એક બીજી વાત એ છે કે, અપાયેલા ફરજીઆત પણ સકારણ ભારનું ૫.
અમે અધ્યાત્મ લક્ષ્ય માટે ચર્ચા કરી છે તેનો રિણામ એ આવ્યું છે કે, વેતામ્બર સંપ્રદાય
અર્થ એ કરવાનું નથી કે, અમે ક્રિયા ને લક્ષ્ય વ્યવહાર માર્ગ ભણી વળી ગયો છે.
માર્ગનું ઉથાપન કરીએ છીએ. અધ્યાત્મ - એક તે ઉપર કહ્યા અનેક કારણોને લઇને
લક્ષ્ય એ નિશ્ચયનયનો વિષય છે, અને ક્રિયાઘસારો પામેલ અધ્યાત્મ લક્ષ્ય અને બીજું
કાંડ એ વ્યવહારનયને વિષય છે. જેમ શ્રીમાન વ્યવહાર માગે ભણું ઉપર જણાવ્યા મુજબની
રાજચંદ્ર “આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્રી માં કહ્યું છે કે, વધારે ભારતે કારણથી શ્વેતામ્બરને લક્ષ્ય અને
નય નિશ્ચય એકાંતથી, આમાં નથી કહેલ; ધ્યાત્મભણી જોઈએ તે તીવ્ર નથી રહ્યા. એકાત વ્યવહાર નહિં, બન્ને સાથે રહેલ.
આ ઉપરથી વાચક વર્ગ જોઈ શકશે કે, તેમ અમે પણ આ વિષયમાં કહ્યું છે. શ્વેતામ્બર સંપ્રદાયમાં અધ્યાત્મ લક્ષ્ય છે. વળી, શ્વેતામ્બર દશાના બંધારણમાં રહેલા રહેવામાં કયાં કયાં કારણો છે. વર્તમાનમાં વે- તત્વ માટે જે પ્રસાર કરવામાં આવ્યો છે. તે તારોમાં અધ્યાત્મ લક્ષ્ય કેટલો ઓછો છે તેને ઉપરથી અમને એવા આકારમાં સમજવા નહીં
ખ્યાલ એકજ દાખલાદ્વારા આપીશું. શ્રીમાન કે, અમે તેના બંધારણમાં દેવું જોઈએ રાજચંદ્ર જયારે, આનંદધનજી મહારાજની છીએ. કેટલીક ચીજ એવી હોય છે કે, જેમાં પેઠે અધ્યાત્મ લક્ષ્યની અગત્ય ઉપર ભાર મૂકવો ઘણો ઉપકાર હોય છે પણ તેમાં કોઈ તત્વ શરૂ કર્યો ત્યારે. અધ્યાત્મ લક્ષ્યની ન્યૂનતા પામી એવું પણ હોય છે કે જેને રાખવાની જરૂર ગયેલ છએ એમ કહેવા માંડ્યું કે, તે છતાં તેને ઉપયોગ અન્યથા આકારે થઈ શકે તે અધ્યાત્મી છે. ક્રિયાને ઉથાપે છે. ખરી રીત છે. જે શ્વેતામ્બર દશામાં આ આવશ્યક આવ

Page #252

માર્ચથી જીન. )
કાશ રાખનારૂ તત્વ ન હાય તે, જૈન શાસનને પ્રકાશ પણ ન હોય. જેમ શ્વેતામ્બરમાં આ પ્રકારનાં આધ્યાત્મિક લક્ષ્યને ન જરૂરનુ તવ રાખવું પડયું છે, તેમ દિગમ્બર દશામાં જે તત્વ છે તે અધ્યાત્મ લક્ષ્યને ઉપકરાક છે, પરંતુ શાસન ઉદ્યાતને માટે જરૂરતું નથી.
આ લેખ વાંચાં કેટલાક એવા અભિ પ્રાયપર ખેંચાઇ જવાના સંભવ છે કે, દિગ મ્બરેાને વિષે વિશેષ અધ્યાત્મ છે એમ અમારે કહેવાના ઉદેશ છે. અમારે! કહેવાના હેતુ એવે છે કે, શ્વેતામ્બર દશામાં આવસ્યક વ્યવહાર ઉપર ભાર મૂકવાનું તત્ત્વ દિગમ્બર કરતાં વિશેષ છે, તેમ દિગમ્બર દશામાં અધ્યાત્મ લક્ષ્ય ઉપર સ્વાભાવિક રીતે લક્ષ્ય રહે એવુ તત્ત્વ પણ છે; તથાપિ ને શ્વેતામ્બરેએ પ્રરૂપેલ આવશ્યક અને ઉપકારક વ્યવહારને વિષે રહેલા અવકાશને જોએ તે કરતાં વિશેષ ક્ષબાવવામાં આવતાં અધ્યાત્મ કરતાં જોએ તે કરતાં વિશેષ ભાર વ્યવહાર ઉપર મુકાયા હાય તા, દિગમ્બર દશામાં એવું પણ તત્ત્વ રહેલું હાવુ એઈએ કે, ગ્ વહાર પ્રત્યે જેટલેા ભાર મૂકાવા જોઇએ તે કરતાં આ, અને અધ્યાત્મ ઉપર જોઇએ તે કરતાં વિશેષ ભાર મૂકવા ગયેલ નજરે પડે છે; કારણ કે જો તેમ ન હત, તેા તેમાંથી · સમયસારીઆ ’નામના શબ્દ અધ્યાત્મી અથવા શુક્લ અઘ્યાત્મી જેવા જે વર્ગ નીકજ્યેા છે તે નીકળવા ન પામત. ઉપર ‘- સમયસાર ' નામના જે અદ્ભુત ગ્રંથની વાત કહે. વામાં આવી છે તે ગ્રંથ માત્ર વાંચીને દિગમ્બરામાં એક એવે. વર્ગ નીકળ્યા છે કે, જે
"
ત્રણે સપ્રાદાયાની સ્થિતિના વર્તારા
૨૪૫
માત્ર શબ્દ અથવા શુષ્ક અધ્યાત્મીમને લગ ભગ મળતા છે. આ વર્ગ ‘ સમયસારીઆ નામથી એળખાય છે. કહેવાને હેતુ એવા છે કે, દિગમ્બર દશામાં અધ્યાત્મ લક્ષ્ય વિશેષ રહી શકવાના તત્વ વિશે અમે જેટલા જાગૃત છએ તેટલાજ તેમાં શુષ્ક અધ્યાત્મી બનાવ. વાના કાઇ અંશે રહેલા તત્વ વિષે અમે સાવધ છઇએ.
નૈતમાર્ગમાં અત્યારે મુખ્યપણે ત્રણ પ્રકારના સંપ્રદાયા પ્રવર્તે છે. શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક, શ્વેતામ્બર સ્થાનકવાસી અને દિગમ્બર,
આટલી વાત કહ્યા પછી એક વાત કહે. વાની ખાસ જરૂર છે. અમને એમ કંડેવામાં આવશે કે, અમે વ્યવહાર તથા અધ્યાત્મ કાને કહેવા માંગીએ છીએ. અમે શ્રીમાન્ રાજચ. દ્રના નીચેના શબ્દો
જૈનના મુખ્યપણે પ્રવર્ત્તતા ત્રણે સપ્રદાયાની ભવિષ્યની સ્થિતિના સહન કરવુ' પડશે ?
વર્તારા-પ્રથમ કેાને
ગચ્છ મતની જે કલ્પના, તે નહીં સદ્ હાર, ભાન નહીં નિજરૂપનું, તે નિશ્ચય નહીં સાર
માં વ્યવહાર અને નિશ્ચયની વ્યાખ્યા યુ રીએ છીએ. પેાતાના–નિજસ્વરૂપના
જે ભાન સહિત ક્રિયાકાંડ આદિ વ્યવહાર કરે છે તે વ્યવહાર અને અધ્યાત્મ બન્ને પ્રાપ્ત કરે છે; પરંતુ જે માત્ર ગુચ્છ અને મતની કલ્પનામાંજ રહે છે, તે જેમ સર્વ્યવહારને સેવનારા નથી; તેમજ જેએ નિજ્રરૂપનાં ભાન વિના માત્ર મુખેથીજ અધ્યાત્મના વાત્તૉલાપ કરે છે તે ખરા અઘ્યાત્મી નથી; માત્ર શઃ—અઘ્યાત્મીએ છે. જેઆ આત્મ-ભાન વિના ક્રિયાકાંડ સેવે છે. તે મુખેથીજ અધ્યાત્મની વાતા કરનારાં કરતાં ઉત્તમ છે એમ અમારા નિશ્ચય છે,
હિંદુસ્થાનના આ ભાગમાં શ્વેતામ્બર મૂર્ત્તિપૂજક, અને શ્વેતામ્બર સ્થાનકવાસીનું એર વિશેષ છે, જ્યારે ઉત્તર હિંદુસ્થાન તર′ દિગમ્બરન

Page #253

૨૪૬
સનાતન જન,
ભવિ
બેર વિશેષ છે. આ ત્રણે સ'પ્રદાયાની ષ્યની સ્થિતિના વિચાર કરવાને અહીં પ્રસંગ અમે લઇએ છીએ.
જૈન કામ વ્યાપારી હાઇ તેની પ્રસિદ્ધિ સર્વત્ર સારી રીતે છે. તેમજ જૈનિયાના પૂ બેએ જ્ઞાન અને ધર્મ પ્રચારમાં પૂર્વે ધણા પુરૂષાર્થ કર્યો ડાવાથી અત્યારે તેના સંબંધી સાહિત્ય અને શાત્રખાળ કરવાનાં સાધના ઘણાં વિદ્યમાન છે એ કારણુથી પણુ જૈનની પ્રસિદ્ધિ ધણી વતે છે. આ કારણેાએ જૈત એ એક જાણીતા ધર્મ ગણાય છે; પરંતુ જો તેનાં વર્તમાન જ્ઞાનસ્થિતિ અને ધર્મ પ્રચાર પ્રયત્નેને વિચાર કરીએ, તે તે કારણે તેની પ્રસિદ્ધિ ઘણી અપ ગણુાય, તાત્પર્ય કે, બે વ્યાપાર અને પૂર્વજોનાં ભગીરથ પ્રયત્નાને કારણે થતી પ્રસિદ્ધિને બાજુ ઉપર રાખી, આધુનિક જ્ઞાન સ્થિતિ અને ધર્મપ્રચાર પ્રયત્ના જોઇએ, તે
કારણે તે મુદ્દલ પણુ પ્રસિદ્ધિ મેળવી શકે એવી સ્થિતિમાં નથી; અર્થાત્ ખીજાં નાની સરખામણીએ, જૈનદર્શનના ઉદ્માત પ્રયત્ન ઘણા અલ્પ છે.
એક સમયે જે દર્શન વેદ જેવા પ્રમળ ધર્મની સામે સ્પર્ધા કરવા માટે પ્રખ્યાત હતુ એક સમયે જે આર્દ્ર જેવા મહા વિસ્તારવાન દર્શનના હરીક તરીકે પંકાતુ હતુ, તે દર્શનની અત્યારે સ્થિતિ એએ, તે એવી લાગે છે કે જેવી એક મહાન નગરી ડાય, અને તે ઉજડ થઈ જતાં ઘેાડાં થાડાં ખડે જણાતાં હાય. આવી સ્થિતિ જૈનદર્શનની
જૈન
અત્યારે વર્તે છે.
આ સ્થળે જે પ્રશ્ના વિચારવાના છે તે એ છે કે, શ્વેત માર્ગની આવી ખડિમેર જેવી સ્થિતિ છે તે એમને એમ કાયમ રહેવાની છે કે સુધરવાની છે, કે અથવા વધારે નિળ થવાની છે. જૈતમાં અનેક સ'પ્રદાયેા હાવાથી એક અખંડ જૈન મા તરીકેની આ ત્ર પ્રશ્નામાં પૂણેલી સ્થિતિના તેા વિચાર થઇ શકે તેમ નથી; કારણુ કે સબળા સ'પ્રદાયેાનું મટી
[માર્ચથી ઝુન
જવુ થઇ એક અખંડ જૈન માર્ગ થઇ શકે એવાં ચિન્હો કંઇ પણુ દીસતાં નથી. એવી સ્થિતિની આશા તે। ત્યારે રાખી શકાય કે, કોઇ અપૂર્વ વીર્યવાન પુરૂષ નીકળી આવી, આખા જૈન માતુ પુનઃ ખ ધારણ કરે. જૈતના આવે દહાડા કયારે આવશે,એ તા કાઇથી ભવિષ્ય ભાંખી શકાય તેમ નથી.
સ્થિતિ આવી હોવાથી અખડ જૈન માર્ગ સબંધીતા વિચાર કરવાની જરૂર રહેતી નથી ; એટલે પછી વર્તમાનમાં પ્રવર્ત્તતા ઉપર કહ્યા ત્રણ સપ્રદાયના પ્રત્યેકના ભવિષ્ય સંબંધી વિચાર કરવા રહે છે. ઉપર ઉદ્ભવાવેલા ત્રણ પ્રશ્નાના પ્રત્યેક સંપ્રદાય સંબધી અનુક્રમે વિ ચાર કરશું. ક્રાપ્ત પશુ ધર્મનું સ્વરૂપ એ કારણેા વડે પારખી શકાય છે. આ બે કારણેા તે નાન અને ચારિત્ર છે. ઉપરના ત્રણુ પ્રશ્નાનું સમા ધાન કરવા માટે પ્રથમ આ જ્ઞાન અને ચારિત્ર સંબંધી પ્રત્યેક સંપ્રદાયની સ્થિતિ વિચારવી પડરો.
પ્રથમ જ્ઞાન સંબંધી, મૂર્ત્તિપૂજક શ્વેતામ્બ રાની જ્ઞાનસ ંબંધી સ્થિતિને વિચાર કરતાં જાય છે કે, ધર્મ સબધી જ્ઞાનના પ્રચાર, જૈનદર્શનમાં જે અદ્ભુત જ્ઞાન પ્રધ્યુ છે તેની સરખામણીએ ધણા અલ્પ છે; વળી જે થાડા ત્રણા જ્ઞાન પ્રચાર છે તે, નાની જેવી સાધુની સખ્યામાં છે. શ્રાવક વર્ગમાં તે ઉ સાથે વૈરભાવ સપણે શ્વેતાં દાનની વર્તતા લાગે છે. આમ છતાં પણુ શ્વેતામ્બર સાધુ વર્ગમાં જે જ્ઞાનના પ્રચારુ છે તે સ્થાનક વાસી વર્ગના કરતાં કેટલેક દરજ્જે વિશેષ છે. દિગમ્બરાની સરખામણીએ, દિગમ્બર ગૃહસ્થ વર્ગ કરતાં શ્વેતામ્બર સાધુ વર્ગમાં જ્ઞાનને પ્રચાર વિશેષ છે. શ્વેતામ્બર ગૃહસ્થ વમાં દિગ મ્બર ગૃહસ્થ વર્ગ કરતાં જ્ઞાનપ્રચાર આછા જણુાય છે. મૂર્તિપૂજક અતિ ગૃહસ્થ વર્ગની સાથે સ્થાનવાસી ગૃહસ્થ વર્ગની જ્ઞાન સંબધી સરખા મણી કરીએ, તેા તેમાં બહુ ફેર પડી જાય તેમ નથી, મૂર્તિપૂજક શ્વેતામ્બર જૈનિયા અને

Page #254

માર્ચથી જુન ) ત્રણે સંપ્રદાયેની સ્થિતિને વત'
- બેસી શકે છે. એવો કે સ્થાનકવાસી જૈનિયાની વસતિનું પરિમાણ જોયું છે ત્યાં સુધી - ૧, ૧ ) ધ્યાનમાં રાખતાં, સ્થાનકવાસી ગૃહસ્થ વર્ગ ક. ખર મૂર્તિપૂજક સાધવ ને મોટે ભાગ રતાં મૂર્તિપૂજક ગૃહસ્થ થોડા અંશે કદાચ સ્થાનકવાસી કરતાં વધારે આ ક્રિયા સંબંધવધે તે વધે. બાકીવણે મોટા ફેર નથી જ- માં શિથિલ થઈ ગયો છે. હા, એટલું ખરું કે, શુ. જ્ઞાન સંબંધીની આ ત્રણે સંપ્રદાયની શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સ્થાનકવાસીઓ કરતાં સ્થિતિ પરસ્પરની સરખામણીએ છે. પરંતુ ત્રણે ચિવિષય જાણવામાં કંઇક વિશેષ અનુ. સંપ્રદાયમાંથી એકની એવી સ્થિતિ નથી કે, ભવી હશે, પરંતુ તેઓ શુચિવિષય કંઈક જૈન શિવાયનાં બીજાં દશના વિદ્વાન વર્ગ વધારે સારી રીતે જાણતાં છતાં, ચિ વિષય પર જ્ઞાન સંબંધી વિજય મેળવી તેઓને વ્યવહાર રીતે સાચવવામાં જોઈએ તેવા જાગૃત જેની બનાવી શકે, અથવા તે જતી નથી. કેટલાક તે તે બાબતમાં શિથિલ પણ વલણ પણ કરાવી શકે; કે જેવી રીતે
આ કરાવી શકે છે જેની ર જોવામાં આવે છે. શ્વેતામ્બર સ્થાનકવાસી હેમચંદ્રાચાર્યે ૩૩૦૦૦ બ્રાહ્મણને રન બના
શ્રાવક વર્ગ અને તામ્બર મૂર્તિપૂજક શ્રાવક વ્યા હતા. દિગમ્બરમાં તે સાધુ વર્ગને ઉત્સર્ગ. વર્ગની લગભગ સમાન સ્થિતિ છે. શ્વેતામ્બર પણે લોપ થઈ ગયું છે, એટલે તે વર્ગના
મતિ પૂજક શ્રાવક વર્ગ સૂચિ વિષયમાં વધારે
જાણકાર જણાય છે. સાધુઓ તરફથી તે જ્ઞાન ઉઘાતની આશાજ
હવે દ્રવ્ય વિધિઓના સંબંધમાં ત્રોની નહીં.
સરખામણી કરીએ. કવિધિ અર્થાત બાહ્ય હવે ચારિત્ર વિષય લઈએ. ચારિત્ર વિષય
કારણો અંતર કારણેને પ્રેરે એવાં તત્વો. એટલો મોટો છે કે જેની અંદર આ
અત્યારે સામાન્ય રીતે જોતાં દેશ દલનાદિ ખાં આચરણને વિષય આવી જાય છે. જેને
પ્રસંગો તેને દ્રવ્યવિધિઓ કહેવામાં આવે છે. શામક ચારિત્ર જૈનમાં કહેવામાં આવ્યું છે તે
આવી દ્રવિધિઓના સંબંધમાં જણાવવાનું ચારિત્ર તે શોધ્યું કવચિતજ નજરે પડે તેમ છે.
કે, સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયમાં તે તેવું કશું નિ. એટલે ઉત્તમ ચરિત્રના અતિશયથી શાસનનું પણ નથી. દિગમ્બર અને શ્વેતામ્બર દીપાવવાપણું સંભવતું જ નથી. અત્યારે લઈએ, તે બ્રાહ્ય ભવ્યતામાં શ્વેતામ્બરો દિગચારિત્રની પ્રવૃત્તિમાં જે હદ બંધાઈ ગયેલી અરજી કરતાં કેટલેક દરજજો વધી જાય તેમ જોવામાં આવે છે તે તો ક્રિયાકાંડજમી આવી છે. શ્વેતામ્બરો બ્રાહ્ય ભવ્યતા, અન્ય દશનામાં વસેલી જવામાં આવે છે. આ ક્રિયાકાંડના જૈનને પ્રભાવ બતાવવામાં ઉપકારક જણાય વિષયમાં ત્રણ સંપ્રદાયમાંથી કયે સંપ્રદાય છે. આત્મિક પ્રભાવ માટે દિગમ્બર વિધિઓ વધી જાય છે તે નક્કી કરવું ઘણું મુશ્કેલ લા ઉપકારક જણાય છે, ગે છે. પ્રથમ સાધુ વર્ગને લઈએ, તે દિગમ્બ આ પ્રકારે ત્રણે સંપ્રદાથેની સ્થિતિ છે. રાના સંબંધમાં તે એ માટે કાંઈ બોલવાનું જ છે આ ત્રણે સંપ્રદાથાની સ્થિતિ પરથી ભવિનથી, કેમકે સાધુ વગને લેપ છે. હવે તા- ધ્યનો વિચાર કરીએ. ભવિષ્યનો વિચાર કરતાં
મ્બર મૂર્તિપૂજક અને શ્વેતામ્બર સ્થાનક પહેલાં ભવિષ્ય કાળમાં ક્યાં તો સામે થઈ વાસીના સાધુ વર્ગની સરખામણી કરીએ, તે રેનમાર્ગને પ્રભાવ અને જૈનમાર્ગનું રક્ષણ તપશ્ચર્યાદિ ક્રિયાઓમાં અમારી માનીનતા પ્રમાણે કરવાનું છે તે જોવું પડશે. શ્વેતામ્બર પુર્તિ પૂજક કરતાં શ્વેતામ્બર સ્થાનક. અત્યારે હિંદમાં પાશ્ચાત્ય વિદ્યાને પ્રચાર વાસી વધી જાય તેમ છે. અમે જ્યાં સુધી થતો શરૂ થયા છે. આ પાશ્ચાત્ય વિદ્યાથી

Page #255

૨૪૬ સનાતન જિન.
[ માર્ચથી જુન. પ્રજેર વિશેષ છે. આ ત્રણે ચર્ધમાનતા થાય વિદ્યાના પ્રભાવ દ્વારાએ જગતનું આદિપણું એવ-તત્વોત. જાર છે. આ વાત હવે ટકી શકે એમ નથી. પ્રાણી ઉત્પત્તિ શાસ્ત્રીને છૂપી નથી. સર્વ કાઈ તે વાત જાણે છે; અને લઈને કાઈસ્ટનો જન્મ માત્ર માતા વડેજ થયોજાણતાં હોવાથી જ તે ન વધે તેટલા માટે છે એવી વાત ચલાવી લેવાય તેમ નથી. આ ધાર્મિક કેળવણી આપવાની જરૂર છે. એવી રીતે, એવી એવી ઘણી બાબત છે કે, જે ચળવળ દરેક ધર્મમાં ચાલી રહી છે. આવાં તો જરૂર હાલના વિદ્યા પ્રકાશ પછી બીલકુલ નભે ધરાવનારી વિદ્યાની સામે થઈ જૈનમાર્ગને પ્રભાવ તેમ નથી. આ કારણે ક્રિીઅન પ્રજાનો પાઅને જૈનમાર્ગનું રક્ષણ ત્રણે સંપ્રદાય કરી શકશે ચાત્ય વિદ્યા સામે પ્રયત્ન ખરી રીતે કાંઈ કે કેમ તે જોવાનું છે.
સાર્થક કરી શકે તેમ અમારું માનવું હતું જેઓને પાશ્ચાત્ય જડવાદને પરિચય હશે નથી,_ તેઓને જાણવામાં હશે કે, તેઓના સામ ક્રિશ્ચિયન ધર્મના આ ઉ૫ર કહ્યા જે સિદ્ધાંત સામે પૃથી ઉપરના ઘણા ધર્મો ટકી શકવાનો છે તેને લગતાં જે જે ધર્મનાં સિદ્ધાંતે છે તે સંભવ નથી. પાશ્ચાત્યવિધા (Science) ના તે ધમી તેના ગમે તેવા પ્રયત્નો છતાં, ચેકસ પ્રભાવ પછી ઘણાં ધર્મો ભયભિત થયા છે કે સમયે, કે જે સમયે વિદ્યા (Science)ના પ્રભાજેઓનું બળ હવે ચાલી શકશે નહીં. ક્રિશ્ચિ. વના પરિપાક થશે ત્યારે ટકી શકવાના નથી. યન ધર્મને આ ભય સાથી પ્રથમ લાગે છે. આ વાતની અત્યારે માનીનતા ઘણાની નહીં અને તે કારણે તેઓ ક્રિશ્ચિયન પ્રજાની અંદર થાય; પણ જેઓ પાશ્ચાત્ય વિદ્યા જે ધીમે પણ ધર્મશિક્ષણ રાજ્યના આશ્રય હેઠળ અપાવવાની
સંગીને પ્રચાર કરતી જાય છે તેનું અવલોકન લડત ચલાવે છે; એમ સમજીને કે જે ધર્મના કરતા રહેશે, તેને વહેલી મેડી પ્રતિતિ થયા સંસ્કારો પ્રથમથી થઈ. ગયા હોય, તે તેથી
વિના નહી રહે, પ્રજાના મનનું બંધારણ ધાર્મિક સંસ્કારોવાળું
પૃથ્વી ઉપર એવા ઘણા થોડાજ ધર્મો
અસ્તિત્વ ધરાવે છે કે, જે એક આત્માની બંધાઈ જાય છે, અને એક વખત ચોકસ બંધારણમાં આવી ગયું, તે પછી જડવાદની
બાબત વિના બીજી બધી રીતે પાશ્ચાત્ય
વિદ્યાની સાથે બંધબેસ્તા થતા હોય. આવા અસર એકાએક અસર કરી શકે નહી. પણ જાજ ધર્મોમાંને એક જૈન ધર્મ ૫ણ છે. આ તેઓની માનીનતા ભૂલભરેલી છે; કેમકે
' પાશ્ચાત્ય વિદ્યાનું એક એવું માનવું છે ક્રિશ્ચીયન ધર્મનાં જે જે સિદ્ધાંત છે તે
કે, જગતને કર્તા કોઈ નથી, અથવા કર્તા વાસ્તવિક રીતે એટલા તકલાદી છે કે, ગમે તે
ઈશ્વર જેવું કોઈ તત્વ નથી. જૈનને પણ વા પ્રયત્ન છતાં ટકી શકવા મુશ્કેલ. દાખલા
આજ સિદ્ધાંત છે. પાશ્ચાત્ય વિદ્યાનું એમ તરીકે, ઈશ્વરનું હેવાપણું, તેનું કર્તાપણું, માનવું થયું છે કે, જગત અનાદિનું છે, અને જગતનું આદિપણું, ક્રાઈસ્ટને પિતા વિના માત્ર જૈન આ મુખ્ય સિદ્ધાંત વિખ્યાત છે. માતાથી જન્મ એ આદિ, બાબતો વાસ્તવિક પૃથ્વીકાયાદિ નિઓમાં જીવનું અસ્તિત્વ હવે રીતે કલ્પિત છતાં તેને સત્યરૂપ ગણાવવાનો પાશ્ચાત્ય વિદ્યા શોધતી થઈ છે. જેનની આ પ્રયત્ન ગમે તેવો બળવાન હોય છતાં, કદી શેધ તે પ્રાચીનમાં પ્રાચીન છે. સ્વભાવથી આ પણ નભી શકે તેમ નથી. વિદ્યા (Science) બધું છે એવી માનીનતા હવે પાશ્ચાત્ય વિદ્યાની ના પ્રભાવ પછી કર્તા ઇશ્વર જેવું તત્વ કોઈ થવા લાગી છે. જેનો સ્વભાવવાદને અગ્ર રીતે પણ સિદ્ધ થઈ શકે એમ નથી. ભુસ્તર ગણીય પદ આપે છે. આ રીતે આવી અનેક

Page #256

૨૪૯
માર્ચથી જીન) ગણે સંપ્રદાયની સ્થિતિને વરે. બાબત છે કે, જે પાશ્ચાત્ય વિદ્યા અને જેનને અસરકારક રીતે બેસી શકે છે. એવો કો સમ્મત હોય.
આકાર છે કે જેની અંદર ઉછરતી પ્રજા પાશ્ચાત્ય વિદ્યા અને જૈનમાં મુખ્ય ભેદ એ આવી સ્થિતિ ગ્રહણ કરે છે? એ આકાર એ પડે છે કે, પાશ્ચાત્ય વિદ્યા જડવાદ આત્માનું છે કે, એવા જડવાડની સામે રક્ષણ કરી શકે હોવાપણું તથા તેને કર્મને સંબંધ, એ એવા સંજોગોમાં જેઓ જવાબદાર છે એવા આદિ જે ભેદ માનતી નથી; જ્યારે જેને માને ધર્મ ઉપદેશ તરફથી તેને મુકવામાં આવતાં છે. એટલે વાસ્તવિક રીતે પાશ્ચાત્ય વિદ્યા અને નથી; એટલે કે જે પ્રકારનું ધર્મશ્રદ્ધાનના જેનની વચ્ચે આ આત્માને વિષય સંબંધી તત્વનું સિંચન તેમાં કરવું જોઈએ તે પ્રકાલડત છે. આ લડતમાં કોણુ જય મેળવી શકે રનું સિંચન થતું નથી. ધર્મોપદેશકો તરતેવી સ્થિતિમાં છે તેના ઉપર જૈનના પ્રભા ફથી જે આવું સિંચન થતું ન હોય, વન તેમજ જૈનના રક્ષણને આધાર છે. તે તેમાં તેઓને પ્રત્યક્ષ દેવ નથી; કેમકે
ઉપર કહી જવામાં આવ્યું છે કે, જેન- તેઓ બિચારા પોતે જ એવા સંજોગે ધર્મનો પ્રભાવ એટલે અન્ય દશનો ઉપર માં મૂકાયેલા છે કે, આવું તત્તસિંચનનું કાર્ય જૈનધર્મની પ્રમા પાડવી; અને જૈનશાસનનું કરવાની સ્મૃદ્ધિ મેળવી શક્યા નથી; અર્થાત રક્ષણ એટલે જૈનને માનનાર પ્રજામાં તેની તેઓ એવા જ્ઞાનાદિ અતિશય સહિત નથી કે, સ્થિતિ ટાળી રાખવી. આ પ્રભાવ પાવાન આવું તસિંચન કરી શકે. એક તરફથી અને રક્ષણ કરવાનું કામ ભવિષ્યમાં કાના શીર આ કારણ છે, અને બીજી તરફથી પાશ્ચાત્ય ઉપર આવી પડશે એ બાબતનો વિચાર કરતાં
વિદ્યા એવા પ્રકારે પોતાનું શિક્ષણ આપે છે જણાશે કે, તે કામ ભવિષ્યની જૈન પ્રજાના
કે, જે જીવને મિથા તવના કારણે અનાદિથી
પ્રિય છે; એટલે પાશ્ચાત્ય વિદ્યાના શિક્ષણનું શીર ઉપર આવવાનું. હવે ભવિષ્યની પ્રજા
ફળ સંસારિક વૈભવ ખીલવવાનું છે, કે જે એવી સ્થિતિમાં મૂકાય તેવા સંજોગો છે કે
વૈભવ જીવને મિથાતત્વના હેતુઓ અનાદિથી નહીં તે જોવાનું રહે છે.
રૂચીકર છે. કેઈ અસમાની સુલતાની થાય તે જુદી
આવી સ્થિતિમાં જે ઉછરતી અથવા ભ. વાત; બાકી અત્યારના સંજોગે જોતાં એટલું
વિષ્યની પ્રજા છે તેણે પાશ્ચાત્ય વિદ્યાની સાથે તે જણાય છે કે, જે દ્વારાએ પાશ્ચાત્ય વિદ્યા આમા સંબંધી વિષયની લડત કરી તેમાં વાળી કેળવણી અપાય છે તે રાજય અમલની જય મેળવી ધર્મને પ્રભાવ અને શાસનનું સ્થિતિ છે ત્યાં સુધી ભવિષ્યની પ્રજાને તે
રક્ષણ કરવાનું છે તે બનવું સંભવિત છે કે કેમ ? પાશ્ચાત્ય વિદ્યા આશ્રીત કેળવણી લેવી પડશે. અમારી માનીનતા એવી છે કે તેમ ઘણું કરીને આ વાત સિદ્ધ કરવાની જરૂર નથી, કેમકે એ બનવું સંભવિત નથી. આ વાતને નિર્ણય સર્વ કેપનો અનુભવ છે.
કરવા માટે અવિભકત જૈન ધર્મ હોય તે હજી પાશ્ચાત્યા કેળવણીનું આટલું બધું જોર તેના સંજોગોનો વિચાર કરત; પરંતુ અવિભવધ્યું નથી છતાં અત્યારથી જ જે ફરિયાદ કત તો નથી એટલે વિભક્ત થઈ ગયેલો એ પ્રવૃત્ત થઈ છે કે, પાશ્ચાત્ય કેળવણથી ઉછરતી વેતામ્બર મન્તપુજક, તામ્બર સ્થાનકવાસી પ્રજામાં નાસ્તિક્ય ભાવ ઉત્પન્ન થાય છેઅથવા અને દિગમ્બર પ્રત્યેકને જુદે જુદે વિચાર થતો જાય છે; એ એમ બતાવે છે કે, ઉછે. કરવા પડશે. રતી પ્રજા કોઈ એવા આકારમાં મૂકાઈ છે કે ભવિષ્યની પ્રજાને પાશ્ચાત્ય વિદ્યાને વશ તેના મન ઉપર પાશ્ચાત્ય કેળવણીના સંસ્કાર થઈ જતાં અટકાવવાનું કામ પ્રત્યેક સંપ્રદાયના

Page #257

સનાતન જૈન.
[ માર્ચથી જુન. ધર્મપ્રચારકોનું છે, અને તે કામ તે બે રસ્તા. હવે ચારિત્રદ્વારા દિગમ્બર શ્રાવક વર્ગ, ભદ્વારાએ પાર ઉતારી શકે. એ બે રસ્તા તે વિષ્યની પ્રજા પર છાપ પાડી શકે એમ છે કે જ્ઞાન અને ચારિત્ર સંબંધી છે.
નહીં તે જોઈએ. જેને આત્મિક ચારિત્ર કહેશરૂઆતમાં આ ત્રણ સંપ્રદાયના ધર્મપ્ર. વામાં આવે છે એવાં આમિક ચારિત્રવાના ચાર એવા સાધુ અને શ્રાવક સમુદાયની પુરૂવો તે સર્વત્ર વિરલજ છે; એટલે દિગમ્બર જ્ઞાન અને ચારિત્ર સંબંધી સ્થિતિ વર્તમાનમાં માં પણ વિરલ હોય તે તેમાં કાંઈ આશ્ચર્ય કેવી છે તે કહી ગયા છીએ. આ જે કહી નથી. એમ માની લઈએ છીએ કે, એવા જવામાં આવેલી સ્થિતિ તેનો ઉપયોગ અડી વિરલ પુરૂષો છે. ગૃહસ્થ વર્ગને સંસાર પરિચય કરવો પડશે,
રહે એટલે ગમે તેવા ઉત્તમ ચારિત્રધારીએ પ્રથમ દિગમ્બર લઈ, એકાંત દિગમ્બર હોય, છતાં જગત જીવોની એવી પ્રકૃતિ પડી દશા ખા કાળને બહુધા પ્રતિકુળ હોવાથી તેમાંથી ગઈ છે કે, એવા ચારિત્રધારી પર એસ ઉપદેશક એવા ત્યાગી મહાત્માઓ ઉત્પન્ન થતા નથી. દરજે સંસારના પરિચયી ગૃહસ્થના ચારિત્રની એમ કહીએ કે તેને લગભગ સર્વથા લેપ છે અસર ચેકસ હદે થઈ શકે છે. અર્થાત જેવી તે તેમાં કોઈ પણ અઘટિત નથી; એટલે ત્યાગી પુરૂષને ચારિત્રની અસર થઈ શકે છે, ધર્મપ્રચારના કાર્યની તેના તરફથી તે કિંચિત તેવી અસર ગૃહસ્થની થઈ શક્તી નથી. આમ માત્ર પણ આશા નહીં. જે સાધુ વર્ગને જ હોવાથી પાશ્ચાત્ય સંસ્કારો પાળનાર એવી ભલોપ છે તે પછી તેને તરફથી જ્ઞાનધારાએ વિષ્યની પ્રજા ઉપર ગૃહસ્થવર્ગ ચારિત્રધારા જે ધર્મપ્રચારને સંભવ નથી; તેમ ચારિત્રદ્વારા ધર્મની અસર કરી શકે તે એવી ન કહેવાય કે જે પણ કયાંથી હોય? કેટલીક વખત એવું બને જે પાશ્ચાત્ય વિદ્યાદ્વારા મળતી વૈભવિક શિક્ષણ છે કે, જ્ઞાન ભલે ઓછું હોય, પણ ઉત્તમ વીત- ઉપર અસર કરી શકે; અને ધારો કે કેટલેક રાગ ભાવ દર્શાવનારું ચારિત્ર હોય તો તે ચારિક અંશે કરી શકે. તોપણ એવા ઉત્તમ આત્મિક ત્રધારા પણ સમાજ ઉપર કેટલીક અસર થઈ કે ચારિત્રધારી ગૃહસ્થની એટલી મોટી સંખ્યા છે; અર્થાત ચારિત્રદ્વારા ધર્મપ્રચાર થઈ શકે છે.
ન મળે કે જે ભવિષ્યની પ્રજાને પોતાના કા- દિગમ્બર સાધુવર્ગના લોપના કારણે ચારિત્ર કે
બુમાં રાખવાનું સામર્થ્યવાન હોય. જ્ઞાન બંને દ્વારાએ સાધુવર્ગ તરફના ધમપ્રચારનો તે સંભવ જ નથી. હવે રહ્યા તેને શ્રાવક
ચારિત્રનું એક અંગ ક્રિયાકાંડને વિષયને , વગે. સાધુવર્ગના અભાવે શ્રાવકવર્ગમાં સ્વાશ્રયનું
આપણે ખાસ બાબત તરીકે ચર્ચીશું. દિગતત્વ દિગમ્બરમાં સારું રહેલું જોવામાં આવે
અને ક્રિયાકાંડને વિષય, ઝાઝે બાહ્ય દ, અને તે કારણે શ્રાવક વર્ગમાં કેટલાક એવા આડમ્બરવાળા નથી એટલે પાશ્ચાત્ય વિદ્યાને મનુષ્ય મળી સૂકે છે કે જે જ્ઞાનના ઠીક પરિ. અનુસરનારાઓને તે, તામ્બરોના કરતાં ચયવાળા છે. આવાં મનુષ્ય દિગમ્બર શ્રાવક વધારે અનુકૂળ પડે તેમ છે; પરંતુ થોડીઘણી વર્ગમાંથી મળી શકે તેમ છે, છતાં તેઓનું પણ અસર કરી શકે તેવું ધર્મવૃત્તિનું સિંચન, જ્ઞાન સામ એકપક્ષી છે, એટલે કે તે જેવું શ્વેતામ્બરે પિતાના ત્યાગી ઉપદેશોપાશ્ચાત્ય વિદ્યાને સારી રીતે જાણનાર નથી- દ્વારા કરી શકે તેવી સ્થિતિમાં છે તેવી સ્થિએટલે તેમાં ઉછરતી ભવિષ્યની જેન પ્રજાને તિમાં દિગમ્બરે, સાધના અભાવે નહીં હોવાથી પાશ્ચાત્ય વિઃ કરતાં જૈન વિદ્યામાં વિશેષતા છે બાહ્ય આડમ્બર રહિતને ક્રિયાકાંડ દિગમ્બરમાં એવી અસર કરાવી શકે તેવી સ્થિતિમાં નથી. હોવા છતાં તે બહુ કાર્યકારી ન થઈ શકે,

Page #258

માચથ જીન) ત્રણે સંપ્રદાયની સ્થિતિને વરે.
૨૫૦ હવે વેતામ્બર મૂર્તિ પૂજક લઈએ. તેઓ એક બહુ જ્ઞાન સહિત નહીં એવા ત્યાગી જ્ઞાન અને ચારિત્રધારા ધર્મઅસર કેવી કરી શકે હશે, અને તે ઉપદે કરી શકવાની સ્થિતિમાં તેમ છે તે જોઈએ. શરૂઆતમાં કહી જવામાં નહીં હોય, છતાં જે તેને લય ત્યાગ, વૈરાઆવ્યું છે કે, તામ્બર મૂર્તિપૂજક સાધવર્ગ ગ્યમાં વિશેષ હશે તે તેની અસર સમાજ સ્થાનકવાસી કરતાં જ્ઞાનની અપેક્ષાએ કેટલેક ઉપર થશે; કેમકે તે ન બોલવા છતાં વર્તન અંશે વધી જાય તેમ છે, એટલે તેઓ સ્થા- સારું કરી દેખાડે છે. આ કારણથી ગમે તેવા નકવાસી કરતાં પોતાના ભવિષ્યના ઉછરતા ચારિત્રધારી શ્રાવકે દિગમ્બરોમાં હોય, તે સમૂહ ઉપર થોડે અંશે પણ વધારે ધર્મઅસર પણ જે તેવાજ ચારિત્રધારી સાધુઓ વેતાકરી શકે તેવી સ્થિતિમાં છે; છતાં એટલું ખરોમાં હશે, તે તે વધારે અસર કરી શકહેવું જોઈએ કે તેઓનું જ્ઞાન બળ ઘણું કરી કશે. વેતામ્બરોની આવી સ્થિતિ થોડે અંશે એવું નથી કે, જે સંપૂર્ણપણે પાશ્ચાત્યવિવાના ભેગવવાને ભાગ્યશાળી, દિગમ્બરની અપેક્ષાએ બળથી વિમુખ કરાવી શકે, અર્થાત એટલી ગણી શકાય. અમે જેમ વેતામ્બર મૂર્તિપુજધર્મ અસર કરી શકે તેવી સ્થિતિમાં વેતામ્બર કના સાધુ વર્ગની આ અપેક્ષાએ વિશેષતા બતામાત્તપૂજક સાધુવર્ગ નથી. ચારિત્રદ્રારાએ - વી, તેમ તેની એક નબળી બાજુ પણ બતાવ્યા તામ્બર મૂર્તિપૂજક સાધવર્ગ કેવી અસર કરી વિના અમને છૂટકે નથી. મૂર્તિપૂજક મહેતાશકે તેમ છે તેને વિચાર કરતાં એમ લાગે છે અરના સાધુ વર્ગમાં જે કહેવા માત્ર સાધુરૂપે કે, જેવી શચિ વેતામ્બર મૂર્તિપૂજકના સા. હશે તેઓ સમાજ ઉપર ધમ અસર કરાવવી ધુઓ જાણે છે, તેવી ચિપૂર્વક જે સ્થાનક. તે દુર રહી પરંતુ ઉલ ટી વિમુખ અસર નીપવાસી ધર્મગુરુઓ પિતાનું ચારિત્ર પાલન કરતાં
જાવવાનું કામ પણ કરતા નહીં હોય એમ નથી.
હવે શ્રાવક વર્ગ લઈએ. ત્રણે સંપ્રદાયના હોય, તો વેતામ્બર મૂર્તિપૂજકના કરતાં,
શ્રાવક વર્ગની સરખામણી અમે ઉપર આપી વધારે અસર નીપજાવી શકે, કારણ કે મૂર્તિ
ગયા છઈએ. દિગમ્બર કરતાં કોઈ અંશે કદાચ પૂજક તામ્બરના સાધુ શુચિને વિષય
વધતા હોય તે ભલે, બાકી સ્થાનક્વાસી છે વધારે સારી રીતે જાણતાં છતાં, ચારિત્ર પાલનમાં
સરખામણીએ તો બહુ જ થોડા અંશ જ્ઞાન સ્થાનકવાસી કરતાં વધારે શિથિલ હોવા સંભવે
સંબંધમાં વધતા હોય તે ના કહેવાય નહીં, છે. આ વાત બાહ્ય ચારિત્રને અંગે કહી. આત્મિક આ શ્રાવક વર્ગ એવા જ્ઞાન કે ચારિત્ર વિષયક
આ શ્રાવક વર્ગ એવા નામ છે ચારિત્ર તે સાધુઓમાં પણ વિરલ સ્થળોએજ અતિશય સહિત નથી કે, જે ઉછરતી પ્રજાના હશે. છતાં એટલું પણ આત્મિક ચરિત્ર સાધુ મન ઉપર પડતી પાશ્ચાત્યવિદ્યાની છાપ એમાં હોય, તે તે ગૃહસ્થના કરતાં વધારે રોકી શકે. સારી અસર કરી શકે છે. અમારા આ અભિ- ક્રિયાકાંડનાવિષય પર આવતાં અમારે જણાવવું પ્રાયને ખ્યાલ આ ઉપરથી આવી શકશે. એક જોઈએ કે તેઓએ જે બાહ્ય આડઅર વધારી દીધો વિદ્વાન ગુહસ્થ હોય, પણ તે સંસારમાં રહી છે તે પાશ્ચાત્ય વિદ્યાના સંસ્કારીઓને ધર્મ અસર ધર્મ સંબંધી અને ખાસ કારણ સંસારના ઉપજાવવામાં બહુ સહાયક નથી; કેટલીક વખતે ક્ષણિકપણે માટે જે ઉપદેશ કરતા હશે તે તેને વિપરીત અસર પણ કરાવે છે કે આમાં જ તેની અસર સમાજ ઉપર નહીં થાય. કેમ કે મેં ધર્મ આવી રહ્યા છે? આમ છતાં અમારે સમાજને તેને ઉપદેશ અને તેનું વર્તન બને કહેવું જોઈએ કે, સ્થાનકવાસીઓ કરતાં કરતાજુદાં લાગે છે, પરંતુ આજ જગાએ જે ખર મૂર્તિપૂજકેને બાહ્ય ક્રિયાની એક વિધિ

Page #259

૨૫૨
સનાતન જેન.
[માર્ચથી જુન. પ્રતિમા પૂજન-ઉપકારનું કારણ થાય છે. જે દ્રવ્ય ક્રિયાનું પ્રરૂપણ નથી કે, જે દ્વારા તેઓ રીતે ઉપકારનું કારણ થાય છે તે રીત એ છે બાળવયમાંથી બચ્ચાંઓને વિષે ધર્મ સંસ્કાર કે, પ્રતિમા પૂજનાદિને નાનપણમાં જે ક્રિયાઓને ઉપન્ન કરી શકે; કે જે સંસ્કાર શ્વેતામ્બર અભ્યાસ અને પરિચય થઈ જાય છે તેથી મૃત્તિપૂજકને કોઈ અંશે પાશ્ચાત્ય જડવાદ સામે ધર્મને ચેકસ અંકુરે તેમાં સ્વાભાવિક રીતે રક્ષણ આપે છે એમ અમે શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂ. થઈ જાય છે. આ રીતે જે ધર્મને ચેકર અંકુ જકની સ્થિતિ બતાવતાં કહ્યું છે. દ્રવ્યકિપામાં રો દાખલ થઈ જાય છે તેથી કેટલીક વખતે મૃત્તિ પૂજનને પણ સમાવેશ થાય છે. મૂત્તિ. પાશ્ચાત્ય કેતવણી લેતાં છતાં તે કેળવણીની પૂજા જે પ્રકારે જેન શિવાયના માર્ગે સ્વીકારે અસર. જેવી બાવા ક્રિયા ન કરનાર એવા છે તે મૂર્તિપૂજા પ્રત્યે પાશ્ચાત્ય વિદ્યાના સં. સ્થાનકવાસીઓ ઉપર થઈ જાય છે તેનાં કરતાં સ્કાર પામેલા મનુષ્યોને અભાવ છે; કેમકે ઘણી ઓછી થવા પામે છે. કેટલાક દાખલામાં તેઓ જે આશયમાં Idolatory (મૂર્તિપૂજા) તે નથી થતી એમ પણ જોવામાં આવ્યું છે. સમજે છે તે મૂર્તિ પૂજાને તેઓ દેશ પ્રત્યે હવે સ્થાનકવાસીઓ લઈએ. સ્થાનકવાસી
એક પ્રકારનો શ્રાપ (curse) કહે છે. આવા સંપ્રદાયનું બંધારણ કોઈ એવા સંજોગોમાં
મનુષ્યોને જેલમાં પ્રતિમા પૂજનથી કે વીતમૂકાઈને થયેલું જોવામાં આવે છે કે, તેમાં રાગ ભાવ ઉત્પન્ન કરાવવાનું તત્વ રહ્યું છે જ્ઞાનને પ્રચાર, બીજા અને સંપ્રદાયોની સર- તેની ખબર નહી હોવાથી જૈનના પ્રતિમાપૂજનને ખામણીએ ઘણો ઓછો રહે છે. તેઓને
પણ Idolatory ના આશયમાં સમજી કામ સાધુ વર્મ જ્ઞાન સંપત્તિનાં સંબંધમાં ઘણો
લે છે. જ્યાં સુધી જૈનના પ્રતિમાપૂજનને પણ પછાત છે એમ ખુદ તેને શ્રાવક સમુદાય દ Idolatory ના બાશયમાં સમજવામાં આ કરે છે. તેઓમાં “સાધુ શાળા ” અથવા તેવા
વશે, પણ તેના ખરા સ્વરૂપને સમજવામાં નહીં પ્રકારની ટ્રેનિંગ સ્કૂલ કાઢવા માટે જે હીલચાલ
આવે ત્યાં સુધી જેના પ્રતિમાપૂજન પ્રત્યે ચાલે છે આવી શાળા કાંઈ ફળદાયક થવાને
પાશ્ચાત્ય જડવાદના સંસ્કાર પામતાં જૈનો–ભલે જો કે ઘણો ઓછો સંભવ છે તે વાતજ એમ
પછી તે મૂર્તિપૂજક શ્વેતામ્બર જંપ્રદાયમાં પૂરવાર કરે છે. સાધુવર્ગ-જ્ઞાન સંપત્તિમાં ઘણે
જન્મલા હે, કે દિગમ્બર અથવા સ્થાનકવાસી પછાત છે; અને જે પછાત છે તે તેઓ
સંપ્રદાયમાં જન્મેલ હો–માહાન્ય બુદ્ધિથી પાશ્ચાત્ય જડવાદ અટકાવવા માટે સમર્થ કેમ
નહીં જુએ; અને તેમ નહી જેવાથી ધર્મના ગણાય? વળી જેને સાધુ વર્ગ જ્ઞાન સામર્થ્ય
અંકુર ઉત્પન્ન થવાનું ના એક કારણ તેટલા માં પછાત હોય તેના શ્રાવક વર્ગને સ્વાભાવિક
વખત માટે નિરૂપવેગી જેવું થશે; અને તેમ
થવાથી પાશ્ચાત્ય જડવાદ સામે તેટલે અંશે રક્ષણ રીતે, સાધુ વર્ગના કરતાં વિશેષ પછાત ગણુ
થતું અટકશે. જોઈએ. આ કારણથી પાશ્ચાત્ય જડવાદના
આ રીતે ત્રણ સંપ્રદાયની સ્થિતિ છે. અનિષ્ઠ પરિણાનો સામે, શ્રાવક વર્ગ પણુ, આવી સ્થિતિમાં મુકાયેલી ત્રણે સંપ્રદાયની ઉછસ્થાનકવાસીઓમાં રક્ષણ આપી શકે તેમ નથી. રતી અથવા ભવિષ્યની પ્રજા પાશ્ચાત્ય જડવા
સ્થાનકવાસીઓને ક્રિયાકાંડના પર ખાવતાં દની સામે પોતાનું રક્ષણ કરી શકશે અમારે કહેવું જોઇએ કે, તેઓ ઉપવાસાદિ કે કેમ એ મોટો સવાલ છે. અત્યારે તપશ્ચયીઓ કરે છે તે સિવાય તેઓને વિષે થતા કે જ્યારે હજી પાશ્ચાત્ય જડવાદનું
અરમૂર્તિપૂજક અને દિગમ્બરની પેઠે કોઈ પણ એટલું બધું પ્રબળ વળ્યું નથી, ત્યારથી જ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #260

૨૫૩
માર્ચથી જુન) ગણે સંપ્રદાયની સ્થિતિને વરે. અંગ્રેજી કેળવણી લીધેલો વર્ગ નસ્તિક થઈ રિયય વારસો રાખવાનો થોડેઘણે પણ જાય છે એવી બુમ ચાલે છે, અને તેથી રહ્યા છે. એટલે ભવિષ્યની પ્રજાને 'જ્ઞાન તેનાથી કેમ રક્ષણ આપવું એ સંબંધી ચળવળ સંબંધમાં બીજા બે સંપ્રદાયો કરતાં ચાલે છે, પરંતુ કોઈ એવાં બળવાન સાધનો વિશેષ દેરી શકશે, વળી તેમાં જે શોધી કઢાતાં નથી કે જે તેમ રક્ષણ આપી દ્રક્રિયા ઉપર ભાર મુક્યો છે તે કારણશકે, તે પછી જ્યારે પાશ્ચાત્ય જડવાદ પોતાનું થી તેમાં ભકિત અને શ્રદ્ધાનાં તો બીજા બળ વિશેષપણે વધારશે ત્યારે સ્થિતિ કેવી થવી એ સંપ્રદાય કરતાં વિશેષ પ્રyલ રહે છે, એટલે જોઈએ એ વિચાર કરતાં વિચારવાનને તે કારણથી પણ ધર્મ પ્રત્યે વિશેષ આસ્થા રહેતાં જણાવું જોઈએ કે, હમણાં જે સ્થિતિ છે પાશ્ચાત્ય જડવાદને પ્રવેશ બીજા બે કરતાં તેના કરતાં વિશેષ નિર્બળ થશે, અર્થાત મોડે થાય; અથવા ધીમે ધીમે થાય; વળી પાશ્ચાત્ય જડવાદ સામે ભવિષ્યની જૈનના ત્રણે પ્રતિમા પૂજનમાં બાહ્ય આડઅર વિશેષ છતાં સંપ્રદાયની પ્રજા રક્ષણ મેળવી શકે એવા તેને બાળપણથી જ પરિચય રહ્યા એટલે પણ સંજોગે. અત્યારે તે જોવામાં આવતા નથી. જે ધમની આસ્થાના અંકુરે બાળપણથી જ તેમાં પોતે પાશ્ચાત્ય જડવાદ સામે રક્ષણ મેળવી શકે જન્મ પામતા હોવાથી પાશ્ચાત્ય જડવાદ એકાએક એવી સ્થિતિમાં નથી, તે પછી એ પ્રશ્ન જ દાખલ ન થઈ શકે. દિગમ્બરમાં સાધુવગે ક્યાં રહે છે, ભવિષ્યની જેન પ્રજા પાશ્ચાત્ય ઉપદેશક ન હોઈ તેના તરફથી ધર્મના ઉપજડવાદ ઉપર આત્મવાદનો જય મેળવી શકે? દેશનો લાભ તેની ભવિષ્યની પ્રજાને મળવાનો
અમે આ વિષયને મથાળે એમ જ પૂછયું નહીં. સાધુવર્ગના અભાવે, શ્રાવક વર્ગને છે કે, પહેલી અસર જૈનતા કયા સંપ્રદાય પોતાના બળ અને અવલંબન ઉપર ઉભા રહેવાનું પ્રત્યે થશે, તેને ઉત્તર આ પ્રમાણે છે. ઉપર
રહ્યું એટલે સ્વબળ અને સ્વાવલંબન ત ત્રણે સંપ્રદાયની જે પ્રમાણે જ્ઞાન અને
એવાં છે કે, અવશ્ય તે પોતાનું હિત સંભાચારિત્રના સંબંધમાં સ્થિતિ છે તે અનુક્રમમાં ળવાનું છવને પ્રેરે છે. આ તત્વના કારણે ભવિષ્યમાં જેનના સંપ્રદાય ઉપર અસર થશે. જ્ઞાન સંપતિ દિગમ્બરમાં ઠીક રહેવાને સંભવ અમારા અવલોકન પ્રમાણે દિગમ્બરો અને છે; અને તેથી ધર્મ પ્રત્યે શ્રદ્ધા તેઓમાં રહેવાને સ્થાનકવાસીઓ કરતાં મૂર્તિપૂજક જૈવેતામ્બરોને હેતુ ગણાય. અમારે કહેવું જોઈએ કે, દિગમ્બપાશ્ચાત્ય જડવાદથી સૈથી છેલ્લું સહન કરવું રોમાં સ્વબળ અને સ્વાવલંબનના તો છતાં, પડશે. સ્થાનકવાસીઓ અને દિગમ્બરોમાં દિગ- ત્યાગી ઉપદેશક વર્ગની ગેરહાજરીનું તત્વ અને પછી અસર સહન કરવી પડશે, અર્થાત એટલી બધી અસર કરી શકે તેમ છે કે, એ આ અનુક્રમે સહન કરવું પડશે,–પ્રથમ સ્થા- ભય પણ તેઓએ રાખવો જોઈએ કે, સ્થાનક નકવાસીને, પછી દિગમ્બરોને અને ત્યાર વાસીઓ કરતાં પણ તેને કદાચ પહેલું પણ બાદ મૂર્તિપૂજક શ્વેતામ્બરને સૈથી સહન કરવું પડે. સ્વબળ અને સ્વાવલંબનનાં છેલ્લું સહન કરવું પડશે તેવાં કારણે તત્વોની સાથે તેઓમાં હાલના કામને અનુકુળ તેની પાસે છે. તેઓને વિષે ધર્મગુરૂઓ પડે એવી તેઓમાં દ્રવ્ય ક્રિયા હોવાથી તેઓને પ્રમાણુ સ્થાનકવાસીઓ કરતાં ઓછું છતાં, વિષે ધમ પ્રતિ શ્રદ્ધા રહેવાનાં સારાં કારણે છે. તેમજ ચારિત્રવિષયમાં બહુ તીવ્ર ન છતાં જ્ઞાન દ્રક્રિયા બાલપણથી જ ધર્મ સંસ્કાર દાખલ કરી સંપત્તિમાં કંઈક દઢ હોવાથી, તેમજ નાનપ- શકે છે, એ વાત તેઓના લાભમાં સારી રીતે

Page #261

૨૫૪ સનાતન જન.
[ માર્ચથી જુન. જાય છે. આવી સ્થિતિમાં મુકાયેલા દિગમ્બરોને બાળપણમાં ધર્મસંસ્કારો પાયા વિના પહે પાશ્ચાત્ય જડવાદથી સ્થાનકવાસી અને મૂર્તિપૂજક લેથી પાશ્ચાત્ય કેળવણીના ધોરણ ઉપર વિચા. વેતામ્બરોમાં મૂર્તિપૂજક ભવેતામ્બરોને પહેલાં ૨.નું બંધારણ તેમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાર સહન કરવું પડશે અને સ્થાનકવાસીને પછી બાદ અંગ્રેજી કેળવણી લેતાં યુનિવર્સિટિના
શિક્ષણ પયત ધર્મ સંસ્કારો પામવાની પણ સહન કરવું પડશે એમ અમને લાગે છે. તે પણ
બીજી કઈ તક નથી. આ કારણથી તેમાં દિગમ્બરોએ ત્યાગી ઉપદેશકની ગેરહાજરીના તવ ભક્તિ અને આસ્થાના તત્વોની ઉત્પત્તિ થવાને ને માટે ઘણુંજ સંભાળવાનું છે. જે સંભાળવામાં સંભવ છે. એક તરફથી આ કારણ અને નહીં આવે, અને સ્વબળ અને સ્વાવલ બનના બીજી તરફથી તેઓના ધર્મગુરૂઓનું જ્ઞાન તો પ્રત્યે ઉપેક્ષા થઈ, તો સ્થાનકવાસીઓ અતિશય એટલું બધું સબળ નથી કે તેઓ પહેલાં તેઓએ સહન કરવાનો વખત પણ તરફથી પાશ્ચાત્ય કેળવણી પામતી ઉછરતી પ્રઆવી ન પહોંચે એમ ન કહેવાય.
જાની ઉપર જોઈએ તેવી છાપ પડી શકે; એ. મૂર્તિપૂજક શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બર ટલે આવશ્યક રીતે તેઓમાં ધર્મપ્રતિ જોઈએ સંપ્રદાયની પહેલાં સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયે સહન તેવી અભિરૂચિ, ઉત્પન્ન ન થતાં પાશ્ચાત્ય જડકરવું પડશે એમ અમને લાગે છે. દિગમ્બર વાદની અસર તેઓ પ્રત્યે થવી જોઈએ તેમ અને મૂર્તિપૂજક શ્વેતામ્બરોના કરતાં સ્થાનક- થાય છે. આ વાત અત્યારે પણ ત્રણે સંપ્રવાસી સંપ્રદાયમાં સાધુઓની સંખ્યા ઘણી દાયોની ઉછરતી પ્રજાનાં ધાર્મિક વલણની સરમોટી છે; તેમ તેઓ તપશ્ચર્યાદિ કઠન ક્રિયાઓ ખામણી કરવામાં આવશે, તે સત્ય છે એમ સારી રીતે કરે છે એટલે એકવીશી પહેલાં જણાશે. સુધી તે તેમાં પોતાના સંપ્રદાય પ્રત્યે સારે આ વિષય પૂર્ણ કરતાં અમારે જણું થવું ભાવ રખાવી શકવાનાં નિમિત્ત થતાં હતાં જઈએ કે, અમોએ આ ત્રણે સંપ્રદાયોની પરંતુ તેમાં જ્ઞાન સંપત્તિ વારસારૂ પેજ સ્થિતિનું સ્વરૂપ નિષ્પક્ષપાત બુદ્ધિએ લખ્યું ઘણી ઓછી હોવાને લીધે તેમજ આગળ
છે. હા, એટલું જોવામાં આવશે, કોઈ બાબત જેટલું તપશ્ચર્યાદિનું મહમ્ય, હમણુના દુધમ
એક સંપ્રદાયને અનુકુળ હશે, અને બીજાને
પ્રતિકુળ હશે, છતાં અમને તે થગ્ય લાગ્યું કાળના પ્રતાપે લેકષ્ટિમાં રહ્યું નહીં હોવાથી,
હશે તો તેને સ્વીકાર અમોએ કર્યો હશે. જ્યારથી એ સંપ્રદાયની નવી પ્રજામાં પાશ્ચાત્ય
આવા સ્વીકારથી એમ માનવાનું પ્રવેવિધાને પરિચય થતા ચાળે છે ત્યારથી એ
જન નથી કે, અમે જેને એ બાબત પ્રતિજ્ઞાનનો પ્રભાવ તેઓ જેવો જોઈએ તેવું ફળ છે તેના વિરોધીઓ છીએ. અમારો પાડવાની સ્થિતિમાં રહ્યા નહીં હોવાથી નવી કાઈ સંપ્રદાય પ્રત્યે પક્ષપાત નથી. એટલે પ્રજા ઉપર ધર્મ સંસ્કારો બીજ સંપ્રદાયની અમે એટલું જ ઈચ્છીએ છઈએ કે, એક અપેક્ષાએ બહુ ઓછા પડે છે, કેટલાક દાખ
અવિભક્ત જેન માર્ગ પ્રત્યેજ અમારી ભકિત લામાં તે તીવ્ર નાસ્તિક્ય ભાવ પણ ઉપન્ન
અને શ્રદ્ધા છે; કે જે અવિભક્તિ જેન
માર્ગ એ તેને જુદા જુદા દેશકાળને લઇને થયેલ નજરે પડે છે. વળી તેઓમાં વ્યક્ર થયેલા સંપ્રદાયોને બનેલ છે. જેનું મૂળ પ્રત્યે પ્રથમથી જ ન જોઇતી ઉપેક્ષા રહી પદાર્થ સ્વરૂપ કાયમ રાખી જૈનના જુદા જુદા હોવાથી બાળપણમાં ધર્મસંસ્કાર પાડવાનું સંપ્રદાયના જે જે તો વિશેષતાવાળા હોય કારણ રહ્યું નથી.
તે અમને માન્ય છે,–કિંબહુના !

Page #262

૨૫૫
માર્ચથી જુન) હિંદમાં રાષ્ટ્રિય શકિતને હાનિ પહોંચાડયા વિના, અથવા હાનિ પહોંચાડયા છતાં પણ ધર્મશિક્ષણ આપવું શક્ય છે?— એ તત્વના ભાગે પરમાર્થ કારણે ધમશિક્ષણ આપવું કેટલું ફળદાયક થશે? સર્વ ધર્મવાળાઓએ અને ખાસ કરી
જૈનિયે લે જોઈને માર્ગ
જુદા જુદા દેશે, અને જુદી જુદી અહીં એમ પ્રશ્ન કરવામાં આવે છે, એક પ્રજાઓને ઈતિહાસ જોઇશું, તે એમ સ્પષ્ટ ધર્મમાં આવું બળ કયું રહ્યું છે કે, જેથી જણાશે કે, જે દેશમાં એક ધર્મ અને એક આ પ્રમાણે ફળ આવે છે ? આનો ઉત્તર એ વિચારની તેમજ સરખા આચારની પ્રજા હશે છે કે, જેમ એક કુટુંબમાં જન્મ થવાથી એક તે પ્રજા વિજયવંત નીવડી છે. આથી ઉલટું પ્રકારના લેહીને વારસે ચાર આવે છે; જે દેશમાં જુદા જુદા આચાર અને વિચાર અને એક લેતીને લઈને, કુટુંબના માણસે વાળી પ્રજાઓ વસતી હશે તે દેશમાં અનેક પ્રત્યે વાસંઘભાવ રહે છે અથવા મહારાપણાની પ્રકારના કલેશે ચાલતા હશે, અને તેથી દે. તેમાં બુદ્ધિ રહે છે તેમ એક ધર્મમાં જન્મ્યાશમાં શાંતિને પ્રભાવ જોઈએ તેવો પ્રવર્તત થી એક પ્રકારને આચાર વિચારનો વારસે. હશે નહિં. રામન પ્રજા જે કારણથી કીર્તિ મળે છે, કે જે વાસે પિતાના દેશના લોકોને ખાટી ગઈ હતી તે કારણ પણ એક ધર્મ માં હારાપણાની બુદ્ધિ ઉપન્ન કરે છે. સંબંધીનું હતું. ગ્રીક પ્રજાના સંબંધમાં પણ એમ કહેવામાં આવશે કે, હિંદના લોકો આજ કારણ હતું. જુદા જુદા પ્રકારની ખા સાથી વિશેષ બુદ્ધિશાળી, અને અનેક પ્રકારનાં મીઓ છતાં ચીનનું રાજ્ય હજી સુધી ટકી જ્ઞાનમાં, જે વખતે અન્ય પ્રજાઓ જંગલી રહ્યું હોય તો તેનું કારણ પણ ત્યાં એક બાદ્ધ અવસ્થામાં હતી તે વખતે, કુશળ હતા તે ધર્મનો પ્રચાર છે તે છે. અંગ્રેજો ચક્રવત્તિ લોકોની દૃષ્ટિમાં આ વાત કેમ નહિ રહી હોય જેવું રાજ્ય ચલાવવામાં આજ સુધી ફતહમંદ કે, એક ધર્મની સ્થાપના તેમાં ન કરી શકાય ? થયા હોય, તો તેનું કારણ પણ તેઓમાં આનું સમાધાન આ રીતે છે; હિંદુસ્તાનના મુખ્ય એકજ ધર્મ છે. જે પાન જેવા નાનામાં લોકોએ પ્રવૃત્તિ માર્ગની જાહોજલાલી ખુબ નાના દેશે, આધુનિક પ્રજાઓમાં પોતાની ભેળવી લીધા પછી, તેમને અનુભવ થયો કે કીર્તિ અમર કરી છે તેનું કારણ પણ આ પ્રવૃત્તિમાર્ગનું ફળ ક્ષણિક સુખનું છે; આવો શિવાય અન્ય નથી. આથી ઉલટું હિંદમાં અનુભવ થયા બાદ તેઓ સ્થાયી સુખ શેાધ
અનેક અનેક ધર્મો ચાલી રહ્યા છે, તેથી હિં, વાના પ્રયાસે ચઢયા. સ્થાયી સુખ નિવૃત્તિ મા દમાં જુદી જુદી જાતિઓ ઉત્પન્ન થવા પામી ર્ગમાં, અને આત્માની શોધમાં છે એવું તે છે; અને તેઓના આચાર વિચારમાં સમાનતા એના જાણવામાં આવ્યું એટલે તેઓ નિવૃત્તિ નહીં હોવાથી જોઈએ તે પ્રકારનું ઐકય તેમાં માર્ગ ક, આત્માનું સ્વરૂપ કેવા પ્રકારે છે, ઉત્પન્ન થતું નથી; અને ઐકય ઉત્પન્ન ન થ એ આત્માનું સ્વરૂપ પમાય કઈ રીતે, એ વાના કારણે આજ સેંકડે વર્ષ થયાં તે પર આદિ શોધના પ્રયત્ન કરવામાં પોતાના સમતંત્રતા ભગવે છે.
યને વ્યય કરવા લાગ્યા, આવા પ્રકારના પ્રય

Page #263

૨૫૬
સનાતન જૈન.
[ માચચી ઇન. નનાં જે ફળ થયાં તે હિંદમાં અત્યારે જાદા એ પરમાર્થનું મૂળ છે, અને શુદ્ધ વ્યવહાર જૂદા ધર્મો જોવામાં આવે છે તે છે. યાદ વિના પરમાથે હોઈ ન શકે, એવું જેઓ ન રાખવું જોઈએ કે, કઈ પણ પ્રજા નિત જોઈ શક્યા તેઓ વ્યવહારને ભૂલી જઈ માત્ર અને આત્માના માર્ગે ચઢવાનું ત્યારે કરે છે પરમાર્થ પર રાચી રહ્યા. જે પરમાર્થનું વાસ્તવિક કે, જ્યારે દેશમાં અત્યંત શાંત્તિ હોય છે. આ સ્વરૂપ સમજવામાં આવે, તે તે વ્યવહારને જીવિકાના સાધનો અતિશય સરળપણે મળતાં ભૂલી ન જવાય; પણ પરમાર્થનું વાસ્તવિક સ્વહોય છે, દેશમાં અખૂટ દ્રવ્ય હોય છે, અર્થાત રૂ૫ અર્થાત્ પરમાર્થનું મૂળ શુદ્ધ વ્યવહાર છે હિંદમાં એક એવો સરસ વખત હતો કે, એવું ને ધ્યાનમાં રહે ત્યારે પરમાર્થ પણ સ
જ્યારે પ્રજાની સ્થિતિ અત્યંત આબાદ હતી, ચવા નથી, અને વ્યવહારનું તે ઠેકાણું પણ અને પ્રજાને ચિંતામાં પોતાની શક્તિ અને રહેતું નથી. જેઓ વ્યવહાર અને પરમાર્થનું સમયને ઉપગ કરવો પડતો નહોતે; જ્યારે મૂલ્ય ન સમજી શકયા તેઓ હિંદમાં માત્ર ૫. આવી આબાદ સ્થિતિ દેશની હોય છે ત્યારેજ રમાર્થ પર નાચતાં થયાં, અને તેનું પરિણામ લોકો જ્ઞાનમાર્ગે ચઢી શકે છે, અને તે પ્રમાણે એ આવ્યું કે, પરમાર્થે ખેઇ બેઠા, અને વ્યહિંદના લાકે જ્ઞાનમાર્ગે ચઢયા હોવા જોઈએ. વહાર પણ જાળવી ન શક્યા. આવી જે લોકોની જ્ઞાનમાર્ગની શેધ' કાંઈ અશાંતિના વખતમાં સ્થિતિ થઈ તે લોકે પ્રમાદે ચઢયા: અને એ થતી નથી. કોઈ પણ પ્રજા એમ બતાવી શ. પ્રમાદિનું પણ કાળે કરીને એ ફળ આવ્યું કે, કશે નહીં કે, તેઓ અશાંતિના વખતે ધર્મ. બીજી પ્રજાને અધીન થવું પડ્યું, અર્થાત માર્ગો પર ચઢી શક્યા હતા.
બીજી પ્રજાઓ તેના પર રાજ્ય કરતી થઈ. જે જ્ઞાન માને યથા તથ પ્રકાર અને
આબાદીનાં કારણેથી સ્થાયી સુખ શોધવા વસ્તુ લક્ષ્યમાં ન રહે તે તેનું એક એવું પણ
• જતાં નીકળેલા જે ધર્મો તે, આ રીતે, પ્રમા. પરિણામ આવે છે કે, તેથી દેશમાં નહીં ઇચ્છવા
દની ઉત્પત્તિ થતાં જેમ પરમાર્થ માટે જોઈએ એ એક પ્રકારના પ્રમાદ ઉત્પન્ન થાય છે; કે
તેવાં ઉગી ન થઈ શક્યા, તેમ તેથી એક જે પ્રમાદ ધીમે ધીમે દેશની આર્થિક સ્થિતિને
ધમ પણ ન રહ્યા એટલે એક પ્રજાં ( Naનુકસાન પહોંચાડે છે. હિંદમાં પણ આવું થ
tion) તરીકે પણ થવાની કે રહેવાની સ્થિયેલું અમને લાગે છે. હિંદની સ્થિતિ જ્યારે
તિમાં હિંદના લેકે ન રહ્યા. ઘણીજ આબાદ હતી અને જ્યારે લોકોને વ્ય- જ્યારથી પૂર્વને પશ્ચિમને પરિચય થયો વહારીક સ્થિતિનું કાંઇપણ દુઃખ નહોતું ત્યારે ત્યારથી હિંદના લેકમાં પણ એક પ્રજા (N. લોકે સ્થાયી સુખ શોધવાના પ્રવને લાગ્યા. ation) તરીકે બંધાવાનો વિચાર આવ્યો? હિંદમાં જુદા જુદા પ્રકારના અનેક ધર્મો અને જે વિચાર દિવસે દિવસે વર્ધમાન થતો જાય છે. મતસંપ્રદાયે ચાલે છે તે આ સ્થાયી સુખ છે. આપણે ઇચ્છીશું કે, પરતંત્રતામાં સેંકડો વર્ષો ધવાના પ્રયત્નનું ફળ છે. જુદા જુદા લોકે થયાં ઉછરવાનું આપણા લોકોને જે થયું જુદા જુદા પ્રકારના ધર્મો અને શાને પિતાની છે તે, આ વિચાર વર્ધમાન થતાં દૂર થશે. શક્તિ પ્રમાણે શેધવામાં પડયા. આ શોધમાં એક પ્રજા (Nation) તરીકે બંધાએટલી હદ સુધી મંડયા રહ્યા છે, તેમાંથી વાની ઇચ્છામાં હિંદન લેકે હજુ જોઈએ તેવાં જેઓ વ્યવહાર અને પરમાર્થ બન્નેનું ઉપ- આવ્યાં નથી એટલામાં એક એવું કારણ ગીપણું ન જોઈ શકયા, અર્થાત શુદ્ધ વ્યવહાર ઉભું થયું છે કે, અમને ભય રહે છે કે, જે તે

Page #264

૨પ૭
માર્ચ થી જુન.) ધર્મ શિક્ષણ માટે લે જોઇતા માર્ગ કારણ અમલમાં મૂકાશે, તે તે એક પ્રજા બંધા- ધર્મનું શિક્ષણ આપી શકે. જે કોઈ પણ વાનાં કારણે અથવા જેને અમે રાષ્ટ્રીય શક્તિ સરકાર તેવી સ્થિતિમાં ન હોય, તે હિંદમાં
National spirit) કહીએ છીએ તેને રાજ્ય કરતી અંગ્રેજ સરકાર પણ હોવાનું સં. નુકસાન અવશ્ય પહોંચાડ્યા વિના નહીં રહે. ભવીત નથી. સરકારના આશ્રય તળે ચાલતી
આ કારણ એ છે કે પશ્ચિમના સંસર્ગ સંસ્થાઓથી આ ધશિક્ષણ આપવાનું કાર્ય પછી હિંદમાં જડવાદને પ્રચાર થવું શરૂ કર્યું નથી એમ અમે, જેઓ ધર્મશિક્ષણ થયે છે. આ જડવાદનો પ્રચાર થતો અટકે તે આપવાની હિમાયત કરે છે તેના પિતાને અર્થે જૂદા જૂદા ધર્મના અનુયાયીઓ એવા મોટેથી સાંભળ્યું છે. કેટલાકે વળી એવી દલીલ વિચારમાં પડયા છે કે, વ્યવહાર શિક્ષણની કરે છે કે, સરકારની દેખરેખ નીચે ચાલતી સાથે ધર્મ શિક્ષણ આપવું જોઈએ. વેદ માર્ગના સ્થાઓ દ્વારા ધર્મશિક્ષણ આપવું શક્ય નથી. જૂદા જૂદા સંપ્રદાયે પિતા પોતાના સંપ્રદાયનું પણ જે પ્રજાકીય સંસ્થાઓ (National શિક્ષણ અપાય તેવી ઈચ્છા રાખે છે. મસલ. Institutions) સ્થાપવામાં આવે, અને પ્રજા માને પોતાના મતનું શિક્ષણ અપાય તેવી પિતાને ખર્ચ અને પિતાની દેખરેખ તળે યોજના કરે છે. પારસીઓ પણ તેવીજ થાજ. ચલાવે, તે ધશિક્ષણ આપી શકાય, નામાં છે. જેની પણ આજ વિચારનું અવ
અમને આવું કહેનારાઓના બોલવામાં પણ લંબન લે છે. અને આ રીતે હિંદના સર્વ વજુદ લાગતું નથી. ધારો કે, પ્રજાકીય સં. ધર્મોવાળા પોતપોતાના ધર્મનું શિક્ષણ અપાય
સ્થાઓ સ્થાપવામાં આવે, તે તેવી સંસ્થામાં તેવા વિચાર, ઈચ્છા કે પેજના કરે છે.
કયા ધર્મનું શિક્ષણ આપી શકાશે? પ્રથમમાં હિંદમાં જડવાદનો પ્રવેશ થતો અટકે
એવી પ્રજાકીય સંસ્થાઓને કારભાર કોણ ચએવું થતું જોવાને અમે અંતઃકરણ
લાવશે? હિંદુ, મુસલમાન, પારસી કે જૈન પૂર્વક રાજી છીએ, પરંતુ અમને પહેલી
અથવા બીજા કોઈ? અમે અત્યારના રાજકીય દૃષ્ટિએ, તે એમ લાગે છે કે, જુદા જુદા
કારણો જોઈ શકીએ છીએ ત્યાં સુધી લાગે ધર્મો કે સંપ્રદાય વાળા ધર્મ શિક્ષણ
છે કે, બધા સાથે મળીને આવું કાર્ય કરે તેવા આપવાનો જે વિચાર, ઈચ્છા, કે જના
સંજોગોમાં એકે ધર્મવાળા નથી. એમ છતાં કરે છે તેથી જડવાદને પ્રવેશ થતો અટકે
આ તકરારની ખાતર માની લઈએ કે, સાથે મળીને એવા સંજોગ નથી; કેમકે હિંદમાં જે વ્યવ
આવી સંસ્થાઓ સ્થાપશે, અને તેમાં જુદા હારિક શિક્ષણ આપવાની શાળાઓ, કોલેજે જૂદા ધામનું શિક્ષણ આપી શકાય એવી ગોકે એવી બીજી જે સંસ્થાઓ છે તે જરૂરી. ઠવણ પણ કરવામાં આવશે, તે અમે પૂછીએ આતના કારણે સરકારની દેખરેખ તળેથી કાઢી છીએ કે, હિંદમાં દરેક સ્થળે આવા પ્રકારની લઇ શકાય તેમ નથી. અર્થાત એવી સંસ્થાઓ સંસ્થા સ્થાપી શકાય એવાં સાધનો અસ્તિત્વ સરકારની દેખરેખ તળેજ રહેવાની એટલે ધરાવે છે કે કરડે રૂપીઆ એકઠા થાય, તો પણ સરકાર એવી ગોઠવણ શી રીતે કરી શકશે કે આવી ગોઠવણ સર્વત્ર થવી અમને તે શક્ય એવી દરેક સંસ્થામાં પ્રત્યેક ધર્મના અનુયાયીઓને જણાતી નથી.. સેસના ધર્મનું શિક્ષણ આપવું? અમે વિચારી એમ કહેવામાં આવે કે, પ્રજાકીય સંસ્થા શકીએ છીએ ત્યાં સુધી કોઈપણ સરકારે એવી આ આવું કાર્ય કરી શકે એવી સ્થિતિમાં નથી; સ્થિતિમાં હોવાનું મુશ્કેલ છે કે, તે દરેક સ્થળે પરંતુ જે દરેક ધર્મવાળા પોતપોતાની કેમ દરેક સંસ્થામાં દરેક ધર્મવાળાને સે સોના માટે સંભાળી લે, તે તે બને તેવું છે. અમે

Page #265

૨૫૮ સનાતન જૈન,
( માર્ચથી જુન. તે આ વાતની પણ ના પાડીએ છીએ. હિંદ મીસીસ બીસટના ધોરણ ઉપર પોતાની ખાસ કોમ, પ્રથમ. દાખલા તરીકે લઈએ; અમે સંસ્થાઓ સ્થાપી તેમાં પ્રાથમીકથી માંડી ઉચ્ચ પૂછીએ છીએ કે શું હિંદ કોમ એવી સ્થિ- વ્યવહાર કેળવણીની સાથે આ કહેવાતા ધર્મ તિમાં છે કે હિંદના દરેક ગામડાં અને શહેરમાં શિક્ષણ આપી શકે એવાં સાધનો સહિત છે ? પોતાની એવા પ્રકારની સંસ્થા સ્થાપી તેમાં હિંદુઓની વાત બાજુ ઉપર રાખી હવે
જેનિયને દાખલે લઈએ જનિયામાં અનેક પ્રાથમિક Primary)થી માંડી ઉચ્ચ કેળવણી
ભેદ છે. હિંદના જે જે ભાગોમાં જેનિય રહે (Higher education) ની સાથે ધર્મકેળવણી આપી શકે? અમને તે લાગતું નથી:
છે ત્યાં એવી સ્વતંત્ર સંસ્થાઓ કરી શકશે પણ તકરાની ખાતર અમે હા પાડી એમ છે. જ્યાં પ્રાથમિક કેળવણીથી - માંડી ઉચ્ચ પછીએ છીએ , કેમ છેતીની વ્યાવહારિક કેળવણી આપવાની સાથે ધર્મની સંસ્થાઓ કરી તેમાં ધર્મનું શિક્ષણ યા સં. કેળવણી આપી શકાય? અમને તે તદન પ્રદાયનું આપશે? શીવમાર્ગીનું, રામાનુજનું
કલ્પિત લાગે છે, છતાં તકરારની ખાતર માની વૈષ્ણવનું અથવા વેદ આશ્રીત છ દર્શનેનું?
લઈએ છીએ કે, તેઓ એવી સંસ્થાઓ શું દરેકને માટે ખાસ ગોઠવણ કરશે? એમ
સ્થાપી શકશે. તે પછી અમે પૂછીશું કે, કહેવામાં આવે કે સર્વ સામાન્ય શિક્ષણ અડ
મૂર્તિપૂજક તારો–પાછી તેમાં પણ નાના પીશું તે અમે એમ કહીએ છીએ કે, જુદા
નાના પ્રકારના ભેદે– સ્થાનકવાસીઓ અને
દિગમ્બર સાથે મળીને આવી સંસ્થાઓ જૂદા સંપ્રદાયના આચાર વિચાર અને ક્રિયા
સ્થાપશે કે સૌ સાની જૂદી જૂદી? જે સાથે કાંડ એવા જુદા જુદા પ્રકારનાં છે કે સર્વ સામાન્ય કરવું મુશ્કેલ છે. કેઈ એક કહેશે
મળીને સ્થાપશે તે દરેકને પોતાના સંપ્રદાયની કે પેલી જાણીતી થીયોસોફીટ બાઈ મીસીસ
કેળવણી કયાંથી મળે ? સ્થાનકવાસીઓ પ્રતિએનબીસા બનાસમાં સ્થાપેલી સેંટ્રલ
માને ન માને, શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બરે કોલેજના ધેરણ ઉપર ધમશિક્ષણ આપીશુ;
માને. વળી શ્વેતામ્બર દિગમ્બરેને નિન્ટવ તે અમે તેઓને સવિનય જણાવીશું કે મી.
માને, દિગમ્બર શ્વેતામ્બરોને ધર્માભાસી સીસ બીસટ કહે છે તે જ શું હિંદુ ધર્મ છે?
માને. આવી સ્થિતિમાં સાથે મળી કઈ રીતે જે તેજ હિંદુ ધર્મ હોય, તે અત્યાર સુધી
ધર્મ શિક્ષણ આપી શકશે? જે દરેક ગચ્છ
છે કે સંપ્રદાયની સ્થળે સ્થળે આવી સંસ્થા હિંદુ ધર્મ ગુપ્ત રહ્યો હતો ? અને હમણાં જ મીસીસ બીસાંટે શોધી કાઢયો? મીસીસ બી
સ્થાપી શકાય તે તે રીતે બને; પણ તે સાંટ પ્રત્યે, તેના પુરૂષાર્થ માટે દરેક માને છતાં
કેવળ અસંભવિત છે. આજ રીતે તમામ અમારે કહેવું જોઈએ કે, તેઓ જે સમજાવે
કેમને માટે માની લેવા જેવું છે. છે અથવા શીખવે છે તેને હિંદુ ધર્મ જે બનારસમાં એક હિંદુ કોલેજ થઈ હોય, આકારમાં પૂર્વ મનાવે છે તે આકારમાં, સ્વી. અથવા અલીગઢમાં એક મુસલમાન કોલેજ કારવાને ઘણા પ્રતિક છેવાત ક્યાં ચાલતી હોય, અથવા પારસીઓ પિતાની એક છુપી છે કે બનારસ કોલેજના શિક્ષણને હિંદુ કોલેજ કરતા હોય, તે તેથી એમ માની ધર્મને ઘણો મોટો ભાગ ના પડે છે. જે હિંદ લેવાનું નથી કે, હિંદમાં તે એવાં પ્રબળ સાધર્મ માનનારાઓને વાંધો ન હોય, તે આપણે ધન ઉભી કરવામાં આવ્યાં છે કે, જે દ્વારાએ એમ તકરારની ખાતર સ્વીકારી લઈ એમ પશ્ચિમ ભણીને જડવાદ પ્રવેશ થતો અટકી પૂછીશું કે, શું હિંદુ કેમ આખા હિંદમાં શકશે. અમુક ધર્મના વિચારે ગેખાવ્યા કે

Page #266

માર્ચ થીજીન)
ધર્મ શિક્ષણ માટે લે
ઈત માગ.
૨૫૯
ભણવ્યા તેથી કઈ જડવાદ સામે ટક્કર ઝીલી અમે જેને બાઇબલ શીખડાવવામાં આવ્યું શકે એમ અમે, તે માનતા નથી. શું એક હતું એવા એક ક્રિથીઅનની ક્રિશ્ચીઅન ધર્મ ભગવદ્ગીતા કે કુરાન અથવા પારસીને કે પ્રત્યેની ઉપેક્ષાને એક દાખલો અહીં આપીશું. જૈનને બહુમાન્ય ગ્રંથ ભણાબેથી જડવાદ અમારા એક જુના સ્નેહી યુરપની મુસાફરીએ અટકી શકો સંભવિત છે? અમે ના પાડીએ ગયેલ, તેની સાથે એક યુરોપન મુસાફર છીએ. જે એક ધર્મપુસ્તકથી અથવા ગા હતા. બને ત્યારે જેરૂસલમ પાસેથી પસાર યત્રી આદિ ક્રિયાથી જડવાદ અટકી શકે એમ થતા હતા ત્યારે અમારા તે જુના સ્નેહી પાસે ધારવામાં આવતું હોય તે તેમાં ભૂલ ખાવા તે યુરોન હાસ્ય અને તિરસ્કાર સમેત જેવું થાય છે. આને દાખલ પણ નજર છે કે, “પેલા મુર્ખાઓ કે જેને ઈશ્વર આગળ છે. હમણાં જેમ હિંદુસ્થાનના જુદા પિતાવિને માત્ર માતાથી જખ્યું હતું તેનું જુદા ધર્મોવાળાને જડવાદનો પ્રવેશ થતો અટ- પેલું પવિત્ર તીર્થ દેખાય !” અર્થાત તેણે કાવવાની શુભ પણ ફળરૂપ ન થઈ શકે ક્રાઈસ્ટ જેવા પુરૂષપ્રત્યે તેમજ તેને માનનાર એવી લાગણી ઉત્પન્ન થઈ છે તેવી લાગણી એવી દિધી અને પ્રજા પ્રત્યે આવી તિરસ્કારની પશ્ચિમ ભણીના દેશોમાં જ્યારથી વિદ્યા (Scie: લાગણી બતાવી. કહેવાનો મતલબ એટલોજ છે nce)ને પ્રચાર થયો છે ત્યારથી થવી શરૂ કે, ચેકસ ધર્મનું પુસ્તક શીખડાવ્યેથીજ ધર્મપર થઈ છે. પશ્ચિમ ભણીના દેશોમાં બાલપણથી આસ્થા રહી શકે છે એમ માનવાનું નથી. ક્રિશ્ચીઅન ધર્મની કેળવણી આપવામાં આવે કેટલાક વળી એવું માને છે કે, જે છે તે ઠેઠ યુનિવર્સિટિનું શિક્ષણ લેવામાં આવે બાળપણથી ધર્મના વિચારો દાખલ કર્યા છે ત્યાંસુધી આકાર ભેદે ચાલુ રાખવામાં આવે છે, તે તેથી જડવાદ સામે રક્ષણ છે. આમ છતાં પણ ત્યાં, જગતમાં મોટામાં મેળવી શકાય છે. અમે એટલું માનમોટા ગણાતા એવા નાસ્તિક ઉત્પન્ન થાય છે. નારા છીએ કે, જે બાળપણથી જ ધર્મ સં. જેમ અહીં ધારવામાં આવે છે કે, ભગવદ્
સ્કારો દાખલ થઈ શકે એવું ગૃહવર્તન ગીતા અથવા સનાતન ધર્મના શિક્ષણના પુ
(*Home conduct) હોય, તે શેડે અંશે સ્તકે શીખવી ધર્મ ઉપર આસ્થા રાખતાં
રક્ષણ મળી શકે છે, પરંતુ માત્ર બાળપણમાં
પુસ્તક ભણાવવાથી જ જડવાદ સામે રક્ષણ પ્રજાને શીખવવું તેમ પશ્ચિમ ભણીના ક્રિશ્ચીઅન
મળી શકે છે એમ કહેવામાં આવતું હોય દેશોમાં એમ માનવામાં આવે છે કે, બાઈબલનું તો અમે ના પાડીએ છીએ. અમે એક શિક્ષણ આપી ક્રિશ્ચીઅન ધર્મઉપર પ્રજાની દાખલો અહીં જૈનિયાનેજ આપીશું. ચેકસ આસ્થા સ્થિર રખાવવી. બાઈબલનાં બાલપ. મિત્રે આગળ એક વખત ધર્મ કેળવણીને ણથી શિક્ષણ છતાં ત્યાં આગલ સમથમાં વિર્ય નીકળતાં યુનિવર્સિટિનું ઉંચામાં ઉંચું સમર્થ નાસ્તિકે અથવા જડવાદીઓ (Ma શિક્ષણ મેળવ્યું હતું એવા તરૂણ જેનિએ terialists) ઉત્પન્ન થયા છે અને થાય છે. કહ્યું “તમે ધર્મ શિક્ષણની વાત મેલી ઘા. જેઓ ઈગ્લેંડમાં ધર્મ કેળવણી અપાવવાની અમને નાનપણમાં અમુક અમુક વાત જણાવી હિમાયત કરનારા છે તે દિવસે દિવસે જાપતા અમારાં મગજ નબળાં કીધાં હતાં. જે અમારાં નંખાવવા પ્રયત્નો કરે છે; છતાં તેઓ જુએ મગજ એવી રીતે નબળાં કરી દીધાં ન હોત, છે કે, પ્રજામાં વધારે ને વધારે વજડવાદ દાખલ તે અમારી શક્તિ એટલી વિશેષ રહેત.” થતો જાય છે. ક્રિશ્ચીઅન ધર્મોની માનીનતાને આજ રીતે એક તરૂણને તેના ધર્મપ્રેમી અપમાન પહોંચાડવાની કિંચિતપાત્ર બુદ્ધિ વિના મામાએ બનારસ સેંટ્રલ હિંદુ કોલેજમાં. અને

Page #267

૨૬ સનાતન જિન.
(માર્ચથી જુન. ભ્યાસ અર્થે મોકલાવેલ. ત્યાંથી પાછા ફરતાં હિંદુ પ્રત્યે વધારે થાય કે મુસલમાન તરફ? તે તરૂણની સાથે વાતચિત થતાં ધર્મશિક્ષણ હિંદુઓમાં પણ આપણી લાગણી હિંદુ પ્રત્યે માટે પૂછયું તે તેણે કહ્યું કે, “શું
ક ;
એ
વધારે થાય કે જેન તરફ? આ પ્રકૃતિ સર્વત્ર
૧ શીખવનારા એમ ધારે છે કે, ગાયત્રીમાંજ
છે, ગમે તેવા કેળવાયેલા અથવા વિદ્વાન મા
ણસમાં પણ તે પ્રકૃતિ જોવામાં આવે છે. આ અમારું કલ્યાણ આવીને સમાયું છે ? અથવા
એક જાતની મનુષ્યજાતિની નબળાઈ (frailty) અમારો મોક્ષ એમાંજ આવી રહ્યા છે?”
છે. અમને આ સમયે એક બહુ જાણવાલાયક આ સઘળી બાબતો મૂકવાનું પ્રયોજન
દાખલો યાદ આવી જાય છે. સ્વર્ગસ્થ રા. ઝવેએ છે કે, હિંદુસ્તાનમાં ધર્મશિક્ષણ આપવું
રીલાલ ઉમયાશંકર યાજ્ઞિક એક દઢ સ્વદેશાભિ. શકય નથી; અને કદાચ કોઈ મોટા ભેગે
માની નર ગણાતા હતા. તેઓ એવા ઉત્તમ પુરૂષ તેવી ગોઠવણ કવ્વામાં આવે, તે પણ તે જે
હતા કે કેમ દેશનું હિત થાય એજ જેવાને હેતુએ તે ધર્મશિક્ષણ આપવાનું છે તે જડવાદ
તત્પર હતા. જ્યારે રા. યાજ્ઞિક મુંબઇની યુપ્રવેશ અટકાવવાને હેતુ પાર પડી શકે એવો
નિસિપલ કોરપોરેશનમાં હતા, ત્યારે તે વખતના સંભવ નથી. આમ છતાં અમે તકરારની
- પારસી મેમ્બર અને ઓપેદારે, મ્યુનિસિપાખાતર એટલું માનીએ કે, જૂદા જૂદા ધર્મોની લીટીમાં બીજી કોઈ કામ કરતાં પારસીઓને કેળવણી આપી શકાશે, પણ અમારા ધારવા
વિશેષ પ્રમાણમાં નોકરી આપવાની તજવીજ પ્રમાણે તે વ્યવહાર અને પરમાર્થ બનેને
કરતા. યાજ્ઞિક આથી ઘણે ખેદ પામી જ્યારે હાનિરૂપ છે.
પક્ષપાત થયેલો જોતા, અને કોઈ ઉપાય ન અમે જેને વ્યવહાર કહીએ છીએ તેમાં
દેખતા ત્યારે પછી તેઓને હિદુઓનો પક્ષ રાષ્ટ્રીય શક્તિના તત્વનો સમાવેશ થાય છે. જે
લેવો પડતો. રા. યાજ્ઞિકને આ પક્ષ લે મુસલમાનને મુસલમાન ધર્મનું, હિંદુને હિંદુ પડતા તેના પરિણામમાં તેના દેહ ત્યાગ પછી ધર્મનું, જેનને જૈન ધર્મનું શિક્ષણ આપી પણ પારસીઓએ કાંઈ ર. યાજ્ઞિકના સ્વદેશાતેમજ મહત્વબુદ્ધિ ઉત્પન્ન કરવામાં આવે, તે ભિમાનના કારણે તેઓ તરફ માન બુદ્ધિએ તેનું પરિણામ એ આવે કે એકયની લાગણી વર્તવાનું કયું નહીં, પણ તેઓ પોતાના મહેતા ઘણું કરીને જન્મ નહીં, અને જન્મ, તે પણ હિંદુઓના હતા એટલું જણાવવા પ્રયત્ન બહુ દઢ ન હોય તે જેમ અમે ઉપર કહ્યું કર્યા વિના રહ્યા નહોતા. જ્યારે રા. યાજ્ઞિકના તેમ એક પ્રકારના કુટુંબના લોહીના વારસા
દેહત્યાગ થશે ત્યારે આ લખનારે તેઓએ જેવું છે.
સ્વદેશને માટે ભોગ આપ્યો હતો માટે તેઓનું જેમાં પિતાના કુટુંબનું લોહી આવે છે
સ્મારક ઉભું કરવા જાહેર પ્રજાને અરજ કરેલી. તેના તરફ અને પરના કુટુંબ તરફ લાગણમાં
આ અરજના સંબંધમાં એક જાણીતા પારસી ફેર પડી જાય છે, તેમાં પિતાના ધર્મ અને દૈનિક પત્રે એવું લખેલું કે, રા. યાજ્ઞિક પરના ધર્મ પ્રત્યેની લાગણીમાં ફેરફાર થાય છે. હિંદઓ માટે મ્યુનિસિપાલીટીમાં ઘણું લડત મતલબ કે જ્યાં પિતાપણું માન્યું છે, અને ચલાવેલી હતી માટે સ્મારક ઉભું કરવાની પરપણું માન્યું છે તેમાં અવશ્ય શેર પડી જા. હિંદઓની ફરજ છે. આને અર્થ એ કે ય છે, આના અનેક દાખલાઓ આપી શકાશે. જાણે રા. યાજ્ઞિકે બીજા જાહેર કાર્યો કયો જ એશિયાટિક અને યુરોપન એ બેમાં આપણું ન હોય. અહીં જે રા. યાજ્ઞિક પારસી ધર્મના લાગણી એશિયાટિક તરફ વધારે થાય કે હોત તો પારસીઓ તેને બીજા દાદાભાઈ ગયુરોપન તરફ? આજ રીતે આપણી લાગણી ણીને કામ લેત. અહીં ચોકસ વ્યકિતઓના

Page #268

માર્ચ થી જુન.)
ધર્મ રક્ષણ માટે. લે
જોઈતો માર્ગ.
દાખલા આપી તેને માટે ટીકા કરવાનું સ્થળ | મુસલમાનો માટે જ આ મ નથી. જ્યારે હિંદુનથી. અહીં સિા સાના ધર્મને મોહ કરાવવાનું એમાં હિંદુ ધર્મ પ્રત્યે લાગણી કરાવવામાં ફળ કેવું છે તે બતાવવાનો હેતુ છે. અત્યારે આવતી હતી ત્યારે જૈન પ્રત્યે તેની લાગણી હિંદમાં સ્વરાજ્ય મેળવવાની ઇચ્છા બતાવવામાં
જુઓ, તે વખતના હિંદુઓ કહેતા કે, માર
માર કરતે હાથી આવતું હોય, તે મુસલઆવે છે; અને હિંદની પ્રજા એક Nation
માનની મસીદમાં જાવું, પણ જેનના મંદિરોમાં છે એમ જાહેર કરવામાં આવે છે, પરંતુ
ન જાવું. જેનના અંદર અંદરના સંપ્રદાના અમે પૂછીએ છીએ કે, બંગાળીઓને બંગા- સંબંધમાં પણ આ પ્રમાણે છે. હમણાં પાશ્ચાત્ય ળીઓ માટે પહેલી લાગણી થશે કે, ગુજરાતી કેલવણીના પ્રતાપે, સ્થાનકવાસી, શ્વેતામ્બર કે મદ્રાસીઓ માટે? અથવા મદ્રાસીઓને અને દિગમ્બર યુવકે ઉપર પોતાના સંપ્રદાયના મદ્રાસીઓ માટે પહેલી લાગણી થશે કે, ગુજ. સંસ્કારો અગાઉ જેવા સંપ્રદાયના મુખી રાતી કે બંગાળીઓને માટે ? આજ રીતે પાડી શકતા નથી ત્યારે પરસ્પર કેવી લાગણું દરેકના સંબંધમાં સમજી લેવું.
છે, અને અગાઉ કેવી હતી ? આર્ય સમાકહેવાને હેતુ એવો છે કે, જેમ જેમ છે અને વૈષ્ણવોને દાખલો પણ લેવા દરેક કેમ કે જાતિમાં મહારાપણાના સંસ્કારો જેવો છે; વધારે દઢ કરવામાં આવે છે તેમ તેમ એકય મતલબ કે, જેટલા વધારે મજબુત દૂર થતું જાય છે, અને તેમ રાષ્ટ્રીય શકિતના સંસ્કારો પિતાને ધમને જૂદા જૂદા ધર્મોવાળા તને વિશેષ ને વિશેષ હાનિ પહોચે છે. જે કરાવશે, અથવા કરાવવા પ્રયત્ન લેશે તેટલે મુસલમાનને મુસલમાન ધર્મને આગ્રહ કરા- તેટલો દેશમાં જાદી જૂદી કોમ વચ્ચે વધારે વવામાં આવે, તે કઈ દહાડે તેને હિંદુ પ્રત્યે ને વધારે આંતરે પડતા જશે, જે આંતરે લાગણી ન થાય. તેવીજ રીતે જે હિંદુઓને રાષ્ટ્રીય શક્તિના તત્વને ગંભીર હાનીકારક છે. હિંદુધર્મને આગ્રહ કરાવવામાં આવે તો આ કારણથી અમે જૂદા જૂદા મતવાળાઓ મુસલમાન પ્રત્યે લાગણી ન થાય; અને થાય તો પોતપોતાના ધર્મનું શિક્ષણ આપવા ઉકંઠા તે બહુ ઉંડાણવાળી ન હોય. આને દાખલો રાખે તેની તરફેણમાં નથી. અમે શરૂઆતમાં અમે નજરોનજરને આપીશું. દેશના જે કહ્યું કે, રાષ્ટ્રીય શક્તિના તત્વને નુકસાન કરભાગમાં મુસલમાનો થડા છે, અને હિંદુઓ નારૂં એક નવું કારણ ઉભું થયું છે તે કારણ ઘણું છે, તે દેશના મુસલમાનોને હિંદુઓને આ છે કે, હમણુ જુદા જુદા મતવાળાઓ વધારે પરિચય છે; આ મુસલમાનની હિંદુએ પોતપોતાના મતનું શિક્ષણ આપવા પ્રયત્ન પ્રત્યેની લાગણી જુઓ, અને જે દેશમાં ઘણ- કરવા નીકળ્યા છે. અમે ઇચ્છીએ છીએ કે, ખરા મુસલમાને છે તેની લાગણી હિંદુએ આવું શિક્ષણ અપાવાથી રાષ્ટ્રીય શક્તિના પ્રત્યે જુઓ. આ સરખામણીમાં ઘણો મોટો તત્વને કેટલી હાની પહોંચશે એ જોવાની તફાવત માલમ પડશે. મતલબ કે, જ્યાં તેવી ચળવળ કરનારાઓને સદ્દબુદ્ધિ સૂજે. અમે વિશેષ મહારા૫ણુના સંસ્કારે ત્યાં વિશેષ દૂર આ વિષયને મથાળે એ જે પ્રશ્ન કર્યો છે પણું અલીગઢ કોલેજના શિક્ષણ મેળવેલા કે, રાષ્ટ્રીય શક્તિના તત્વને હાનિ કર્યા વિના મુસલમાનેને હિંદુઓ પ્રત્યે લાગણી જુઓ, ધર્મ શિક્ષણ આપવું શક્ય છે, તેનું સમાઅને બહુ સંસ્કાર નહીં પામતાં એવા સા- ધાન આ વિચારોથી થવાની અમે આશા રામાન્ય મુસલમાનોની લાગણી જુઓ; અને ખીએ છીએ. અમે આ પ્રશ્નનું ઠીક રીતે ઘણે તફાવત માલમ પડશે. હિંદુ અને જે સમાધાન કરી શક્યા હોઈએ એમ વાંચ

Page #269

૨૬૨
સનાતન જન.
| [ માચથી જુન. કને લાગે, તો અમને સંતોષ થશે. અમે એક આ મોક્ષપદ એકજ સ્વરૂપે જોઈએ. કાંઈ બીજી પણ સુચના સાથે સાથે કરી ચુક્યા જૂદા જૂદા ધર્મો જુદા જુદા સ્વરૂપે કહે છે છીએ કે ખરું જોતાં હિંદમાં રાષ્ટ્રીય શક્તિની તે પ્રમાણે જૂદા જૂદા સરરૂપે એ મોક્ષપદ દરકાર ન કરીએ તો પણ ધાર્મિક કેળવણી આ- હેઈ શકે નહીં. આ કારથી એકજ ધર્મ પવી જ શકય નથી.
પૃથ્વી પર એવો હોવો જોઈએ કે, જે મોક્ષ અમારા આ વિષયને પ્રથમ ભાગ અહી પદનું વાસ્તવિક અર્થાત્ જેમ છે તેમ સ્વરૂપ પૂર્ણ કરી હવે બીજા ભાગ ઉપર જઈશું. કે જોઈ શ્રેલ હોય, આવા એક ધર્મ શિવાયના એમ કહેશે કે, રાષ્ટ્રીય શક્તિ એ સ્થાયી સુખનું બાકી રહ્યા છે ધમો તેઓ ભલે મોક્ષનું કારણ નથી, એટલે તેના ભાગે પણ પરમાર્થ સ્વરૂપ વાસ્તવિક રીતે જોઈ શકયા ન હોય. અર્થે ધર્મ શિક્ષણ આપવું જોઈએ. રાષ્ટ્રીય પણ તેના હેતુ એ પદ પમાડવાનું છે એટલે શકિત એ સ્થાયી સુખનું કારણ ઘણા અંશે આપણે તે ધમને વ્યવહારનું નામ આપીશું; નથી એમ અમે કહીએ છીએ; પણ અમે પરંતુ એકલું વ્યવહાર એવું નામ આપતાં સવ અંશે એમ કહેવા તત્પર નથી, કેમકે તેઓને અન્યાય આપવા જેવું થશે, કારણ જે પ્રજા શાંતિવાળી સ્થિતિમાં હોય છે કે તેઓની દષ્ટિ એ પદ માટેની છે; ભલા તેને પરમાર્થ પણ સુજે છે, અને પ્રજા પછી તે દૃષ્ટિ 5 જઇ શકતી ન હોય. શાંતિવાળી સ્થિતિમાં ક્યારે હોઈ શકે કે, આ કારણુથી આ વયવહાર સાથે ધર્મ શબ્દ જ્યારે રાષ્ટ્રીય શક્તિને યોગ્ય પણે વર્તતી હેય. જેડી વ્યવહાર ધર્મ આપણે કહીશું. આ કારણે રાષ્ટ્રીય શક્તિને કે અંશે સ્થાયી આવા જુદા જુદા પ્રકારના પૃથ્વી પર સુખ પ્રાપ્ત કરાવવાનું એક નિમિત્ત માનવું ચાલતા વ્યવહાર ધર્મને પણ પ્રત્યેક જાદા જોઈએ; અને તેવું નિમિત્ત હોવાથી અમે તેને જુદા સંપ્રદાયની કેળવણી અથવા ધર્મ શિક્ષણ સર્વ અંશે અસ્થાયી સુખનું કારણ કહેતા અપાવામાં આવે, તે તેથી અમને લાભ નથી. હવે જોવાનું એ છે કે રાષ્ટ્રીય શક્તિને થ લાગતો નથી, ઉલટું નુકસાન લાગે છે. ભોગ આપીએ છતાં પણ જે પ્રકારે ધારવામાં તે કઈ રીતે? હિંદુસ સ્થાઓમાં હિંદુધમનીજ આવે છે તે પ્રકારે પરમાર્થ માટે ધર્મ શિક્ષણ કેળવણી અથવા ધર્મશિક્ષણ આપવામાં આવતું આપવું શ્રેયસ્કર છે કે નહીં ?
હાય, અને તેજ સત્ય ધર્મ છે એવા દઢ સં. ધર્મ બે પ્રકાર છે. એક પરમાર્થ અને સ્કાર કરાવવામાં આવતા હોય, તે પછી તેને બીજે વ્યવહાર ધમે. પ્રથમ વ્યવહાર ધર્મ લઈશું; જેનમાં શું તો સમાયેલા છે એ જોવાની કેમકે આપણે ક્રમવાર ચઢીશું. જૂદા જુદા પ્રકા. બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થશે ? એજ રીતે જેનીયોને રન ધર્મો ચાલે છે તેથી જે લાભ થાય છે જેના દઢ સંસ્કાર કરાવવામાં આવે, તો લાભને વ્યવહાર ધર્મ કહીશું. પૃથ્વી પર ચાલતા તેને હિંદુધર્મમાં શું તત્વો રહ્યા છે તે જેનાના પ્રકારના ધર્મોએ જુદા જુદા પ્રકારના વાની વૃત્તિ થશે? આગળ ચાલતાં આપણે જે ધર્મ વિચારો તથા ધર્મ આચારો પ્રતિ. એમ જોઈએ કે, મુસલમાનોને મુસલમાની પાદન કર્યા છે તે સઘળાને હેત પરમાર્થ ધર્મના સંસ્કારો દઢ કરાવવામાં આવે, તો પમાડવાને છે; પરંતુ તે બધા ધર્મોના વિચારો સત્યમાં સત્ય એ કોઈ બીજા ધર્મ હોય તે તથા આચારો ખરે પરમાર્થ અથવા પરમાર્થ જેવાની અને પછી તે અંગીકાર કરવાની ધર્મ પમાડી શકે તેમ કહેવાય નહીં, કારણ કે આસ્થા થશે ! અમે માનીએ છીએ ત્યાં સુધી પરમાર્થથી જે પામવાનું પદ તે મોક્ષ પદ છે, જે આ પ્રકારે સા ધર્મો પોતપોતાના ધર્મોનું

Page #270

સમજે.
માર્ચ થી જુન) ધર્મ શિક્ષણ માટે લેવું જોઈતા માગે.
૨૬૩ શિક્ષણ આપશે, તે તેથી એક પ્રકારનો પિતાના ન જાય ત્યાં સુધી ખરે માર્ગ પણ શોધી ધર્મ પ્રત્યે મોહ ઉત્પન્ન થશે, જે મોહ કાળે શકે નહી. વ્યવહાર માર્ગમાં આહારદિને વિષય કરી ધર્માતા ઉત્પન્ન કરશે, જે ધર્માન્જતાનું સમાવેશ પામે છે. મુસલમાન ધમાં હિંસા ફળ સીદીભાઈના છોકરાના દૃષ્ટાંતે કામ કરશે. માન્ય છે કે અમાન્ય તે વાત બાજુએ મૂકી, એક એવી વાત સર્વ કેઈના જાણવામાં હશે અાપણે પૂછીએ કે, અલીગઢ કોલેજવાળા મુસકે, કોઈ રાજાને પુત્ર નહીં હોવાથી તેણે ગા: લમાન ભાઈઓમાંથી કેટલાએ તજવીજ કરી મમાંથી રૂપાળામાં રૂપાળો છોકરે હોય તેને કે, હિંદુ ધર્મમાં અહિંસા કરી છે તે શ્રેષ્ટ છે લઈ આવવાને પોતાના સીદી સીપાઈને કહ્યું. કે નહીં? તેમજ કેટલા હિંદુ ભાઈઓએ સેં. સીદીભાઈ ગામમાં શોધી શોધીને થાક્યા તે. ટ્રલ હિંદ કોલેજમાં શિક્ષણ લીધા બાદ એવી પણ પિતાના પુત્ર જેવો બીજે કઈ કાન્તિ- તજવીજ કરી કે, જૈનિયોમાં કંદમુળાદિ નહીં વાળો લાગ્યો નહીં અને રાજા પાસે તેને લેવાને ઉપદેશ કરે છે તે કેટલે દરજજે સત્ય આણ્યો. આ દષ્ટાંત અનુસાર જે જેમ સીદીને છે? જેઓ ચેકસ મતનું ધમ શીક્ષણ લઈ પિતાના પુત્રમાં મહ બંધાયો હતો તેવો, પા. તેના વિચારોને પિતાનું ખમીર કરી નાખે છે તાના મતમાં મેહ બંધાવવામાં આવશે તે તેને સમજાવવા મુશ્કેલ, પણ જેઓ એવું તેનું રૂપ આવશે. વર્તમાનમાં જે પ્રકારે ધર્મ સાંપ્રદાયિક શિક્ષણ લઈ પોતામાં ગાઢ સંસ્કાશિક્ષણ આપવાનો પ્રયત્ન ચાલુ થયે છે તે આ રે દાખલ કરતા નથી તેઓ તે વખતે પણ સીદીભાઈના જેવો મોહ ઉપન્ન કરાવવાનું કારણ છે, એમ અમને તો લાગે છે. આ આ રીતે વ્યવહાર ધર્મને પણ સાંપ્રદામોહથી ધર્માન્જતા આવશે ત્યારે તે અત્યાર યિક ધર્મ શિક્ષણ હાન કરનાર છે એમ બતાવ્યું; સુધી ઈતિહાસમાં સાંભળેલા છે તેવા ધર્મને હવે પરમાર્થ ધર્મને હાનિ છે કે નહિ તે જેબહાને અંદર અંદર લડાઈઓ થવાનું કારણ ઈએ. પરમાર્થ માર્ગ કોને કહેવો એ એક થશે. પણ ધર્માન્જતા થવા પૂર્વની જે મોહરૂપ મોટામાં મોટો પ્રશ્ન છે. જે ધર્મો આસ્તિક સ્થિતિ તેથી પણ એ : પરિણામ આવશે કે, · ધર્મો કહેવાય છે તે ધર્મોને મુખ્ય પાયે મન સંકુચિતપણું ( Narrow-minded- આત્મવાદને છે. આત્મવાદ મુખ્ય એ ness) પામી જશે, અને તેથી બીજા ધમમાં શું છ દર્શને સ્વીકારે છે. બાહ, જૈન, યોગ, વિશેષતા રહી છે તે જોઈ શકશે નહી. આટલા ખુ- સાંખ્ય, નિયાયિક, વેદાંત વગેરે દર્શને આત્મલાસાથી લક્ષ્યમાં આવવું જોઈએ કે, સાંપ્રદાયિક વાદને માને છે. તેઓ સઘળા આત્માને મેક્ષ ધર્મ શિક્ષણથી વ્યવહાર ધર્મને પણ હાનિ છે. કરો એમ કહે છે. આ દરેક દર્શને આત્માનું અમે પૂછીએ છીએ કે, અલીધઢ કલેજમાં સ્વરૂપ, આત્માની સ્થિતિ અને આત્માને મોક્ષ શિક્ષણ લેનાર વર્ગમાંથી કેટલાએ હિંદુ ધર્મનાં જાદા જુદા પ્રકારે કહે છે. જે આમ છે, તે તો જોયા? અથવા બનારસ હિંદુ કોલેજમાં પછી કયું દર્શન કહે છે તે આત્માનું સ્વરૂપ શિખેલા કેટલા જણાએ બદ્ધ ધર્મનાં તો આદિ માનવાં? જે પ્રત્યેક દર્શન કહે છે તે પ્રમાણે જોવાની બુદ્ધિ કરી? દયાનંદ કોલેજમાંથી કેટ- આત્માદિ માનીએ, તો તે યોગ્ય નથી. એમ લાએ જૈન ધર્મ જોવાની વૃત્તિ કરી? જે તે નજ ઘટે કે, જેમ જૈદ્ધ કહે છે તેમ આવી વૃત્તિ આવા શિક્ષણથી ઉત્પન્ન ન થાય, આત્મ ક્ષણિક હેય; વળી જેન કહે છે તેમ તો કઈ પણ દહાડે પિતાના સંપ્રદાયનો મોહ અનેક આમાં અને તે નિત્ય હોય; તેમજ જાય નહી, અને જ્યાં સુધી તેવો મેહ વેદાંત કહે છે તેમ એક સર્વવ્યાપક આત્મા

Page #271

૨૬૪
હાય. આવુ' તો નજ ઘટે, જે સ્વરૂપે તે દ્રવ્ય હોય તે એકજ પ્રકારે હાવુ જોઇએ. આમ છતાં જેએને પ્રથમથી આત્મા સર્વવ્યાપક અને એક છે એવા સ'સ્કાર કરાવ્યા હોય છે, તેને પછી તે પેતે માને છે તેમ આત્માનું સ્વરૂપ છે કે જૈન કહે છે તેમ કે બાદ્ધ કહે છે તેમ એ વિચારના અવકાશ રહેતા નથી, તેને પેાતાની માતીનતા વિનાની ખીજી માનીનતા ભૂલભરેલી લાગે આમ નથી; બધા જૈને પેતે માને
છે. એકલા વેદાંતને માટે
ધર્મો માટે એક પ્રકાર છે.
છે તે શિવાય આત્માનું સ્વરૂપ ખીજે પ્રકારે છે એમ કાઇ ઠસાવવા પ્રયત્ન કરે, તે તે ધણુ કરી નિષ્ફળ જવા જોઇએ. આ જે વિચારાના વિશેષ પરિચય રડે છે. તેના આવા ગાઢ સસ્કારા બેસી જાય છે, તે પછી
રીતે
જ્યારે પ્રત્યેક ધર્મવાળા ક્રમવાર અને વર્ષાંસુધી
.
પેાતાના સિદ્ધાંતાના અભ્યાસ કરાવે ત્યારે તે સંસ્કારા કેવી જડ ધાલી બેસે તે સમજી લેવું. તે ખાદ્ધ પેાતાના સિદ્ધાંતાનાજ અભ્યાસ કરાવે, તે। પછી તેના ઉપર આશિવાયના સકારા કરાવવા મુશ્કેલ; હવે કાંઇ બૃદ્ધ, વેતિ, શ્વેત અને ખીજા બધાં ધર્માં કહે છે તે સધળા સિદ્ધાંતા સત્ય ન હોવા જોઇએ. એ. કના સિદ્ધાંત સત્ય હાવા જોઇએ. પછી ગમે તેના હા. આ એક સત્યરૂપ હાય તે શિવા યના ધર્મો પ્રત્યેક પેાતાના ધર્મના માહના કારણે પોતાના ધર્મના અભ્યાસ કરાવે, તેનું ફળ શું? પેાતાના ધર્મના સિદ્ધાંત સત્ય હોય, અને બીજાના સત્ય હોય, પરંતુ બીજાના સત્ય છે એવુ જાણવાના અવકાશ નહીં રહે, અને પેાતાના અસત્ય હશે, છતાં તેના મેાહના કારણે અભ્યાસ થયે! હશે એટલે તે ગાઢપણે બેસી જતાં સત્યાસત્ય કારખી નહીં શકે ? અને સત્યાસત્ય પારખી ન શકે, તે આત્માના મેક્ષ કેમ કરી સકાશે?
અ
સનાતન જૈન
તે
( માર્ચથી જ્જીન.
કમેૉંતુ' ફળ આપનાર છે. જૈન જેવા ખીએ ધર્મ આ વાત તદ્દન અસત્ય છે એમ કહી ઇશ્વર કર્તાએ નથી, અને કર્મનાં ફળ પણુ - પનાર નથી; માત્ર પેાતાને આત્મા અનાદિથી છે. તે પાતે કર્મ કરે છે, એટલે ક કર્ણો તે છે; તેમજ પોતાના કર્મના કુળતા ભક્તા પણ પોતેજ છે. આવી બન્નેની પરસ્પર વિરૂધ્ધ વિચારવાળી માનીનતા છે. જો દરેક ધ પેાતાના ધર્માંતુ શિક્ષણ આપે, તે! કેવુ ભયંકર પરિણામ ગણવુ ? ઇશ્વર જેવેશ જગતને ર્તા કાષ્ટ ન હેાય, છતાં તેના દૃઢ સ’સ્કાર કરાવવા કે આ સધળુ ઇશ્વરે કર્યું છે અને તે આપણાં કર્માંનાં ફળ આપે છે, તેા તે શું યોગ્ય છે ? અથવા લાભકારક છે? અમે વારવાર
કહ્યું કે, ધર્મ તો એકજ
પ્રકારે સત્ય હાય.
તમામ સાચા હોઇ શકે એમ ન હોય. પેાતાના સંપ્રદાયની કેળવણીના ગાઢ સંસ્કારથી સત્યાસત્ય જોવાને અવકાશ જતા રહેવાના, અને ને અસત્યનુ ગ્રહવું થાય તેા આત્માને મેક્ષ શી રીતે થઇ શકે ?
આજ રીતે એક ધર્મવાળા એમ માને કે, શ્ર્વર જગત્ના કર્તા છે; તે આપણાં કરેલાં
આ સધળાં કારણેાથી વાંચનારને જણાવવું ોઇએ કે, પરમાથ ધર્મ માટે પણ પાતપેાતાના ધર્મની કેળવણી પ્રત્યેક ધર્મવાળા આપે, તે તેમાં પણ લાભ કરતાં હાનિ વધારે થવાને સભવ છે. અમે ત્રણ પ્રકારે આ શિક્ષણ સબંધી વિચારે. બતાવ્યા. રાષ્ટ્રીય શકિતને, વ્યવવાર ધર્મને અને પરમાથ ધમને સૈા સાના ધર્મોનુ. શિક્ષણુ આપવાથી લાભ છે કે હાનિ? અથવા શકય છે કે નહી ? વાંચનાર, તમે મનન કરી જેમ યેાગ્ય લાગે તેમ વસા, અને બીજાને સલાહ આપશે.
કેટલાક, સાંપ્રદાયિક અથવા સૌ સૈાના મતની કેળવણી આપવાની મુશ્કેલી જોઇ વળી એમ કહે છે કે, બધાં ધર્માંને માન્ય હોય એવાં તત્વા એકત્ર કરી તેની વણી આપવી. અમને આ વાત ઉપલક દષ્ટિએ તે મારી

Page #272

માચથી જુન). ધર્મ શિક્ષણ માટે લેવે જોઇતા માર્ગ. લાગે છે, પરંતુ વિશે વિચારે આ વાત પણ આપી શકતી નથી, અને કાં તો તેણે બહુ મહત્વવાળી લાગતી નથી.
કબૂલ કરવું જોઈએ કે, તે પશ્ચિમભણીની આ વાતનો વિચાર કરવા માટે આણે કેળવણી ઉપર એક અયોગ્ય આરોપ મુકે છે. જરા ઉંડા ઉતરવું પડશે. ધમની કે વણી હિંદુઓ અથવા અન્નાહાર ધર્મો એક દલીલ સાંપ્રદાયિક રીતે આપી શકાય એમ નથી કરે છે કે પાશ્ચાત્ય કેળવણીના કારણે ઉંચામાં એ હું જાણી કેટલાક એમ કહે છે કે સર્વ ઉંચી જ્ઞાતિઓ અભયાદિ પદાર્થો લેતી થાય છે ધર્મોમાં જે સામાન્ય નીતિ, પ્રમાણિકપણું અદ અમારે કબૂલ કરવું જોઈએ કે, હિંદના હતા તત્વો છે તેનું શિક્ષણ આપવું. આ ઉપરથી
ભાગે આવું પરિણામ કેટલાક દાખલાઓમાં
આવેલું જોઈ શકાય છે; અને તેટલા માટે દી અમને એક મોટો ખેદ થાય છે. આ ખેદ
લગીર પણ છઈએ. તથાપિ આનું કારણ એ એ છે કે, શું આમ કહેનારા એમ માને છે
ગ્રેજી કેળવણીજ છે એમ કહેતાં અમને આંચ કે, અત્યારે પાશ્ચાત્ય કેળવણી આપવામાં આવે છે તે નીતિ, ન્યાય આદિ ત
કે લાગે છે. અંગ્રેજી કેળવણી હદમાં તે શીખવવાને
હજી ઘણુ થોડા પરિણામમાં અપાય છે, પરંતુ સમર્થ નથી? તેઓના અભિપ્રાયનું અમે જે
ઈસંવાદિ દેશો કે જે અંગ્રેજી કેળવણુમય છે અનુવાદ કરી શકીએ છીએ તે ઉપરથી તે
ત્યાં આગળ હિંદના કરતાં જુદું જ પરિણામ એમ લાગે છે કે કેમ જાણે તેઓના મન અને ધર્મોને પ્રચાર છે, આ ધર્મો એવા પ્રકાર ઉપર એવી અસર ન હોય કે, પાશ્ચાત્ય કેળ- ના છે કે જેમાં હિંદુ જેન આદિ ધર્મો કરતાં વણથી માણસે આવાં તો રહિત થઈ જાય
અહિંસાનું ઓછું પણ છે. આ કારણથી છે. જે તેઓનું આવું માનવું હોય તે અમને
તેમજ ત્યાં આગળ જડવાદ (Materialism) લાગે છે કે, પાશ્ચાત્ય કળવણી ઉપર આ એક . ના પ્રચાર વધતો જાય છે છતાં ત્યાં આગળ નહીં જતે ગંભીર આરોપ મુકવામાં આવે અનાકારનું તત્વ ( Vegetarianism ) છે. એવા માણસે હિંદુસ્થાનમાં જોવામાં વધત
વધતું જાય છે તેનું કારણ શું? આ કારણનો જે આવતાં નથી કે, જે ધર્મ ક્રિયાઓમાં રચ્યા ઉત્તર તે આ આહારના કારણે ધર્મ કેળવણીની મયા રહ્યા છતાં તેઓ નીતિ, ન્યાય આદિ હિમાયત કરનારાઓનું મન સમાધાન કર તોને વેગળાં મુકી ઘણી વાર કામ લે છે?
નાર થવો જોઈએ. જેને અંગ્રેજીમાં Science હિંદુસ્થાનમાં જ નહિ પણ પશ્ચિમના દેશે કે જ્યાં ક્રિથીઅન ધર્મની ક્રિયાઓમાં મશગુલ
( વિદ્યા ) કહેવામાં આવે છે તેની જૂદી જૂદી
અનેક શાખાઓ છે. આ શાખામાં એક વૈદક રહેનારા ઘણું જીવો પણ આજ રીતે વર્તતા જોવામાં આવે છે. આથી ઉલટું એવાં ઘણું
સંબંધીતી પણ છે. આ વૈદક સંબંધીની શાખા માણસો જોઈ શકાય તેવું છે કે, જેઓ એ એ કેટલીક આશ્ચર્ય પમાડે એવી શારીરિક પશ્ચિમની કેલવણી લીધેલી, પરંતુ ધર્મ ક્રિયાના શોધ કરી છે એટલે હમણના જીવોને એ સંસ્કારો પામેલા નહી છતાં ઉત્તમ નીતિ ન્યાય વિશ્વાસ બેસી ગયા છે કે કેમ જાણે તે શોધ. આદિપૂર્વક જીવન ગાળે છે. કાં તો આવી કો ઈશ્વર ન હોયકે આ મુખ્ય કર્મને સ્વભાવ નીતિ ન્યાયના સર્વ ધર્મોના તો એકત્ર કરી બદલાવી નાંખી મોત થતું અટકાવીદે. આવા તેને ધાર્મિક કેળવણીનું નામ આપી તે આપવા વિશ્વાસને કારણે એ વૈદકના અનુયાયીઓ જે માંગનારાઓએ એમ બતાવી આપવું જોઈએ જે વાત અથવા વિચારો બતાવે, તેમાં સર્વ કે, પશ્ચિમભણીની કેલવણી આ તત્વોનું શિક્ષણ સ્વસાય માની લઈ કેટલાક છો તે વૈદકના

Page #273

२९६ સનાતન જન.
[માચથી જુન. અનુયાયીઓની સલાહ પ્રમાણે શરીર પ્રત્યેના ઉપર વિજય કદાચ મેળવી જશે, એવું અમને નજોઈએ તે પ્રમાણમાં મેહના કારણે યોગ્ય તે અત્યારના ચિન્હો પરથી જણાય છે. મતઅથવા અયોગ્ય ખોરાક છે એવું સ્વયં વિચાર્યા લબ કે, કહેવાતી ધાર્મિક કેળવણી આપવાના વિના લેતાં અચકાતા નથી. આવું જ્યારે ઈä પ્રયત્ન કરતાં શાસ્ત્રીય રીતે અન્નાહારની વિશેડના કેટલાક વિચારવાના માણસોએ જોયું ત્યા- વતા બતાવવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવશે તે રે તેઓએ અન્નાહાર અને ફળાહારની વિદ્યા વધારે ઉપકારક થશે. ની શાખા ખીલવવા પ્રત્યે ધ્યાનનું પરિણામ આ રીતે આ બાબત માટે પણ ધાર્મિક એ આવ્યું કે તે જગતને એમ બતાવી શક્યા કેળવણીની શું અસર છે તે જોયું. હવે એ. કે અન્નાહાર અને ફળાહાર એ શાસ્ત્રીય કજ બાબત રહી; અને તે એ કે જે ધાર્મિક રીતે (scientifically) અનાર્ય આહાર કેળવણી અપાય તે જડવાદનો પ્રવેશ થતો કરતાં ઉત્તમ છે એવું સિદ્ધ થાય તેમ છે. આવું અટકાવી શકાય. અમે કહીએ છીએ કે, જ્યારે વિદ્યાની અન્નાહારની શાખાને ખીલવી ધર્મના સંસ્કારોનો વારસો મળતો ચાલ્યો બતાવવામાં આવ્યું ત્યારે લાખે કે એ ખે- આવે, તે જડવાદ સામે થોડું રક્ષણ આપી શકે. રાક ભણું વળ્યાં છે. એમ ગણત્રી કરવામાં પરંતુ જે આશયમાં કહેવામાં આવતી હાલની આવી છે કે, યુરેપમાં ચાર લાખ માણસે ધાર્મિક કેળવણી આપવાનું ધારવામાં આવે છે અનાર્ય આહાર છોડી દીધું છે. કહેવાનો હેતુ તેથી જડ વાદનો પ્રવેશ અટકી શકે એમ એ છે કે, જ્યારે એક કરતાં બીજું વધારે પણ અમને લાગતું નથી. સારું છે એવું બતાવવામાં આવે ત્યારે જીવ ધર્મ અથવા જેને અંગ્રેજીમાં Religion પિતાનાજ વાર્થની ખાતર વધારે સારાને 2- કહેવામાં આવે છે તેની અને તત્વજ્ઞાન દર્શન હણ કરે છે. કોઈ રીતે હિંદના લોકે અત્યારે અથવા અંગ્રેજીમાં જેને Philosophy કહે પાશ્ચાત્ય કેળવણી અટકાવી શકે એવા સંજે. વામાં આવે છે તેની વચ્ચે આપણે ત્યાં બહુ ગામાં નથી અને તેથી જે મતિ અજ્ઞાનની ભેદ પાડવામાં આવતો નથી. જેને ધાર્મિક ખીલવણી થશે એથી જ એમ વિચાર કરતાં કેળવણી (Religious education) કહેશીખશે કે, જ્યારે જીવન અને મરણ ( Life વામાં આવે છે તે વિવાદ સામે સર્વ કર્મો and death) નો સવાલ હોય ત્યારે શુદ્ધ કર ઝીલી શકે એમ અમને લાગતું નથી. અશુદ્ધ જોવાય નહીં. પરંતુ આ સ્થળે પણ ધાર્મિક કેળવણીથી એમ શીખવવામાં આવે કે, કયું સારું અને કયું નતું છે એમ જે શા. આ સઘળી ઇશ્વરની લીલા છે, માટે આપણે સ્ત્રીય રીતે (Scientifically ) બતાવવામાં તે લીલાનુસાર વર્તવાનું છે, તે અમે ધારતા આવે, તે અવશ્ય અનાહાર લીધા વિના ન રહે. નથી કે, તે લીલાની આસ્થાના ગમે તેવા ના સ્થળે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, જે આ દઢ સંસ્કાર બાળપણથી કાઢવામાં આવ્યા હોય કારણે ધર્મ કેળવણી આપવાનું ધારવામાં આ. તે પણ તે જ્યારે પશ્ચિમની વિદ્યા (Seicnce) વતું હોય, તે અમે કહીએ છીએ કે જ્યાં વાંચે અથવા અભ્યાસે ત્યારે ટકી શકે. અમે સુધી આ પ્રકારે શાસ્ત્રીય રીતે ઉછરતી પ્રજા માનીએ છીએ કે, વર્તમાન સાયન્સની સામે ના મન ઉપર નહીં ઠસાવવામાં આવે ત્યાં ટકર ઝીલવાને તત્વજ્ઞાન (Philosophy) સુધી ડાકટરની કેટલીક શોધથી બધી બાબતે સમર્થ થાય; પરંતુ ત્યાં પણ એક સવાલ આ માટે અંજાઈ ગયેલા છ પ્રત્યે જીવન અને કવીને ઉભે રહે છે; આ સવાલ એ છે કે, મરણને સવાલ આ કહેવા માત્ર ધર્મસંકારો હિંદના જુદા જુદા ધર્મો પોતપોતાની પ્રજાને

Page #274

માર્ચથી જુન.) ધર્મ શિક્ષણ માટે લેવું જોઈત મા.
૨૬૭ પિતાના દર્શનની કેળવણી આપવા માંગે છે, તો છે. હવે અમને પૂછાયેલા ઉપરના બે પ્રશ્નોનું શું દરેક ધર્મનું તત્વજ્ઞાન (Philosophy ) સમાધાન અમારી નિર્જીવ શક્તિ અનુસાર જડવાદ (Materialism) ની સામે ટક્કર આપીએ છીએ. અમે એમ કહેવા તત્પર નઝીલી શકવા સમર્થ છે? અમે અમારા પાર થી કે જડવાદ સામે રક્ષણ મેળવવાનાં કઈ અભિપ્રાય અનુસાર માનપૂર્વક કહેવા પ્રજા સાધન નથી. અમે કહીએ છીએ કે સાધન લઈએ છીએ કે, અમને લાગતું નથી કે સર્વ છે, અને તે સાધન શક્ય પણ છે. અમે આ ધર્મોને તત્વજ્ઞાન વતમાન જડવાદની સામે કહીએ છીએ તે જડવાદ સામે રક્ષણ મેળવટક્કર ઝીલી શકે એમ બની શકે નહી; કેમકે વાનું સાધન અમને લાગે છે.
જે તેમ બને, તે તો એનો અર્થ એ જ કે સર્વ આ સાધન આ પ્રમાણે છે; સરકારી અને દર્શને અથવા તત્વજ્ઞાન સત્ય છે. સર્વ ધર્મ થવા ખાનગી સાહસથી ચાલતી સંસ્થાઓમાં અથવા સર્વ ધર્મના તત્વજ્ઞાન સત્ય હોય, તે મુખ્ય કરી જે ભાષાઓમાં જુદા જુદા ધર્મો તે આ ઝગડાઓ હોયજ શા માટે? ઝગડાઓની અને જૂદા જૂદા તત્વજ્ઞાનનું સાહિત્ય લખાવાત બાજુએ મુકી એમ પૂછીએ છીએ કે યેલું છે, તે ભાષાઓનું ખાસ જ્ઞાન મેળવી શું દરેક ધર્મનું તત્વજ્ઞાન કહે છે તેમ આ- શકાય એવી ગોઠવણ કરાવવી. હાલમાં શામાના બહુરૂપી સ્વરૂપ છે? એમ ન હોઈ શકે. ળાથી માંડી કેલેજે સુધીમાં જે અનેક પ્રકાઆ કારણે પૂર્ણ વિચારવાનું છે કે, પ્રત્યેક રના વિષયે ચલાવવામાં આવે છે તે વિષયો ધમનું તત્વજ્ઞાન પણ જડવાદ સામે ટક્કર ઝીલી ને બની શકે તેટલાં પરિમાણમાં ઓછાં કરશકે એમ બની શકે નહી. આ રીતે પણ પ્રત્યેક વવાં અને એ ઓછાં હતાં જે સમય અને ધર્મ અથવા તેના તત્વજ્ઞાનનું શિક્ષણ જે શક્તિને બચાવ થાય તે ધારાએ એ ધર્મ કાર્ય માટે ઉપયોગમાં લેવાનું છે તે માટે છે. ભાષાનું જ્ઞાન અપાવવું. જે બા રસ્તે ઇએ તેવું ઉપયોગી સાધન નથી.
ધર્મ ભાષાઓના ખાસ અભ્યાસીઓ ઉત્પન્ન આ ઉપરથી અમને એમ પ્રશ્ન કરવામાં
પાક થશે તે એની મેળે ધર્મનું સાહિત્ય વાંચવાને
અને અભ્યાસવાને ઇચ્છાવાન થશે, અને આ આવશે કે ત્યારે શું જડવાદ સામે રક્ષણ મે.
રીતે ઈચ્છાવાન થયે જૂદા જૂદા ધર્મના તત્વ ળવવાનું કોઈ સાધન નથી? અથવા એ રક્ષણ જ્ઞાનો વિચારતાં કયા તત્વજ્ઞાનવાળો ધર્મ છેમેળવવાનું સાધન તમે કોઈ બતાવી શકે છે? યસ્કર છે તે જાણી તે પ્રમાણે વિચારતાં શીઅમે આ પ્રશ્નનો ઉતર આપીએ તે પહેલાં ખશે. ધર્મ ભાષાજ્ઞાન થવાથી જે ધમને જે એટલે ખુલાસા કરવાનો છે કે, અત્યારે જે રસિક હશે તે તે ધર્મને ગ્રહણ કરશે. સાધનોનો વિચાર કરવામાં આવે છે તે સા- ધર્મ ભાષાજ્ઞાનની શકિતનો પ્રભાવ કેટલે ધન હિંદ જેવા દેશને માટે અશકય છે, કા- છે તે તે જેઓ અવલોકન કરવાની ટેવ હશે રણકે જ્યાં અનેક ધર્મો, અનેક વિચારે, અને તેજ જાણી શકશે. અમે અહીં એક બે - નેક આચાર વિચારો વર્તે ત્યાં આવું કાર્ય ખલા આપીશું. વેદાંત અને જૈનને અનુસરઅશકય થઈ પડયા વિના ન રહે. અમે શરૂ. નાર બે વર્ગમાંથી વેદાંતના અનુયાયીઓએ આતમાં એવાં સાધનો ધાર્મિક શિક્ષણ માટે અંગ્રેજી કેળવણીની સાથે સંસ્કૃત ભાષાનું અશક્ય છે એમ બતાવી ગયા છીએ. પ્રત્યેક ઠીક રીતે જ્ઞાન મેળવ્યું છે તેમાંથી વેદાંત ધર્મનું તત્વજ્ઞાન (Philosophy) શીખવ. શાસ્ત્રના કેટલાક અભ્યાસીઓ, અને વિદ્વાનો વાને માટે તેટલીજ અને તેની તે મુશ્કેલીઓ ઉત્પન્ન થઇ શક્યા. દાખલા તરીકે રા. મનસુ.

Page #275

[ માર્ચથી મુંન.
સનાતન જૈન. આપવામાં આવશે તેા પ્રજાના મન સ`કુચિત પણા ( Narrow-mindedness ) ને પામશે અને તેથી પ્રજામાંથી મૂળ ત્રિચાર ક રનાર ( original thinker ) નક્કી નીકળે પરંતુ ને કાઇ પણુ સંપ્રદાયિક વા વિના છુટા વાતાવરણુ ( freeતાવરણુ atmosphere) માં ઉછરવા દેવામાં આવે, અત માત્ર ધર્મ ભાષાજ્ઞાનના ખાસ અભ્યાસ કરાવવામાં આવે, તા મૂળ વિચાર કરનારાઓ નીકળરો, કે જેમા ધના સારે। પ્રભાવ કરી શકરો. જો ટુ વાતાવરણું રહેવા . દેવામાં આવે, તેા કાઇ સમય મહાત્મા પશુ પેદા થઇ શકે કે, જે હજારા જીવાને ધર્મ પમાડી જડવાદથી બચાવી શકે. આવેા કાઇ અસાધારણુ મહાત્મા નીકળી આવે તે વાત ભવિષ્યના કાઇ બાજુ ઉપર રાખીએ, પરંતુ અત્યારનાજ દાખલા લઇએ. રા- આનદશ કર ધારે, તો કેટલા વિદ્યાાઓને વેદાંત સમજાવી જડવાદના અટકાવી શકે ?
૨૬૮
સ
ખરામ ત્રિપાઠી, સ્વ. ગેાવતરામ ત્રિપાઠી, રા. આનંદશંકર બાપુભાઇ, રા. યાજ્ઞિક, રા. મણીલાલ આદિ વિદ્રાના સસ્કૃત ભાષાજ્ઞાનના પ રિચયથી વેદાંતના હીક અભ્યાસી થઈ શકયા છે, ખીજી તરફ જૈતના દાખલા લઇએ. જૈન ના અનુયાયીઓએ અંગ્રેજી ભાષાનું શિક્ષષ્ણુ મેળતાં આ દરકાર નથી રાખી. તેા તેમાંથી કૈાઇ વિદ્વાન ઉત્પન્ન થઇ શક્યા હોય એવું દષ્ટીગોચર નથી થતુ. ખીને દાખલા જન સ્કાલરાના લઇએ. પ્રેગ્નેસર મેકસમુલર આદિ વિદ્વાનાઐ સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસ કર્યો હતા એટલે તેઓ વેદાંત આદિ ધર્મના બધાં પેાતાને વિષે સારી આસ્થા ઉત્પન્ન કરાવી શકયા હતા. ભાષા જ્ઞાનનું કેટલું ખળ છે તેના એક જૈન દષ્ટીએ નહીં અનુમાદા યેાગ્ય એવી એક ક્રિયાના દાખલા અહીં આપવાની જરૂર છે, એટલે તે આપીશુ. ખગાળીએ અનારકીટ મામ્બ ગાળાનુ કાર્ય કયાંથી શીખ્યા ? બંગાળીએ તા નિળમાં નિળ પ્રજા કહેવાતી હતી? પરંતુ જે તેને અંગ્રેજી ભાષાના પરિચય થયા, તે તે દ્વારાએ એમ્બ બનાવવાનું શીખી શકયા. કાંઇ તેઓને કાએ આવીને તે શીખવાની પ્રેરણા કરી નહોતી કે કાઇ શીખવવા આવ્યું નહતુ કદાચ એમ માનીએ કે તેઓને ખીજાએ એ શીખવ્યુ; પણ તેને પ્રેરણુા કાણે કરી ? .. ગ્રેજી ભાષા જ્ઞાન શિવાય ખીજુ કાઇ પ્રેરણા કરનાર હોય એમ અમને લાગતુ નથી. કહે. વાના હેતુ એવા છે કે, ભાષા જ્ઞાન એ એવી ચીજ છે કે, તે દ્વારાએ મનુષ્ય જાતિ જ્ઞાન અને ક્રિયા બન્ને મેળવી શકે છે. જે જે ભાષાઓમાં ધન સાહિત્ય લખાયું છે તેની ખાસ કાળજી રાખવામાં આવે, તે અમે માનીએ છીએકે, તેથી ધર્મના અભ્યાસીએ એની મેળે ઉત્પન્ન થશે.
તે
આ રસ્તા લેવાયાથી એક ખીજે પણ ફાયદા થશે, જે પ્રત્યેક સ`પ્રદાયની ઠેળવણી
અમને આ શિવાય ખીજું કાંઇ પશુ સાધન જોવામાં આવતુ નથી. આ સાધન શકય પણ છે, ક્રમ૪ સરકારી દેખરેખ તળે ચાલતી સંસ્થાએ અને ખાનગી સાહસથી ચાલતી શાળામાં ધ ભાષાજ્ઞાન માટે વધારે ધ્યાન આપવાની ગોઠવણુ કરાવવાના પ્રયન કરવામાં આવે, તો તે થઇ શક તેમ છે. અમને ભાષાજ્ઞાનના શકિતમાં ધણા વિશ્વાસ છે; અને તે ધારાએજ ધર્મજ્ઞાનના પ્રચાર થતા જડવાદ અટકાવી શકાય એમ લાગે છે. હા, અમે જાણીએ છીએ કે, આ સાધનનું ફળ એકદમ જાવામાં નહીં આવે; પણુ લાંબા કાળે જે ફળ આવશે, તે હાલમાં વિચારવામાં આવતા અશકય ધાર્મિક શિક્ષણના મૂળથી વધારે સારી આવશે એમ અમે માનીએ છીએ. આ કારણથી અમે બધા ધર્મવાળાઆને આ સાધન ઉપર પુખ્ત વિચાર કરવા આગ્રહ કરીએ છીએ.

Page #276

માર્ચથી જુન.) પાશ્ચાત્ય વિદ્વાને સાથે પત્રવ્યવહાર
૨૬૯ અમે સમુચ્ચયે બધા ધર્મોવાળાને આ જવાં. જે આમ કરવામાં આવશે, તે આગ્રહ કરીએ છીએ, પરંતુ જનિને તે ધર્મજ્ઞાનપ્રચાર થવાનું સારું કારણુ ઉત્પન્ન ખાસ કરીને કરીએ છીએ. જૈનો એવા થવાની આશા છે. અને જે ભાષાજ્ઞાનધારાએ સંજોગોમાં નથી કે, હિંદમાં સર્વત્ર પિતાની જેનમાં વિદ્વાનો ઉપન્ન થશે, તે તેઓને સંસ્થાઓ સ્થાપી પોતાના ધર્મ અને તત્વ જેનના અદ્ભુત દ્રવ્યાનુયોગને પરિચય થશે; જ્ઞાનનું શિક્ષણ આપી શકશે. એકલા જૈનિકો અને દ્રવ્યાનુયોગને સારો પરિચય થયે તે એિજ નહીં પણ સર્વ ધર્મવાળાએ કેળવણીની વર્તમાન સાયન્સની સામે ટક્કર ઝીલી શકશે. જાહેર સંસ્થાઓ (Public Institutions) અમને પૂર્ણ ખાત્રી છે કે, જે જેનો દ્રવ્યાનુ ને આશ્રય લીધા વિના છુટકે નથી; કેમકે યોગ પ્રકાશવામાં આવે, તો તે જડવાદને પિતાની સંસ્થા દરેક સ્થળે સ્થાપી શકાય મજબૂત રીતે પરાજય આપી શકશે. અમે એ શક્ય નથી. બધા ધર્મોવાળા એકઠા મળી જૈનિલેને તે આ માર્ગ ભણી જવા માટે અત્યારે ચાલતી જાહેર સંસ્થાઓમાં ધર્મ ખાસ કરી વિનવીએ છીએ. ભાષાજ્ઞાનના વિષય ઉપર ખાસ ભાર મૂકવામાં આ લેખ અમારાથી ઘણે લંબાણવાળો આવે એવી ગોઠવણ કરાવે એ વાત હાલ થઈ ગયો છે, પરંતુ લંબાણના કંટાળાને દરતરત તો સંભવિત નથી, એટલે જનિયે એ ગુજર કરી, જે અમારા કથનમાં કાંઈ થોગ્યએ કરવું ઘટે છે કે, પોતાની પ્રજા જેમ પડ્યું છે એમ સ્વીકારવામાં આવશે, તે ધમભાષાજ્ઞાન વધારે લઈ શકે તેવાં સાધનો અમને પરમ હર્ષ થશે.
એક પ્રતિષ્ઠિત જેન વકીલ અને જેન શદ્વારમાં પરમ આનંદ માનનાર કેટલાક પાશ્ચાત્ય વિદ્વાને વચ્ચે ચાલેલો પત્રવ્યવહાર.
એ પણ એક જમાનાની બલિહારી છે કે અને સાહિત્યના ઊંડા અભ્યાસી છે. તેમણે જ્યારે આપણું સુશિક્ષિત વર્ગને મોટા ભાગ આપણું શાસ્ત્રમાંનાં કેટલાંકનાં ભાષાંતરે, આપણું જીન સાહિત્ય અને શાસ્ત્રના અભ્યાસ કેટલાંકના પર વિવેચને અને ભાળ્યો લખેલાં " તરફ કંઈક પરાગમુખતા બતાવે છે અને કઈ છે. તેમજ કેટલાંકનું સંશોધન કરેલું છે. આ કઈ જણ એ દિશા તરફ બહુ મન્દ ગતિથી પણા શાસ્ત્ર અને સાહિત્ય ઉદ્ધાર તરફ તેમની પ્રયાણ કરે છે, ત્યારે એ સવેકૃષ્ટ સાહિત્ય તીવ્ર ઈચ્છા હોવાથી તેમણે અમદાવાદના વઅને શાસ્ત્રોમાં રહેલી અનેક ખુબીઓનું રહસ્ય કીલ શ્રીકૃત કેશવલાલ પ્રેમચંદ બી. એ., એલ. સમજવા તેમજ દુનીઆના બીજા લોકોને સ- 3
- એલ. બી. સાથે કેટલાક પત્રવ્યવહાર ચલાવે મજાવવા માટે કેટલાક સમય થયાં કેટલાક પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોએ પિતાના જીવનને મોટો લા
લો છે. તેમાંનો કેટલોક ભાગ અમારા વચભાગ એ કાર્ય પાછળ અર્પણ કરેલો છે. નારાઓની જાણને ખાતર તેમજ પરમિઓ આવા સાહિત્ય-શેખીને ફિઘા-રસિક વિદ્વાનો પણ આપણું શ્રેક ધર્મનું રહસ્ય સમજવા પિકી પ્રેફેસર હર્મન જેકેબીનું નામ જગમશહુર કેટલા બધા ઈનર હોય છે તે બતાવવાના છે. આ મહા-મહા પંડીત આપણું શાસ્ત્ર હેતુથી નીચે આપીએ છીએ:

Page #277

૨૭૦
સનાતન છે.
[ માર્ચથી જુન. પત્ર નંબર ૧લો. બે પ્રતો મોકલાવી તે મળેલી છે; તે ખાતર હાલા મધુ,
આપનો મહાન આભાર થયો છે. સદરહુ પ્રત આ મેલમાંજ તમાશ્ચ%E ની ઉપરથી ઉપરથી હું જોઈ ગયો પણ બહુ હસ્ત લખીત પ્રત તદન તૈયાર થઈ જવાથી
બારીકીથી તપાસવાનો વખત મળ્યો નથી. છાપવા માટે કલકતે મોકલાવું છું. તેમની
હું થોડે થોડે આપનામાંના કેટલાકની સાથે કેટલીક નકલો આપને મોકલાવવા મેં ત્યાં
જાતિ "પરીચયમાં આવું છું, પરંતુ મને આ લખેલું છે. નુતન વર્ષ માંગલીય અને સુખપ્રદ
પની કામ સંબંધીની વિશેષ માહીતી નથી.
આપની કોમમાં મુખ્ય આગેવાનો કણ કણ નીવડે-એજ. તા. ૨૮-૧૨-૦૬.
છે, તેઓ કયા કયા ગછોને લગતા છે, મુખ્ય લી. આપનો,
ઉપાશ્રયો કયાં કયાં આવેલા છે અને જેને એચ. કેબી,
સાહિત્ય કે શાસ્ત્રોદ્ધારમાં આનન્દ માનનાર પત્ર નં બર ૨ જે.
શ્રાવકે કોણ કોણ છે અને કયાં રહે છે, વિગેરે બહાલા બધુ,
હકીકતનો ખુલાસે જે આપશે તે મેટો ડોકટર બોલેની માતે સંશોધન થઈ ઉપકાર થશે. આ પ્રશ્ન હું આપને માત્ર આવેલ વાસુપૂજવાત આજની મેલમાં
જીજ્ઞાસા તૃપ્ત કરવાના હેતુથી પુછું છું એમ આપના તરફ રવાના કરું છું. તે સાથે છાપવા
નથી, પરંતુ અમને જે તેવા ગૃહસ્થ મળે તો માટે તૈયાર થયેલી મુળ પ્રતે ૪ અને જે
તેમની મદદથી હું અને મારા બીજા વિદ્વાન
મિત્રો અમારું કાર્ય વિશેષ સરળતાથી કરી પણ મોકલાવું છું. મને આપનું પોસ્ટકાર્ડ
શકીએ. કેટલીક પ્રત જે તદન અંધારામાં મળ્યું છે. અમદાવાદમાં પ્લેગ છે એ સાંભળી
પડી છે તેમને પુનરૂદ્ધાર કરવા અને જાહેર દીલગીરી થઈ છે. આપ તેનાથી દૂર રહેવા,
પ્રજાને તેને લાભ આપવા માટે હું મારાથી બહાર નીકળી ગયા હશે–એજ.
બનતી મદદ આપવા તૈયાર છું.-એજ. બેન, તા. ૧૬પ-૦૭. લી. આપને, એચ. જોકેબી, તા. ૧૭-૫-૦૭
આપનો,
એચ જેકેબી. ( પત્ર નંબર ૩ જે. પ્રિય બધુ,
પત્ર નંબર ૫ મે, આજના મેલમાં રજીસ્ટર્ડ બુક-પોસ્ટથી
પ્રિય ભાઈ, વરાત્રિ નો પહેલો ભાગ આપના પર મોક
આપને જેલની આવૃત્તિ બહાર લાવું છું. શુદ્ધતાને ખાતર તેનું પહેલું પ્રફ
પાડવાને તેમજ સ્થાનાંની આવૃત્તિ તૈયાર
કરી આપવા આજે લગભગ બે માસ થયા મારાથી વંચાય તે સારું. માટે બની શકે તો
લખેલું છે. પરંતુ ઘણી દીલગીરી સાથ જણાપહેલું પૃફ મારા પર મોકલાવી આપશે એજ.
વવું પડે છે કે આપ તરફથી અદ્યાપિ પર્યન્ત બેન, તા, ૨૪-૫-૦૭. આપને,
તે બાબતને મને કશો ઉતર મળ્યો નથી અને એચ. જેકબી.
તેજ બાબત માટે આ પત્ર લખવો પડે છે. ( પત્ર નંબર ૪ થે.
આપે આપના તા. ૭–૧૨–૦૬ના પત્રમાં હરિ પ્રિય બધુ
ભદ્રસૂરીના વર્લ્ડ છપાવવા માટેની સર્વ મહારાજ શ્રી કાન્તિવિજયજીની આજ્ઞાથી આપે સગવડ કરી આપવા લખેલું હતું, જેથી એવી મહત્યિ વાઘ ની એકતથા કરમાતાની ઇચ્છા રહે છે કે હવે તે તે પુસ્તક જેમ બને

Page #278

માર્ચથી જુન.] ધર્મ શિક્ષણ માટે લેવો જોઈત માર્ગ. તેમ જલદીથી બહાર પડી જાય તે વધારે વિદુ, જો વિવુ, ચોદાઈ નકુચા અને સારૂં. મેં બાપને જણાવે છે કે ઉત પુ. પ્રમેયારાની પ્રત મુખપરથી શુદ્ધ કરી સ્તા છાપવાનું કામ મારી ઇચ્છાનુસાર થાય તયાર કરેલી છે અને હાલ તેઓ રાજાતે ઠીક. માટે હું તે ઇ-નું ઇનું પાનાના વાર્તા તૈયાર કરવામાં રોકાએલ વિભાગથી બહાર પાડવા માગું છું. માટે છે. ડાકટર સુએલી બહુ બુદ્ધિશાળી અને ઉ. તમે જે મને તરતથી સગવડતા કરી માહિ વિદ્વાન છે. દુર્ભાગ્યે તેમની પૈસા સં. આપે તે પ્રથમ ભાગ બે કે ત્રણ મહીનામાં બંધીની સ્થિતિ બહુજ ખરાબ છે. ભાગ્યદેવીબહાર પડી શકે. અને બાકીના સર્વ પણ વર્ષની તેના પર અકૃપા છે. હું ધારું છું કે દરમ્યાનમાં બહાર પડી જાય.
તેને હાલ પૈસાની બહુજ જરૂર છે, માટે તમો થના ફૂગની બાબતમાં જણાવવાનું જે થાનક પર ભાષ્ય લખવાનું લવાજમ કે હું તમને તેના પહેલા ત્રણ ભાગ તો તરતથી જે હમણાં તેના પર મોકલાવવાની ગોઠવણ મોકલી શકીશ. બાકીના ભાગો બે ત્રણ મહીના કરી શકે તે મોટો ઉપકાર થશે. રથનાં ની અંદર મોકલાઈ શકાશે. પરંતુ તે છ ના પ્રથમ ત્રણ ભાગ તો તેણે તૈયાર પણ કીધા પાવવાની સગવડ કરી આપવામાં આવશે તે છે. આથી તમારો મારા પર તેમજ તેના પર બાબતની મને ચેકસ ખાતરી મળવી જોઇએ, મોટો ઉપકાર થશે. એજ. કારણ તે પ્રગટ થવા અગાઉ બે વખત બેન, તે તમારે, રાહ જોઈ બેસી રહેવું મારી પ્રકૃતિને તા ૨૩-૮-૦૭ / હર્મન જેકેબી, અરૂચી કરે છે.
( પત્ર નંબર ૭ મે. આ બાબતનો મને જવાબ મળેથી તર- વકીલ કે. પી. મેદી એસ્કવાયર–ગ, તજ હું આપને ભાન પ્રથમ ભાગ યારા સાહેબ, મોકલાવી આપીશ. ન હિંદૃ હવે જેમ બને તમારો તા. ૨૮ જુલાઈને પત્ર મળવાથી તેમ ત્વરાથી છપાઈ બહાર પડે તેવી ગોઠવણ ઘણે આનંદ થયો છે. કેટલાક બીજા જેના કરવા વિનંતિ કરું છું અને થના પણ ગૃહસ્થો સાથે પત્રવ્યવહારમાં ઉતારવાની તમને મળે કે તરત જ છપાવવાની ગોઠવણ સગવડ કરી આપવા તેમજ ભવિષ્યમાં અન્ય કરવાની વિનંતિ કરું છું. મારા હાથ નીચે પ્રકારની મને મદદ આપવાની ઇચ્છા બતાવવા તૈયાર થતા ગ્રન્થ તરતથી છપાઈ બહાર પડે માટે હું આપને ઘણો આભાર માનું છું. એ મને અતિ જરૂરનું છે માટે હુ તેજ બા. જ્યારે મને તેવી કોઈ પણ જાતની મદદની બત ફરી ફરીને લખું છું. હું ધારું છું જરૂર હશે ત્યારે જરૂર આપને જણાવીશ. હાલ કે મારી અનુકૂળતા અને પ્રકૃતિ વાનમાં તરતને માટે તે મેં કેટલાક ગૃહસ્થને જે લેવાશે. એજ.
પત્ર લખ્યા છે તેમના પ્રત્યુત્તરની રાહ જોઉં બેબોન, (ઈટલી)
આપનો,
છું. એજ. તા ૧-૬-૦૭ ડૉ. સુએલી, પી.
લંડન-શેલ ગેઈટ રોડ, આપનો, એચ, ડી. તા. ૨-૯-૦૭. ( હરબી વોરેન, પત્ર નંબર ૬ ઠે. ( પત્ર નંબર ૮ મો. ચારા ભાઈ,
વારા ભાઈ, તમારું કાર્ડ મળ્યું. ઑકટર સુએલી તર આપના તરફથી મોકલાવેલ સત્તાન ફથી મને ખબર મળ્યા છે કે તેમણે ધર્મ ની પ્રત મળી છે. તે ખાતર આપનો આભાર

Page #279

૨૭૨. સનાતન જે.
[માર્ચથી જુન. માનું છું. મને પ્રફ સુધારવામાં તેની જરૂર કે જે સ્વીડનને રહીશ છે તે પણ બહુ સારો છે. વાણgs૨-aહતના ટીપણુકાર 3. વિદ્વાન છે. તે અમુક પ્રાકૃત કાવ્યો કે કથાઓ બેબીનીનું શીરનામું મોન્ટેગ્ના (એડવા) પર ટીકા લખવા વિચાર કરે છે. માટે તમો ઇટાલી છે. પણ ઓકટોબરથી તે રામ જવાના જે તેને માટે તેવી કોઈ પ્રતા મેળવી આ છે, જ્યાંનું શીરોનામું “રોમ” નંબર ૪૩ પશે તે ઉપકાર થશે. હાલ એજ. મારઘેરા થઈને (ઈટાલી) ચારસૂના : બેન, તે • તમારે. ટીકાકાર . બેબોની ફીમ્બીલીનું શીરોનામું તા. ૫-9-19 | એચકે બી. પાઇસ ઇટાલી છે. મારો એક બીજો શિષ્ય
(અધુરૂં. )
ચાલુ જ
હાલમાં હિંદને રાજમામલો ધારીએ તે હાનિકારક જણાય છે. પ્રજાના આગેવાનો પર
કરતાં પણ વિશેષ ગુંચવાડા અવિશ્વાસ રાખી કરતાં, તેઓને સરકારે હાલને રાજ- ભરેલ થઈ ગયા છે અને પોતાના વિશ્વાસમાં લેવાની ખાસ જરૂર છે. મી. મામલે, આમને આમ કયાં સુધી તીલક જેવા પુરૂષોના સંબંધમાં જે રસ્તે કામ
ચાલશે તે કલ્પી શકાતું નથી. લેવાયું છે તે રસ્તે સારૂં ફળ આવવાની ન ઈચ્છવા 5 બંગાળના ભાગલાના નિમિત્તે આશા અમને તે વ્યર્થ લાગે છે. રાજનીતિશાસ્ત્ર દેશની સ્થિતિનું ઘણું ગંભીર સ્વરૂપ કરી તે તે કહેવાય કે, મી, તીલક જેવા પ્રજાના નાંખ્યું છે. એક વખત રાજ્યકર્તા તરફ જે સરદારનું જે કહેવું છે તે યથાર્થ રીતે સાંભળી, પ્રીતિ અને માનની લાગણી હતી તેમાં ઘણો તેને કહેવામાં કેટલું વજુદ છે તેને તેલ માટો આઘાત લાગી ગયેલો જોવામાં આવે કરી યોગ્ય રસ્તો લેવો. આમ કરવાને બદલે છે. લોકેમાં દિવસે દિવસે સ્વદેશાભિમાનની મીત્ર તીલક જેવા પુરૂષ પ્રત્યે કાયદાને ઉપલાગણી વર્ધમાન થતી જાય છે, અને તે એ. યોગ કરવાનો પ્રયત્ન કરે એ અમને લાગે ટલે સુધીની કે, નાના નાના ગામડાઓમાં છે કે ગંભીર પ્રકારની ભૂલ થાય છે; કેમકે પણ તેનું પ્રત્યક્ષ દર્શન થાય છે. સરકારે લોકે પિતાના સરદારને સહન કરવું પડતું આવી સ્થિતિમાં જે કરવું ઘટે છે તે એ કે, જોઈ વધારે નારાજ થાય છે. મી. તીલક એવા પ્રજા શું કારણોથી આવી નારાજ થઈ ગઈ છે. પુરૂષ છે કે જેને ગમે તેટલું સહન કરવું તે કારણોની તપાસ કરી તે કારણો દૂર પડશે તો પણ તે પિતાના જીવન પર્યત પ્રજાકરવાં. આને બદલે કોણ જાણે કેવીએ બુદ્ધિ. હિત કરવામાં પછાત રહેશે નહીં. આ વાત પૂર્વક કામ લેવામાં આવે છે કે દિવસે દિવસે સરકારે ધ્યાનમાં લેવા યોગ્ય છે. મુંબઈના રાજા અને પ્રજા વચ્ચે અંતરનો અખાત નામદાર ગવર્નર તીલક કેસ કરવાની વિરૂદ્ધ હોય, વધતું જાય છે. સરકારે જાપવાની નીતિ તે તેઓને જેટલો ધન્યવાદ ઘટે છે, તેટલેજ, અખત્યાર કરી છે. તે રાજનીતિ શાસ્ત્રને આધારે જે તે કરવાની તરફેણમાં હોય તેને માટે ભલે કરી હોય, પણ તેનું પ્રત્યક્ષ ફળ તે ખેદ થાય છે.

Page #280

માર્ચથી તુન )
ભાવનગર શ્વેતામ્બર પરિષદ્ મળી તે
પહેલાં અમે એવી સુચના જૈન સાહિત્ય કરી હતી કે, જૈન સાહિત્ય પરિષદ્ પરિષદ્ ભરવાની ગેરઢત્રણ થાય તે! જૈન સાહિત્યના સંબંધમાં ઘણી સારી સેવા બજાવી રાકાશે. અમારા આ વિચારને કેટલાક કેળવાયેલા ધૃસ્થા અને ગ્રેજ્યુએટાએ સમ્મતિ આપી હતી; પણ દિલગીરીની વાત છે કે, એવી પરિષદ્ એકત્ર કરવાની ગેાઠવણુ ભાવનગર પરિષદ્ વખતે લઇ શકી નડ્ડાતી. જૈન સાહિત્ય પરિષદ્ ભગવાથી જૈનતુ' સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, હીદી, ૩જરાતી, કૅનેરીઝ અદિ જૂદી જુદી ભાષાઓમ લખાએલ સાહિત્યના સંબંધમાં ઘણું અજવાળું પાડવાના પૂર્ણ સંભવ છે. સાહિત્ય પ· રિષદ્ કેવા ધારણ ઉપર રચાવી જોઇએ, અને એકત્ર કરવા માટે શુ ઉપાયે લેવા જોઇએ તે સંબંધી અમે અત્રે થાડાક ખ્યાલ આપીશું. ૧. જૈતના શ્વેતામ્બર, દિગમ્બર, થાનક
વાસી કે કાઇ બીજા જૈન સાંપ્રદાયને આધી! આ પરિષદ્ન જોએ. અર્થાત સમગ્ર જૈનની આ પરિષદ્ થવી જોઇએ.
૨.
ચાલુ ચ
.
આ પરિષદ્મા હેતુ કાંઈ પણ ધર્મ કે કોઇ પણ પ્રકારના વાદવિવાદ ન હોવા જોઇએ. માત્ર સાહિત્ય · સબધી ધખાળ ચલાવવાનું જ તેનું કામ હોવુ જોઇએ.
૩. બની શકે ત્યાં સુધી પિષની બેઠક એક વખત શ્વેતામ્બર પુષિની સાથે ભરષી, તે ખીજી વખત દિગમ્બર પરિષદ્ની સાથે અને ત્રીજી વખત સ્થાનકવાસી પરિષદ્ વખતે ભરવી; અર્થાત કાષ્ઠ ચાકસ સપ્ર દાયની સામાન્ય પરિષદ્ની સાથે તેને સ્થાયીને સ ંબંધ ન રાખવે.
ચર્ચા.
૪, સાહિત્ય પરિષદે નીચેના ઉદેશપૂર્વક કામ લેવુ ોઇએ.
૨૦૩
(અ) પ્રથમ એ ોધ કરવી કે જૈનનુ સાહિત્ય જૂદી જૂદી કઇ કઇ ભાષાઆમ લખાયું છે.
(ખ) જૂદી જૂદી ભાષાનું કેટલું અને યે સ્થળે સાહિત્ય ભડાળ છે. તેમાં શ્વેતામ્બરાનુ કેટલુ છે, અને દિગમ્બરાનું કેટલુ' છે, અને કયા સમયનુ છે.
(૪)
(ઈ) જૂદી જૂદી ભાષાના સાહિત્યપરથી અવિભક્ત જૈન અને વિભક્ત જૈનના સબંધમાં શું અજવાળું પડે છે?
(૩)જૈત સાહિત્યકારોએ સાહિત્ય સૃષ્ટિ માં શુ` ભાગ ભજવ્યેા છે તેની શાત્ર કરવી.
(ઊ) જૈનના દરેક ભાષામાં લખાએલા ગ્રંથે! ( સુત્રાદિ સહિત)ના નાશ થતા અટકાવવા માટે પગલાં યાજવાં,
(એ) જૈનના દરેક ભાષાના ગ્રંથા
(સુત્રાદિ સહિત)ના મૂળ અને ટીકા શુદ્ધ રીતે છપાવવા માટે ગુ પગલાં ભરવાં જોઇએ તેના રસ્તા યોજવા.
(એ) જૈનના દરેક ભાષાના ગ્રંથા ( સૂત્રાદિ સહિત)ના શુદ્ધ ભાષામાં ભાષાંતરેા થવા માટે તંજવીજ કરવી.
(એ) જૈનના દરેક ભાષાના ગ્રંથોના ભા
પાંતર માટે અને ત્યાં સુધી હીદી ભાષા પસંદ કરવા માટે ખાસ ઉદ્દેશ રાખવેા. દેવનાગરી લીપિ પ્સંદ કરવાની જરૂરપર ભાર મુકવા. (આ)જૈતમાં ગદ્ય સાહિત્ય કેટલું છે,
અને પદ્ય સાહિત્ય કેટલુ છે, અને તે કઇ કઇ ભાષામાં, તેની શોધ કરવા માટે રરતા યોજવા. (મ') જૈનના તમામ ભાષામાં લખાએલા શ્વેતામ્બર દિગમ્બર બન્નેના

Page #281

૨૫૪
સનાતન જે.
સાહિત્યનું એક ટીપણું (Catalogue ) તૈયાર કરવા માટે તજ વીજ કરવી.
(અ:) જૈનનું સસ્તું સાહિત્ય (cheap literature) પ્રકટ થવા માટે ચળવળ કરવી.
(ક) જૈનના શીલા લેખા વગેરે એકત્ર કરી તેની શુદ્ધ નકલેા તૈયાર કરા વવી; તે પરથી શુ' અજવાળુ પડે છે તે બતાવવા માટે પ્રયત્ન કરવેા. (ખ) જૈન ઇતિહાસ તૈયાર કરાવવા યત્ન આરભા.
(ગ) જૈન શાસ્ત્ર ભષાના ઉદ્ધાર માટે પ્રયત્ન કરવા. વર્તમાન શૈલીએ વ્યાકરણ, કાય, પાઠાવલિ તૈયાર કરાવવા તજવીજ કરવી,
(૪) જૈન શાસ્ત્ર ભાષા યુનિવર્સિટિમાં
દાખલ કરાવવા પગલાં ભરવાં. (ચ) દરેક યુનિવર્સિટિમાં જૈન ગ્રંથા દાખલ કરાવવા તજવીજ કરવી. (છ) જૈનીમાં સસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાના વિદ્વાના ઉત્પન્ન કરવા તજવીજ કરવી,
(જ) એક જૈનશાસ્ત્ર સ’ગ્રહસ્થાન સ્થાપવા તજવીજ કરવી કે જેમાં જૈનના સર્વ ગ્રંથા છપાયેલા-તેમજ નહીં છપાયેલા- મળી શકે.
(×) જૈનના દ્રવ્યાનુયાગ અગ્રેજી ભાષામાં બતાવવા તજવીજ કરવી. (૮) જૈન સાહિત્ય સંબધી નિષ્ઠા
લખાવવા.
આ અને તે શિવાયની વૃંદી જૂદી અગત્યની બાબતે વિચાર કરવાના ઉદ્દેશપૂર્વ ક સાહિત્ય પરિષદે કામ લેવુ.
(૫) સાહિત્ય પરિષની અંદર જૈન મુનિ આ, યતિ, વિદ્વાના, પંડિતેા, શોધખેાળ
[ માર્ચથી તુન.
કરનારા, આરીયન્ટેલીસ્ટા વગેરે ભાગ લઇ શકે.
(૧) આવી પરિષદ્ ભરાવા પહેલાં પ્રથમ શરૂઆતની એક સભા (Preliminary meeting) ખેાલાવવી. તેની અંદર તમામ જૈતના ફીરકાઓના સાહિત્ય શેખીનેાને આમત્રણુ આપી મેલાવવા.
(૨) એક કાર્ય કરનારની કમીટી નીમી; જેતી અંદર કંઇ પણ મતાગ્રહ રાખ્યા વિતા તમામ ફીરકાઓના ગ્રસ્થાને સભાસદો તરીકે ચૂંટી કાઢવા.
(૩) સાહિત્ય પરિષદ્નુ સ્થાયી ફંડ ઉભું
કરવુ.
(૪) દરેક સાહિત્ય પરિષદ્ની સભાના ખર્ચ જે સંપ્રદાયની પરિષદ્ ભરાય તેણે આપવે એવી રીતે તેને સમજાવવા.
(૫) મુંબઇમાં પિષી આફીસ રાખવી.
તેને માટે એક સારા પગારતા સેક્રેટરી અને
બીજો જોઇતા સ્ટાફ રાખવે.
અમે આ એક ખાખુ તૈયાર કરી મૂકીએ છીએ તેની અંદર સુધારા વધારાની જરૂર જણાય ત્યાં અવશ્ય કરવા બેઇએ. અમે આશા રાખીએ છીએ કે આ કાર્ય જલદીથી આર્ભવામાં આવશે; કેમકે આવી પરીષદ્ એકઠી કરવા માટે એછામાં ઓછે. આઠ મહીનાના સમયની જરૂર છે. દરેક સ્થળે વિદ્વાનેાને નિ મંત્રી તે જે જે વિષય ઉપર મેાલવા માંગે તે ખેાલવાનુ તૈયાર કરવા માટે આટલા સમ યની ખાસ જરૂર જણાય છે.
અમે આ સાહીત્ય પરિષદ્ સંબંધી વિચારે
બતાવીએ છીએ ત્યારે
અમને ગુજરાતી ભા
ગુજરાતી ભાષાના જન્મ જૈનિ યાથી છે?
પાના જન્મ સöધી ઉદ્ભવેસા પ્રશ્નન યાદ આવતાં અમે મૂકયા વિના રહી શકતા નથી. ગુજરાતી ભાષાની ઉન્નત્તિ અર્થે ભરાતી સાહિ ત્ય પરિષદ્ની બીજી બેઠક મુંબષ્ટમાં મળી હતી.

Page #282

માર્ચથી જુન.) ચાલુ ચર્ચા.
૨૭૫ તે વખતે તે પરિષદના પ્રમુખ મીત્ર કેશવલાલ ચંદ ઉપર એક પત્ર લખી કામ લેવાનું ડહાધ્રુવે ગુજરાતી ભાષાને જન્મ સંબંધી ઘણી પણ વાપર્યું છે. અંગ્રેજીમાં જેને Agitation સારી વીગતે જણાવી હતી, અને તેમ કરતાં (ચળવળ) કહેવામાં આવે છે તે Agitation તેઓએ જેનીઓને ગુજરાતી ભાષાની સારી નું આ ફળ છે. અમે જૈન ભાઈઓને ખાસ સેવા કરનાર તરીકે ઓળખાવ્યા હતા. એટ- આગ્રહ કરીએ છીએ કે જ્યાં સુધી આ સવાલું જ નહીં પણ તેઓએ આડકતરી રીતે એવું લનો છેવટનો ઑનિયોની ધર્મ લાગણી સાચવબતાવવા માગ્યું હતું કે ગુજરાતી ભાષાને નારો ફડ કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી જન્મ કેમ જાણે જેનીયોથી ન હોય. અમે દરેક નિર્દોષ હીલચાલ જારી રાખવી. જેઓ આ પ્રશ્નને વિશેષ દઢ કરવાના હેતુથી અમારા એક વખત એમ માનતા હતા કે આપણો તરફથી તરતમાં બહાર પડનાર “રાયચંદ્ર સમય (Time) અને વીર્ય (Energy) જૈન કાવ્યમાળા ” ના પહેલા ગુચ્છકમાં કેટ. આ કાર્યમાં વાપરી નાંખત જેમ શીખરજીના લીક ચર્ચા કરી છે. અમે આ ચર્ચા તરફ સંબંધમાં લાભ થવાનો સંભવ નથી, તેમ તે સાહિત્ય પ્રેમાળ ગૃહસ્થનું ધાન ખેંચીએ સમય અને વીર્ય આ રસ્તે વપરાઈ જતાં છીએ; અને આશા રાખીએ છીએ કે, અને બીજાં કામને નુકસાન છે તેઓએ આ હીલમારી ચર્ચાને સાહિત્ય શેખીનો યોગ્ય પ્રમા- ચાલનું અત્યાર સુધીનું જ પરિણામ આવ્યું શિક દૃષ્ટિએ જોઈ ગ્ય નિર્ણય ઉપર આવશે. છે તે પરથી ધડે લેવો જોઈએ કે કોઈ પણ ગુજરાતી ભાષામાં લખાએલું જૈનનું સાહિત્ય પ્રકારનો ઉતાવળીએ અભિપ્રાય આપવાથી ઘણું મોટું છે, અને એ પ્રસિદ્ધિમાં લાવવા સમાજને ઘણું મોટું નુકસાન થાય છે. અમે દરેક જેનીએ કોશીશ કરવાની ખાસ જરૂર છે. આશા રાખીએ છીએ કે, સત્તાવાળાઓ
અત્યારના હિંદના બારીક થયેલા મામલા વખતે સમેત શિખરજીનો સવાલ જેના માટે જેન જેવી શાંત કમનું ધર્મમન દુ:ખવવાનું
એક ગંભીર પ્રકારનો અટકાવ્યા વિના નહીં રહે, કેમકે તેમાં તેઓ સમેત શિખરજી. થઈ પડયો છે. જ્યારે અને પ્રજા બનેનું હિત સમાયેલું છે. જે
ભાવનગરમાં વેતામ્બર અત્યારે જે શાંતી આપનારું વલણ સરકારે પરિષદ્ ભરાઈ ત્યારે બંગાળની સરકાર તરફથી પકડયું છે તેમાં ભંગ કરવામાં આવશે, તે એવા પ્રકારનો જવાબ ફરી વળ્યું હતું કે, બંગાળીઓ માટે જેમ ભાગલાને સવાલ છે, સમેત શિખર ૧ી એક ટુંક કે જૈનિયોનાં તેમ જેનિ માટે સમેત શિખરો સવાલ મંદિર છે તે વેચવામાં આવશે; બાકીની થઈ પડશે. યુકે ઉપર મકાન બાંધવાની લીઝ આપવાનું વલણ પણ તે જવાબઉપરથી સ્પષ્ટ થતું હતું. પાલીતાણ-સિદ્ધક્ષેત્રને પવિત્ર શેત્રુજ્યના ત્યાર બાદ મુંબઇના યુવકોએ પન્યાસજી આનદ આણંદજી કલ્યા- દુગરનું હિત સાચવવા સાગરજીની દેખરેખ તળે જે ગંભીર હાલાલ મુછની પેઢીને અર્થે નિયજિત થયેલ શરૂ કરી હતી તેના પરિણામમાં સત્તાવાળાઓ- હીસાબ. શેઠ આણંદજી કક્ષા નું વલણ બદલાઈ ગયું છે. બંગાળની સર
જની પેઢીની વ્યવસ્થા કર જૈનિયોને શાંત કરવા ઇચ્છે છે. તેમજ અત્યાર સુધી ઉત્તમ પ્રકારની ચાલી આવી છે, મુંબઈના ગવર્નર સર કલાકે પણ તેવીજ રીતે અને તે માટે તેના વ્યવસ્થાપક શેઠ લાલભાઈ જેનિને શાંત પાડવા માટે શેઠ વિરચંદ દીપ દલપતભાઈ આદિ ગૃહસ્થને ધન્યવાદ ઘટે છે

Page #283

૨૭૬
સનાતન જન.
[ માચથી છjન. એ વાતની કોઇથી ના પાડી શકાય તેમ નથી. વાપરવાની તેને સતા નથી તે માનવું નવેઆવા ઉતમ પ્રકારના વહિવટવાળી પેઢીના સરથી બંધારણર થતાં તેમાં તેવા પ્રકારના સંબંધમાં હમણા કેટલાક સમય થયાં એક ઉપયોગી કાર્યમાં વાપરવાને હક આપવાથી નો સવાલ ઉભે થયું છે. આ સવાલ તે દૂર થઈ જશે. અમે માનીએ છીએ તે પ્રમાણે એ પેઢીને હીસાબ અત્યાર સુધી જાહેરમાં શેડ લાલભાઈ એવા વિચારવાળા ગૃહસ્થ છે કે મુકવામાં આવતું નથી તે મુકાવો જોઈએ; જે જેત સમાજનું વિશેષમાં વિશેષ હિત થાય તેમજ બીજો સવાલ એ ઉભો થયો છે કે,
એવાં દરેક પગલાં ભરવાની હમેશાં હિમાયત આ ફંડનો ઉપયોગ જરૂર પડવે બીજાં તેટલાજ ઉપયોગી કાર્ય માટે વપરાઇ શકે કે
કર્યા વિના ન રહે. આખા હિંદના શ્વેતામ્બર નહીં ? ભાવનગરના પરિપદ્ વખતે પહેલા
જેનીની સમ્મતિથી નવું બંધારણ રચી તેમાં સવાલે ઘણું ગંભીર રૂપ પકડયું હતું. એક પ્રતિનિધિઓનું તત્વ આખા હિંદનો અવાજ તરફ કચ્છીભાઈઓ અને કેટલાક યુવક હતી; રહી શકે એવું દાખલ કરી સિદ્ધ ક્ષેત્રના જેવાજ અને બીજી તરફ અમદાવાદનું શ્રીમંત મંડળ ઉપયોગી કાર્યોમાં પણ આ દ્રવ્ય ભંડોળ હતું. કચ્છીભાઈઓ અને યુવકે એવી ઈચ્છા વાપરી શકાય એવો ઉદેશ દાખલ કરવાથી હમરાખે છે કે આ હીસાબ બહાર પડવા જોઈએ; ણની ભાંજગડ શાંત થઈ જશે. આ સવાલને
જ્યારે શેઠ લાલભાઈ વગેરે તેમ ન થવામાં નિર્ણય ઝાઝી હાહ કર્યા વિના થવો જોઈએ. હિત સમજે છે. શેઠ લાલભાઈ ઘણા અનુભવી તેમજ વેતામ્બર જૈન સમાજનું હિત છે. અમે છે; અને તેઓ જે બેલે તે પિતાના અનુભવ- કછીએ છીએ કે, આ સવાલનો નિર્ણય આપૂર્વક બોલે એમ અમારી ખાત્રી છે, પરંતુ પણે જાતે જ કરવા જોઈએ. આપણને વગર જેઓ હીસાબ બહાર પાડવાની હીમાયત કરે પૂછી સલાહ આપનારા સલાહકારો જોઈતા છે તેઓ જે કારણો બતાવે છે તે એકદમ નથી. હમણાં હમણુમાં પારસી પત્રકારો દરેક વિચાર કર્યા વિના પસાર કરી શકાય એમ
કામ કે ધર્મની બાબતમાં સમજ્યા વગર જે નથી. અમે એમ માનીએ છીએ કે, આણું.
માથું મારે છે તેની સામે અમારે મજબુત દજી કલ્યાણજીની પેઢીની વ્યવસ્થા કરનારૂં
વાંધા આ સ્થળે જાહેર કરીએ છીએ. આણંદજી મંડળ નવેસરથી બંધાઈ આખા હિંદના .
કલ્યાણજીની પેઢીની બાબતમાં આપણને પારસી તામ્બર જૈનયોનો અવાજ એ મંડળમાં રહે
પત્રકારો જે સલાહ દેવા નીકળ્યા છે તે સલા
હની આપણને જરૂર નથી; કેમકે મુંબઈનાં એક તે પ્રકારની ગોઠવણ કરવી; અને શેઠ લાલભાઈને અનુભવ પ્રમાણે કામ લેવાનું રણ
આગેવાન પારસી પત્ર સમેત શિખરજીના સંબં નક્કી કરવું. આમ કરવાથી ઉત્તમ પ્રકારનો ધમાં જે સ્વછંદી સલાહ આપવા માંડી હતી તોડ આવી જશે. હમણા જે એમ માનવાને, તેની સલાહોનું આપણને કામ નથી. સમેત કારણો દેખાય છે કે, આણંદજી કલ્યાણજીની શિખરજીના સંબંધમાં એ પત્રકારે જે વગર પેઢીનો વહીવટ એકહથી સતાપૂર્વક ચાલે છે માંગી સલાહ આપી હતી તે જૈનના હકને તે કારણે નવેસરથી બંધારણ થવાથી દૂર થશે. ગંભીર પ્રકારે નુકશાન પહોંચાડનારી હતી. આ બીજા સવાલનું નિરાકરણ પણ નવેસરથી સ્થળે જૈન લેખકેને સુચના કરવાની જરૂર કે છે બંધારણ કરવાથી આવી જશે. અત્યારના વ્ય. તેઓએ પારસી પત્રે આગળ દોડ્યા જવાની વસ્થાપકે જે એમ માને છે કે, સિદ્ધક્ષેત્ર જરૂર શા કારણે જેવી જોઈએ છે? તમારાં શિવાયનાં બીજાં કાર્યોમાં એ પેઢીનું નાણું પિતાનાં પાત્રો કયાં જોઈએ તેટલાં નથી?

Page #284

માર્ચથી જીન.)
અમને શેઃ આણંદજી કલ્યાણુજીનાં કુંડની વ્યવસ્થાના સવાલ ઉ પરથી જૈનના એક ખીજા ફંડની વ્યવ સ્થાની બાબત હાથ ધરવાનું મન થાય છે; જે કે અમે આ બાબતને હાથ ધરવાનું પસ ંદ કરતા નથી; કેમકે તેમાં કેટલાક અંગત ખ્યાલે રહે છે. આમ છતાં અમે એક જાહેર કરજ તરીકે તેના સંબધમાં મેલ્યા વિના રહી શકતા નથી. આ ફંડ મર્હુમ શ્રીમાન્ રાજચંદ્રના દેહેાત્સ ગ પહેલાં તેના ધણા નિળ આરાગ્ય સમયે યેાનવું હતું શ્રીમાન રાજચંદ્ર તેની જાહેર ફંડ તરીકૅની વ્યવસ્થા કરી શકે તેવું તેમનું આરેગ્ય નહિ રહેતાં તેમ બની શક્યું નહતું. એટલે એ ફંડ આજ સુધી કોઇ પણ પ્રકારની જાહેર વ્યવસ્થા વિના ઉપયોગમાં લેવાય છે. અમે જાણીએ છીએ કે અત્યાર સુધીતી વ્યવસ્થા કેટ લાક ભાગે અને ઉત્તમ રીતે થઇ છે; પરંતુ આવું નહેર ફંડ એકહથી સત્તાએ રહેવાથી તેના સ ધમાં ભવિષ્યમાં કાંઇ ને કાંઇ વાંધા ઉઠયા વિના રહે નહિ. આ કારણથી તે ક્રૂડની દર રકમ। ભરનારામાંના કેટલાકાએ એક હીના આકારે તજવીજ કરી લેઇ છતાં તે સબંધી કોં! પણ દરકાર હજી સુધી કરવામાં આવી નથી. અમે ઇચ્છીએ છીએ કે હવે ખીલકુલ વખત લીધા વિના ભાઇ રેવાશંકર જગજીવન કે જેના હાથમાં આ રકમ છે. તેણે રકમા ભરનારાઓની સાથે પત્રવ્યવહાર ચલાપી એક ટ્રસ્ટ યાવું. એ ટ્રસ્ટની સત્તા નીચે તે ટૂંકમ જાહેર સીકયુરીટીમાં મૂકવી. આમ કરવાથી ભવિષ્યનેા કલેશ જન્મ્યા પહે. લાંજ અટકશે. ભાઇ રેવાશકર જગજીવનની ફરજ છે કે, રકમેા 'ભરનારા આ સબંધમાં કાંઇ પણ પગલાં ભરે તે પહેલાંજ પોતે રકમ ભરનારાઓને પુષ્ટી વ્યવસ્થા કરવી. જે મામ ન થવા પામે, તેા રકમા ભરનારાઓની ક્રૂજ
સ્ને
પરમવ્રુત પ્રભાવક મંડળની વ્યવસ્થા.
ચાલુ ચર્ચા.
૨૦૧
છે કે આવું ટ્રસ્ટ કરવા માટે શાંત અને વિ ચારપૂર્વક પગલાં ભરવાં, હિંદની દર સાધારણ રીતે ધર્માદા ખાતાની રકમેને જેઇએ તેવા ભાવ પુછાતા નથી અને ખાસ કરી જેનિયામાં તા આ બાબતમાં ઘણીજ ઉપેક્ષા છે. અમે ઇચ્છીએ છીએ કે, કોઇ પણ અંગત વિચાર મનમાં લાવ્યા વિના લાગતાવળગતાએ
આ કુંડને વરાએ એક જાહેર કુંડ તરીકે મૂકવાની તજવીજ કરશે. આ મંડળ પણ હવે રજીસ્ટર કરાવવાનેા સમય આવી પહે ંચ્યા છે.
મુનિ મહારાજ શ્રી આત્મારામજીના સમ યથી આજ સુધીમાં જૈનના તમામ ક્રિકાએમાં જે ત્યાગી ઉપ
દેશક થયા છે તેમાં
અજ્ઞાન તિમિર ભા કર-લેવા જોઇતા
ધડે.
કાઇએ પણ જૈનની
વિશેષ સેવા બજાવી હાય તે, અમારી મા ન્યતા પ્રમાણે, તે આત્મારામજી મહારાજે બેસાડી છે. આવા એક પુરૂષના અજ્ઞાન તિમિર ભારકર નામના ગ્રંથ સબંધમાં એક ચર્ચા ઉભી થઇ છે. આ સમાજીસ્ટેનું એમ કહેવું છે કે, એ ગ્રંથમાં તેની લાગણી દુ:ખવનારૂં લખણુ છે, અને તે માટે જાહેર અદાલતના આશ્રય તે લેવા માંગે છે. આ ગ્રંથ હિંદમાં લખાતા ધર્મસંવાદના ગ્રંથાના જેવાજ છે, અને તે છપાયા પુર્વે જડજ મી॰ તેલ ગના અભિપ્રાય માટે બતાવવામાં આવ્યા હતા. તેઓએ કઇ પણ પ્રકારે કાયદાનું ઉલંધન કર• નાર આ ગ્રંથ નથી એમ અભિપ્રાય આપ્યા હતા. ઘણા વર્ષો થઇ ગયાં, અને લખનાર પુરૂષ ૫૬ સદ્દગત થયા, અને હવે રહી રહીને આ. સમાજીસ્ટાને તેના સંબંધમાં વિચાર સુજ્યું છે

Page #285

ર૭૮ સનાતન જૈન.
(માર્ચથી જુન એ આશ્ચર્યની વાત છે. અમે ગાળ સામે ગોળ માસની બંને અગીઆરસને દહાડે પણ જીવ દેવા માંગતા નથી, પણ પ્રસંગ વસાત કહ્યા હિંસા ન કરવી. (૪) દશરા, રામનવમી, મકર વિના રહી શકતા નથી કે, હિંના ધર્મોને સંક્રાંતિ, શીવરાત્રી અને બીજા ચેસ દિવકોઈએ પણ આજ સુધી વધારે ભાંડયા હોય સોએ પણ હિંસા ન કરવી. આ પ્રમાણેનો તો તે મિશિનરીઓ અને આર્ય સમાજોએ ઠરાવ હજી એકસપણે બહાર પડ્યો નથી; ભાવ્યા છે અને તે છતાં તેઓ બીજાને વળ- પણ ઘણું કરી તે પ્રમાણે નવા ઠાકોર સાહેબ ગવા જાય છે એ નવાઈ છે. હશે, જે પરિણામ ઠરાવ બહાર પાડવાના છે. લીમડીના મરહુમ આવશે તે જોઈશું, તથાપિ આ ઉપરથી એક ઠાકોર સાહેબનાં રાણી સાહેબ પણ આવા ધડ લેવાલાયક વાત અહીં રજુ કરીએ. દયાળુ કાર્યને બહુ ઈચ્છનારાં છે; અને નવા હાલના જમાનામાં કલેશકર ગ્રંથની છાપ ઠકોર સાહેબ એ રાજમાતાની ઇચ્છાને માન સામા પક્ષ ઉપર પડતી નથી એ વાત ધ્યાનમાં આપવાનું કર્તવ્ય સમજે છે. તેથી અવશ્ય એવા રાખી લેખકે કામ લેવું જોઈએ. હમણા પ્રકારના ઠરાવો બહાર પાડવાની સંપૂર્ણ આશા સદભાગ્યે અમારા આ પત્રના જન્મ પછી છે. વળી લીમડી રાજ્યમાં જૈન પ્રજાનું પ્રમાણ તેને ઉપદેશે જેની અંદર કલેશકાર વચને સારું હોવાથી તેની લાગણીને સુખ ઉપજાવ. લખાતાં નથી. અમે બે ત્રણ વર્ષ પૂર્વે જૈનના નારું આ કાર્ય થશે. આ ઠરાવમાં એક વાત મુખ્યગણ સંપ્રદાયની અંદર જે કલેશકાર સારું ધ્યાન ખેંચનારી છે. માણસો કસાઈને લેખ પદ્ધતિ ચાલતી હતી તેથી તે ત્રાસ પામી ધંધો કરે છે તેને આજીવિકાનું સાધન કરી ગયા હતા જેને જમાનાને ઓળખતા જાય છે, આપવાથી તે દુષ્ટ ધ છોડવાને લલચાય છે. અને જમાનો કામ કરતો જાય છે !
કર સાહેબે પેટીયું આપવાને વિચાર આ
ઉદેશથીજ કર્યો છે જોઈએ. કાઠિયાવાડની અમને સાંભળતાં હાઈ થાય છે કે, લીમ ડીના ઠાકોર સાહેબે
અંદર મોરબીના રાજ્યમાં સર્વથી ઓછી
હિંસા થાય છે, અને તેનું કારણ મોરબીના લીમડીના ઠકેર પ્રાણી રક્ષણના સંબંસાહેબનું શુભ ધમાં ચેકસ પ્રકારના
નામદાર મહારાજા સાહેબની દયા પ્રત્યેની લા પગલું. નિયમ બાંધવાને વિ- ગણીનું છે. મોબીને રાજયમાં માણસોના
ચાર કર્યો છે. અમારા આવજાના રસ્તાઓ પર હરણ જેવા પ્રાણીઓ સાભળવા પ્રમાણે તેઓએ જે નિયમ બાંધવા નીડરપણે માણસ પાસે આવી ઉભા રહે છે, ધાર્યો છે તે આ રીતના છે. (૧) આખા એનું કારણ એજ છે કે મેરબીના ઠાકોર સાશ્રાવણ માસમાં જીવ હિંસા કરવી નહીં. લીમ- હેબે તેઓને અભયદાન આપવાનું શુભ પગ. ડીમાં કસાઇની એક દુકાન છે તેને તે બદલે લું ભર્યું છે. લીમડીના ઠાકોર સાહેબ આ પેટીયું આપવું. (૨) પર્યુષણના આઠ દિવસ અનુકરણ કરતાં શીખશે એવી ઉમેદ રાખીએ પણ એ જીવ હિંસા ન કરવી. (૩) પ્રત્યેક છીએ.

Page #286

માયં પી જુન)
સનાતન જૈન.
૨૭૯
શ્રી હેમચંદ્ર અથવા હેમાચાર્ય ઉપર ટુંક નેધ.
(ડૉ. ભાઉ દાજીએ વાંચેલો નિબંધ)
તા. ૧૨ મી જાન્યુઆરી સને ૧૮૬૯.
( B. B. Royal Asiatic Society Vol. IX)
શ્રી હેમાયાયનું છાનતાંત મળી શકે તેવા લાગે. પુખ્ત વિચાર કર્યા પછી તેણીએ 2ધે કુમારપાલ ચરિત્ર, કુમારપાલ પ્રબંધ, પ્રબંધ પિતાના પુત્રને આપવાનો નિશ્ચય કર્યો, અને ચિંતામણિ, જિનભસ્મૃરિની વિમંડલઝત્તિ ચાંગદેવને ગુરૂ દેવેન્દ્રસુરિના ચરણવિ. અને બીજા જૈન ગ્રંથ છે.
દમાં ધર્યો. પુત્રને આ સંબંધ પુછવામાં આવતાં કમારપાલપ્રબંધમાંથી એક મોટું પુતક તેણે દીક્ષા લેવાની હા પાડી. તે ને ઘણું તીય ભરાય તેટલી બધી ખબર અને માહીતી મળી
સ્થળોએ લઈ જવામાં આવ્યો, અને છેવટે શકે છે, પરંતુ હું આ પ્રસંગે તે એક ટુંકુ કર્ણવટી લઈ ગયા. ત્યાં દેવેન્દ્રસુરિ ઉદયન resume વિષે બોલીને સંતોષ માનીશ. મત્રીને ઘેર તેને મુકી ગયા.
ધંધુકા શહેરમાં મઢ વાણિઓમાં શ્રેષ્ઠી પિતા ચાચિગ ઘેર આવતાં પિતાનો પુત્ર ( શેઠ ) નામે ચાચિગ હો, તેની સ્ત્રીનું નામ ક્યાં છે તે જાણતાં જ પિતાના પુત્રને પોતે ચાહિની અથવા પહિની હતું. સંવત ૧૧૪૫ ભેટે નહિ ત્યાં સુધી અન્ન નહિ લેવાનો નિશ્ચય (શક ૧૦૮૮) ના કાર્તિક માસના પૂર્ણિમાને કર્યો. પોતે કર્ણવટીમાં દેવેન્દ્રસુરિ પાસે ગયા. દિને તેણુએ એક પુત્રને પ્રસવ આ છે. તે ગુરૂનું ધર્મવ્યાખ્યાન સાંભળીને તેના હૃદયમાં વખતે આકાશવાણિ થઈ કે આ વિશાલબુદ્ધિ આહાદ થયો, અને પછી ઉદયન મંત્રીને ત્યાં પુરૂષ સાક્ષાત જિનની પેઠે જૈનધર્મને પ્રભા ભજન હ્યું. ચાંગદેવને ચાચિંગના સાથળ પર વક થશે, પિતાએ પુત્રજન્મનો ઘણુ આહાદ- મુકીને ઉદયને ચાચિગને ત્રણ વસ્ત્રો અને ત્રણ પૂર્વક ઉસવ કરીને ચાંગદેવ એ નામ પાડયું. લાખ મેહોને ભેટ આપી. આનંદપૂર્ણ થઈને
જ્યારે પુત્ર પાંચ વર્ષનો થયો ત્યારે એક જૈન ચાચિગ બે “તમે ત્રણ લાખ મહોરો આ પંડિત (દેવેન્દ્ર) પિતાના સંઘને લઇને ચા પી એ તમારી ઉદારતા સુચવે છે. તમારી પિગને ઘેર આવ્યા. આ વખે ચાચિગ ઘેર અપ્રતીમ શ્રદ્ધા એજ મારા પુત્ર માટે શ્રેષ્ઠ હત નહિ છતાં તેની સ્ત્રી પાહિનીએ પોતાનો બદલો છે અને તેથી હું મારા પુત્રને કંઈ પૂ. ધર્મ સમજીને સંઘની આગતાસ્વાગતા
પણ લીધા વગર આપું છું. ” ઉદયન કરી, આ સંધે તેણીને વિનંતિ પૂર્વક તેના પુત્રને આનંદ પા અને જણાવ્યું કે જો તમા મનિરિક્ષા લેવામાં પ્રવૃત્ત કરવાની માગણી કરી. તમારે પુત્ર ગુરૂને સમર્પણ કરે છે તે અતી આથી તે દુઃખમાં અને મુશ્કેલીમાં આવી પડી. વય પૂજનીય પદવી પ્રાપ્ત કરશે. પછી તમોને જો તેણી ઉપલી વિનંતી સ્વીકારે તે પુત્રનો પિતા જે ઠીક અને યોગ્ય લાગે તે કરે. ચાચિગે ઘેર ન હોવાથી તેની આજ્ઞા લીધા વિના ઉકત સયાને સ્વીકાર કરી પુત્ર દેવેન્દ્રસૂરીને વન કરવું પડે અને ન પડે તે સંધને હું સમર્પણ કર્યો. દેવેન્દ્રસૂરિએ ચરિગના ઘણા

Page #287

શ્રી હેમચંદ્ર ઉપર ટુંક નોંધ.
માર્ચથી જુન)
વખાણ કર્યા અને તુરતજ ચાંગદેવને મુનિદીક્ષા રાજયનીતિનિપુણ હતા. હેમચંદ્ર વિવિધ જાતના આપવામાં આવી.
પ્રમાણભૂત ગ્રંથના કર્તા છે, જેવા કે ધાતુ આ પ્રસંગે ઉદયન મંત્રીએ મહેટો ઉત્સવ પારાયન, સિદ્ધ હૈમ, શબ્દાનુશાસન, પ્રાકૃત કર્યો અને તે બાલનું નામ સેમદેવ મુનિ પા. શબ્દાનુશાસન, દ્વાશ્રય કાવ્ય, અભિધાન ચિંતા ડવામાં આવ્યું.
મણિ સટીક, અનેકાર્થ નામ માલા સટીક, ઉપરોકત છીએ આ સાંભળીને એક દેશોનામ માલા સટીક, ત્રિપદી પુરૂષ ચાત્ર, મોટો કોલસાને ઢગલે કરાવ્યું, અને આ પારાશર પર્વ, અધ્યાત્મ નિશદ્ સટીક, છેદે બલને સ્પર્શ કરવાનું કહ્યું. તેમ થતાં આખો નુરાસન, અલંકાર ચૂડામણિ અને બીજા બે ઢગલા સેનાને થઈ ગ. રક્ષક દેવ તક્ષણે અદ્ર
અગર ત્રણ સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતમાં શ્રેથે મારા સ્થ થયા, સંઘ અને તે શ્રેષ્ટી ચકીત થઈ ગયા
વિદ્વાન મિત્ર ડાકટર બુડલર પાસે હેમાચાઅને ત્યારથી સોમદેવનું નામ હેમચંદ્ર (હમ
થના કરેલી નિરંટ છે જેમાં વનસ્પતિ શાસ્ત્રની એટલે સેનું) પાડવામાં આવ્યું.
વિવિધ જાતની વનસ્પતિઓ ગુણ ધમાં આવી મને કઈ પણ શક નથી કે, આ વાત બીજી
સરસ રીતે સમજાવ્યા છે કે આવા બીજુ કાઈ ઘણી વાતની પેઠે જૈનમુનિઓએ પછીથી
નિઘટમાં સમજાવ્યા નથી. ઉપજાવી કાઢી છે, અને તે સોમદેવ નામમાંથી
ન્યાય પુર:સર રીતે કહેતાં જૈનો પોતે હેમચંદ્ર નામ પડયું તેનું કારણ બતાવવા
વિદ્વાન અને ભકિતમાન, ધમ પ્રાવણ અને માટે જૈન ગ્રંથમાં નામ શબ્દ અથવા ધાતુ
કુશાગ્ર બુદ્ધના આચાયોના એક માટી હાર માંથી થયું હોય તે ઉપર કલ્પિત અર્થો ધરા
માળા ધરાવે છે તથા મગરૂબ થઈ શકે તેમ વનારી વાર્તાઓ ઘણું સામાન્ય છે. હેમચંદ્રને
છે. છતાં આવા મહાન પુરવાના નામાના સસિદ્ધરાજ અને કુમારપાલ કે જે ગુજરાતના
મુદાયમાં તે હેમચંદ્ર એક ઉત્તમોત્તમ રીતે અનહિલ-પટ્ટણના સેલંકી અથવા ચાલુક્ય
પ્રકાશમાન તા સમાન બીરાજે છે. કુમારપાલ વંશના રાજાઓ થઈ ગયા તેમની સભામાં
પ્રબંધ, કુમારપાલ ચરિત્ર, ધ મડલ શરૂ ઉચ્ચ પ્રકારે આદરભાવ અપાવે. વિશેષ કરીને
અને પ્રબંધ ચિતામણમાં આ આચાર્ય કુમારપાલ તો પિતાને તેને નમ્ર અને આશા
અને કુમારપાલ સંબધ લાબી વાતો આ આ ધારક શિષ્ય તરીકે લેખાવાને મગરૂબી લત,
તે પેલી છે. તેમની ઘણી તદન આતશયોકિતહેમચના કહેવાથી કમારપાલે જૈનધર્મને ભરી છે અને માનવામાં આવે તેવી નથી. ઉતેજન આપ્યું, અને પોતાની પ્રજાને ફરમાન સને એક બાજુ રાખતા મને જે માન્ય લાગે કર્યું કે પ્રાણી હિંસા તેમજ માસાહાર કાઇએ છે તે મેં અહીં દર્શાવવાને એક ટંક નોંધ કર નહિ.
કરી છે, તેણે ૧૪૦૦ વિહાર બંધાવ્યા. હેમચંદ્ર પિ હેમચંદ્રને જન્મ સંવત ૧૧૪૫ (શક તાના આશ્રયદાતા રાજાને ખુશ રાખવામાં ૧૦૮૮ ) ના કા.તક માસની પૂર્ણિમા , દિવપૂર્ણ કુશળ હતું. તે જૈનધર્મના વિસ્તાર મા સે થયા હતા. દીક્ષા સંવત ૧૧૫૪ (શક 2 મકકમપણે કાર્ય કરતે. તેના સાથે રાજા ૧૧૯) માં લીધી હતી. રિપ/ સંવત ના તથા રાજા અને પ્રજાની સાથે વગ ધરાવ ૧૧૬૬ (શક ૧૧૦૯) માં મળવા હતી અને તા બ્રાહ્મણ ધર્મના અનુયાયીઓના દુરાગ્રહને મરણ સવત ૧૨૨૮ (શક ૧૧૭૨)માં ૮૪ ઘણા પ્રસંગ પર નમણે આપવામાં પણ પિતે વર્ષની વયે થયું હતું.
-એક જૈન ગ્રેજ્યુએટ

Page #288

ના
થી
)
સનાતન જૈન,
૨૮૧
જર્મનભાષામાં જિનાગમસંબંધે પ્રોફેસર વેબર.
(ગયા અંકથી ચાલુ) સિદ્ધાંતમાં અગ્રભાગ (ર૪ર) લેનાર ધર્મગ્રંથે નીચે પ્રમાણે છે –
૩-૧૧ (અથવા ૧૨) અંગે.
ઉપરના પૃષ્ઠ ૨૧૧ માં આપણે જોયું છે બનાવી તેનો વિજય દર્શાવ્યો છે. આવી રીતે બાર કે પ્રાચીન કથાનુસારે પ્રથમ જિનના સમયમાં અંગના વખાણ ઘણા આશ્ચર્યકારક છે અને સમસ્ત બારે અંગે વિદ્યમાન હતા. બીજા અને તેનું સ્પષ્ટીકર બરાબર રીતે એમ આપી શ નવમા જિન વચ્ચેના સમયમાં ફકત અગીયાર થાય તેમ લખવાનું કારણ એ છે કે પછી જે. એટલે બારમા અંગ સિવાય બધા અંગે વિદ્ય મળી શંકાઓ તે સંબંધે ઉભી થાય તેના માન હતા; નવમા અને સેમિ જિન વચ્ચેના તવરાગ ઉપરની વાત ખાસ કરીને જાણું સમયમાં ઉપરોકત અગી ખારે અંગે નષ્ટ થયા જયારે મેળમાં અને વિમમ જિન વચ્ચેના
જે વિવાદાત્મક વિષય તરીકે કહ્યું છે. વધારે સમયમાં સમસ્ત બારે અંગે અસ્તિત્વ ધરાવ
માં વધારે સંભવિત રીતે આ છેલો ભાગ કે
જે ઘણું કરીને દેવદિધગણિએ રચેલા તા હતા અને પછી બારમું અંગ પુન: ૫૧
(૨૪૩) નન્દી સૂત્રમાં લગભગ અક્ષરશ: નષ્ટ થયું. આ માન્યતા સિદ્ધાંતમાંથીજ થતા
માલૂમ પડે છે ને ચર્થ અંગમાં પછીથી ક છેવટના અનુમાને માથે મળતી આવે છે એ
રેલા ઉમેશ તરીકે લેખી શકાય. પછી તે નન્દી ગોમાં અને ઉપાંગમાં પ૨ પણ નિયમ પ્રમાણે અમીબાર અંગે જણાવેલા છે. આ નિશ્ચિત
સૂત્રમાંથી ઉતારી લીધું હોય. અગર તેમ ન વાતમાં મખ્ય અપવાદ ચતુર્થ અંગ છે જેમાં હોય તો તેમાં અને નદીસૂત્રમાં થોડાઘણા પ્રથમારંભે આપણુ અંગેની ટુંક ગણત્રી આ ફેરફાર હોવાથી કે સામાન્ય મૂળમાંથી લીધો પવામાં આવી છે ( જે પાછળથી ઉમેરવામાં હેય. ચતુર્થ અંગમાં આના સંબંધે અને બી આવી હોય એમ સહેલાઈથી ધારી શકાય તેમ જા સંબંધે જે ઉલ્લેખ કહેલા છે તે આખરે છે ). તે ગણત્રોમાં દુવાલસંગે ગણિ પિડ- પછીથી દાખલ કર્યા હોય ( જુઓ અંગ ૫, ગમતા એકવડા ભાગ આપી છે. તેવી જ રીતે ૨૦૮). પરંતુ તે ઉપરાંત દુવાલસંગં ગણિપિડગમ તેના ક્ષેક ૧૮, , ૮૮ માં બારમા અંગ સિદ્ધાંતના જે ભાગે અને સાથે સંબંધ ધરા વિષે થોડાક ઉલ્લેખ કરેલા છે, અને છેવટે સ
વતા નથી તેમજ ફકત જણાવેલ છે. માપ્ત કરતી વખતે આ વિષય સંબંધે વિસ્તાર પૂર્વક ધ્યાન આપ્યું છે તેમાં દુવાલસંગં ગણિ
પ્રસ્તુતઃ ફકરાઓ પછીથી દાખલ કર્યા છે પિડગમ ભૂતકાળમાં શાશ્વત વિદ્યમાન હતું અને તે જે સ્વરૂપમાં તેઓના ઉલ્લેખ કર્યો છે તે ભવિષ્યમાં પણ સર્વ કાલ વિદ્યમાન રહેશે એમ સ્વરૂપપરથી જ સ્પષ્ટ થાય છે,
૫૧-ફેસર ખુમન મને જણાવે છે કે ભગવતી ૨૦-૮ પ્રમાણે બારમું અંગ સવ ત્ય (સમસ્ત ) નષ્ટ થયું એટલે બધા મળી ૨૩ જિનતરાઓ.
પર–પરંતુ જુએ ઉપાંગ ૧. ર૬ (પૃ. ૩૬, હ્યુમનની આવૃત્તિ)

Page #289

૨૮૨
જર્મન ભાષામાં પ્રેસર વેબર.
માર્ચથી જૂન )
જ્યારે અગીયાર અંગે સંબંધી કોઈપણ સામાન તરીકે અથવા અનાર સાનgg કહેવામાં આવે છે ત્યારે તે અંગે હમેશાં ધરે અને
તરીકે ઓળખાવેલ સામાયિકથી શરૂ થતાં જણાવવામાં આવ્યા છે. છે. આ સર્વ દેશીય અર્થમાં વાપરેલ શબ્દને આ જગાવતી વખતે સંખ્યા અગીયારની જ ઉપયોગ પ્રાચીન કથામાં મહાવીરની પહેલાના હોય છે એમ નથી, પરંતુ પહેલું અંગ ખાસકરી પાર્શ્વજિન માટે કરેલ છે એમ સાક્ષી મળે છે. ને નામથી જણાવવામાં આવે છે. બીજી બાજુ (જાઓ ભગવતી ૨, ૧૮૪) આવી રીતે હેળા એ જયારે બાર અંગે સંબંધે કંઈ કહેવામાં આવે છે અર્થમાં વાપરવા ઉપરાંત તેને એક બીજે ત્યારે સામાન્ય રીતે દરેકના નામ જણાવવામાં ઘણે મર્યાદિત અર્થે કહાડવામાં આવ્યો છે. આવે છે અને તે વખતે પ્રથમ અંગનું નામ (તેના માટે ઉપર લખેલ ભગવતી ૨, ૧૮૪ સામાઈય નહિ પરંતુ આચાર કહેવામાં આવે જાઓ) દાખલા તરીકે કહેવાતા છ આવછે (દાખલા તરીકે, જુઓપંચમ અંગ ૨૦,૮) અપપ એટલે આવશ્યકવિધેય નિયમોના આચાર એ નામ અત્યાર સુધીમાં હસ્તલેખેમાં પાલન માટે રચેલા ગ્રંથોમાંનું પ્રથમ આવશ્યક અને બીજે સ્થળે માલૂમ પડે છે. આવી રીતે તે આવશ્યક અનુગદ્વારસુત્ર અને એકના સંબંધમાં પ્રત્યક્ષ રીતે જુદા જુદા બે મૂલ સુત્રે કે જેના પર આવશ્યક વૃત્તિ નામો આપેલા છે તે વિલક્ષણ તેમજ આશ્રપ. રચાયેલી છે તેને મુખ્ય ભાગ ભજવે કારક છે, પણ તેનું સમાધાન નીચે પ્રમાણે છે. આ બંને પ્રમાં અને નન્દી કે થઈ શકે–સામાયિક એ કદાચ મૂળમાં આચાર જેમાં પણ વારાફરતી સામાઈયને મથાળે મૂકી એ શબ્દને સમાનાર્થક શબદ હોઈ શકે. તેની તેનાથી શરૂ થતા જ આવશ્યકે ખાસ કરી વ્યુત્પત્તિ કે હું એવી રીતે કરું છું કે સમય જણાવવામાં આવ્યા છે તેમાં આચારથી પ્રથમ એટલે બ્રાહ્મણના સામાચારિકનો જે અર્થ શરૂ કરી “દુવા સંગંગણિપિડાં” સંબંધી મુથાય છે તે (જુઓ, મેક્સમૂલરને પ્રાચીન પૂતાથી કહેવામાં આવ્યું છે. તે કારણથી સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઈતિહાસ પૃ. ૨૬), આ અનુમાન કરવું સહેલું છે કે સામાયિક એ અર્થ સંભવિત રીતે સામાવારી એ શબ્દમાં
શબ્દ ગર્ભિત અને પૂર્ણ અર્થમાં પ્રથમ આ જોવામાં આવે છે (જુએ ઉતરાધન ૨)
વશ્યકના નામ તરીકે અહીં વપરાયેલો છે, અને સમાચારી અને સામાન્ય ચરિક બંને એક જ તેથી તે શબને પ્રથમ અંગના નામ તરીકે ગણી શકાય. પ્રથમ ઉપાંગમાં તેને પહેલા વાપરવાનું છોડી દેવામાં કારણ મળ્યું હોય ભાગને છેવટે મહાવીરને ધર્મ સામાન્ય રીતે (કારણકે પછી કોઈપણ જાતની તે સંબંધી
૫૩–સામતિના એટલે રામાયરીનિ જુએ, ભગવતી ૨. ૨૮૧-૩. ઉ૦૦. ઉપાંગ ૧-૩૧ એક અપવાદ તરીકે છે (લ્યુમન પૃ. ૪૪ )
૫૪-સરખાવો પણિની ૫, ૪, ૩૪ જેમાં ગમાં સમય અને સમાચાર (સમાય પણ) માલુમ પડે છે (વર-૧) સામા એ રામનું જાણી જોઈને જુદું રૂપ કહેલું હોય તેમ લખી શકાય. સરખાવ આકૃતિગણ અનુશતિક, અને વળી ચતુર્થ અંગપર અભયદેવે લખેલ ગ્રંથમાં સંપરથી લીધેલ વિશે ઘણુ સાંગાહિક, અભયદેવ વળી સ્વસમયપરથી સ્વાસામાયિક એ વિશેપણ ઉપજાવીને વાપરે છે. જૈનોએ પિતે કેટલીક વ્યુત્પત્તિઓ પર અસર કરી છે, અને સામાન્ય રીતે તેઓ સમ એ સમાસને પ્રથમ પદ એમ લખે છે. જુઓ વળી ભગવતી ૨. ૧૮૬.
પપ-આ છ સામાયારીના દશ સમમાંથી પહેલો સમૂહ છે. જુઓ ઉત્તરાધ્યયન-૨ ૬.

Page #290

માર્ચથી ઈન }
સંમતનું જેમ,
૧૮૩
અને
ગેરસમજુતી ૫૬ઉભી થવા પામે નિક) પ્રથમ 'ગના નામ માટે આચાર એ શબ્દ પસંદ કરવાનું કારણ એ છે કે તે શબ્દ (૨૪૫) સપૂણૅ રીતે સ્પષ્ટ ૫૭ છે. આ ઉપરાંત સ્થિ ત્યંતર ગમન સંબંધીની અમુક શ્રેણી લૂમ પડી શકે. આવશ્યક નિજવ્રુત્તિના ૨, ૧૮ માં આપણે સામ માર્ગ સુચનાનું નાવ
મા
વખત સુધી નિશ્રિત રીતે ટકાવી રાખી નથી. અને એછામાં આધુ હમણાં પણ તે અંગ બિલકુલ વિદ્યમાન નથી. નિ:સ ંદેહ એ ધણા લાંબા કાળ પહેલાં નષ્ટ થયું, (સરખાવેા પૃ૦ ૨૧૩). આ હકીકતપરથીજ આપણે અટકળ કરી શકીએ કે તેના નાશ થવાનું કારણ તેની અને અગીઆરે અંગેાની વચ્ચે વિરૂઘ્ધતા~~ વિપુલા એમ વાંચીએ છીએ. અહી આંસ્તુત: અસંભવતા રહેલી હતી તે હતું. આ વાતને વધારે આધાર જોઇતા હોય તે આપણી પાસે હજીપણુ તેની સાખીતી છે. દુવાસા રાબિતિં તા અસ્તિત્વનો સાક્ષી આપતા ખે મુખ્ય ગ્રંથો કે જેતે વિષે આપણે હુમાંજ ઉ પર કહી ગયા, એટલે અનુયેાગ ધારસૂત્ર અ ને આવશ્યક નિશ્રુત્તિમાં બારમું અંગ નામે (ડ્ડિાએ દ્રષ્ટિાદ્) ને બીજા અગીઆર અગા ની સાથે પ્રત્યથી વિરૂધ્ધતા દર્શાવનાર તરીકે મુ કયુ' છે. જ્યારે અગીમારે અગેને એક સમૂહમાં દર્શાવવાને તે સમૂહનુ નામ જ્ઞાહિય સુત્ર (હિ શ્રુતં) આપ્યુ છે. આ નામ અનુયોગદ્રારના પરિમાણુસંખા એ ભાગમાં આ પેત્ર છે. તે ભાગમાં સુત્રની કયાં સાધતેથી ખાત્રી કરવી તો કે તેના દરેક અવયવી ભાગે ની સંખ્યાથી ગણુત્રી કરવાથી એમ સમજાવ્યુ છે. સામાન્ય પેટા ભાગ ઉપર જણાવેલા ભા Àાપરથી થાય છે, પરંતુ મુખ્ય ખંડ-ભાગા મા સાબીતીને આધારે બારમા અંગે જે ગેણુ પટ્વીટે ખાસ નામા જેવાં કે ઉદ્દેસગ, અજમણુ મેળવી હતી તે સંભવીત રીતે લગા લાંબા મુખખધ, અંગ એ કાલિય’સુઅ' ને આપેલ છે, આવશ્યકનિન્નુત્તિ શ્લોકા મૂકયા પછી
પ્રથમ અગને સામા એ નામ ખાર અગા ના સંબંધમાં લખ્યું છે, છતાં આપ્યું છે. બિંદુસાર એ ચતુર્દેશ પૂર્વનું અથવા ૧૨ મા અંગના ત્રીજા ભાગના છેલ્લા ખંડનું નામ છે. ખીજા છેદ સૂત્રના ૩ માં દુવાજમનું સુથના વિષેપણ તેમજ કહ્યું છે અને તે એવી રીતે કે સામા-માર્જોગ વિનુસાર ( સાર ! )
પવમાળ,૫૯
હવે જે કરાએમાં સામાયિક એ નામથી મુખ્યપણે શરૂ થતા અગીખાર અંગે સંબધે કહેવામાં આવ્યું છે તે કુકરાએ બીજા કે જેમાં આચાર એ નામથી મુખ્યપણે શરૂ થતા ભાર અગા સંબંધે કહેવામાં આવ્યું છે તેના કરતાં વધારે જૂના હોય તે। એ તે પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ અને સ્પષ્ટ છે કે બારમું અંગ એક ગાણુ-ઉમેરા તરીકે અગીઆર અંગેાની સાથે જોડી દેવામાં આવ્યું છે. પ્રાચીન કથાનુસાર અને ખરી હકીકતાની
પ૬-વળી એ વિલક્ષણ છે કે પ્રથમ આવશ્યકને આપેલુ છે, અને છ નામ પ્રથમ અગને આપેલ છે.
૫૭—બ્રાહ્મણાના સમયાચાર એ શબ્દમાં રહેલા બે થયેા હેાય એવુ' સારી રીતે ધારી શકાય.
૨, ૮ માં સામાય એ નામ તરતજ એટલે ૨, ૧૪ માં તે
શબ્દોના સંગમથી આ ફેરફાર
૫૮—ત્યારપછીના અને ભાગા સંબંધી તેની સાથે કંઇ કહેવામાં આવ્યું નથી. પ૯––આવા કકરાના આધારે પછી થયેલામાં આપેલ. સામાચિાદ્દ વિદુત્તા પરંતમ્ એ શબ્દોથી પ્રવચનતી સમજણુ આપવમાં આવે છે. દાખલા તરીકે ધમ ાપતા જટાપ નામના ગ્રંથપરની ટીકામ;—વળી નન્દી ટીકામાં, જુઆ નદીન્સત્રની આવૃત્તિ ૫૪૦ ૩૯૦ પ્રેફેસર હ્યુમન.

Page #291

૨૯૪
જર્મન ભાષામાં પ્રેસર વેબ.
મોચથી જુન)
જ્યારે પાઠ, પાડિઆ, પાહુડ, પાહુડિઆ, વજસ્વામીના સમય સુધી અપુહાને (અપૃથક વધુ એ ખાસ નામ દિહિવા અને આ વમ) કલિઆણુઓ અસ્સ વિદ્યમાન હતા પિલાં છે. આ પ્રમાણે (અને દિશિવાના અને પહd (પૃથકત્વમ) “કલિઅસુખ દિ ભાગ સંબંધે બીજી હકીકતો આની સાથે ફ્રિવાસ” એ પછીથી ઉમેરવામાં આવ્યું. મળતી આવે છે) સુત્રોના આ બે સમ તન મન તત માત, વચ્ચે મુખ્યતમ તફાવત તેઓના મુખ્ય ભાગો આ વિલક્ષણ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી બીના નાં નામ આપવામાં હતું. આના સંબંધી કેવી રીતે સમજવી અને તે બીનાને પ્રાચીન જુના મુળમાં અથવા તે ઉક્ત બંને ગ્રંથ કથાનુસારે વજીસ્વામી છેલ્લા દશ પૂવી–ફકત ના પ્રસ્તુત વિષયની જુદી તપાસમાં જેવું ૫ દશ પૂર્વેના જ્ઞાતા તરીકે બીજે સ્થળે જાઈએ ડશે. આવશ્યક નિજજુત્તિના ૮ ના ૫૪ - છીએ તે પ્રમાણે જે પAી ધારણ કરે છે તે કમાં બીજા બે ગ્રંથ નામે ઈમિભાસિયાઈ પટ્ટી સાથે સંબંદ્ધ કરવી એ હમણું ઓછામાં અને સુ૫ન્નત્તિ કાલિય અને દિવાઅ ઓછું તદન અનિશ્ચિત છે. વાસ્વામી પછી એ બે ઉપરાંત જણાવેલ છે. આ બેમાંને ફક્ત નવ પૂર્વેના જ્ઞાતા એટલે નવપુરી થયા, પહેલે નષ્ટ થશે છે અને બીજાએ હમણાંના અને પછી ધીમે ધીમે પૂર્વોનું જ્ઞાન ઓછું ઉપગમાં જગ્યા મેળવી છે. આ ગ્રંથ પિતાના થતું ગયું અને છેવટે તદન નષ્ટ થઈ ગયું. ભાગ પાહુડમાં દિદિવાની સાથે મળતો આવે (પૃ. ૨૧૩) એટલું તો આપણે ખાત્રીથી છે તે પરથી અનુમાન થઈ શકે કે તે તેની પુરવાર કરી શકીએ-કે બાર. અંગો અને આ સાથે કંઈપણ સંબંધ ધરાવતે હેવો જ જોઈએ. ગીઆર અંગે વચ્ચે જબરો તફાવત હતો. મછેવટે ખાસ અગત્યતા ધરાવનાર એક બાબત હાન ભદ્રબાહુ કે જેઓ દૃષ્ટિવાથી વસ્તુતઃ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી હકીકત આપણને જે સમગ્ર રીતે જ્ઞાત હતા તેઓ પવિત્ર સંધ પ્રપલા ગ્રંથમાંથી જે ફકરો બતાવ્યો તેનાથી યે વિરોધ દષ્ટિ ધરાવતા હતા. એ બીજા ગ્રં
ડેક દુર (૮ –૪૦) માં નજરે પડે છે. તે છે તેમજ હેમચંદ્રના પરિશિષ્ઠ પર્વમાંથી હકીક્ત પ્રમાણે (૨૪૭) અવયર એટલે સ્પષ્ટ થાય છે. ( ઉપર પૃ. ૨૧૪) ૬ આ
૬૦ પૃ. ૨૧૫ મે જણાવેલ પ્રાચીન કથાનુસાર અંગે પહેલાં પૂર્વે થયેલાં છે એવું , હપૂર્વક જણાવી શકાય છે. છેલ્લા અગમાં બીજાઓની અંતે તેઓની પદવી આ હકની સાથે અવિરોધ દર્શાવતી નથી. પૂર્વ એ નામ છેલ્લા દાખલામાં સમાયેલા વિષયની સાથે સંબંધ ધરાવે છે. જુઓ નીચે બારમા અંગપર લખ્યું છે તે છતાં પણ એટલું તે ધ્યાનમાં લેવું જ જોઈએ કે જૈનોની શાખાઓ ઉત્પન્ન થઈ તે સંબંધની જૂની હકીકત ફકત પૂર્વ સંબંધીજ ઉલ્લેખ કરે છે અને અંગે સંબંધી બીલકુલ ઉલેખ કરતી નથી; જુઓ મારો નિબંધ નામે “Die alten Berichte von den Schismen der Jaina” પુસ્તક નામે ઇન્ડીઅન ટુડીઅન વોલ્યુમ ૧૭ પૃ, ૨૦૭ અને ૧૧૨-પ્રોફેસર યુમન્ન.
૬૧. જે ભદ્રબાહુનો ઉલ્લેખ અહીં આ તેમજ બીજે સ્થળે પ્રાચીન કથાનુસારે એવો થાય કે તેઓ ૧૪ પૂર્વ કે જે દસ્વિાદને મુખ્ય ભાગ ભજવે છે તેના છેલ્લા અધ્યાપક હતા અને ૧૪ પૂર્વના અભ્યાસી તેના શિષ્ય સ્થૂલભદ્ર પછીથી જે છેલ્લા ચાર પર્વોનું ફક્ત જ્ઞાન નષ્ટ થયું કહેવાય તે આ વાત સિદ્ધાંતમાંથી (ઉપર જુઓ પૃ. ૨૧૫) મેળવેલી માહીતી સાથે જેટલું મળતાપણું બતાવે છે તેના કરતાં વધારે મળતાપણું તે વાત હિફિવાઓના સંબંધમાં વજ. સ્વામીએ જેટલું કર્યું છે તે સંબંધીની ઉપરની હકીકત સાથે ધરાવે છે (જુઓ ઉપર પૃ. ૨૧૫.)

Page #292

માર્ચથી જુન)
સનાતન જૈન.
૨૫
વિરોધનું કારણ બારમા અંગ સંબંધે જાળ કાયમ્ એટલે “હે આયુષ્માન મેં શ્રવણ વી રાખેલી બીનાઓમાંથી સ્પષ્ટ રીતે મળી કયું! આવી રીતે તે ભગવાન બોલ્યા” ટીકા આવે છે. આના સંબંધમાં આપણે આગળ પ્રમાણે સુધર્મા બોલનાર છે. આ શબ કે વિવેચન કરીશું. આ બી એ પ્રમાણે બારમું જેને ભાવાર્થ એ થાય છે કે સધળું મહાવીરે અંગ જે પાંચ ભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યું પોતાની મુખવાણીથી કહેલ છે તેમાં છે તે ભાગોમાંના પહેલા બેમાં નૂતન વિચા- અધમોના મહાન શિષ્ય જમ્મુને કહેવામાં રના સંપ્રદાયે નામે આલિયા અને તેરસિઅ આવે છે. આ પ્રવેશક શબ્દો બીજા ૬ની દૃષ્ટિએ-મતે સંબંધી તેમજ બીન વિથ સિદ્ધાંતના ગ્રંથમાં જયારે ગદ્યમાગ શરૂ સંબંધી કહ્યું છે (૨૪૮) આ ઉપરથી દૃષ્ટિવાદ્દ એ કરવામાં આવેલ છે ત્યારે તેની શરૂઆતમાં ૫ નામ શામાટે પડયું એ બાબતની કદાચ સમ ણ માલૂમ પડે છે, અને આની સાથે જ તિ જૂતી મળી શકે. તેના ત્રીજા ભાગમાં કહેવાતા વેબ એ શબ્દો અંતમાં જોડેલા સામાન્ય રીતે ૧૪ પૂર્વોને સમાવેશ થતો હતો. આ ૧૪ ૫ માલુમ પડે છે. આપરથી મને એમ જણાય
માં સમાવેલો અર્થ શ્વેતાંબર શાખા કે જે છે કે આ ગદ્યમાને પ્રથમથી ચાર અંગોની ધીમે ધીમે પિતાને પ્રાચીન મતાવલંબી છે સાથે પ્રત્યક્ષ સંબંધ અત્રે એમને એમ જ્યાં એમ મગરૂબી ધરાવતી ગઈ તેની સાથે સ ભ સુધી સંભવીતમાં સંભવીત રીતે બધા એક વીત રીતે તદન સંગત થતો નથી. તેથી આ સંબંધ ધરાવે છે એવી નિશાનીઓ મળ ત્યાં કદાચ બારમા અંગના નાશનું કારણ હોઈ શકે. સુધી દર્શાવેલા છે. પહેલા ત્રણ અંગેના એક
બાકીના વિદ્યમાન અગીઆર અ ગો એક બીજા સાથે રહેલા સંબંધ સંબધી આ વાત સંબંધ ધરાવનાર કઈ રીતે માલૂમ પડતા નથી, ખાસ જણાવવાની જરૂર છે અને ચોથા અંગ કારણ કે તેના કેટલાક સમૂહમાં તે વહેંચાઈ ના પાક મા મલકમાં તેઓને એક જુદા સમુહ જાય છે અને તે સમડાના પાછા એકવડા ભાન તરીકે અથવા ત્રણ ગણિપિગે (ગવર્થ ગ વિધિ સંબંધી અમુક જાતની ખાસીયતો સામાનનિ )તરીક જણાવેલ છે. એવું ધરાવે છે કે જે ખાસીયતે કેટલાકના સંબંધ અંગ એ ફક્ત ત્રીજા અંગનું સાંધણ છે અને માં બીજા કરતાં વધારે દઢ એક્તાનો સંબંધ શરૂઆતમાંજ ચતુર્થ અંગ એમ લખેલું છે. ધરાવે છે.
બીજા સમૂહમાં ૬ ઠાથી તે નવમાં અને ઉક્ત સમુહમાં પ્રથમ સમૂહમાં ૧ થી ૧૨ મા અંગ કે જેમા એકજ જાતના સામા ૪ અંગે.નો સમાવેશ થાય છે. તે અંગેને ન્ય પ્રવેશમા શબ્દ આવે છે તેને સમાવેશ મોટા મોટા બધા ભાગોના અંતમાં તે નિ થાય છે. ઉપલા એક બાજુ સુહમ્મ અથવા ( રતિ રજિ) એ શબ્દો આવે છે. અને જખુ સંબંધી કહેલા જણાય છે અને બીજી ટીકા પ્રમાણે મહાવીરના શિષ્ય સુધર્માને આ બાજુએ બીજી હકીક્ત ધ્યાનમાં લેતાં એવું શબ્દોના ઉચ્ચારનાર તરીકે ગણવામાં આવે છે. જણાય છે કે તેમને એકજ હાથથી જોડવામાં ગદા ભાગો નીચેના શબ્દથી શરૂ થાય છે આવ્યા છે. જુઓ છઠ્ઠા અંગની શરૂઆતમાં
મા ઐસિં! તેvi માથા પર્વ ગવર- કરેલી ટીકા.
૬૨. આ સંપ્રદાય શાખા કયારે સ્થપાઈ તેને સમય પ્રાચીન કથાનુસારે વીરાત ૫૪૪ છે અને તે સમય ધારવામાં આવતા ૧૪ પૂર્વના છેલ્લા અધ્યાપક ભદ્રબાહુને જે સમય મુકામે છે તેના કરતાં બરાબર ૩૭૪ વર્ષ પછી આવે છે, (કાલસસ પ૨૭ )

Page #293

જર્મન ભાષામાં પ્રેસર વેખર
માર્ચ થી જીન )
અંગમાં છેવટે જે જે આપેલ હાય તે સબ ધમાં હકીકતે અહી' ઉમેર્' બ્રુ. ઉપલા ગૃ ૨૩૧ માં કહ્યું તે પ્રમાણે મૂળ સુત્રાને સા અને હારા ગ્રંથોમાં ( ગાથામાં એટલે ૩૨ શબ્દોના છેદમાં ) વહેંચવામાં આવ્યા અને તે બધા યોગ્ય જગ્યાએ નોંધવામાં આવ્યા છે. ખરી રીતે આ ગાયાની સંખ્યા સબંધી હસ્ત લેખામાંની હકીકતા વારવાર ભિન્ન ભિન્ન હોય છે, અને તેનું કારણ તેમાં કરેલા નાની અથવા મોટી સખ્યામાં કરેલા ઉમેરા ઉપર આધાર રાખે છે. આ વાત સંબંધી આપણે આગળ જતાં જયારે ચોથા અંગ સબંધે મેલશુ' ત્યારે ઉલ્લેખ કરીશુ. પ્રસ્તુત: સસંખ્યાઓ નીચે પ્રમાણે છે— ૧૨૫૫૪ ગાથાઆ-૨૨૩૦૦-૩૩૭૫૦- .
૪૧૬૬૭-૫૧૫૭૫૦-૬૫૩૭૫-૭૮૧૨-૮૫૯૦
સાતથી નવ અંગે ખાસ કરીને એક્જ હાથે જોડેલા હાય તેમ જણાય છે.
આ બે સમૂડેમાં પાંચમુ 'ગ અને સાતમા મગના હાલમાં રહેલા ભાગને સમા વેશ કરવામાં આવ્યેા નથી, મૂળ જોતાં દશમા અગતા બીજા સમુહુમાં સમાવેશ થતેા હતેા. તે અંગ જે સ્વરૂપમાં વિદ્યમાન છે. તેપરથી પૂરવાર કરી શકાય કે તે પાછલ્લા વખતમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા હોય અને તદુપરાંત તે ખીજી ભાષામાં રચવામાં આવ્યા છે ( પહેલી વિભક્તિના એક વચનને છેડે આ આવે છે) પાંચમું અંગ જુદીજ જગ્યા લે છે અને શરૂ પણ કાઇ વિલક્ષણ રીતિથી થાય છે, છતાં તે અંગ છડ઼ા અંગની સાથે એક બાબતમાં સમાનતા ધરાવે છે. દરેકમાં એવી કારિકા આપવામાં આવી છે કે તે દરેક માટા ભાગમાં કઇ બાશ્રત પછી લેવામાં આવશે તે આગળથી જણાવી આપે છે. આ ભાગેાનાં નામ આ અંગના સંબંધમાં અજયશુ નથી પશુ સય ( શત ) આપવામાં આવ્યા છે. અંગોઇશે એ નામ પાતેજ ૫-૬ . ઉપાંગેાના નામ સાથે થડેાત્રણા સંબંધ ધરાવે છે અને આ વસ્તુતઃ વાત તેમની વચ્ચે અંદર અંદરના સંબંધ છે એમ સ્પષ્ટ દર્શાવી આપે છે.
વાંચક ભલે આ બાબતની તરતજ તપાસ કરે. હું તે! જે પ્રમાણુમાં હસ્ત લેખામાં દરેક
-૯૧૯૨-૧૦૧૩૦૦-૧૧૧૩૧૬,
કેટલાક અંગમાં છેવટ પ્રસ્તુત: અંગના અભ્યાસ અથવા મુખપાઠ માટે કેટલા દિવસે તેનાં સંબધમાં ખાસ ઉલ્લેખા કરેલા છે. જુઆ ભગવતી ૧, ૩૭૬-૮, આ વિષય વિસ્તારપૂર્વક વિધિપ્રામાં ચર્ચેલા છે.હુ' હવે દરેક અંગતી પરીક્ષા કરીશ.
૧ હાલમાં મળી આવતા સ્વરૂપમાં પ્રથમ અંગનું નામ આયાર, આચાર અથવા આ યાર પકલ્પ છે. અને મે શ્રુઅકખા
૬૩. વિધિપ્રપામાં એકવડા અજમાનાં નામેા તથા ઉદેસગાની સંખ્યા ખાસ કરીને નોંધેલ છે—પ્રથમ અગ ૫૦ દિવસ, બીજાના ૩૦, ત્રીજાતા ૧૮, ચેાથાના ૧૮, પાંચમાના ૭૬ (આના સંબધી બીજી હકીકત ૬ મહિના ને.૬ દિવસની છે.) છઠ્ઠાના ૭૩, સાતમાના ૧૪, આઠમાના ૧૨, નવમાના છ, દશમાના ૧૪, અગીઆરમાના ૨૪; તેવીજ રીતે તેને કર્તા ખીજા ગ્રંથાને માટે દિવસાની સખ્યા તપાસીને જણાવે છે. આસયના ૮ દિવસ, દસવીઆ લિમના ૧૫, ઉત્તર-જયણુના ૩૯, નિશીહના ૧૦, ૬સાકખેવવહારાના ૨૦ અથવા ૨૨, મહાનિશાહના ૪૫; આના સંબંધમાં ૬૮ આર્યામાં પુનરાવર્તન કરીને તે સબધી ચર્ચા બધ કરી છે. જ્ઞાન વિજ્ઞાન નામ ચાં
૬૪ ઉપરના પૃષ્ઠો ૨૨૩, ૨૨૪ આ. દીક્ષા લીધા પછી ત્રણુ વર્ષે આવા અભ્યાસ કરવાના છે.

Page #294

માર્ચ થી હત)
( શ્રુતસ્ક ંધા ) માં હેવી જોઇએ તે વિષય શ્રુતસ્કંધ નામે અભચરા, ( બ્રહ્મચ ણિ ) માં આ અજયણા અને ૪૪ ઉદેસગા છે, ખીન્નમાં ૧૬ અજયણા અને ૩૪ ઉદેસગે છે. વળી એ પણ ખાત્રી થી ગુાવેલું છે કે પ્રથમ શ્રુતકધમાં પહેલાં આઠ નહી પણ નવ અજહયા હતાં અને તેથી આખા અંગમાં ૨૪ નહિ પણ ૨૫ અ જહયા અને ૭૮ નહિ પણ ૮૫ ઉદેસંગે હતાં. સરખાવે ખાસ કરીને ચેયા અગતા ૨૫ અને ૮૫ મા Àાકમાં અને બારમા અ`
ગની વિસ્તારપૂર્વક કરેલ ટુંક નોંધમાં તેમજ
નન્દીમાં બને આપેલ છે. ૨૫ મા શ્લોક કે જેમાં ૨૫ અજહયણાનાં એક પછી એક નામે ગણુા વ્યાછે. તેમાં મહાપરિણ્ણા એ નામનુ અૠષય હ્યુ કે જે હજી સુધી પ્રાપ્ત થયુ નથી તે નવ ની જગ્યાએ એટલે ૧,૮ અને ૨,૧૬૬ની વ સ્થ્યમાં આપેલ છે, અને આ વાત આવશ્યક ૧૬,૧૧૨ માં પણુ મળી આવે છે. વધારે પ્રમા સુવાળી માહીતી આશ્યક ૮,૪૬-૪૯ માં ક હેવા પ્રમાણે વિધિપ્રામાંથી મળી આવે છે. ત્યાં આપણે જોઇએ છીએ કે વ‰વામીએ
જર્મન ભાષામાં પ્રાફેસર વેબર
G
સિન્નુ પની જીંદગી કેવી ( કહેવા પ્રમાણે વીરાન ૫૮૪) માં તેમાંથી ચર્ચલા છે. પ્રથમ આગાસગામિણી વિા ઉષ્કૃત કરી અને તે માં અતિશયેાતિ સમાવેલી હતી ( આ ઉધ તસારની ઉત્તમતાને લને લ્યુમન્ત્ર અતિશયા કિત ન િપણ ? સાલયજ્ઞળે એમ કહે છે) તેથી તે નષ્ટ થઇ બલ્કે નિન્નુકિતમાં રહેવા પામી, સિલકના ( સને ૮૬માં) એ અભિપ્રાય હતો કે તેની પદ્દી નવમી નહિં પણ આઠમી હતી. આ છેવટની હકીકત અ. શુદ્ધ છે કારણકે (રપર ) સિલક ૭૧ ની હાલ મળી આવતી ટીકામાં મહાપરિત્ર કે જે તેના સમયની દરમ્યાન અથવા સંભવીત
રીતે
તેના સમયની
તેના પહેલા ધણા કાળથી નષ્ટ થઇ ગયું હતું તે ૧, ૬ અને ૧, ૮ ની વચ્ચે નહિ પરંતુ ૧, ૬ અને ૧, ૭ ની વચ્ચમાં મૂકવામાં આવ્યું છે એટલે તેને સાતમી જગ્યા આપવામાં આવી છે. વિ ધિપ્રામાં અને અભયદેવની ચતુર્થાં અંગપરની ટીકામાં સંભવત રીતે ગેટાળા થયા છે. અભયદેવતી ઉક્ત ટીકામાં તથા ન-દીપરની નામ વગરના કર્તાની ટીક,માં ખી રીતે મડા પરિક્ષા આઠમી જગ્યા લે છે. તે વખતે નિ જન્રુત્તિ કે જે જિનપ્રશ્નના સમય વખ્ત વિદ્યમાન
s
૬૫ વાસિકા તથા બીજા મહાત્માએના યાગ પ્રમાણે ધર્મક્રિયાએ શિખવતાર. જીઆ વિલ્સ નના સિલેકટ વર્કસ ૧,૨૮૯ રેસ્ટની આવૃત્ત.
૬૬ —મલયગિરિ પ્રમાણે અને તેણેજ ઢાંકેલી પ્રાકૃત સત્તાને આધારે ( નન્દી સૂત્ર ? ૪૨૫ ) તેની જગ્યા ૧, ૭ અને ૧, ૮ ની વચ્ચે હતી ( આહાણસ ) પ્રેર્ફ હ્યુમન.
૬૭~આપરથી જણાય છે કે તેના ભાવાર્થને જાણે કે જાદુની અસર લાગી. આ કારણુ થી તે નષ્ટ થઈ, સરખાવા તેવીજ ખાયત વિષે દશમું અંગ ગણશ્વર સાર્ધશતના ૫, ૨૯ (જીએ ૦ ૩૧) પ્રમાણે વામિએ પ્રથમ અગના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના નવમાં અજહયણુ માંથી લેવાને બદલે સુમહાપન પુન્નઉમાંથી આગાસગમણી વિ9 લીધી.
६९ - नवमज्ज्हयणं वोच्छिन्नं तंय महापआ रिन्ना इत्तो किर आया सगामिणी विज्जा वैर सामिणा उद्धहियासि त्ति साइसयत्तणेण वोच्छिन्नं निज्जुत्तिमात्रं चिठ्ठाइ; सिलंकायग्यि मरण पुण एवं अठ्ठमं विमुक्खज्ज्हयणं सत्तमं उवहाणसुयं नवमंति. ૭-તે મલયિંગર આ સંબંધમાં હૈય તે તેમ બની શકે તેમ છે. (જીએ છ મી લમ પ્રેસર યુમન.)

Page #295

૨૮૮ સનાતન જૈન,
( મા થી અને સ્ટી ચાલી આવી હતી અને જે નિજ જુત્તિ માં આવશ્યક નિજજુત્તિમાં અને નન્દી સવની કર્તા આવશ્યક નિજજુત્તિને રચનાર આવ- ટીકામાં આવ્યા પ્રમાણે, પ્રારંભમાં શબ્દો
શ્યક નિજજુતિના ૨, ૫ માં જણાવે છે કે આપ્યા પ્રમાણે આનંતિ. ઉદેશગ ૬ છે. વિષય. પિતે છે અને જે સિલકની ટીકાના એક સંયમ શ્રેષ્ઠ મુનિમઃ ખાસ આધાર રૂપે હતી તે બંને નિજજુત્તિઓ ૬-ધૂયા (ધ : વિધિપ્રપામી)=ણતા. સંભવીત રીતે એકજ છે. તે ટીકામાંથી હમેશાં ઉદેશગ ૫ છે; વિષય નિકાવાસાકીનવમા પ્રકરણનું જ્ઞાન મળે છે. તે ઉપરાંત વિદ્યુનેન નિયંતિા. પ્રથમ સત્રની ટીકા પ્રારંભમાજ નવ દંભ ૭-વિમોહ (વિનો?) ઉદેશગ ૮ છે. ચેરાઈનું વર્ણન હજુસુધી કર્યા જાય છે. વિષય સભ્ય નિર્ધામાં
પ્રથમ તસ્કંધના આઠ અજયણ કે ૮-એહાણ સુયં (વિધિપ્રપામાં. ઉવાસુર્ય) આ વિમાન છે તેનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે. = ઉપારાનશ્રત ઉદેશગ જ છે. વિષય વીર(વિવિપ્રપા.)
વધમાન સ્વામીને છે. તેમણે પિતે ૧ થી તે ૧. સત્યપરિન્ના (શાસ્ત્રપરિણા) તેમાં ૭
સાત અજહયણુમાં જણાવેલ તપશ્ચર્યા અને ઉદેસંગ છે. પહેલામાં વિવુિં, વાત ક્રિયાઓ કરી હતી. સમાજોના બીજાથી તે સાતમામાં વિવા
આ પહેલો શ્રતસ્કંધ સમજવાને અતિશય વા વાસ્તિત્વ. આમાં ટીકાકાર પ્ર
દુધટ છે અને જેકેબી કે જેની પાસેથી આ માણે ૨, ૩ શાક અટલ મા સમય પણે એક પુસ્તક પ્રસિદ્ધ થયાની આશા જુદી જુદી જાતના ઘણ ઉલ્લેખ છે.
રાખીએ છીએ તે મને ૧૮૮૦ના માર્ચની ૧૪ 2. લોગવિજય (લોકસાર વિજય) તેમાં મી તારીખનો પત્ર લખી જણાવે છે કે તે ૬ ઉદેશગ છે. તેમાં મફતિgત શ્રેતસ્કંધ કોઈપણ સંદેહ વગર જૈનોના પ્રાચીન
૩ સિસણિ (સીëસિણિજ0 તમ પવિત્ર સાહિત્યમાંનું એક છે. ટીકાઓથી તોળાય તેમાં ૪ ઉદેશમાં છે. વિષય– પણ મૂળ ગ્રંથ વારંવાર સમજાતું નથી, કારણ प्रतिलोमानुलोमपरीषहाः
કે શબ્દ સમજાવવા જતાં અર્થની સમજણ ૪ સમ્મત્ત (૨૫૩) સમ્યકત્વમ. ૪ ઉદે. પરઆપવામાં નિષ્ફળતા તેઓએ જણાવી છે, ગ. વિષયવાર મિથવા આથી અર્થ આણવામાં જે મંથન થયું છે भूततीथिकमतविचारणा.
અને તે સ્વાભાવીક રીતે અવશ્ય થવું જ જોઈએ, * પ–લેબસાર; ચોથા અંગના ૨૫ ઑો. તે વસ્તુતઃ મહાન છે. આ ઉપરથી જણાય છે
કલ-સાતમા અજજાહયણની શરૂઆતમાં એમ લખેલ છે કે–મણુના સત્ત મચાमस्य महापरिक्षाख्यास्याऽवसरस्तच व्यवच्छिन्नं इति कृत्वाऽनिलंच्याऽष्टमस्य संबधो वाच्यः
૭ર-વિધિપ્રપામાં એમ છે કે માત વાર વા.
૭૩-આ પુસ્તક ૧૮૮૨માં પાલિ ટેસ્ટ સોસાઇટીએ પ્રસિદ્ધ કર્યું છે. જોકેબીએ તેનું ભાષાંતર પણ કર્યું છે. તે અને તેણે તેમાં જે અમૂલ્યમાં અમુલ્ય પ્રસ્તાવના લખી છે તે સેક્રેડ બુકમ ઓફ ધી ઈસ્ટના ૨૨ મા વોલ્યુમમાં છપાયેલ છે,

Page #296

માર્ચથી જીન)
કે પછીના બ્રાહ્મણેાના ત્રે” (કે જેમાં વિધિક્રિયા, વ્યાકરણ તથા તત્વજ્ઞાન આપેલું છે) તેમાં શું સમજાવવાની પદ્ધતિ છે તે સાથે આપણુને કામ લેવું પડશે. સમજવામાં પડતી મુશ્કેલીનું વધુ કારણ એ છે કે ભાષા પ્રાકૃત વપરાતી હતી અને હસ્ત લેખા અનિશ્રિત છે. ખીજા શ્રુતસ્કંધ સંબધી તેના સંબંધે લમાડેલા વિશેષણુપરથી જાણી શકાય છે-ન્ને શ્રુતષ ( અહિં અગ્રે એટલે પછીથી થયેલ ) એટલે પ્રથમ શ્રતસ્કંધના ૧ધારા છે. આ વાત ટીકામાં કહેવા પ્રમાણે તેના જે ચાર ભાગ પાડવામાં આવ્યા છે તેના વિલક્ષણુ નામની સાથે સંગત (૨૫૪ ) થાય છે, તે દરેકનું નામ ચક્ષા છે. અહી અલકારીક રીતે વાપરવામાં આવેલ છે. ઉત્ત્તરોનુ વાર્તાનો સૂડા. પહેલી ચૂલામાં એકથી તે સાત અહમણા આવેલ છે. બીજીમાં ૮ થી તે ૧૪ અજયણા આવેલ છે; ત્રીજીમાં ૧૫ મું અજયણુ આવેલ છે અને ચોથીમાં સાળ' અજમણુ આવેલુ છે. તે ટીકા જ ણાવે છે કે આની સાથે પાંચમી ચલા ઉમે
७
રવી એઇએ. તે ચૂલાનું નામ નિશિથાવતું અને વસ્તુતઃ તે અજ્જણુ
યત છે. તેને આચારના એક ભાગ તરીકે
જર્મન ભાષામાં પ્રોફેસર વેખર.
૭૪–આ સુત્રાના મુખ્ય રચનારાએ કાત્યાયન નિ આદિ છે.
૧૮૯
કદીપણ ગણવામાં આવેલ નથી. પરંતુ છેદસ્ ત્રામાં ૭૬ પહેલા જીસૂત્ર તરીકે મૂકવામાં આવેલ છે; છતાં તે ચતુર્થ અંગના ૨૫ મામાં નિશીહ હયણુનું નામ આચારમાં આપેલાં ૨૫ અજજયામાં છેલ્લુ એટલે ૨૫ મુ અન્નહયણ, પ્રત્યક્ષ રીતે આપેલ છે તેથી તે ચતુર્થ અંગના સમયમાં તે અધ્યયન આચારના એક ભાગ હતા. જાણે
આ અણુનું જ નામ ચૂલિયા હતું એવા અભાસ આપણુાપર કરવામાં આવ્યે છે. તેમાં આચારનુ નામ પ્રત્યક્ષ રીતે સર્ચલિયાગ આપેલ છે.
પરંતુ
૫૭ કે જેમાં ૨૪ અજ્જયા તેના ભાગ તરીકે જણાવેલ તેમાં ચર્ચા કરવામાં આવી છે તેનું નામ આતેમાં પહેલા ત્રણ અંગે કે જેના વિષે પણ આર યૂલિયનજ આપેલું છે, હું જેટલું જોઇશક તેપરથી જણાય છે કે આ હકીકતનુ ઉપર જે પ્રમાણે સમાધાન આપ્યું છે તેજ પ્રમાણે થેડીયુ ખાત્રીથી તે સમજાવી શકાય. વળી ( ૨૫૫) આવશ્યક નિર્જીત્તિ ૧૬, ૧૧૪ ના સમય સુધી તે નિશીહજય આચારના એક ભાગ તરીકે લેખવામાં આ
ગ ૪,
૨૫ માં જે ભાગ ભજવે છે તેના કરતાં વધારે (શ્રાત: ) પાણીની, બાદરાયણ અને જેમિ
دو
૭૫–અથવા નિશીયાનું આવા વિકલ્પો નિશીથ' સપંચમી ચૂકેત-ફાલી આ ૨૦૯. તેવીજ રીતે વળી પૂજાને નિશીથ ભાખતી સરૂઆતમાં આચારના એક નામ તરીકે આપેલ છે.
૭૬-ચતુર્થ સૂત્ર તેમાં સમાવેલા અર્થ શ્વેતાં પ્રથમ મંગની સાથે અતિશ્ચય મળતુ આવે છે અને તેનું નામ ત્રીજા અંગના ૧૦ મા માં આચાર સાર આપેલ છે.
૭૭–એવી રીતે ગણવું જ જોઇએ કે પ્રથમ ચુલાને છ નહિ પણ સાત અજહયણ હતાં, નહિત બધાં મળી ૨૫ અજમણુ થવાનેબદલે ૨૬ થઇ જાય. ખરી રીતે ૨૬ નામાં આપેલાં છે અને તેમાં મહારાને નવમી જગ્યા આપી છે. કદાચ સર્જેરિયાને એક અજહયણુ તરીકે ગણવામાં આવ્યું હોય.
૭૮–એ સ્વીકાર્યાં વગર છુટકા નથી કેઅભયદેવ આચારયુલિકાના અર્થ નીચે પ્રમાણે કરે છે:-સમિત જ્યાં ત્રિભુવન નિશીયા યૂનત્સ્ય મત્સ્યાનાં તત્વને ાનાભર્યંત્ (!); તેમ છતાં છેલ્લી હકીકત હ. ૨૫ સાથે ણેાજ પ્રત્યક્ષ મુકામલા દાખવે છે,

Page #297

સનાતન જૈન,
મારી જીન ).
ભાગ આચારમાં ભજવે છે. તે અજય ગ્રંથમાંના એક તરીકે ઉઘાડી રીતે ગણવામાં ણમાં ત્રણ અજયણ છે એમ ગણત્રી આવે છે. આ ચતુર્થે અંગના લે. ૨૫, કરવામાં આવી છે તેથી તેમાં ૨૫ નહિ ૫૭, ૮૫ માં આપેલે ચુલાઓના ક્રમની પરંતુ ૨૮ અજયણું છે એવી સંખ્યા સાથે અગર ચતુર્થ અંગમાં અથવા નન્દી કાઢવામાં આવી છે. વિધિપ્રપ પણ નિશાહ. સૂત્રમાં વિસ્તારપૂર્વક કરેલ ૧ર અંગની જજયને બીજા શ્રદ્ધધતી પંચમી ચુલા ચચો સાથે મળતું થતું નથી કારણ કે તેમાં તરીકે લેખે છે,
બીજ મુતસ્કંધને તથા તેની ગુલાઓને પ્રથમ તેમાં સ્પષ્ટ રીતે જુદા જુદા ભાગો સમાયેલા અંગના એક ભાગ તરીકે ફેરફાર ન થઈ શકે છે કે જે મૂળ એકબીજાથી સ્વતંત્ર રીતે વિદ્ય. તેવી રીતે ગણવામાં આવેલ છે. ત્રીજા અંગના માન હતા પરંતુ પાછળથી એકમાં ભેળી ૧૦ માં લોકમાં અંગચૂલિયા સંખેવીય દસાદેવામાં આવ્યા. તેમાંના દરેકની શરૂખાતમાં ઉનું ત્રીજું અજયણ છે એમ વર્ણવવામાં એક જાતમાં નીચે પ્રમાણે વાકય આપવામાં આવેલ છે. તેથી આ ચુકાઓથી તદન જુદાજ આવ્યું છે. જે મિ વમરવૃrો વા ગ્રંથ સંબધી ઉલ્લેખ કરવામાં આવેલ છે. કામ...
| (અંગ્રેજી ઉપરથી ભાષાંતર કરનાર) નન્દીરમાં અંગચૂલિયાને અનંગપવિ મે હનલાલ દલીચંદ દેશાઇ, બી. એ.
ગુજરાતી જૈન કાવ્ય સાહિત્ય.
રાયચંદ જૈન કાવ્યમાલા સંબંધે એક સાક્ષરના વિચાર, બહત કાવ્ય દેહનના પહેલા ભાગને બહાર એક અંશનું જ્ઞાન આ ગ્રન્ય સમૃદ્ધિના પર્થ આજે સત્તર વર્ષ થઈ ગયાં. દશ ભાગમાં પ્રકાશથી પ્રત્યક્ષ થશે. બધે સંગ્રહ બહાર પાડવાની મૂળ કપના બહત કાવ્યદેહનના પહેલા ભાગમાં જેના હતી, તેમાંથી છ તે બહાર પડી પણ ચૂકયા કવિએ માત્ર બે જ આવ્યા છે અને ૯૧૦ છે, અને સાતમાની તૈયારી થાય છે. આ સંપ્ર- પાનાંના ગ્રંથમાં છેલ્લાં પાંચ પાનાંથી તેમની હની કલ્પના કરતી વખતે દશ ભાગમાં સર્વ કૃતિની પિછાન આપવામાં આવી છે. ભંડાર પ્રકટ થઈ જશે એવી માન્યતા હતી. આમ થવાનાં કારણો નહોતાં એમ પણ શોધખોળના લાગેલા રંગને પરિણામે નથી. જૈન કવિઓનાં લખાણે જેને પ્રાચી સાહિત્યને શોધ વધતો ગયો અને તેજ કામનાં હોય; જેટલું સર્વવ્યાપિત શોધખોળની વૃત્તિ અને વાંચકોનો શેખ બંને હિન્દુ ધર્મને મળેલું છે તેટલું જૈન ધર્મને પરસ્પર મદદરૂપ થઈ એક એકને વૃદ્ધિાંત કર મળેલું નહિ હોવાને લીધે જૈન કવિઓનાં તાં ગયાં, તેનું જે શુભ ફળ આવ્યું છે તેના લખાણમાં સમસ્ત લેકને રૂચે તેવું હોવાને
૭૯...માવજ વિER II ૨૨ H 39ચે 3gpયં સવા તિહિં નિર€
કા વિશે પ્રાગાર ઉપનામ ચ || ૧૨૪ . આમાં બને છત સ્કંધના અધ્યયનની શુદ્ધ સંખ્યા આપી છે. પહેલા કુતર્કના ૯, અને બીજાના ૧૬,

Page #298

સાચવી જુમ )
ગુજરાતી જન કાજે સહિય
૨૧
સંભવજ ન હોય; જૈન ભાઈઓ તે વ્યાપાર વધમ વિચારના ફેલાવા માટે માસિકે અને અને જીંદગીના બીજા સાદા અને વ્યવહારૂ પત્ર પ્રકટ થવા લાગ્યાં અને છેવટે સ્વધર્મી ઉદ્યોગોમાં જ લાગી રહેલા હોવાથી વાચન- ભઈઓનાં સમસ્ત સંમેલનની પણ શરૂઆત લેખન તરફ ઉદાસીનતા ધરાવનાર હશે; આવાં થઇ ગઈ. આમ જૈન ભાઈઓ પોતે જ પોતાનાં આવાં કારણોથી તેના ગુપ્ત ભંડારમાં પ્રવેશ સાહિત્યની સેવામાં દાખલ થયા અને જે કે કરવાનું પણ કોઈને સૂઝયું ન હોય એ સ્વા હજી સમગ્ર સાહિત્યના સંસ્કારી અભ્યાસથી, ભાવિક જ છે.
દેશી વિદેશી પુસ્તકોના યોગ્ય પરિશીલનથી,
અને નવીન તેજથી દીપી આવતા અવનવા પરંતુ જેમ જેમ ગુજરાતી ભાષાના જૂના
સુંદર રંગનાં દર્શનથી ભાગ્યશાળી થયેલ ઇતિહાસને શેખ વધતો ગયો, તે મેળવવા
કોઈ નાયકવ્યકિત બતાવી શકાય તેવું નથી, માટે શોધખોળ થતી આવી, જુના ગુજરાતી
તે પણ સમસ્ત ભૂમી તૈયાર થઈ હોય એવું નાં સ્વરૂપજ્ઞાન માટે પ્રયાસો થતા ગયા તેમ
દેખાય છે, બોધ વારિનું સિંચન થયા કરે છે, તેમ જણાવા લાગ્યું કે જેને લેખકે એ તો
અહિં તહિં બીજની વાવણી થતી માલમ ગુજરાતી ભાષામાં ઘણું લખ્યું છે. એવું
પડે છે અને આશા રાખી શકાય છે કે થોડા લખ્યું છે કે જે ભાઘાવ્યુત્પત્તિની સાંકળો
વખતમાં સારાં ફળ આવે તેવાં સુંદર વૃક્ષથી તપાસનારને બહુ ઉપયોગી મદદ કરે; એટલું
શેતે એક બગીચે તૈયાર થઈ જશે. બધું લખ્યું છે કે ગુજરાતી ભાષાનાં બીજા
આવા પ્રયાસનાં શુભ ફળ તરીકે “રાયચંદ્ર લખાણ સાથે બહુ સારું પ્રમાણ ધરાવી શકે; જેન કાવ્યમાળાને આ સંગ્રહ સર્વ-સ્વધર્મી એવે વખતે લખ્યું છે કે તેનાં લખાણો પરથી અને અનામી સર્વ-ગુજરાતી વાંચકોને આદર દેશસ્થિતિનું અને ઇતિહાસનું જ્ઞાન મેળવવામાં ણય થશે એમાં તે શક લાગતું નથી. તેના ઘણી સુગમતા થઈ પડે.
સંગ્રહ કરનારા રા. મનસુખલાલ આશા આવા જ્ઞાનના પ્રથમ કિરણે પહેલાં રાખે છે કે આજ કદને લગભગ ૪૦ થી અન્ય ધમાં સાક્ષરપર પડ્યાં. તે ઉજાસને પ૦ પુસ્તકે છપાવાય તેટલા લે છે તે તેની લાભ લઈ પાટણ જેન ભંડાર જેવાનો પ્રસંગ પાસે તૈયાર છે. આ હકીકત જ બતાવી આપ શોધાયો અને સ્વ.સાક્ષર શ્રી મણીલાલ નભુભાઈએ શે કે ગુજરાતી ભાષામાં લખાયેલ પુસ્તકોમાંથી કેટલાંક જૈન પુસ્તકોનું ભાષાંતર કરવાનું માથે કેટલાં થોડાંજ હજી પ્રકાશમાં આવી શકયાં છે લીધું. આજ સુધીમાં અન્ય સાક્ષરોમાંથી કેઈએ ઉપર કહ્યું છે કે જૂનાં જૈન સાહિત્યને જૈન સાહિત્યને આવી જાતને ઉદ્ધાર કર્યો હોય પરિચય આપણું ભાષાના ઇતિહાસનાં અધ્ય. તે ઉકત ગૃહસ્થજ છે. ત્યાર પછી ગુજરાતી યનમાં પણ ઉમદા લાભ આપી શકશે. તેનાં ભાષા સાહિત્યના ઐતિહાસિક અભ્યાસમાં જૈન કારણો છુટજ છે. અત્યાર સુધી ગુજરાતી સાહિત્યની ઉપયોગિતા જેનાર સ્વ. ગોવર્ધનરામ ભાષામાં સૌથી જૂનામાં જૂને ગ્રંથ પદ્મનાભ માધવરામ ત્રિપાઠી તથા સાક્ષર શ્રી કેશવલાલ કહાનડદે પ્રબંધ પદ્ય સંવત ૧૫૧ર માં હર્ષદરાય ધ્રુવ થયા. ત્યાર પછી તો જૈનમાં લખાયેલો ગણાતા હતા. જો કે ભાલણમાં સ્વધર્માભિમાનનાં અને સ્વસાહિત્યાભિમાનનાં જૂની ગુજરાતીના પ્રયોગો પુષ્કળ માલમ પડે અંકુર ફુટવા લાગ્યાં. સ્વધર્મી ભાઈઓને મદદ છે તે પણ તેનાથી જૂની ગુજરાતીના ઈતિ કરવા ધનસંચય થવા લાગ્યો; સ્વધર્મ વિવે- હાસની સાંકળ જોડી શકાય તેવું નથી. નરચન માટે સભાઓ અને મંડળો ભરાવા લાગ્યાં. સિંહ મહેતા લગભગ ભાલણના અરસામાં જ

Page #299

માર્ચ થી જીત
લખાયેલાં હાવાથી ચૈતના ખેાલાતી ભાષા માટેના પક્ષપાત તદ્દન નિર્મૂળ થ્યા નહાતા અને અવારનવાર કાઇ કાષ્ઠ પુસ્તક લેક ભા ભાષાથી બહુ ઝાઝો તફાવત માલમ પડતાષામાં લખાયેલું મળી આવે છે, અને ગુજ નથી. ત્યાર પછીના લેખક્રાના સમયમાં તે રાતી ભાષાના ઐતિહાસિક વિકાસમાં આપણને ભાષાનું બદલાયેલું સ્વરૂપજ બંધાઇ ગયું. મદદરૂપ થઇ પડે છે. જૂની ગુજરાતી માટે પદ્મનાભ, ભાલણુ, ભીમ અને નરહરિ એ ચાર સિવાય ખીન્ન ઉપયેગી થઈ શકે તેવા ઘેડાજ હાથ લાગ્યા છે. જૈનેતર સાહિત્યમાં યારે આવી સ્થિતિ છે ત્યારે જૈન સાહિત્યમાં તેવુ નથી. તેમાં તે લગભગ ઇ. સ. એક હજારમાં લખેલાં પુસ્તક મળી આવે છે, અને ત્યારપછી પુસ્તકાની સાંકળ તુટી જતી નથી, પણ તે વખતથી તે આજસુધી એક પછી એક પુસ્તકા લખાતાં જ રહ્યાં છે એવુ ખાપણા જોવામાં આવે છે. ઇ. સ. એક હજાર્ અને તે અરસામાં લખાએલાં બધાં પુરતા ગુજરાતીમાં નથી. તે પશુ સંસ્કૃતની વિશ્વવિમાહક માહનીથી દુર રહી શકયા નથી. સંસ્કારી ગણુાતા ઉમ્પ્ય લેકામાં પેાતાનુ કહેવુ સાંભળાય અને પેાતાનું કરેલું કંઇ દેખાય એટલા માટે તેમને સ ંસ્કૃતમાં લખવાની ફરજ પડી હતી એમ કહીએ તે ચાલે. પણ તેનાં ધર્મ પુસ્તકા પહેલવહેલાં લખાયાં ત્યારે તે વખતની મેલાતી ભાષામાં
આ
આવી રીતે જૈન લેખકોએ તે વખતની ખેલાતી ભાષામાં પુસ્ત। ચીને અને ખીઝ રીતે પણુ ગુજરાતી સાહિત્યની ઉપકારક સેવા બજાવી છે અને તેથી તેમના લેખા પ્રકાશમાં આવે એ ગુજરાતી સાહિત્યને બહુ લાભકારક થશે એ નિર્વિવાદ છે. આ ગ્રંથી પ્રારંભ પામતા આ પ્રયાસ જારી રહે અને ગુજરાતીના ભકતને ફળદાયી થાય તેવી રીતે સંસ્કારી, શુદ્ધ અને ભીમા રાખવા લાયક રીતે સર્વ પુસ્તકાનું સ ́શાષન થઇ,
૨૦
સનાતન જૈન.
થઇ ગયા, તાપણુ તેની ભાષામાં સંતા પાછ ળથી ફેરફાર થયા ર્યો, તેને લીધે અને કાં તે કાંઇ ખીજાં અગમ્ય કારણને લીધે હાલની
તે વખતની ખેાલાતી ભાષામાં પુસ્તકા લખ્યા ઉપરાંત જૈન વિદ્વાનામાંથી કાઇ કાઇએ ભાષા શાસ્ત્રનાં સ્વતંત્ર પુસ્તકા લખીને પશુ ગુજરાતી ભાષાની સેવા કરી છે. આવા વિદ્વાનામાં હેમાચા સાથી પ્રથમ પદ્દી ભાગવે છે. શબ્દાનુશાસન નામના કાશ, દેશી નામ માળા નામના દેશી શબ્દોના સત અને પ્રાકૃત વ્યાકરણુ એ ત્રણ ગ્રંથે ગુજ રાતિ ભાષાના અભ્યાસીને માટે અમુલ્ય છે.
૧ ઘણાને નવાઇ જેવું લાગશે કે રાજ નહિ, પણ પારસીઓને પણ સંતની મેહની લાગેલી હતી, અને પારસીનાં ઘણાં ખરાં બધાં ધર્મ પુસ્તકાના પહેલવીમાંથી સસ્કૃતમાં તરન્નુમા કરવામાં આવ્યા હતા.
>
આ સાથે ખીન્નુ નવુ જાણવાનુ એવુ મળે છે કે જેનેાની પેઠે, પણ પ્રમાણમાં થાઠે અશે, પારસીઓએ પણ જુની ગુજરાતીનાં સાહિત્યમાં ઉમેરો કર્યા છે - અર્જાય વિાનામા ના, મુળ પહેલવામાંથી સંસ્કૃતમાં થયેલાં ભાષાંતર ઉપરથી ગુજરાતીમાં તરન્નુમા કરવામાં આવ્યા છે અને તેની લિખિત પ્રતની સાલ વત ૧૫૦૭ ની છે. તેના લખનારનું નામ * બહેરામ લખમીધર છે !
.
•
ભીનું જીનુ પુસ્તક - મિનાઇ ખરદ છે તે પણ મુળ પહેલવીમાં છે અને તેનાં સંસ્કૃત ભાષાંતર પરથી ગુજરાતીમાં લખવામાં આવ્યું છે. તે લખાયાની સાલ સવત ૧૬૧૩ ની છે એમ સાંભળ્યું છે.

Page #300

માર્ચથી જુન)
ગુજરાતી જન કવ્ય સાહિત્ય,
૨૯૩
ગ્રંથ એક પછી એક બહાર પડતા જાય આ ગ્રંથમાં જ છપાએલું શ્રીમાન આનંદધનજીનું એમ હૈ ઈચ્છા રાખશે.
લખાણ વાંચવાથી જણાશે કે તેને ગુજરાતીને જૈન પુસ્તકોનાં વાંચન અને અધ્યયન પરિચય ગાઢ અને સંસ્કારી હતી અને તે જે વખતે એક વાત યાદ રાખવા જેવી છે. જેમ સૈકામાં થઈ ગયા છે તે સેકાની ગુજરાતીની બ્રાહ્મણોમાં બોલાતી ભાષા કરતાં સંસ્કૃત માટે છાપ તેનાં લખાણોમાં મોજુદ છે. તે પણ જૂની પક્ષપાત વધારે રહેલો છે અને સંસ્કૃત પછી ગુજરાતીના પ્રયોગોને ટોટા નથી. આ પ્રયોગ હિન્દી માટે માન હતું તેમ જેનામાં પણ ઉપર કહેલા પહાપાતનું જ કારણ હોય એમ બેલાતી ભાષા હમેશાં પૂજાતી હોય તેવું માન્યા સિવાય છુટકો નથી. આવું હોવાને લીધે માલમ પડતું નથી. પિતાનાં ધર્મપુરતા
જે કે બધા જેન લેખે સળંગ બેલાતી માગધીમાં લખાયેલાં હોવાથી માગવી પ્રોગે
ભાષામાં લખાયેલા કહી શકાય તેવું નથી, માટે તેમનું વલણ રહે એ સ્વાભાવિક જ છે.
તે પણ તેથી તેની ઉપથગિતામાં ન્યૂનતા આ નૂની ગુજરાતીમાં માગધી અને અપભ્રંશનું
વતી નથી. અને પ્રાચીન સમયના લેખો પૂરા ઘણું પ્રમાણ હોવાથી ઘણુ જૂના સમયના
પાડનારા એકલા જૈન જ હોવાને લીધે લેખકમાં આ અંતર બહુ દેખાઈ આવે એવું
ગુજરાતી ભાષાના વંશાવતારમાં ખુટતા મકડા નથી. પણ જેમ જેમ બોલાતી ભાષામાં ફેર
આપવા માટે તેને જેટલો ઉપકાર મનાય
તેટલે થે છે. પડતા ગયા તેમ તેમ લેખકને જના શબદ
(જૈન સાહિત્ય ગુજરાતીની પેઠે દેવરહય, અને જૂના પ્રયોગ માટે શેખ વધતો ગયે,
દેવકથા અને દેવભકિતથી ભરપુર હોવાને લીધ) વિ. સં. ૧૭૦૦માં લખાયેલા પુસ્તકની ભાષા
જેન ધમએ પિતાનાં સાહિત્યના પ્રકાશન માટે આપણે જઈશું તે તે વખતના બ્રાહ્મણનાં
ઉકંઠા ધરાવનારા હેાય એ સ્વાભાવિક છે. પરંતુ લખેલા પુસ્તકાથી બહુ જૂદી પડે છે. બ્રાહ્મણ
અન્યધમ ઓ ૫ણુ આવા સંગ્રહનાં પ્રકાશનથી એક ગુજરાતી બોલતા અને જેના બીજીબાલતા
ભાષા, ભાષાશાસ્ત્ર અને દેશના ઈતિહાસમાં એવું માનવાને કશું કારણ નથી. લેકભાષા તે
લાભ થવાનો સંભવ જુએ છે અને તેથી અકજ હતા. પણ પ્રેમાનંદનાં નાટકો અને
આશા રાખે છે કે આ ગ્રંથપ્રકાશનપ્રયાસ ઉચ્ચ વર્ગ માટે લખાયેલાં આખ્યામાં જેમ
જેવા ઉત્સાહથી શરૂ થયો છે તેવા જ ઉત્સાહથી તેણે સંસ્કૃત શબ્દો તરફ પક્ષપાત બતા જારી રહેશે. છે, તેમજ જૈન કવિઓએ જુની ગુજરાતીનાં
હિમતલાલ ગણેશજી અંજારીઆ રૂપે અને પ્રયોગ માટે પક્ષપાત બતાવ્યો છે.
એમ. એ.

Page #301

૨૯૪
સનાતન જૈન,
આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્રપર એક નિબંધ.
આ “આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર” નામક ગ્રંથ શ્રીમાન રાજચંદ્રે વિ॰ સં ૧૯૬૨ માં નિડયાદમાં પાતાની સ્થિરતા હતી ત્યારે લખ્ખા હતા ગ્રંથ રચના તે સમયે સર્વ સામાન્યને માટે કરવામાં નહેાતી આવી; પરંતુ તેમના પ્રસંગમાં આવેલા એક વૃદ્ધ આત્મા પુરૂષને અર્થે કરવામાં આવી હતી. સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલ સાયલા નામના ગ્રામમાં શ્રી સૌભાગ્યભાઇ નામના એક પરમ ત-જિજ્ઞાસુ મુમુક્ષુ રહેતા હતા. તેઓનુ શ્રીમાન પ્રતિ અતિાય બાન હતું, શ્રી સૌભાગ્યલાની શારીરિક સ્થિતિ બહુ નિર્બળ થઈ જતાં વિશેષ વાચન, શ્રવણુ આદિ કાર્ય કરવાનું અશકય થવાયા તેઓએ શ્રીમાન્ રાજચંદ્રને એવી વિન ંતિ કરી કૅ, સક્ષેપમાં ‘તત્ત્વસાર' આવી જાય તેવી કાષ્ટ યરચના તે અર્થે કરવાથી તે પાતાને ભાગ્યશાળી સમજશે. એક આત્મા નુભવી વૃદ્ઘ પુરૂષની જિજ્ઞાસા પૂર્ણ કરવાના ઉદ્દેશથી શ્રીમાન્ રાજચંદ્રે લગભગ એકથી દેઢ દહાડામાં આ ગ્રંથ રચીં શ્રી સૌભાગ્યભાઇને માલાવી આપ્યો.
માયંથી ઇન )
*
સંવત્ ૧૯૫૭ ના ચૈત્ર વદ ૫ ને રાજ શ્રીમાને માત્ર ૩૩ વર્ષની વયે દેહાસ થયા. તેમાશ્રીના દેહેાસ પછી તેઓના હુ સ્તે લખાયેલા ખાનગી કે સત્ર સામાન્ય કાગ ા, લેખા, અથવા પૃથક્ પૃથક્ વને કે ગ્રંથ એવા હેતુથી પ્રકટ કરવાનો મને જિજ્ઞાસા થઇ કે, શ્રીમાનતા જો કે મારી સાથે એક ભાઇ તરીકેના સંબંધ હતા, તપિ જગજીવા પ્રતિ એક ધર્મોમા તરીકે જોતા હતા, એટલે તેના લેખ વગેરેના સંગ્રહુ ઉપર મારા હુ કરતાં પણુ જગત્છાને વધારે હુ મારે માનવા જોઇએ; અને તેથી સર્વ વાને તે કનેા લાભ આપવા અર્થ મારે તેને જાહેર પ્રસિદ્ધિ અપાવવી જોઇએ. શ્રીમાનના દેહાત્સર્ગ પહેલાં થોડા - મારું, સ્થપાએલ “ પરમશ્રુતપ્રભાવકમંડળ ” દ્વારા તે લેખાદિ પ્રકટ કરવાનું નિષ્કૃત થયું. બીજા કરતાં, જેને આખા જીવનના પ્રસંગ હતા તે સંગ્રહ કરવાનું કાર્ય વધારે ઉત્સાહપૂર્વક કરી શકે એવા વિચારાના આશ્રય લઇ મેં તે અનેક ભાષ પાસેથી જે જે પત્રાદિ સાહિ કાર્ય આરંભ્યુ. શ્રીમાનના પરિચયમાં આવેલા ત્ય મળ્યુ તે એકત્ર કરી
t
-
>>
કમંડળ
દ્વારા “ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર નામક એક ભવ્ય ગ્રંથના આકારે પ્રકટ કર્યું. આ સંગ્રહ કરતી વેળાએ આ “ આત્મશિદ્ધિશાસ્ત્ર ગ્રંથ મારા હાથમાં આવ્યા હતા. મેં તેને
"
,,
આ ગ્રંથ રચાયા પદ્મ.ત્ શ્રી સાભાગ્યભાઇની શરીર સ્થિતિ લગભગ છ માસમાં પુર્ણ થઇ. યપિ આ ગ્રંથ એક વ્યક્તિને અર્થે લખવામાં આવ્યા હતા, તથાપિ જ્ઞાની પુરૂષોનાં વચના એક વ્યકિત અર્થે લખાયાં હોય તે પણ તે સર્વ જીવાને સમાન ઉપકારક હોવાથી તેને જાહેર પ્રસિદ્ધિ આપવામાં આવી છે. પાતાનું નામ અથવા કાર્ત્તિ, કૅ કૃતિ પ્રસિ દ્ધિમાં લાવવાનું શ્રીમાન રાજચંદ્રને પાતે સ વત્ ૧૯૪૪-૪૫ માં શતાવધાનના પ્રત્યેાગા કર વાનું બંધ કર્યું, ત્યારથી પસં નહીં હતું; એટલે આ ગ્રંથ પશુ તેમના જીવન સમયમાં પ્રસિદ્ધિમાં લાવવાનું બની શકે તેમ નહતું,
ઉક્ત બન્ય ગ્રંથમાં સમાવ્યેા.
પરમશ્રુતપ્રભાવ.
,,
ગારવ માત્ર ૧૪૨ દેહરાનુ છે; તાપિ જગવિખ્યાત આચાર્ય ભગવાન્ ત્રીમાન હરિભદ્રસૂરિ પ્રણીત “ પડÁન સમુ.
"6
ય ” ગ્રંથ જે માત્ર ૮૬ લેાના છે; છતાં તેમાં સર્વ નાનુ સ્વરૂપ યથાતથ્ય રીતે દર્શાવીતવાનાનુભવીને અતિમ

Page #302

આત્મશિશાસ્ત્રપર એક નિબધ
માર્ચો તુન )
હર્ષનુ કારણ આપ્યું છે, અને તેને લઇને તેનાપર અનેક ગહન ટીકાગ્રંથા લખાયા છે,
તેમ આ ગ્રંથનું ગૈારવ ધણું અલ્પ છતાં તેમાં
સર્વ દનાના અંતીમ હેતુ પ્રકટ કરી બતાવ્યા છે. ગ્રંથની બાહ્યરચના એવા પ્રકારની કેાજિ છે કે, વેદાન્તાદિ દર્શતાના અનુયાયીઆને પણ અનુકૂળ પડે; જો કે તેની આંતર રચના તાં સ પૂર્ણ પણે-અખડાકાંરે-શ્રીવીતરાગમાર્ગ પ્રતિજ સ્થિર થયેલ છે. સામાન્ય ભાષા જાણનારને પણ તેને અભ્યાસ બહુ સરળ થાય તે અર્થે શ્રીમાનની પેાતાની ભાષા લખવાની પદ્ધતિ સામાન્ય રીતે ગહન છતાં, આ ગ્રંથની ભાષા બહુ સાદી રાખવાના લક્ષ્ય રાખ્યેા જાય છે,
આ ગ્રંથકારાની સનાતન શૈલી એવી નવામાં આવે છે કે, ગ્રંથાર્ભ મંગલાચરણ યેાજવું. આં મંગલાચરણમાં, જેના પાતે પરમાપકાર સ્વીકાર્યો. હાય છે તેને નમસ્કાર કરવામાં આવે છે. જૈનદર્શનની પરામાના છે કે, આત્મતિ અર્થે ત્રણ તત્ત્વા અવસ્ય જાણવાં નૈઈએ. આ ત્રણ તા તે સદ્દેવત-૧, અને સહુતત્ત્વ અને સદ્ગુરુતત્ત્વ છે. આ ત્રણ તત્ત્વા વિના આત્મકલ્યાણુ નથી. સદેવ, સત અને સદ્ગુરુ એ તત્ત્વા બે કે, યુગપભાવે શાસ્ત્રકારોએ સ્વીકાર્યો છે, તામ્રપ તેના જે ક્રમ યેાજવામાં આવ્યું છે તે એમ દર્શાવે છે કે, પ્રથમ સવ, પછી સદ્મ, અને તપશ્ચાત સદ્ગુરુ એમ વ્યવહારપૂર્વક ઉપકારક છે. આ દૃષ્ટિએ સદ્ગુરુતત્વના કરતાં અન્ય એ તત્વા વિશેષ ઉપકારકછે; તથાપિ એ બન્ને તત્વા જ્યારે શ્રી જૈનદર્શન સ્વીકારેલ રાગદ્વેષ વિવ નિંત એવા શ્રી તીર્થંકરરૂપ સદેવ વિદ્યમાનસદ્ગુરુના પણે વિરાજતા હોય ત્યારે તેમના સમાસ સ ્ ગુરૂતમાં પણ થાય છે પેાતાનું વી પ્રત્યક્ષપણે સ્ફુરાવી શકતા નથી; એટલે પ્રત્યક્ષપણે સ્ફુરાવી શકનાર એવુ સસ્ક્રુતવ પ્રત્યક્ષભાવે વિશેષ ઉપકારક શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે, ' કેમકે એ તત્વ, તે અન્ય બે તવાની આળખ કરાવી શકે છે. આત્માની અંતીમ વણ્યા સિદ્ધપદની છે; એટલે તે સર્વોત્કૃષ્ટ
વાસ્તવ્ય
૨૫
દશા છે. તે દશાના જેટલા પરાક્રમવાળી આહત દશા, એ ઉપયુકત ન્યાયે સિદ્ધ પછીની
ગણાવી જોઇએ; તપ જગત્ જીવાને આ
હંત દશા ઉપદેશ આપવાના તેઓશ્રીના કાર્યથી પ્રત્યક્ષપણે પરમાપકારનું કારણ હાઇ, જ્ઞાની પુરૂીએ નમસ્કાર અથવા ‘નવકાર 'મંત્રમાં. એવા ક્રમ ગાવ્યા છે કે, પ્રથમ આદુન અને પછી સિદ્ધ દશાને નમસ્કાર કરવા. આ અપેક્ષા દષ્ટિમાં સ્થિર રાખી યુગપદ્ભાવ ધરા વતા એવા સદૈવ, સર્મ અને સદ્ગુરુતત્ત્વે માંથી સદ્ગુરુ પ્રત્યે શ્રીમાન્ રાજચંદ્રે ગ્રંથા રંભે મંગલાચરણમાં નમરકાર કર્યો જણુાય છે. તેઓએ નમસ્કાર શ્રી સદ્ગુરુને કયા ઉપ કાર માટે કર્યો છે તે પશુ તેજ મંગલાચરણમાં જણાવ્યુ છે.
ને સ્વ સમસ્યા વિના, પામ્યો દુઃલ અનંત; समजाव्युं ते पद नमुं, श्रीसद्गुरु भगवंत.
"
અનાદિ કાળથી આત્મસ્વર ૫ જાણ્યા વિના અનંત દુઃખ સહન કરવા પડયાં તે આ મસ્વરૂપરૂપી પદ જે સદ્ગુરુ ભગવાને સમજાગ્યુ તે અર્થે તેમને નમસ્કાર કરૂ છું. અત્ર શ્રીસદ્ગુરુ ભગવંત ’શબ્દો એ આ શયમાં વાપરેલ ધારી શકાય છે. એક તા પ્રાચીન આર્ય શૈલી પ્રમાણે સદ્ગુરૂને ભગવાનનુ વિશેષણ આપ્યું છે. બીએ આશય મને એમ લાગે છે કે, કર્તા પુરુસ્કે ભગવાન જિનને પાતાના સદ્ગુરુ સ્થાપી તેઓને નમસ્કાર કર્યો છે; કારણુ કે શ્રીમાનતા સંપૂર્ણ છત્રનના પરિચય ઉપરથી એમ લાગે છે કે, તેને કાઇ પણુ પ્રત્યક્ષ યોગ નહાતા થયે કે જેના પ્રત્યે પોતે સદ્ગુરૂપદ સ્થાપ્યું હોય. તેમના જે જે વિચારે જોવામાં આવે છે, તે ઉપરથી જણાય છે કે, તેને સમ્યગ્દર્શન, શ્રી જિન ના વચનાદિ અનુબ્રહદ્દારા સ્વયં' થયુ હતુ. શ્રી જિનના અનુશ્રહદ્વારા થયેલ સમ્યગ્દર્શનથી અનાદિ કાળથી નહી' સમજાયેલુ એવુ આત્મસ્વરૂપ અનુભવવામાં આવ્યું. તે અર્થે ભગવાન

Page #303

૨૯
સનાતન જન.
માર્ચ થી છાન)
જિનને વિષે તેઓએ સદગુરૂપદનું આરોપણ કર્યું સાધનનું વિશેષ મહત્વ દર્શાવવાનો છે. કેટલાક હોય એમ મને જણાય છે. જેને શિલી પ્રમાણે ત્યાગ, વૈરાગ્ય વિના આત્માનુભવ પામવાનું કહે
ભગવત” શબ્દ જ્યાં વપરાય હેય ત્યાં “શ્રી છે તેને અસત્ય ઠરાવવારૂપ વચન સાતમા દેહરામાં જિન ” સ્વતઃ સમજાય છે. આ ચાલુ પરિચય ત્યા વિના નવિન, થાય ? તેને જ્ઞાન, પ્રમાણે “ભગવત’ શબ્દ શ્રી જિન માટે કર્તા કહી કહે છે. જેમાં પ્રથમ ત્યાગ, વૈરાગ્યને સેવે પુરૂષે વાપર્યો હોવાનું પણ લાગે છે.
છે, અને તે સેવવાનું પરિણામ આત્મભાન કરવું બીજા દેહરામાં ગ્રંથકારે ગ્રંથ રચવાનું પ્રયો- તે ભૂલી જાય છે. તે કાળે કરી તે ત્યાગ, વરાજન દર્શાવ્યું છે. અનેક અનેક પ્રાચીન અદ્દભૂત ગ્યાદિ દ્વારા લોકભાવ પામ્યા હોય છે તે શા વિદ્યમાન છતાં આ એક વિશેષ ગ્રંથની ભાવથી લોકે પૂજા સકારાદિ કરે છે તેને આઅગત્ય પતે શા કારણે જોઈ છે તેવું અવ્યક્ત ધીન થઈ જાય છે. જેવી રીતે, કઈ શુભ સં. ભાવે જણાવતાં, શ્રીમાને એમ દષ્ટિ રાખી જણાય સ્કારી જીવ, સંસારપર અભાવ થઈ જતાં ત્યાછે કે, પૂર્વના ગ્રંથો તે તે સમયની સ્થિતિનું ભાન ગદશા સ્વીકારે છે. જ્યારે આ દશાને સ્વીકાર કરાવવામાં વિશેષ ઉપકારક હોઈ, વર્તમાનમાં કરે ત્યારે આત્મજ્ઞાન હોયજ એમ એકાંત હાય પણ મહાન કલ્યાણકર્તા છતાં, વર્તમાન સમય નહીં. આમ આત્મ જ્ઞાન વિના સંસાર પ્રતિયા ની સ્થિતિનું ભાન કરાવનાર ગ્રંથ લખવા એ ઉદાસીનતા આવવાથી સ્વીકારેલ ત્યાગી દશાના અત્યારના સમયને ખાસ ઉપકારનું કારણ છે. ઉત્તમ સેવનથી, તેવા ત્યાગી પુરૂષ પ્રત્યે લોકોને આ અને ત્યાર પછીના દેહરામાં, વર્તમાનકાળ- ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે; અને એક વખત લાક માં મેક્ષમાને લોપ, કાં તે એકાંત ક્રિયાજડ
ભાવ ઉત્પન્ન થયો, તે પછી તે ત્યાગી જીવના ત્વ અને કાં તે એકાત શુષ્ક જ્ઞાનના આગ્રહના
પૂજાસકારાદિ લેકસમુહ પ્રશંસાપાત્ર રીતે કરે આશ્રયે થયે જોઇ, વ્યવહાર અને નિશ્ચય માર્ગ
છે. આવી સ્થિતિમાં જે તે ત્યાગી પુરૂષમાં નું યુગપપણું દર્શાવવાના હેતુએ ગ્રંથરચના
આત્મજ્ઞાન પ્રકટયું ન હોય, અથવા આત્મજ્ઞાન કરી છે એમ જણાવ્યું છે. વર્તમાનમાં આ તે
પામવા અર્થે પાતે ત્યાગાદિને સ્વીકાર કરે સ્પષ્ટ જણાય છે કે, કેટલાક જીવ માત્ર જ્ઞાન
છે એ તેને સતત લક્ષ્ય રહ્યો ન હોય તે રહિત શુષ્ક ક્રિયામાં ધર્મ માની બેઠા છે; અને
લોકસમૂહ જે પૂજા સકારાદિ કરે છે તે પૂજા કેટલાક છે માત્ર શુષ્ક અધ્યાત્મમાં ધર્મ માની
સકારાદિ પછી તે ત્યાગી જીવને માન પૂજાના બેઠા છે. ચોથા અને પાંચમા દેહરામાં ક્રિયાજડ
લોભન આકાંક્ષા બનાવે છે; અને તેનું પરિઅને શુષ્ક શાનીનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ નિરૂપણ કર્યું છે.
ણામ એ આવે છે કે, આમાથે ચૂકી જવાચેથા અને પાંચમા દેહરામાં શુષ્ક ક્રિયા અને ય છે. આવાં ઉદાહરણ આપણે અનેક જોઈ શુષ્ક અધ્યાત્મનું અગૌરવ બતાવી, છઠ્ઠા અને શકીએ છીએ. આ રીતે ત્યાગાદિ શા માટે સાતમા દેહરામાં ત્યાગ, અને વૈરાગ્યનાં મૂલ્ય જોઈએ, એને તેનું શું મૂલ્ય છે તેનું આ દર્શાવવામાં આવેલ છે. વૈરાગ્યાદિ તેજ સાફલ્ય દેહરામાં નિરૂપણ કર્યું છે. છે કે, જે તેની સાથે આત્મજ્ઞાન હોય; વળી, આઠમાં દેહરામાં કહ્યું છે કે, આત્માનુભવ ન થયું હોય, છતાં તે પામવા કથા ક્યાં છે કે યોગ્ય છે, ત્યાં હું ત માટે, વૈરાગ્યાદિ સાધનો સેવવામાં આવતા હોય, ત્યાં ત્યાં તે તે માટે, ગરબા ન ૬. તે તે આત્મજ્ઞાન પામવાના નિદાન થાય છે જે સ્થાને જે ય હોય, તે જે સમજે, એમ કહ્યું છે. ગ્રંથકારને કહેવાને આય, અને તે પ્રમાણે જે આચરણ સેવે તે આત્માશષ્ઠ યિા અને શુષ્ક અધ્યાત્મ કરતાં વૈરાગ્યાદિ થી જન કહેવાગ્ય છે. કહેવાને ઉદેશ એમ

Page #304

માર્ચથી જાન )
જણાય છે કે, જ્યાં ક્રિયાની અગત્ય હોય ત્ય ક્રિયાસેવન કરવું; જ્યાં જ્ઞાનની જરૂર હોય ત્યાં જ્ઞાનસેવન કરવું; જ્યાં વૈરાગ્યની આવશ્યકતા હાય ત્યાં વૈરાગ્ય, અને જ્યાં ત્યામની આવશ્યકતા હાય ત્યાં ત્યાગને આદર કરવા. આ પ્રકારે શું આદરવા કે સેવવા યોગ્ય છે તે પ્રથમ જાણવાની સમજવાની જરૂર છે; અને શું સમજવા કે જાણવા યેાગ્ય છે તે સમજ્યા કે જાણ્યા પછી તથા પ્રકારનું આચરણ કરવાની જરૂર છે. મને એમ લાગે છે કે, ગ્રંથકર્તા પુરૂષે, આ દોહ સમ્યગ્દર્શન ' સમ્યક ચારિત્ર ' નું પ્રતિપાદન પણ કર્યું છે; કેમકે, શાસ્ત્રકારાનુ વચન છે કે વસ્તુને વસ્તુરૂપે સમજવી તે સમ્યગ્દર્શન; અને વસ્તુ જાણ્યા પછી તે પ્રમાણે આચાર સેવા તે ચારિત્ર, ‘તત્ત્વાર્થ સૂત્ર'ના પ્રણેતા ભગવાન ઉમાસ્વાતિએ હ્યુ છે કે,
રામાં
'
, સભ્યજ્ઞાન
.
આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્રપર એક નિબધ
२८७
ભગવાન મહામાત્ર ભાગાવલિ
પ્રત્યે સમતા વર્તે છે; જે વીરાદિ મહાત્માઓની પેઠે, મેમાં ભાગવવા શિવાય અન્ય પ્રવૃત્તિથી સર્વથા ઉદાસીન થયા છે; જેએની વાણી અપૂર્વ કહેતાં, અજ્ઞાની કરતાં સ્પષ્ટ જૂદી પડે છે; જે પરમશ્રુતધારી છે તે સદ્ગુરૂ થવાને યાગ્ય છે એમ આ દોહામાં કહી, અગીયારમા તથા બારમા દોહરામાં પ્રત્યક્ષ સદ્ગુરૂ, અને શ્રી જિનનું મહાત્મ્ય ચમત્કારિક રીતે ગાયુ છે, એ દોહરાઓમાં કહ્યુ છે કે, प्रत्यक्ष सद्गुरु सम नहीं, परोक्ष जिन उपकार; વો જક્ષ થયા વિના, ન માત્માવવા સઙ્ગના સુપવેરાવળ, સમગ્રાય ન નિપ;
समज्यावण उपकार शो ? समज्ये जिनस्वरूप. આ રચનામાં શ્રીજિનનું પદ સાઁત્કૃષ્ટપણે સ્થાપ્યું છે, કેમકે એમ જે કહ્યું ક્રૂ, “ સદ્ ગુરૂના ઉપદેશ વણુ, સમજાય ન જિનરૂપ; સમ જ્યા વણુ ઉપકાર શા ? સમજ્યું જિનસ્વરૂપ”તેને આશ્ચય એવા છે કે, “સદ્ગુરૂના ઉપદેશ વિના જિનનું સ્વરૂપ સમજાય નહીં, અને સ્વરૂપ સમજ્યા વિના ઉપકાર શા થાય? ને સદ્ગુરૂ ઉપદેશે જિનનું સ્વરૂપ સમજે, તે સમજના
આત્મા પરિણામે જિનની દશાને પામે. શ્રીમાન્ રાજચંદ્રે જેમ અન્યત્ર ક્યુ છે કે, आत्मस्वभाव अगम्य ते, अवलंबन आधार, जिनपदथी दर्शवियो, तेह स्वरूप प्रकार, નિવર્ નિપટ્ જૂતા, મુમાવ નહીં it; लक्ष थवाने तेहनो, कह्यां शास्त्र सुखदाई.
ज्ञानदर्शनचारित्राणि मोक्षमार्गः
અર્થાત જ્ઞાન દન અને ચારિત્ર એ રત્નત્રય મેાક્ષમાર્ગ છે. આ દોહરામાં શ્રીમાન્ રાજચંદ્રે પણ તેજ વાત સરલાકારે કહી છે, કેમકે યાગ્ય સ્થાને યોગ્ય સમજવું તે સમ્યક્ જ્ઞાન છે; અને તે જ્ઞાનાનુસાર સમ્યક્ આચરણ કરવું તે સમ્યક્ ચારિત્ર છે.
નવમા દોહરાથી માંડી ત્રેવીશમાં દોહરા-રના પર્યંત સદ્દગુરૂની ભક્તિ, તેનુ' લ, સદ્ગુરૂનુ માહાત્મ્ય, સદ્ગુરૂનાં લક્ષણા આદિના વિસ્તાર કરેલ છે. નવમા દાહરામાં આત્મસ્વરૂપના વક્ષ્ય ક્રાને થાય તે ખતાવ્યું છે. પાતાની કલ્પનાનુ સાર મેાક્ષમા માની લીધા ઢાય, તેા તે કલ્પનાના ત્યાગ કરી, જેને આત્માનુભવ થયા હાય એવા પુરૂષની સેવના કરે, તેા નિજદની પ્રાપ્તિ થાય એમ એ દહરામાં કહ્યું છે. દશમા દોહરામાં સદ્ગુરૂનાં લક્ષણેા પ્રકટ કર્યાં છે; જે પભાવની ઈચ્છાથી રહિત થઈ આત્મજ્ઞાનને વિષે સ્થિત થયેલ છે; જેઆને શત્રુ,કુ મિત્ર, હર્ષ શાક, નમસ્કાર, તિસ્કારાદિ ભાવેા
તેમ સર્વ જ્ઞાની પુરૂષોએ કહ્યું છે કે સત્તાએ આપણે આત્મા અને શ્રી જિનના આત્મા સમાન છે, તથાપિ આપણે આત્મા પુરૂષાથના અભાવે, જ્ઞાનાવરણીયાદિ અષ્ટકમ સહિત છે, અને શ્રી જિને પુરૂષાર્થ ખળે આપશ્રીના આત્માને મલરહિત કર્યું છે. આપશ્રીના આત્માને જેવા કમલ રહિત નિર્મળ કર્યાં છે,

Page #305

માર્ચથી જીન )
સમજાતું નથી. શ્રી જિન પરાક્ષ હાવાથી આ પણી નિજ કલ્પનાઓને તેમાશ્રી પ્રત્યક્ષપણે અટકાવી શકે નહીં. દૃષ્ટાંત તરીકે, શ્રી જિનાએ અઢાર પાપસ્થાનકથી રહિત થવાનુ કહ્યું છે; પરંતુ આપણે તેમાંનું કાઇ એક પાપસ્થાનક અત્યારે સેવતા હોઇએ, તેા પૂર્વે થયેલ પરમાપકારી જિનેશ્વરા આપણને આવી અટકાવી શકે નહીં કે, તમે આ સેવતા ન કરે. આાજ સ્થળે, જેઓએ શ્રી જિનના અપૂર્વ પદને સમ્યજ્ઞાનપુર્વક જાણ્યું છે, અને જેએએ તે પદા આશ્રય લીધા છે એવા સદ્દગુરૂ પ્રત્યક્ષ-વિદ્ય માન–હાય. તે। આપણુને નિજ છ ંદે ચાલતા અટકાવી શકે, અને તેને લઇને ઉક્ત પાપસ્થાનકથી દૂર રાખી શકે. અત્યારે આપણી વચ્ચે અવિદ્યમાન જિનેશ્વરેા તેમ ન કરી શકે. આ અપેક્ષાએ પ્રત્યક્ષ સદ્ગુરૂના ઉપકાર, પક્ષ જિન કરતાં વિશેષ કર્તા પુત્રે કક્થા છે. આ અપેક્ષા પ્રત્યક્ષ સદ્ગુરૂને વિશેષ ઉપકાર કર્તા પુરૂષે કહ્યા છતાં; તેઓએ પ્રાધાન્યતા તે શ્રી જિનનેજ આપવી જોઇએ તેમ, બારમા દોહરામાં આપી છે; કેમકે પ્રત્યક્ષ સદ્ગુરૂના
કર મહાત્માઓ સયેાગીપણે-દેહ સ્થિતિએ-વિદ્ય-ઉપકારદ્વારા જે સમજવાનુ છે તે તે! શ્રી જિનનુ પદ છે; જે જિનનું પદ વસ્તુત: શું છે તે સમજાય નહીં તે સર્વ પ્રયત્ને નિષ્ફળ છે; અને શ્રી જિનનું પદ શું છે તે તા પાક્ષણે જિનેશ્વરા સમજાવે તેને ઉપદેશ વિશેષ સમજાવી
માન હતા. પક્ષ જિત તે કહેવાય કે, ઋષભાદિ પરમપુરૂષો જે અત્યારેજ દેહાકારે આપણી વચ્ચે અવિદ્યમાન છે તે ઋષાદ્રિ જિનેશ્વરાએ પોતે પ્રાપ્ત કરેલ સંપુર્ણ નિર્મળ
સમજાવે–તેના કરતાં તે પદના આશ્રીત એવા
આમસ્વરૂપના આપણુ જગતવાને ઉપદેશ
કર્યાં છે, એટલે બારમા દેહરામાં ગ્રંથકર્તા પુરૂષ કહ્યા પ્રમાણે તેએાત્રીને અનંત ઉપકાર છે; તથાપિ તેઓશ્રીએ પ્રત્યક્ષપણે વિદ્યમાનતાકે-જે પદના ખાધ કર્યાં હતા તે આધ હવે તેઓશ્રીના પરાક્ષપણ-અવિદ્યમાનતાએયતે। હોવાથી આપણે આપણી જિનકલ્પનાએ તેનું અનુસરણ કરીએ છીએ; અને જિનકલ્પ નાના અનુસરણુને લઇનેજ શ્રી જિનનું સ્વરૂપ કેવું અદ્દભુત છે. તે આપણાથી સમ્યક્ રીતે
પ્રત્યક્ષપણે વિચરતા સદ્ગુરૂ શકે. ખરૂ કહીએ, તા પરેાક્ષ જિનની વ્યા ખ્યા, તેઓશ્રીનેા ઉપદેશ, તેઓશ્રીની મુદ્રા, તેન! ગુણાના વર્ણના વગેરે એ રીતે કરી શકાય. આ ઉપદેશાદિદ્વારા શ્રીજિનનુ સ્વરૂપ આપણે સ્વકલ્પનાએ સમજી શકીએ તેના કરતાં તે ઉપદેશાદિના જેઆએ આશ્રય લઇ, તેને પેાતાને વિષે પરિણુમાવ્યા છે એવા પ્રત્યક્ષ સદગુરૂદ્વારાએ વિશેષ બળવાન રીતે સમજી શકીએ. આવી અપેક્ષાપૂર્વક કર્તા પુરૂષે,
૨૮
તે આપણા મામાને નિ`ળ કરવા ના હેતુએ આપણે માટે ઉપદેશ મા સ્થાપ્યા છે. જો આપણે સંપૂર્ણ પુરૂ· પાર્થ કરીએ તે આપણા આત્મા અર્થાત્ આપણા–નિજપદ-અને શ્રી જિનના આત્માજિ નપદ–માં કાંઇ પશુ ભેદભાવ રહે નહીં. તાત્પર્યં કે, જેમ ભારમા દોહામાં જિનપદ
સમજવાના અને પામવાના ગ્રંથકારે ઉપદેશ
સનાતન જૈન.
કર્યો છે તેમ સર્વ જ્ઞાની પુરૂછ્યાએ આપણા આત્માને જિનપદને-શ્રી જિનના કમલરહિત
આત્મા–જિનપદ–જેવા કરવાની સાધ્યદૃષ્ટિ રાખી છે, એટલે દૃષ્ટિબિંદુ ા જિનપદ પ્રત્યે સ્થિર કર્યું છે. આ દેહરામાં, આ રીતે, દ્રષ્ટિબિંદુ શ્રી જિનપ્રત્યે રાખી, તેનુ સર્વોત્તમ મહાત્મ્ય અદ્ભુતપણે ગાઇ, પ્રત્યક્ષ સદ્ગુરૂ માહા ” પણ તેવાજ ચમત્કારપુર્વક ગાયું છે.
પ્રત્યક્ષ સદ્ગુરૂનુ સ્વરૂપ આ પહેલાના દાહરામાં કહેવાયુ. તેનું મહાત્મ્ય ગાતાં ગ્રંથ કારે શ્રી જિનના બે પ્રકાર પાડયા છે, એક પરેાક્ષ જિન, અને ખીજા પ્રત્યક્ષ જિન. પ્રત્યક્ષ જિન ત્યારે કહેવાય કે જ્યારે ઋષભાદિ તી

Page #306

મા થી જુન)
આત્મસિદિશાઅપર એક નિબંધ.
૨૯૯
શ્રી જિન અને શ્રી પ્રત્યક્ષ સરૂનું અદ્ભુત મા- બેસી ન ગય હેત તે દિગમ્બર દશામાં શું મ હાઓ ગાયું છે.
હત્વ છે તેનો તેઓ વિચાર કરી શકત. તાત્પર્ય આત્મસ્વરૂપ પામવા માટેના પ્રત્યક્ષ સક કે બનેને પોતાના અભિપ્રાયમાં ધમાં હતા ગુરુરૂપ સાધન બતાવી તેરમા દેહરામાં ત્યારે આવી જવાથી બન્ને સંપ્રદાય અન્ય દપછીનું બીજું સાધન જે જિનાગમાદિ આત્માના શાની વિશેષતા જોઈ શકતા નથી. આવી તથા પરલોકાદિના હોવાપણા વિવે ઉપદેશ કર ધમાં થતા દુર થાય, તે અને પરસ્પર એક નાર શાસ્ત્રોમાં તેનું મહત્વ દર્શાવ્યું છે. આ દેહ બીજાની દશાનું યોગ્ય સ્થાન જોઈ શકે. ધરાના અર્થમાં એમ જે કહ્યું છે કે “જે જિ. મોંધતા દૂર કરવાના હેતુઓ, જેઓને દુરાગ્રહ નાગમાદિ આત્માના હોવાપણાને તથા પરલોકા- બંધાઈ ગયા હોય છે તેને શ્રી સદગુરૂ, અન્યના દિના હોવાપણાને ઉપદેશ કરવાળાં શાસ્ત્ર છે, તે શાસ્ત્રમાં શું વસ્તુ છે તે અવલોકવાની કે પણ જ્યાં પ્રત્યક્ષ સદગુરૂનો જોગ ન હોય ત્યાં વાર આજ્ઞા કરે છે; જેમ, શ્વેતાંબર વૃત્તિમાં સુપાત્ર જીવને આધારરૂપ છે; પણ સદ્દગુરૂ સમા આગ્રહ બંધાઈ ગયો હોય તેને દિગબર ન બ્રાંતિનાં છેદક ગણાય નહીં.” તે એમ દર્શાવે શાસ્ત્રની વસ્તુ અવલકવાની અને દિગંબર વૃત્તિ છે કે, ભગવાને, સદગુરૂરૂપી સાધન પછીનું માં આગ્રહ બંધાઈ ગયો હોય તેને વેતાંબર આત્મ હિત માટેનું બીજું સાધન શા છે શાસ્ત્રાની વસ્તુ અવલોકવાની આજ્ઞા કરે છે. એમ જે છે તેનો આશય કર્તા પુરૂષે સતત જે તે આજ્ઞાનું પાલન કરવામાં આવે તો વિ દષ્ટિસન્મુખ રાખી આ વચન લખ્યાં જાય છે. ચાર બુધ વિશાળ થતાં, હેય, ઉપાદેય અને
ય શું છે તે ઉત્તમ રીતે જોઈ શકાય. આ કેટલીક વાર એવું બને છે કે, ધર્મભાવને
વાતનું નિરૂપણ ચાદમા દેહરામાં કર્યું છે. સ્થાને ધર્માધપણું અથવા ધર્મદુરાગ્રહ ઉત્પન્ન
પંદરમાથી તે અઢારમા દેહરા પર્યત થાય છે. જ્યારે ધર્માધ પણું ઉત્પન્ન થાય છે સદ્ગુરૂદ્વારા સ્વછંદ માનાદિક શત્રુને નાશ ત્યારે ગ્યાયોગ્ય જેવાની બુદ્ધિ ચાલી જાય છે;
થવાનું બને છે એવું શ્રી જિનની આશાએ અને કાળે કરી વિચાર સ્વાતંત્રય પણ નાશ કહી સમક્તિ ઉત્પન થવાનું તેને પ્રત્યક્ષ કારણ પામી જાય છે. જેઓ ધર્માધપણથી પરા
દર્શાવ્યું છે. ધીને થયે જાય છે તેને સત્ય કે અસત્ય જોવાની
ઓગણીસમા દોહરામાં શ્રી જિને સરૂનુ વૃત્તિ રહેતી નથી. ઉદાહરણ તરીકે, દિગમ્બરને મહાત્મ કેવું ગાયું છે તે બતાવ્યું છે. એવી આગ્રહરૂપ માનીનતા બેસી ગઈ કે, પે- તે દૂર ૩રાથી, પાક્યો રઢ ફર; તામ્બરે એ ભગવાન મહાવીરની પ્રપણથી ગુar Rae 10, વિના રે મારા. વિમખ વર્તનાર સમૂદાય છે. તેઓ આવા જે સદગુરને ઉપદેશથી કોઇ કેવળ જ્ઞાનને આગ્રહના પરિણામે શ્રી જિનાગમાદિને સ્વીકાર પામ્યા તે સદગુરૂ હજી છદ્મસ્થ રહ્યા હોય તે કરો તો દૂર રહે પરંતુ તેને નિષેધ કરે છે. પણ જે કેવળજ્ઞાનને પામ્યા છે એવા જે કેવળી ભ. જે આગ્રહ બેસી ન ગયે હેત, તે તે પવિત્ર ગવાન છઘથ એવા પિતાના સદ્ગરની વૈયાવચ્ચ થા વાંચવા વિચારવાથી જે શ્રેય થાય તેને કરે. આવા પ્રસંગો બન્યાનું શ્રી જૈન શાસ્ત્રો બતા તેઓ લાભ લઈ શક્ત. આજ રીતે તા. વે છે. “ જૈન ધર્મને પ્રાચીન ઇતિહાસ” અને એ આગ્રહ બેસી ગયા કે, દિગમ્બરો એક એવો દાખલો આપે છે કે, તે “નિન્હવ' છે, માટે તેનો પરિચય માત્ર “હવે એક દહાડે અગ્નિકાપુત્ર મુનિજીએ પણ હોય છે. જે આ શ્વેતાંબરનો આગ્રહ બાર વર્ષોનો ભયંકર દુકાળ પડવાને જાણીને

Page #307

૩૦૦
સનાતન જૈન.
પેાતાના પરિવારને અન્ય દેશમાં માકલ્યા; તથા પેાતે વૃદ્ધ હાવાથી વિહાર કરવાને અશક્ત હતા, તેથી ત્યાંજ રહ્યા. પુષ્પચૂલા સાધ્વી પણ હમેશાં રાજાના અંતઃપુરમાંથી આહાર પાણી લાવીને પુત્રીની પેઠે ગુરૂમહારાજને આપવા લાગી એક છાડા સાંસારની અસારતા ભાવતાં થકાં તેને (પુષ્પચૂલાને) કેવળ જ્ઞાન ઉપજ્યું; તે પણ્ તેથી તે ગુરૂમહારાજની ઉન્નટી વધારે વૈયાવચ્ચ કરવા લાગી. એક દહાડે તે વરસને વરસાદે પણ જ્યારે આહારપાણી લાવી ત્યારે ગુરૂમહા રાજે તેને પૂછ્યું કે, હું આયે ! તું શ્રતનાની મને તે આ કાર્ય શું કર્યુ? ત્યારે પુષ્પચૂલાએ કહ્યું કે, હે ભગવન્! માર્ગમાં અકા યના જીવે। અચિત્ત હતા; અને તેથી તેમ કરવામાં કંઇ ખાધા જેવુ" નથી. તે સાંભળી ગુરૂમહારાજે તેને પૂછ્યુ... કે, રસ્તામાં અચિત્ત અકાયા હતા, એમ તે` શી રીતે જાણ્યું ? ત્યારે તેણે ( પુષ્પચૂલાએ ) ક્યું કે, આપના પસાય (પ્રતાપ ) થી મને કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું છે. ”
માર્ચથી જીન )
પેાતાને વિષે સદ્ગુરૂષણુ' સ્થાપે, તે તે મહા માહનીય ક્રમ ઉપાર્જન કરી ભવસમુદ્રમાં
ડ્યુડે.
શ્રી જિનાગમને વિષે આ પ્રકારના અનેક દાખલાએ વિદ્યમાન છે. મનરેખા” ના અધિકાર પણ જૈનજગત્ વિખ્યાત છે.
શ્રીદેહે જ્ઞાની આત્માએ આવ પ્રકારનુ વૈયાવચ્ચ કરવાના દાખલા મે' અત્ર એટલા માટે આપ્યા છે કે, આપણ પુરૂષ દેહધારીઆનું કેટલુ વિશેષ કન્ય છે તે જોઇ શકીએ.
શ્રી. ઉત્તરાધ્યયન ” સૂત્રમાં ભગવાને વિનયને ધર્મનુ મૂળ કહી વળ્યેા છે. તે વાત દ્રષ્ટિમાં રાખી વીસમા દાયરામાં ક્યું છે કે, एवा मार्ग विनय तणे, भाव्यो श्रीवीतरागः मूळ हेतु ए मागना, समजे कोई सुभाग्य,
સદ્ગુરૂના વિનયનુ મહાત્મ્ય દર્શાવી, જે શિષ્યાદિ પાસેથી વિનયાદ્રિની ઇચ્છા કરે એવા અસદ્ગુરૂએ પ્રત્યે એકવીસમા દોહરામાં ચેતવણી આપી છે કે આ વિનય મા ક્યા તેના લાભ એટલે શિષ્યાદિ પાસે કરા વવાની ઇચ્છા કરીને જો કાઇ પણ
(
"
આ વિનયમાર્ગના હેતુ મુમુક્ષુ વ હાય તે સમજે, અને જે મતાાઁધીન હાય તે તેના દુરૂપયેાગ કરે એમ ત્યાર પછીના એ દોહરામાં કહેતાં જણાવ્યું છે કે “ માક્ષાથી જીવ હાય તે, આ વિનય માર્ગોદિના વિચાર સમજે, અને જે મતાથી હાય તે, તેન અવળેા નિર્ધાર લે, એટલે કાંપે તેવે વિનય શિષ્યાદિ પાસે કરાવે, અથવા અસદ્ગુરૂને વિષે પેાતે સદગુરૂની ભ્રાંતિ રાખી આ વિનયમાન ઉપયોગ કરે. ”
ચાવીસમા દોહરામાંથી તેત્રીસમા પત જૂદા જૂદા પ્રકારના મતાથી જીવાના પ્રકાર દર્શાવેલ છે. કેવા પ્રકારના મતાથી જીવાનુ વર્તમાનમાં હવાપણું છે. તેનું સૂક્ષ્મ અવ લાકન આપરથી થઈ શકે તેમ છે. આત્મજ્ઞાન વિના જેઆક્ષે માત્ર ખાલત્યાગ અ’ગીકાર કર્યો છે એવા પેાતાના માનેલા અને આંતરત્યાગ વિનાના ગુરૂ વિષે મહત્વભુદ્ધિ બધાવી તે એક પ્રકારને મતા છે. સમારી વેષ ખલી ત્યાગી વેષ સ્વીકારવાથી કાંઇ ખરા ત્યાગી થવાતું નથી; જ્યારે અંતર ભેન્નઇ, આત્મા અને દેહનુ' ભિન્નવ જાણી તે પ્રમાણે ચ રણ થાય છે. ત્યારેજ ખરા ત્યાગ આવે છે. આવા આંતર્વાંગ વિનાના ગુરૂ એ ખાદ્યત્યાગી ગુરૂએ છે; અને એવા ગુરૂમાં મમવબુદ્ધિ બધાવી તે એક પ્રકારના મતા છે. આ રીતે પેાતાના કુળના ગુરૂ ગમે તેવા અજ્ઞાન અથવા શિથિયાચારથી ભરપુર હાય તાપણુ તેમાં મેહ રાખવા તે મતા છે. વમાનમાં એક એવા વિચાર પ્રવાહ ચાલે છે કે, પેાતાના ધમ ગુરૂઆ વિષે અભિમાન સ્થાપવુ એ કત્તયુ છે. જે આત્માનુભવ અને મેક્ષ માર્ગને પામ્યા છે એવા કુળગુરૂ હોય તેમાં પૂજ્યભાવ સ્થાપવે સદ્ગુરૂએ કવ્યું છે એ બેશક ખરૂ છે, તથાપિ

Page #308

માર્ચથી જીન .
ભક્તરાજ અખાએ કહ્યુ છે કે,-~અજ્ઞાને તે દેરે વેષ, વાર ની∞ ફેલાયેલ जेम वाघ गौधणने हळ्यो, वत्ताँ तेमांही रे
આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્રપર એક નિબંધ.
મળ્યો;
तेने छे आमिषनो आहार, प्रसंग मळे अखा प्रतिकार.
તેમ માત્ર અજ્ઞાનપૂર્વક વેધારી કુળગુરૂ આ હાય તે! તેમાં મમત્વ રાખવા એ આત્મા ને કાઇપણ પ્રકારે ઉપકાર શી રીતે કરી શકે? અને જે ઉપકાર ન કરી શકે, તે તેને વિષે આભમાન ધારણ કરવું તેને મતાર્થ શિવાય બીજી શું કહેવું ?
આ અન ત્યાર પછીની રચનામાં કુળધર્મ ગુરૂ પ્રત્યેના મેાહ દૂર કરવા વિષે વારંવાર ક હવામાં આવ્યું છે તેના ઉદ્દેશ આવા રીતે વિચારવાથી સમજાશે. પ્રત્યેક દર્શનવાદી, સૌંપ્રદાય તયા ગુચ્છથારી અમ કહું છું કે, તેમનુ કથનજ સત્ય છે, અને અન્યનું અસ ત્ય છે. શ્વેતામ્બરા કહી, અમા જે માનાએ છીએ તેમજ સેવવાથી સમ્યકત્વ અને પ્રાયઃ માક્ષમાર્ગ પમાય છે; અમારા આભપ્રાય શ વાયન માનવાથી મિથ્યાલ નાપજે છે. દિગમ્બ રે પણ આમજ કહે છે. તપગચ્છ, ખતર ગચ્છાદિનું પણુ તેમજ કહેવું છે. શ્રા લેાકાંક્ષાદ ને અનુસરનારાઓનું પશુ મમજ માનવું છે. આ પ્રમાણે જો દરેક ગચ્છવાળા બીજાને મી થાતા કહુ, તેા આપણે નિણુય શી રીતે કરવા કે ચોકસ મતજ સત્ય છે. આવી સ્થિતિમાં આપણા કુળમત અને તેના ગુરૂમાં મમત્ર ગુખવા ત શ્રેયસ્કર છે કે, આવા પ્રકારના મમ ત્વમાં દુરાગ્રહ ન રાખતા, જેમ જૈનદ્રષ્ટિ અ નુસાર આત્માનુભવ પામ્યા છે; અન અંતરમાં જેન વૈરાગ્યાાદ પરિણુમ્યા છે તે પ્રત્યે શ્રદ્દા ન રાખવા ત ધ્યેયસ્કર છે? એ આવા દ્રષ્ટિ ન રાખી અજ્ઞાની કુળધમગુરૂમાં મમત્ર બુદ્િ જ સ્થિર કરવામાં આવે તે! એક પ્રકારના મતા ચેંજ છે, જે માર્યું આત્મભાવને બાતક છે,
30%
મતાના બીજો એક પ્રકાર ત્યાર પછી ના દોરામાં જણાવ્યા છે. શ્રી જિનાગમમાં ભગ વાન જિનેશ્વરાનુ બાહ્ય મહાત્મ્ય દર્શાવવા અથે સમવસરણુાદિ સિદ્ધિઓનુ વહુને કર્યું છે, ભગવાનનુ વાસ્તવ્ય સ્વરૂપ આ સિધ્ધિઓમાં નથી, પરંતુ તેઓએ જે શુધ્વાત્મપદ પ્રાપ્ત કર્યું. છે, તેમાં સમાયેલુ છે. તેઓશ્રીને શુદ્ધાત્મપદ પ્રાપ્ત થવાથી, સમવસરણાદિ સિદ્ધિ સહજ ઉત્પન્ન થાય છે. વત્તમાનમાં કેટલાક આવી બાલસિદ્ધિને શ્રી જિનનું સ્વરૂપ માની લઇ, તેમનુ અતરગ સ્વરૂપ જે શુદ્ધાત્મપદ તન
આળખવાથી ઉપાક્ષત રહે છે તઞાન તેમ ન રાખવાના હેતુથી આ પચીસમા દોહરામા ઉપ દેશ કા છે કે, જિનનું અંતરગ સ્વરૂપ વિચા રતાં આપણું અંતરગ સ્વરૂપ પામી શકીએ; માટે તે અંતરંગ સ્વરૂપ ચારવામાં વિશેષ લાભ છે. આ સ્થળે સમવસાદના નવધ તેઓએ નથી કર્યા, પરંતુ જે વસ્તુ પામવા યેાગ્ય છે તે વસ્તુ જીનનુ પ્રાતાત અંતર્ગ સ્વરૂપ તે પ્રશ્નસુ છે. આ વાત દ્રોપ્ટ સન્મુખ ન રાખવી, તપશુ એકપ્રકારના મતાય ગણ્યા છે. મતાયા એક એવી પ્રકૃતિ પડી જાય છે કે, કયારેક સદ્ગુરૂના પ્રત્યક્ષ યાગ -મળે, તા પ્રથમ તા વણુ કરાતની આળખ થતી નથી. કદાચ ત પુરૂષમાં કાંઇ વિધતાનું ભાન થાય, તાપણુ તેના ઉપકારક નીના સ્વીકાર કરવાનું તેન સુઝતુ નવા, ક્રમક પાતાના સંપ્રદાયમાં પાતા ને કઈક માનના યોગ મળતા હાય, તા તે મા નના યાગનું રક્ષણ તાજ થઇ શકે, કે જે ત સમઢાયપર અંકુશ ધરાવતા ગુરૂ ભલે પછી તે બાહ્ય ત્યાગી હાય-પ્રત્યે પોતાની મુક્ત તા કહે છે અવું બતાવી શકે, અથાત્ સપ્રદા ય આદ્રારા જે માન મળવાનું નિમિત્ત છ તના રયુ માટે ખરેખરા ચરના યાગ હાય તાપણું તનાયી સન્મુખ થવાનું નથી. આ પણ એક પ્રકારના મતા છે એમ છવી સમા લેહરામાં કહ્યું

Page #309

સનાતન જેમ
મતાના એક ખીજે પ્રકાર સત્તાવીસમ દોહરામાં બતાવ્યેા છે. દેવ, નારક આદિ ગતિ આના ભંગ (ભાંગા) નું સ્વરૂપ શાસ્ત્રકારોએ નિરૂપણુ કરવામાં કાઇ એક વિશેષ પરમા હેતુ રાખ્યા છે, તે હેતુ ભૂલી જઇ, દેત્ર, નાર કાદિ ગતિના કરેલા વર્ષાંતે પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ છે કે નહિ એવી કલ્પનાએ કરવામાં જીવન ગાળવાના કેટલાકને માહુ બધાઇ જાય છે; આ પણ એક જાતિનેા મતાર્થ છે. છત્રને અષ્ટકમ ક્ષય ન કરવાના કારણે, ચતુર્ગતિમાં ભ્રમણ કરવું પડે છે તે વાત પ્રાધાન્ય રાખી ગાણુપણે દેવાદિ ગતિનુ સ્વરૂપ શાસ્ત્રકારાએ દર્શાવ્યુ છે. પ્રાધાન્ય હતુએ ગ્રંથકારે કંહુલા કાઇ એક વિશેષ પરમાર્થ હેતુ છે; અને તેજ આત્માને ઉપકારક શ્રુતજ્ઞાન છે; તેને બદલે દેવાદ ગતિના વર્ષોંનાના પ્રકાશમાંજ શ્રુતજ્ઞાન માત્ર સમાયેલુ માનવામાં આ જીવન વ્યતિત કરે, તેા તે મતાજ છે. આ દોહરાના છેલ્લા ચરણુમાં પેાતાના મતના વેપને આગ્રહ રા ખવા તેને પણ મતા કહેલ છે, જે વાત અનેક જ્ઞાનીઓએ વારંવાર કહી છે.
કન્ન
સતાવીસમા દોહરામાં જેઆ એમ માને છે કે, અમે વ્રત કરીએ છીએ, તથાપિ ત્તિના સ્વરૂપને જાણુતા, નથી તેઓ પ્રત્યે વ્રતનું અભિમાન ન કરવા સૂચના કરી વૃત્તિનું સ્વરૂપ જાવા માટે પ્રેરણા કરી છે, જો વૃત્તિનું વસ્તુતઃ સ્વરૂપ જાણ્યા વિના વ્રત કરવાનુ અભિમાન થાય, તે તે પશુ એક જાતને મતા છે. આ સ્થળે વ્રત સહેતુ કરવા માટે પ્રેરણા છે. આ દોહરામાં છેલ્લાં ચરણામાં, પરમાર્થ ઉપદેશના કવચિત યાગ અને તાપણુ લૈાકિક માન પુજા જતાં રહેશે એવા વિચારથી પરમાર્થ ઉપદેશના લાભ ન લેવા તેને મતા ગણાવ્યા છે. કાઇ નાનિ પુરૂષના યોગ બની આવે, અને નાની પુરૂષના વચનના, લૈકિક નહીં પણ લેાકેાત્તર હાય છે એમ જડ્ડાય, તાપણું તે કેત્તર વચનાનુસાર વન કરતાં
( માર્ચ થી તુન
જીવ એમ કરે છે કે, જો હું લાકિક વિચારને અનુસરીશ નહીં તાલેકામાં મારાં માન પુદ્ધિ જતાં રહેશે.
‘નિશ્ચયનય' અને વ્યવહારનય' એવા કે ભેદ શાસ્ત્રકારાએ યેાજ્યા છે. આત્મા શુદ્ધ નિર્મળ વસ્તુ છે; અને કર્માદિને યાગ જીવે માત્ર મિથ્યાદર્શનના કારણે માન્યા છે એવી જે દ્રષ્ટિ તે ‘નિશ્ચયન'માં સમાવેશ પામે છે. વ્યવ હારનય, આત્મા અને કર્મના સયોગ દર્શાવી તે સયોગના કારણે આત્મ મિલનતા થઇ છે તે વ્યવહારપૂર્વક ત્યાગવાનું ઉપદેશે છે. ઘા જીવે, જેમા પ્રાધાન્યપણે નિશ્ચયનયના વિસ્તાર છે એવા સમયસાર' કે થેાગવશિષ્ટ” જેવા
પ્રથા વાંચી સદ્ગુરૂ, સતશાસ્ત્ર, વૈરાગ્ય વિવેકાદિ વ્યવહાર માર્ગ ભૂલી જઇ, અંતરંગમાં તથા ૨૫ ગુડ્ડાની સ્પર્શના થવા દીધા વિના માત્ર કહેવા રૂપે હું બ્રહ્મ છું' જેવી શુષ્ક વૃત્તિઓને આધિન થઇ જાય છે તેમને પણ એક પ્રકારના મતાથી જીવ છે એમ આગણુ. ત્રીસમા દેહરામાં કહ્યું છે.
જેમ જ્ઞાન દશા કે વૈરાગ્યાદિ સાધનદશા પામ્યા નથી એવા જીવેાના સંગ પણ ભવસાગરમાં દુખાડનાર છે એમ ત્રીસમા દેહરામાં કહી એકત્રીસમા દેહરામાં તેવા જીવને મ તાથી એવા હેતુથી કહ્યા છે કે તેઓ-શુષ્કજ્ઞાનીઓ-પાતે નાની ગણાવવાના માનની ઇચ્છાથી પેતાના મતના આગ્રહ રાખી પરમાર્થ ને પામે નહિ, એટલે તે પશુ જેમામાં જ્ઞાન પરિણામ પામવા યોગ્ય નથી એવા જીવામાં ગણાવા યેાગ્ય છે.
આ મતાના વિષયના અંતમાં એટલે ખત્રીસમા દોહરામાં જેમને ક્રેધ, માન, માયા, અને લેાલરૂપ કષાય પાતળા પડયા નથી, જેમને અતવૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયા નથી, જેને આત્મામાં ગુણુ ગ્રહણુ કરવા રૂપ સરળપણું રહ્યું નથી, અને જેમાં સત્યાસત્યની તુક્ષના કરવાની અપક્ષપાત દ્દષ્ટિ નથી તેઓને મતાર્યાં

Page #310

માર્ચ થી જીન.)
ક્યા છે. આને દુર્ભાગ્યવાન મતાથી એટલા માટે કહ્યા છે કે, તેઓએ આત્મસ્વરૂપ પામવાની પાત્રતા વિશેત્રે ન્યુન કરી નાંખી છે.
આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્રપર એક નિધ
છત્રીસ તથા સાડત્રીસમા દેહરાએમાં આત્માનુ એવું લક્ષણુ બતાવ્યું છે કે, ભૂત, ભવિષ્ય અને વમાન એ ત્રણે કાળમાં મેાક્ષના રસ્તે એકજ ડાવા જોઇએ, અને જેથી તે રસ્તા પમાય તેવેા વ્યવહાર સ્વીકારવા જોઇએ એમ અંતરમાં વિચારી, સદ્ગુરૂયે જે શેાધે; માન પૂજાદિ, રિદ્ધિસિદ્ધિ આદિ મનના રેગાની ઇચ્છા ન કરતાં એક આત્મા નીજ ઇચ્છા રાખે તે આત્માથી છે. કહેવાનુ તાત્પ એમ છે કે, પરમાર્થના મામ ગમે તે કાળમાં એકજ પ્રકારને છે; તે એક અદ્વિતીય માર્ગ પામવા માટે જે જે
અને
૩૦૩
તે
ચાત્રીસથી મેતાલીસમા દોહરા સુધી ભૂદા જૂદા પ્રકારના આત્માથીનાં લક્ષણા પ્રકટ કર્યાં. કષાય ઉપશાંત થાય, મેક્ષ શિવાય અન્ય છે. ચાત્રીસમા દોહરામાં કેવા પ્રકારના ગુરૂ પ્રત્યે કાઇ અભિલાષા હાયજ નહી, સ`સાર પ્રત્યે આત્માની ભકિત હાય છે તે બતાવ્યું છે. ખેદ રહ્યા કરે, સત્ર પ્રાણી પ્રત્યે ધ્યા વર્તાતી શ્રી ‘ આચારાંગ સૂત્ર'ની શાખ આપી બતાવ્યું હાયાંજ આત્મા હોય છે એમ આડત્રીસમા છે કે, જેઓમાં આત્મજ્ઞાન પ્રકટ થયું છે દેહરામાં કહ્યું છે. જ્યાંસુધી આવી દશાને યેાગ્ય મુનિપણાને પાત્ર છે. આવા મુનિ જીવ ન થાય ત્યાંસુધી અતૉંગ ન મટે;અને અતપ્રત્યે ભકિતભાવે એવુ તે આત્મા છે; અને રોગ ન મટે ત્યાંસુધી મૈક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ ન થાય; નહી' કે, જેઆ આત્મજ્ઞાનહિત હાઇ ભછે. જ્યારે એવી દશા પ્રફટ થાય ત્યારે સદ્ગુરૂને દન કરવાને સમય નથી એવા ગુરૂ પ્રત્યે, ખાધ પરિણામ પામે; અને એ બેધ પરિણામ પેાતાના કુળગુરૂ છે એનીજ ખાતર ભકતપામ્યેથી સુવિચાર દશા પ્રકટ થાય; જે સુવિચાર ભાવે જીએ છે. જે આત્મજ્ઞાનસહિત હાઇ દશા પ્રકટ થયેથી નિજ જ્ઞાન કહેતાં આત્મ સ્વરૂપ ભવછેદન કરવાને સમર્થ છે એવા પ્રત્યક્ષપણે પ્રકાશ પામે, અર્થાત્ સમ્યગ્દર્શન થાય, સમ્યગ્રવિચરતા સદ્ગુરૂદ્વારાએ, જે શંકાનુ સદર્શન પ્રાપ્ત થયેથી અવસ્ય સમ્યક્ચારિત્ર પ્રકટ માધાન શાસ્ત્રાદિથી થઇ શકવા યેાગ્ય નથી, તે થઇ અષ્ટ કર્મના ક્ષય થઈ નિર્વાણ પ્રાપ્ત થાય, શંકામાનું સમાધાન થઇ શકે છે તે માટે, એમ આ માત્મા લક્ષણાના વિષયને પૂર્ણ તેમજ દાષા સ્વતઃ દૂર કરી શકતા નથી, પણુ કરતાં, આડત્રીસમાથી તે ખેતાલીસમા દેહરાતે સદ્ગુરૂદ્વારા દૂર કરી શકાય છે માટે તેઓને પતમાં કહી, ગ્રંથના પ્રાધાન્ય વિષયપ્રતિ ઉપકાર માની તેની આજ્ઞા, મન, વચન ગ્રંથકાર જાય છે. અને કાયાના યોગે, વહન કરવી તે પણુ એક આત્માાનુ લક્ષણ છે, એમ પાંત્રીસમા ધ્રહરામાં નિરૂપણ કર્યું છે,
સાધના–ધવહાર–આદરવા જોઇએ તે આદરવા; પરંતુ સાધનેાના નિષેધ-પ્રતિપાદનમાં આત્માને મુંઝાવી નાંખવા નહીં. આ આત્માનુ લક્ષણ છે.
ગ્રંથકર્તા પુરૂષે, પ્રાધાન્ય વિષયની પ્રસ્તાવના રૂપે પ્રથમ બે દોહરામાં, જે છ પદ્મ-તત્વ-ઉપર જગતમાં પ્રવર્તતા મુખ્ય છ દર્શન યેાજામાં છે તે છ પદ કયાં તે બતાવ્યુ છે.
“ આત્મા નામના પદાર્થનું હાવાપણુ` છે ’ એ પ્રથમ પદ છે. “ આત્મા ત્રણે કાળમાં છે, અર્થાત્ આત્મા નિત્ય છે” એ બીજી ૫૬ છે. “ આત્મા પેાતાના કર્મના કર્તા” છે એ ત્રીજું પદ છે. ચેયુ પદ “ આત્મા પેાતાના કર્મના ભેાતા છે” એ છે. “ આત્માના કર્મ સાથેના સબંધ સથા નિવૃત્ત થાય છે અર્થાત્ “ મેક્ષ થાય છે ” એ પાંચમું પદ છે.
"
k
.
મેાક્ષના ઉપાય છે” એ છ પદ છે. ગમે તે દર્શન, ગમે તે તત્વજ્ઞાન, કે ગમે તે ધર્મ આ છ પ૬ શિવાય કોઇ અન્યપ૬પર અભિ

Page #311

૩૦૪
સનાતન જન.
[માર્ચ થી જુન.
પ્રાય બાંધી શક્યા નથી, અથવા તે બાંધી નથી; વળી, જો આત્મા હોય છે જેમ ઘટશકે તેમ નથી; કારણ કે આ છ પદમાંજ પટાદિ પદાર્થો જણાય છે તેમ જણાવે જોઈએ; સર્વ તત્વજ્ઞાન આવી જાય છે. આમ કહેવાના અને તેમ તે નથી જણાતો માટે આત્માનું હેતુએ શ્રીમાન રાજચંકે કહ્યું છે કે, હોવાપણું નથી; અને જે આત્માનું હોવાપણું શરૂ થના સપનાં, વ ન પણ તેનું નથી, તે પછી તેના મોક્ષને માટે પ્રયત્નો समजावा परमार्थने, कह्यां ज्ञानीए एह. કરવાની જરૂર રહેતી નથી.” આ પ્રકારે ચાર
અસંખ્ય શાસ્ત્રરચનાઓ, અનંત વાદવિ. દોહરામાં શંકા કરવામાં આવી છે. વાદે આ છ પદ પરજ થયેલ છે. આત્માનું ગુરૂમુખદ્વારા શ્રીમાન આ શંકાઓનું હેવાપણું સિદ્ધ કરનાર દર્શનોએ સહસ્ત્રગમે સમાધાન આ પ્રમાણે કરે છે. “અનાદિ કાશા જ્યાં છે. એ જ રીતે આ છ પદને ળથી અજ્ઞાનને લીધે દેહને પરિચય છે, અર્થાત સ્વીકારનાર દશનેએ ગણત્રો ન થઈ શકે તેવા દેહાધ્યાસ છે તેથી આભા દેહ જે ભાસે પ્રકારના સંવાદો પ્રબોધ્યા છે. ન્યાયશાસ્ત્ર છે, પરંતુ જેમ તરવાર અને મ્યાન બને સાથે તર્કશાસ્ત્ર, અધ્યાત્મશાસ્ત્ર અથવા બીજા કોઈ છતા કાં છે તેમ આતમા અને દેહ જૂદા છે. પણ શાસ્ત્રનું અસ્તિત્વ આ છ પદને લઈને કેમકે બન્નેના જુદાં જુદાં લક્ષણે જણાય છે, જ થયું છે.
આતમા દ્રષ્ટિ કહેતાં આંખથી જોઈ શકવા યોગ્ય આ પ્રમાણે પ્રસ્તાવના કરી એ છ પદ નથી, કેમકે એ તે દૃષ્ટિ પણ જેનાર છે. આત્મા માંથી પ્રત્યેક પદની સિદ્ધિ શિષ્ય-ગુરૂના સંવાદ સ્થળ સમાદિ રૂપને જાણુનાર પદાર્થ છે. વળી, રૂપે કરી છે. પ્રથમ શિષ્ય જુદા જુદા પ્રકારની સવેને બાધ કરતાં કોઈ પણ પ્રકારે જેનો શંકાઓ ઉદ્ભવાવે છે, અને પછી ગુરૂ તેનું બાધ કરી શકાતું નથી એ જે બાકી અસમાધાન કરે છે. પીસતાળીશમા દોહરાથી તે નુભવ રહે છે તે જ આત્મા છે. તાત્પર્ય કે, એકચાર દોહરામાં આ સંવાદ ગોઠવ્યા છે. દેહ અથવા તેના પ્રત્યેક અવયવના દાતરી, પ્રથમ પીસતાળીશથી અડતાળીશમા દેહરા પાન
તે જ્ઞાન ગુણધારક કોઈ એક પદાર્થ અનુભવાય સુધીમાં શિષ્ય પ્રથમપદ કહેતાં “આત્માના
આસા છે; પરંતુ એ જ્ઞાનગુણુધારક પદાર્થ જેનાર હોવાપણાની’ જુદા જુદા પ્રકારે શંકા કરે છે. તરીકે કોઈ પણ બીજે પદાર્થ અનુભવાતે પછી ગુરૂ, તે પ્રથમ પંથની જુદી જુદી શંકા
નથી. કણે દ્રિય, ચક્ષુ-ઈદ્રિય આદિ પાંચે ઈદ્રિય એનું અઠાવનમાં દેહરાસુધીમાં સમાધાને
પોતપોતાના વિષય પ્રમાણે કઈ એક અસાકરે છે.
ધારણ પદાર્થની પ્રેરાઈ છે, પરંતુ તેમાંની એક શિષ્યના મુખમાં મૂકી પ્રથમ ગ્રંથકાર,
ઇંદ્રિય, પિતાના વિષય શિવાય–જક પિતાને આત્માના હોવાપણની શંકા ઉદ્દભવાવે છે કે,
વિષય પણ આત્માવિના અનુભવતી નથી-બીજી “આત્મા દાષ્ટ્રમાં આવતો નથી, કે તેનું
ઈદ્રિયના વિષયને અનુભવતી નથી, જ્યારે બીજું કંઈ રૂપ જણાતું નથી; અથવા સ્પર્યાદિ
આમા એ પાંચે ઈદ્રિયના વિષયને જાણે છે. બીજા અનુભવથી પણ જણાતો નથી. માટે આ જે જેણુનાર પદાર્થ તે જ આત્મા છે. આત્મા અથવા જીવનું હોવાપણું સંભવતું
“આત્માને દેહ ક ઈદ્રિયો અથવા શ્વાસે નથી; માટે દેહજ આત્મા છે, અથવા ઇકિયા, સિરૂ૫ પ્રાણ જાણી શકતા નથી, પરંતુ તે પ્રાણુ કે શ્વાસાસ છે તે જ આત્મા છે; સે આત્માના સત્તાપૂર્વક પ્રત-તે છે; જે એ શિવાય અન્ય કાઈ આત્મા માનવાનું કારણ આત્માના સત્તાની પ્રેરણું ન હોય તે દેહાદિ નથી, કેમકે તેનું બીજું કંઈ ચિન્ટ જણાતું સર્વ જડપણે પડયા રહે છે. આવી જેની અસા,

Page #312

માર્ચ થી જુન. આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્રપર એક નિબંધ,
૩૫ ધારણતા છે તે આમા” છે. જાગતાં હોઈએ, કે “આત્માનું ત્રણે કાળ હોવાપણું છે,' સ્વપ્નામાં હેઇએ, કે નિદ્રાધીન હોઈએ પરંતુ ત્યારે અથવા “આત્મા નિત્ય છે એ પ્રકારની સિદ્ધિ પણ આત્મા તે તે અવસ્થાઓથી જૂદેજ - કરનાર બીજ પદમાં ગ્રંથકાર શિષ્યના મુખમાં વામાં આવે છે, કારણ કે નિદ્રામાં કે સ્વપ્નામાં આત્માનું ત્રણે કાળ હોવાપણું નથી' એ હોવા છતાં પણ તે નિદ્રાદિ અવસ્થાઓને વિષેની જુદી જુદી શંકાઓ મુકે છે. “ઉપજાણનાર પદાર્થ કઈક છે એમ સર્વને અનું. રના દોહરાઓમાં આત્માના હોવાપણુ વિષેના ભવ છે. આ જાગનારો જે પદાર્થ તે જૂદા જૂદા પ્રકારોના સમાધાને આત્માના હોચતન્યમય છે. અને જે ચેતન્યમય સ્વભાવવાન વાપણાનો સંભવ મનાવે છે, પરંતુ તે આત્મા પદાર્થ છે તેજ “આત્મા' છે. ઘટ પટ વગેરે અવિનાશ-નિત્ય-હોવાનું સંભવતું નથી. દેહના છે એમ જે જાગે છે, તે જ “આમા ” છે. સંયોગથી તેની ઉત્પત્તિ, અને દેહના વિયોગે વળી, જે જ્ઞાનગુણ એ દેહને ધર્મ હોય, તો તેનો નાશ છે, માટે આત્મા ત્રણે કાળ હોય દુર્બળ દેહમાં પરમ જ્ઞાન-બુદ્ધિ-જવામાં આવે નિત્ય-છે એમ નથી; અથવા તે વસ્તુઓમાં છે. અને સ્થળ દેહમાં અલ્પજ્ઞાન- બુદ્ધિ પણ ક્ષણે ક્ષણે ફેરફાર થાય છે માટે સર્વ વસ્તુઓ જોવામાં આવે છે તેમ ન થવું જોઈએ. તે ક્ષણિક હે આત્મા ત્રણે કાળમાં હેનારો પતે સ્થળ શરીરમાં પરમ બુદ્ધિ અને કણ દાર્થ નથી.” આ પ્રમાણે શંકા ઓગણસાઠમા શરીરમાં અપબુદ્ધિ હોવી જોઈએ. આ કારણે દેહરાથી તે એકસડમાં દેહરાપર્યત શિષ્યમુખે પણ, દેહને ગુણ જ્ઞાન નથી, પરંતુ કોઈ એક કરાવી, સશુરૂમુખે બાસઠમાં દેહરાથી તે સીઅન્ય પદાર્થને તે ગુણ-જ્ઞાન છે. આ જે તેરમા દેહરા સુધીમાં તેનું સમાધાન કર્તાપુરૂષ અન્ય પદાર્થ-જ્ઞાન ગુસ્વાન-એ જ છે આમા ? આ પ્રમાણે કરાવે છે. છે. કઈ પણ કાળે કઈ પણ પ્રયોગે–જેમાં
દેહ પરમાણુઓના સમૂહની રચના છે; જાણવાને સ્વભાવ ઉત્પન્ન થઈ શકતો નથી
અને તેને આત્માને સંબંધ માત્ર છે. દેહ તે જડ; અને જે સદાય જાણવાના સ્વભાવ
જડ, રૂપી અને દ્રશ્ય (બીન કેઈ દ્રષ્ટાનો સહિત છે તે ચેતન. આવો જડ અને ચેતન
જાણવાનો વિષય) છે એટલે તે પોતે પોતાને બન્નેને કેવળ ભિન્ન સ્વભાવ છે. તે અને જાણ નથી; અને જે પોતે પિતાને જાણી ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવ એકપણે પામી શકે નહી. ન શકે, તો બીજા કહેતાં ચેતનને–ચેતનની માટે “આત્મા” અને “દેહ' બને જાદા અને ઉત્પત્તિ અને લયને–જાણી શકે નહીં, દેહના જૂદા જુદા સ્વભાવવાળા–પદાથે છે. આવા પ્રત્યેકે પ્રત્યેક પરમાણુનું પૃથ્થકરણ કરતાં તે દેહથી જેનો જુદો પડતો સ્વભાવ છે તેજ આ જડ જ સિદ્ધ થાય છે, તે તે જડ પરમાણુ ત્મા છે. વિશેષમાં આત્મા નથી' એવી ને એના બનેલા દેહમાંથી ચેતનની ઉત્પતિ થવાશંકા કરનાર-શંકજ્ઞાન મતિજ્ઞાન દ્વારા થાય છે યોગ્ય નથી; અને જે તેની ઉત્પત્તિ તેમાં –પદાર્થ તેજ “આત્મા” છે.
થવાયોગ્ય નથી, તે તેમાં નાશ પણ થવાયોગ્ય આ રીતે પ્રથમ પદમાં શંકાકારાએ બચા. નથી. દેહ સ્થળાદિ પરિણામવાન છે, અને કદર્શન'-બૃહસ્પતિ પ્રણીત નાસ્તિક અભિપ્રાય ચેતન દષ્ટા છે ત્યારે તેના સંયોગથી ચેતનની અથવા જડવાદની દલીલો બતાવી, પછી સામા- ઉત્પત્તિ થાય નહીં, અને ઉત્પત્તિ ન થાય તે ધાનારાએ તેનું ખંડન કરી, આત્મવાદને નાશ પણ ક્યાંથી થાય? દેહથી ચેતની ઉપમૂળતત્વ જે “આત્માનું હોવાપણું' તે સિદ્ધ ત્તિ થાય છે, અને નાશ પણ તેમાં જ પામે
છે એમ જાણ્યું કોણે? કારણ કે જાણનારો

Page #313

સનાતન.
[માર્ચ થી માન.
પદાર્થ જે ચેતન તેની ઉત્તપતિ દેહની પહેલાં આવે છે. અને યુવાવસ્થામાં થએલા અનુભવ નથી અને નાશ તે તે પહેલાં છે, ત્યારે ઉ૫- વૃદ્ધાવસ્થામાં સ્મૃતિમાં રહેલા અનુભવાય છે; ત્તિ અને નાશ થયે એ અનુભવ કરે છે “આત્મા એક નિત્ય વસ્તુ ન હોય તે થયે? ઉત્પત્તિ અને નાશનું જ્ઞાન જેના અનુ- તેમ ન બને. એટલે જે આસ્થા ક્ષણે ક્ષણે ભાવને વિષે છે તે, તેથી જુદા હવાવિના કોઈ
બદલાતા હોય, તો એક અવસ્થામાં થયેલ રીતે પણ સંભવી શકે નહીં; તાત્પર્ય કે, ઉપત્તિ
અનુભવ બીજી અવસ્થામાં સ્મરણમાં ન રહે અને લય થાય છે એવો કોઈને પણ અનુભવ
જોઈએ; આ કારણથી આત્મા “ક્ષણિક નહીં, થવાયોગ્ય નથી. સંગ માત્રને અનુભવ સ્વરૂપ
પણ નિત્ય” છે એમ સ્પષ્ટ જણાય છે. વળી આત્મા જાણે છે; જ્યારે સંગ માત્રના
આમા ક્ષણિક નથી તે આ વાત પરથી સિદ્ધ સ્વરૂપનો વિચાર કર્તા એવા કોઈ પણ સ થાય થાય છે. એક વચન બોલવા પ્ર. તેને વિચાર સમજાતો તથી કે જેથી આત્માની ઉત્પત્તિ
કરવો પડે છે. જે ક્ષણે વિચાર કરવો પડે છે થાય છે. આ કારણથી આભા સંયોગથી નહીં
તે જ ક્ષણે તે વિચાર બેલાને નથી; અર્થાત થયેલો એટલે અસંગી, સ્વાભાવિક પદાર્થ છે;
પહેલું વિચારવું, અને પછી બાલવું થાય છે. અને જે સ્વાભાવિક પદાર્થ છે તે “નિત્ય ' પણ
જે બોલનાર, વિચાર કરતી વેળા એને એ જ છે. વળી, કેઈને કદી પણ એવો અનુભવ
ન હોય, તે તેણે જે વિચાર કર્યો હોય છે તે નથી કે, જડથી ચેતન ઉપજે છે, અને ચેત
રૂ૫ અનુભવ બોલતી વખતે, તે વિચાર દર્શાવી નથી જડ ઉત્પન્ન થાય છે; એટલે જેની કોઈ પણ સંગથી ઉત્પત્તિ થતી નથી, તેનો નાશ કેમ શકે? આ ઉપરાંત, એક એ સિદ્ધાંત છે
કે, કોઈ પણ વસ્તુનો કઈ પણ કાલે સર્વથા પણ કઈને વિષે થાય નહીં; આ કારણે પણ. આત્મા નિત્ય” છે. સર્ષાદિ પ્રાણીઓને વિષે નાશ થાય જ નહીં, કે કોઈપણ વસ્તુની કોઈ જન્મથીજ ક્રોધાદિ પ્રકતિઓ જોવામાં આવે છે. પણ કાલે ઉત્પત્તિ થાય નહીં માત્ર અવસ્થાંતર વર્તમાન દેહ તે તે પ્રાણીઓએ તે પ્રકૃતિ. થાય દષ્ટાંત તરીકે, માટીને ઘડે લઈ તેને ઓને અભ્યાસ કર્યો જણાતો નથી; અને ભંગી તેને સૂક્ષ્મમાં સુક્ષ્મ ભૂકો કરી નાંખીએ જ્યારે વર્તમાન દેહે તેમ કર્યું નથી, તે તે તે માટીના પરમાણુઓ સમડ રૂપે હોય છે, તે પૂર્વે કર્યો છે જોઈએ; જે વર્તમાન દેહની છુટા છુટો થઈ જાય છે, પરંતુ તેને સર્વથા પૂર્વે એ અભ્યાસ થયે હોય તે તે સમયે નાશ તે થતો નથી; તેમ ઘડા રૂપે માટીના પણ તે જ આત્મા દેવો જોઈએ; અને આમ પિંડને આકાર થયો તે પહેલાં પણ તે વસ્તુ હોય તો તે “નિત્ય છે એમ સિદ્ધ થાય છે. તે હતી. તાત્પર્ય કે, કોઈ પણ વસ્તુની ઉત્પત્તિ એ જે પૂર્વને સમય, તેને જ આપણે પૂર્વ થતી નથી, કે કોઈપણ વસ્તુને નાશ પણ પુનર્જન્મ કહીએ છીએ એની સિદ્ધિ કરે છે. તે નથી; અને જે આમ છે તે પછી અને પુનર્જન્મ “આત્મા’ નું “નિત્યવ’ દાખવે “આત્મા' ની “ઉત્પત્તિ” કે આત્માનો નાશ છે. જો આમા “નિત્ય” ન હોય, તે બાલ, પણ હોઈ શકે જ નહીં. આ કારણે પણ આત્મા યુવાન અને વૃદ્ધ એવી શરીરની ત્રણ અવસ્થા નિત્ય છે.” એમ બતાવ્યું છે. બદલાય છે; પરંતુ “આત્મા’ તે તેને તેજ આ રીતે સીતેરમા દોહરા પર્યત “આ રહે છે તેમ ન બને. “આત્મા’ એને એજ રહે ત્માનું નિત્યત્વ' સદગુરૂમુખે ગ્રંથકર્તાએ સિદ્ધ છે તેનું એ પ્રમાણુ કે, બાલવયમાં થએલો અનુ- કર્યું છે. જેઓ વિજ્ઞાનવિદ્યાના અભ્યાસીઓ ભવ, યુવાવસ્થામાં સ્મૃતિમાં રહેલું જોવામાં છે તેઓને આમાના હેવાપણાને તથા નિત્ય

Page #314

માર્ચ થી જુન.).
આત્મસિદિશાપર એક નિબંધ,
ત્વનો સિદ્ધાંત, કેઈપણ વસ્તુની ઉત્પત્તિ કે ૭૪ મા દેહરાથી તે ૭૮ મા દેહા સુ નાશ થતો નથી એ પ્રમાણપૂર્વક બહુ સરલતાથી ધીમાં આ આશંકાઓનું સમાધાન કરવામાં બેસી જવા યોગ્ય છે. પાશ્ચાત્ય વિજ્ઞાન વિદ્યાનો
આવ્યું છે. પણ ચેતનની કર્મને પ્રેરણા ન એક એવો સિદ્ધાંત છે કે,
હેય, તે કઈ જડ કર્મ સ્વતઃ કર્મના કતા "Nothing is produced and
થઈ શક્તા નથી; કારણ કે પ્રેરણું રૂપ પ્રવૃત્તિ nothing is destroyed."
ચેતનમાં છે; પણ કઈ જડ પદાર્થમાં તે સ્વભા ' અર્થાત “કોઈપણ ઉત્પન્ન થતું નથી, અને
વ નથી; અને જે સ્વભાવ ન હોય, તે તેનું કાંઈ પણ નાશ પામતું નથી.” આજ સિદ્ધાંત
પરિણામ પણ ન હોવું જોઈએ. જે આત્મા કમ શ્રીજિનનો છે; આ ઉપરાંત ગ્રંથક્ત પુરૂષે આ
કરે નહીં, તે તે થાય નહીં; માટે કર્મ અના ત્યાનું હવાપણું તથા નિત્યત્વ સિદ્ધ કરવા
યાસે થાય છે એમ કહેવું યોગ્ય નથી. વળી, વિશેષ વિવેચન પણ કર્યું છે.
ચેતનને સ્વભાવ પણ તે છે નહીં, કારણ કે આ રીતે જેઓ આત્માનું નિત્યત્વ સ્વી ચેતનનો ગુણ-જ ઇ શકે નહીં જડ સ્વ કારતા નથી એવા દર્શન અને આત્માને ભાવ તે જડ પદાર્થને જ હોય; આ કારણથી ક્ષણિક માને છે એ બદ્ધ દર્શનને અભિપ્રા કર્મ-જે જડ છે તે આત્માને સ્વભાવ અથવા ય પ્રથમ શિષ્યના મુખે દર્શાવી, પછી ગુરૂ ધર્મ નથી; જે ધર્મ અથવા સ્વભાવ તે હોય મુખદ્વારાએ, આત્માનું નિયત્વ માનનાર દશને તે તેને અભાવ થઈ શકે જ નહીં; જ્યારે એ ને, અભિપ્રાય સિદ્ધ કર્યો છે, તેમજ બધે
અનુભવ સિદ્ધ છે કે, જે આત્મા કર્મ કરવાનું ના ક્ષણિકવાદને પણ અસિદ્ધ કરી બતાવેલ છે.
ન ધારે, તો થઈ શકતાં નથી. આથી કર્મ ત્રીજા પદમાં આત્મા પોતાના કર્મને કર્તા
એ જીવનો સ્વભાવ નથી એમ ઠરે છે. નથી એવી શંકા એકોતેરમા દેહરાથી તે તે
(૨)આત્મા પોતાના સ્વભાવે, તે અંગ છે, તેરમાં દેહરા પર્યત શિષ્ય મુખે, ગ્રંથકારે ક
તથાપિ તેને અનાદિને કર્મનો સંબંધ હોવાથી રાવી છે. જે શંકા કરાવી છે તે આ પ્રમાણે
તે સંબંધરૂપ પરભાવે આત્મા કેવળ અસંગ છેઃ (૧) જીવ કર્મને કર્તા નથી, કર્મના કર્તા
નથી, કેમકે જે અસંગ હેત એટલે કે તેને કર્મ છે, અથવા તે કર્મ અનાયાસે થયા કરે
કર્મનું કત્તાં પણું ન હોત, તે આત્માની પ્ર
જ ના , છે; એમ જે ન સ્વીકારીએ. અને જીવે પોતે તીતિ પહેલીથી જ હત; જે ન હોવાથી જ આ જ કર્મનો કર્તા છે એમ કહીએ, તે તે કમ
આશંકાઓનો જન્મ છે. (૩) ઈશ્વરને જગતનો કરવાં એ જીવન ધર્મ કરે છે. (૨) એમ ૫
અથવા જીવોના કર્મને કર્તા કહેવો એ યોગ્ય શું લાગે છે કે, જીવ સદા અસંગ છે, અને
નથી, કારણ કે ઈશ્વર એટલે જેને શુદ્ધ વિભાસત્યવાદિ ગુણની પ્રવૃતિઓ કર્મને બંધ કરે છે.
થયો છે તે; અને જેને શુદ્ધ સ્વભાવ થયો છે (૩) અથવા ઇશ્વર છવને કર્મ કરવાની પ્રેરણા તે કને પ્રેરક અથવા કર્મકર્તા ગણીએ, તે કરે છે, તેથી તે વાત ઇશ્વરની ઈચ્છારૂપ હાવા તે શુદ્ધ સ્વભાવી ઈશ્વર પરભાવને ક7 ઠરે થી છવ કર્મથી અબંધ છે. આ કારણથી છે અને તેથી તેને શુદ્ધ સ્વભાવ કલંકિત જીવ કર્મને કર્તા કોઈ પ્રકારે સંભવતા નથી; થતાં તેનું ઈશ્વરપણું ટળી જાય છે. આ કારજે જીવને કર્મને કર્તા કહેવામાં આવે, તે ણેથી એમ સમજવું કે, ચેતન પોતાના જ્ઞા તે તેને સ્વભાવ –ધર્મ-છે એમ માનવું છે નાદિ વભાવરૂપ ભાનસહિત હોય છે ત્યારે ઇએ. આ સઘળા હેતુએ, આત્માનો કર્મથી પિતાના સ્વભાવને કર્તા છે; અને જ્યારે મોક્ષ કરવાના ઉપાય કરવાની જરૂર નથી.” પોતાના સ્વભાવથી વિમુખ થઈ પરભાવમાં રમે

Page #315

Zoe
સનાતન જેન
↑ માર્ચ થીજીન
કે જે જડ છે. તેની વર્ગંણા ગ્રહણ કરે છે. ઝેર કે અમૃત પાતાના પ્લને જાણતા નથી પરંતુ જે તેને ઉપયાગ કરે છે તેને તથાપ્રકારે ફૂલ પ્રાપ્ત થાય છે. આજ રીતે શુભ અને અશુભ કર્મ પાતાના લને ાણુ: નથી, છતાં તે કરનારને તે તે પ્રકારનું ક્લ આપનાર થાય છે. રાજા અને રક એવા ઉચ્ચ નીચના જે ભેદ શૈવામાં આવે છે તેવુ કાંઇ પણ કારણ હાવુ જોઇએ, અને વિચારતાં શુભ અને અશુભ ક્રમ શિવાય એવું ખીજુ કાઇ પણ કારણ ભેવામાં આવતું નથી કે, જે આવા ભેદ નીપજાવનાર હાય. ઇશ્વરલ આપનાર હાવા જોઈએ એવી પણ કશી જરૂર નથી; ઝેર અને અમૃતની પેઠે. શુભ અને અશુભ ક પાત પાતાના ધર્મો પ્રમાણે મૂળ આપે છે ત્યાં ઈશ્વરની જરૂર કર્યાં રહી ? શુભ અને અશુભ કપાતાના સ્વભાવ પ્રમાણે પરિણામી રહે નિઃસત્વ થઇ વિવૃત્ત થાય છે. ઉત્કૃષ્ટ શુભ અધ્યવસાયથી ઉત્કૃષ્ટ શુભ ગતિ, અત્યંત અશુભ અધ્યવસાય તે અત્યંત અશુલ ગતિ અને શુભાશુભ અધ્યવસાય તે મિશ્ર ગતિ છે. વસ્તુત: જીવતા જે જે પ્રકારના પરિણામવિશેષ તે તે પ્રકારની ગતિ છે; અને આ જે ગતિ, તે કર્મ ભાગવવાના સ્થાનક છે.”
છે ત્યારે કર્મના કર્તા છે.”
આ સવાદદ્વારાએ, પ્રથમ શિષ્યમુખે સાં ખ્યાદિ જે દર્શને આત્મા કર્મના કર્તો નથી એમ કહે છે તેની, અને નવીન વેદાંત, તૈયા યિક, વૈશેષિક, પાત'જલ, આદિ દેશના ઇશ્વરને ક્રમના કોઁ તરીકે મારે છે તેની દલીલા રજી કરી, પછી સદગુરૂમુખે તેને અસિદ્ધ કરી, પછી આત્મા કર્મના કર્તા છે એ વાતનું યેાગ્ય ૧ સિદ્ કરી બતાવ્યું છે.
ચાયુ પદ “ આત્માને કર્મનું ભેાક્તાપણું છે.' એ સંબંધીતું છે. ૮ મા દોહરાથી તે ૮૧ મા દોહરા સુધીમાં શિષ્યના મુખમાં આત્માને કમંતુ ભાગવવા પણું નથી એવી જાદા જાદા પ્રકારની શકાએ મુકવામાં આવી છે: પછી ૮૨ થી ૮૬ મા શ્લેાક સુધીમાં તેનુ સમાધાન ગુરૂના મુખમાં ગ્રંથકારે મૂકયુ છે. શિષ્ય જે શંકા છે તે આ પ્રમાણે છે!--
“જીવને કર્માંના કર્તા સ્વીકરીયે પર`તુ ભાકતા તે હાય એમ સંભવતું નથી; કારણ કે, કમાં જે જડ વસ્તુ છે તે તેનું ફૂલ દેવાનું કર્યાંથી સમજી શકે? ને શ્વરને ક્લના આપનાર માનીએ તા તે પણ સંભવતું નથી; કારણ કે, બે ખીજાતે ફૂલ આપવારૂપ પ્રવૃત્તિ ઈશ્વર કરે તે તેનુ ઇશ્વર પણૢ જ રહેતું નથી. અને આવેશ ઈશ્વર જ્યારે સિદ્ધ થયેા નથી ત્યારે નિયમ પણ કાઇ માઁભવે નહીં; અને જો તેવે નિયમ ન રાય તે પછી, શુભ અથવા અશુભ કર્મનાં ભાગવવાનાં સ્થાનક પણ રહેતાં નથી. આ કારણે આત્માને કર્મોનું ભાકતૃત્વ રહેતું નથી.
જગતને
આ શંકાનું સમાધાન જે પ્રકારે મૂકવામાં આવ્યું છે તે પ્રકાર આ પ્રમાણે છે.
કર્મ બે પ્રકારનાં છે. એક ભાવક; અને બીજા દ્રવ્ય કર્યું. આત્માને પેાતાના સ્વરૂપની ભ્રાંતિ તે ભાવ કર્મ છે; અને આ ભાવ ક તેટલા માટે ચેતન રૂપ છે; આ ચૈતનરૂપ ભાવકમને અનુસરી જ્વનું વીય સ્કુરાયમાન થાય છે; અને સ્ફુરાયમાન થતાં દ્રવ્યમ્ ક,
સાંખ્યાાદ જે દૃના આત્મા અકર્તો, અભેાકતા માને છે તેની આ સંવાદમાં અસિદ્ધિ કરી આત્મા ને ભેાકતા છે એવા સિદ્ધાંત પ્રતિપાદન કર્યાં છે.
પાંચમાં પદમાં જીવતા તે કર્મથી માક્ષ થઇ શકે છે . એમ સિદ્ધ કર્યું છે. ૮૭ અને ૮૮ મા દેહરામાં શિષ્યના મુખે ગ્રંથકર્તાએ નીચેની શંકામ આ પ્રશ્ન સંબંધે ઉર્દૂભવાવી છે:—
“ જીવ કર્મના કર્મોં અને ભાતા, કહ્યા તેમ હાય, પરંતુ, તે કર્મથી તેના મેક્ષ થવાને યેાગ્ય નથી; કારણ કે અનંતકાલ થયાં તે કાઁ કરવા રૂપી દોષ ચાહ્યા આવે છે; તે વ

Page #316

માર્ચ થી જીન.)
માનમાં પણ વિદ્યમાન છે. એટલા માટે એમ લાગે છે કે, શુભ કર્મ ભાગવવાથી દેવદિ ઉચ્ચ ગતિ ભાગવવી પડે, અને અશુભ કર્મ ભાગવવાથી નરકાદિ નીચ ગતિ ભાગવવી પડે, પણ જીવ સર્વથા તા કર્મ રહિત ન થાય, અર્થાત્ માક્ષ ન થાય.”
આ શંકાનું સમાધાન ત્યાર પછીના ૯૧ સુધીના ત્રણ દોહરામાં આ રીતે કર્યું છે:—
મુકત
જેમ શુભ અને અશુભ કર્મો જીવના કરવાથી થાય છે; અને તે કર્મોનું ભાગવવાપણું પણ થાય છે; તેમજ બે નવા કર્મ સથા કરવામાં ન આવે, અને પ્રાચીન સર્વથા ભાગવી લેવામાં આવે, તે જીવ કર્મથી કેવલ થઇ શકે છે; અને આ જે મુકિત તે મેાક્ષ છે. અનંતકાલ કમ સહિત વ્યતિત કર્યાં તે શુભાશુભ કર્મ પ્રત્યે વની પ્રીતિને લઇ થયું છે; જો તે પ્રીતિને બદલે સર્વથા ઉદાસીનતા કરવામાં આવે તેા કમ ફૂલ છેદાઇ, પરિણામે માક્ષ સ્વભાવ પ્રકટે. દેહના પ્રીથા ક્રાઇ પણુ કાલે સયાગ ન થવા તે માક્ષ છે, જે મેાક્ષપદ્મ શાશ્વત અને અનત આત્માનરૂપ છે,”
આત્મસિદ્ધિશાસ્રપર એક નિબંધ.
મેાક્ષના ઉપાય છે” એ છઠ્ઠા પદ્મમાં સિદ્ધ કર્યું" છે. ૯૨ થી ૯૫ દોહરામાં શિષ્યમુખ મૈનાક્ષના ઉપાય નથી એવી ” આ શકાઓ આ પ્રમાણે કરવામાં આવી છે:
એ
(
“મેક્ષપદ છે એમ સ્વીકારીએ તેા પણુ તે પ્રાપ્ત કરવાના સંપૂર્ણ ઉપાય લાગતા નથી, કારણ કે અનંતકાળના કર્યાં તે અલ્પાયુપી દેહમાં ક્રમ છેદી શકાય? વળી તેના ઉપાય જૂદા જૂદા દર્શને અને મતા અનેક અનેક પ્રકારે કહે છે તેા તેના સત્યાસત્યના નિષ્ણુય થઇ શકવા સંભવિત નથી. વળી, બ્રાહ્માદિ અનેક જાતિ અને અનેક વેષ છે; એમાં કઇ જાતિ । ક્યા વેશ દ્વારાએ મેાક્ષ થઇ શકે એ નિશ્ચિત કરવું એ પણ સંભવીત નથી. આ કારણુથી પાંચ પદેાની સિદ્ધિ કરવામાં આવી તે પણુ, જ્યારે મેાક્ષના ઉપાય ન હોય એટલે નિરક છે.”
૩૦૯
આનું સમાધાન ૯૭ થી ૧૦૪ હરા સુધીમાં સદગુરૂના મુખમાં નીચેના વચને મુકી
ગ્રંથકાર કરે છેઃ—
“ ક ભાવ છે તે અજ્ઞાન છે. માલ ભાવ છે તે જીવના પેાતાના સ્વરૂપને વિષે સ્થિતિ થવી તે છે. અજ્ઞાન અંધકારના જેવું છે. જેમ પ્રકાશ થતાં અંધકાર નાશ પામી જાય છે; તેમ જ્ઞાન રૂપી પ્રકાશ થતાં, અર્થાત આત્મા અતે કર્મનું સમ્યક ભાન થતાં અજ્ઞાન નાશ પામે છે. જે જે કારણેાથી કર્મ બંધાય છે, તે તે કારણાનેા સર્વથા છેદ કરવામાં આવે તા કમ સર્વથા છેદાઇ માક્ષ પ્રકટે છે, કર્મ બાંધવા રૂપી માર્ગ, તે કમ બધનના માર્ગ છે, અને કર્મ છેદવારૂપી માર્ગ તે માક્ષના મા છે રાગ, દ્વેષ અને અજ્ઞાન એ મુખ્ય કર્મની ગ્રંથીઓ છે, અર્થાત્ એનાથી કર્મ બંધાય છે; એની સર્વથા નિવ્રુતિ તે મેક્ષમાર્ગ છે. આત્મા અવિનાશી અને સર્વ ભાવન પ્રકાશવારૂપ સ્વભાવમય હાઇ સર્વ વિભાવ અને દેહાર્દિ સયેાગના આભાસથી રહિત છે. આજે કેવળ શુદ્દાત્મનું પદ પામવું તે માલ માર્ગ છે, ક અનત પ્રકારનાં છે. તેને મુખ્ય આઠ પ્રકારમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. આઠ આ કમોમાં મુખ્ય માહનીય કર્મ કહ્યું છે. માહનીય કર્મના બે ભેદ છેઃ દર્શન માહનાય અને ચારિત્ર માહનીય. પરમાયને વિષે અપરમાદ્ધ અને અપરમાર્થને વિષે પરમાથબુદ્ધિ ત ‘દર્શનમાહનીય.' તથારૂપ પરમાને પરમાર્થ જાણીને આમ સ્વભાવમાં સ્થિરતા તે સ્થિરતાને રાવક એવા પૂર્વે સંસ્કારરૂપ કાય, અને નાકપાય તે ચારિત્ર મેાહનીય. દર્શન માહનીય આત્માનું ખર્ ભાન થવા દઉં' નયા; વા યાત્ર માહનાય વિતરાગપણું પામવા તુ નથા, ા દર્શન માહનીય જાય, તા સમ્યગદર્શન થતાં આત્મસ્વરૂપ સમજાય; અને ચારિત્રમાહનાય જાય તાદર્શનમેાહનીય જતા ચાાત્રમાહનાય અવશ્યમેવ જાય છે-વીતરાગતા આવે છે. દ્દતમાહનીય

Page #317

સનાતન જેત.
૩૧૦
એટલે મિથ્યાત્વ, મિથ્યાત્વના પ્રતિપક્ષ આત્માને સત્ય મેાધ. ચારિત્રમાહનીય એટલે રાગાદિક પરિણામ આ રાગાદિક પરિણામના પ્રતિપક્ષ વિતરાગ ભાવ છે જેમ અંધકારને પ્રતિપક્ષ જે પ્રકાશ તે ઉત્પન્ન થતાં અધકાર નાશ પામે છે, તેમ દર્શન મેહનીય અને ચારિત્રમેહનીયના પ્રતિપક્ષા સમ્યગદર્શન અતે વિતરાગતા ઉત્પન્ન દુનમાહનીય અને ચારિત્રમેહનીય જતાં માક્ષસ્વભાવ પ્રકટે છે, ધ ક્ષમાથી હણાય છે; સરલતાથી માયા રાકાય છે; એમ રાગદ્વેષના જે જે ઉત્તમ પ્રતિપક્ષી ઉપન્ન કરતાં રાગ દ્વેષ જઇ વીતરાગતા ઉત્પન્ન થાય છે; અને સંપૂર્ણ વીગરાગતા તે સ ંપૂર્ણ મેક્ષ છે ક્રોધાદિના વિરાધ કરનાર ક્ષમાદિ છે એવે. આ પણને સર્વને પ્રશ્ન અત્ર જ અનુભવ છે; એ. ટલે મેાક્ષના ઉપાયના સંદેહ . કરવાને આવ કાચ રહેતા નથી.
આ પદમાં સિદ્ધિ કર્યા પ્રમાણેના સિદ્ધાંત એ શ્રીજિનના સિદ્ધાંત છે. કેટલાંક દર્શને આ મા છે એમ માને છે; પણ તેમાંના કેટલાંક
વેદાંત અને કેટલાક સાંખ્યવાદિઓ, વળી, મામાને અધ માને છે; અને એમ કહે છે કે, આત્માને સવગુણુ, રત્નેગુણુ, અને તમેગુણુ ખાધા કરતા નથી. આત્મા એટલે જે
પાછા આત્માનું અનેકત્વ, નિત્યત્વ કે કર્મક-પુરૂષ તે નિર્લેપ છે. વેદાંત એમ કહે છે કે, બ્રહ્મમાં બધના સંભવ નથી. બ`ધ મેક્ષ એ બધું કાલ્પનિક છે. બ્રહ્મ શુદ્ધ છે; તેમાં બંધના સંભવ નથી
''
વાદિ અને બંધમેાક્ષાદિ માનતાં નથી. જૈન એ એવું દર્શન છે કે, જેમાં સંપૂર્ણ પણે ખંડપણે વસ્તુનિરૂપણ કર્યું છે. ખીજા એ તેમ કરવાનો યત્ન. કર્યા છે છતાં તેમાં અખંડ નિરાકરણ ભૈઇ શકાતું નથી. દ્રષ્ટાંત તરીકે મીમાંસા આત્માનું અનેકત્વ માનતાં નથી. મામસા એમ માને છે કે, एकएवहि भूमात्मा, भूतेभूते व्यवस्थितः । एकधा बहुधा चैव, दृश्यते जलचंद्रवत् ॥
અદ્વૈતમતવાળા આત્મા–એક બ્રહ્મવિના ખીજું કાંઇ નથી; એમ કહી, અન્ય દ્રબ્યાની ગણના જ કરતા નથી. તે એમ કહે છે કે “ એક બ્રહ્મ દ્વિતીયં નાસ્તિ ( એક બ્રહ્મવિના જગતમાં ખીશું નથી. ) અર્થાત્ સ્થાવર જગમ વગેરે જે દેખાય છે; અને નથી દેખાતુ તે એક બ્રહ્મરૂપ જ છે.
વિશિષ્ટાદ્વૈત, કે જે વિષ્ણુ સ્વામીના પ્રીત કરેલા છે તે, વળી, એમ માને છે કે, “ એકઃ સર્વાંગતા નિત્ય ” અર્થાત્ યાવસ્ માત્ર સર્વ શરીરધારીઓમાં એક અંશે પરમાત્મા વ્યાપી રહયા છે. તેઆના મૂલ સિદ્ધાંત એમ જણાવવામાં આવે છે કે “ વાત્મા પરમાત્મા
"
ભાવાર્થ:—એક જ આત્મા છે; અને તે પ્રાણીમાત્રમાં વ્યવસ્થિત થયેલા છે; જેમ ચંદ્રમાં એક છતાં પણ હારા ધડામાં નૂદા જાદા હજારા ચંદ્રમા દેખાય છે, તેમ, આત્મા એક છતાં ધણુ પ્રત્યેક શરીરે ભિન્ન ભિન્ન દે
ખાય છે.
[ માર્ચ થી તુન.
ક્ષણિકપણું સ્વીકારે છે. બધાનું એમ કહેવું છે કે, “ ૫'ચરકધમાં જે ક્ષણે ક્ષણે ફેરફાર થાય છે તેને લઈને માત્ર એક ક્ષણુના જ· · યુષવાળા અથવા ક્ષણ જ વાર રહેનાર એવા વિજ્ઞાન ધાતુ છે; ” એટલે એક દેહમાં પણ ક્ષણે ક્ષણે આત્મા બદલાતા હાવાથી પ્રત્યેક આત્મામાં તેવા ભેદ માને છે.
મા આત્માનું નિત્યત્વ ન સ્વીકારતાં
સાંખ્યદર્શનમા અનેક આત્માએ માનેલા છે, એટલે કે પ્રત્યેક પ્રત્યેકે શરીરે ભિન્ન આ ત્મા માનેલા છે; તથાપિ તેના પાંચ જ્ઞાને દ્રિય, પાંચ કર્માદ્રિય, પાંચભૂત, પાંચ તન્માત્રા તથા મન; બુદ્ધિ અને અહંકાર એવા ચેાવીશ તત્ત્વને અકર્તા તથા અભાકતા માન્યા છે.
યાગ—નૈયાયિક મિતાવલખીએ આત્માને માનતાં છતાં ઇશ્વર જગત્ત્ને કહ્યું હુઇ, આત્માના કનું કર્તાપણુ તેમાં આરોપે છે.
"

Page #318

THE
SANATANA JAINA.
G-@
"I do not except you to execute this improvement or to surrendar the prejudice in my time but at any rate it shall not be my fault if the improvement remains unknown or rejected. There shall be on man at least, who has surrendered the prejudice, and who does not hide that fact"
Mr. John Morley.
Of
GASTRO
VOL. IV. BOMBAY, MARCH-JUNE, 1908. No. 8-11.
THE SAMETSHIKHAR
AFFAIRS & THE RUINOUS POLICY OF CERTAIN ANGLO-INDIAN PAPERS.
If there be any one more responsible in creating the present unrestful elements which have been spread far and wide from one end of the Country to the other, and which have partly resulted in the assassination of the two most innocent ladies and their Syce it is the conductors of certain AngloIndian Papers. They often poison the ears of the Government by giving false version to any movement going on in the country for the general upheaval of the people. The Government depending fully upon the reports which every now and then appear in the columns of these papers becomes more rigorous and passes a number of oppres sive and repressive measures quite un-suitable to the Indian nature. People generally by such harsh measures are
driven to dispair. From dispair some of them grow desperate. The balance of their minds becomes disturbed with the result that many a time they lose the sense of distinguishing the right from the wrong and then become prepared to commit any sort of atrocities.
It is the fact known to the whole Indian world that the Government against the wishes and the religious susceptibilities of one of their most loyal, law-abiding and peace-loving subjects, Jains, have decided once for all to convert their (Jains) most sacred place namely The Parasnath Hill into a place of sanitarium or to allow permission to erect buildings thereon. The Jains on their part made all the possible constitutional

Page #319

232
SANATAN JAINA.
efforts to have the matter settled in a way whereby the holiness and all the importance of the place as well as their religious feelings may be fully preserved, But all those things proved of no avail. The Government stood as stubborn as the rock not minding in the least the most noble cause of the Jains.
It is a pity that the Government with their experience of the Indian people of nearly 150 Years have not come to realize how dear and valuable a possession is the religion with an Indian. Let the Government understand that the Indian will be ready to surrender his life than to lose his religion. Religion forms the very backbone of his existance. The action of converting the Parasnath Hill into a Sanitarium or sanctioning the permission of erecting bangalows thereon, is most objection able according to the tenets of the Jain Religion and the British Government according to one of the fundamental provisions of the Great Proclamation of 1858, ought to pay the full respects to their religious feelings and susceptibilities. As yet the Jaius have strictly adhered to all the constitutional means but when all their remonstrances, expostulations, and appeals after appeals are set aside and if they are per force placed in a position to lose their dearest possession, a possession which they value above everything else in this world, it is but possible that some of them may be driven to dispair and may join that unrestful elements which have created
so much chaos at present in the country and which the Government fear so much.
.
Under these circumstances it must be the pious duty of the AngloIndian Papers which pose as the best friends and well-wishers of the Government to suggest some right and just course whereby some peaceful conciliation may be brought about between the Jains & the Government. But instead of that the "Empire" of Calcutta in order to widen the breach between these two parties & to add fuel to the fire already burning within the hearts of the Jains has the following:
STAGE THUNDER.
"Empire":-With every desire to respect the feelings of the Jains their agitation against the conversion of Paresnath into 8 sanatorium is thin. First of all they were argumentative. They waited on the L. G. and put their arguments in front of him. It was a modest and harmless plea in its way. It only amounted to a claim that the Jains should be authorized to
play the part of dog in the manger over the whole range of the Paresnath hills, and that Bengal was to be deprived of a sanatorium and the railway was to have been extended to that part of the country without result. Modest and unassuming as it was it did not appeal to Sir Andrew Fraser, who sat upon it in a speech of great length and courtesy. Then the Jains went on another tack. They sent a medical deputation to Paresnath to report on the healthiness

Page #320

THE SAMETSHIKHAR AFFAIRS.
233
of the district and the result was that it was found to be teeming with poss- bilities of cholera, plaguc and leprosy. The Government of India wasn't in the lcast impressed by this awful list of disadvantages, and upheld the Lieutenant Governor. Now the Jains have changed their tactics. They have ceased to pose as benefactors of the would-be visitors to Paresnath, or to worry about its supposed unhealthiness. They have come out into the open and told the Government frankly that they want the whole hill for themsel - ves and will fight tooth and nail to retain their monopoly. They are hol- ding meetings and threatening to join the "unrestful” elements unless they have their way. We are fully persuaded that this sudden change of front will
do them no good whatever. It strikes a hollow note, and suggests that in India, as in America, rich men bent on getting their own way are prepared to go to any lengths. Moreover if the Jains are going to take the question to the Privy Council all this sound and fury are worse than thrown away. Law and precedent are the only considerations which will avail them there, and if there is any law which permite any body of men to monopolise a range of bills, they will doubtless receive the full benefit of it.
I leave this upon my learned Jain friends to pay the Empire in its own coins which interprets our policy in connection with our most sacred Tirth as the dog in the manger Policy.
SHRI SAMEISHIKHERJI
AND THE ANGLO-INDIANS.
A friend of mine has drawn my atten. Mr. Cantwell, who had admittedly a tion to an article named 'stage thunder' pecuniary interest in the matter, taken from the 'Empire' by the wherein he quite wantonly and reckles
Bombay Gazette' in its issuc of the 5th sly in the typical Joba Bull fashion inst., to enlighten its readers by plac. revils at the Jains, and torms their ing before them what it styles "con- Arali'- a form of worship as 'devilish, temporary opinion.'' I believe that the adding in brackets to make the cup of 'Boiubay Gazette' has shown a sad lack his spite full to the brim, that he does of discrimination in doing so. The arti: not find any more hideous word in ole has subsequently been reprinted in the English language to give vent to some other papers also, so I refrain his feelings! He even goes to the length from quoting it here.
of denouncing the Jains as people This article reminds me of the arti- capable of forging an Akbar's sunnad, cle contributed to the ‘Englishman' by and for a while quite forgets himself

Page #321

234
SANATANA JAINA.
and even condemns the decree in the aside the question of facts and taking 80-called piggery-case as 'maimed,'but it for granted that in holding every the same has met with the contempt it stone of the Hill in veneration the deserves; for no right-thinking man Jains are in crror, from the Semistic or would care to respect the opinion of a the materialistic point of view, let us person who has no respect for the consider the effect of the article in sentiments of a whole community, or question. even for the highest tribunal of Just.
To a casual reader the version giveu ice in India.
by the 'Empire' being the utterance of I may mention at the outset that an Anglo-Indian may appear to be a these friends of India have been gros. correct view of the matter and he sly misrepresenting the true facts. would be disposed to think that praiso For å correct version of the matter 1 and not blame is rather due to the may refer the impartial reader to the 'Empire'for having expɔsed the tactics judgment delivered by the Hon'ble the of the Jains so cleanly and drastically.' High Court of Calcutta in the said It may appear so from the subjective piggéry-case in which the following point of view but a fatal mistake is facts have been clearly and unequivo committed in ignoring totally the cally established: viz. (1) that from objective standpoint. I ask what usetimes immemorial the entire Hill has ful purpose is served by writing so been held by the Juins with the feel contemptuously, so acrimoniously, so ings of utmost sanctity, and (2) that gibefully? To insinuate that the Jains the Raja of Palgunge is bound by an have got an European doctor to make Ekrarnama' to provide the Jains with a false report as to the sanitary conany piece of land that they may requ dition of the Hill, or to say that the ire for erecting a temple or & Dharmı Jains are playing the part of the dog shala on any part of the Paresnath in the manger. by claiming & monoHills and also the necessary stone and poly of the whole Hill, or to suggest wood as can be got from the Hills, all that the Jains are trying to take an entirely free of charge. It was on the undue advantage of the government strength of this covenant that the by threatening to join otherwise the Jains got the required injunction in unrestful elements is only adding the piggery case, and therefore the insult to injury. It is highly ungentleallegation now made that the agree- manly, essentially unchristian, nothment is void is simply prepusterous. ing short of meanness As to the 'Firmans' of the Moghul En I must here icdicate what amount perors which were produced by the of wrong, what a rude shock the governJains in the said case, they were not ment has inflicted upon the religious adınitted in evidence because proper feelings and scruples of the Jains. custody was not proved.' But laying I quote here a passage from the judg

Page #322

THE SAMETSÄIKHAR AFFAIRS.
235
CUU
inent in the said case describing the beart of even women and children, practices observed by the Jains on and the Jains will never never forgive visiting the Hill, to show that every it. part of the Hill is equally an object of At a time when the Lainga adoration to them, and to give an idea ly plunged in grief, when they are of the depth of veneration with which smarting under such brutal excruciathey look upon the sacred place."When tion, at such a juncture, to scoff at they first get a view ofthe bill,they adore their religious susceptibilities, to sneer it and perform an act of worship. at them, is simply driving them to Then the night before they ascend, desperation. Knowing full well that they perfornú the 'Arati' of the Hill & Jain leads such an innocent life as which is a sort of illumination in its never to deprive any sentiant being honour. Then they comience their
of his life, however mean ho may be reworship at the foot of the Hill; they ckoned to be, to say that your threat to ascend barefoot, the wealthy scatte- join the unrestful' elements is a hollow ring milk and saffron along the road. one is simply stage thunder,does it not Then they perform another Pujuh at amount to saying that your religion Sita-nala balf way up. They are for- has made you cowards? Is it not askbidden to eat, drink or perform the ing them to break through the wholeoffices of nature upon the Hill, and some restraint of their religion ? Is it lastly as a crowning act of the pilgri- not playing the part of Iago and sugmage they compass the Hill roun: gesting to them the nefarious course before they quit the place." Not of becoming fanatics or anarchists? only the pilgrim visiting the holy Exactly the same view has been Hill, but every Jain in India, as a taken by an English Principal of part of his daily religious duties, a Calcutta college, who has remarked remembers everyday with reverence “We are goading these men into disthe name of the lushe's-tirth, Samet- loyalty by our brutal lack of symshikherji, and the vast number of rathy. Is that to be wondered at? Hymns proclaiming its glory found in When you trample on a man's tende. the Jain ritual, the substance of which
rest feelings and sentiments do you is csis site (el 24 al) that an 10- expect him to be grateful for it?" finite number of human beings have
Remember that people generally fly attained final beatitude (Moksha) on every stone of it, all bear testimony from one extreme to the other. The to the same fact. And now, to put it Babu was proverbial for his cowardice. briefly, the desecrating order of the And that self-saine Babu has now Government is tantamount to & fiat become an anarchist, Action is in. that this loine should either amend variably followed by reaction, and let their ritual or draw a red line over it! all rest assured that the reaction will This piece of effrontery bas gone to the sooner or later come, and that too

Page #323

236
SANATANA JAINA.
with a vengeance, quite unprecedented Can the Anglo-Indian not underin the history of the Jain Community. stand this? I believe he has sense The feelings of the mass of the Jains enough, if he will; but he seems to are now distinctly alienated from the be too much self-centred, very asgovernment, and in a subsequent arti- suming, and highly narrow-minded cle I will try to put succinctly the to do so. I wish, as Mr. Ghamat says reasons that have led them to become that the missionaries should teach extremists, reasons which send a thrill such essentially unchristian persons of horror in my frame. The curse of the much boasted of Christian virtues this mischief lies heavily on the rather than try to convert a few heads of the government and its syco
pariabs, for which act of grace all phants, who may denounce the verna
India will be thankful to them. cular press as factories of lies, but are theroselves only instruments of
16-6-08. cstrangement,
PIETAS.
HALF AN HOUR'S COMMUNION WITH THE SELF.
(JHUMAN LAL M. A, L. L. B.) It is always a pleasant, though you, she comes with innumerable tests a difficult task to associate with the to ascertain your resolution in the soul for a few moments. By self how- pursuit of her. ever, is not meant the self as mani You concentrate your attention sest to the outward eye, for it is and in the first place set about not pure self. Pure self cannot show knowing the whereabouts of the itself externally. It must bave, what soul. At last I find that conwe may call the non-self to act as sciousness tells you the place of the · base, before it can 80 show
how
itself.
self soul. You direct your attention Thus the self is the eternal voice toward her, and she, loth to let you in us which silently whispers I approach her so easily, begins to am” in our ears, that invisible sound you, as it were. With this tbing which distinguishes
object at one time it says : Hark!
life from death, that abstract Chaitanya
who knocks at your ears”. You which entitles man to be
direct your attention there but soon
called a koower: in short, that immortal
recall it. However you find that substance which we call soul.
you have fallen back to the point But, as has already been said,
from which you started. You re. it is very difficult to communicate
trace your footsteps and move a directly with the soul. Before con- little further than before, when the senting to let you see her, she must
soul suddenly exclaims Oh! How first assured that you are in pretty!". You begin to look in the earnest about seeing her. Even after direction pointed out and on re. . she has agreed to an interview with suming your course see tbat the
D

Page #324

HALF AN HOUR'S COMMUNIOX.
237
same lot has befallen you again. remove the unexpected visitor. My You proceed more determined this idea is that he should see, for a time, but the soul too is wise en- few seconds, if he is so much ad ough to lead you astray with vanced in practice as to go on with still stronger force. She cries "And his meditation calmly, otherwise have you forgotten all about your he should get rid of his intervener love?" and you are lost once more. rather than haste over the remainIn this way you are deceived sever ing beads mindlessly and trembl. ral times through your five senses, ing all through, to come to the and the mind, till at last you grow main subject. Having tried your experienced and determined. By patience to the utmost and fully constant practice you become all- satisfied herself 89 to your anxiety absorbed in deep self-meditation to klow her, the soul welcomes you and cease to deviate from the path. saying, “ you have now fully deserv. It is, then, that the soul receives ed to learn about me.” She then you with open arms, though even appears in her right colour, glowing then she does net disclose herself with a pure white transcendent to you. She keeps silent to make lustre, and begins to divulge her you wait till you reach the stage true nature to the seeker after when the powers of your senses' knowledge thus :are all benumbed, 80 much so, that
I am what you call Jiva if a needle be pricked into your Dravya. From eternity I am in the body, you do not feel it.
company of matter (Pudgal ) which It is to be observed, by the is another Dravya quite distinct, way, that it requires a great deal and having opposite qualities. I am of practice before men can so com: mixed up with it like ore metal. I pletely engage in self concentration have always been faithfully attachas not to be affected at all by out. ed to this my companion, consider. ward influences or inward feeling. ing him to be my friend but on It does no good to a man to deceive later thoughts, I find him my enemy himself by pretending that he has
in disquise. I have ever loved . &quired self.concentration. He must
him most affectionately. I have de. try self-control and get accustomed
rived pleasure in his pleasure and to it. Our Jaina Sadlus suffered
grived in his grief. He has been attthe twenty-two pains, or Prisabas &cked by disease and I have cried, As they are called, not so much to misfortunes have befallen him and 1 be purposely and intentionally sub
have wept, honours have been bestject to them as to focus their tho.
owed upon him and I have rejoiced, in ught towards their Atma so that
fact, I have wholly given myself up they may not be disturbed by any to bim, become one with him, 'lost my thing from without. Supposing & individuality as it were trusting that beginner is repeating his formula he would never mislead ine; but just on the rosary when & wasp comes see, how he has requitted my love fying and sits on his nose. Now and regard for bim. He has utterly some Jaina, (with some pretension blinded me. He has made me forget to have read the Cbarnanuyog& my true self, my true attributes, my section of our Shastras ) would u. true function, and to cut the matter doubtedly say that he should, on short, my true everything. He has po account, lift up his finger to not only blinded me but crippled me

Page #325

235
SANATANA JAINA,
in erery respect and put a limit to are still in my feet and ai ngain every power in me. In my pure-sell, engaged. My condition, at the time, I am & perfect whole, apart from resembles that of a fame which stret everything, dependent on nothing et- ches upward but is fastened to the ernal, immortal, invisible, invincible, wick. Or more properly, I am like above pleasure or pain, hope or deg. piece of cork fastened to a rook at the pair, subject to no gravitation, no
bottom of an ocean Lut struggling to force, all powerful, all happy, seeing
come up. As the cork, when loosened all, knowing all. I have attributes, instantly floats up to tne surfac?, b:besides, too numerous to be enumerat.
ing helped to it by water, till stoped, but iny deceitful companion has
ed by the atmosphere above, so I, made me wear coloured spectacles
when liberated from everything which
surrounds me, be that gross or fine, and see things in quite a disguised
take my upward course aided by the and false light; so I have lost sight
Dharma Dravya (motion ) till stopped of all of them. I have not stopped here.
by the Adharma Dravya (stillness ). On the contrary I have gone so far,
I have to undergo a long process of that even if any one reminds me of
purging before I am so liberated. any of my attributes, I disown it. If
During this hard course of purification some one says, you are a knower of
I, for the first time, realise my true all things." I reply, you are & liar,''
self. Not only this. I also begin What I now take to be mine, are to read an inner and real meaning Anger. Pride, Delusion and Avarice. in everything else and reject the To pine for momentary worldly gains superficial and the unreal. I conquer and to do all sorts of nonsense I re- my enemy, at last, with the trident gard as my true function, to indulge of Right Faith, Right Knowledge, and in the pleasures of the sease and of and Right Conduct' and free myself the mind as my prime duty, to love from his imprisonment. I un, then, this person or that. thing as my only transferred, from this foreign land to care. All that belongs to matter, I my native place, ther; to reigo for call my own. In the material world ever, in Perfect Bliss, Peace and if any one is seen bewailing, for the Calmness." fact. That the coat which he has put S uch is the account which your soul on to save himself from cold, must be gives you of herself. You seem for suffering cold, is rebuked as a lunatic the time being carried away by her but my wise self has not escaped such discourse. You have her, cast an eye foolishness too. I have several times over your familiar physical world, got troubled, that the flesh and blood but as you are yet fresh from the that envelopes me is exposed to cli- spiritual world, where you have just matic hardships.
been, with impressions received there If, ever, I recover from the state of quite green in your memory, you look torpor and think of flying up to my upon it in the spirit in which a spectnatural abode, I find myself chained. ator observes a cynometographic scene, Though, I am, at intervals, left by gross helieving all the phenomena to be matter and am able to rise high up to- transient and ephemeral. By and by wards my home, yet I am dragged your senses overcome you, and you are down by the weight of my two fetter, once more the gross man that you the Taijas (Electric) and the Karman were. (made up of Karmas ) bodies, which
STUDY.

Page #326

મચર્યો જુન)
આત્મસિદિશ અપર એક નિબંધ.
૩૧૧
થઇ શકે જ નહીં; પણ છાત્મા રાવક અને દિશી છુટો થઈ શકે છે એમ કહે છે. જેના પરમાત્મા સ્વામીપણે છે.”
નિશ્ચયનયે આ વાતની પુષ્ટિ અપાય છે. આ - નિંબારસ્થાતિ દ્વૈતાદ્વૈત મત એમ કહે કારણેથી સાંખ અને મમતને જેના પગ છે કે “કથંચિત સ્થાવર અને જંગમ આમા. ૨પ અને કહ્યા છે. માં ભેદ છે. ”
સુરતમીમાંસક-સુમતબુદ્ધિપ્રીત દશન આ રીતે, જુદાં જુદાં દર્શને અને મને અને મનિમુનિપ્રણીત પૂર્વમીમાંસા તથા વ્યાસ આત્માનું સ્વરૂપ એકાંતિક રીતે કહે છે. જૈનદર્શનને મુનિના વેદાંતને શ્રી જિ- કથનના અંગ હ્યા છે. અભિપ્રાય સવાગે અનેકાંતિક છે; અને આજ भेद अभेद सुगत मीमांसक, કારણથી જેનનું બીજું નામ “અનેકાંત દર્શન પણ जिनवर दोय कर भारी रः કહેવાય છે. જૈનમાં આ માને અનેકતિ દૃષ્ટિએ लोकालोक अवलंबन भजिये, ગાથા છે; અને અનેકાંત દઇએ ગાતાં પદશ.
गुरुगमथी अवधारी रे. નેને જૈનના જુદા જુદા અંગે કહ્યા છે શૈદ્ધ મતમાં આત્માને ક્ષણિક મા છે, હમા આનંદધનજીએ “ચતુર્વિશતિ” ગ્રંથમાં અને જૈનદર્શનમાં પણ સંભાવમાં જૂદા જૂદા ચમત્કારિક રીતિએ કહ્યું છે કે,
થના જ્ઞાનરૂપ અને વિભાવમાં કર્મને આશ્રિત षड्दरशन जिन अंग भणीजे, પુદ્ગલથી પ્રાપ્ત થયેલ શરીરમાં પર્યાયને ક્ષણે न्यास षडंग जो साधे रे
ક્ષણે બદલાતા માન્યા છે. એટલે એ હદર્શન नमिजिनवरना. चरणउपासक ફેરફાર મળના ફેરફારરૂપ માન્ય છે. આ રીતે षड्दशन आराधे रे.
દ્રવ્યાર્થક ને નહી; પણ પર્યાયરિંક નથે બે દ્ધ અર્થ-છ એ દર્શનેને શ્રી જિનદર્શનનાં દર્શન ખરું છે. આ અપેક્ષાએ લેતાં બદ્ધ અંગરૂપ જાણુવાં. જે પ્રભુનાં અંગરૂપ છએ જેના એક હાથરૂપ અથવ કહેલ છે. આ દર્શનોની સ્થાપના કરીને તેમનાં દર્શનને આ જ રીતે મીમાંસાને પણ બીજા હાથરપ અવયવ
છે, તે શ્રેષ્ઠ એવા એકવીસમા શ્રી નેમિનાથ કહેવાનું પ્રપોજન એ છે કે, તેઓ જે એમ તીર્થકરના ચરણોની સેવા કરનાર, છએ કહે છે કે, “આત્મા એક છે; સર્વગા છે, દર્શનેને સેવે.
નિત્ય છે; વિગુણબાધક નથી” તે વાત જેનજૈનદર્શનરૂપી કપલના પગરૂપ સાંખ્ય ના નિશ્ચયન કોઈ અપેક્ષાએ સિદ્ધિ છે; કેમકે અને વેગ (નાયિક) દર્શને જણાવતાં કહ્યું જેને અનેક આત્મા માનતાં છતાં એમ કહે છે કે,
સર્વ આત્માની સત્તા સમાન છે; અને આત્માન जिन सुरपादप पाय वखाणा; નિશ્ચયનય પુર્વકબંધ નથી. આમા સતાએ સમાન सांख्य जोग दोय भेद रे,
એ અપેક્ષાએ એક; પરંતુ તે પ્રવેક એ વાત તમારા વિવાન જા,
જન સિદ્ધ કરે છે. लहो दुग अंग अखेदे रे.
આમ સંક્ષેપે કહ્યા પ્રમાલે જૈનદર્શન અને સાંખ્યદર્શને આત્માને અકર્તા અને આ કાંત હોઈ તે બીજ દર્શનેના અભિપ્રાય કોઈ ભક્ત કહેલ છે. જૈન દર્શનમાં (૧) બવ અપાએ માન્ય રાખી વસ્તુતઃ તેઓને એકહાર અને (૨) નિવ્યય એમ બે નય છે. તિક અભિપ્રાય સ્વીકારતું નથી. ઉદાહરણ નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ આત્માને કર્મબંધ મા તરીકે, તે બદ્ધ કહે છે તેમ એકાંત ક્ષણિક નેલો નથી. ગમતવાલા પણ સહજ વિચાર આમા માનવાનું નીચેના કારણેથી સાહસ દ્વારા મનને શાંત કરવાથી આત્મા કશાકમાં કરતું નથી.

Page #327

કાર
સનાતન જે.
માર્ચથી જુન )
બદ્ધ દર્શન જે એમ કહુ છે કે “નિત્ય વિકારથી આત્મા અબાધિત છે;” તેને ન એવા અકા છે જ નહીં; પશુ પંયસ્કંધથી દર્શન પિતાને અનેકાંત અભિપ્રાય દર્શાવતાં પ્રાચી માત્રની પ્રવૃત્તિ થાય છે, પંચસ્કંધ એમ કહે છે કે “ કારણ વિનાં કાયી હતું વિના વિજ્ઞાન સ્કંધથી જ્ઞાન થાય છે. આ નથી. જગતમાં સુખી અને દુ:ખી જે જવ જ્ઞિાન અંધ અને બાકીના ચાર ધ ક્ષણે છે તેનું મૂળ કારણ પૂર્વકૃત કર્મ છે. જીરે ક્ષણે બદલાય છે. આ કારણે બે અઠું-હું ” આમા સ્વરૂપમાં લી હોય ત્યારે તે કોઈ એવા જ્ઞાનને આધારઅધિકરણ જે વિજ્ઞાન અપેક્ષા એ શુભાશુભ કર્મ કરી શકતું નથી; કંધ તે ક્ષણે ક્ષણે બદલાય છે. જ્ઞાનનાં ક્ષણે અને તેથી તે શુભાશુભ કર્મનો ભોક્તા પણ ક્ષણે ફેરફાર થવાનાં કારણે આત્મા ક્ષણ માત્ર થઈ શકતું નથી; એટલે કર્યા વગર આત્મા જીરનાર છે; ” તેને જૈનદર્શન એમ કહે છે જે શુભ અને અશુભ ભ ભવે, તેને એકકે “ જે આત્મા ક્ષણવાર પર્વત જીતી શક ગમદુધવું લાગ્યું. તેમજ આ સંસારમાં કેટ. નાર હોય અને દરેક ક્ષણે જે બદલાતે હાથ, લાક 21, નિયમ, તપ, જપ, પરોપકાર વગેરે તે પછી “ સુખ અને દુઃખ ” એવું કહેવું શુભ અને કેટલાક તેથી વિપરીત અશુભ કર્મો તે માત્ર શબ્દપ્રલાપ છે. લગુવારની સ્થિતિમાં કરે છે. જે આનું ફળ તેના કર્તાને ન મળે, સુખ કે દુઃખ અનુભવ શે સંભવે ? આ તે કૃતવિનાશ કહેતાં “ કરેલું નિષ્ફળ ” એમ ક૨ણે બંધ અને મેલ ૫શું માત્ર કપનારૂપ પરિણામ થયુ થશે. એક ક્ષ વારમાં કોઈ ક્રિયા થાય અને આજ રીતે, આત્માને અબંધ માનનારા તેને બંધન પડે એમ બનવું અસંભવિત છે; સંખ્યા અને વેદાંતી ઓ આત્માને અબંધ અને જ્યારે બંધ ન હોય તો પછી મે.ક્ષ પણ માનતાં છતાં, સાધનરૂપી કવા નિરૂપણ કરે કયાં રહ્યા? આ કારણે આત્માને કિ માનતાં છે, તેની પછી શી જરૂર એમ તદન બંધ, મોહ, સુખ અને દુઃખને પણ અભાવ પૂછે છે. થશે. અને બુદ્ધદેવે, તે સંસારને દુઃખરૂપ કહી તત્પર્ય કે, જેને એ અનેકાંતદર્શન હાઈ તેમાંથી મુકત થવા ચાર સત્ય કહ્યાં છે, તેની કોઈ અપેક્ષાએ અન્ય દર્શનોએ જણાવેલા જરૂર શી રહી એમ જે કહેવામાં આવે છે અભિપ્રાયને સ્વીકારી, બીજી અપેક્ષાએ તેનો કે બુદ્ધદેવે એ ગણુપચાસ દિવસ સુધી સમાધિ- નિવેધ કરે છે. એમ શ્રીમાન આનંદધનજી મહાસુખ અનુભવ્યું હતું તે વાત આથી અસત્ય રાજ, પરમતખંડન અને સ્વમતમંડન ની પદ્ધ કરે છે, કેમ કે જે બુદ્ધદેવ એ પતે એક તિથી, એટલા માટે દૂર રહ્યા છે કે, જે મતનું અખંડ આત્મા ન હોય, અને ક્ષણે હા બદ ખંડન કરવામાં આવે છે તે મતના અનુયાલાત આત્માઓ હોય છે એ સર્વાગ સમા થી સત્ય સ્વીકારવાને બદલે ઉલટા વિમુખ ધિસુખ છે એમ તેનો તે બુદ્ધદેવને એક થાય છે, તેમ શ્રીમાન રાજયંકે આ “ આત્મ આમા કેમ અનુભવી શકે ?
સિદ્ધિશાસ્ત્ર ” માં આ વાદવિવાદનાં સ્થળોએ અદ્વૈતવાદીઓ એકાંતે વિશ્વને બ્રહ્મ-એક પણ એવી સૂક્ષ્મ કાળજી રાખી છે કે, કોઇ આભા કહેતાં જે એમ કહે છે કે “ જેમ પણ મતનું એક અક્ષર પશુ પ્રત્યક્ષ ખંડન ન સૂર્યનું પ્રતિબિંબ પાણીના ઘડાઓમાં પડે છે, કરતાં, જે અભિપ્રાયે પોતે પ્રતિપાદન કરવામાં તેમ બ્રહ્મનું પ્રતિબિંબ માયામાં પડે છે, પણ આમશ્રેિય માન્યું છે, તે અભિપ્રાય સરળતા બ્રહ્મ પિતાના સ્વરૂપમાં અખંડ એક રસ તદા પૂર્વક અને વરતુરૂપે જણવવા. શ્રીમાન હરિ મારપણે સદૈવ લીન છે; પ્રતિબિંબમાં થતા ભદ્રસૂરિએ પિતાના “પદાન સમુચ્ચય” નામા

Page #328

માયથી જુન.) આત્મસિદિશાઅપર એક નિબંધ,
કાક ગ્રંથમાં જુદા જુદા છ દર્શનેનું સ્વરૂપ બતાવતાં કહ્યા છે. સ્થાવર અને વસ. સ્થાવરના પાંચ જેમ પ્રત્યેક દર્શનના પ્રતિનિધિ (વકીલ) તરીકે ભેદ છે. ૧ પૃથ્વીકાય, ૨ અપકાય, ૩ તેજસ્કાય; નિપક્ષપાત બુદ્ધિ રાખી છે; તેમ શ્રીમાન રાજ- ૪ વાયુકાય અને વનસ્પતિકાય, ત્રસના ચાર ચંદે પણ પ્રત્યેક ધર્મમતિનું સ્વરૂપ બતાવતાં ભેદ છે: ૧ ધી ય ર ત્રીદ્રિય ૩ ચતુરિંદ્રિય તેના પ્રતિનિધિ તરીકે કામ લીધું છે. વિશેષમાં ૪ પચેઢિય. સ્થાવર જોને એકજ ઈદ્રિય હેય તેઓએ વર્તમાન સમયને અનુકુળ ગણાય છે; અને તે એક ઇંદ્રિય તે સ્પશે દ્રો છે, એવી એક શિલી એ રાખી છે કે ક અભિશંખ, જળ, કૃમિ, બાદિ છ બે ઇન્દ્રિયવાન પ્રાય કયા ધર્મને છે એમ અગોયપણે બતા છે. જે બે ઇન્દ્રિયો તે સ્પશે ધિય (શરીર) વ્યું નથી; કેમકે એકસ મતને ફલાણો મત અને રસનેંદ્રિય (મુખ) છે. કીડી, ઘીમેળ, છે અને તે અયોગ્ય છે એમ બતાવવામાં . ઉધી, મોડા, માંકડના પ્રકારના જીવને આવે, તે તે મતના અનુયાયીને-ગ્રંથકારને ત્રણ ઈદિયો છે. જે ત્રણ ને શરીર પિતાના અભિપ્રાય પર આગ છે એમ લાગી (સ્પદ્રય), મુખ (રસનેંદ્રિય) અને નાસિ. આવી, તેનો સ્વીકાર કરવાનું મન થતું નથી; કા છે. માખી, , વીછી, તીડ, ભમર, એટલું જ નહીં પણ ગ્રંથકાર પક્ષપાતી લાગે કંસારી આદિ છ ચાર ઈદ્રિયવાન પ્રાણીઓ છે. આવું ન થાય તે માટે ગ્રંથકારે અતિશપ છે. જે ચાર ઈયે તે શરીર, મુખ, નાસિક', કાળજી રાખી છે. જુદાં જુદાં દર્શનેના આ અને ચુ, એમ છે. તીવેચ મનુષાદિ છો છ પદમાં અભિપ્રાય આવ્યા છે, પણ તે વાંચતાં પંચેઢાય છે, જે પંચેરી શરીર, મુખ, નાસિકા, વિચારતાં કોઇને ન લાગે કે પ્રકારનો ચોકસ ચહ્યું અને કાન છે. સ્થાવર છવ બે પ્રકારના અભિપ્રાય પ્રત્યે અભાવ છે. જેમ એક વખત
છે. સુક્ષ્મ અને બાદર. એક વકીલને વાદી તરફથી વકીલ તરીકે રોક.
ઉપરોક્ત સ્થાવર અને વસ માં અનુવામાં આવ્યું હોય, અને બીજી વખત પ્રતિવાદી
ગયે છ શક્તિ (પર્યાતિ ) છે. આ જ તથી રોકવામાં આવે તે વાદીની વખતે શક્તિ તે (૧) આહાર ગ્રહણ કરવાની વાદીનો અને પ્રતિવાદીની વખતે પ્રતિવાદી તર- શક્તિ, (૨) શરીર રચવાની શક્તિ (૩) ફન દા સરખી જ કાળજીથી રજુ કરે છે. ઈદ્રિય કરવાની શક્તિ (૪) શ્વાસ તેવીજ રીતે આ ગ્રંથકારે પણ કર્યું છે. દાખલા ઉતપન્ન કરવાની શક્તિ (૫) ભાષા બોલવાની તરીકે, જયારે “આત્મા નિત્ય નથી” એવા શકિત અને (૬) મનથકિત. જે જીવોને આ વિચારના પ્રતિનિધિ તરીકે દાવો રજુ કર્યો છે. છ શકિતઓમાંથી જેટલી જેટલી શકિતઓ
ત્યારે કોઈને કિંચિત માત્ર એવી અસર ન થાય તેવી જોઈએ તેટલી પૂર્ણ કરે નહી તેને જેનકે, તેમાં એક વકીલ તરીકે કોઈપણ પ્રકારની પરિભાષામાં અપર્યાપ્ત’ કહેવામાં આવે છે.
ન્યૂનતા રાખી છે. આજ રીતે જયારે તેના સ્થાવર જીવોમાં (૧) આહાર ( ૨ ) શરીર, નિષેધકર્તાના વકીલ તરીકે ઉભા રહ્યા છે ત્યારે (૩) ઈદ્રિય, અને શ્વાસોચસ એ ચાર તેને તરફની ન્યૂનતા રાખી નથી. હિંદમાં શકિતઓ અથવા પતિઓ હોય છે. અર્થાત જ્યારે આવા ખંડનમંડનરહિતાવાળા ગ્રંથ સ્થાવર જીવોમાં એ ચાર શરીર ધર્મો રહ્યા છે. અને શાસ્ત્રોની રચના થશે ત્યારે જ ધર્મના બે ઈકિવવાન જીવોમાં આહાર, શરીર, ઈતિ, ઝગડાઓ દૂર થવાનું એક મુખ્ય કારણ શ્વાસોશ્વાસ અને ભાષા એ પાંચ પર્યાપ્ત ઉત્પન્ન થશે.
છે. ત્રણ અને ચાર ઈદ્રિય જીવોને પણ એજ આ છ પયુર્વક જીવની સ્થિતિ સ્વીકાર પાંચ પર્યામિઓ છે. પંચેદ્રિય જીવોમાં આ પાંચ બાર એવા જૈનદર્શને સંમારી જવના બે પ્રકાર ઉપરાંત છઠ્ઠી મન પર્યાપ્ત છે.

Page #329

નાતન જાન
[ પછી જન. જૈનનું “ જીવનશાસ્ત્ર એટલું તે સૂક્ષ્મ, પૃથિવ્યાદિ રથાવર જીવોથી માંડી પક્રિય તાથી ભરપૂર છે કે, અત્યારે વિદ્યા (Science) સુધીના ત્રસ જી જે જે પ્રકારની ગતિ ધાછવના હોવા સંબંધમાં જે શોધખોળ કરે છે પણ કરે છે તે છરના કર્મની સાથેના સંબં, તે કરતાં અનંત પ્રકાશ તેઓએ સહજ ધને લઇને છે. આ જે કમેં તે જડ એવા વર્ષો પહેલાં જે નાના શાનદ્રારાએ પાડે છે. પરમાણુ પુગલનાં બનેલાં છે. આત્માજીવ–ને લવણ પાવાગુદ પૂરી સંબંધીની જે જે આ પરમાણુ પુથ્રલરૂપ કર્મોને વેગ બીજ - જાતિ જે છે તેને “પૃથ્વીકાય એવું જૈનમાં પ િચાર પદાર્થોદ્ધોવિના પરિણામ પામી શકતાં નથી. ભાવિક નામ અપાયું છે. જેને કહે છે કે, આ આ ચાર છે તે, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, પા.ભાદિ એક શરીર ઈદ્રિય સહિતના જેવો છે, આકાશાસ્તિકાય અને કાળ. જેમ ભસ્યના સંચા૫ અન્ય વિદ્યઃ (Science) એ પૃધીકાયના જીરનું અપેક્ષા કરણ જળ છે, તેમ જવ તથા વિશે જે શોધખોળ કરી છે તે હજી અપૂર્ણ પુગલને ગતિ પણે પરિણામમાં જે અપેક્ષા કોછે, “પૃથવીકાય’ સંબંધી જેવદશીએએ રણ તે ધર્માસ્તિકાય છે. જો કે છવ તથા જે અદ્ભુત સ્વરૂપ દર્શાવ્યું છે તેને અભ્યાસ, પુલ પરમાણુ પિતાની શક્તિઓથી ચાલે જે પાશ્ચાત્ય વિજ્ઞાનવેત્તાઓ કરે તે તેઓને છે, તથાપિ તેઓને મને જેમ જળ, તેમ પિતાની શોધમાં મહાન સહાયતા તે આપી ગતિસહાયક ગુણપ્રદાતા ધર્માસ્તિકાય છે. ધર્મા શકે તેમ છે. પાણીમાં છવો છે એ સંબંધી સ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયનું સ્વરૂપ સદશ જો કે હવે પાશ્ચાત્ય વિદ્યા શોધ કરી છે, છે; તથાપિ તેમાં એક તફાવત છે કે, જ્યારે તથાપિ જેનષ્ટએ હજુ તે ઘણી જ અધુરી છે. ધર્માસ્તિકાય ગતિસહાયક છે ત્યારે અધર્મહિમજ, ભૂમિજલ, અંતરિક્ષલ, એ સચેતન સ્તિકાય સ્થિતિ સહાયક છે. ધર્માસ્તિકાય, છે. તેમજ શતકાલમાં નદિઆદિને વિષે બહુ આત્મા અને પુણલને સ્થિતિ કરવામાં બહુ શીત પડતાં, બહુ અને અલ્પ શાંત પડતાં, સહાયક છે. જેવી રીતે વટેમાર્ગ, માર્ગે ચાલતાં ઉના દેખાય છે, તે પણ સજા છે. તલાલા- સ્થિતિ તે પિતેજ કરે છે. પરંતુ માર્ગ - દિમાંથી નીકળતો બાપુસમૂહ પણ છવહેતુક ભૂમિના આશ્રય વિના સ્થિતિ કરી શકે જ છે. જે પાશ્ચાત્યવિદ્યા કોઈપણ “કાય’ નથી; તેમ જીવઅને પુરાણ, સ્થિતિ તે પિતે ના જીવોની શોધમાં સૈથી વિશેષ નિર્બળ કરે છે, પરંતુ તેમાં આ અધમતિકીય દ્રવ્ય હાય, તે “તેજસકાય” ના માટે છે. સહાયકપણે પરિણમે છે. આકાશ એ જીવ અગ્નિ, દીપપ્રકાશ, આદિ “તેજસ્કાય” કહેવાય અને પૃથ્રલને અવકાશ આપે છે. કાળને છે. આમાં જીવ હેવનું જૈન નિરૂપણ કરે છે. સ્વભાવ સર્વને પ્રત્યક્ષ છે. વાયુકાય” એટલે વાયુસંબધીના જી. જુદા જૈનદર્શનને એવો સિદ્ધાંત છે કે, આ જ પ્રકારના પવન, હવા વગેરેમાં જીવે છે, જે જીવ, પુદગલ, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય તેને તિરરકાર જેને અદ્ભુત ભાવે કર્યો છે. આકાશારિતકાય અને કાળ એ છ દ્રવ્યો આ વનસ્પતિ સંબંધીને જીવોની સૂક્ષ્મતા જૈનાએ વિશ્વની સ્થિતિના કારણે છે. આ છ દ્રવ્યોકરી દર્શાવી હશે, તે જનોને વ્યવહારમાં પણ પદાર્થો ઉપરાંત કોઈ પણ જીવ પદાથે નથી તેના રક્ષણ માટેનો ઉપયોગ વિચારવા સયન કે જે વિશ્વ સ્થિતિનું કારણ છે. આ સ્થળે કરવું તે બસ થશે. વનસ્પતિકાય શિવાયના છે
એ સંબંધી વિવેચન કરવાને અવકાશ નથી, પશિવ્યકિચાર કાના અસંખ્ય જૈનોએ કહેલ છે. જ્યારે વનરપતિના પ્રત્યે અને કં. પરંતુ જએ પાશ્ચાત્ય વિજ્ઞાનવિદ્યામાં વિકાસ ભલાદિ અનંત જીવવાન કહેવાય છે,
માને છે તે બને અત્યંત સુકમતાથી અભ્યાસ

Page #330

મારા થી જી.) આ મસિદ્ધિાસ્ત્ર૫ર એક નિબંધ. કરવાનું સૂચન કરવું યોગ્ય છે, કેમકે તેઓને સંત દયામય, પંડિત્યપૂર્ણ હોવા છતાં, અને તેથી અદ્ભુત ચમત્કૃતિવાળી વિશ્વસ્થિતિ અને ઉચ્ચ જાતિના જીવ કરતાં વિશેષ ઉત્તમ હવા સિદ્ધ કરી છે એમ જણાશે.
- છતાં તેની જાતિની ઓળખ અનાર્ય કુળની ગ જીવ કર્મના ભેગે જે મનુષ્યાદિ ગતિ કરે ણાય છે. આ જે આવા કુળમાં ગણુવારૂપ છેતે કાળ, સ્વભાવ, નિયતિ, પૂર્વકૃત અને જન્મ આપનારૂં જે કમ તે “ગોત્રકર્મ ને સ્વ પૂકાર (ઉદામ ) એ પાંચ નિમિતેથીજ ભાવ છે. જે વડે દાન, લાભ, ભેગ, ઉમંગ, કરી શકે છે. એ હોય ત્યારે જ સુખ દુઃખાદિ વદિ આત્માની લબ્ધિઓ છે તેને હણે અણ ફળ ભેગવાય છે.
વા વિપ્ત કરે તે “અંતરાય કર્મ છે. ૧૦૧ મા દેહરામાં જીવની સાથે અનંત પ્રકા- આ જે આઠ કમે તે ચાર પ્રકારના બંધ રના કર્મોને સંબંધ છે ને કર્મો મુખ્ય આઠ પ્રકાર સહિત છે. પ્રકૃતિબંધિિતબંધ, રસબંધ અને કર્યાનું જ જણાવવામાં આવ્યું છે તે આઠ કે પ્રદેશબંધ સ્થિતિ, રસ અનુભાગ, અને પ્રદેશબં મેં તે આ પ્રમાણે છે. (૧) જ્ઞાનાવરણીય ધના સમયને “પ્રકૃતિબંધ' કહેવામાં આવે છે. (૨) દર્શનાવરણીય (૩) વેદનીય (૪) મોહનીય અધ્યવસાય વિશેષે કરી પ્રહણ કરેલા જે કર્મો (૫) આયુઃ (૬)નામ (૭) ગોત્ર અને (૮) એ ના દલી, તેઓના કાળને નિયમ તે સ્થિતિનં. તરાય. સામાન્ય વિશેષાત્મક વસ્તુ વિષે નામ, ધ” કર્મને શુભ અશુભ અથવા ધાતિક, અધા જાતિ, ગુરુ દિયાદિક વિશેષ યોજના સહિત , ૧ તિક રસ તેને અનુભાગ, અર્થાત “સબંધ” કહે તુવરૂપ જે દ્વારા જાણીએ, તે જ્ઞાન. આ વામાં આવે છે. સ્થિતિ અને રસની અપેક્ષા જ્ઞાનને આવરણ કરનારૂં જ કર્મ છે. દર્શન એ વિના કપુણલના દલિકનું ગ્રહણ કરવું તેને ટલે દેખવું. જે દ્વારા સામાન્ય વિધાત્મક પ્રદેશબંધ' કહેવામાં આવે છે. જેમ વાતરોગ વસ્તુ વિષે સામાન્યાશે નામ, જાતિગુરુ, ક્રિશા વારિક વસ્તુના બનાવેલા મદક વાતરોગ દિક વિશેષ જનરહિત કઈ એક વસ્તુળમીં નાશ પામે છે અને પિતાદિ સ્વભાવવાન મેદ, છે.–એ અવ્યક્ત છે તે દર્શન-નિરાકાર કને સ્વભાવ પિત્ત દિને નાશ કરવાને છે, તેમ ઉપયોગ . આ જે દઈને તેને આવરણકર્તા કે કર્મ જ્ઞાનને, કઈ દર્શનને આવરણ કરના જે કર્મ તે “દશનાવરણીય, કર્મ છે, જે વડે ડું હોય છે, આ જ જૂદા પ્રકારને કમ ભલું, ભૂ, સુખ, દુઃખ વેદીએ તે વેદનીય કમ” પ્રભાવ તેને કર્મપ્રકૃતિ કહેવામાં આવે છે. વ છે. જે કમ મોહ ઉત્પન્ન કરાવનારું છે તે સા ની જેમ કોઈ મોદક, એક દિવસ પર્વત, કઈ માન્ય શબ્દોમાં કહેતાં “મોહનીય કર્મ' છે. બે દિવસ પત રહી શકે છે, અર્થાત સ્થિતિ આભાને કલ્યાણ કર્તા માર્ગનેને ગ્રહણ થવા દે, કરી શકે છે તેમ, કઈ કમ અમૂક કાળ સુધી અને આકાણ કર્તા માય ગ્રહણ થવાદે તે સ્થિતિમાં સ્ટી શકે છે. આ જે અમુક કાળ મોહનીય કર્મ' છે, જે કર્મ વડે આયુષ્ય સ્થિ સુધી કર્મની સ્થિતિ થવી તેને કર્મસ્થિતિ’ ક તિ છે તે “આયુઃ કર્મ. બીજાં કર્મો તે વર્તમા હેવામાં આવે છે. જેમ દિકમાં સ્નિગ્ધતા એ ન ભવમાં બંધાય અને બીજા ભાવોમાં ભેગા છી વધતી હોય છે, તેમ કર્મ પણ સ્નિગ્ધ, છે, પરંતુ આ કર્મ તે વર્તમાન ભવમાં મૃદુ, અથવા ધૂળ કે સૂક્ષ્મ હોય છે. એને બંધાય અને ભાવિભવમાં ભગવાય. ગતિ, કર્મને રસબંધ' કહેવામાં આવે છે. જેમ, મેં
ત્યાદિક ઉયિક પર્યાય વડે જીવને, દકમાં કઈ એક પસલી પ્રકૃતિ , કઈ બે પાસ નભાવે, શુદ્ધ સ્વરૂપને પણ હીનપણમાં એાળખા
લી એક હોય છે, તેમ કર્મમાં કઈ અ૫ છે, તે નામકર્મ. જેવી રીતે, કોઈએક અનાર્ય પ્રદેશી હોય છે, કેઇ વિશેષ પ્રદેશી હોય છે. કુળમાં દેહ ધરેલ છવ, મહા પુણ્યશાળી, અ આ ચાર બં1 વિના કર્મ હોઈ શકે નહીં,

Page #331

9૧૬
સનાતન જન.
[ માર્ચ થી જુન.
આ રીતે, અષ્ટ કમ સહિત આત્માની અનુસરણ સવગે કરવામાં આવે, તે ગમે તે સ્થિતિ જણાવી, તેની મુક્તિ કેમ થઈ શકે તે જાતિ હય, કે ગમે તે વેષ હોય તે પણ તે ના પ્રકાર ના મુખે બતાવી ૧૦૫ માં દેવરામાં મુક્તિ મેળવી શકે છે; એમ ૧૦૭ મા દેહએમ કહ્યું છે કે, પોતાના ધર્મ કે સંપ્રદાયને રામાં કહ્યું છે. આ સ્થળે, ગ્રંથકર્તાએ, અન્ય આગ્રહ-મોહ-છેડી દઈ, આ વટ પદના આકા દર્શનીઓને તેઓના વેષાદિન નિષેધ ન કર્યો રે કહેલ આત્મમાર્ગ સાધશે, તેઓને દેહ ધાર લાગે, તેમ જૈનદર્શનના વેષનો આગ્રહ ગ્રંથ શું કરવાનું ઘણું અલ્પ થઈ જશે. શ્રી જેનદ કર્તાને છે એમ પણ ન લાગે એ પ્રકારની શનનું એમ કહેવું છે કે, એક વખત સભ્ય રાતિ ને સત નë, ના માર્ગ ન હોય; ર્શનની પ્રાન્ધિ થઈ , અને પછી તેને વમી
साधे ते मुक्ति लंह, एमां भेद न कोय. નાંખવામાં ન આવે, તે ઘણુમાં ઘણા પંદર ભવે મોક્ષે જાય. ગ્રંથકર્તાએ આ દેહરાના આ
યોજનાપૂર્વક કહી, જૈનદર્શનના ચારિત્રની સ્થા ઈમાં એમ લખ્યું છે કે “અને જે ઉકૃષ્ટપણે
પના આવી જાય તેમ કર્યું છે, કારણકે આ આરાધે' તેને તે ભવે પણ મેક્ષ થાય. અવે
છપદની સ્થાપના કરનાર એ શ્રી જૈનદર્શન છે; તે વાતને વિરોધ નથી.” ગ્રંથકારના
અને જે વસ્તુની જે સ્થાપના કરનાર હોય તેને
ઉપદેશેલું ને વસ્તુ પ્રાપ્ત કરાવનારૂં સાધન આ વિચારે, “ આ કાળમાં મોક્ષ થઈ શકે કે નહીં?” એ પ્રશ્નો નિર્ણય કરવામાં સહાયક
હેવું જોઈએ; એ આવશ્યક પરિણામરૂપ
સ્થિતિ છે, છે કે નહીં એ જોઈએ. જેનદર્શનનું એમ
જેમ ગ્રંથકારની લોજના આમ પ્રતિપાદન એક સામુદાયિક કથન છે કે, આ કાળમાં
કરવાની જણાય છે, તેમ એવા પ્રકારની પણ મક્ષપ્રાપ્તિ થઈ શકે નહીં.” શ્રીમાન રાજચં.
સંભવે છે કે, જેઓ આ છ પદપૂર્વક વસ્તુને દ્રના ઉક્ત વિચારો “જે ઉત્કૃષ્ટ પણે આરાધે
પામ્યા છે તેઓને પાદિ વ્યવહારમાં દુરાગ્રહ તેનો તે ભવે પણ મેક્ષ થાય ” આ કાળમાં
બુદ્ધિ રહેવી ન જે એ. શ્રીમાન્ આનંદધન, મોક્ષપ્રાપ્તિ ન થઈ શકે એવી નવાતને પ્ર
સંપૂર્ણપણે આ છ પને સિદ્ધ કરનાર એવા તિકુળ નથી; કેમકે ઉત્કૃષ્ટ આરાધનાનું અહીં
વીતરાગમાર્ગને અનુસરનાર મહાપુરૂષ હતા, તો માહખ્ય ગાયું છે. આવી ઉત્કૃષ્ટ આરાધના તથાપિ તેઓશ્રીના સમયમાં જેઓને વેષ દિ જે સ્થળે થાય તે સ્થળે મોક્ષ પણ થવો જો- વ્યવહારમાં મોહબુદ્ધિ થઈ ગઈ હતી, તેએ', ઈએ. આવી ઉત્કૃષ્ટ આરાધના આ ક્ષેત્રે આ તેઓશ્રી ( આનંદધનજી) પ્રત્યે, તેવી માહકાળે થઈ શકે એવા સંજોગો નથી; પણ મહા- બુદ્ધ ઉત્પન્ન કરાવવા પ્રયતન કરતાં જોઈને, વિદેહ ક્ષેત્રે થઈ શકે એમ શ્રી જૈનમાનીનતા આનંદધનજી મહારાજે, કફની આદિ વેષનું છે, તે આ કાળમાં મોત ન થઈ શકે એમ અંગીકરણ કર્યાની કેટલેક સ્થળે દંતકથા ચાલે કહેવા કરતાં આ કાળમાં “ આ ક્ષેત્રે ” મેક્ષ છે. તાત્પર્ય કે, આ છ પદના સિદ્ધ કર્તા શ્રી થઈ શકે એવા સંજોગે જણાતા નથી એમ જિનની આજ્ઞાનુસાર ચારિત્રસેવન એજ કર્ત કહેવું તે જૈનમાનીનતાને વિશેષ સાનુકુળ ગણાય. વ્ય છે, પરંતુ એ ચારિત્રસેવનાથે નિર્ણત
૧૦૬ હા દેહરામાંશિષ્ય પ્રત્યે ગુરૂ કહે છે કરેલાં ઉપકરણમાં પાછી, સંસારની વસ્તુઓમાં કે, આ વિચારપૂર્વક પૂછાયેલા છ પ્રશ્નોના જે પ્રકારની મેહબુદ્ધિ થઈ જાય છે એમ પણ ઉત્તરના સંપૂર્ણપણે સ્વીકારમાં મોક્ષમાર્ગ છે; થવી ન જોઈએ. અથત એમાંથી એકના પણ ઉત્થાપનમાં છે. ૧૦૮ મા દેહરામાં મોક્ષછતાસુ છાનું ક્ષમાર્ગ નથી, આ પદપૂર્વક મોક્ષમાર્ગનું સ્વરૂપ દર્શાવ્યું છે. જેને વિશે ક્રોધાદિ કષાયો

Page #332

માર્ચ થી 50ન.
આત્મસિદ્ધિશાપર એક નિબંધ.
પાતળા પડયા છે; જેઓને આત્માને મેલ પામેલા એવા પુરૂષની નાર પ્રતીતિથી કરવા શિવાયની અન્ય કઇ ઇછા નથી, તે સિદ્ધાંતમાં પણ ઘણે સ્થળ સમરસ કહ્યું છે. એને સંસારના ભાગે પ્રત્યે ઉદાસીનતા વત્ત એ સમઝીત આવ્યા વિના જ ને ઘણું કરીને છે, અને જેઓને સર્વ જગજંતુ પ્રપે અંતરથી જીવ અને અછનું યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી. દયાજ વર્તે છે તેને મોક્ષમાર્ગ ના છત્તા જપ, અજીવનું જ્ઞાન પામવાને મુખ્ય માગ કહેલ છે. વર્તમાનમાં જે એ ધર્મજ્ઞાસુઓ એજ છે.” પિતાને માને છે તેઓએ, આ ધરણુ પિતાની
केवळ निजस्वाभावनु, अखंड व मानः સન્મુખ રાખવું જોઈએ. ૧૦૯ મા દેહરાથી તે ૧૧૨ માં દેહરા સુ
कहिये केवळ शान ते, देह छतां निर्वाण. ધીમાં આ “આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર” ને વિષે ત્રણ આ ૧૧૩ મા દોહરામાં કેવળ જ્ઞાનનું ચ પ્રકારનાં સમઝીર ઉપદે છે – (૧) આપ્ત રુપ બતાવતાં ગ્રંથકતાં પુરૂ દેહસ્થિતિએ પુરૂષનાં વચનની પ્રતીતિરૂપ, આની અપૂર્ણ નિર્વાણ અનુભવ થાય એમ કહ્યું છે. શ્રીમાન રૂચીરૂપ, સ્વછંદ નિરોધપણે આ પુર ની રાજચંદે આ પદને અમ આ પ્રમાણે ભર્યો ભક્તિરૂ૫; એ પ્રથમ સમકત કર્યું છે. (૨) છે. “સર્વ આ માસરહિત આત્મસ્વભાવનું પરમાર્થની સ્પષ્ટ અનુભવાશે પ્રીત તે સમ- જ્યાં અખંડ એટલે કયારે પણ ખડિત ના કતને બીજો પ્રકાર કર્યા છે. (૩) નિવિક થાય, નાશ ન પામે એવું જ્ઞાન વર્તે તેને ૫ પરમાર્થ અનુભવ તે સમજી ને ત્રી એ કેવળજ્ઞાન કહિયે છીએ. જે કેવળજ્ઞાન પામ્યાથી પ્રકાર કહે છે.
ઉત્કૃષ્ટ કામુકાદશ રૂપ નિર્વાણ દેહ છતાં જ અન્યત્ર ૫, આ વિષય પરત્વે કપુર અત્રે અનુભવાય છે.” કહ્યું છે કે, “પહેલું સમઝીત બીજા સમકીતનું કારણ છે. બીજું સમકત ત્રીજા સમ
જિનશાસ્ત્રકારોએ કેવળજ્ઞાનની વ્યાખ્યા કીતનું કારણ છે. ત્રણે સમકિત વીતરાગ પુરૂ જડી જાદા ઘણુ પ્રકારે કરી છે; છતાં સર્વનું છે માન્ય કર્યો છે. ત્રણે સમકિત ઉપાસવા- કથન એકજ સ્થાને અડીને ઉભું રહે છે. યોગ છે; સત્કાર કરવા યોગ્ય છે; ભકિત કરવા. દાંત તરીકે, શ્રી કમગ્રંથ” ના કપુર
એ છે. ત્રણે પ્રકારના સમકતમથિી ગમે આ પ્રમાણે વ્યાખ્યાઓ આપે છે – તે પ્રકારનું સમઝીત આવે તે પણ વધારેષ ૧. “કેવળ એટલે એક અતિ મત્યાદિ વધારે પંદર ભવે મોક્ષ થાય; અને જે તે જ્ઞાનની અપેક્ષા વિનાનું. " સમકી આવ્યા પછી જીવ વમે તે વધારેમાં ૨, “કેવળ એટલે આવરણું મલકલ કાં. વધારે અર્ધપુગલ પરાવર્તન કાળ સુધી સંસાર કહિત ” પરિભ્રમણુ થઈ માક્ષ થાય. વર્ષ કરતા નિ- ૩. “ તાવરણ કમને નિઃશવપણે નાશ એ નિર્ચથીઓ, શ્રાવક અને શ્રાવિકાઓ થતાં ઉપજતું જ્ઞાન.” સને-જીવ, અજીવનું જ્ઞાન હતું તેથી સમ
૪, “ કેવળd:ન જે અન્ય કોઇ પદાર્થ કત કહ્યું છે એમ કંઈ નથી. તેમાંના ઘણા ને માત્ર સાચા અતરંગ ભાવથી તીર્થ
ને હેઈ જે અનય સદશ તે.” કરની, અને તેમના ઉપદેશેલા માર્ગની પ્રતી
૫. “અનંત સંય પદાર્થોને જાણે માટે તિથી ૫ણુ સમકસ કહ્યું છે. એ સમજાત કેવળજ્ઞાન.” પામ્યા પછી જે વસ્યું ન હોય તે વધારેમાં . “જેના કાલક વિશે પણ વધારે પંદર ભવ થાય, સાચા મેક્ષમાર્ગને વ્યાધાત થતું નથી તે કેવળજ્ઞાન.”

Page #333

૩૮ સનાતન જન.
[માર્ચ થી જુન ૭. “ભૂત, ભવિષ્ય તથા વર્તમાન કાળનો છ પ્રમાણે કાલેને વિષે કયાંય પણ યથાવસ્થિત ભાવ જેથી પ્રકટ થાય તે એને વ્યાઘાત થતું નથી; અને સાતમી વ્યાકેવળજ્ઞાન.'
ખ્યા પ્રમાણે બુન, ભવિષ્ય તથા વર્તનમાં આ રીતે કેવળજ્ઞાનની વ્યાખ્યા જૂદા જુદા કાળને યથાવસ્થિત ભાવ પ્રકટ થાય છે. પ્રકારે કરવામાં આવી છે; તથપિ વર્તમાનમાં તાપ , આભા જ રે સંપૂણે પિતાના લેકસમૂડને વિષે તે “ભૂત, ભવિષ્ય તથા જ્ઞાનસ્વભાવમાં રમે છે, અને પરસ્વભાવથી વર્તમાન કાળને યથાવસ્થિત ભાવ જેથી પ્રકટ રહિત થાય છે ત્યારે ભૂતભવિષ્યાદિને યથાથાય તેને કેવળજ્ઞાન' એ પ્રકારની સાતમી વસ્થિત ભાવ જાગુ ઇત્યાદિ તેને સહજ પરિ વ્યાખ્યામાં જણાવવામાં આવેલી વસ્તુને મુખ. સુમરૂપ થાય છે. પોતાના જ્ઞાન સ્વભાવનું પણે કેવળજ્ઞાન સમજવામાં આવે છે; અર્થાત સંપૂર્ણ જમણ તે આભારૂપ સ્વ નિર્મલ લોકસમૂહની દ્રષ્ટિમાં તે મુખ્યપણે માત્ર આ વસ્તુ છે. અને ભૂત ભવિખ્યાદિના યથાવસ્થિત વ્યાખ્યા રહી છે, તેની દૃષ્ટિમાં બીઝ થા. ભાવ જાણવા રૂપ તેમજ જુદી જુદી વ્યાખ્યાખ્યાઓ પ્રત્યે લગભગ ઉપેક્ષા જ થઈ ગઈ
એમાં કરેલ નિરૂપણ પ્રમાણે થવા રૂપ જે જણાય છે. શ્રીમાન રાજચંદ્ર વ્યાખ્યા કરે છે.
સ્થિતિ, તે તેનાં પરિણમે છે. આપણા સમુકે, “ સામાન્ય વિશે ચાન્ય મદષ્ટિમાં પરિ.
દાયમાં શાસ્ત્રકારોએ કરેલી અનેક વ્યાખ્યાઓ નિહિત શુદ્ધિ તે કેવળજ્ઞાન” તેમાં ઉપર્યુકત
માંથી માત્ર એકજ વ્યાખ્યા ઉપર વર્તમાનમાં સર્વ વ્યાખ્યાઓને સમાવેશ થાય છે. આ
દષ્ટિ રહેલી છે. તેમ ન થતાં સર્વ વ્યાખ્યાઓ ત્માને અનાદિકાળથી અષ્ટકમને સંબંધ છે.
પ સ ઉપર દષ્ટિ રહેવી જોઈએ; જો કે આને અર્થ તેને જ્યારે સર્વથા ક્ષય થાય ત્યારે આત્મા
આમ નથી કે, સાતમી વ્યાખ્યા પ્રત્યે ઉદાસીનિજ સ્વભાવમાં સંપુર્ણપણે-અખંડપણે-રમે છે.
નતા જોઈએ. સર્વ વ્યાખ્યાઓ પ્રત્યે સંપૂર્ણ
સમાન લો રહેવો જોઈએ. આવી આત્માની નિજસ્વભાવરમણની સંપૂર્ણ રિથતિ ક્યારે થાય ત્યારે કેવળ જ્ઞાન થયું
અત્રે જાપારે જૈન દષ્ટિએ કેવળ જ્ઞાનને કહેવાય. આ પ્રકારે કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થયેથી
વિવેચનમાં ઉતરવું પડ્યું ત્યારે જૈનદર્શને કહેલાં ઉપર્યુકત શિન્ન ભિન્ન વ્યાખ્યાઓ પ્રમાણે બીજા ચાર જ્ઞાન સંબંધમાં ચેડાંક વચને લ. તેનું પરિણામ પ્રાપ્ત થાય છે અર્થાત શ્રીમાન ખવા એટલા માટે ઉપયોગી થઈ પડશે કે તમા રાજચંકે કરેલી વ્યાખ્યા પ્રમાણે આત્મા કેવળ જ્ઞાનનો સંબંધ નિહાળી શકાશે. આ પિતાના નિજ રવભાવમાંજ અખંડપણે ચાર જ્ઞાન તે આ પ્રમાણે છે. ૧ મતિજ્ઞાન, વ ત્યારે તેને “કમ ગ્રંથ” કારે કરેલી ૨ શ્ર જ્ઞાન. ૩ અવધિજ્ઞાન. ૪ મતથી વિજ્ઞાન. પહેલી વ્યાખ્યા પ્રમાણે મતિ, તાદિ જ્ઞાનની આ દરેકની વ્યાખ્યા આ રીતે છે – અપેક્ષાની જરૂર રહેતી નથી; તેમજ બીજી મતિજ્ઞાનઃ—જેથી મનન થાય અથવા જે વ્યાખ્યા પ્રમાણે આત્મા અષ્ટકર્મના આવરણરૂપ મનન કરે તે મતિજ્ઞાન; અથવા ઈદ્રિય તથા મળથી રહિત થાય છે. વળી, ત્રીજી વ્યાખ્યા નોધારાએ નિશ્ચિત કરતુ જે વડે જણાવ, પ્રમાણે સર્વ પ્રકારનાં ઘાતી કર્મો ક્ષય કરતાં કરતાં અથવા મનાય તે મતિ. થોગ્ય દેશને વિશે અને બાકી રહેલ માત્ર દેવળ જ્ઞાનાવરણીય કમીને વસ્થિત વસ્તુ તેને વિષય કરનારાં મન તથા સર્વથા નાશ થાય છે; વ્યાખ્યા પ્રણાણે કેવળ ઇતિ હોય છેતેમાં નિમિત્તે કારણે જ્ઞાન છે. શાન અનન્યસદશ્ય થાય છે. પાંચમી પ્રમાણે તે જ્ઞાન આત્માને થયું હોય તે મતિજ્ઞાન. અનંતય પદાર્થોને સમયે સમયે જાણે છે, શ્રી જિનાગમમાં મતિજ્ઞાનને “આભિનિધિજ્ઞાન

Page #334

આત્મસર્રાશાસ્રપર એક નિ ધ.
માર્ચ થી જીન )
કહ્યું છે. ભગવન દેવધક્ષમાત્રમણે કર્યું છે કે, નળ પંચવિટું પાપં, તુંનāા બિિળયાનિય
નાળ |
સુચનાળ
હેમાળ, મદ્યનાંળ,
વઝુ
નાળું ॥
*
ભગવાન દેવિંક્ષમાત્રમશુતા આ વચનને અર્થ કરતાં ટીકાકારે અમિનિયે ધિક ન ́ તે અન્ય આમ કર્યાં છેઃ “ વસ્તુ, યેગ્ય કે રાવણ્યન પેલી ઇંડે તેનિમિત્ત સ્વવિધયની અ પેક્ષ.એ જે એવ થાય છે તે ‘બાાિંતમે.વિક જ્ઞાન.'
કુંતજ્ઞાનઃ—શ્રુતમ, (વણુ) એટલે જે સંભળાય તે ‘શ્રુત’, શ્રુ જ્ઞ ન ની વ્યાખ્યા કમ ગ્રંથના ” કાં પુરૂપે આ રીતે કરી છેઃ-પૂર્વવર પર્યાવાચતવરૂપ ત્ર્ય જતપર્યાયવિશિષ્ટ મતિપૂર્વક જ્ઞાન તે ‘શ્રુતજ્ઞાન.’
અ
અવધિજ્ઞાન :-ઇંદ્રેયાદિકની અપેક્ષા વિના આમાને વિષે જે સાક્ષાત્ અવધાન એટલે શ્રણ થાય તે અવધિજ્ઞાન.' આ વ્યાખ્યા શ્રી કર્મગ્રંથકારની છે. શ્રીમાન રાજય, જે વ્યાખ્યા આપી છે તે આ છેઃ “ ઇચ્છિતપણે અવલોકન કરતા આત્મા ઇંદ્રિયના અત્રત્રબન વગર અમુક મર્યાદા જાણે તે અધિ.”
મનઃ૫ વજ્ઞાન:-‘કર્મ ગ્રંથ'ના પ્રણેતા પુરૂષ મન:પર્યવજ્ઞાનની સ્વરૂપતા આ પ્રકારે કહે છે:-મનુષ્યલોકને વિષે રહેલા સગી પંચેદ્રિય છત્રેાના મતાગત ભાવનું જાણવુ તે મનઃપવજ્ઞાન.” આ જ્ઞાનની શ્રીમાન રાજચંદ્રની વ્યાખ્યા આ છે: “ અનિચ્છિત છતાં માનસિક વિશુદ્ધિના બળ વડે જાણે તે મનઃપવ”
સાન
જૈનતત્વવેત્તાનુ એમ કથન છે કે મતિ, શ્રુત, અત્રિ, મા ંડે કેવળ એમ પાંચ પ્રકારે જ્ઞાનતા ભેઃ છે. આપણુતે અને શ્રુત સામાન્યપણે મતિ હાય છે, પાંચ ઇંદ્રિયા તથા મનદ્રારાએ આપણે જે નિશ્ચિત વસ્તુ જાણી શકીએ છીએ, અથવા માનીએ છીએ તે મતિજ્ઞાન' છે, મ તિજ્ઞાનને આતંરણ કરનારાં જે કર્મોને જે
te
પરિણામમાં ટાળેલું હોય છે તે પરિમાણુ!માં મવિજ્ઞાન પ્રકાશે છે.‘શ્રુતજ્ઞાન' એટલે પૂર્વાપર સાંભ ળેલું જ્ઞ:ન. મતિજ્ઞ!વિના શ્રુતજ્ઞાન હોય નહી, એમ કડવમાં આવે છે કે, મુખ્યપણે વત્તમાનમાં આ મે જ્ઞાનના આ ક્ષેત્રે સયંત્ર છે. અધિજ્ઞાન' આત્માની વિશેષ વિશુદ્ધ થયે થાય છે. જ્યારે ઇંદ્રિયેના અવલખન વગર ચ્છિતષણે અવલેાકન કરતે અમા અમુક મર્યાં જાણે રે તેને અવધિજ્ઞાન છે એમ જાણુવુ, ‘મન:પર્યવજ્ઞ.ન' આત્માને ત્યારે થયું કહેવાય કે જ્યારે અ નિચ્છિત છતાં માનસિક વિશુદ્ધિના બળડે જ ાવુ થાય ત્યારે. કળા.ન’. એટલે માત્ર જ્ઞા તજ, તે શિવાય બીજું કંઇ જ નહી . સર્વથાસર્વ પ્રકાર-રાગદ્વેષના ભય થાય ત્યારે જ કેવળજ્ઞાન' થાય. જ્યાં કેવળજ્ઞ.ન છે ત્યાં રાગ પ નથી; અથવા જ્યાં રાગદેવ છે ત્યાં દેવળજ્ઞાન નથી. શ્રીમાન્ રાજચંદ્રના એક Àાતા મતિ, શ્રુત અને મતઃપવજ્ઞાનને ભે આ રીતે દર્શાવે છે:
“મતિાન અને શ્રુતજ્ઞાનથી જે કંઇ નગી શકાય છે તેમાં અનુમાન સાથે રહે છે; પરંતુ તેથી આગળ, અને અનુમાનવિના શુદ્ધપશુ જાશુવું એ મનઃવજ્ઞનના વિષય છે; એટલે મૂળ તા મતિ, શ્ર1 અને મતઃવજ્ઞાન એક હૈ; પરંતુ મનઃપવમાં અનુમાનવિના મતિની નિર્મળતાએ શુદ્ધ જાણી શકાય છે. મતિની નિર્મળતા થવી એ સયમના થઇ શકે નહીં; વૃત્તિને રાકવાથી સંયમ થાય છે; અને તે સં યમથી મતિની શુદ્ધતા થઇ શુદ્ધ પર્યાયનું જે જાણવું (અનુમાનવિના) તે મતઃ પવજ્ઞાન છે. મતિજ્ઞાન એ લિંગ અથવા ચિન્હથી જાણી શ
કાય છે; અને મનઃવજ્ઞાનમાં લિંગ અથવા ચિન્હની જરૂર રહેતી નથી. મતિજ્ઞાનથી જાણુ વામાં અનુમાનની આવશકયતા રહે છે; અન તે અનુમાનને લઇને ાણેલું ફેરફારરૂપ પણ થાય છે. જ્યારે મન:પર્યવન વિષે તેમ (ફેરફારરૂપ) થતું નથી; કેમકે તેમાં અનુમાનના સહાયપશુાની જરૂર નથી, શરીરની ચટ્ટાથી ધાóિ

Page #335

30 સનાતન જન,
( માય પો અને પારખી શકાય છે, પરંતુ તેનું (કાધાદિનું, મૂળ
દહ છતાં નિર્વાણ” સ્વરૂપ ન દેખાવા સારૂ શરિરની વિપરીત ચે તે પરથી એમ સ્વાભાવિક રીતે પ્રશ્ન ઉ. કરવામાં આવી હોય, તે તે ઉપરથી પારખી દુભવવા યોગ્ય છે કે, જેનદર્શન પણ જીવનશકવું-પરીક્ષા કરવી-દુધટ છે; તેમ જ શરી- મુકત દશા સ્વીકારે છે કે શું? શ્રી જૈનદર્શન રની ચેષ્ટા કેઇપણ આકારમાં ન કરવામાં આ જીવન્મુકતદશાને સ્વીકાર કરે છે તે આ રીતે ની હાય, છતાં તદન ચેષ્ટા જોયા વિના તેનું તે કહે છે કે, જીવના ગુરુ, જ્ઞાન, દર્શન અને ક્રોધાદિનું જાણવું તે અતિ દુર્ઘટ છે, છતાં ચારિત્રરૂપ સ્વભાવ તેની તરતમતાએ કરીને તે પ્રમાણે પરભારું થઈ શકવું (જાણવું) તે જ ચાદ ગુણસ્થાનક પાડી શકાય. આ ચાદ ગુણ મનઃ પર્યાવજ્ઞાન છે.”
સ્થાનમાંથી તેરમાં ગુણસ્થાનકે જ્યારે જીવ પુનઃ, કહ્યું છે કે, “મતિ સ્કુરાયમાન થઈ જ.
પહોંચે ત્યારે તેને જે કે મન, વચન અને ગુયેલું જે જ્ઞાન તે “અતિજ્ઞાન અને શ્રવણ
કાયાના થાગ હોય છે, તથાપિ તેણે “જ્ઞાનાવરથવાથી થએલું જે જ્ઞાન તે શ્રતુ જ્ઞાન અને તે
ણીવ, દર્શનાવરણીય', “મેહનીય અને, અંતરાય શ્રુતજ્ઞાનનું મનન થઈ પ્રગમ્યું ત્યારે તે પાછું
(આનું સ્વરૂપ પૂર્વે કહેવાઈ ગયું છે) એ ચાર અતિજ્ઞાન થયું, અથવા તે શ્રુતજ્ઞાન પ્રગમ્યા
કમ (જેને જેનપરિભાષામાં “ઘનઘાતિમ થી બીજાને કહેવામાં આવ્યું ત્યારે તેજ કહેના
કહેવામાં આવે છે) ને વ્યવછેદ કરી નાખેલા રને વિષે “મતિજ્ઞાન અને સાંભળનારને માટે શ્રુતજ્ઞાન થાય છે. તેમ શ્ર જ્ઞાન” “મતિ’ વિના
હોવાથી ભવબીજને આતીક નાશ કર્યો હોય થઈ શકતું નથી, અને તે જ “મતિ પૂર્વે ચુત
છે, અને “વેદનીય, “આ”, “નામ” અને બેત્ર હોવું જોઈએ. એમ એક બીજાને કાર્યકારણ
એ ચાર કર્મોને એવા સત્વહીન કરી નાંખ્યા નો સંબંધ છે.”
હોય છે કે, જેમ વળેલી સીદરી સવિરહિત થઈ જ્યારે આભરવરૂપની સમ્યફ પ્રતીતિ થાય માત્ર આકારવત રહે છે. આ પ્રકારે જ્યારે ત્યારે મતિ, ચુત, અને અવધિ એ ત્રણ જ્ઞાન
તેરમું ગુણસ્થાનક છીને વર્તે છે ત્યારે તેને ને તથા પ્રકારના જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે, મન, વન અને કાયાના બેગ હોય છે, છતાં
જ્યારે આત્મસ્વરૂપની સમ્યફ પ્રતીતિ ન થઈ કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે. ચે ધમાં એટલે હોય અને મિથાવ વત્તતું હોય ત્યારે તેને છેલ્લા ગુણસ્થાનકમાં અને તેરમા ગુરુસ્થાનકમાં મતિઆદિ અજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે.
ભેદ માત્ર એટલો જ છે કે, તેરમામાં પિતાના કેટલાક આચાર્ય મહારાજને અભિપ્રાય સત્વરહિત મન, વચન અને કાયાને યોગ હોય એ છે કે, જ્યારે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે છે અને ચંદમામાં એ યોગ હોતો નથી. બાકી ત્યારે મત આદિ ચાર જ્ઞાનનું હોવાપણું રતું જ્ઞાન સંબંધી તેરમા અને ચૌદમાં ગુણસ્થાનક નથી; કેમકે મતિજ્ઞાનાવરણીયથી માંડી કેવળ
બનેમાં સમાનતા છે. તેરમા ગુરુસ્થાન કે દેહને જ્ઞાનાવરણીય કર્મો ક્ષય થવાથી માત્ર આત્મા- સંબંધ છે એટલે જેતપરિભાષા તે આત્માને ને એક કેવળ જ્ઞાન જ રહે છે. અન્ય આચાર્ય
સોગી કેવલી” કહે છે, અને ચાદમાં ગુણએમ કહે છે કે, સાગકેવલીને વિષે પણ,
સ્થાનકે દેહને યોગ નથી એટલે તે આત્માને મતિ શ્રેતાદિક જ્ઞાન છે; પણ તે કેવળ ફળ
“અાગી કેવલી” કહે છે. ચાદમા અને તેમા ન્ય છે. આ સંબંધમાં આ આચાર્ય છે એમ દીત ઘટાવે છે કે, સૂર્યને ઉદય થયા પછી
ગુણસ્થાનકેથી શકિતના સંબંધમાં કાંઈ પણ પણ નહિ હોય છે. છતાં તે નિજક ભેદ નથી; સમાનતા છે, એટલે તેરમા ગુણહોવાથી વિવિક્ષા કરવા ગ્ય નથી. આ ૧૧૩ સ્થાનકે વર્તતા એવા યોગીવલીના આત્માને મા દેહરામાં જે છેલ્લું ચરણ છે કે, દેહ છતાં પણ નિર્વાણુજ છે, એમ જે આ

Page #336

બાથ થીજીન).
આ મશિદિશાસૂપર એક નિબંધ
૨૨
ગ્રંથકર્તા પુરૂષે કહ્યું છે તે યોગ્ય લાગવું જોઈએ, આ ગુણસ્થાનકે આત્મા ને દેહ બને ભિન્ન અને તેથી જૈનદર્શન, આ અપેક્ષાએ જીવનુ પ્રતીત થાય છે; અર્થાત આત્માના અનુભવની તતા સ્વીકારે છે એમ કહેવું તે પણ યોગ્ય જ શરૂઅાત અહીંથી થાય છે. મેક્ષ થવાનું બીજ ગણાય; કેમકે જીવન્મુક્તતા તે કહેવાય છે કે અહીં રોપાય છે. એક વખત સમ્યગ્દર્શન થયું, જેમાં દેહ છતાં મુકિતસદશ્યપણું હોય છે. તેરમા તો અવશ્ય મોક્ષ થવો જ જોઈએ. સમ્યગ્દગુણુ સ્થાનકે દેહ છતાં કેવળજ્ઞાન થયું હોય છે નથી આત્મા અને દેહનું ભિનપણું પ્રતીત અને જ્યાં કેવળજ્ઞાન થયું ત્યાં રાગ દ્વેષ સર્વથા થાય છે; અને તે સમ્યગ્દર્શન થે ગુણસ્થાહેતા જ નથી; અને આત્માની મુકિત રાગદ્વેષથી નકે થાય છે. આત્મા અને દેહ બને ભિન્ન દેહ છતાં થઈ એટલે જીવન્મુક્તતા પણ સિદ્ધ છે એવી પ્રતીતિ છતાં તે પ્રમાણે વર્તના આ થઈ ગણાય.
ગુસ્થાનકે થતી ન હોવાથી તેને “અવિર શ્રી જૈનદર્શને જે ચાદ ગુણસ્થાનકે કહ્યા તિસમ્યગદષ્ટિગુ ગુસ્થાનક'' કહેલ છે. એવો નિછે તેમાં પ્રથમનું ‘મિયાત્વગુણસ્થાનક જ્યાં યમ છે કે, એક વખત વસ્તુનું યથાર્થ સ્વરૂપ સુધી હોય ત્યાં સુધી સમ્યગદર્શન થતું નથી. સમજાય, અર્થાત્ સમ્યગદર્શન થાય, તે નિયમો પ્રથમ ગુણસ્થાનક જેને “મિથ્યાત્વગુણસ્થાનક” ચારિત્રસેવન થવાની; ચોથા ગુણસ્થાનકેથી માંડી કહેવામાં આવે છે તે જ્યારે જીવને હોય છે તેમાં ગુણસ્થાનકસુધી આત્માનુભવ એક સરખ ત્યારે દેવાદિને વિવે આત્મબુદ્ધિ, અને આમ- છે, પરંતુ જ્ઞાનાવરણીયકર્મના નિરાવરાણુનુભાવને વિષે દેહબુદ્ધિ-એવો વિપક્ષસ રહે છે. સાર જ્ઞાનની વિશુદ્ધતા ઓછી અદકી હોય બીજા સ્થાનકને “સારવાદાનસમદષ્ટિગુણ
છે તેના પરિમાણમાં અનુભવને પ્રકાશ થઈ થાનક" કહેવામાં આવે છે. ઉપશમભાવે જે
શકે છે. પાંચમા ગુણસ્થાનકે દેશે (અંશે
આચરણ) હોય છે; અર્થાત આત્મા અને દેહ સમ્યકત્વ થાય છે એટલે કે જે સમ્યકત્વ પાછું
ભિન્ન છે એવી પ્રતીતિ, જે ચોથા ગુરુસ્થાનકે વમાવવા યોગ્ય છે તેવું સમ્યકત્વ એક વેળા
થઈ, તે પ્રમાણે વર્તન પાંચમા ગુણસ્થાનકે થયા બાદ પાછું તે વખાઈ જાય છે અર્થાત
સંપૂર્ણપણે થતું નથી, પરંતુ કોઈ અંશે થાય પ્રથમ મિયાત્વ ગુણસ્થાનકે જીવ આવે છે.
છે. આ કારણથી આ ગુરુસ્થાનકને “દેશઆ જે ઉપશમ સમ્યકત્વ વમ્યા પછીની અને
વિરતિગુણસ્થાનક” કહેવામાં આવે છે. છઠ્ઠા ગુરુમિથ્થાવગુણસ્થાનકે આવવા પહેલાંની વચ્ચેની
સ્થાનકે સર્વ દેશે આચરણ હોય છે, તથાપિ જે આત્મ સ્થિતિ તે બીજું “સાસ્વાદાન
તેમાં છવો કંઈક પ્રમત્ત રહે છે. આ કારણથી ગુણસ્થાનક” છે. એમ કહેવામાં આવે છે.
૨ તેને “સર્વવિરતિપ્રમત્તસંવત” ગુણસ્થાનક કશું કે, જેમ ક્ષીરનું ભેજન લીધું હોય અને તે
છે. સાતમું ગુરુસ્થાનક “અપ્રતમસંત” છે. વમી નાખતાં તે ક્ષીરને જે સ્વાદ મુખમાં
- અહીં અપ્રમત્તપણે સર્વવિરતિ-આચરણ હોય રહે, તેમ આ બીજે ગુરુસ્થાનકે સમ્યગદર્શન
છે. આઠમા “ નિવૃત્તિગુરુસ્થાનકે” અપૂર્વ વમી નાંખતાં અને પુનઃ પ્રથમ ગુરુસ્થાનકે જતાં
આત્મજાગૃતિ હોય છે; નવમા “અનિવૃત્તિ ” પહેલાં માતા ક્ષીર પ્રકારના આત્મભાવ રહે
અથવા “બાદરસં૫રાયગુરુસ્થાનકે ” સાગત છે. શ્રી જિને પ્રરૂપેલ આત્મભાવપર રૂચી,
સ્થળ કવાયબળપૂર્વક સ્વરૂપસ્થિતિ હોય છે. અરૂચી બને ન હોય, પરંતુ મિત્રતા હોય એ જે અયવસાય તે ત્રીજું મિદષ્ટિ દશમાં “ અમસં૫રાયગુણસ્થાનકે સત્તાગત
ચકમ કરાયબળપૂર્વક સ્વરૂપસ્થિતિ હોય ગુગુસ્થાનક” છે. ચા ગુગુસ્થાનકને “ અવિર નિસમ્પગિગુસ્થાનક” કહેવામાં આવે છે. છે. અંગીઆરમા “ઉપશાંત મોહગુસ્થાનકે ,

Page #337

સનાતન જૈન
( થી ૮ન. સાગત ઉપશાંતકવાયબળપૂર્વક ચરવેરૂપસ્થિતિ સુધી એ પ્રબલ થયું નથી કે જેથી આ હોય છે. બારમા “ક્ષીરામે ગુ નો ” બ્રાંતિ સર્વથા દુર થાય. જૈન એ એકજ સત્ત.ગત ક્ષીણકપ.યબળપૂર્વક સ્વરૂ સ્થિતિ હોય દર્શાવે છે કે જેણે જગત અને તેના છે. તેરમા “સોગી ગુણસ્થાન ” ઉપર વર્ણ ભારે અનાદિ કહ્યા છે. મિયાજ્ઞાન અથવા
વ્યા પ્રમાણે માત્ર મન, વચન અને કાયાનો અસમ્યગ્દર્શનનું વસ્તુત: સ્વરૂપ નિરખવાને માટે વેગ રહે છે, અહીં કે ળતાન ઉત્પન્ન થાય આ બ્રાંતિજ બસ છે. જન એકજ સિદ્ધ છે; ચાદમાં “ અગીગુણસ્થાનકે” મન, વચન તમાં આ પ્રસંગનું યથાસ્થિત નિરૂપણ કર્યું અને કાયાના યોગ કિંચિતમાત્ર પણ ન રહેતાં છે; અને તે આ રીતેઃ “જે વસ્તુ વર્તમાન સિદ્ધપદપ્રાપ્તિ થાય છે. તેમાં ગુણસ્થાનકને કાળને વિષે છે તે વસ્તુ ભૂતકાળમાં પણ હતી; જીવમુક્ત કથા કહી શકાય; કે જેને માટે અને ભવિષ્યકાળમાં પણ હેવી જોઈએ. ભલે ગ્રંથકારે ૧૧૩ મા દોહરામાં વિવેચન કર્યું છે. પછી રૂપાન્તર થયેલ હોય; પણ મૂળ વરતુ તે
એમ જે શંકા કરવામાં આવે છે કે, હેવી જ જોઈએ.” બાર વાગે એક પદાર્થનું નદર્શન કહે છે તેમ અનાદિને આભારે હેવાપણું છે તે તેનું હવાપણું બાર વાગ્યા વિભાવ વર્તે છે તે તે કેમ? તેનું સમાધાન પહેલાં અને બાર વાગ્યા પછી પણ તેવું ૧૧૪ મા દેહરામાં આ પ્રમાણે કરવામાં અ- જોઈએ. ભલે પછી તે રૂપાંતર પામેલ હોય. વ્યું છે
અત્રે બાર વાગ્યા સભ્ય વર્તમાનકાળ તરીકે જો વર્ષનું સ્વઘ gur, azત થતાં નાથ; કરે છે; બાર વાગ્યા પહેલાંનો “ભૂત' તરીકે તેમ વિસાવ નાન, જ્ઞાન થતાં ન ધાય, અને બાર વાગ્યા પછી “ભાવિ ' તરીકે
અહીં ગ્રંથકર્તાએ એને અત્યંત વિશે કરેલ છે, જે બાર વાગે મનવાડની કાળ દર્શાવવાના ઉદેશથી “કેરી વાનું રાખ” સ્થિતિ જોવામાં આવી; તે પહેલાંના સમયે એમ કહ્યું છે. કોઈને પણ દીવે સમય સુધી તેની સ્થિતિ જો નાં ન આવી હોય, તેમજ સ્વન ચાલ્યું આવતું હોય, અને તે જાગ્રત બાર વાગ્યા પછી તેને વિલય થઈ ગયેલો થતાં એકદમ વિલય પામી જાય છે, તેની પેડે જણાય છે તેની સ્થિતિ ત્રણે કાળમાં હેવી અનાદિકાળથી અમામાં દેહબુદ્ધિ, અને દેહમાં જ જોઈએ; કેમકે બાર વાગ્યા પહેલાં સ્થિતિ આત્મબુદ્ધિ એવા પ્રકારે જે વિષમ ચા હતી, પરંતુ તે બીજ આકારે હતી, તેમ જ આવે છે, તે અ.ભા અને દેવું બને નિગ્ન બાર વાગ્યા પછી વિલય થી જણાય છે, છતાં સ્વભાવી પદાર્થો છે, એવું સમર્શન થતાં, તે દેના પરમાણુ નાશ થ નથી, દૂર થઈ જાય છે.
પરંતુ તે પરમાણુઓ છુટા પડી ગયા છે. આ જેનદર્શને જેમ આત્મા અને કર્મને વાતની પ્રતીતિ જૈનદર્શને મૂળથી સ્વીકારેલ સંબંધ અનાદિને માન્ય છે તેમ જગતના સર્વ અને પાશ્ચાત્ય વિજ્ઞાનશત્રે હમણા રવીકારેલ ભાવે પણ અનાદિ છે એમ સરકારેલ છે. આ “કોઈ વરતુ નવી ઉત્પન્ન થતી નથી કે, કે.જી વતની પ્રતીતિ હવે વિજ્ઞાનયાત્રા ( Science ) વરતુને નાશ નથી થત; રૂપાન્તર પરિણામ ના પ્રભાવ પછી થવા લાગી છે. અદ્યપર્વત થાય છે ” એ સિદ્ધાંત વિચારવાથી થશે; અને જનસમૂહમાં એવી ભ્રાંતિ ચાલી આવતી હતી આ વિચારણાથી “ ઉત્પત્તિનિયમ” (Law કે, ઈશ્વરે આ સઘળી રચના અને ઘટના કરી of Creation)નું મુલ્ય શૂન્યતામાં છે એમ છે. હજુ પાશ્ચાત્ય વિજ્ઞાનશાસ્ત્ર ઘણું જ અપુર્ણ નિશ્ચિત થશે. જે જૈનને આ સિદ્ધાંત પ્રતીત હોવાથી તેને (વિજ્ઞાનમ્રાસ્ત્રને) પ્રભાવ હજુ થયો હોત, તો સૃષ્ટની ઉત્પત્તિ થવાની કલ્પન

Page #338

માર્ચ થી જુન) આત્મસિદ્ધિશાઅપર એક નિબંધ. ઘણા કાળથી નીકળી ગઈ હોત. “ભૂસ્તરવિદ્યા’ આત્મપદ એ જ માલ છે. તે અનંત જ્ઞાન, (Geology) હવે શીખવે છે કે, રાષ્ટ્ર દર્શન તથા સુખ સ્વરૂપ છે. (૧૬) તું અનાદિની હોવી જોઈએ; પણ જૈનદર્શને, તે દેહાદિક સર્વ પદાર્થોથી જૂદે છે, કોઈમાં તે સહસ્ત્ર વર્ષો પહેલાં સમજાવ્યું હતું. જેનને આ મદ્રવ્ય ભળતું નથી, કે તેમાં ભળતું
જે વસ્તુ વર્તમાનકાળે હોય તે વસ્તુ ભૂત- નથી; દ્રવ્ય દ્રવ્ય પરમાર્થથી સદાય ભિન્ન છે. કાળમાં હોવી જોઈએ, અને ભવિષ્યમાં પણ માટે તું શુદ્ધ છે, બોધસ્વરૂપ છે, તન્યહોવી જોઈએ” એ સિદ્ધાંત જગત અનદિ પ્રદેશાત્મક છે, સ્વયંતિ એટલે કોઈ પણ અનંત સિદ્ધ કરે છે.
તેને પ્રકાશનું નથી, ભાવેજ નું પ્રકાશ આત્મા અને કર્મને અનાદિનો સંબંધ સ્વરૂપ છે, અને અવ્યાબાધ સુખનું ધામ છે એમ દર્શાવતાં અવે અનાદિથી જગત અને છે. બીજું કેટલું કરીએ? અથ ઘણું શું તેના ભાવ વર્તે છે એમ જે કર્યું તે વાતની કહેવું ? ટુંકમાં એટલું જ કહીએ છીએ પ્રાધાન્યતા નથી. અને તે વાત પ્રસંગવશ ન કે, જે વિચાર કર, તે તે પદને પામીશ લખી છે.
( ૧૧૭).” એમ શંકા થવા ગ્ય છે કે, આભાને
જો દે.પાસ ટળે, તે પ્રત્યેક આત્મા, કર્મની સાથે અનાદિ સંબંધ છે તે સંબંધ શ્રીજિનની પડે, મોલસ્વરૂપ, અનંતજ્ઞાનદર્શન કેમ નિવૃત્ત થાય? તેનું સમાધાન ૧૧૫ થી તથા સખસ્વરૂપ, શુદ્ધ, બુદ્ધ, ચિત ધન, ૧૧ મા દેહરા સુધીનું વસ્તુ સ્વરૂપ વિચાર્યાથી યંજતિ, અને અવ્યાબાધ સુખનું ધામ થાય છે. આ દેહરામાં કહ્યું છે કે—- છે એવું દટ કરાવવા માટે આ સ્થળે ગ્રંથ૨તે, ના ના
'ચના તથા પ્રકારની જાતિઅમે;
વાળી કરી છે. અનાદિનો આત્માની સાથે नहीं भोक्ता तुं तेहनो, ए ज धर्मनो मर्म.
કર્મસંબંધ કેમ નિવૃત્ત થાય એ આ દેહરા११६. ए ज धर्मथी मोक्ष क्षे, तुं छो
પરથી જે પ્રકારે જાણી શકાય છે તે પ્રકાર
આ છે:– ક્ષશ્વા ;
પ્રમ, “” “ પુમલપરમાણુ” “ધર્મ, अनंतदर्शन ज्ञान तुं, अव्यावाध स्वरूप. ૨૭. શુદ્ધ. યુદ્ધ, તકન
અધમ ” “ આકાશ” અને “કાળ એ છે | ગુaધામ
દ્રો જણાવ્યાં છે. તે દ્રવ્યો છે કે એક वीजें कहीए केटलुं? कर विचार तो पाम.
બીજામાં પ્રવેશ કરે છે, એકમેકને અવકાશ શ્રોમન જય આ પદે નો
અને અર્થ આ આપે છે, એકમેક મળી જાય છે, પ્રમાણે કર્યો છે: “હે શિષ્ય ! દેહમાં જે પડે છે; પણ પોતપોતાના સ્વભાવનો ત્યાગ આત્મતા મનાઈ છે, અને તેને લીધે સ્ત્રીપુત્રાદિ કરતાં નથી, ( જુએ, શ્રીમાન કુંદકુંદાચાર્ય સર્વમાં અહં મમત્વપણું વતે છે, તે આત્મતા પ્રણીત “ પંચાસ્તિકાય ” નામક ગ્રંથ ) એ. જે આત્મામાંજ મનાય, અને તે દેહાધ્યાસ ટલે જેમ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ૧૧ મા દોહએટલે દેહમાં આત્મબુદ્ધિ તથા આત્મામાં દેવું રામાં કહ્યું છે, તેમ આત્મા પિતાના જ્ઞાનબુદ્ધ છે તે છુ, તો તું કમીનો કર્તા પણ સ્વભાવનો ત્યાગ કરતા નથી, કે પુદગલપર. નથી, અને જોતા પશુ નથી, એજ ધમનો માણુ પિતાના જડ સ્વભાવને ત્યાગ કરતા મર્મ છે. (૧૧૫) એજ ધર્મથી મિલ છે, નથી. પ્રત્યેકે પ્રત્યેક વ્ય પિતાપિતાના સ્વભાઅને તું જ મિક્ષસ્વરૂપ છે, અર્થાત શુદ્ધ વમાં રમણ કરે છે. આત્મા અને કમને

Page #339

સનાતન જૈન,
(માથી જુન
સંબંધ છતાં આત્મા પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવમાં નિચા ર જ્ઞાનનો, માવો બત્ર તમારા; અને પુગલપરમાણુરૂપ કર્મ પોતાના જડ ધ મનતા પુત્ર દો, રજ્ઞ સમયમાં સ્વભાવમાં વર્તે છે. આમ હોવાથી આત્માને તેમાં “ધરી માનતા એમ કહી, સહજવાસ્તવમાં પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવને કર્તા, ભક્તા, સમાધિમય” તેને અશય અતિ ગંભીર માનવો જોઈએ; છતાં આત્માને કમને કર્તા હાઈ બહુ વિચારવાયોગ્ય છે. ગ્રંથકારે તેને કહેલ છે તેને હેતુ આ છે. આમાને અના. અર્થ એમ કહે છે કે, “એમ કહીને સન્દુ દિથી દેહ સંબંધી જે વિપર્યાય છે તેને રુ માનતા ધરીને સહજ સમાધિમાં સ્થિત લઇને આત્મા એમ માને છે, અથવા ભાવે થય; અથત વાણીયોગની અપ્રવૃત્તિ કરી.” છે, કે દેહ અને તેનાં કાર્યો જે મારાં છે, આ વાકયો પરથી સહજ એમ પ્રશ્ન થાય છે આવું જે માનવું અથવા ભાવવું (ભાવના છે, એવા સદગુરૂ કયા ગણવા કે જે સહજ કરવી) તેથી તે તે પ્રકારના પગલપરમાણું સમાધિના પાત્ર છે; અથવા જેની વાણી અપ્રરૂપ કર્મો પિતાની જાતિના નૂતન યુગ વૃત થવાને પાત્ર છે? ઉપર ચાદ ગુણસ્થાનક લોનો સંચય કરે છે, જે પછી પોતપોતાના અને તેનાં સ્વરૂપ દર્શાવેલ છે. તેની સાથે સ્વભાવનુસાર પરિણમે છે. જ્યારે આત્માને એમ પણ કહેવાઈ ગયું છે કે, તેરમા અને દેહ સંબંધી રે વિપસ મટી જાય છે ત્યારે ચિદમાં ગુણસ્થાનકે અનુભવ જ્ઞાનને સદ્ભાવ સમ્યગ્દર્શન થાય છે કે “હું જ્ઞાનમય છું; સમાન જ છે; ભેદ માત્ર એટલો જ છે અને દેહાદિરૂપ પુદ્ગલપરમાણુઓ મારાથી અન્ય કે, તેરમા “સંયોગીકલીગુસ્થાનકે' કેવલ. છે. ” આવું જ રે સમ્યગદર્શન આત્માને જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ છતાં મન, વચન અને કાયાને થાય છે ત્યારે પિતાને ચારિત્રરૂપે ગબર યોગ હોય છે, જ્યારે ગાદમા “ અગીકવલીHવે એકત્ર કરેલ કર્મોને સર્વથા ખપાવી ગુણસ્થાનકે' એ વોગ નથી તે. જ્યારે ક્ષય કરે છે. ( એ એ ડ = મન, વચન અને કાયાને યોગ હોતો નથી, સંબંધી ૧૦૩-૧૦૪ મા દોહરામાં વિવેચન
એટલે વાણીયોગની અપ્રવૃત્તિ થાય છે, અને થઈ ગયું છે) અને નૂતન ક બાંધતો
સહજસમાધિની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ દેહનથી. આવું સમ્યગ્દર્શન થયાથી સમ્યક ચારિ. રાની જે યોજના કરવામાં આવી છે તે પરથી ત્રદ્વારા પૂર્વનિપન્ન કમ સર્વથા ખપે છે,
વિદિત થાય છે કે, સહજસમાધિ થવા પૂર્વેની અને નવાં કર્મો ( અત નુતન દેહ) ને
જે સ્થિતિ તે સ્થિતિએથી સરૂએ આ ઉપ સંબંધ થતો નથી; અને નૂતન કર્મનો સંબંધ
દેશ કર્યો છે. આ સ્થિતિ કઈ? તેરમું “સયોન થવો, તે આત્મા અને કર્મના સંબંધની
ગીકેવલીગુણસ્થાનક.” શ્રીજીનેશ્વરેએ આપણું નિવૃત્તિ છે. જેને કર્મને આત્માની સાથેનો
પ્રત્યે પરમ કૃપા કરી પોતાના તીર્થ કરકર્મ સંબંધ કોઈ ન્યાયે અનાદિ–શાંત કહ્યો છે તે
જોગવવા નિમિત્ત જે આત્મકલ્યાણનો ઉપદેશ ન્યાય આ કહ્યા તે છે. ૧૧૮ મા દેહરામાં
કર્યો છે તે આ તેરમા “સગીકવલી ગુણસ્થાગુરૂ-શિષ્ય વચ્ચેનો સંવાદ પૂર્ણ કરતાં. ગ્રંથ. તરતજ
નક” થી કર્યો છે, કે જે ગુણસ્થાનક પછીનું
ગુણસ્થાનક સહજસમાધિ માટેનું કારે કહ્યું છે કે, જે જે જ્ઞાનીઓ થઈ ગયા “ અગી કેવલીગુણસ્થાનક” છે. ગ્રંથકારને છે તે સર્વેને આત્માની મુક્તિ સંબંધી આ
આશય આપરથી એમ અનુમાનવામાં આવે એક જ પ્રકારનો નિશ્ચય છે. એમ છે કે, આ ગુરૂ-શિષ્યના સંવાદમાં જે ગુરૂ ક૫
વામાં આવ્યા છે તે શ્રી અર્વત છે, તો તે

Page #340

મેરાથો ન )
આત્મસિદ્ધિરાપર એક નિ બંધ. સત્ય ગણવાને સંભવ ધારી શકાય. માનતે હોય તેવા આકારમાં જવી આત્માને
આ લેખના પ્રારંભમાં એમ કહેવામાં સમ્યગ્દર્શન થતાં જે અનુભવ થાય છે તે આવ્યું છે કે, શ્રીમાન રાજચંદ્રને પ્રત્યક્ષ સ દર્શાવેલ છે. રૂને યોગ તો બન્યો નહતે; અને તેઓએ નિજ શુદ્ધતા એજ મેક્ષ મોક્ષ છે; અને સદગુરૂનું આરોપણ શ્રી છનને વિપ કર્યું જે વડે તે પમાય તે મોક્ષ માગે છે, અને હોવાનો સંભવ છે તે આ પ્રસંગથી વિશેષ તેજ નિગ્રંથ-જૈનને સકળે માર્ગ છે, એમ દઢ થવા યોગ્ય છે. આ વાત વિશેષ દૃષ્ટિની ૧૨૩ મા દેહરામાં જણાવ્યું છે. છે; સામાન્ય દ્રષ્ટિએ તે એમ ગણાય કે ૧૨ થી ૧૨૭ મા દેહરામાં સદ્દગુરૂએ સદગુરૂ (કે જેનાં લક્ષણો પૂર્વે કહેવાઈ ગયેલ મોક્ષમાર્ગ બતાવવારૂપ જે કરે છે કરી તે છે) એ શિખ્ય પ્રત્યે એમ કહ્યું છે કે, જે અર્થે તેમને અત્યંત ઉલ્લાસપુર્વક આભાર ઉપર્યુકત બેધ ગ્રહણ કરવામાં આવે, તે માની બતાવ્યો છે. આભાર માનવા અર્થે જે સદ્ગરને મોક્ષ માર્ગ માટે વિશેષ કહેવાનું કંઈ શબ્દરચના કરી છે તેનું અર્થગાંભીર્ય કેવું રહેતું નથી; કેમકે આત્મજ્ઞાનનો સર્વ સાર મનરંજક છે તે નીચેથી જણાશે – તેમાં આવી જાય છે.
૨૪, મહું ! મહે: ત્રણ લઇ ૧૧૯ મા દેહરાથી તે ૧૨૭ મા દેહરા સુધીમાં “શિબળેધબીજટાણિકથન ” એ બા પામર રમુ , અરે ! અરે ! પ્રકારને વિભાગ છે. “ ધબીજAપ્તિ ” એને કહેવામાં આવે છે કે, જ્યારે આત્મા ૨૨. શું પ્રમુખ અને પં? માથા સંબંધીને ઉપર્યુકત વાસ્તવિક બોધ થાય. બાધબીજપ્રાપ્તિ” ને બીજું નામ “સભ્ય - તે તે કમg આ વર્ક સાધીન.. ન” પણ આપી શકાય. “બેધબીજપ્રાપ્તિ’ ૨૨૬ મારે માથ, વત્તે પ્રભુમાનિ, અથવા “સખ્યદર્શન” થતાં આત્માને અપૂર્વ રાજ શણ. કરા જ ભ ટa
दास, दास, हुं दास छु, तेह प्रभुनो दीन. ભાન આવે છે, અને પોતાનું સ્વરૂ૫ પિતાને વિષે યથાતથ ભાસે છે. દેહાત્મ બુદ્ધિરૂપ
१२७. पदस्थानक समजावीने, भिन्न बता.
જ્યો બાપ અજ્ઞાન દુર થાય છે; પોતાનું સ્વરૂપ શુદ્ધ ચત ન્યસ્વરૂપ અજર, અમર, અવિનાશી અને
म्यानथकी तरवारवत्, ए उपकार अमाप. દેહથી સ્પષ્ટ જુદું ભાસે છે. વળી, જ્યાં અમાપ ઉપકારકયા કારણથી શ્રીસથુરથી વિભાવ (મીશ્ચાદર્શન) વતે છે, ત્યાં મુખ્ય થયા છે તે ૧૨૭ મા દેહરામ જણાવ્યું છે. નય–(મુખ્યનય “વ્યવહારનય” ને માટે વાપ- સ્થાન અને તરવાર બને ભિન્ન છે તેની પે
એવું રેલો જણાય છે, ) થી કર્મનું કર્તાપણું અને છેઆત્મા અને દેહ બંને ભિન્ન છે ભકત્તાપણું છે; પરંતુ હવે (સમ્યગ્દર્શન આ છ પદને વિષે વિવેચન કરી બતાવ્યું છે.
અને દેહની થતાં) “આત્મસ્વભાવમાં વૃત્તિ વહી તેથી તે અમાપ ઉપકાર છે. આત્મા
ભિન્નતા ન જાણવાના કારણે સંસારઅટવિ આત્મા અકર્તા થયે; અથવા આત્મપરિણમ માં પરિભ્રમણ થતું હતું તે, આત્મા અને દેહ જે શુદ્ધ ચેતન્યસ્વરૂપ છે તેને નિર્વિકલ્પ - ને ભિન્નપણું બતાવવાથી અટકયું. સદ્દગુરૂની રૂપે કર્તા ભકત્તા થયે” એમ ૧૧૯ થી આ પરમ કરણ છે; અને કારણે જ કરે ૧૨૨ મા દેહરામાં સદ્દગુરૂનો શિષ્ય ઉપકાર શુના સિંધુસમાન સદ્દગુરૂને ૧૨૪ મા દેહરા

Page #341

ર
સનાતન ન
[ માર્ચથી જીન.
વ તાનો હેતુ છે. ૧૨૫ માદાપુરાના પડેલા ચરણુમાં એ જે કધુ છે કે, शुं प्रभु चरण कने धरूं ?
તેથી શ્રીમાન રાજચ એમ કરું છે કે, એવુ સમજવનું નથી કે, શ્રીદ્ગુરૂને શિષ્યતા ખ લાતી કિંચિત્માત્ર ચ્છા હોય છે; કેમકે સદ્ ગુરૂ તેા પરમ નિષ્કામ હોય છે; તેએ એક નિષ્કામ કરૂાયીજ માત્ર ઉપદેશના આપનાર છે. આ ઉપકાર વચન કહેવાને શિખા ધર્મ હાવાથી કહેલ છૅ.
માં કહેલ છે. કાઇ આપણા પ્રત્યે ઉપકાર કરે તેના બદલા વાળવે જોઇએ. એક ક્રમ છે. વળી બીો ક્રમ એવા છે કે, આપ ગુને અમુક ચીજ કાએ આપી; આપણે તે આપના રને બદલામાં તે મળેલી ચીજ આપતા નથી; કારણુકે તેમ કરવામાં વિશેષતા શું ? એ તે એ ની હતી ને એને પાછી આવી છે. આ કાર ણે આપણે આપણી યથાશકિત બદલાની ચીજ આપીએ છીએ. શ્રીસદ્ગુરૂએ વાસ્તવિક રીતે અત્ર આત્મા આપેલ છે, કારણ કે શિ બંને, તો મિથ્યાદર્શન હતું તે કારણે આત્મા ના હાવાપણાનુજ ભાન નહાવું. શ્રીસદ્ગુરૂએ તે નું ભાન-કરાવ્યુ. એટલે શબ્દપર્યાયમાં કહીએ તા આત્મા આખા સમાનજ છે. આ આત્મા રૂપી પદાના શ્રીસદ્ગુરૂ તા આપનાર છે, એટલે
તેઓના ઉપકારના બદલામાં તેએએ આપેલ પદાર્થ તા ઉપર્યું કત ન્યાયે કયાંથીજ અપાય ? જો તે શિવાય કષ્ટ અર્પણ કરવામાં આવે, તે તા વિશેષતા કહેવાય. હવે શિષ્યે ધાતા તરફ થી આપવું શું? ઉત્તમાત્તમ એવા આત્મા
રૂપ પદાર્થ તો શ્રીસદ્ગુરૂએ આપેલ છે. (શ્રી
નિભ્રંથપ્રવચન છે કે જેણે આત્મા જણ્યા તે ણે. સર્વ જાણ્યું;” એટલે આત્મા એ ઉત્તમાત્તમ પદાય છે,) આ કારણુથી શિષ્ય આત્મા કરતાં વિશેષતાવાળા પદાર્થ તા ન આપી શકે, પરંતુ તેથી ન્યૂનતાવાળા પદાર્ય આપી શકે. શિષ્ય પાતાપરના અપાર ઉપકારના ભારના કારણે ૧૨૬ મા દોહરામાં એટલા માટે કહે છે કે, ‘ઉ ત્તમાત્તમ એવા આત્મારૂપી પદાર્થ તે આપ શ્રીએ આપ્યા છે' એટલે હું મારી યથાશકિત આપને જેનાથી બલા વાળી શકું, તે દેહા હું બધા પદાથે તે આત્માથી હી। છે. તે સ ધળા હું આપને અર્પણ કરૂ' તે પણ બદલે વ ! તેમ છેજ નહી. અહી` દેહાપણું . કરવાપર ભાર મુકવાના ઉદ્દેશ નથી; અહી તા સદ્ગુરૂએ જે અભાપ ઉપકાર કર્યો છે તેને બદલે ક્રાઇ"સર્વથી અનિષ્ટ રાગરૂપ કહેલ છે.
રીતે વાળી શકાય એવુ' છેજ નહી' એવું મ
ગ્રંથના ઉપસંહાર ૧૨૮ મા દોડુરાથી તે ૧૪૨ મા દોહરા સુધીમાં કરવામાં આવ્યે છૅ, ૧૨૮ મા દેહરામાં એમ કહ્યુ છે કે, ર્શનટે સમય છે, આ વર્સ્થાનમાંહિ વિચારતાં વિસ્તારથી, સંરાય રહે ન કર્યુ.
ઉપર સમાલેચના કરવામાં આવી તેપર થી જોઇ શકાયુ હશે કે, ગ્રંથકત્તાં કહે છે; તેમ વિસ્તારપૂર્વક વિચાર્યોથી આ છ ૫૬માં છએ દર્શનાના સમાસ થઇ જાય છે ;એટલુંજ
નહિ, પણ પ્રસિદ્ધ એવાં છ દર્શનામાં અતર્ગ
ત થતા જૂદા જૂદા અનેક અભિપ્રયાના સમા વેશ આ છ પદને વિષે થાય છે.
૧૨૮ મા દેહરામાં મોટામાં મોટા વ્યાધિ કર્યા? તેને માટે નિપુણ વૈદ્ય કાણુ ? તેને માટે પધ્ધ શું અને તેનુ આધ શું? એ વાતને પ્રસગ લઇ શું છે કે,
•
એ નવીન કહેવાનું નથી કે, આત્માની પ્રતીતિના અભાવે શરીરને વિષે જે વિપર્યાસ થઇ ગયા છે તે જેવા એક પણ રાગ છે નહીં. જેને આત્માની પ્રતીતિ છે તે સુખદુ:ખનુ વેદન જેવી સમતાપૂર્વક કરી શકે છે તેવી સમતાપૂર્વક દેહને વિષેજ જેણે સર્વસ્વ માન્યું છે એવા જડવાદીએ કોઇ પણ કાળે કરી શકવાના નથી. આ કારણે ગ્રંથકારે પૂ પુરૂષની પરંપરા અનુભવપૂર્વક આ ભ્રાંતિને
એ પ
ખરૂં છે કે, જેમ શરિર વ્યાધિશાને માટે

Page #342

માય અન) આમા સદિશામ્રપર અક નિબવે.
૩૭ નિપુણ વૈદ્યની જરૂર છે, તેમ આત્મવ્યાધિને માને છે કે મિયા દર્શનને લઈને આત્માને માટે વસ્તુ પામેલા એવા સશુરૂપ વૈદ્યની પિતાનું વાસ્તવીક સ્વરૂપ સમજાતું નથી. જૈન જરૂર છે. વ્યાધિનું ભાન થાય, તે વ્યાધિ દુર અને વેદમાં ભેદ ત્યાં પડે છે કે જયાં વેદાંત કર્તા વૈદ્ય મળે, પરંતુ જેને વ્યાધ છે તે પચ એમ કહે છે કે આત્માને જે માયાને લઈને સેવે નહીં, તે તે વ્યધિ દુર થતું નથી તેમ પિતાનું સ્વરૂપ સમજાતું નથી તે માયા જણાય આત્માની ભ્રાંતિરૂ૫ રોગ ટાળવાને માટે ૫- તે આત્મા મુક્ત થાય છે. “માયા” શબ્દની
ની જરૂર છે. એ પથ તે ગુરૂઆજ્ઞા છે. વ્યાખ્યા અનુકુળતા પ્રમાણે જેટલી વિશાળ ગુરૂ આજ્ઞાને પથ્ય કહેવાનો હેતુ એ છે કે, કરવાની જરૂર જણાય એટલી કરવામાં આવે જેમ વ્યાધિ જવા માટેની વૈદ્યની સૂચના બરા- છે; એટલે વેદાંતદર્શનની વસ્તુ સ્થિતિના નિર્ધાર બર વિચારપુર્વક થઈ હોય તેમ ગુરૂ પણ પર અંકુશ રાખી શકવો સંભવનીય નથી, એ આમભ્રાંતિના વ્યાધિને દૂર કરવા અર્થે
તથાપિ આટલું તે નિર્વિવાદ છે કે જેમ જે સુચનાઓ (આજ્ઞા) કરે છે તે સભ્ય જેનદર્શન કહે છે કે, મિથ્યાદર્શન ગયાં છતાં વિચાર પુર્વક હવાયોગ્ય છે. વિચાર અને નિ- પ્રવે બાંધેલાં કર્મો ભોગવવાં જ જોઈએ-જેમ દિધ્યાસન એ આ વેગને માટે આપધ છે એ શ્રીકૃષ્ણભગવાનને મિથ્થા દર્શન ગયાં છતાં પૂર્વે વાત પ્રસિદ્ધ છે. પુરૂષાર્થનું માહાત્મ્ય ૧૩ ૦ બાંધલાં કર્મો માટે નરકાદી અવસ્થાએ વર્તમાનમા દેહરામાં પ્રગટ કર્યું છે, અને જેઓ એમ માં ભોગવવી પડે છે અને તે અવસ્થાઓ ભગવાઈ કહે છે કે, ભવસ્થિતિ પુર્ણ થયે એની મેળે રહ, મિથાદન જઈને ઉત્પન્ન થયેલ સમ્યગ્દર્શ. મોક્ષ થશે, એટલે કે જેટલા ભવ લખ્યા હશે નના કારણે સમ્યફ ચારિત્રપુર્વક વર્તન કર્યોથી તેટલા થશે એમ જેઓ કહી પુરૂષાર્થને અના- આવતી ચતુવશતિમાં તીર્થકર થશે-તેમ વેદાંત દર કરે છે તેઓને જાગૃતિ આપી કહે છે કે સ્પષ્ટપણે કહેતું હોય એમ તેની પ્રવૃત્તિ પરથી આમ માની બેસી પુરૂષાર્થ નહિ કરે, તો જણાતું નથી. વેદાંતના કહેવાને , આશય કદાચ આત્માર્થનું છેદન થશે.
. ન સમજાતે હોય અને તેથી અન્યથા સમજાતું પ્રથમ કહેવાઈ ગયું છે કે, જૈનમાં નિશ્ચય હોય, તે જુદી વાત, બાકી તેની પ્રવૃત્તિપરથી અને વ્યવહાર એવા બે પ્રકારના નય કરેલ છે. તે એમ લાગે છે કે કેમ જાણે તેઓ એમ આત્મા અબંધ , અસંગ. સિદ્ધ છે એવું જે માનતા હોય કે માયા (મિધ્યાદર્શન) જણાયે,
ન્યાયપુર્વક કહેવામાં આવે છે તે નિશ્ચયનય છે, પુર્વે કરેલાં કર્મોનો ક્ષય કરવાનું રહેતું ન હોય. નિશ્ચયનયે આ પ્રકારનું આત્માનું સ્વરૂપ છતાં. આ સ્થળ જૈન અને વેદાંતના ભેદ સંબંધીનું તેને અનાદિનો કર્મ સંબંધ છે, અને તે ક. છે. વેદાતમાં માયા જણાયે તરતજ મોક્ષ મને સંબંધ સમજ્ઞાન, સમ્યગ્દર્શન અને થયાના દાખલાઓ અનેક મળી શકશે, પણ સમ્યકચારિત્રરૂપ રત્નત્રયપુર્વક નિવૃત કરે છે. એવા દાખલા મળશે કે, મિયાદન ગયા છતાં ઇએ એવું જે નય બતાવે છે તે વ્યવહારનય” પૂર્વે કરેલાં કર્મોનું ફલ ભેગવવા માટે, અનેક છે. વેદાંતાદિ દર્શને આત્માને અસંગ, અબંધ ભવો કોઇને પણ ભેગવવા પડયા હેય? તે અને સિદ્ધ છે એવું જેમ માને છે, તેમજ ગમે તેમ છે; પરંતુ ચોક્કસ છે કે, જેમ વેનિશ્ચયનયે જૈનદર્શન પણ માને છે, જેમ દાંતમાં “હું એક બ્રહ્મ છું” એવું પિતાને વેદાંતાદ દર્શને પોતાનું સ્વરૂપ “માયાને લઇને સાન થયેલું માનનારા અને પિતાને માયામુકત સમજાતું નથી એમ કહે છે, તેમ જૈન પણ થયેલ ગણનાર છો પિતાને પછી સાધના

Page #343

૩૨૮
સનાતન જન.
( માચથી 60ન.
કરવાની જરૂર રહેતી નથી એવું માની બેસે આ ૧૩૩ માં દેહરાની બીજી લીટીમાં છે, તેમ જૈનમાં પણ ઉપર્યુક્ત નિશ્ચયનયને નિશ્ચય કયો સારભૂત ગણવો યોગ્ય છે તે કહ્યું માનનારા, પોતાને સાધનાદિની જરૂર નથી છે. પોતાને અસંગ કે અબંધ માનવાથી નહીં, એમ માની નિરંકુશ જીવન ગાળે છે, અને પણ પોતાને અસંગ, અબંધ કરવાથી નિશ્ચય પિતાને જીવન્મુક્ત માને છે એવા પણ છવો સચવાય એમ ગ્રંથકારે કહેલ છે. નથી. આવા છો ત્યાગાદિ સાધનાની આવ- ભૂતકાળે થઈ ગયેલા જ્ઞાની પુરૂષાનું વિદ્યશ્યકતા અથે સાધન રાખવાના હેતુથી ૧૩૧ માન જ્ઞાની પુરૂષો છે. તેમનું અને ભવિષ્યમાં મા દેહરામાં શ્રીમાન રાજચંતે કહ્યું છે કે, થનારા જ્ઞાની પુરૂ પીનું મેક્ષમાગ માટે એક નિશ્ચય વાણાંમત્રો, રસાધન તંત્રવાર ; જ પ્રકારનું કથન છે એમ ૧૩૪ મા દોહરામાં નિશ્ચય / રક્ષમાં, જાવ તો કહ્યું છે. મેક્ષ માગ એકજ છે એમ
આ “આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર” માં નિશ્ચય અને કહેતાં સંવત ૧૯૬૪ માં શ્રીમાને એક લેખવ્યવહાર એ બને નયનું નિરૂપણ છે. બન્ને
માં કહ્યું છે કે, માંથી કોઈ પણ એક નયને પરાધીન ન થવાનું
__ आगळ ज्ञानी थइ गया, वर्तमानमा होय; સૂચવતાં, અને બનેને યુગપદભાવે અનુસર-
थाशे काळ भविष्यमां, मार्गभेद नहीं कोय
મોક્ષના માર્ગ છે નથી. જે જે પુરૂષો મોવાનું કહેતાં ૧૩ર મા દોહરામાં જણાવ્યું છે કે, ક્ષમ્પ પરમશાંતિને ભૂતકાળે પામ્યા, તે તે નદ ના ઈશાંત, માં જાહેર સઘળા સહુ એકજ માર્ગેથી પામ્યા છે. gશાંતે રચાર ન વસે સાથ રહે. વર્તમાનકાળે પણ તેથીજ પામે છે; ભવિ
વ્યવહાર અને નિશ્વય કોને કહેવા તે ૧૩૩ બકાળે પણ તેથી જ પામશે. તે માર્ગમાં માં દેહરામાં કહેલ છે. ગચ્છ, સમુદાય અથવા મતભેદ નથી, અસરળતા નથી, ઉન્મત્તતા મતમાં પિતાપણાની બુદ્ધિ એ કાંઈ સંધ્યવ. નથી; ભેદભેદ નથી; માન્યામાન્ય નથી, તે હાર નથી. અગાઉ આત્માથીને લક્ષણમાં, સરળ માર્ગ છે, તે સમાધિમાર્ગ છે, તથા તે અને છઠ્ઠા મોલ પાયા પદમાં કહ્યા તે છા- સ્થિરમાર્ગ છે; અને સ્વાભાવિક શાંતિ સ્વરૂપે સુના લક્ષણોમા, કહ્યા પ્રમાણેની વત્તના તે છે. સવકાળે તે માર્ગનું હોવાપણું છે. માર્ગના સવ્યવહાર છે. શ્રીમાન રાજચંદ્ર તો ગ૭, મને પામ્યા વિના કોઇ ભૂતકાળે મોક્ષ પામ્યા મતભેદની કલ્પનાને તે સદ્વ્યવહાર નથી એમ નથી. વર્તમાનકાળે પામતા નથી, અને ભવિમાત્ર કહી, આ ઘણી જ મૃદુ ભાષામાં બકાળે પામશે નહીં. શ્રીજિને સહસ્ત્ર ક્રિયાઓ નામતની રે રહપના, તે નહીં પદ્યવહાર, અને સહસ્ત્ર ઉપદેશ એ એકજ માર્ગ માન નદી નિકળનું, તે નશ્ચય ન સારુ. આપવા માટે કહ્યા છે; ને તે માર્ગને અર્થે
અપ્રશંસેલ છે, પરંતુ પરમ આત્મજ્ઞાની તે ક્રિયાઓ અને ઉપદેશ ગ્રહણ થાય, તે શ્રીમાન આનંદધનજીએ, તે ગચ્છના ભેદમાં તે ફળ છે, અને એ માર્ગને ભૂલી જણ તે આગ્રહ ધરાવનારાઓ પ્રત્યે બહુજ પરમો ક્રિયાઓ, અને તે ઉપદેશ ગ્રહણ થાય, તો તે પકારક તીવ્રતા વાપરતાં કહ્યું છે કે, સા નિષ્ફળ છે. શ્રી મહાવીર જે વાટથી તર્યા
મે વહુ નથળ નેહાઝતાં, તે વાટેથી શ્રીકૃષ્ણ તરશે, જે વાટેથી શ્રીકૃષ્ણ तत्त्वनी वात करतां न लाजै. . તરશે, તે વાતથી શ્રોમહાવીર તર્યા છે. એ उदरभरणादि निज काज करतां थका, વાટ ગમે ત્યાં બેઠાં, ગમે તે કાળે, ગમે તે मोह नडिया कळिकाळ राजे.
શ્રેણિમાં, ગમે તે યુગમાં જ્યારે પામશે ત્યારે

Page #344

.
૩૨૯
આ મસિદિશાસ્ત્ર પર એક નિબંધ પવિત્ર, શાશ્વત, સાદના અનંત અતીન્દ્રિય સુ. તેઓ કેમ પ્રાપ્ત કરી શકે છે તે સંબંધીનું અને અનુભવ થશે. તે વાટ સર્વ સ્થળે વિવેચન ૧૩૫–૧૩૬ દેહરામાં કર્યું છે. શાસ્ત્રને સંભવિત છે. યોગ્ય સામગ્રી નહિ મેળવવાથી એક સિદ્ધાંત છે કે, કોઈ પણ વસ્તુ ને કારણે ભવ્ય પણ એ માર્ગ પામતાં અટક્યાં છે, મrષવિના ન થાય. એક મળ’ અથવા ‘ઉપાદાન” તથા અટકશે, અને અટકયાં હતાં. કોઈ પણ કારણ, અને બીજું “નિમિત્ત અથવા ઉત્તરકારશું. ધર્મસંબંધી મતભેદ રાખ છોડી દઇ, આ છે કારણો મળે તેજ વસ્તુસિદ્ધિ થાય. એકાગ્રભાવથી સમ્યોગે એજ માર્ગ નં. આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટે ઉપદાનકારણુરૂપ તે શોધન કરવાનું છે. વિશેષ શું કહેવું ? તે આત્માનાં જ્ઞાનદર્શનાદિ છે, અને નિમિત્ત કારણોમાં માર્ગ આત્મામાં રહ્યા છે. આત્મપ્રય પુરૂષ- સદગુરૂઆજ્ઞા અને જિનદશાનું ધ્યાન એ મુખ્ય નિગ્રંથ આત્મા જ્યારે યોગ્યતા ગણીને આ પણ છે. જેઓ ઉપાદાનનું નામ લઈ નિમિભત્વ અર્પશે–ઉદય આપશે, ત્યારે જ તે પ્રાપ્ત કારણને તજી દે, અને નિમિત્તમાં આગ્રહ થશે, ત્યારે જ તેની વાટ મળશે ત્યારે જ તે રાખી ઉપાદાનને તજી દે તેઓને બન્ને પ્રત્યે મતભેદાદિક જશે. મતભેદ રાખી કોઈ મોક્ષ યોગ્ય જાગૃતિ રાખવા અર્થે ગ્રંથકત્તો પુરૂષ પામ્યા નથી; વિચારીને જેણે મતભેદને ટાળે, નીચેનાં વચનો કહ્યાં છે- “સશુરૂ આજ્ઞા તે અંતત્તિને પામી ક્રમે કરી શાશ્વત મોક્ષને આદિ તે આત્મસાધનનાં નિમિત્તકારણ છે, પામ્યા છે, પામે છે અને પામશે.”
અને આત્માનાં જ્ઞાનદર્શનાદિ ઉપાદાનકારણ છે; સર્વ જીવ આત્મસત્તાએ તે સમાન છે એમ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે, તેથી ઉપાદાનનું નામ તથાપિ સમ્યફ વસ્તુ જાણવાના અભાવે સંસા
લઈ જે કોઈ તે નિમિત્તને તજશે તે સિદ્ધપરિભ્રમણ કરે છે. જે ખરૂં સમજાય, તે
પણાને નહીં પામે, અને ભ્રાંતિમાં વર્યા પૂર્વ જેઓ સિદ્ધિપદને પામ્યા છે, તેઓની
કરશે; કેમકે સાચા નિમિત્તના નિવેધાથે તે પડે છે તે સિદ્ધિ પદને પામી શકે. આ સા
ઉપાદાનની વ્યાખ્યા શાસ્ત્રમાં કહી નથી, પણ
ઉપાદાન અજાગ્રત રાખવાથી તારૂં સાચાં નિમિત્ત માન્યવચન છે. આ વાત શ્રીજિનસિદ્ધાંતમાં
મળ્યાં છતાં કામ નહીં થાય, માટે સાચાં “ભવ્ય” અને “અભિવ્ય જીવોની ગતિસ્વિ
નિમિત્તને અવલંબીને ઉપાદાન સમુખ કરવું, તિવિષે કહ્યું છે તેને બાધક ગણવાની નથી, કેમકે જેમ શ્રીમાન રાજચદે કહ્યું છે કે –
અને પુરૂષાર્થ રહિત ન થવું; એવો શાસ્ત્રકારે
કહેલો તે વ્યાખ્યાન પરમાર્થ છે.” -सर्व जीव छ सिद्ध सम, जे समजे ते थाय;
૧૩૭ થી ૧૪૦ મા દેહરા સુધીમાં જ્ઞાની તેમ સર્વ જૈનનતત્વજ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે. “સિદ્ધપ્રામૃત” માં કહ્યું છે કે
અને મુમુક્ષુનાં લક્ષણે કહ્યાં છે. જે તેજસ્વી
ભાષા આ લક્ષણો દર્શાવતાં ગ્રંથકરે મૂકી તે जारिस सिद्ध सहावो । तारि सहावो
આ પ્રમાણે છે – तो सिद्धत रुह । कायव्वा भव जीवहिं ।।
मुखथी ज्ञान कथे अने, अंतर छूटयो न मोहा
તે મા બાપ છે, માત્ર જ્ઞાનને દ્રો જેવું સિદ્ધ ભગવાનનું આત્મસ્વરૂપ હજા, સાત્તિ, રમતા, ક્ષમા, સત્ય, ચા, છે, તેવું સર્વ જીવોનું આત્મસ્વરૂપ છે; તે માટે
વૈરાથ; ભવ્ય છએ સિદ્ધત્વને વિષે રૂચિ કરવી. ” દોર ના ઘરવિ, તરાય પુનાથ,
આત્મસત્તાએ સર્વ જીવો સમાન છતાં મોહ માય ચાં, અથવા ય જેઓએ આત્મસ્વરૂપરૂપ વસ્તુ પ્રાપ્ત કરી નથી
રાત,

Page #345

330
ते कहिये ज्ञानी दशा, बाकी ‘આત્મા છે, ' · આત્મા આત્મા પેાતાના કર્મને કર્તો
·
પેાતાના કમ`ના ભોક્તા છે,
ते कहिये ज्ञानी दशा, बाकी कहिये भ्रांत. सकळ जगत् ते अठवत्, अथवा स्वप्न
નિત્ય
( માર્ચ થી જીન
દેદુ છતાં દેદ્દાતીત દશા સ'પૂર્ણપણે તે તેરમા સયેાગીકેવલી ગુણસ્થાનકે હાય છે; પરંતુ છ?! અને સાતમા ગુણસ્થાનકેથીજ કેવી અદભુત દશા હાય છે તેનું ભાન નીચેના શ્રીમાન અ છે, 'નારસીદાસ પરમ પુરૂષ દશાવણૅન, નામક લખેલ એક કાવ્ય અને તે પર શ્રીમાન્ રાજચંદ્રે લખેલા વિવેચનપરથી જણાશે:
આત્મા
समान;
वाचाज्ञान.
છે,
'
ગનાથમ જૈન,
-
માક્ષ છે,
જે
J ૫:૫૨
પ્રથમનાં પાંચ છે, અને
:
કરવા
શ્રીમાન
અને મેક્ષને ઉપાય છે, એ આ ગ્રંથમાં વિવેચન કર્યું. તેમાં પ૬ ‘ જ્ઞેય ’ અર્થાત જાણુવા યેગ્ય છેલ્લુ પદ - મેાક્ષના ઉપાય છે.' એ ‘ ઉપા દેય ' અર્થાત્ આદરવા ( આચરણ યોગ્ય ) છે; એ વાત ૧૪૧ મા દેહરામાં કહી છે. ૧૪૨ મા દોહરાએ ગ્રંથ પૂર્ણતા પામે છે: देह छतां जेनी दशा, वर्त्ते देहातीत; ते ज्ञानीनां चरणमां, हो वंदन अगणित. શ્રીમાન્ રાજચંદ્ર ૧૪૨ મા દોહરાએ ગ્રંથની પૂર્ણતા કરે છે. જેમ ગ્રંથપ્રારંભમાં નમસ્કાર કરવાની પદ્ધતિ ગ્રંથકારા રાખે છે તેમ ગ્રંથપૂર્ણતા કરતાં પશુ ધણા ગ્રંથકારો નમસ્કાર કરવાની પત રાખે છે. રાજય એવા પુરુષને નમસ્કાર કર્યો છે કે જે પુરૂષની દશા “ દેહ છતાં નિર્વાણુ ” અથવા દેહ છતાં દેહાતીત.” વત્તતી હૈાય; અર્થાત્ જેને જીવન્મુક્તતા વર્તાતી હોય. અગાઉ કહી જવામાં આવ્યુ છે કે, જીવન્મુક્તકશા તેરમા સયેાગીકેવલી ગુણસ્થાનકે હાય છે. તેમા સયેાગી વલી ગુરુસ્થાનકે સ્થિતિ ધરાવતા એવા ઉપદેશના આપનાર શ્રી અહુર્તો નમસ્કાર કર. વાના હેતુ શેષ છે તે ‘ નવકારમંત્ર 'નાક્રમથી સમજી શકાય છે. શ્રી અત્ ઉપદેશ આપવા રૂપ કાર્ય કરી શકતા હાઇ તે પ્રત્યક્ષ સદ્ગુરૂ અને આત્મા કહ્યુંણુ માટે પ્રયક્ષ સદ્ગુરૂ અદ્રિ તીય બળવાન સાધન છે માટે તેને વંદન કરેલ છે. અર્ગાતવાર વંદન કરવાને હેતુ એ છે કે આત્મા જેવી સવેત્કૃષ્ટ વસ્તુ તેઓએ માડી છે.
"
कीचसो कनक जाके, नोचसो नरेशपद; મીચલો મિતા, નવાક્લાજે ગામો. નસો કોપ જ્ઞાનેશ્વરસોત્તમાત. हहरसी हाँस पुद्गल छमे छारसी; जालसो जमविलास, भालसो भुवनवास. જાહલો યુટુથી જાન, ટોક્ષાજ્ઞ હાલો. સોટો સુજ્ઞક્ષ જ્ઞાને, ચોટતા વઘત માને, एसी जाकी रीति ताही, बंदत बनारसी.
“જે કંચનને કાદવ સરખું જાણે છે, રાજગાદીને નીચપદ્મ સરખી જાણે છે, કાઇથી સ્નેહ કરવા તેને ભરણુસમાન જાણે છે, મેટાઇને લી પવાતી ગાર જેવી જાણે છે, કિમિયા વગેરે જો ગને ઝેર સમાન જાણે છે, સિદ્ધિ વગેરે ઐશ્વય ને અસાતા સમાન ાણે છે, જગતમાં પૂજ્ય. તા થવા આદિતી હાંસને અનર્થ સમાન જાણે છે, પુલતી ઞી એવી આદ્વારિકાદિ કાયાને રાખ જેવી જાણે છે, જગના ભાગવિલાસને મુંઝાવારૂપ જાળ સમાન જાણે છે, ધરવાસને લાલા સમાન જાગે છે,કુટુબના કાર્યને કાળ એટલે મૃત્યુ સમાન જાણે છે, લેાકમાં લાજ વધારવાની ઇચ્છાને મુખતી લાળ સમાન જાણે છે, કીર્ત્તિતી ઇચ્છાને નાકના મેલ જેવી જાણે છે, અને પુણ્યના ઉદયને જે વિષ્ટા સમાન જાણે છે, એવી જેતી રીતિ હાય તેને બનારસીાસ વંદના કરે છે. (જુએ, શ્રીમદ્ રાજ ચંદ્ર, પૃષ્ટ ૪૧૯).
tr
આ રીતે, આવા પરમ પુરૂષ પ્રત્યે વદન કરતાં આ આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર ગ્રંથકાર સ` પૂર્ણ કરે છે. આ ગ્રંથ દ્રવ્યાનુયોગ’ના છે. જૈતદર્શનનાં શાસ્ત્ર ચાર પ્રકારે વહેંચાયલા છે. આ પ્રકારને અનુયાગ કહેવામાં આવે છે,

Page #346

માર્ચ થીન્નુન ).
તે ચાર છે: ૧ દ્રવ્યાનુયાગ. ૨ ગણિતાનુયોગ. ૩. ચરણાનુયાગ અને ૪ ધર્મકથાનુયોગ. લાક (વિશ્વ) ને વિષે રહેલાં દ્રબ્યા, તેનાં સ્વરૂપ, તેનાં ગુગુ, ધર્મ, હેતુ, અહેતુ પર્યાદિ અનંત અંત પ્રકારે છે તેનુ જેમાં વર્ણન છે તે ‘દ્રવ્યાનુયોગ ’થશે. આ દ્રવ્યાનુયાગનું સ્વરૂપ સમજાયા પછી, ક્રમ ચાલવું, તે સંખ્ધીનુ વણૅન જે અનુયાગમાં છે તે ‘ચરણાનુયેગ.’ લેાકને વિષે રહેલા પદાર્થ, ભાવ, ક્ષેત્ર, કાલાદિ જે ગણત્રિદ્રારાએ સિદ્ધ થાય છે તે ગત્રિ જે અનુયાગમાં દર્શાવેલ છે તે ‘ગણિતાનુયોગ. ’ સત્પુરૂષના ધર્મચરિત્રની કથાઓ જેમાં છે તે ધમ કથાનુયાગ.’ દ્રવ્યા યેાગની વિશેષતા નીચેના શબ્દોમાં રાજચંદ્ર, પરમપુરૂષ! અનુસાર ગાઇ છેઃ
શ્રીમાન્
દ્રવ્યાનુયાગ પમ ગંભીર અને સુક્રમ છે. નિર્મૂથ પ્રવચનનું રહસ્ય છે. શુકલધ્યાનનુ અનન્ય કારણ છે. શુકલધ્યાનવડે કેવળજ્ઞાન સમુત્પન્ન થાય છે. મહાભાગ્યવડે તે દ્રવ્યાનુયા ગ' ની પ્રપ્તિ થાય છે. દર્શન માહુના અનુભાગ ટવાથી, અથવા નાશ પામવાથી, વિષયપ્રત્યે ઉદ્દાસીનતાથી, અને મહુ. પુરૂષનાં ચરણકમળની ઉપાસનાનાં બળથી ‘ દ્રવ્યાનુયાગ ’ પરિણમે છે, જેમ જેમ સયમ વમાન થાય છે, તેમ તેમ ‘ દ્રવ્યાનુયોગ ' યથાર્થ પરિણમે છે. સંયમની વૃદ્ધિનું કારણુ સમ્યગ્દર્શનનું નિમં લેત્વ છે, તેનું કારણ પણુ ‘ દ્રવ્યાનુયોગ' થાય છે. સામાન્યપણે જ્યા નુયાગ 'ની યોગ્યતા પામવી દુર્લભ છે. આત્મારામ પરિણામી, પરમવીતરાગ દાવત, પરમઅસંગ એવા મહાત્મા પુરૂષો તેનાં મુખ્ય પાત્ર છે. હું આ ! ‘ દ્રવ્યાનુયાગ ’નુ ફળ સ ભાવથી વિરામ પામવારૂપ છે, તે આ પુરૂષનાં વચન તારા અંતઃકરણમાં તુ કે;૪ દિવસ શિથિલ કરીશ નહી. વધારે શું? સમાત્રિનુ રહસ્ય અજ છે. સર્વ દુઃખથી મુકત થવાને અન્ય ઉપાય એજ છે.
<
આત્મસિદ્ધિશાÁપર એક નિબધ
આવા પરમ કલ્યાણુકાં ‘ દ્રવ્યાનુયાગ’માં વર્ણવેલા પદાર્થોમાં પામવા યોગ્ય પદાર્થ જે
332
આત્મ
આત્મા તેના સ્વરૂપ સબંધીને આ સિદ્ધિશાસ્ત્ર' નામના ગ્રંથમાં વિચાર કર્યાં છે. જે તેને સમ્યવ્રુત્ત અને સમ્યક્ વિચારણાએ અવલેાકવામાં આવશે તેા તેના ઉપકાર પ્રતીત
ચૈતના આ ‘· દ્રવ્યાનુયોગ ’ નામના માહામ્ય વિષે મારા જેવા પામર જીવથી જે કંઇ પણ કહેવામાં આવે જેમ બાળક સમુદ્રને વિસ્તાર દર્શાવવા માટે હાથની બહુયે પસારીને બતાવે તેના જેવું છે, વમાન સમયમાં પાશ્ચાત્યવિજ્ઞાનશાસ્ત્ર ( Science )થી લે ચકિત થઇ ગયા છે. જો કે પાશ્ચાત્ય શેાધકા જે શેાધા કરે છે તે શેાધેા માટે કરવામાં આવતાં
પુરૂષાર્થને જેટલા પ્રશસીએ તેટલા ઓછા છે, પરં'તુ તેની સાથે કહેવુ ોએ કે, તે જૈનના ‘ દ્રવ્યાનુયાગ ’ અને ‘ ગણિતાનુયાગ ’ પાસે કિચિત માત્ર વિસાતમાં નથી. ફેસર હકસ્લી, મી॰ હુટ સ્પેન્સર, મી૰ એડિસન વગેરે શાષકાએ કરેલી શેાધાએ વમાન વેાને આંજી દીધા છે, પરંતુ જો તેની શેાધ જૈનના આ દ્રવ્યશાસ્ત્રની સાથે સરખાવવામાં આવે, તે। . અનુભવ થાય કે તે કેટલી પામર છે. આ વાત જૈન પ્રત્યે માહ છે તે કારણે કડવામાં નથી આવતી, પરંતુ વસ્તુસ્થિતિ તેમ કહેવા છે.
પાશ્ચાત્યવિજ્ઞાનવિદ્યાના આશ્રયે આજ સુધીમાં જે જે શોધો થઇ છે તેમાં સર્વોત્કૃષ્ટ શેાધ આપણા ભારતવાસી શેાધક · કલકત્તાવાળા ડાકટર જગદીશચંદ્ર બેઝની ગણાય છે. તેએ સાત વર્ષ ઉપર પેસ્તાની જગપ્રસિદ્ધ શોધ એ કરી કે, animals (ત્રસકાય જીવા ? ) ની પેઠે વનસ્પતીમાં જેમ જીવ છે, તેમ ધાતુ આદિમાં પણ છે. આ શેાધથી આખી પાશ્ચા ત્યવિજ્ઞાનસૃષ્ટિ વિસ્મયતા પામી ગઇ હતી. ડોકટર માઝ પ્રત્યે, અમને એક સ્વદેશી શેાધકે પાશ્ચાત્યવિજ્ઞાનવેત્તા કરતાં વિશેષ કરી બૂતાવ્યુ તે માટે ઉત્તમ ભાવ થાય છે, તાપિ તેની સાથે આ વાત લક્ષ્યમાં રહેવી જેએ કે, એ શેાધ જૈન શિવાયની સૃષ્ટિને નુતન

Page #347

કર
સનાતન જૈન.
(માધી જુન
લાગી છે. કેમકે જેન વૃષ્ટિને એ વાત તે સહસ્ત્ર ઈંગ્લંડમાં પ્રકટ થતા “પોલમેલ ગેઝિટ ” વર્ષો થયાં જાણવામાં છે. ડેકટર બેઝ ધાતુ માં પ્રખ્યાત પાશ્ચાત્યવિજ્ઞાનવેત્તા ડેકટર સેલીઆદિમાં જીવનું અસ્તિત્વ જે પ્રકારે સ્વીકારે બીએ સી. ડબલ્યુ. એસ. ની સહીથી “ડોકટર છે તે પ્રકારમાં તેને હજુ કાંઈપણ ફેરફાર કરવા બેઝની શોધ માટે અત્યંત પ્રશંસા કરતાં પડશે. એમ જોત દ્રષ્ટિએ લાગે છે. આત્માની એક લેખ લખે છે, જેમાં ડોકટર બાઝની પડે પરમાણુઓની શક્તિઓ પણ અનંત છે, શોધ માટે આ પ્રમાણે જણાવે છે – અને એ અનંત શક્તિઓ એવી છે કે જે
એક વિજ્ઞાન(Science) અને બીજા માત્ર શુદ્ધ નિર્મલ આત્મત્વ પામેથી અનુભવ
વિજ્ઞાન વચ્ચે કેટલા બધા ફુલ, કૃત્રિમ, અને ગોચર થાય છે. ધાતુ આદિમાં જીવ છે, એ તે
સંકુચિત અવરોધો રહેલા છે, એવું જોઈ જૈન “પૃથ્વીકાયછવ” માને છે તેથી સિદ્ધ છે;
શકનાર વિદ્વાનોમાં પ્રખ્યાત નર સામ્પ્રત સપરંતુ એ જીવ ક્યારે યવન પામે છે, ક્યારે જન્મે છે, કયારે મરણ પામે છે તે જાણવાનું મયમાં એક હિંદવાસી પદાર્થવિજ્ઞાનશાસ્ત્રી અને હજી ડેકટર બેઝ માટે રહે છે. એમ લાગે છે કલકત્તાની યુનિવર્સિટીના પ્રોફેસર જગદિશચંદ્ર કે ડોકટર બોઝ થવનાદિના વિષયમાં પ્રવેશ બેઝ છે. પશ્ચિમ યુરોપમાં લિખિત ભાષા પ્રચાકરે, તે પરમાણુઓ અને જીવ બનેની ભિન્ન રમાં આવી તે પહેલાં આર્યો કે જેમણે ભિન્ન અનંત શક્તિ છે, અને તે ભિન્ન ભિન્ન બરાબર કહીએ તો કેટલાક યુગે પહેલાં જગત
અનંત શક્તિઓ વચ્ચે તેઓ જે તફાવત ને જાહેર કર્યું હતું કે સત્ય એક–અદ્વિતીય પાડે છે તે કરતાં વિશેષ પાડવો જોઈએ, એમ છે. ( આ ઋવેદ પરથી પ્રત્યક્ષ થાય છે ) તે તેઓને પ્રતીત થાય.
આર્યોમાંના એક ઉક્ત વિદ્વાન છે. સાત વર્ષ Notable at the present day amongst those who see how puny and artificial and cramping are the accepted barriers between the sciences in an Indian physicist, Professor Jagadish Chandra Bose of the University of Calcutta- who belongs, appropriately enough, to the race which declared, ages before Western Europe had a written language at all, that “the Real is One," as the Rig Veda has it. Seven years ago, Dr. Bose began the inquiries into response in the living, (and the not-living.) which he has now carsied a long state further in his book. "Comparative Electro-Physiology," just published by Messrs. Longmans, Green and Co. The general purport of Dr. Bose's former work was to show that reactions formerly thought to be peculiar to the living muscular tissue of animals are in a large measure to be detected in vegetable,-tissues and also in inorganic matter-strips of tin, and what not. Living matter, animal or vagetable, is matter, and displays molecular reactions similar to those involved in, for instance, the fatigue of a razor-which, as Dr. Boge seems to have shown is probably more than analogous to the fatigue of a nerve. By means of the most delicate apparatus, which is strictly self-recording, Dr. Bose has been able to confirm and extend his inquiries latterly in a very remarkable fashion, and it is interesting to learn that he is about to discuss some of his results before the psychologists in Germany.

Page #348

મારા થી જુન) આમસિદ્ધિશાપર એક નિબંધ.
333 પહેલાં ડોકટર બેઝ સજીવ અને જડમાં પ્રતિ- તેમણે પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કર્યું છે. ઉક્ત તપાસ ક્રિયા આપવાની શક્તિ સંબંધે તપાસ અને અને શોધને વધારે લાંબા ક્રમમાં લઈ જવાને શોધ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. આ સંબંધે તેઓ શક્તિમાન થયા છે, અને તે તેમણે
The physiologist endeavours to ascertain the exact behaviour of living matter in various stimuli. No one, I fancy, will be so foolish as to question that there are specific reactions dependent upon or involved in the state which we call life: a living nerve reacts otherwise than a dead nerve. But it is evident that, if solid matter in generai has its own architec. ture, its own inter-molecular reactions-upon which its solidity depends as compared with the state of a liquid or a gas--the physiologist can scarcely expect to make real progress until he knows what rections his material will display simply in virtue of the fact that it is solid matter.
DR. BOSE'S DISCOVERIES. Guided alone by the prime idea of the unity of Nature, Dr. Busc has been able to show not merely that living vegetable tissues behave under stimulation in a fashion exactly parallel to that of animal tissues but even that in many plants fibres of peculiar conductivity and sensitivity can be isolated which it seems perfectly legitimate to call vegetable nerves. The phrase will not seem so preposterous to those who are aware of the recent trend of physiological botany, the discovery of certain special senses in the plant, and even of special sense organs, such as the photo-gensitive structures, which are now called ocelli or little eyes.
Space remains for the merest indication of the manner in which these new researches extend towards and indeed actually invade, the domain of physiological psychology. Dr. Bose has found that a nerve-like muscle-alters in length under stimulation, and has succeeded in making the nerve record its own changes photographically (by moving a spot of light directed upon sensitive paper) and mechanically (by moving & lever writing upon smoked glass). Further, he has contributed largely to the question of the consumption of energy in nervous action since he can measure precisely the quantity of the "dose' of electrical energy administered to the nerve, and then can ascertain, in some measure, what becomes of it. These remarks give an idea of the quantity, and but an imperfect notion of the quality of Dr. Bose's work. I have, for instance, been able to make nc allusion to his work on the action of drugs and of alcohol in special. One way merely note, in conclusion, that these researches, which began with the study of response in strips of tin and the like, have led onwards to the domain even of Psychology itself, not froin any determination of the worker, who had no idea at first, of the direction in which he would be led.

Page #349

૩૩૮
સનાતન જન.
| માવાયો 11,
પિતાના “એક બીજાને સરખાવી જોતાં વીજ રાખતી ખાસ પ્રતિક્રિયાઓ અસ્તિત્વ ધરાવે છે ળીના પ્રયોગથી સિદ્ધ થતું પ્રાણી ગુણધર્મશાસ્ત્ર” એ સત્ય વાતમાં અદેશ લાવનાર જેટલો અજ્ઞ ( Comparative Electro-Physiolo- માણસ મારી કલ્પના પ્રમાણે કઈ નથી. એક gy ) એ નામનું પુસ્તક કે જે હમણાંજ જીવતું જ્ઞાનતંતુ મૃતજ્ઞાનતંતુ કરતાં જુદીજ
મેસર્સ લગમેન્સ ગ્રીનની કંપની’ એ પ્રસિદ્ધ રીતે પ્રતિક્રિયા કરે છે. પરંતુ નકકર દ્રવ્યને સા. કર્યું છે તેમાં વિસ્તારપૂર્વક જણાવેલ છે. ડા- ધારણ રીતે પિતાનું જ બંધારણ હોય છે એ કટર બેઝના પ્રથમ પુસ્તકને સાર એ બતા- વાત સ્પષ્ટ છે. બંધારણ એટલે તે નકકર વવાનો હતો કે, પહેલાં એમ જે મનાતું હતું દ્રવ્યમાં પિતાની અંદર રહેલા અંતર્ગત પરમા કે પ્રાણિઓના જીવતાં સ્નાયુની ઝીણી શીરાઓ શુઓની પ્રતિક્રિયાઓ કે જેપર તે નકકર દ્રવ્ય જ ફકત પ્રતિક્રિયા આપી શકે છે, તે હવે નું નકકરપણું જલીય અને વાયવીય દ્રવ્ય ઘણે માટે અંશે વનસ્પતિની નસેમાં પણ સાથે સરખામણીમાં આધાર રાખે છે; આમ જોઈ શકાય છે, એટલું જ નહીં પણ જડ વ.
હોવાથી પ્રાણીગુણધમત્તાની’ તે નકકર દ્રવ્યના સ્તુઓ જેવી કે કલઈનાં પતરાં અને બીજા
નકકર પણને લઇને તેના પર પિતા નાં સાધન
ઉપયોગ કરવાથી કઈ પ્રતિક્રિયાઓ થશે તે જા સઘળા જડ પદાર્થોમાં દેખી શકાય છે. સજીવ
પ્યા વગર પોતાની તપાસમાં ખરી અને પાકી વસ્તુ જેવી કે પ્રાણીઓ અને વનસ્પતિ એ
શોધ સુધારા તથા વધારા સાથે કરી શકે એમ દ્રવ્ય વસ્તુઓ છે, અને તેઓ પોતાની અંદર ધારવું ભાગ્યેજ સંભવિત છે. રહેલા પરમાણુઓના પ્રતિક્રિયાઓ જેવી રીતે “ કુદરતમાં સદા એકયતા રહેલી છે એ અસ્ત્રાને થાક લાગે છે તે વખતે જેવી પ્રતિ. મુખ્ય વિચારથીજ દેરાઈને ડાકટર બોઝ સજીવ ક્રિયાઓ થાય છે તેવી દર્શાવે છે. જેમ ડેકટર વનસ્પતિની નસેને ચેતન વૃદ્ધિ આપતાં તેના
છે દરશાવેલું જણાય છે તેમ આ પ્રતિ. પર જેવી રીતે પ્રાણીઓની નસેપર તેમ થતાં ક્રિયાઓ જ્ઞાનતંતુને લાગતા શ્રમની સાથે
અસર થાય છે તેવી જ બરાબર અસર થાય છે અદ્રશ્યજ નહીં પરંતુ સંભવિત રીતે તે અદ્રશ્ય
એ બતાવી શક્યા છે, એટલું જ નહીં પરંતુ કરતાં પણ વિશેષ અને વિશેષ મળતી આવે
સાથે વિશેષ અને મહત્વનું એ દર્શાવી આ છે, જેની અંદર વસ્તુ પર થયેલી અસર પોતાની પ્યું છે કે ઘણા રોપાઓમાં અમુક ખાસ જ મેળે બરાબર નાંધાઈ જાય એવાં ઘણુજ ઉત્તમ તની ઉષ્ણતાવાહકતા, અને સચેતનાવાળા તા અને સૂમ યંત્રથી પિતાના પુસ્તકમાં બતાવેલી
તણાઓ છે કે જેને ભિન્ન રીતે ઓળખાવી તપાસોને દ્રઢ કરી તેને વિસ્તારપૂર્વક વધારવામાં શકાય અને તેનાં નામ દેખીતી રીતે પુર્ણ ડિકટર બેઝ ખાસ કરીને ઈયાનમાં રાખવા યથાર્થ પણે “વનસ્પતિના જ્ઞાનતંતુઓ” આપી યોગ્ય રીતે શકિતમાન નિવડયા છે. વળી વધારે શકાય. આ નામ જેઓ “પ્રાણગણુધર્માત્મિક જાણવા યોગ્ય છે એ થઈ પડશે કે, પોતાની વનસ્પતિશાસ્ત્રમાં(physiological Botany) તપાસના કેટલાક પરિણામો તે ડોકટર બોઝ હમણાં જ થયેલી વવારે શેધથી અભિજ્ઞાત હશે જર્મનીના માનસશાસ્ત્રીઓ પાસે ચયવાના છે તેઓને તો ઝાઝું અસંગત લાગશે નહીં. ઉ “પ્રાણુગુણધર્મશાની જુદી જુદી જાતની ચેત કત
કત શોધ એ છે કે રોપાઓમાં અમુક જાતની
ખાસ ઈકિયબુદ્ધિઓ છે અને તદુપરાંત તેઓમાં નાવૃદ્ધિથી સજીવ વસ્તુના યથાર્થ સ્વરૂપની
ખાસ જાતના ઈયિઅવયવો છે, જેવાં કે સૂર્યને ખાત્રી કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. આપણે જેને
તેજથી જેના પર તરતજ અસર થતી હોય તેની જીંદગીના નામથી ઓળખીએ છીએ તે છે રચનાઓ કે જેને નાની આંખ-સૂમનયન દગીની સ્થિતિમાં રહેલી અથવા તે પર આધાર કહેવામાં આવે છે.

Page #350

માર્ચ થીજીન).
આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર પર એક નિબંધ
૩૩૫
આ ઉપર કહેલ નવી શોધા પ્રાણ પ્રતિક્રિયાઓના અભ્યાસથી શરૂ થઈ હતી તે ધમાંમિક માનસશાસ્ત્ર” ના (Physiologi- સઘળી વધી વધીને માનશાસ્ત્રના પ્રદેશતરફ cal-Psychology) પ્રદેશમાં નવ વિસ્તાર પગ સંચાર કરે છે લાગી છે. મૂળ શોધક ડાકટર અને સન્યતઃ ખરેખરી ઉથલ પાથલ કરે છે, એ આગળથી કાર્યક્રમ નિશ્ચિત કરીને આ અને તે કઈ રીતે, તે ફક્ત નો સરખે શોધે શોધી છે એમ નથી, કારણ કે તેમને ઇમારે તદન સંક્ષેપમાં કરવાનું છે હવે રહે પહેલાં ખ્યાલ પણ હરે નહીં કે અમ પ્રછે. ડાકટર બેઝ ધી કાઢયું છે કે એક ગો કરતાં પોતે કઈ દિશામાં ઘસડાઈ જશે.” જ્ઞાનતંતુ–સ્નાયુની પેઠે– ચેતતા દ્ધ આપતાં | ડાકટર બેઝની આ શોધે પાશ્ચાત્યવિજ્ઞાલંબાઈમાં બદલાય છે, અને તે જ્ઞાનતંતુ પરની નવેત્તાઓમાં તેઓ માટે ઘણું માન ઉત્પન્ન અસર અને ફેરફાર તરતજ આગેડુ ન નોંધાઈ કર્યા છે. આપણે પણ એક સ્વદેશીય તરીકે જાય તેમ એક નહી પણ બે રીતે કરવામાં તેઓ પ્રત્યે જેટલું પ્રમાદ રાખી બે તેટલે છે બે ફતેહ મેળવી છે. એક તે “ફોટોગ્રાફ' છે. ડાકટર બેઝની છે, જે જૈન સિદ્ધાંતની જેમ પડી જાય છે તેમ, અને તે “સેન્સીટી' શોધોની સાથે સરખાવવામાં આવે, તે હજી કાગળ પર ફેંકેલા પ્રકાશના કિરણોને હલાવીને ઘણી અરય લાગે તેમ છે; પરંતુ ડાકટર બોઝની અને બીજી યાંત્રિક રીતે અને તે કડ. શેઘાથી બીજા બધાં કરતાં જૈન સૃષ્ટિને વિશેષ હાથી ગ્લાસ ” ઉપર લખે તેવું “લિવર' હલાવીને નું કારણ છે, કેમકે જે વસ્તુ જેને મહાત્માઓએ અને તદુપરાંત, જ્ઞાનતંતુને વિધછકિત આવા પછી સંખ વર્ષો પહેલાં પિતાના અદ્દભુતજ્ઞાન વડે કહી તે વિદ્યુમ્બકિતનું કેટલું પરિમાણ આપવામાં હતી તે યથાર્થ જ છે એવું ડાકટર બોઝની શોધ આવ્યું છે તેનું બરાબર અને યથાર્થ રીતે દઢ કરતી થઈ છે. એમ જે કહેવામાં આવ્યું કે ડાકટર બોઝ માપ લઈ શકે છે, અને પછી તે ડાકટર બોઝની શોધ જૈન શોધોની સરખામપરિમાણનું શું થાય છે તે કેટલેક અંશે ખાત્રો ણીએ ઘણી અ૫ લાગે તેમ છે તે આ ઉપપૂર્વક નિધોરી શકે છે. આથી જ્ઞાનતંતુની રથી જોવામાં આવશે. ડાકટર બેઝનું કહેવું સમગ્ર ક્રિયામાં શકિત કે બળ કેવી રીતે વ૫ એમ છે કે “ સજીવ વનસ્પતિની નસોને ચેતરાઈને ખૂટી જાય છે તે પ્રશ્નનું સમાધાન કર નાદ્ધિ આપતાં તેના પર જેવી રીતે પ્રાણીવામાં ડાકટર બેઝ ઘણી મેરી ફતેહ મેળવી છે.” એને ન પર તેમ થતાં અસર થાય છે તેવી
આ ઉપર જણાવેલી ટીકા, ડાકટર જ રીતે બરાબર અસર થાય છે; એટલું જ બેઝ કેટલું (Quantity) કર્યું છે તેને નહીં, પરંતુ ઘણા રોપાઓમાં અમુક ખાસ ખ્યાલ આપે છે, પરંતુ તેમની આ શેવ કેવા જાતની ઉષ્ણતા, વાહકતા અને સચેતનતાવાળા પ્રકારની છે (Quality ) તેનું જ્ઞાન આપ. તાંતણાઓ છે. રોપાઓમાં અમુક જાત ની ખાસ વાને ઉપલી હકીકત તદન અપૂજ છે. દાખ. ઇંદ્રિય બુદ્ધિઓ છે; અને તદુપરાંત તેઓમાં
છે ખાસ ઇકિય અવયવ છે; જેવાં કે, સૂર્યના લા તરીકે વૈદકમાં કામ આવતી વનસ્પતિઓ મા
તેજથી જેના પર તરતજ અસર થતી હોય પર અને તેમાં શું ખાસ કરીને (અ.કાલ” તેવી રચનાઓ કે જેને નાની આંખે સંજમનપર ડાકટર બેઝના કામે અગર તપાસે શું યત કહેવામાં આવે છે.” વનસ્પતિના જીવો અસર કરી છે તે જાણવાને હું અશક્ત નિવ. માટે “ જેન છગનશાસ્ત્ર” કેટલો પ્રકાશ પાડી
છું. છેવટે આ ઉપરથી કોઈપણ ખાસ શકે તેમ છે તે નીચેનો ભાગ પડદર્શન કરીને તેંધમાં રાખી શકે કે આ શોધો કે જે મુચ્ચય” ને લેવામાં આવ્યું છે તે પરથી મૂળ લઈનાં પતરાં અને તેવા બીજા પદાર્થોની જણાશે

Page #351

સનાતન જન.
િમાચથી જીન.
બકુલ, અશે, ચંપક, આદિ અનેક પિતાપિતાની વિશિષ્ટ ક્રિયા ફુટ જણાય છે; વિધ વનસ્પતિનાં આવાં શરીર જીવ વ્યાપાર અથવા વનસ્પતિમાત્ર પોતપોતાની રતુએજ વિના મનુષ્ય શરીરના જેવા ધર્મવાળો હોઈ શકે ફલ આપે છે. આ બધી જે ક્રિયા કહી તે નહી. જુઓ. જે પ્રકારે, પુરૂષ શરીર, બાલકુ તમામ તર્વાદિમાં જ્ઞાન ન હોય તે સંભવે નહીં; માર, વૃદ્ધ આદિ દશા પરિણામ ભોગવતું હોવાથી માટે વનસ્પતિ ચેતના છે એ સિદ્ધ થયું. વળી ચેતનાવાન અધિષ્ટાતાવાળું સ્પષ્ટ ચેતવાળું મનુષ્યાદિ શરીર જેમ રત્નાદિનો છેદ થતાં સુજણાય છે, તેજ પ્રકારે વનસ્પતિ શરીરને પણ તેવું મીરાન પણ 13 કાય છે, તેમ તરૂશરીર પણ ફલ વલ્લવ મુકુ
કે તે જાણવું. કેમકે કેતકતરૂ બાલ જગ્યું, યુવા થયું, લાદિ છિન્ન થતાં સુકાવા માંડે છે. એવો જે વૃદ્ધ થયું, એમ અનુભવ થાય છે; અને એમ
ધર્મ તે અચેતનને ઘટે નહીં. વળી મનુષ્ય વનસ્પતિશરીર પુરૂ શરીર તુલ્ય છે એમ સમ
શરીર જેમ સ્તનપાન વ્યંજનૈદનાદિ આહાર જાય છે, માટે તે ચેતનાવાળું પણ છેજ.
લેવાથી આહારનું બનેલું છે તેમ વનસ્પતિવળી બાલકુમાર વૃદ્ધાદિ અવસ્થા વિશેષથકી
શરીર પણ પૃથકીજલાદિ આહાર લેવાથી આ મનુષ્ય શરીર જેમ ક્રમે ક્રમે વૃદ્ધિ પામતું જણાય
હારનું બને છે. ને આ રીતે આહાર લેવો તે છે, તેજ પ્રકારે વનસ્પતિશરીર પણ અંકુર,
અચેતનને બનતું નથી, માટે વનસ્પતિશરીર કિસલય, શાખ, પ્રશખ, આદિ અવસ્થા વિ.
સચેતન છે. વળી જેમ મનુષ્ય શરીર નિયતાયુષ્ય શેવથકી વૃદ્ધિ પામે છે. તેમ જ વળી મનુષ્ય
વાળું છે તેમ વનસ્પતિશરીર પણ નિયતાયુ શરીર જેમ જ્ઞાનવાન છે તેમ વનસ્પતિશરીર
વાળું છે, ને તેનું બહુમાં બહુ આયુષ દશહપણ તેવું છે, કેમકે શમી, અગત્ય, આમલકી,
જાર જેટલું છે. તેમજ મનુષ્ય શરીર ઈચ્છાનિષ્ટ કડી, આદિ અનેકને નિદ્રા અને પ્રબોધ હોય
આહારથી જેમ વૃદ્ધિ હાનિવાળું જણાય છે છે તેથી જ્ઞાનવત્વ ઘટે છે. તેમજ મૂલમાં દાટેલા દ્રવ્યરાશિને વૃક્ષ પિતાનાં મુવાડીઆંથી
તેમ વનસ્પતિશરીર પણ જણાય છે. વળી મને વીટી લે છે; વડ, પીપળા, લીંબડા વગેરેને વર્ષ
નુષ્ય શરીરને નાના પ્રકારના રોગથી જેમ પાંડુ ઋતુના મેઘનાદ તથા શિશિર વાયુથી અંકુર
વ, ઉદરદ્ધિ, શેફ, કૃશત્વ, અંગુલીનાસિકાદિનું
નમી જવું, ગળી જવું આદિ જણાય છે, તેમ ફૂટે છે; અશેકતને નૂપુર ધારણ કરેલા એવા
વનસ્પતિશરીરને પણ રોગ થકી પુષ્પ ફલ સુકુમાર કામિની ચરણને પ્રહાર થતાં પલ્લવ કુસુમાદિ આવે છે; ફણસને યુવતિના આલિં.
પત્રત્વચાદિ બદલાઈ જાય છે, કે જતાં રહે છે. નથી તેમ થાય છે: બકુલને સુગંધી દારૂને
જેમ મનુષ્ય શરીરને ઔષધ પ્રયોગથી વૃદ્ધિ હાનિ કાગળો રેડવાથી તેમ થાય છે; ચંપકને સુરક્ષિ
કે ભાગ્યાતુટયા કુટયાનું મટી જવાપણું થાય અને નિમલ એવા જલના સિંચનથી તે છે, તેજ પ્રકારે વનસ્પતિ શરીરને પણ થાય
છે. મનુષ્ય શરીરને જેમ રસાયનસ્નાદિ ઉપથાય છે; તિલકને કટાક્ષ જેવાથી તેમ થાય છે;
યોગથી વિશિષ્ટ કાંતિ, રસ, બલ આદિ પ્રાપ્ત થાય શિરીષને પંચમસ્વર સંભળાવ્યાથી પુષ્પ આવે છે, તેમ વનસ્પતિને પણ વિશિષ્ટ નભે જલાદિ છે; પદ્માદિ પ્રભાતે વિકસે છે, ઘેઘાતકી આદિ સિંચનથી વિશિષ્ટ રસ વીર્ય નિષ્પવાદિ થઈ સંધ્યાકાળે ખીલે છે, ને પોયણી વગેરે ચઢે આવે છે, જેમાં સ્ત્રી શરીરને દેહદાદિ પૂર્ણ દયમાં પ્રફુલ્લ થાય છે. મેઘણિ થતાંજ ઘાસ કરવા પછી પુત્રાદિ પ્રસવ થાય છે, તેમ વનઉગી નીકળે છે; વેલીઓ યોગ્ય આશ્રયને શે- સ્પતિ શરીરને પણ દેહદ પૂર્ણ કર્યા પછી ધીને ઉપર ચઢે છે; લાભાલુ વગેરે હાથ અડ- ફલ પુષ્પાદિ જણાય છે. ત્યારે હવે વનસ્પતિનું કાડતાં મીચાઈ જાય છે; એમ વનસ્પતિમાત્રને સચેતનવ સાધવાને પ્રથગ આ પ્રમાણે,
sષની સેવા

Page #352

આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્રપર એક નિષધ,
માથા જીન)
દે.હૃદ
આદિ
વનસ્પતિ સચેતન છે. આ પ્રતિજ્ઞા સિદ્ધ કરવાને અનેક હેતુ આપી શકાય. ( 1 ) બાલ કુમારદ્વાવસ્થા જણાય છે તેથી. ( ૨ ) નિયત વૃદ્ધિ થાય છે તેથી. ( ૩ ) નિદ્રા પ્રત્યેાધ ૨૫(3 શાંદિથી પ્રશુલતા સદાચાદિ અને ક્રિયાની તે આશ્રયભૂત છે તેવી. ( ૪ ) અવયાદિ છેદ થતાં કરમાય છે તેથી. ( ૫ ) નિયત પ્રદેશ થકી આહાર લે છે માટે. ( ) નિજા· હાર નિમિત વૃદ્ધિ હાનિ થાય છે અને આયુ ષની સીમા છે તેથી. (૭) રાગ સભવે છે તેથી. ઔષધ પ્રયોગથી સારૂં થવાના સંભવ જણાય છે તેથી. ( ૯ ) અમુક પ્રયેાગાનુસાર રસીય સ્નિગ્ધયાદિ જણાય છે તેથી. ( ૧૦ ) પૂર્ણ કર્યાંથી કુલ જણાય છે તેથી. એ હેતુ લેતાં પ્રત્યેકને સ્ત્રીપુરૂષ શરીરાદિ ઉદાહરણુ સુલભ છે; અથવા આવા જુદા જુદા હેતુ ન લેતાં એકજ પ્રયાગ કરવા હાય તે તે પશુ થાય. પનસ્પતિ સચેતન છે, કેમકે તેને જન્મમરણુ રાદિ સમસ્ત ક્રિયાને સંભવ છે.' વનસ્પતિના જીવે માટે જૈન જીવન શાસ્ત્ર ” જેટલૈા પ્રકાશ પાડી શકે છે, તેટ લાજ પ્રકાસ તે પૃથ્વી, પાણી, તેજસ અને વાયુના જીવા માટે પશુ પાડે છે. જૈતછત્રનશાસ્ત્ર ”તું એમ કહેવું છે કે, “ પૃથ્વીના જીવા મસુરની દાળ અથવા અચદ્રના આકારના છે, પાણીના જીવે પાણીના પરપાટા જેવા છે, તેજસકાયના જીવા સાયના આકારવત્ છે, વાયુના આવા પતાકાના આકારે છે. આ પૃથ્યાદિના જીવાતે સ્પર્શે નામની એક દ્રશ્ય-યુક્ત
tr
(Patent) ઈંદ્રિય છે. આ એક દ્રશ્ય (Patent) ઈંદ્રિય ઉપરાંત બાકીની ચાર્ ભાવ (Lateđt) દ્રિયા છે. મત પણ ભાવ (Latent) મન છે. આ જીવાતે ત્રણ પ્રકા રનાં શરીરા છે. આદારિક' ( ભાવશરીર ), ‘તેજસ’( અન્નાદિક પાચનકર્તા શરીર ) અને કાણું' કહેતાં કર્મના સમૃહુ૩૫. અન્નાદિ પાચન કરવાની શક્તિ (શરીર ) ને આ એકેદ્રિય
"(
જીવેમાં છે, તે પાચન કરવાને લગતાં અવ યવા પણ હાવાં દ્વેષે એ સ્પષ્ટ છે. અન્ય ક્ત (Latent) સ!નવલ છે. એટલે જ્ઞાન. તંતુએ પણ હાવાં જોઇએ. વળી તેને શ્વાસે શ્વાસ છે એટલે નગેા પણ હારીજ જોઇએ. જૈન જીવનશાસ્ત્ર ” તે। આગળ વધીને એમ પણ કહે છે કે, આ એકેન્દ્રિય જીતે આહારસજ્ઞા, મૈથુનસંજ્ઞા, ભયસત્તા, પરિશ્ચંદ્ધમત્તા, લાભ, માડ, માયા તયા માન એ ચાર કપાય તથા લાસના અને આધસંજ્ઞા એ અવ્યક્ત પણે (Latent છેજ. વળી, તેને મતિઅન્નન અને તઅજ્ઞાન એ જ્ઞાન પણ અવ્યક્તપણે છે. અચક્ષુદર્શન એ પ્રકારના
મે પ્રકારનાં ચક્ષુન અને દર્શન' તથા અતાકાર ‘ ઉપયોગ ’એ પણ અવ્યક્તપણે રહેલાં છે. ચાર મનયેાગ, ચાર વચનયાગ અને ત્રણુ કાયયેગ પણ ભાવપણે છે. ” જૈત મહાભાએએ જીવેાનુ સ્વરૂપ કેવું અદભુતપણે પ્રરૂપ્યું છે તે જાગુત્રા માટે ‘વાભિગમ,’
"
.
:
‘સૂત્રકૃતાંગ’ ‘પ્રજ્ઞપન્ના,’ ‘ભગઞતી,' આદિ ત્રા’ અને કગ્રંથ, ’‘ગેમરૃસાર ' · વિશેષાવશ્યક ' આદિ શાસ્ત્રા અવલેાકવા વિનંતિ છે. આ ઉપરથી કહેવાતા હતુ એવા છે કે, જૈનજીવનશાસ્ત્ર ” અને “ જૈતપદાર્થવિજ્ઞાન એટલા બધાં અદભુત છે કે, પાશ્ચાત્ય શેાધા તેની પાસે અતિ પામર સિદ્ધ થાય તેવુ છે.
"
"7
હમણાં હમણાંમાં પાશ્ચાત્ય પરિણામવાદ ( Evolution theory)થી લેાકેા વિસ્મય થઇ ગયા છે. જૈનના દ્રવ્યાનુયાગમાં ત્ર્યાનુ જે સુક્ષ્મ સ્વરૂપ દર્શાવવામાં આવ્યું છે તે પૂણુ અવલેાકયાથી પરિણામવાદની ઉત્પત્તિ હમણાંજ થઇછે એવા વ્યામે હુ દૂર થશે. ભૂસ્તરવિદ્યા (Ge ology)ના સિદ્ધાંતા હમણાં પ્રરૂપાયાં, અને ત્યારસૃષ્ટિ અનાદિ છે એમ માનવામાં આવ્યું, પરંતુ એ સિદ્ધાંત તા જૈતના પ્રથમમાં પ્રથમ છે. જૈનના માનસશાસ્ત્ર (Psycological-Science) ની અપૂર્વતા કેટલી છે તે તેા પાશ્ચાત્ય
tr
૩૩૦
'

Page #353

સનાતન જન,
( માયાથી જુના
માનસશાસ્ત્ર (Psycological-science) ની અર્થાત “ આપણે જ્યારે પ્રથમ યુરપ્પન સરખામણી કરવામાં આવે ત્યારેજ જશુય તેમ શિક્ષણ મેળવ્યું ત્યારે આપણે આપણને પોતાની છે. સૃષ્ટિનો ઈશ્વર જેવો કર્તા કોઈ નથી, પણ મેળે વિદ્યા (Scince) ના પ્રકાશથી અન્યથા બધું સ્વાભાવિક રીતે થયા કરે છે એવું જે માર્ગે ચઢાવી દીધા. વિદ્યા એ એક મર્યાદિત સ્વભાવવાદીઓ (Naturalists ) કહેવા ઓરડા વિષે પ્રકાશ છે; અને નહીં કે તે શીખ્યા તે તે જેને કાળાંતર થયાં કહે છે, અને
વિશ્વને પ્રકાશીત કરતાર સુર્ય છે.” તે જ કારણે તે અપેક્ષાએ જેની સ્વભાવવા. દીઓ પણ કહેવાય છે.
આજ કારણે જેઓને આત્માના અઈશ્વર્યનું
ભાન છે તે પાશ્ચાત્યવિદ્યા (Science) થી અં. . આમ બતાવી, અત્ર એમ આડંબર કરવાને
જાઇ જતાં નથી, કે જે અંજાઈ જવાનું પઉદેશ નથી રાખ્યો છે, જેનમાં સર્વસ્વ છે; કેમકે આડમ્બર રાખવાનું કારણ જ નથી; અડખર
રિણામ જડવાદ (Scince) ને પરાધીન થવાનું તે કયારે હોય કે જ્યારે મૂળ વસ્તુ ન હોય,
છે. જેઓને આત્માનું કંઈ પણ ભાન છે તેઓને અને છે એમ દર્શાવવું હોય. જૈન તત્વજ્ઞાન અને
તે શ્રી નિગ્રંથ પ્રવચનના પરમકૃપાળુ વચન વ્યાસવાથી પ્રતીત થશે કે, શ્રી જીનેશ્વર ખરે
“વળે ગામને કાથે તેને સર્વ નાણું.” ખર કેવલજ્ઞાનીજ હતા, અને તેના તેવા
તેમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધાનું છે; અને તે અર્થેજ શાનબળેજ વસ્તુનું યથાર્થ સ્વરૂપ જોઈ, કહી તેની પ્રવૃત્તિ હોય છે. આ ગ્રંથમાં તેજ પરમ ગયા છે.
વસ્તુનું દર્પણવત્ નિરૂપણ કર્યું છે. શ્રી જિને જેનની અદ્દભુતતા બતાવવામાં આ લખ- શ્વરેએ અત્યંત સુક્ષ્મતાપૂર્વક પુલ પરમાણું નારને જેટલું હલ થાય છે, તેટલાજ ખેદ
આદિ દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ જોયું છે, છતાં તે પર તેને એટલા માટે થાય છે કે, આવું જે અદ્ર
તે પરમકૃપાળુઓએ અને તેઓને અનુસરનારા ભુત જૈનતત્વજ્ઞાન તેને પ્રકાશ પાડવાનાં સા.
મહામાઓએ વિશેષ ભાર નથી મૂકો; તેનું ધને તે દર્શનમાં અત્યંત અ૫ રહ્યા છે. કયાં
કારણ એટલું જ છે કે તેઓને તે પદાર્થો અં. છે એ પુરૂષાર્થ કે જે સમસ્ત મનુષ્ય મંડળને
તીમ કલ્યાણના હેતુઓ લાગ્યા નથી. આત્મા પ્રતીતિ કરાવી શકે કે જેને જ્ઞાનની અદભૂતતા
શિવાયના પદાર્થોમાં તેઓએ અંતીમ સાર અદિતીય છે ?
ભૂતપણું માન્યું નથી. આત્મવ પામવા માટે
પુરૂષાર્થ કર્તવ્ય છે અને તે પુરૂષાર્થને પ્રારંભ વિદ્યા (Science) ના અભ્યાસીઓ જે પ્ર કાશ પાડી શકે, તે શુદ્ધ આત્મત્વને પામેલા
ત્યાગ, વૈરાગ્ય અને જ્ઞાનપૂર્વક ક્રિયાથી થવો
જોઈએ. એવા જ્ઞાનીઓના પ્રકાશ પાસે અજ રહેશે;
જેઓ શ્રી જૈનદર્શન પર આક્ષેપ કરે છે કે, એ નિસંશય છે. એક આર્ય પાશ્ચાત્ય સંસ્કારી
છે જેમાં ગુરૂમાહાઓ ગાયું નથી તેઓ આ વિદ્વાને હમણાં જ કહ્યું છે કે,
ગ્રંથની કૃતિથી જોઈ શકશે કે, તેઓને તે ભ્રાંતિ When we first received an છે. શ્રી વીતરાગોએ કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થવાના European education, we allowed છેલ્લા સમય સુધી સંપુરૂષનાં વચનનું અવલંબન ourselves to be misled by the કર્યું છે; અર્થાત બારમાં ક્ષીણમેહગુણસ્થાનક light of Science. Science is a પર્વત શ્રતજ્ઞાનથી આત્માના અનુભવને નિર્મળ light within a limited room, કરતાં કરતાં તે નિર્મળતા સંપૂર્ણતા પામે કેવળ not the sun which illuminates જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે; તે ઉત્પન્ન થવાના પ્રથમ the world."
સમય સુધી સંપુરૂષે ઉપદેશેલો માર્ગ આધાર

Page #354

માથી જુન) આત્મસિવિશાસ્ત્ર પર એક નિબંધ.
૩૩૯ ભૂત છે, એમ કહ્યું છે. મેક્ષ માર્ગ પામવા બોલ છે કે જેની વ્યાખ્યા કરવી એ ઈટ છે. માટે જે આવશ્યક ત્રણ ત શ્રી વીતરાગે વ્યાવહારિક શિક્ષણ સાથે ધાર્મિક શિક્ષણં અપાનું કહ્યા છે તે ત્રણ તમા સદદેવ સદ્ધર્મ હોય તો તે બહુજ ઉપકારક થાય એ નિઃસંચય અને સદગુરૂ એ ત્રણે યુગપભષે વર્ણવ્યા છે; છે, તથાપિ હિંદુસ્થાન કે જયાં અનેક અનેક ધર્મતેજ વાત શ્રી નિદર્શનમાં ગુમાડા... કેટલું મતે ચાલે છે ત્યાં વ્યાવહારિક શિક્ષણની સાથે ગાયું છે તે બતાવવા માટે બસ છે. ધાર્મિક શિક્ષણ આપવું શક્ય છે કે નહિ એ
એટલું ખરું છે કે, જે દેશ, કાળ, ભાતને એક ગંભીર પ્રશ્ન છે. પ્રત્યેક સંપ્રદાય એમ જે ખાસ અગત્યની બાબત હોય તેના પર ઇચ્છે છે કે અમારા ધર્મનું શિક્ષ, અમારી જ્ઞાની પુરૂવિશેષ ભાર મૂકે છે, શ્રી ભાન હરિમર- પ્રજામ આપવું જોઈએ. જ્યાં સાર્વજનિક ચાયના સમયમાં લોકસમૂહની વૃત્તિ વિદ્યા શાળાઓ, અને વિદ્યાલયો છે ત્યાં પ્રત્યેક સં. પ્રત્યે વિશેષપણે થયેલી જોઈ, શાસન આકર્ષણત્રા પ્રહાયનું શિશુ આપવું અશકય છે. અશકય અર્થે, ભદ્રાચાર્ય, શુમચંદ્રાચાર્ય મહ-પુરૂષોએ છે છતાં ધારો કે, એવી કોઈ મોટા ભાગે જૈન શાસ્ત્રોમાં પણ અદ્ભુત ગવિદ્યાનું નિરૂપણ વ્યવસ્થા કરવામાં આવે, તે તે ઉપકારક છે કે કર્યું છે તે બતાવવા પરમ પુરુષાર્થ કર્યો. કળી નહિ ? મારા અભિપ્રાય પ્રમાણે, અશકયને કાળસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યને સમયમાં બ્રહ્મ મોટે ભાગે શક્ય બનાવી આવી વ્યવસ્થા કરછે પ્રયે “ પાંડીત્ય ' ને કારણે લોકદષ્ટિ વામાં આવે, તે પણ તેથી લાભ થાય તેના વિશેષ આકર્ષાયેલી જોઈ, શ્રી હેમચંદ્રાદિ મહાત્મા કરતાં હાનિ વધારે થવાનો સંભવ છે; કેમકે ઓએ અદ્વિતીય પાંડીત્ય દર્શાવી જૈનશાસનની પ્રત્યેક સંપ્રદાય જે પોતાનું શિક્ષણ આપ્યા વિજયધ્વજ ફરકાવી છે. શાસનમાં “આત્મજ્ઞાન કરે, તે પ્રજામાંથી મૂળ વિચારશક્તિ (Ori. ભણી આવશ્યક લક્ષમાં ન્યૂનતા આવી જતાં ginal thinking) ને લોપ થવાનો સંભવ શ્રીમાન આનંદધનજીએ અભુ તાપૂર્વક આ છે; એટલે જે સાંપ્રદાયિક ધાર્મિક શિક્ષણ મળે ત્મજ્ઞાન ગાયું છે. “તપ” પ્રત્યે લોકવૃત્તિ ઉદ તેથી તે સંપ્રદાયને વિરેજ અભ્યાસીને મમત્વસીન થઈ જતાં, તપગચ્છના સ્થાપક પુરવે તે બુદ્ધિ બંધાઈ જાય; અને એવી મમત્વબુદ્ધિ પ્રત્યે બહુ ભાર મૂકો. ક્રિયામાં શિથિલત્વ બંધાઈ ગયે, અન્ય દર્શનેમાં વસ્તુરૂપ શું છે આવેલું એઈ, ઉપાધ્યાયજી શ્રી યશોવિજયજી તે જોવાનું ચિત્ત ન થઈ શકે. આવી સ્થિતિમાં મહારાજે તેના સંબંધમાં આવશ્યક પુરૂષાર્થ સાંપ્રદાયિક શિક્ષણું આપવું એ અમરાળ કર્યો. આ વર્તમાન સમયમાં સંપુરોનો અભાવ છે. આમ છતાં પણ ધમ શિક્ષણના સંસ્કાવિશેષ પરિમાણમાં જોઈ શ્રીમાન રાજચંદ્ર રોની તે જરૂર છે. આ જરૂર કઈ રીતે પૂરી સત્પષનું માહાત્મ ગાયું છે. વળી જેમ શ્રીમાન પાડવી એ વિચાર કર્તવ્ય છે. લગભગ ચારેક આનંદધનજીને મતાંધતા દૂર કરવાની અગત્ય વર્ષ પૂર્વે એક જાહેર વર્તમાનપત્રમાં એક ઉપર ભાર આપ પ હતું, તેમ શ્રીમાન લેખકે એવી સુચના કરી હતી કે, આ “આત્મરાજચંદ્રને પણ મૂકવો પડે છે.
સિદ્ધશાસ્ત્ર એ એવા પ્રકારને ગ્રંથ છે કે આ વર્તમાનમાં એક એવી ફર્યો પ્રવૃત્ત થઈ જડવાદને પ્રવેશ થતાં અટકાવવાનું કઈ અંશે છે કે, પ્રાશ્ચાત્ય વિદ્યા દ્વારા, ઉછરતા યુવાન સામર્થ રહ્યું છે, તેમ તેમાં સાંપ્રદાયિક મમત્વ વર્ગમાં જડવાદ ઉત્પન્ન થાય છે; અને તેટલા ઉત્પન્ન કરે તેવું તત્વ નથી. જડવાદને પ્રવેશ માટે ધર્મશિક્ષણ આપવાની ખાસ જરૂર છે. થતાં અટકાવનાર વતુ આત્મા અને કર્મની ધર્મદિક્ષણ” એ એક એવો વિસ્તારવાળો સિદ્ધિદર્શક સાધન છે. આ “આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્રમાં

Page #355

ઉ૪૦ સનાતન જૈન.
(માર્ચથી જુન આત્મા અને કર્મનું હેવાપણું સિદ્ધ કરવનાં છે કે, ગમે તે દર્શનના આશ્રીત જીવને વાંચતાં. સાધને કેવાં છે તે તે વાચકવર્ગ જોઈ શકશે. વિચારતાં એ ભાવ ન થાય કે, તે ચોક્કસ જે આત્માનું અને કર્મનું હોવાપણું અભ્યાસીનાં સંપ્રદાયને આધીન છે; પરંતુ એવી ભાવના મન ઉપર પ્રતીતિ કરાવી શકાય, તે જડવાદનો થાય કે તે સર્વમાન્ય ગ્રંથ છે. આવા એક
સર્વસામાન્ય ગણાવાયોગ્ય ગ્રંથના સંબંધમાં પ્રપ્રવેશ સહેજે રોકી શકાય; એટલે ધર્માનુ
કાશક પિતા તરફના વિચારો લખતાં એવા થાયીઓ જડવાદનો જે ભય રાખે છે તે આ
પ્રકારની ગ્રંથકર્તાની કૃતિને રૂપ આપે, કે જેથી ગ્રંથમાં તે બંને વસ્તુના પ્રતિપાદન દ્વારા દૂર
ગ્રંથકારના સર્વસામાન્ય કરવાના મૂળ ઉદેશમાં કરાવી શકાય. ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ, આત્માનું
વ્યાઘાત થાય; એ હું સમજું છું કે યોગ્ય નિત્યત્વ, આમાને કર્મકતૃત્વ, આત્માને કર્મ
નથી. છતાં તેમ મેં કર્યું છે તે મારી દૃષ્ટિ ભકતૃત્વ, મિક્ષનું સ્વરૂપ એ જે પાચ વિપકો
પ્રમાણે હેતુ છે. આ ગ્રંથનું ગૌરવ તેને વિષે જૂદા જૂદાં દર્શનમાં જે ભેદ પડે છે ૧૪૨ દોહરાનું છે, છતાં તે ઉપર ૧૪ર૦૦ તે ભેદનું સ્વરૂપ અને નિરાકરણ પણ આ ગ્રંથમાં ગ્લૅકેની ટીકા લખાઈ શકે તેમ છે; એમ કરવામાં આવેલું છે એટલે અભ્યાસીઓને એક પ્રસંગે ગ્રંથકર્તાપુરૂષે કહ્યું હતું. ગ્રંથને ન્યાયદ્વાર (Logically) શિક્ષાગુરુઓ તેની અંતીમ આશ્રય નિગ્રંથ માર્ગને છે; એટલે અભ્યાસ કરાવી શકે. તાત્પર્ય કે, ઉક્ત જાહેર પછી તે માર્ગને જે જે સિદ્ધાંત, આ ગ્રંથમાં વર્તમાનપત્રના લેખકની સૂચના પ્રમાણે આ જે જે પ્રસંગોએ અનુકુળ થતા હોય તે તે ગ્રંથ ધર્મશિક્ષણ આપવાનું એક સાધન થઈ પ્રસંગે એ બતાવેલ છે તેને હેત એ છે કે, પડે તેવાં તત્વે ધરાવે છે, તેની સાથે ઉપર ગ્રંથકર્તાએ જે ૧૪૨૦૦ શ્લોની ટીકા લખ. કહ્યું તેમ તે સાંપ્રદાયિક મમત્વ ઉત્પન્ન કરે તેમ વાને પાત્ર આ ગ્રંથ છે એમ કહ્યું હતું તે નથી; એટલું જ નહીં, પણ સાંપ્રદાયિક અંધ. યથાર્થ હતું એમ કોઈ અંશે જણાય. આ તાનું નિરૂપથગીપણું આ ગ્રંથમાં જે પ્રકારે વિવેચન લખવામાં મારો આ હેતુ છે. તે દર્શાવ્યું છે તે પ્રકાર સાંપ્રદાયિક મેહ અને હેતુની યથાર્થતા જેવાનું કાર્ય વાંચક મહાતેથી ઉત્પન્ન થતું જતું મનનું સંકુચિતપણું
શાના ઉપર છોડું છું. વિવેચનમાં દોષ થયેલ
હેય તે તે માટે મારા પ્રત્યે અનુકંપા બુદ્ધિએ (Narrow-Mindedness) રોકી શકે તેમ છે. જેઓ ધર્મ વિલક્ષણને માટે કેવા પ્રકારના
જોવામાં આવે, અને તેની સાથે તેપર માધ્ય.
સ્થ અને કથાયરહિત શૈલીક વિચારો જણાવપ્રથે જોઈએ તે સંબંધીને વિચાર ચલાવે છે
વામાં આવે એમ હું ઈચ્છું છું. તેઓને આ ગ્રંથ અવલોકવાનું નિમંત્રણ કરવું
આ લેખને સામાપ્તિ આપતાં પહેલાં, અયોગ્ય નહીં કહેવાય.
આ “આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર”ના કર્તાપુરૂષનું જીવન પ્રકાશક તરફથી આટલા વિસ્તારપૂર્વક ચરિત્ર આપવા મારી તીવ્ર ઈચ્છા હતી; વિવેચનની ખાસ જરૂર. હેય નહીં, છતાં મારા તથાપિ આપશ્રીનું જીવન આધ્યાત્મિક હોઈ તરફથી તેમ કરવામાં આવ્યું છે. આનું કારણ આલેખવું એ દુષ્કર હોવાથી, આ વખતે એ છે કે, ગ્રંથકર્તાપુરૂષે ગ્રંથમાં કે ગંભીર
આપવાનું તો બની શકયું નથી. કર્તાપુરૂષના
જીવન સંબંધીને સહજ ખ્યાલ આપવા વિષય ચર્યો છે તેના સંબંધમાં વિવેચન કર
તેઓશ્રીએ પોતે લખેલ એક સ્વાત્મવૃત્તતિવાને સ્વભાવિક હક્ક પ્રકાશકને હોવો જોઈએ પણ
42178 3154 (Autobiograhpical એમ મારું માનવું છે. એક બીજી બાબતન Poem) અહીં સ્થિર કરું છું. આ કાવ્ય માટે ખુલાસે કર રહે છે તે એ કે, ગ્રંથ, કર્તાપુરૂષે પોતાના દેહોત્સર્ગ પહેલાં ચાર વર્ષ કર્તા પુરૂષે ગ્રંથની કૃતિ એવા પ્રકારની કરી અગાઉ ( વિ. સં. ૧૯૫૩ માં) લખ્યું હતું.

Page #356

માર્ચ થી તુન )
આત્મસિદ્દિશાસ્રપર એક નિબંધ,
धन्य रे दीवस आ अहो, जागी रे शांति अपूर्व रे. दश वर्षे रे धारा उलसी, मठ्यो उदयकर्मनो गर्व रे. ओगणीसें ने एकत्रीसे, आग्यो अपूर्व अनुसार रे;
ओगणीसें ने बेतालीसे, अद्भुत वैराग्य धार रे, ओगणीसें ने सुडतालीसे, समकीत शुद्ध प्रकाश्युं रे,
श्रुत अनुभव वती दशा, निजस्वरूप अवभास्युं रे. त्यां आव्यो रे उदय कारमो, परीग्रह कार्य प्रपंच रे;
जेम जेम ते हडसेलीए, तेम वधे न घटे रंच रे. वधतुं एमज चालियुं; हवे दीह्मे क्षीण कांइ रे.
क्रमे करीने ते जशे, एम भासे मनमांहि रे. यथाहेतु जे चित्तनो, सत्य धर्मनो उद्धार रे;
थशे अवश्य आ देहथी, एम थयो निरधार रे. आवी अपूर्व वृत्ति अहो; थशे अप्रमत्त योग रे. केवळ लगभग भूमिका, स्पर्शने देह वियोग रे. अवश्य कर्मनो भोग छे, भोगववो अवशेष रे; तेथी देह एक धारिने, जाशुं स्वरूप स्वदेश रे.
मुम्बई, झवेरी बजार, चैत्र वद ५, १९६४.
}
छे त्यां"
धन्य०
धन्य०
धन्य०
धन्य०
धन्य०
धन्य०
धन्य०
धन्य०
३४१
આ વિવેચનના પૃષ્ટ ૪ ચામાં “ જ્ઞાનદર્શનચારિત્રાણિમાગં: ” એવુ જે સૂત્ર મૂકયું સમ્યગ્દાનદર્શનચારિત્રાણિમાક્ષમાર્ગ : ” એમ સૂત્ર જોઇએ.—મ૦ ૨૦ મે
अल्पज्ञ बाल, मनसुखलाल वजीभाई मेहता.

Page #357

૩૪૨
સનાતન જૈન,
( માચથી જુન,
શ્રી અમિતગતિ.
*પ્રસિદ્ધ મરાઠી માસિક “વિવિદ્ય જ્ઞાન વિસ્તારના માર્ચ માસના અંકમાં શ્રીયુત તાત્યા નેમિનાથ પાંગળ નામના એક દિગંબર ગૃહસ્થ આપેલા લેખને અનુવાદ
આ જૈન ધમ દિગંબર મતમાં એક પ્ર થઈ ગયા તેને સર્વ ખુલાસે આ પતિએ સિહ નામાંકિત કવિ અને ધર્મગ્રંથકાર હતા. સ્વતઃ રચિત ગ્રંથમાં કરીને પોતાના સંધમાંથી જે વેળાએ માલવમંડલાધીશ્વર પ્રતાપશાળી પરંપરા ગત થઇને આવેલા આચાર્યોની નામારાજા મુંજરાજ રાજ્ય કરતા હતા તે વખતે વલિ આપી છે. તેનો ઉલ્લેખ બે ત્રણ ગ્રંથ આ જૈન યતિ થઈ ગયા. મુંજરાજ એક મોટા જોઈને નીચે પ્રમાણે કરેલ છે – ચતુર, જ્ઞાન સંપન્ન, સ્વતઃ કવિ અને ગુરુગ્રાહી
सिद्धांतपाथो निधिपारगामी રાજા હોવાથી પોતે પોતાની સભામાં અનેક
श्री वीरसेनोऽजनि सरिवर्यः । વિદ્વાન અને ગુણી લોકોને આશ્રય આપી
श्री माथुराणां यमिनो वरिष्ठः તેમનું જબરૂં સન્માન કરતો હતો. શ્રી અને
कषाय विध्वं सविधौपटिष्टः ॥ મિતગતિ, ધનપાલ કવિ (તિલકમંજરીના
धर्मपरिक्षा. કર્તા), પદ્મગુપ્ત, ધનંજય (દશ રૂપકનો કર્તા), .
तस्य ज्ञातसमस्तशास्त्रसमय: હલાયુધ ઇત્યાદિ અનેક વિન્મુકુટમણિ તેની
સ્થિરતામળા સભામાં પ્રકાશતા હતા. તે સભામાં શ્રેષ્ઠત્વનું
श्री माथुर संघ साधु तिलकः માન અમિતગતિ, ધનંજય અને ધનપાળનું
श्री नेमिषेणोऽभवत् । હતું એમ તેમના ઉપલબ્ધ થયેલા ઉત્કૃષ્ટ
शिष्यस्तस्य महात्मनः शमयुतो ગ્રંપરથી માલુમ પડે છે. અમિતગતિ
निर्धूतमोहद्विषः પિતાના નામ પ્રમાણે વિશાળ અને મહાન
श्रीमान्माधवसेनसूरिरभवत् બુદ્ધિશાળી કવિ હતા એમ દીસે છે. ધર્મપરી.
क्षोणीतले पूजितः ॥ ક્ષા અને શ્રાવકાચાર” એ બે ગ્રંથમાંની તેમની ધાર્મિક સાહિત્યમાં ઉત્તમ પ્રસિદ્ધિ છે. તેના
दलितमदन शत्रोर સવે ગ્રંથ ઉપલબ્ધ ન થયા હોત અને ફકત
भव्यनिर्व्याजबन्धाः ધર્મપરીક્ષા” એજ ગ્રંથ ઉપલબ્ધ થા હોત
समदमयममूर्ति તે પણ તેની પ્રસિદ્ધિ જૈન ધાર્મિક સાહિત્યમાંથી
_श्चंद्रशुभ्रोरुकीर्तिः તે કદી પણ ન ન થઈ શકત!
अमितगतिरभूद्य આજ ઉપલબ્ધ થતાં આ યતિના શ્રે
तस्य शिष्यो विपश्चि પરથી કર્તા કયારે અને કયાં द्विरचित मिदमर्थ्य ક સંબંધે થઈ ગયા તેની માહિતી મે
तेन शास्त्रं पवित्रम् ॥ માહિતી. ળવવામાં બીજા કેટલાક જૈન
(સુભાષિત રત્ન સદાહ) આચાર્યોના સંબંધમાં પડે છે. જેવી રીતે રાજવંશમાંથી કિંવા ઐતિહાતે અડચણ પડતી નથી. પોતે કયા જૈન સિક શૂરપુરૂષોની વંશાવળી પરથી અમુક સાધુ સંધમથિી અને કયા આચાર્ય પછી એક રાજા કેની પછી થઈ ગયે એ તરતજ

Page #358

૩ ૪૩
માર્ચ થી જન |
શ્રી આમતગત, જણાઈ આવે છે, તેવી શકે આ ઉન આ- હોવાથી તે પણ તે આખ્યાન તળે હો. ચાર્યની પટ્ટાવલિ પરથી આપણું ચારિત્રનાયક જોઈએ. કેની પછી થઈ ગયા એ તરતજ મળી આવે હવે આપણા કવિનો કાલનિર્ણય કરિએ. છે. જેનધમય મયુર સંધમાંથી શ્રેષ્ઠ, સંયમી
આ કરવા પૂર્વે કવિ અને વિદ્વાન આચાર્યોમાં અમિતગતિ થઈ ગયા. કવિને કાલનિ પોતે જે રાજાના સમ. અર્થાત આચાર્યોની જગ્યાએ આ આચાર્યની ગ ર્ણય, યમાં હતા એમ જણાવે ઇના પિતાના બુદ્ધિબળથી થઈ. માથુર સંધમાં
છે તે રાજાનું ચરિત્ર શાંત વીરસેન સુરિમાં શ્રેષ્ટ થઈ ગયા. તે પછી તેના સંક્ષેપમાં કહેવું એ અહિ અસ્થાને નહિ થાય, શિષ્ય નેમિષણ થઈ ગયા. તેની પછી શિષ્ય કારણ કે તે કાલનિર્ણય વાતે ડાઘણા ઉપમહાત્મા માધવસેનસૂરિ સકલ બંધ થઈ ગયા યોગમાં આવશે. અને તેની પછી આપણું ચારિત્રનાયક અમિત. સંવત ૧૧મા શતકમાં કિંવા ઈસવી સન ૧૦ ગતિ તે માથુર સંધના આચાર્ય બન્યા. મારા મા શતકમાં માલવમંડલમાં પરમાર વંશના ગુરૂ માધવસેન મુનિ છે અને હું તેમનો શિષ્ય સિંહદત્ત નામને રાજા રાજ્ય કરતે હત; છું, એમ તેમણે ઉપરનો ઉલ્લેખ કર્યો છે, તેને શ્રી હર્ષદેવ પણ કહે છે. આ રાજા એકદા જેમ અન્ય ધર્મ, કવિજન વિદ્યા આપનારને પોતાના રાજ્યમાં ફરતો હતો ત્યાં તેને ઘાસમાં (નાક દેનારને) છોડીને લક્ષ્મી આપનાર પડેલે એક તેજ:પુ જ બાલક મળ્યો. તે તેણે (નાકની નથ આપનારને) ભજનાર અને પિતાની રણને આપી તેનું મુજ એવું અને તેથી તેમનું નામ પિતાના ગ્રંથમાં ગ્લામાં વર્ધક નામ આપ્યું. ત્યાર પછી તે રાજાને ઍધુત્ય વાપરે છે તેને ન વાપરતાં જેની સિંધુરાજ નામનો પુત્ર થશે. તેથી હર્ષની પાસેથી પિતે વિદ્વત્તા પ્રાપ્ત કરીને થોગ્યતા પ્રીતિ તેના પર અતીશય થઈ. તેથી તેને તેણે મેળવી છે તેવા પિતાના ગુરૂના સ્તુતિપાઠ સર્વ વિદ્યામાં પારંગત કર્યો. પછી રાજા ઘરડો પિતાના ગ્રંથમાં ગાઈને આ કવિએ પિતાની થશે ત્યારે તેણે મુંજકુમારને વિજન એવા લીનતા દર્શાવી છે. આવી ઘણાખરા જૈન કવિ. એક મહેલ પર લઈ જઈ પિતાને હદયની વાત એની પદ્ધતિ છે તે ખરેખર પ્રશંસનીય છે. કહી કે “ મારે પુત્ર છે, તથાપિ બાળપણથી માધુસંધના ના પરથી આ સંધ ગુજરાતમાં તારું મેં પ્રેમથી પાલન કર્યું છે તેથી તેને જ બહુ માલુમ પડે છે. વળી “મુંજરાજા રાજ્યાભિષેક કરાવે એવી મારી લાલસા છે. સમયમાં પોતે હતા, એમ કવિએ કરેલા તારો ખરો જન્મ અમારા કુલામાંથી થયે ઉલ્લેખપરથી તે તેની સત્યતા વધારે લાગે છે, નથી, પણ તું મને દર્ભા કરમાંથી મળેલો હતો, કારણ કે માળવા અને ગુજરાત બંને દેશ એક તે તું તારા ભાઈ સિંધુરાજ પ્રત્યે કપટ કે દમ પાસે આવેલા છે. આ સંધ શ્રી કુંદકુંદ બેઈમાનપણે કદી પણ વતીશ નહિ. પરંતુ આચાર્યના આખાયમને ભારતી ગુછ પૈકી બંધુ તરીકે તેને ગણું મારા રાજ્યને કારભાર હતે એમ મારી સમજણ છે, કારણ કે દિગ. ચલાવજે.” મુંજે રાજાની સર્વ વાત કબૂલ બરી સર્વ સંધ અને સર્વ સાધુ-મુનિ વગેર કરી અને તરતજ મુંજાજનો રાજ્યાભિષેક આપણું શ્રી કુંદકુંદાચાર્યની પ્રમાણેજ અ કરી તેનું ભીમરાજની કુંવરી સાથે લગ્ન કર્યું. થવા તેના આખ્ખાય તળે જોવામાં આવે છે ત્યાર પછી સિંહદતે તરતજ એક દિવસ મુજે તે જૈન ગ્રંથનું અવલોકન કરવાથી તરતજ પિતાની પત્નીને પોતાની કુલકથા કહી, પણ સમજાય છે અને આ જૈન દિગંબરી સંધ તે કદાચિત પિતાને વત્તત પરિફર કરી

Page #359

૩૦૪
સનાતનજન.
માર્ચ થી 50ન,
દેશે એ ભીતીથી તેણીનું ખૂન કર્યું અને આમ જ્યારે ભેજને ગાદી મળવાનું થશે રૂદ્રાદિત્ય નામના પ્રધાન સાથે પિતાને રાજ્ય- એમ જાણ્યું કે તેણે ભેજને રાજય મેળવવા કારમાર ઉત્તમ ચલાવ્યો અને પ્રમત્ત બનેલા ન દેવું એ વિચારથી તેને શિરછેદ કરવા દક્ષિણાત્ય તવંગણના રાજાપર વારી કરી તેને માટે મુંજે મારા સાથે તેને મોક. અરપદભ્રષ્ટ કર્યો, સારાંશ કે તેણે કર્નાટક, લાટ,
ધ્યમાં જઈને તેણે ઈષ્ટ દેવતાનું સ્મરણ કરી કેરલ, ચેલ વગેરે દેશોમાં પોતાની સાર્વભૌમ છે
“ “મેં તારે કો આરોપ કર્યો છે તે તું કહે સત્તા પ્રસ્થાપિત કરી.
એમ મારાને કહ્યું, ત્યાર પછી કાવ્યરૂપમાં ત્યારપછી, તેને બંધુ સિંધુરાજ તેનું એક પત્ર લખી મુંજરાજને આપવાનું કહ્યું. વારંવાર અપમાન કરતો હોવાથી તેણે તેને હદપાર કર્યો અને પછી પોતે નિષ્કટક રાજ્ય
માધાતા ૪ મહિપતિ તપુurચલાવવા લાગ્યો. સિદ્ધરાજ ત્યાંથી નીકળી
અંમિતે તા. ગુજરાતમાં આવ્યો અને ત્યાં કાશ નામના
सेतुर्येन महोदधौ विरचितः સરોવર પાસે એક ગામ વસાવ્યું અને ત્યાં
क्वासौ दशास्यान्तकः । દીવાળીના શુભ દિવસની રાત્રી એ મૃગયા કરતો
अन्येचापि युधिष्ठिर प्रभृतयो કરતે ચારવા ભૂમિ પાસે ગયા ત્યારે એક
याता दिवं भूपत। ભંડપર શરસંધાન કરતે હતો તેટલામાં એક
नैके नापि समं गता वसुमति પ્રેત પર દૃષ્ટિ પડવાથી તેને બીક ઉત્પન્ન થવાનું
मुंजस्त्वया यास्यति । કારણ મળ્યું; પણ પોતે બીધે નહી અને તે આ વિદ્વાન ભેજકુમારને નિરપ વાંચી પ્રેતને વેગળે મૂકી તેણે ભુંડને મારી નાંખ્યું. તેને અતિશય લાગી આવ્યું, અને બાલહત્યા આ વખતે તે શબ ઉડ્યું અને તેણે સિધુ માટે દિવસે દિવસ સ્વતઃ ખાઈને પીવા લાગ્યા. રાજના ધર્યું અને સાહસની શિફારસ કરી
અહીં ભેજકુમારને નિરોપ જાણી માતેને વર માંગવાનું કહ્યું, ત્યારે તેણે “મારું
રાએ દયા લાવી તેને ત્યાં છોડી દીધું અને બાણુ ભૂમિ પર ન પડે અને સર્વ લક્ષી
પછી તેને પોતાને યુવરાજ માની ગુપ્તપણે પ્રાપ્ત થાઓ” એવો વર માંગ્યું. ત્યારે તે
એક ઠેકાણે રાખી રક્ષણ કર્યું. શકે તેને મુંજરાજનો નાશ પાસે આવેલ છે તો તું ત્યાં જ જઇને મેટું ઉત્તમ કાર્ય કર એમ ત્યાર પછી મુંજરાજની પુનઃપ્રમત્ત થયેલા કહ્યું ત્યારે તે મુંજરાજાના રાજ્યમાં આવ્યા.
તેલંગણુના તલિપ રાજાપર વારી કરવા ચલે આ મુંજને ખબર પડવાથી તેણે તેને પકડી ત્યારે તેના પ્રધાન રૂદિયે આ ખેપમાં આ, તેના ડોળા કાઢી કેદમાં નાંખે. ત્યાં તેને પણને જય મળનાર નથી, અને તેમ છતાં ભેજ નામે પુત્ર થયો. આ ભેજને સવળી આ૫ જશે તે ગોદાવરી ઉતરીને આગળ વિદા અને ચોસઠ કળા શીખવી મેટો વિદ્વાન જશે નહિ એમ રાજાને જણાવ્યું. ત્યારે અને ચતુર બનાવ્યા, પણ પછી એક રાજાએ સવાબથી જણાવ્યું કે મેં તે રાજાને છે જોશીએ તેને કહ્યું કે
વખત ક્યો છે. તેનું મારી પાસે શું ચાલ. पंचाशतववर्षाणि
વાનું છે? આમ બેલી રાજા સૈન્ય લઈ | મારા નિત્રયમ્ ગોદાવરી ઉતરી આગળ આવ્યા. આ સંબં. भोक्तव्यं भोजराजन
ધમાં એપિગ્રાફિકા પંડિકા મળે (Vol. 1 P. सगौडं दक्षिणापथम् ।
227) એ ઉલ્લેખ કર્યો છે કે

Page #360

માર્ચથી જુન. )
શ્રી અમિતગતિ, "He says that Munja had gå EETT F granit conquered the Chalukya Tailip દફના રિથા ન મરતાત મિત્ર રિંગણું II sixteen times, before he un- લિં વં ન ર દા જયંત્ર dertook his last expeditiou iu रिक्ता भवान्त भारता भारताश्च रिक्ताः॥ which he lost his throne and R: પરિહા ઢા, life."
દુરુપતિરાફિક પિતાને શ૩ મુંજ પિતાનીપર સ્વારી भाग्यमये तद्भग्नं કરી આવે છે એ જોઇને તલિયે પિતાની
मुंज मा कुरु विषादम् ॥ બલાઢય સેનાથી તેના પર સ્વારી કરી તેના આ પ્રમાણે ફેરવીને તેને રાજાની આજ્ઞાથી સૈન્યને પરાભવ કર્યો અને તેને બંદીખ વધ્યભૂમિ પાસે લાવવામાં આવ્યો, ત્યારે તેને નામાં નાખ્યો. ત્યાં મુંજની સેવા કરવા રાજસેવકેએ ઇટ દેવતાનું સ્મરણ કરવાનું માટે તૈલપ રાજાએ પોતાની ગતભર્તૃકા કહ્યું. મુંજરાજ ઘણો ભગીહદય થઈને બેલ્યોઃ(એટલે વિધવા) બેનને નિવેજીત કરવાથી તે સૌ રાતિ બંને વચ્ચે દંપતિભાવ ઉત્પન્ન થયા. અહીં મુંજના પ્રધાને સુરંગ ખોદાવી તેમાંથી પિતાના તે મુજે ય: કું સજાને છુપાવી લઈ જવાની યુક્તિ કરી અને
निरालंबा सरस्वति ॥ તે મુંજને જણાવી. તેને આ સઘળું વૃતાંત ત્યાર પછી મુંજન વધ કરી તેનું શીર પિતાની પત્નિ-મૃણાલવતિને કહી તેણીને પિ
રાજાના આંગણામાં લટકાવી દીધું. રિપછી તાને દેશ આવવા કહ્યું ત્યારે તેણુએ પિતાના
અહીં માળવામાં અમાયે ભેજરાજનો અવંતિ ભાઇને “આપણે હવે વિયોગ થશે.” એમ
મણે ઇ. સ. ૧૦૨૨ માં રાભિષેક કર્યો. જણાવ્યું. આથી તૈલિપ રાજા વધારે સાવધ બની મુંજને બંદિગૃહમાંથી કાઢી તેની અડચણ
विक्रमा द्वासरा दष्टનિમળે કાઢવાને માટે એટલે તેને વધ કરવા
मुनिव्योमेदसंमिते। માટે તેને ભિક્ષાનું નિમિત્ત કાઢી ગામમાં ફેર
( ૨૦૭૮) વ્યા. ત્યારે હતાશ થયેલ મુંજરાજા ભિક્ષા
वर्ष मुंजपदे भोजમાંગતે વધસ્તંભ પાસે જઈ આ બોલ્યા
મૃg: નિતિઃ | मा मंकड कुरुद्वेग
આ પ્રમાણેની માહીતિ તિલકમંજરીની પ્રयदहं खंडितोऽनया। સ્તાવનામાં આપેલી છે. આ પરથી સંવત राम रावण भोजाद्याः
૧૦૭૮ (ઈ. સ. ૧૦૨૨ ) સુધી મુંજ રાજાએ મિ ત ર સહિત રાજ્ય કર્યું એમ જાણવામાં આવે છે, પણ કયા यशः पुंजो मुंजो,
વર્ષથી કર્યું એ પ્રશ્ન છે. તે માટે ઈંડિઅન જાપતિ રતિ ક્ષિતિપતિ ઍટીકવરી (vol, XIV P. 160) ઉપसरस्वत्या वासः
રથી જોતાં એમ માલમ પડે છે કે મુંજ.. રમાને પુર સિરિતા જાએ (તેને વાકપતિ, અમોઘવર્ષ દેવું અને स कांटेशन,
ઉપલરાજ પણ કહેતા પ્રચલિત કર્યા. બંને દિવ કુરૈવ વિધુત ૧૦૩૬ ના ચૈત્ર આ વિષયે રાસ સાહેબ कृतः शूलारोप
માં ઉજજયની 7 વિમા તથા સેલંબપુર -0ll at Sharavan Belgo

Page #361

સનાતન જૈન,
(માગથી છના અયું એવું દાનપત્ર પરથી સમજાય છે. આ જે કાંઇ માહીતી મેળવવાની શક્ય છે તે સર્વ ઉપર આજ્ઞદાતા તરીકે રૂદ્રાદિત્ય આત્માનું નામ પાછળ આપેલા ત્રણ ગ્રંપરથી છે અને ગ્રંથ તથા હસ્તાક્ષર વાકપતિ રાજદેવ એમ જણપરથી મળતી માહિતી કર્તાને નામ જેટલી છે.
વ્યું છે. આ ઉપરથી ઇ. સ. ૯૦૦ પૂર્વે તેથી આ પ્રયત્ન નિષ્ફળ જાય છે. હવે તે ઉક્ત રાજા હતો. ઇ. સ. ૯૮૦ થી તે ૧૦૨૨ વખતે જૈન ધર્મની સ્થિતિ કેવી હતી તે માત્ર સુધી મુંજે રાજ્ય કર્યું એવું માનવાને બીલ જણાવવાની જરૂર છે. કલ પ્રત્યેવાય આવતો નથી. આ ઉપરથી મુંજ: આ કવિનું જ્ઞાન ઘણું જબર હોવાનું રાજાએ ૪૨ વર્ષ રાજ્ય કર્યું એમ કરે છે. માલુમ પડે છે, કારણકે તેમનું કવિતાદેવીપર હવે આપણે કવિતા કાલનિર્ણય તરફ વળીએ. જેટલું સ્વામીત્વ હતું તેટલું ધર્મપર હતું એ
અમિતગતિ યતિએ પોતાના સુભાષિતાન તેમણે રચેલા ગ્રંથો પરથી અને તેમને પ્રતિ સંદેહ એ ગ્રંથ વિક્રમ સંવત ૧૦૫૦ પૈધ થયેલી આચાર્ય પદવી પરથી સ્પષ્ટ માલમ પડે શુદિ પંચમી એ પૂર્ણ કર્યો એવો ઉલ્લેખ અમે છે. જુદા જુદા વૃતાં, રૂપક, અલંકાર, અર્થ, પછી કર્યો છે એટલે ઈ. સ. ૯૯૪ માં આ ગાંભીર્ય અને શબ્દ સદિય સહિત હોવાની ગ્રંથ રચાયો હતે. ધર્મપરીક્ષાના છેવટમાં તે સાથે બે બે હજાર કવિતાઓ ફકત બે મહિને ગ્રંથ સં. ૧૦૭૦ માં એટલે ઇસ. ૧૦૧ નામાં રચાઈ છે એ પરથી મોરોપંતનું સ્મરણ માં રહે એમ ઉલ્લેખ કર્યો છે, અને મુંજ આવ્યા વગર રહેતું નથી આ કેવી વિલક્ષણ ઇ. સ. ૯૮૦ થી તે ૧૦૨૨ સુધી રાજપારૂઢ તીવ્ર બુદ્ધિ! આપરથી આ કવિએ ઘણા ગ્રંથો રહ્યા એમ અનુમાન થાય છે. આ પરથી મું. રસ્યા હશે એમ સ્પષ્ટ કરે છે સુ માષિત રત્ન જના વખતમાં આ કવિ થઈ ગયા એ નિશ્ચિત સંદેહ એ નામના ગ્રંથ પછી વીસ વર્ષે ફકત ઠરે છે; આપરથી આ કવિ ઈ. સ. ના દથમા ધર્મ પરીક્ષા જ ગ્રંથ કવિએ રચ્યો હોય એ શતકના છેવટે ઉત્તરાર્ધમાં અને અગી બારમાના માનવું વિસંગત જણાય છે, પણ ઉપલબ્ધ પૂર્વમાં થઈ ગયા એમ ઠરે છે. પશુ ઇસ. આ ત્રણજ ગ્રંથે છે એ થાય છે. પહેલો
૪ પૂર્વે કેટલાં વર્ષ આગળ પિતે હતા અને ગ્રંથ કેવળ ધર્મવિષયક હોવાથી તે ધર્મજ્ઞાનને ઇ. સ. ૧૦૧૪ પછી કેટલા દિવસ વિદ્યમાન નિતિ છે એમ વ્યકત થાય છે. બીજાપરથી હતા એ સમજવા અન્ય સાધન બીલકુલ ન ગ્રંથકની એવી ઈચ્છા પ્રતીત થાય છે કે હાવાથી દીગીરી થાય છે; તોપણ ઇ૦ ૦ સુવિચારોને પ્રસાર કરવે, મધમાંસા સકત ૯૯૪ પૂર્વે ઓછામાં ઓછા વીસેક વર્ષ અને
લકને ઘટાડે થવો જોઈએ, ધર્મ માર્ગે સદાપછી દસેક વર્ષ કવિનું અસ્તિત્વ માનવામાં
ચારમાં વર્તન રાખવું જોઈએ અને સમાજ હરકત દેખાતી નથી, કારણ રાજા પાસેથી સ.
માંનાં લોકોની આત્મિક ઉન્નતિ થવી જોઈએ, ભાન મેળવવા જેટલું જ્ઞાન સંપાદન કરવાને
મનોવિકારપર જય મેળવવો જોઇએ, અને ત્રીજો તેટલો વખત સહજ લાગે હશેપરંતુ આ ગ્રંથ નામે ધર્મપરીક્ષા એમ વિચાર કરી લરેલું અનુમાન તદન નિશ્રિત ન કહેવાય—અd. ખે છે કે ચારે દિશાએ જૈન ધર્મને પાને જન્મ કયાં અને ક્યારે થશે, તે પ્રસાર થાય તેમ કરવું. જૈન ધર્મ વિરહિત
માણનું, જ્યારે દીક્ષા સ્વરૂપના રામ, શંકર, શક્તિ, દેવીની ઉપારાજ નામ કમ વ્યતીત સના વધતી જવાથી લોકોની તેમજ જો જવાને માટે ભકિત વધતી કરવી, એમ અનુમાન પરથી
થતું નથી. સમજાય છે. આ ગ્રંથમાં કવિએ અન્ય

Page #362

મારી જુન.)
શ્રી આસિતગતિ, ધમીય લોકોની સમજુતી ઘણીજ ચમ- એકે ઉલ્લેખ દેખાતો નથી. તે સિવાય તે કારીક છે એમ જણાવી તેનું ખંડન કર્યું છે. વર્ષમાં સુભાષિત રત્નસંદેહ પૂર્ણ કર્યાને ઉલેખ આ પરથી કવિએ મુંજરાજધાની ઉજ્જયિનીમજ સ્વતઃ કવિએ તે ગ્રંથની અંતે કરેલ છે. આથી કેવલ રહી આળસને એક પણ દિવસ કાઢશે આ ગટાળા કેમ તેની સમજણ બરાબર પડતી હોય એવું દેખાતું નથી. વળી આ આચાર્ય નથી. કિંવા આ કવિની બુદ્ધિ અતિ તીક્ષણ પદવીને અનુસરી તેમણે ભરતખંડપર ઉપદેશ હેવાથી કદાચિત આ કવિએ આજ વર્ષમાં કરવા માટે ઘણો વિહાર કર્યો છે. લોકોમાંથી અને ગ્રંથ પૂર્ણ કર્યો હોય! આ ગ્રંથ કેવળ મિથાવ જઈને જૈનધર્મની પ્રવૃત્તિધારા ધણો ધર્મ વિષયક છે. આમાં જનેને (શ્રાવકને) પાળ. યત્ન કર્યો છે એમ સારી રીતે વ્યકત થાય છે વના આચાર અથથી તે ઇતિ સુધી વર્ણવેલા અને તેમણે પોતે આધિભૌતિક વિષય, દ્રવ્ય,
છે. આમાં ઉપદેશકમ પૂર્વના સમંતભદ્ર, વસુ આપ્ત, ઈષ્ટ મિત્ર વગેરેની જાળમાં ન પડી
નંદી, ચામુંડરાય, પ્રતિ આચાર્યોની પદ્ધતિ ઈદ્રિનું દમન કરી આમોન્નતિ ઉત્કૃષ્ટ રીતે
0 પ્રમાણે જ વર્ણવેલ છે. આનો વિસ્તાર સારે કરી હોય એમ સ્પષ્ટ દીસે છે. સારાંશ કે આ
કર્યો છે. આના પરિચ્છેદ એકંદર પંદર છે અને કવિ ઉક્તિ પ્રમાણે કૃતિમાં પ્રવૃત્ત થનાર આ
ક સંખ્યા (૧૩૪૨) સુમારે સાડાતેરસે ચાર્ય થઈ ગયા એમાં તે શંકા નથી. કાવ્ય
છે. આ ગ્રંથની રચના સુબોધ, રૂપક બદ્ધ અને દષ્ટિથી જોતાં આ કવિની કવિતામાં શાંતરસ
એટલી બધી સરલ છે કે સંસ્કૃત ભાષાનું સાઓતપત ભરેલો સર્વત્ર દેખાય છે. ધ. ધારણ જ્ઞાન ધરાવનાર પણ સમજી શકે તેમ છે. પરીક્ષાને સારો ભાગ, અદભુત રસ અને હા. નીચેના લેક પરથી આ ગ્રંથના ધોરણ રયથી પ્રેષિત છે અને તેમાં શંગાર એકદમ ઘેડ સ્વરૂપ અને ભાવ સહજ લક્ષમાં આવી શકશે. છે. રૂપકાપેક્ષાથી ઉપમાઓ ખૂબ તેમાં ભરેલી નપુ ર ત્રિપુ ગ્રી છે. કવિતા કિલષ્ટ નથી પણ સુલભ છે. હવે
मृगेषु सिंहः प्रशमो व्रतेषु તેને થે સંબધી જણાવીએ.
मनो महीभृत्सु सुवर्णशैलो આ યતિએ એકંદર કેટલા ગ્રંથે રહ્યા છે
भवेषु मानुष्य भवप्रधानम् १-१२ તેની અદ્યાપિ પયંત પૂર્ણ
मनोभवाक्रांतीवदग्ध रामाતેમના ગ્રંથે. શેધ થઈ નથી, પણ આજ
कटाक्षलक्ष्मीकृतकांतिकायः ઉપલબ્ધ થયેલાં શ્રાવકા.
दिगंगना व्यापि विशुद्धकीर्तिः ચાર (ઉપાસકાચાર) સુભાષિત રત્નસંદેહ અને
धर्मेण राजा भवति प्रतापी॥१-५४
अतत्वमपि पश्यति ધર્મપરિક્ષા એ ત્રણ અમૂલ્ય કાવ્યાત્મક ગ્રંથ આપણી પાસે છે. તેથી તે સંબંધે આપણે
तत्वं मिथ्यात्व मोहिताः અહીં ઘેડે ઊહાપોહ કરીશું.
मन्यते तृषिता पेयां શ્રાવકાચાર– આ ગ્રંથ આચાર્યો વિકમ
मृगाहि मृगतृष्णकां ॥२-३ સંવત ૧૦૫૦ માં રચેલો છે એવો ઉલ્લેખ
जीवाजीवादितत्वानि શ્રીયુત હીરાચંદ નેમચંદે (લાપુર) મહારાષ્ટ્ર
જ્ઞાતિવ્યા મનવિદા એ ભાષામાં ભાષાંતર કરેલા શ્રીમાન સમતભદ્ર
પ્રસ્થાન કુત્તે તે હતા અને આચાર્યના રત્નકરંડ શ્રાવકાચાર પુસ્તકની પ્રરતા
તળે પ્રચલિત કર્યા. બંને વનામાં કરેલ છે. તે ગ્રંથના છેવટમાં (અર્થાત તંત્ર નીવા” આ વિષયે રાઇસ સાહેબ આપણી પાસેના ગ્રંથની છેવટમાં) તેના જેવો
Qon at Sharawau Belgo.

Page #363

3
अनादि निधनाः सर्वे ज्ञानदर्शन लक्षणाः || २ || ( जीवतत्व ) तत्र नष्टाष्टकर्माणः
प्राप्ताष्टगुणसंपदः । त्रिलोकपूजितो मुक्त
त्रिलोara निवासिनः ॥ ३ ॥ संसारिणो द्विधा जीवाः
स्थावराश्च तथा त्रमाः । द्वितीयेऽपि प्रजायंते
पूर्णापूणा स्तथा द्विधा ॥ ५ ॥ एकाक्षाः स्थावरा जीवा पंचधा परिकीर्तिताः । पृथिवी सलिल तेजो
मारुतं च वनस्पतिः ॥ ८ ॥ मता द्वित्रिचतुःपंचें
द्वियाश्च त्रसदायिकाः । पंचाक्षा द्विविधा स्तत्र
धर्माधर्मनमः कालपुहलापरिकीर्तितः ।
संज्ञसंज्ञी विकल्पतः ॥ १० ॥ આ જીવેાના ભેદ.
अजीवाः पंचसूत्र
સનાતન જેન
(लवतत्व.)
रुपयोगविवर्जिताः ॥ २८ ॥ આ અવેાના ભેદ.
वाक्कायमनः कर्म
1.
योगोसावाश्रवः स्मृतः ।
(આશ્રવતત્વ)
कर्माश्रवत्यनेनेति
शब्दशास्त्रविशारदैः ॥ ३८ ॥ ये गृह्यंते पुद्गलाः कर्मयोग्या
क्रोधायाञ्चनै रैप बंधः ॥
(घतत्व.)
यादृष्टे बजतत्वं कषायो
भाए बंधस्य हेतोः ॥ ५४ ॥ भोक्तव्यं भोजर
गौड दक्षि ।
(સંવતત્વ)
भाव द्रव्यविकल्पेन
[ भार्थीन
द्विविधः कृतसंवरैः ॥ ५८ ॥
पूर्वोपार्जितक मेक
देशसंक्षय लक्षणाः ।
(निर्माशतत्व)
सविपाका विपाका च ।
द्विविधा निर्जरा मता ॥ ६२ ॥ वितप्यमान स्तपसा शरीरी
पुराक्रतानामुपयाति शुद्धिम् । न धायमानः कनकोपलः किं सप्तार्चिषा शुध्यति कश्मलेभ्यः ॥ ६५ ॥ निसर्गतो गच्छति लोकमस्तकं
कर्मक्षया नंतरमेव चेतनः ।
(भाक्षतत्व)
धर्मास्तिकायेन समीरतो नभः समीरने नैवरजश्च यः क्षणात् ॥ ६८ ॥ इमे पदार्थाः कथिता महर्षिभि
यथायथं सप्त निवेशिता हृदि । विनिर्मलां तत्वचि वितन्वत
जिनोपदेशा इव पापहारिणां ॥७२ આ પ્રમાણે પહેલા એ પરિચ્છેદમાં નર્જન્મ અને ધર્મ માહાત્મ્ય કહીને ત્રીજામાં ધનુ મક્ષ જે સમ્યકત્વ તેનુ' વિવેચન સપ્તતત્વ સાથે नाच्यु छे.
ત્રીજા પરિચ્છેદમાં એકાંતમતવાદી જે જી વનું આસ્તિકય કબૂલ કરતા નથી, જે પર લેાકને માનતા નથી, જે સત્તુ વીતરાગ સીવાય सोली, भांस लक्ष, भद्यपानासम्त (शास्त्र વગેરે) ઠેકાણે દેવત્વની યેાજના કરે છે, જે કુદેવને પૂજે છે, તેનું એકદમ અને સક્ષેપમાં खंडन यु छे. योधामां भद्य, मांस, भध, રાત્રિભેાજન નિંદ્ય છે, એટલે તેના ત્યાગ કરवानुं ह्युं छे, पांयभामा यत्रत- अहिंसा, सत्य, भयार्य, परस्त्री त्याग भने परिग्रह प्रभाष्य; त्रष्य गुष्युव्रत-हित अनर्थ भ्मने ભાગેાપભેગ પરિણામ; ચાર શિક્ષાવ્રત–દેશાવકાશિક, સામાયિક, પ્રેષાપવાસ અને વૈયાવૃત્ય

Page #364

માર્ચથી તુન. )
શ્રી
એનુ વર્ણન કર્યું છે. છઠ્ઠામાં ધૃતમાહાત્મ્ય; સાતમામાં અગીયાર પ્રતિમા; આ મામાં પડાવણ્યકાનુ વર્ણન, અતે નવમામાં દાત પૂજાશીલ ઉપવાસનું સ્વરૂપ તેમજ સત્ય ·ાણુ, કુપાત્ર ક્રાણુ અને અપાત્ર કાણુ, તે દાન કેતે આપવું તેનુ વિવેચન છે; દશમામાં અભયદાન અને કરૂણા દાનનું વર્જુન અને બાકીનામાં જિનેશ્વર અને સિદ્ધનું વર્ણન, બાર અનુપ્રેક્ષા સમાધિમરણ ઇત્યાદિકનું વર્ણન છે.
આ પ્રમાણે આ ગ્રંથ કેવળ ધર્મવિષયક છે. વળી તેમાં કેટલેક રેકાણે કવિએ કાવ્ય દૃષ્ટિથી રૂપકાની મેડી સંખ્યાના ઉપયોગ કર્યો છે. વિસ્તારના ભયથી તેના નમુના અહીં આપ્યા નથી. સર્વ ધર્મોનું નિરીક્ષણુ કરનારની ઇચ્છા હાય તેમણે આ ગ્રંથ એક વખત અવશ્ય વાંચા એમ અમારી તેમને સૂચના છે. પુષ્કળ લા એવા મત ધરાવે છે કે શંકરાચાર્ય જૈત-ધર્મના ધર્મનું ખંડન કર્યું, પણુ કયા મતનું અને કયા તત્વનું ખંડન કર્યું તે સબંધ કંઇ પણુ ઉલ્લેખ નથી. પ્રત્યક્ષ શંકરાચાયના ગ્રંથમાંથી પશુ જૈતાના અમુક અક મતનું ખંડન કર્યું. એવા ઉલ્લેખ દેખાતા નથી, આમ હોવાથી જૈનધમ નું ખંડન કર્યું. એ નિરવ કથનના અર્થ કંઇ પણ સમાતા નથી. જૈનધમ માં એવા કાઇ પશુ મત ના કે જેનું ખંડન થઇ શકે. શ કરાચાય આધમનું ખંડન કર્યું છે, જૈનનું ખીલકુલ નહીં. તે સિવાય બ્રાહ્મણુધર્મીય કેટલાક કેટલાક ઇતિહાસ શાષક વિદ્રાનાએ એવા મત આપ્યા છે કે જે વખતે શકરાચાર્યને અનેકાંતાત્મક દિ જૈનમતનુ બરાબર ખંડન કરતા આવડવુ નહિ ત્યારે તેણે પાતાની ધ્રુવલ શક્તિથી ખલ વાપરી હૂડના ઉપયોગ કરી મુંડ મુડ તુડ તુડ કરી જૈનના સારી રીતે વિશ્વસ કર્યા અને કેટલાક અમૂલ્ય જૈન ધર્માંતે ત્મિક ગ્રંથ મત્સર બુદ્ધિયા સમુદ્રમાં ફેકી દીધા. હમણાની ડેક્કન કૅસેજના પ્રેફેસર અને માજી સેલાપુર હાઇસ્કૂલના હેડમાસ્તર શ્રીયુત કાયો.
આભિતગતિ.
૩૪૯
નાથ બાપુજી પાર્ક સોલાપુરમાં યુનીયત કલબમાં પેાતે છેવટે જે એક વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું, જે વખતે શેઠ હીરાચ' નેમચંદ વગેરે હાજર હતા ત્યારે એવું કહ્યું હતું કે ગ્રંથ કર્તાની પશ્ચાત જૈનધર્મી થેાના મતનું ખંડન કેટ લાએક બ્રાહ્મણ આચાર્યાએ કર્યું છે અને તે ઠેકાણે પાતે સ્વતઃ શેરા કર્યાં છે. પણ ખંડન કર્યા પછી તે ગ્રંય જ્યારે જૈન આચાયૅના હા થમાં પડયા કે તરતજ તે પુનઃ તે બ્રાહ્મણેાના મતનું ખંડન કરવા એવા ઉલ્લેખ કરે છે કે જૈનધર્મીય પરિભાષા ન સમજવાથી તે બ્રાહ્મણુ આચાર્યએ ખંડન કર્યું છે અને પછી તે તેઓના મતેાનુ ખંડન કરે છે. તે જ્યા ખ્યાનકારના વિષય · પ્રાચીન તામ્રપરા હતેા. અરતુ. સારાંશ એ છે જે અનેકાંતાત્મક જૈનમત અખડિત છે. બાદરાયણુ સત્રમાં પશુ જૈન
'
તત્વને જુદા ઉલ્લેખ મળી આવે છે. શંકરાચાર્ય આધ્યમતનું ખંડન કર્યું, કારણ કે મડનમિશ્ર બેદું હતેા. જૈનધર્મ અને ધમ બન્ને જુદા છે અને બન્નેમાં મેટું અંતર છે. કેટલીક બાબતમાં જૈનધ"નુ તના સાથે સામ્ય છે તે પણ તેપરથી અને એકજ છે એમ કહેવુ કાઇ રીતે વ્યાજખી નથી, કારણુકે આ જગમાં સર્વ ધર્મોનાં સામાન્ય તત્વા એકમે કને સહજ સામ્ય દર્શાવતા હોય એ બનવા યોગ્ય છે, અને તેથી તે સર્વને એક કહેવાય ? ખીલકુલ નહિં. તે પ્રમાણે જૈન અને બૃદ્ધનુ સમજવુ.
"
હવે એ એ ધર્મ જુદા જુદા દ્વારાના જૈન ગ્રંથામાં પુષ્કળ પુરાવા છે પશુ તેન્ના ભિન્નપશુાના સબંધમાં પાશ્ચાત્ય ઇતિહાસ સંશોધક આમ્લ પંડિતાએ પેાતાના ગ્રંથામાંથી ઉલ્લેખ કરેલ છે કે “ મહાવીર અને ગૌતમ બુદ્ધુ એ સ્વતંત્ર અને ભિન્ન ભિન્ન પુરૂષ હતા અને તેમણે ભિન્ન ભિન્ન ત પ્રચલિત કર્યા. બંને સમકાલિન હતા. આ વિષયે રાઇસ સાહેબ (Inscription at Sharavan Belgo
,,

Page #365

340
સનાતન જનં.
lel એ પુસ્તકમાં કહે છે કે- As regards the relative priority of Jainism and Budhism we may hre incidentally state the conclusion arrived at by some of the latest authorities. Jacobi slhos મહાવીર and were two distinct persons but contemporaries. આપરથી જૈનધમ પ્રાચીન છે એમ જે કાલી કહે છે, તે પ્રત્યક્ષ છે. તેજ પુસ્તકની પ્રસ્તાવનાના ( પૃષ્ઠ ૮૦ માં ) રાઈસ સાહેબ કહે છે કે—
Jacobi further inclines to the opinion mooted by Colebrook that He was not the founder but only reformer of the sect and that the origin of the Jain faith may be traced back to પાર્શ્વનાથ the તીર્થંકર who preceded him, if not further, ઉપર. નાબને ઉતારા રાજશ્રી ત્રયંબક ગુરૂનાથ કાળે (હુખળી) ના ‘ પ્રભાત ’માં આપેલ મહાભારત અને જૈન તથા આદુ ગ્રંથ' એ નિબંધમાંથી લીધેલા છે.
“માથી તુન
મયની ઉન્નતિ છનાર આ ગ્રંથને ઊંધાર કરવામાં અવશ્ય પુરતું લક્ષ આપશે એવી આશા છે.
આ પરદીપથ લેાકેાના અહીંના સબંધી કરેલા સશોધન પરથી ઉભયધર્મ ભિન્ન છે એમ દેખાય છે. આ વિષય સંબંધી અહી ઉહાપાદ્ધ કરવા અપ્રસ્તુત છે. તાપણુ જૈનધર્મ અને બધમ આ બંનેનું સૂમ રીતિથી નીરીક્ષજી કરવાથી તે ભિન્ન છે અને જૈનધર્મનુ ખીલકુલ ખંડન થયું નથી એ સંબધમાં ભરેસા આવશે, આ વિષય સંબંધી બીજી ડાઇવાર લખી શ સારાંશ એછે કે અમિતગતિ આચાર્યના શ્રા વજ્રાચાર નામના આ ગ્રંથ કાવ્યદૃષ્ટિથી સુલભ અને ધર્મવિષયક અતિ ઉપયેગી છે. આ ગ્રંથનું પ્રથમ હિંદીમાં ભાષાંતર હિ ંદી કવિ ઇશાનગઢ વાલા ભાગ કરેલ છે. આ ગ્રંથ અદ્યાપિ મુદ્રયજંત્રમાં ખીલકુલ ગયેલા નથી. જૈન વાગ્ય
સુભાષિતરતસ`દેહ—આ ગ્રંથ કવિએ વિક્રમ સંવત્ ૧૦૫૦ ઇ. સ. ૯૯૪ ની મધ્યમાં રારદઋતુમાં પેષ શુદિ પંચમીએ સપૂર્ણ કર્યો એમ આ ગ્રંથમાં કવિએ છેવટે ઉલ્લેખ કરેલ છે. તે નચ પ્રમાણે.— समारूढे पूत
त्रिदश वसतिं बिक्रम नृपे !
सहस्त्र वर्षाणां
प्रभवति हि पंचाशधिके ॥ (१०५०) समाप्तं पंचम्या
भवति धरणी मुंज नृपतौ !
सिते पक्षे पौधे
बुधहितमिदं शास्त्र मन
યમ્ ॥ ૨૩૨॥
આ શ્લાની પૂર્વે કવિએ આ ગ્રંથ યાવ ચંદ્ર દિવાકરો આ ભૂતલપર રહી સજ્જનાની ઉન્નતના કારણભૂત થાઓ એમ ઉદ્ગાર કર્યો છે, તે નીચે પ્રમાણે,
यावचंद्र दिवाकरौ दिवि गौ भिन्नस्तवः शार्वरम् ! यावन्मेरु तरंगिणी परिदृढौ
नो चतः सुस्थितिम् ॥ यावद्याति तरंग भंगुर तनुगंगा हिमाद्रेर्भुवम् । तावच्छास्त्रमिदं करोतु विदुषां पृथ्वीतले संमदम् ॥
મુજ રાજાની રાજધાનીમાં આ ગ્રંથ જ્યારે સમાપ્ત થયા ત્યારે ચૈત્ર માસ પંચમી તિથી અને પ્રતિદાયક એવા શરદ ઋતુને શુદ્ધ પક્ષ હતા. આ વન વાંચ્યું કે તરતજ યુરોપના અપ્રતિમ ઇતિહાસકાર ગિષ્ઠને પાતાના સંપૂર્ણ ઇતિહાસ લખી રહ્યા પછી છેવટે લખેલાં વાકય યાદ આવે છે “ આ ગ્રંથની છેવટની લીટી મેં લખી અને તે ૧૭૮૭ સાલાન

Page #366

માર્ચથી જીન.) શ્રી અમિતગતિ.
૩૫૧ જૂનની સત્તાવીસ તારીખની મધ્યરાત્રીના અગી
પ્રતિરાયમરાજ બાર વાગ્યાની દરમ્યાન પિતાના બાગવાળા
मूकतान्यस्य दोप બંગલામાં લખી. તે પછી પેન નીચે મૂકી
मम भवतु च बोधि હું બાગમાંથી મંડપમાં આમ તેમ ફર્યો, તે
વરામ મુાિયું છે વખતે હવા મજેદાર હતી, આકાશ નિરભ્ર હતું,
સુભાષિત રત્ન સંદોહ એ ગ્રંથના નામ ચંદ્ર સારી રીતે પ્રકાશી પાણીમાં પોતાનું પ્રતિ
પ્રમાણે જ તેમાં રત્નાકરની પેઠે સુભાષિતપી બિંબ પાડતા હતે.” આવાં હૃદયગમ વર્ણનનું રત્નો ઓતપ્રેત ભરેલાં છે. તેમાં આત્માને આ વખતે મરણું સહદય વાંચનારને આવ્યા (જીવન) દુર્ગતિમાં લઈ જનાર જેમનો વિકાર વગર રહેશે નહિ. સુભાષિત રત્ન સંદેહ એ કપ, માયા, અહંકાર, લોભ, શોક અને ઉપદેશપર ગ્રંથ લખી રહ્યા પછી તે સજજનોની પંચેંદ્રિય છે અને તેવી જ રીતે જીવની અવનતિ ઉન્નતિમાં ઉપયોગી નીવડશે અથવા તે આ કરનાર દુર્જન, મધ, માંસ, મધુ, કામ, વામહીતલ ઉપર તે ચિરકાલ રહેશે એવી કવિને
સંગ, ધત વગેરે કેટલાં અધમ છે તે સંબંધી
સંગ ખાત્રી થવાથી તેને અત્યાનંદ થયો હોવા છત તથા રૂપકબદ્ધ કાવ્યવાણીથી વર્ણન કરી જોઈએ અથવા પિતે જન્મ ધરીને એક મોટું તેની સંગત જીવે તજવી જોઈએ એટલે તે વિકાસત્કાર્ય કર્યું ને તેથી પિતાની કીતિ અજ- રોનું ખંડન કર્યું છે. સાંસારિક વિષય કેટલા રામર રહેશે એવું ધારી કવિને સંતોષ થશે સુલક છે તે દર્શાવી છવના હિતકારી મિત્ર હશે એમ કવિની ઉપરની ઉક્તિપરથી સમજાય જે સજન, દાન, દેવ, ગુરૂ, ધર્મ ચારિત્ર્ય છે છે. જે અર્થે તેને આટલે સંતોષ થયો તેનું વર્ણન કર્યું છે અને છેવટે શ્રાવકધર્મનું અથવા કરેલા મહકૃત્યથી આનંદ થયે તેના નિરૂપણ કર્યું છે. આ સર્વનું કવિએ ઉપદેશબદલામાં મુંજરાજા પાસેથી તેને મોટી બક્ષીસ બદ્ધ વાણીથી એટલું બધું મામિક વર્ણન મળી હશે એમ કાઈ કહેશે-પણ આ સમજવું કર્યું છે કે તે તે પ્રકરણ જે કોઈ વાંચશે
એ ભૂલ ભરેલું છે; કારણ સાધુ તુકારામ તેને અધમ વિષયોને તિરસ્કાર આવ્યા વગર પિતાને અગણિત ઐશ્વર્ય પ્રાપ્ત થવાને જ્યારે
બિલકુલ રહેશે નહિ. કીતનકાર પૂર્વ રંગમાં સમય આવ્યો ત્યારે તે સર્વને લાત મારી
મનોવિકારનું ખંડન કરવા (નિસ્પૃઢતાથી) આ બોલ્યા કે
ગ્રંથમાં સુભાષિતોને ઉપગ કરશે, કિવા કોઈ हेचि दान देगा देवा।
વક્તાને શ્રેતાના મનમાં ઉદાહરણ અને દાંત तुझा वीसर न व्हावा ॥ વગેરેથી અસર કરવાનો વિચાર હેત તે આ હે ઈશ્વર મને એવું દાન આપ કે જેથી માંના સુભાષિત રત્નો ઘણું ઉપયોગી થઈ તારું વિસ્મરણ ન થાય. આવી ઉદાર માગણી પડશે એમાં શંકા નથી અને તેથી કરીને કરી તેવીજ રીતે આપણું આ કવિવર્ય આ- વક્તાનું વ્યાખ્યાન સારી પ્રઢતાનું સ્વરૂપ ચાર્ય (મુનિએ) ઉડલી અંત:કરણથી પિતેથી ધારણ કરશે. પછીથી માંગણી કરેલ છે કે
નિસ્પૃહતાથી માર્મિક નિરીક્ષણ કરવાથી जिनपति पदभक्ति :
આ કવિનું કાવ્ય ભતૃહરિના નીતિ શતકથી भविना जैन तत्व
કેટલું બધું સરસ છે તે તરત જ સમજાશે. विषयसुखविरक्ति
આવું ઉત્તમ પુસ્તક જૈન સાહિત્યમાં છે છતાં मित्रता सत्ववगें।
અદ્યાપિ વિશ્વવિદ્યાલય તરફથી તેનું સ

Page #367

૩૫ર સનાતનજન.
[ माय पीतुन. भान यु ना ये पियाथा ( गति स्थायी मरुद्विदहनो दहनोऽपि जातु માલુમ પડે છે, અસ્તુ. આ ગ્રંથમાં મઘ, માંસ लोभानलस्तुन कदाचिद दाहकः स्यात् भयुत्या परेनु वान श्राशयाना (५. स्त्री-उद्गन्ध प्रबंधां परमसुखरसां નાં વર્ણન સાથે સારું સામ્ય ધરાવે છે.
कोकिलालापजल्पा તેથી કદાચિત કવિએ શ્રાવકાચાર, અને સુભા- पुष्पस्रक्सौकुमार्यो कुसुमशरवधूं પિત રત્ન સંદેહ એ બંને ગ્રંથો એક વર્ષમાં
रूपतो निर्जयन्तीम् । પૂર્ણ કરેલા હોય ! પણ આ સંબંધી બીજો सौरव्यं सर्वेन्द्रियाणामभिमतमभितः પુરાવો જોઈએ.
कुर्वती मानसेटम् આ સુભાષિત રત્નસંદેહમાંના સુભાષિત सत्सौम्या लभन्ते कृतसुकृतवशाः કાવ્ય સ્વરૂપ સમજવા માટે અહીં કેટલાક
कामिनी मर्त्य मुख्याम् ॥ मस धु:
गरी देहार्धमीशो हरिरपि कमला मांग-असुरसुरनराणां
नीतवानत्र वक्षो यो न भोगेषु तृप्तः
यत्संगालोख्यमिच्छुः सरसिजनिल कथमपि मनुजानां
योऽपार्ध वश्त्रो बभूव । तस्य भोगेषु तृप्तिः ।
गीर्वाणानामधीशो दशशतभगता जलनिधि जलपाने
माप्तवानस्तधैर्यः यो न जातो वितृष्णः
सा देवानामपीष्टा मनसि सुवदना तुणशिखरगताम्भः
वर्तते नु न कस्य ॥ पानतः किं स तृप्येत् ॥
कृत्याकृत्ये न वेत्ति त्यजति गुरुवची मदमदनकषाया
नीचवाक्यं करोति रातयो नोपशांता
लज्जालुत्वं जहाति व्यसनमति महद् नच विषयविमुक्ति
गाहते नन्दिनीयम्। जन्मदुःखान्न भीतिः।
यस्यां शक्तो मनुष्यो निखिलगुणरिपोन तनुसुखविरागो
माननीयोऽपि लोक विद्यते यस्य जन्तो
सानर्थानां निधानं वितरतु युवतिः भवति जगति दिक्ष
किं सुखं देहभाजाम् ॥ स्तस्य भुक्त्यै न मुक्त्यै ॥ का च श्रीः श्रोणिबिंबे स्रवदुदरपुरा अप-भ्रूभंगभंगुरमुखो विकराल रूपो
वस्तिखद्वारवाच्ये रक्तेक्षणो दशनपीडितदंतवासः। लक्ष्मीः का कामिनीनां कुचकलशयुगे त्रासं गतोऽपि मनुजो जन निंद्यवेषः
मांसपिंडस्वरूपे । क्रोधेन कम्पिततनुर्भुवि राक्षसो वा का कान्ति नेत्रयुग्मे जलकलुषजुषि रूपेश्वरत्वकुलजाति तपो वलशा--
श्लेष्मरक्तादिपूर्णे नाष्ट दुःसहमदाकुलबुद्धिरज्ञः। का शोभा वक्त्रगर्ते निगदत यदहो यो मन्यतेऽहमिति नास्ति परोधिकोऽपि मोहिनस्ताः स्तुवन्ति ॥
मानात्स नीचकूलमेति भवाननेकान् विनश्वरमिदं धपुसोम-शीतो रविर्भवति शीतरुचिः प्रतापी
युबति मानसं चंचलं स्तब्धं नभी जलनिधिः सरिदम्बुतृप्तः भुजंग कुटिलो विधिः

Page #368

भार्थथा नुन. )
શ્રી અમિતગતિ.
૫૩.
पवनगत्वरं जीवितम् ।
चानकाचार्पयन्तु ॥ अपायबहुलं धनं
x x x x x बत परिप्लवं यौवनम् ।
આમાં કવિએ વ્યુત્પત્તિજ્ઞાન ઉત્તમ દર્શાतथापि न जना भव
વ્યું છે. એ પ્રમાણે આ કવિની કવિતાના व्यसनसंततेर्बिभ्यति ॥
ફક્ત નમુનાજ અહીં આવ્યા છે. તેનું વિશેષ -गलति सकलं रूपं
વિવેચન ધર્મ પરીક્ષા નામના ગ્રંથ સંબંધી लालां विमुंचति जल्पनं । લખતાં કરીશ. આ ગ્રંથ કવિએ પોતાની મને स्खलति गमनं दन्ता
થ વયમાં લખેલા દેખાય છે. તે ઉપરથી नाशं श्रयन्ति शरीरिणः ।
નિષ્કામ વાસનાનું યોગ્ય પ્રદર્શન થાય છે. विरमति मतिनों शुश्रूषां
એટલું જ નહિ પરંતુ જેનધર્મના અતિ પ્રિય करोति च गहिनी
ભક્ત હતા એ પણ સિદ્ધ થાય છે. મધ્યમ वपुषि जरसा ग्रस्ते
વયમાં આટલા બધા મને નિગ્રહી હતા તે वाक्यं तनोति न देहजः ।
પછી અખિલ ચરિત્ર સારી રીતે બનેવેધક, भ-यत्पाति हन्ति जनयति
નિશ્ચયી, અને ધર્મસ્ત હોવું જોઈએ. પરંતુ रजस्तमः सत्वगुणयुतं विश्वम् त यत्रि में मधु ७५३०५ नया ते मारे तद्धरि शंकरविधिवत् । દીલગીરી થાય છે. અસ્તુ. આ ગ્રંથની પ્રત
विजयतु जगत्यां सदा कर्म ॥ અજમેર ગવર્નમેંટ કોલેજમાંથી લાવી રા. १४२-अर्थ: कामो धर्मो
ભવદત્ત શાસ્ત્રી અને કે. કાશિનાથ પાંડુરંગ मोक्षः सर्वे भवन्ति मोक्षस्य ।। પર સંશોધન કરી નિર્ણયસાગર મુદ્રાલયના तावद्यावत्पीड
માલેકે છપાવી પ્રસિદ્ધ કરી તેને માટે જૈનસजाठरवन्हि न विदधाति ॥
માજ તેની અણી છે. આ ગ્રંથ અને બીજા भध-हसति नृत्यति गायति वल्गति કેટલાક ગ્રંથ પ્રસિદ્ધિમાં આણવાથી થતું શ્રેય
भ्रमति धावति मूर्छति शोचते। तेभने शिर छे. मा सुभाषित नशामा पतति रोदिति जल्पति गद्गदं
२ ६२२ २ . धमति धाम्यति मद्यमदातुरः॥ परिक्षा-सा अंथनी समाप्ति स. मधु-केकोऽसंख्य जीवानां ।
વત ૧૦૭૦ માં કરેલી છે એવો ઉલ્લેખ કવિએ __घाततो मधुनः कणः।
2 रेस छे. निप्पद्यते यतस्तेन
संवत्सराणां विगते सहस्त्रे मध्यस्यति कथं वुधः ॥
ससप्ततौ विक्रमपार्थिवस्य । चंचचारित्रचक्रपविचितचतुराः
इदं निषिद्धान्यमतं समाप्त प्रोचयो (?) प्रचाम्
जिनेंद्र धर्ममिति युक्ति शास्त्रम् ॥ पंचाचारे प्रचारः प्रचुररुचिवया
આ ગ્રંથમાં શ્લોકસંખ્યા સુમારે બે श्चारुवित्र त्रियोगाः।
હાર (બરાબર ૧૯૪૯) છે અને આવડે वाचामुच्चैः प्रपंचै रुचिरविरचने મોટો સ્તુતિપાત્ર કાવ્યાત્મક ગ્રંથ આ કવિએ रचनीयै रवय॑म्
ફક્ત બે મહિનામાં પૂરો કર્યો હતો, કારણ કે नित्यन्य प्राय॑तानः पदमचलमन તે તેણે છેવટે ઉલ્લેખ કરેલ છે.

Page #369

૩૫૪
સનાતન જૈન,
[ માચથી જુન. अमितगति रिवेदं स्वस्थ मासद्वयेन चतुर्वेद ध्वनि श्रुत्वा प्रथित विशद कीर्तिः काव्य मुध्धृत्त
દિનપુર | રોષ | ૨૦ ||
नृत्यन्ति केकिनो यत्र આ પરથી કવિની કાવ્યરચના શિલી કેટલી
नीरदारवशंकिनः ।। જબરી હતી તે સમજાય છે. આ ગ્રંથમાં
જો પતિ છત્રા કવિએ જેનાથી બીજા ધર્મને ઈતિહાસ અને
સંવત વિવાદ અન્ય ધર્મની સમજુતિ અનુમાન પ્રમાણુથી गृहीतपुस्तका यत्र । સત્યની કટીપર કેટલીબધી ઉતારી છે તે
भारती तनया इव ॥ દર્શાવ્યું છે. આ પરથી અન્ય ધર્મનું પણ सर्वतो यत्र दृश्यन्ते કેટલું બધું કવિનું ધાડું જ્ઞાન હતું તે વ્યક્ત
पंडिताः कलभाषिभिः । જણાય છે. આ ગ્રંથમાં રચેલી કથાનું સંવિ. शिष्यैरनुवृता हृद्या ધાનક ઘણું મનોવેધક છે. આ ગ્રંથ એક
पद्मखंडा इवालिभिः ॥ વખત વાંચવાને હાથમાં લીધો કે પછી તે રત્નાલંકારથી ભુષિત થયેલા પરંતુ મસ્તક પુરા કર્યા વગર નીચે મૂકાત નથી. આમ પર ભારે લઇને ચાલનાર મને વેગ, પવનવેગનું કેટલીક કથા એવી છે કે જિનધમાં મનવેગે વર્ણન – મિયાધમાં પવનવેગને ઉપદેશ કરવાનું કહ્યું અને પછી પોતે કથા કહી તેને વાર્તાના
भ्रमंती तो समंततः । રસમાં સાટ ઉતારી અન્યધર્મીય સિદ્ધાંત गुंडपुंजी महारावै મિશ્યા છે અને જૈનધર્મો સિદ્ધતિ ખરે છે
मक्षिका निवहैरिव ॥ એમ બરાબર સમજાવી તે પવનવેગને છેવટે આ સર્વાગ સુંદરને જોઇને નગરનારીએ મિથધર્મમાં શ્રુત કરી જૈનધમ બનાવ્યો કામવ્યથાથી મચાવેલી ધાંધલાછે અને તેની પાસે સમ્યકત્વ ગ્રહણ કરાવ્યું છે. વિસ્તાર ભયથી તે ગ્રંથની
मन्मथाकुलिता वादी
दन्यातजल्पकांक्षिणी । કથાઓ અહીં આપવી અશક્ય છે. વળી તે
वस्यसे काष्टिकावेतो કાવ્ય વર્ણન સારું છે. આ કાવ્યમાં નીતિ
क्षिप्रमाहूयतामिह ॥ વાક્ય દષ્ટાંત માટે ઘણું આપ્યાં છે, ઉપમા પણ આપેલી છે. તેમાંના થોડા નમૂના પ્રીત્યર્થે
આ કાવ્યોનું દિગ્દર્શન વિસ્તારભયથી અહી આપું છું -
આટલું જ બસ છે. હવે તેમાંના સામાન્ય નીતિપટ્ટનાનું વર્ણન.
વાક્યોને નમૂના લઈએ. भ्रमता भरतक्षेत्रे
१. साध्वी तथा स्थिता सापि __लन्धवान् तिलकोपमम् ।
स्वामिना गदिता यथा । अदर्शि पाटलीपुत्रं
शीलवन्त्यो न कुर्वति
भर्तृवाक्यव्यतिक्रमम् ॥ गगने प्रसरन्यत्र
२. युवती राजते नारी યજ્ઞધૂમ: જેને
न वृद्ध पुरुष रता। पंचरी ककुलश्यामः
किं विभाति (?) स्थिता जीणे केशपाश इया स्त्रियः ।
कम्बले नेत्र पट्टिकाम

Page #370

માર્ચ થી જીન મુંબઈની યલ એશિયાટીક સાયટીમાંના જૈન ૩૫૫ १. रक्तो यो बत्र तस्यासौ
कौशिको मन्यते तमः । તે વાળ હા
૧૦. રક્ષાવાતે સુવું. काकः पालयते किं न
मार्जारस्य बुधै न हि । विष्टां संग्रह सर्वतः ।।
११. चोरस्य तु करे रत्न ४. यो वितनोक्ति परस्य हि दुःखं
केन त्राणाय दीयते । कं न स दोषमुपैति बराकः । આ પ્રમાણે ઠીક સંખ્યામાં ઉદાહરણ ५. शेयो गोष्टी दरिद्रस्य
દૃષ્ટાંત માટે અહીં તહીં આપ્યાં છે, તે મુમુभृत्यस्य प्रतिकूलता।
એ અવશ્ય વાં. આ પ્રમાણે વાંચક માટે वृद्धस्य तरुणी भार्या
જૈન સાહિત્યના અમિતગતિની માહિતી બાપી હાવિયાની છે
છે. તેના ગ્રંથોનું જે દૃષ્ટિથી યોગ્ય નિરીક્ષણ 1. यः करोति गृहे नारी
અથવા પરીક્ષણ કરવું જોઈએ તે દૃષ્ટિથી તે स्वतंत्रामनियंत्रितां
થયેલ નથી એ મારે કબૂલ કરવું જોઇશે, न विध्यापयते सस्ये
તથાપિ જૈન વાંગ્મયમાં મોટા મોટા કવિઓનો दीप्ताममि शिखामसौ ૭. કૌનિ મહારાજ
તથા ગ્રંયકારને સર્વને ફકત પરિચય કરાशून्ये वेश्मनि आयते વવાને મારો ઉદેશ હોવાથી તેમની કવિતાનું ८. विविक्ते सुवती प्राप्य
થઈ દિ દર્શન અને તેમનું જીવનવૃત્તાંત અને विरागं का प्रपद्यते ।
તેના કાલની શકય માહીતી વાચકને આપવાથી ४. भास्वरं भास्वतस्तेजाः
મને સંતોષ થાય છે. A Student. મુંબઈની રોયલ એશિઆટીક સોસાઈટીમાંના
જૈનગ્રંથ. SKI.
ટીકા
કર્તા
(પાનાની (દરેક પાનાની કાલ સંખ્યા.) લીટીની સંખ્યા.) સં.
૧૯૯૩
૧૪૬ ભગવતીસૂત્રમ ૧૪૭ કલ્પસૂત્રમ સટીક ૧૪૮ ક૫ત્રમ્ ૧૪૯ નવતત્વમ્
અપૂર્ણ બે (નકલ) ૧૫૦ સત્રકૃતાંદીપિકા (અટીકા) અપૂર્ણ ૧૫૧ પ્રવચન સારોદ્ધાર વૃત્તિ છે ૧૫ર રાજકીયસત્રમ્ ૧૫૩ પરિશિષ્ટ પવન
અપૂર્ણ
મયંક ૧૫૪ જીવ વિચાર પ્રકરણમ ,
૫ ૨૩ ૧૭૧ ૧૮૫
૪૧
૧૫૯૫
૩

Page #371

૩૭
૧૧
૧૫
૪૧
૧૧
૩૫૬
સનાતન જન .
[માર્ચથી જુન.. ૧૫૫ દશ વૈકાલિકમ ૧૫૬ ચતુઃ શરણ કુલ બધીયાધ્ય
યનય બાલધ વૃત્તિઃ ૧૫૭ બકલ્પવૃૌ પ્રથમ ખંડ , ૧૫૮ પ્રજ્ઞાપના સુત્રમ્
૩૧૧ ૧૫૯ કલ્પચત્ર ટીકા (કલ્પલતા) છે. સમયસુંદર ૨૦૮
૧૭૯૭ ૧૬૦ જ્ઞાતાવૃત્તિઃ
૧૨-૧૫ ૧૬ ઉત્તરાધ્યનનસત્રમ (પહેલા ૫૪ પાના નથી) ૨૨૧ ૧૬૨ ઉવાઈસૂત્રમ્ ૧૬૩ અનુત્તરોવાયીસુત્રમ
૧૩ ૧૬૪ સંદેહ દેલાવલી પ્રકરણમ , જિનદત્ત * ૧૨ ૧૬પ જીવાભિગમસૂત્રમ્ ૧૬ ૬ સમવાયાંગસુત્રમ
૧૫૫૨ ૧૬૭ બ્રહક્ષેત્ર સમાસ (અપૂર્ણ પહેલા જ પાના નથી) ૧૬૮ પ્રવચનસારહારઃ (સટીક) અપૂર્ણ ૧૬૯ ઉવાઈત્ર સુત્રમ ૧૭૦ મધ્યમ સંગ્રહણી ૧૭૧ ઉત્તરાધ્યયનસુત્રમ્ અપૂર્ણ ૧૭ર સંધુપ્રતિક્રમણ સુત્રમ પૂર્ણ ૧૭૩ ભૈરવ પદ્માવતી કલ્પ અપૂર્ણ મલિમેન ૧૭૪ ભક્તામર સ્તોત્રમ્ પૂર્ણ ૧૭૫ સરસ્વતી સ્તોત્રમ
૧૪ ૧૭ સંગ્રહણી સુત્રમ (અપૂર્ણ પહેલું પાનું નથી)
૧૦-૧૫ ૧૬૪૦ ૧૭૭ ઉદ્દર્શન સમુચ્ચય પૂર્ણ
૧૪. ૧૯૦૦ ૧૭૮ રાજત્રક્ષીય વૃત્તિઃ
મલય
૧૫ ૧૭૯ વ્રતકથા પૂર્ણ
૧૮-૨૩ ૧૬ ૩૪ ૧૮૦ દ્ધ દર્શનમ્ અપૂર્ણ
૧૨ ૧૮૧ દ્વાશ્રય વૃત્તિઃ
અભયતિલકણિ ૬૦-૧૩ર ૨૦ ૧૮૨ દેશી નામ માલા
હેમચંદ્ર ૮૬ ૧૫ ૧૮૩ કુમારપાલ પ્રબંધ પૂર્ણ જિનમંડન ૮૬ ૧૪–૧૭ ૧૯૪૩
૧૮૪ તીર્થકલ્પ:
૧૮૪ પટ્ટાવલી
૧૭
૧પ
૧૬૭૪
૧૮૫ સિંદુર પ્રકરણ સુત્રમ્ અપૂર્ણ ૧૮૬ બૃહકપઃ ૧૮૭ જિનવલભસૂરિ પ્રબંધઃ પૂર્ણ ૧૮૮ સુકૃત સંકીતન કાળે
એકાદશ સગ:
સમપ્રભાચાર્ય છે
૨૪ ગણધર ૧૧
૧૪-૧૮
અમર પંડિત ૪૩
૧૧

Page #372

માથા ગુન) મુંબઈની રાયેલ એશિયાટીક સાઇટીમાંના જેનગ્રંથ પણ ૧૮૯ કર્ણચંપૂઃ
કાભટ્ટ ૧૨ ૧૦ ૧૫ર ૧૯૦ મંડલીક નૃપ ચરિતમ અપૂર્ણ ગંગાધર ૩૪ ૧૨-૧૪ ૧૯૧ મંડલીકપ ચરિત કાવ્યય , પ્રથમ સર્ગઃ
ગંગાધર ૧૦ દિગંબર જૈન શાસ્ત્રમ વૈલ્યુમ KTIL નંબર ગ્રંથ નામ
કર્તા ' પાનાં લીટી અક્ષર સંવત રીમાર્ક. દઈ આચાર સૂત્રમ સટીક મૃ૦ મા વર્કરાચાર્ય
* તદેવ મૂલાચાર નામકમ્ ટી. સં. વસુન્દ. ૪૧૦ ૧૨ ૩૮ ૧૮૮૫ ૨૬૫ આદીનાથ પુરાણુ સકલ કીર્તિ ૧૩૭ ૧૩ ૪૨ ૧૮૮૧
ચારિત્ર સાર અથવા ભાવના સાર સંગ્રહ: ચામુંડરાજ'
૯૪ ૯ ૩૨ • ૨૭ શાન સૂર્યોદય નાટક વાદિચન્દસરિ ૨૮ ૧૦ ૪૫ . ૨૬૮ લોક્યસાર–સટી: | મુ. મા નેમિચંદ્રગણિ -અભય
નન્દિ શિખ્ય સાગરસેને
સંપુર્ણ કર્યું. ૬૩ ૧૩ ૮૪ ૧૧૫ ૨૬૯ રાજ્યસાર મહાપુર. ટીસહસ્ત્ર કીતિ ૮૫ ૧ર ૪૦ ...
નવીન.
ર૭૦ ધર્મશર્માસ્યુદય કાવ્યમ હરિચંદ આદ્રદેવસુતઃ ૧૪૫ ૮ ૭ ૧૫૬૪ રન પરમાત્મ પ્રકાશ-સટીક
| મુ. મી. યોગીન્દ્ર દેવ ૧૨૩ ૧ર ૪૫ ૧૭૮૧ ર૭ર ભદ્રબાહુ ચરિત્રમ રત્નનન્દિ
૨૨ ૧૧ ૩૧ ૧૭૫૭ ર૭૩ મુલાચારઃ-સ્ટીક. સંપ્રશરિત મૂ૦ મા વટેકા
ચાર્ય ટી. સં. વસુનદિ પ્રશરિતકર્તા
પંડિત શ્રી મેલાવિસરી ૨૬૦ ૧૨ ૩૫ ૧૮૮૭ ર૭, યશસ્તિલક કાવ્યમ સોમદેવ ૩૪૦ ૧૦ ૪૦ ... ર૭૫ રાજવાર્તિકમ-તત્વાર્થ વા
તિક વ્યાખ્યાનાલંકારા પરના મકમ
અકાંકદેવ શિષ્યઃ ૪૮૬ ૧૩ ૪૬ ૧૫૭૮ ર૬ વરવર્ધમાન પુરાણમ સકલ કીર્તિ ૧૧૮ ૧૧ ૩૫ ૧૮૫૫ ર૭૭ પટ્ટાપ્રભુતમ–સટીકમ મૂ૦ કુન્દ કુન્દ્રાચાર્ય
ટી. શ્રુતસાગ ૧૯૧ ૧૧ ૪૦ - ૧૮ સમયસાર:-સટીટ
માગધીમાં અને સં. સ્કૃતમાં
ટી. અમૃતચંદ સૂરિ ૧૫ ૬ ૭૫ ૧૮૧

Page #373

૩૧૮
૨૭૯ સાદ્ય દ્વીપજિનપૂજા ૨૮૦. સુકુમાલ સ્વામિ ચિત્રસ્ ૨૮૧ સુભાષિતાણું વઃ ૨૮૨ ભ્રકલ્પ ભાષ્યમ્ (તાલ પત્રમાં લખેલુ)
૨૮૩ અભિમાન ચિંતામણિ
૨૮૪ ઉત્તરાધ્યયન સુત્રની
અવ
૨૮૫ ઉપદેશ ચિંતામણિની વરિ
૨૮૬ આધ નિર્મુત્તિપર ભદ્ર
૩૦૦
બાહુએ કરેલી અવસૂરિ પડાવસ્યકવૃત્તિ ૩૦૧. સ્થૂલિભદ્ર ચરિત્રમ્ ૨૮૭ કલ્પસૂત્ર વૃત્તિઃ
૨૮
૨૮૯
૨૯૦
૨૯૧ જંબુસ્વામિ ચિરત્રમ્ ૨૯૨ તબ્દુલને યાલિયાખ્ય પ્રકી
કમ્–મ. મ. ભાષા સતિ.
પ્રત્યેક યુદ્ધ ચતુષ્ટય ત્રમ-માગધી
૨૪ પ્રવચન સારાદાર
૨૯પ પ્રશ્નવ્યાકરણાંગની ટીકા
કલ્પ મજરી
કલ્પ સમનમ્
૨૯૩
૩૦૦
પડાવસ્યક વૃત્તિ.
૩૧. સ્થૂલિભદ્ર ચરિત્રમ્
સનાતન જૈન.
સકલ કાતિ
શ્વેતાંબર જૈન હેમચંદ્ર
ચર
જ્ઞાન સાગર
...
ન્યાનંદ સુર ઉદયસાગર–ધમ શેખરના શિષ્ય રત્નસાગર ગણિ
...
ગુરૃમાલા પ્રકરણુ–સટીક બસ ટીકા-રામવિજય
માનસિ ુ
૨૯૬ પુષ્પમાલા પ્રકરણન ૨૯૭ ભમ્પટ્ટિસુરિ ચરિત્રમ્ ૨૯૫ વાસુપૂજ્ય ચરિત્રમ્
૨૯૯ શબ્દાનુશાસનના સૂત્રપાઠ હેમયદ્ર
પાર્શ્વ ચદ્ર
નેમિચંદ્રસુરિ અભયદેવસૂરિ
મધર હેમચદ્રસુરિ
જયાન દસૂરિ
શાસ્ત્રમ્
૧૧
'૪
૪૩
૧૮૭
૨૯ ૧૯ ૫
..
૪૫ ૨૩
૨૪
૧
૨૫
૪૭
૧૩૫
૧૮
૯૫
૨૯
૧૨ ૪.
૧૮૬૦
૯
૩૫
૧૯૫૧
૧૦
૪૩ ૧૮૮૭
૫ ૧૪૮
૨૫
૧૭
૨૩
૧૫
૧૩
પ
}, ૪
૫૧
૩૬
૭૬ ૧૪૧૪
(માર્ચથી હન
...
:
...
:
૧૩૩૩
સાહિત્ય પ્રેમી
::
૧૮
૪૮ ૧૩૩
૧૫
४८
૧૭
પ
૧૫ ૨૮
૧૫ ४८
...
...
...
...
...
૧૬ ૪૮ ૧૨૫
૧૮ ૧૫ ફાઇ
છ
૧૨ ४०
५७
૧૭ ૦ ૧૬૩૨
૧૦ ૧૭ પ
૧૧ २० પ
૩
૧૭
પ્
૨૬
૧૫ ४८
$1 ૧૫ ૫૧
૨૫ ૧૩ 3;
પહેલા ત્રણ પાનાં નથી

Page #374

जैन ग्रंथाः ।
अध्यात्मकल्पद्रुम.
यह सुप्रसिद्ध तपागच्छनायक ( श्रीमुनिसुन्दरसूरिका ) बनाया हुआ 'जैनमतका अत्युत्तम ग्रंथ है । इसमें आर्हद्दर्शन आदितत्त्व सप्रमाण प्रतिपादन किया है । और ग्रंथ (प्रसाद) गुण ऐसा भरा है कि बांचतेसमय शतार्थिक सोमप्रभसूरिके सूक्तिमुक्तावलीकी छटा अति मनोहर भासती है । मूल्य ८ आ. डां. १ आ. सनातनजैन ग्रंथमाला.
( प्रथमगुच्छक) - इसमें १ वृहत्स्वयम्भू स्तोत्रम् २ रत्नकरंड श्रावकाचारः ३५रुपार्थसिद्धयुपायः ४ आत्मानुशासनम् ५ तत्वार्थाधिगममोक्षशास्त्रम् ६ तत्त्वार्थसारः ( तत्त्वार्थ सूत्रकारिका ) ७ आलापपद्धतिः ८ नाटकसमयसारकलश्मः (अध्यात्मतरंगिणि) ९ परीक्षा मुखन्यायसूत्राणि १० आप्तपरीक्षा ११ आप्तमीमांसा वसुनंदि सैद्धांतिक वृत्तिसहिता १२ युक्त्यनुशासनम् १३ नयविवरणम् समाधिशतकम् सटिप्पणं इसप्रकार १५ ग्रंथ संग्रह करके छपाये है. मूल्य. १रु डां. ३ आ. की. रु. आ. डां. रु. आ. ( काव्यानुशासन ) - श्रीमद्वाग्भटविरचित, स्वकृत टीकासहित. (काव्यानुशासन ) - आचार्य हेमचन्द्रविरचित, स्वोपज्ञालंकार
७
१
चूडामणिसंज्ञक वृत्तिसमेत.
( चन्द्रप्रभचरितकाव्य ) - श्रीवीरनन्दिविरचित. इसके १८ सर्ग है. इसमें जिनमतके विषयका विशेष खुलासा है. ( जैनस्तोत्र संग्रह ) - इसमें भक्तामर, कल्याणमंदिर, विषापहार, एकीभाव और भूपालपंचविंशतिका ये ५ मूलस्तोत्र हैं. ( जैन स्तोत्ररत्नाकर ) - इसमें नित्यपाठ करनेयोग्य प्राकृत और संस्कृत जिसमें प्रथम नवकारस्मरण, (द्वितीय) उवसग्ग. हरस्मरण, (तृतीय) संतिकरस्तोत्र स्मरण, (चतुर्थ) तिज
पत्त स्मरण, (पंचम) नमिऊण स्मरण, (छट्टा ) श्रीअजितशान्तिस्तव स्मरण, ( सप्तम ) भक्तामर स्मरण, ( अष्टम ) कल्याणमंदिरस्तोत्र, ( नवम ) वृहच्छान्तिस्तवनामक स्मरण इसप्रकार ९ स्मरण और जयतिहुअणस्तोत्र, जिनपंजर स्तोत्र, ग्रहशान्तिस्तोत्र, पार्श्वनाथका मंत्राधिराजस्तोत्र, और यंत्रविधान इसप्रकार के विषय हैं. यह गुटका श्वेताम्बरी जैनी भाइयोंके हितार्थ छपाया है. ( जैननित्यपाठसंग्रह ) - इसमें पंचस्तोत्र सहरुनाम तत्त्वार्थसूत्रादि १६ पाठ दिगम्बरी श्वेताम्बरी दोनों प्रकारके जैनी भाइयोंके हितार्थ संग्रह किये है. रेशमी जिल्हका बहुतही सुंदर गुटका है.
( तिलकमअरी ) - श्री धनपालविरचिता.
( द्विसंधान महाकाव्य ) - श्रीधनंजयविरचित, वदरीनाथविरचित
टीकासमेत....
***
...
...
...
...
०
२ ४
० १२
०
०
०
४
८
१८
०
O
०
०
с
१
१
2
o २

Page #375

( धर्मशर्माभ्युदय काव्य ) - महाकवि हरिचन्द्रकृत. ( नेमिनिर्वाण काव्य ) - वाग्भट्टविरचित.
...
...
...
( प्राकृतपिङ्गलसूत्राणि ) - श्रीमद्वाग्भटविरचित, लक्ष्मीनाथ भट्टकृत टीकासहित, इस ग्रंथके दो परिच्छेइ (भाग) हैं. संस्कृत नाटकादि ग्रंथोंमें प्राकृत ( बाल ) भाषा बहुतस्थलोंमें आती है. परंतु उस भाषा के वृत्त (छन्द) बहुत से लोगोंको विदित ही नहीं; और नाटकादि ग्रंथ बांचनेवालोंको विदु ws, नटी, तथा स्त्री आदि पात्रोंके संमात्रणमें प्रायः वृत्तज्ञानको परमावश्यकता है. इसलिये ऐसे लोगोंको यह ग्रंथ बहुत उपयोगी है.
( यशस्तिलक ) - श्री सोमदेवसूरिविरचित
व्याख्यासमेत पूर्वखण्ड.
( यशस्तिलक ) - श्रीसोमदेवसूरिविरचित व्याख्यासमेत उत्तरखण्ड.
( वाग्भटालंकार ) - भीवाग्भटप्रणीत, सिंहदेवगाण विरचित
...
टीकासमेत. ( सुभाषितरत्नसंदोह ) - श्रीमदमितगतिविरचित. ( ही रसौभाग्य ) -- श्रीदेवविमलगणिविरचित, स्वोपशव्याख्यास
मलंकृत.
...
श्रीयुतसागरसूरिकृत
...
...
की० रु. आ. डां. रु. भा.
१ ०
०
२
...
...
श्रीयुतसागरसूरिकृत
...
...
...
...
400
ܘܐ ܘ
१ १२
३ १२
२ १२
० ८
१२
०
O
० ४
०
५ ८
( सप्तम गुच्छक) -- इसमें (१) मानतुङ्गाचार्यविरचित भक्तामर स्तोत्र, (२) सिद्धसेनदिवाकरप्रणीत कल्याणमन्दिरस्तोत्र, (३) वादिराजप्रणीत एकीभावस्तोत्र, ( ( ४ ) धनंजयप्रणीत विषापहारस्तोत्र, (५) भूपालकविप्रणीत जिनचतुर्विंशतिका, (६) देवन न्दिप्रणीत सिद्धिप्रिय स्तोत्र, (७) सोमप्रभाचार्यविरचित सूक्तिमुक्तावलि, (८) जम्बू गुरु विरचित जिनशतक, (९) पद्मानन्दकविप्रणति वैराग्यशतक, (१०) जिनप्रभसूरिविरचित सिद्धान्तागमस्तव ( सावचूरि ), (११) आत्मनिन्दाष्टक, (१२) जिनवल्लभसूरिविरचित समसंस्कृतप्राकृतमहावीरस्व मिस्तोत्र, (१३) हेमचन्द्राचार्यविरचित अन्ययोगव्यवच्छेदि. काद्वात्रिंशिकाख्यमहावीरस्वामिस्तोत्र, (१४) हेमचन्द्राचार्यविरचित अयोगव्यवच्छेदिका - द्वात्रिंशिकाख्यमहावीरस्मा मिस्तोत्र, (१५) जिनप्रभसुरिविरचित पार्श्वनाथस्तव, (१६) जिनप्रभसूरिविरचित गौतमस्तोत्र, (१७) जिनप्रभाचार्यविरचित श्री वीरस्तव, (१८) जिनप्र भसूरिविरचितचतुर्विंशति जिनस्तव, (१९) जिनप्रभसूरिविरचित पार्श्वस्तव, (२०) जिनमभसूरिविरचित श्रीवरिनिर्वाणकल्याणस्तव, (२१) विमलप्रणीत प्रश्नोत्तर रत्नमाला, (२२) धनपालप्रणीत ऋषभपञ्चाशिका, (२३) शोभनमुनिप्रणीत चतुर्विंशतिजिनस्तुति (सटिप्पणी ), इतने काव्य हैं. की. रु. १ डां. १२॥ आ.
३
०
४
तुकाराम जावजी,
निर्णयसागर प्रेस, कालबादेवी पोट- मुंबई.

Page #376

SANATANA JAINA.
THE
A MAGAZINE OF
JAINA PHILOSOPHY, ART, LITERATURE, HISTORY &c.
CONDUCTED BY MANSOOKHLAL K MEHTA.
૨
સનાતન જેન
ભિન્ન ભિન્ન મત દેખીએ, ભટ્ટ દ્રષ્ટિના એહ, એક તંત્રના મૂળમાં વ્યાખ્યા માના તેહ.
શ્રીમાન્ આનધનજી
Registered No, B. 553.
પુસ્તક ૐ .... અ’ક ૧૨. જુલાઇ ૧૯૦૮,
The Science of Eating
ચાલુ ચર્ચા:--
૧ હિંદના વહાલામાં વહાલા પુત્ર મહેાદય તીલક. ૨ તીલક કેસની તપાસના આકાર, ટીકા. ૪ શ્રીયુત્ તીવ્રકના લેખા રાજદ્રોહી કે ૫ શ્રી, તીલક માટે સમગ્ર હિંદમાં લાગણી. ૮ સર ફીરોજશાહ લોક લાગણી માટેજ ૯ શ્રીયુત્ તીલકના છેલ્લા રાખ્યું; આપણૅ કર્તવ્ય. ૧૦ શ્રીયુત્ તીલકને દુ:ખમાં પણ સ ંતેષ શાથી રહેશે ? ૧૧ પરદેશી ખાંડ અને જૈનિયા ૩૭૧ મુખ્ય લેખાવ
૩ જસ્ટીસ દાવરના ફેસલા; તેઓની મનુષ્ય સ્વભાવના અભ્યાસવાળા હતા ? ૬ પારસી છાપે. ૭ કે યે રસ્તે જવું લડે છે એ વાત ખરી યારે લાગે ?
૧ પરમાર્થ અને વ્યવહાર અને હેતુએ જૈન સમામાં સુધારણાના અવકાશ છે કે તેના ફરી ખધારણની જરૂર છે ....
...
***
...
શ્રીમાન્ રાજચ
940
વીવર ખનારસીદાસજીના જીવનમાં શુષ્ક અધ્યાત્ને ખાવેલા ભાગ-વેતાંબરે દ્વારા વ્યવહાર માર્ગ પ્રત્યે મુકયેલા ભારનું પરિણામ
વાર્ષિક લવાજમ રૂ. ૧-૪-૦
જૈન પ્રીન્ટીંગ વર્કસ લી-બેંક સ્ટ્રીટ, કાઢ
...
સોંપાદક—મનસુખલાલ વજીભાઇ મહેતા.
** ઉપસ’પાદક—મેહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ, આ એ. મેનેજરનથુભાઈ જશરાજ મહેતા.
સનાતન જૈન પત્રની એીસ.-ઝવેરી બજાર-સુ`બઈ.
...
પૃષ્ટાંક.
259
***
૩૨
૩૮૧
૩૮૫

Page #377

સનાતન જેન” ના ગ્રાહકોને સાત રૂપીઆનો મહાન ગ્રંથ ભેટ.
સનાતન જૈન” ના ગ્રાહકોને ચાલુ વર્ષની ભેટ તરીકે “આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર”નું પુસ્તક ભેટ દાખલ આપીએ છીએ.
૨. જે ગ્રાહકો ૧૯૦૯ ની સાલનું લવાજમ અગાઉથી મોકલી આપશે, તથા જે તે પછીનાં ત્રણ વર્ષ સુધી ગ્રાહક તરીકે ચાલુ રહેશે તેને શ્રીમદ-રાજચંદ્ર નામને રોયલ ચાર પિજી ૭૦૦ પાનાનો ગ્રંથ, કે જેની કીમત રૂ. ૭) સાત છે તે ભેટ તરીકે આપવામાં આવશે.
. આ મહાન ગ્રંથ ચાર કટકે ભેટ આપવામાં આવશે; મતલબ કે દર વર્ષે રાયલ ચાર પેજ ૧૭૫ પાનાને ગ્રંથ ભેટ તરીકે મળશે, પરંતુ તેમાં શરત એ કે આખે ગ્રંથ ભેટ તરીકે મળે ત્યાં સુધી “સનાતન જૈન” ના ગ્રાહક તરીકે ચાલુ રહેવું પડશે.
૪. “સનાતન જૈન”ના નવા થનાર ગ્રાહકને પણ ઉપલી શરતે આ ગ્રંથ ભેટ તરીકે મળશે.
સનાતન જૈન” પત્રની ઑફીસ,
ઝવેરી બજાર-મુંબઈ,
પ૦ ૦ પાનાને ગ્રંથ માત્ર બાર આનામાં.
જૈનના પ્રાચીન કવિઓના સંગ્રહ રૂપે અમેએ “રાજચંદ્ર જૈન કાવ્ય માળા” નામની સસ્તું સાહિત્ય બહાર પાડવાના હેતુથી યોજેલી સીરિઝને પ્રથમ ગુચ્છક પુઠાં બંધાઈ તૈયાર થઈ રહેવા આવ્યો છે.
૨. ગ્રંથ લગભગ ૫૦૦ પૃષ્ઠને થશે. તેની અંદર શ્રીમાન આનંદઘનજી શ્રી નેમવિજયજી અને પંડિત ધર્મમંદીરના કાવ્ય સંગ્રહ છે.
૩. શ્રીમાન આનંદઘનજીનું વિસ્તારથી જીવન ચરિત્ર આપ્યું છે, તે ઉપરાંત “ગુજરાતી ભાષાને જન્મ” જેથી હવે જોઈએ એ સંબંધી લંબાણ ચર્ચા કરી છે.
૪. સુંદર પાકા પુઠા અને ઉંચા કાગળ ઉપર ચાલુ જમાનાની સ્ટાઈલ પ્રમાણે છાપેલ છે. સસ્તું સાહિત્ય પ્રચારવા માટેજ કીંમત માત્ર ૧૨ આના રાખી છે.
સનાતન જેન” પત્રની ઑફીસ,
ઝવેરીબજાર-મુંબઈ

Page #378

THE
SANATANA JAINA.
" I io not except you to execute this improvement or to surrendar the prejudice in my tim but at any rate it shall not be my fault if the improvement remains unknown or rejected. There shall be one man at least, who has surrendered the prejudice, and who does not hide that fact"
Mr. John Morley.
VOL. III.
BOMBAY, JULY, 1908.
No. 12.
THE SCIENCE OF EATING.
This science may treated not only giving quietness, the second activity from the standpoint of the western or motion or beat, and the third that scientists, but also from that of the class of food which gives the quality of Hindus. The scientists and chemists slothfulness or absence of motion, of hare analyzed in so many ways the property of giving beat, or quiet. the different articles of diet, and have ness even. These three properties of divided them into the two classes of matter, each are found on the physical nitrogenous and non-nitrogenous foods, plane to have the qualities correspond. saying that the one is important for ing to those on the mental and moral the formation of the tissues, bones, planes. In this way we would not blood, etc., and the other kind is advocate some kinds of foods which necessary for the formation of other are accepted as good by the chemists, elements. They give the percentage of and here the great distinction comes different elements in all the different in which the Hindus make in regard articles of diet, and recommend some to food. In the matter of animal and kinds and not others on the basis. vegetable food they accept the one While they analyze the food into phy. and reject the other. The reason for sical elements. Our theory divides this is different from the reasons given food into three kinds, going a step by the chemists. We adunit that we futher, as it divides matter into three have the same elements in animal kinds, the first having the quality of food as in vegetable, but there are passivity, the second of activity and certain injurious properties in the the third of grossness. So food is animal food which do not exist in the divided into three classes, the first vegetable. Take the first property of

Page #379

360
SANATANA JAINA
matter, quietness, purity, calmness, table diet. In other books of the Bible which is to be found in all those very you will find passages confirming this substantial and nutritious, in wheat theory. In the book of Daniel you and other nitrogenous substances, in will find such a passage. This milk, in butter even to a certain ex proves that the earliest theroy in tent. These are used for the purpose the Bible history was of the vegeof forming tissues, muscles, etc. There table diet. There are of course are other substances belonging to the other reasons for following this rule second class which create heat in the besides the fact that sacred history body, and these are the substances in which confirms it. There are many which carbon is predominant. All fatty people who do not believe in these substance, all starchy substances are books, and they think only of scientiof the second class. In the human fic facts. They think that muscular system these elements are necessary strength and Endurance depend on and therefore the first and second animal diet, but science and facts are kinds of food are very important. The
both against this view. In regard to third kind gives sluggishness to the muscular strength, in India we have human body, and to this class belong all kinds of people, English and Hindus the foods which we avoid. They clog and in both endurance and strength the system. These are such foods 28 the Hindus are far superior to the cheese, all earthy foods, and other sub- English people. In all parts of the stances in which there is difficulty world it has been known that the Hin. of digestion. We do not stop there, dus are more able to endure the strug. but examine the nature of the animal gles of war than the English. They diet and the vegetable diet. The very say that in colder climates the carbons elements which are found in the vege and fatty substances necessary to the table diet are also found in the human body can only be supplied by animal diet, but there are certain other meat, but vegetables and all starchy reasons why we reject the latter. We subscances contain more carbon than first say that man was never intended flesh. Another reason is given, that to be a carnivorous animal. The scrpi in colder olimates vrgetables do not tures are in favor of a vegetarian
grow, but in this age of civilization diet and not of the animal diet. There
when transporation is so easy and
one kind of food can be carried in so is a passage in Genesis which says that the God said, "I have given you
short a time from one country to an
other, these arguments are of no avail. every herb, etc., for your meat." Later
If we compare different kinds of food on account of the fall of man as it is
we shall find that this theory is conunderstood, of course by all advocates
troverted, for the people in Africa, of that theory, the people became flesh
living very near the Equator, are oaneaters and were carnivorous, but the original idea of holy persons was that
nibals, while the Hindus who live in the food proper for man was the vege. the Himalayas are still vegetarians,

Page #380

THE SCIENCE OF EATING:
361
And we find proof of the comparative become accustomed to the use of meat.
become accustomed to the strength of the Hindus who live side we have to
We have to teach the baby to eat by side with the English who are
meat; it has naturally no craving for it; meat-eaters, that the travellers who
80 naturally man is not fitted, really go to Tibet, among the mountains
speaking, to eat the animl food. It where horses cannot travel, employ is also a great source of the passionate carriers who take the travellers on nature of the human being. We know their shoulders and cross the mount.
by practical experiment that when ain in this way. It is ihe Hindus hunters wish to prepare their dogs for who live on pulse and other herbs. the chase, to do that they confine the who are able to carry the meat-eating, diet of hounds to flesh, so that their pork eating Englishman over the
animal propensities are enhanced.
animal mountains which he cannot climb by This food would not give more himself. This is so far as physical strength to the hounds, but gives them strength is concerned. But there is
more animal nature, and makes them
more animal nature and not only the physical condition of the more eager to kill. If we compare body that is to be taken into conside- flesh-eating people and vegetarians ration, there are intellectual and moral intellectually, the Hindus have evolvreasons which are of more import- ed & very subtle and deep philo ance. Those who partake of animal sophy, the like of which is not to be food are not superior in this respect found in any other country. In India to those who live on vegetables. Auimal when a deep philosophical subject is food must create animal nature. discussed, the masses understand at It is necessary not to increase the once without asking & single quesanimal nature by taking in animal tion, and the street-sweeper underfood, but to make the mental and stands these questions better than moral natures command the physical the missionary who is sent to convert The animal whose flesh we eat lived him. No reasoning intellectual, inon vegetables, and when the animal telligent person would stick to habit character and propensities are given when he realizies these things; he to the vegetable it is not well for the comes to the conclusion that animal human being to take that kind of food is not designed for human beings.
It certainly becomes a cause of many food, when these qualities have been
diseases. Cancer is caused by meatadded to it. A person who lives on
eating. The hurts of vegetarians are animal food only is not able to enter
healed sooner than those of fleshinto the studies of the higer sciences,
eaters. Small-pox is considered & which are very easy in the opinion
very dangerous disease in this country of the people who live on simple vege
but the people in India have not the table food. We know by instinct
slightest fear of this epidemic at all. that the vegetable food is best for us; If a man falls ill of this disease his we do not like the smell of raw meat, friends will come to him every day and it takes & great deal of time to and do not catch the disease, and they

Page #381

362
SANATANA JAINA.
are never afraid of these things. It is only when the temperature goes up to 110 degrees that you will find any epidemic in India, and then cholera is the result. As an experi. ence in daily life, those who eat meat know that this food demands the in- toxicating stimulants of drink, and a necessity arises not only for that kind of food, but for drink also. People who live on simple food never desire these intoxicants. After considering all these things our philosophers have given us the rule that it is not the best plan to eat animal food. There are minor objections to all these rules: one is that all persons cannot live on cereals; but there ere other vegetables and fruits, and in the case of fruits almost all of these are in such a condition that they can be digested at once and do not require such work of the stomach, and fruit would be one of the best foods as it has the first quality of matter passivity, purity and quietness. These quali ties are to be found to a large extent in almost all fruits and substantial foods like wheat. The sacred book of the Hindus, the Bhagavad-Gita, which is considered very sacred, gives certain rules with regard to these matters of diet, and these different qualities of food. It says in describing the foods which belong to the first class, such foods give us more vita lity, more health, more prosperty, and we love others more from partaking of such foods. The second kind of food that which gives activity, which creates desires. Dassions motions. mental feelings, these foods are those in which are to be found the properties of sour or, of Baltish, or hot, or bitter.
These are the foods of the second kind, and they give rise to all the different emotional natures of human beings. The third kind of food gives us grossnes, sluggishness, slothfulness. is that food which is left over a day or over & night, which is changed in its taste, is the refuse, as it were; also that in which there is too muob of fat and animal food. All these are considered to be of the third class. The third property of matter, which carries us lower and lower in the gradations of life, we avoid altogether. Even among the vegetables we have certain reasons for objecting to certain kind of vegetables. While these rules are not to be found among the Brahmins, the Jains cbserve them strictly. with us no vegetable is eaten which is grown under ground, because it takes its quality from the minerals, without contact from the sunlight, and so it would belong to the third class and of course bave the third quality. We do not encourage such food on that account. People may say, "But what can we eat?" But there are so many kinds of fruits, cereals, nuts, etc. Some may say, "What can those persons who live in cold climates where there are no vegetables do?" If I am placed in a position where I must either starve or commit murder of & human being, what shall I do ?" It woul be better to starve. We are all quite sure with regard to the immor. tality of the soul. That is not the soul which dies; all religious dyree on that point, that the soul is not a transient entity. If it is going to live for ever why do we care simply for the body and got for the soul? Eating meat simply to

Page #382

THE SCIENCE OF EATING.
363
simply the
SHUMIY VL
support the body is not a sound basis, supper-abundance among people who
do not make & business of raising and our people would say that the
cattle for the purpose of killing them. people who live in countries where
In our country, where there is no such there are no vegetables and where
a thing as cattle-farming for the pur. they are obliged to eat flesh, have no pose of giving milk, there has never business to live in those countries. been a super-abundance of animals. Another thing, even in the coldest
Those who have lived mostly on meat
do not understand cooking vegetables. climates of America it is possible to
The cooking in this country is equiimport food from California or any valent to boiling, and boiling, is not other country, and when people simply cooking, that is the food should be say that it is impossible for those peo
is impossible for those 090- cooked to such & degree that it is ple to live on any other diet it means
palatable, nutritious and not injurious.
Take, for instance, rice. When that at they do not wish to live
is cooked in the ordinary American on any other diet. What ground is fashion, it is cooked till it is paste,
that a human which might be very good to paste being has the soul of an animal? It paper on & wall, but is not good to eat.
"We know that the growth of nature is not a question of soul at all in the
is slow of process, and must take its selection of food. When human being natural time, and if you cook any artiis killed. the soul is not killed; the cles too quickly, it will be spoiled. soul is an entity which is immortal, Everything is done in haste in this and it is not dead, but only living in country. They say that they have no some other body. We have only dest- time. How do they utilize the time royed the relation which has existed which is saved for the public good ? between soul and the body. It is But you must make home and yourself higher in the human being then in happy first, and that is to be done by the animal. but on a lower in the right management and right reguvegetable than in the animal. It is lations in tamily life, and right prebetter since we must destroy some paration of the food; and here you will life in order to live, that the life find a great difference between the should be destroyed on the lower plane people of this country, and the people then on the higher. The same argu- of my country. The first education ments just mentioned might be appli- given to a girl in my country is in ed to killing human beings, but we do cooking, but in this country, ladies not all become cannibals on account think it beneath their dignity; there. of the fact that the soul is not des fore, the ordinary diet in this country troyed by the death of the body. The is only beef, potatoes, coffee, bread, question of existence or non-existence etc., and everything is stereotyped. of the soul has no bearing, at all, on A progressive nation like America this question if we cannot give life, ought surely to study modes of coowhat right have we to destroy it? king. So many inventions are made Suppose the vegetable food is not
every day, it ought not to be a difficbetter than the animal; man has not
ult thing to learn to cook. But in therefore, a right to crush down the the rush Ha push and hurry of living, other beings which inhabit the uni care for the body is left in the bands verse. Another argument is that if of the physician, the care of the soul the animals allowed to increase, they is left in the hands of the ministers, will become injurious, through their and the care of the daily life in the numbers. We know there will not be hands of the servants. The right first

Page #383

364
SANATAN JAINA,
to be exercised is that of self-govern stand the reason for taking & bath. ment. When one can do that, he can Taking wine means to us stimulat. rule other people and teach them to rule ing certain fellings in the body, and themselves. In our schools for girls, that nature can begotten rid of by cooking is one of the branches. The the use of water. When a person is school-mistress every day teaches all very angry the religious teacher asky the different modes of cooking rice him to take a bath &t once and he is and of making bread and other arti- pacified in this way. Of course, such cles of food, so that at the age of ten things are not to be found every day. or twelve, all the girls know how to cook because with the Hindus, there is no anything, so that after graduating, such thing as the weekly bath; they the girls are not required to learn take the bath early in the morning, anything else, so far as cooking is con. generally. Their idea of life and cerned From the earliest age, the their science being different, their girl 898ists her mother and the mother remedies for various evils are also asks her first to pick the pebbles of different. With regard to the time the rice, wash the vegetables, and so on of eating, I may say that in hour city, and she assists her mother in other we have only two meals, but in the duties of the household as she grows country where people have to work so older. Tut when everything is left much harder, there must be three to, the servants. bow is it possible to meals, but there must be a certain inlead a healthy life? We must first terval and no eating between meals. understand the object of life, the rais. Anything taken between meals, stops ing of humanity on all three planes the process of digestion. One great of being. But how is this to be done? rule is, do not take the second meal Unless all the members are raised, if until the first is digested. It takes the good of individuals is not advanc. about three hours to digest one meal, ed the good of the whole society can and, therefore, the two meals should not be advanced.
be at least four hours apart. With With regard to drink, I should the Jain communnities, there are say that until the advent of British many rules not observed by other rule, the Hindus did not know what people. One is not to take any food tes was. I, myself did not taste tes after sunset, because of the beneficial before I was twenty years old, and influence of the sunlight, which is with. even in this day, in our small towns drawn, of course, at that time. There and villages, the people never use it. are other reasons, based on occult They consider it kind of medicine, science, for not taking food after sun. and an acquired taste like this is not set, and there are innumerable finer 8 Datural taste. The very nature of and deeper and unknown forces pretea is stimulating, and the natural sent in nature everywhere, that unless result is nervousness. People who we study all of them from all stand. drink much tea, do not know how to points, can never be fully understood keep still. Our simple drink in by us. The reason of our little acts, India is water, and that, also, is not which who perform every day, are mixed with anything. The Germans also occult in their meaning, but sometimes think water is not enough, which we cannot fully understand and so they drink beer, but that is unless we have studied deeply into not allowed in our communities, and these sciences, and have lived the if a person even touches wine he life peculiar to the Yogis; but those takes & bath. If you understand the who pursue studies, can know many science of the aura which comes out things which are mystical to ordinary from the human body, you will under people.
V. R. G.

Page #384

સનાતન જૈન.
મોક્ષના માર્ગ બે નથી–શ્રીમાન રાજચંદ્ર
પુસ્તક ૩ જું
જુલાઈ ૧૯૦૮.
અંક ૧૨,
ચાલુ ચર્ચા.
હિંદમાં એક અપૂર્વ બનાવ બન્યો છે. પત્રોના મનની માનીનતા હજી સુધી એવી
આજ સુધીના હિંદના ઈતિહાસ ચાલી આવે છે કે, તે વર્ષની અગાઉના હિંદહિંદનો વહાલા- તરફ નજર કરીએ છીએ ના લોકો જે પ્રકારની માયા તળે હતા તે માં વહાલા પુત્ર ત્યારે એક પણ એવો દાખલો પ્રમાણેની માયા તળે હજી સુધી પણ છે. મહેદય તીલક જોવામાં આવતો નથી કે, પ્રજાની એક વ્યકિત માટે
આવી માનીનતાના કારણે શ્રીયુત તીલક જેવા સમમ પ્રજાએ એકસરખી લાગણી ધરાવી
સમર્થ પુરૂષના સંબંધમાં સરકારના કાન ભંભેહોય. શ્રીયુત તીલક એ હિંદમાં પ્રથમ વ્યકિત જ
રવાની તક મળતી કે તેમ કર્યા વિના રહેતા નહીં છે કે, જેને માટે આખા હિંદમાં ઉત્તરથી
એ-ઇશ્વન પત્રના આ પ્રયત્નને ભોગ
સરકારની રાજ્યપદ્ધતિ થઈ પડી–મતલબ કે દક્ષિણ અને પૂર્વથી પશ્ચિમ દિશામાં એક
સરકારની રાજ્યપદ્ધતિ તે અંગ્લેઇંડયન પત્રાના સરખી લાગણી થઈ હોય. આ કારણથી આ
વિચારને અનુકૂળ થઈ. આ ઉપરથી શ્રીયુત બનાવ હિંદના ઈતિહાસમાં અપૂર્વજ ગણાયો
તીલક સામે પોતાના “કેસરી' પત્રમાં મનુષ્ય છે. હિંદની ઉન્નતિ પરાવલંબન ઉપર નથી; સ્વભાવદશક બે લેખ લખાએલા તેને રાજપણ સ્વાવલંબન ઉપર છે એ ઉપકારક સૂત્રનું દાઢી ગણી ફોજદારી માંડવામાં આવી. આ ત્રીશ વર્ષ થયાં અને સર્વથી પ્રથમ અનુકરણ કરીને એક ફળ એ આવ્યું કે શ્રીયુત. કરનાર હિંદમાં જે કંઈ પુરૂષ હોય તે તે તીલને છ વર્ષના દેશપારની સજા થઈ; અને શ્રીયુત તીલક છે. પિતે ગ્રહણ કરેલું સ્વદેશે- બીજું ફળ એ આવ્યું કે, આખા હિંદમાં જતિનું આ ખરૂં સૂત્ર પ્રકાસવામાં આજ સુધી સરકારના આ કાર્યથી દુઃખની લાગણી જે પ્રયત્ન કર્યો છે તેમજ તે માટે પોતે જે પ્રસરી ગઈ. ભોગ આપે છે તે એ બળવાન છે કે, હિંદના અજ્ઞાન કે વિદ્વાન બને વર્ગમાં તેઓ શ્રીયુત તીલક સામે ભાંડવામાં આવેલી એકસરખા પ્રિય છે. અને તેથી જ તેઓ
ફોજદારીની તપાસ જે રીતે હિંદને વહાલામાં વહાલે પુત્ર ” ગણાય છે.
તીલક કેસની પહેલેથી તે છેલ્લે સુધી ચાલી
તપાસને હતી તેથી એ તપાસનું પરિઆખા હિંદમાં જે કોઈ પણ પુરૂષ પ્રજામાં આકાર શામ દેવું આવશે તે સંબંધી વિશેષમાં વિશેષ પ્રીય હેય, તે તે શ્રીયુત તીલકજ
પ્રજાએ પોતાને વિચાર છે એ વાતની સિદ્ધિ તેઓના સંબંધમાં બનેલી પ્રથમથી જ-શિક્ષા થયા પહેલાંઘણે ભાગે છેવટનો બનાવ કરી બતાવે છે. એંગ્લો-ઇયન બાંધી રાખ્યા હતા. શ્રીયુત તીલકને માજીસ્ટ્રેટની

Page #385

३६६
સનાતન જેન.
[ કgવાદ.
કોર્ટમાંથી જામીન ઉપર ન છોડ્યા; એટલે એક જવાબ આપ્યા છે. મુંબઈ શિવાયની બાકીની વખત-દશ વર્ષ ઉપર શ્રીયુત તીલક સામે હાઈકે ના દાખલા છતાં છેલ્લા ભાષણને હક મંડાયેલા કેસમાં–શ્રીયુત તીલકના જે બારીસ્ટર શ્રીયુત તીલકને આપવાની ના પાડવામાં આવેલી. હતા, અને જેણે મરહુમ સ્વતંત્ર ન્યાયમૂર્તિ આ ઉપરાંત વિશેષ ધ્યાન ખેંચનારી બીના તે બદરૂદીન તૈયબજીનાં શુદ્ધ ન્યાયબુદ્ધિના કારણે એ બની છે કે, જસ્ટીટ દાવરે કહ્યા મુજબ શ્રીયુત તીલકને જામીન ઉપર છોડાવી કીર્તિ તેણે શ્રીયુત તીલકને પુરી ગુન્હેગાર ઠરાવે, તે મેળવી આજે હાઈકોર્ટના ન્યાયાસન ઉપર બેસવા શિક્ષા કેટલી કરવી તેને વિચાર પ્રથમથી કરી પામ્યા છે એ જસ્ટીસ દાવરની પાસે જામીન ઉપર રાખ્યો હતો. શ્રીયુત તીલકે પોતાને છેલ્લે જે છેડવાની માંગણી કરવામાં આવી. જટીસ દાવરે કહેવું હતું તે તો છેવટની વેળાએ કહ્યું ત્યારે સરકારી વકીલની માંગણી મુજબ ખાનગી કારણો શ્રીયુત્ તીલક છેવટને માટે જે બોલ્યા તે શું બહાર નહીં પાડવાનું કહી શ્રીયુત તીલકને જસ્ટીસ દાવરને પ્રથમથી જ કોઈ ભવિષ્યજ્ઞાનથી જામીન ઉપર છેડ્યા નહીં. ત્યાર બાદ ફરીયાદ જાણવામાં આવ્યું હતું કે, શ્રીયુત તીલક જે પક્ષ તરફથી ખાસ જ્યુરી'ની માંગણી કરવામાં કોઈ બોલશે તેથી તેનો બચાવ નહી થઈ શકે ? આવી. ઘણું કરી ખાસ પુરીમાં યુરોપનોનું આ બધી વાત ઉપરાંત શ્રીયુત તીલકને રાતના તવ વિશેષ હોય છે. તકરારી લખાણોની ભાષા દશ વાગ્યા સુમારે શિક્ષા ફરમાવવાની ઉતામરાઠી હોવાથી માન્ય યુરી” તેનો ન્યાય વળ કરવામાં આવી તેથી પ્રજાને વિશેષ યોગ્ય રીતે કરી શકે, તે છતાં જસ્ટીસ દાવરે
આશ્ચર્ય લાગ્યું છે. ખાસ જ્યુરી આપી. એમ કહેવામાં આવ્યું જસ્ટીસ દાવરે શ્રીયુત તીલકના કેસનું હતું કે જયુરીના બંધારણ કરતી વખતે આ
સમીંગ અપ કરી જ્યુરીને બાબત ઉપર ખાસ ધ્યાન રાખવામાં આવશે; જસ્ટીસ દાવર- ચાર્જ સોંપતી વખતે જે ભાષણ છતાં તે પર કઈ લક્ષ ન અપાતાં સાત યુરો
ને ફેંસલ કર્યું છે તે વાંચીને કોઇ પણ
તેઓની ટીકા. સામાન્ય બુદ્ધિવાળા માણસ પન અને બે દેશીઓની પુરી બનાવવામાં
પણ સમજી શકે કે, જસ્ટીસ આવી. સાત યુરોપનમાંથી એક પણ મરાઠી
દાવરના વચને યુરીને કયે રસ્તે લઈ જાય. ભાષા જાણનાર નહોતો. બે દેશીઓ પારસી
સમગ-અપની વાત પછી ફેંસલો આપતાં હતા. તેઓ પણ મરાઠી ભાષાના ખાસ અભ્યાસી,
તેઓએ જે ભયંકર શિક્ષા કરી તેને દયાવાળી તે નહાતા; પરંતુ ભાષાની મતલબ સમજી રાકે તેવા હતા. તીલક કેસની શરૂઆત થઈ. શરૂઆતમાં
શિક્ષા કહી છે, એ વિશેષ આશ્ચર્ય ઉપજાવે એમ બતાવવામાં આવ્યું કે, તકરારી લખાણના
છે. વ્યાજબી રીતે તે જસ્ટીસ દાવરે મરાઠી તરજુમા કરવામાં આવ્યા છે તેમાં ઘણો ફેર
ભાષાના થડે અંશે પણ જાણનાર એવા બે
દેશી જ્યુરોના શ્રીયુત તીલકેને નિર્દોષ ઠરાવછે, અને એવા ફેરના કારણે લખનારનો હેતુ અન્યથા આકારમાં દેખાય છે. આમ છતાં પણ
નારા અભિપ્રાયને મળતું થવું જોઇયે, કેમકે તક તે તરજુમા સાચા તરીકે ગણું તે માન્ય
રારી લખાણોના આશયને વધારે સમજી શકરાખ્યા છે. એટલું જ નહીં પણ જસ્ટીસ દાવર વાને તેઓ લાયક હતા, છતાં તેઓ મરાઠી કેમ જાણે મરાઠી ભાષાના સ્કૉલર હોય તેવી રીતે ભાષાના નહી જાણકાર એવા યુરોન જ્યુસાક્ષી તરીકે બોલાવવામાં આવેલા મીર જોશીને રરોને મળતા થયા. અને પોતે હજી તે દયા એક પ્રકારનું સર્ટિફિકેટ આપ્યું કે, તેઓએ ખાય છે એમ બતાવી છ વર્ષના દેશપાર અને એક વિદ્વાનને છાજતી રીતે ભાષાશાસ્ત્રના એક હજાર રૂપિઆના દંડની શિક્ષા ફરમાવી.

Page #386

જુલાઈ) ચાહુચર્ચા.
૩૬૭ આ શિક્ષા આપતાં પણ દાવર સાહેબે દાઝયા તીવકનાં તકરારી લખાણો અને તેઓના હાઈઉપર ડામ'ની પેઠે શ્રીયુત તીલક જેવા અસા- કેટ માંના બચાવનું અદ્ભુત ભાપણુ મનન ધારણ પુરૂષ પ્રત્યે ‘કહેલું મગજ' વગેરે નહીં કરી સરકાર હિંદના હિત અર્થે ભવિષ્યની છાજતા શબ્દ વાપર્યા. આ સઘળા બનાએ રાજ્ય પદ્ધતિ નિર્ણત કરે એજ શ્રેયસ્કર છે. પ્રજાને અતિશય દુઃખમાં ગરકાવ કરી દીધી છે.
શ્રીયુત તીલક માટે આખા દેશમાં એકશ્રીયુત તીલકના લેખો રાજહી નામદાર
સરખી લાગણી ફેલાઈ રહી સરકારે ગણી ફોજદારી શ્રી તીક માને છે અને કોઈ દહાડે નહી
સમગ્ર હિંદમાં શ્રીયુત તીલકના લેખ માંડી. સાત યુરોપન સ
બનેલ એ મુંબઈમાં
લાગણી રાજદ્રોહી કે મનુષ્ય જ્યુરોએ અને જસ્ટીસ
અઠવાડિયું અઠવાયું સ્વભાવના અને દાવરે રાજદ્રોહી માની
હડતાલ ચાલવાને બનાવ ભ્યાસ વાળાં
શ્રીયુત તીલકને ગુન્હેગાર હતાં?
બન્યો છે. આ શું બતાવે છે? સત્તાવાળાઓ ઠરાવ્યા આમ છતાં અમે સહિમ્મત કહેવા રજા
જેને ન્યાય ગણે છે તેને પ્રજા ભયંકર અન્યાય લઈએ છીએ કે શ્રીયુત તીલના લખાણને
ગણે છે. જેમ પ્રજાની ફરજ છે કે સરકારની
લાગણીને માન આપવું તેમ સરકારની ફરજ રાજદ્રોહી ગણવાને બદલે મનુષ્યજાતિના છે કે પ્રજાની લાગણીને માન આપવું. સરકાર સ્વભાવ દર્શક ગણવા જોઈએ છીએ. રાજનીતિ
અને પ્રજા વચ્ચે પણ “આપ” નો વ્યશાસ્ત્રના અભ્યાસીઓની નજરથી જોઈએ વહાર ચાલે છે. બંનેના સંબંધમાં તેટલા તે પ્રજામાં અસંતોષ ફેલાયો હોય તે તેથી
માટે સમાન વ્યવહાર ચાલ જોઈએ. જેને લેકે કેવા અનિક રસ્તાઓ પર ચઢી જાય છે
પ્રજા અગ્ય કાર્ય ગણે છે તેને સરકાર યોગ્ય એમ બતાવવાને શ્રીયુત તીલક પ્રયત્ન હતા. ગણી કામ લે છે; તેથી લાભ કે હાની તે પરંતુ સરકારને તેમ ન લાગ્યું. શ્રીયુત તીલકને
રાજનીતિજ્ઞ બ્રીટનો હમણાના જેવા ટાંકણે પૂર્વપ્રારબ્ધ યોગે દેશ હિતના કારણે સહન કરવાનું કેમ જાણતા નથી એ આશ્ચર્ય છે ! ઋજિત હશે તેમાં મિયા નહીં થાય; પણ નામદાર સરકારની ફરજ છે કે, શ્રીયુત તીલક જેવા
હિંદમાં આજ સુધી અમે “ દેશી ” અને મહાન અભ્યાસીના વિચારને આ આકારમાં ન
એંગ્લો-ડયન” એ બે સમજવામાં આવે, અને અમે કહ્યા તે બીજા “ પારસા છાપે.” નામના છાપા સાંભળ્યા સ્વરૂપે જોવામાં આવે, તો રાજા અને પ્રજા
હતા. આ તીલક તપાસ બન્નેનું હિત છે. લોર્ડ મોલી જેવા રાજનીતિ
પછી અમે એક ત્રીજો “છાપ” સાંભળ્યો પુરૂષને આ વાત કેમ ધ્યાનમાં નહી આવતી છે. ઇરાનથી સંતાપ પામી ચાલી આવેલા હોય? તેઓ તે આખી દુનિયાના ઇતિ. અને હિંદુઓને આશ્રય પામી હિંદમાં રહેલા હાસના મહાન અભ્યાસી ગણાય છે. કોઈ પારસીઓને આ ન છાપ' હમણું પ્રસિદ્ધ વખત એવો પણ હોય છે કે, ખરૂં હોય તે થયો છે. આજસુધી મી. દાદાભાઈ નવરોજી ખોટું જોવામાં આવે છે, અને ખોટું હોય તે જેવા પવિત્ર પુરૂષના શિક્ષણ લેનારા પારસીઓ ખરું જોવામાં આવે છે. આવો વખત તે પોતાને દેશી' તરીકે ઓળખાવવામાં અને અત્યારનો છે. શ્રીયુત તીલક જેવી અસાધારણ દેશીઓમાં ભેળવવામાં માન સમજતા હતા, વિદ્વાન પુરૂષના અનુભવને લાભ લેવામાં સર તેને બદલે હવે પારસીઓ પોતાને દેશીઓથી કાર અને પ્રજા બન્નેનું વિશેષ હિત છે. શ્રીયુત જુદા ગણવાનું કેમ જાણે પસંદ ન કરતા

Page #387

૩૬૯
સનાતન
[ ઝુલાઈ હાય એ રીતે કામ લે છે, પેાતાને વાદાર અવાજતે રજુ કરવામાં પેાતાની ફરજ સમજે છે તરીકે ગણાવી દેશીઓને ભાંડવાનું કામ કેટ ત્યારે આખા દેશમાં શ્રો॰ તીક્ષકને થયેલી શિક્ષા લાંક વર્ષોં થયાં એ ત્રણ પારસીઓથી ચાલતાં ભયકર માનવામાં આવે છે એ બતાવવામાં પારસી વમાનપત્રો કામ કરતાં હતાં. હવે આ વૃત્તમાનપત્રા પેાતાની ફરજ કેમ સમજતાં વાત આગળ વધતી ચાલી જાય છે, અને નથી? જો તે એક નાના અને કલ્પિત જેવી તે શ્રીયુત તીલક ક્રેસ દરમ્યાન પારસીએથી બામત માટે પ્રજાના અવાજ રજી કરવામાં ચાલતાં પત્રએ દર્શાવેલા વલણુથી જણાય છે. પેાતાની ફરજ સમજે, અને એક મહાન અને શ્રીયુત તીલકને એક ન્યાયાધિશ તરીકે પારસી ખરી બામતના સંબધમાં બીજે રસ્તે કામ લે જજ પેાતાને યોગ્ય લાગે તે શિક્ષા કરે એ તેા તેની ફરજ બુદ્ધિ કેરી ગણવી ? જેએ સામે રાજ્યના નીતિનિયમા જોતાં ક્રાઇથી કાંક પારસી પત્રાના વાંચતારા છે તેમ, તે એમ પશુ વાંધા લેવાય, તે તે માત્ર એક કાયદે માને છે કે, પારસી પત્રા પોતાના અગીત કામના ઠરાવેલી ‘ટીકા' ના હક તરીકે, પણ નહી કે હિત તરફ ખેચાઇ જઇ જસ્ટીસ દારે કરેલી ક્રાઈ૫ણ અંગીત હકની રૂએ. તેમજ પારસી-શિક્ષાનેા બચાવ કરવા માટે પ્રજાના ખરા અવાજ રજી કરવાની પેાતાની ક્જમાં પછાત પડયા છે, નહી. તેા દશ વર્ષ ઉપર થયેલા પ્રતા' પત્રના અધિપતિને કરવામાં આવેલી શિક્ષાને ભયંકર શિક્ષા માનનાર એવા પારસીએથી ચાલતાં વમાનપત્રા શ્રીયુત તીલકને થયેલી શિક્ષા કરવામાં જસ્ટીસ દાવર યાગ્ય હતા એમ બતાવવા પ્રયત્ન કરતજ નહી, અમેા નિખાલસ દીલે પારસી ક્રામત એ ચેતવણી અહી આપીએ છીએ. જો એમ સમજવામાં આવતુ હાય । “જેને ગાડે. બેસીએ તેનાં ગીત ગાવાં” તેમાં હિત છે એવી પદ્ધતિએ પારસીએમાં જે કાઇ કામ લેતા હશે તેા તે તેની આખી કામને નુકસાન કરેછે; કેમકે નામદાર સરકાર ધણીજ ડાહી છે અને તેથી તે સમજે છે કે, વફાદારી કઇ અને કિંતુર કયુ ? સેંકડ। વર્ષ થયા રાજ ચલાવી આજ દુનિયા ઉપર ચક્ર જેવુ રાજ્ય કરે છે તે અંગ્રેજ પ્રજા એટલુ તે સમજેજ છે કે, હિંદના લાકા રાષ્ટ્રસ્વાતંત્ર્ય મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે તે એક ઇચ્છવા યાગ્ય વાત છે. અંગ્રેજ પ્રજા આ વાત સારી રીતે જાણે છે તે, લડ' માર્કી અને લાડ મીન્ટેના શબ્દોથી
આથી ચાલતાં વમાનપત્ર! પેાતાને તે શિક્ષા યેાગ્ય લાગે, તો તેમ કહેવામાં અથવા તેમ ન લાગે તેા તેમ કહેવામાં કાયદાની રૂએ વ્યાજખી છે, એટલે પારસીએથી ચાલતાં પત્રા જસ્ટીસ દાવરે કરેલી શિક્ષાને યાગ્ય ગણે, ખીજાએ વાંધા લઇ શકે નહી. અમારે આ સ્થળે જે ધ્યાન ખેંચવુ પડે છે તે એ છે કે જ્યારે દેશના માટે ભાગ શ્રી તીક્ષકને થયેલી શિક્ષાને ભય કર કહે છે ત્યારે પારસીએથી ચાલતાં વત્તમાનપત્રાને લગભગ મેટા ભાગ તે યાગ્ય કહે છે; આમ કહેવામાં ભલે તે પેાતાના મનથી વ્યાજખી ડ્રાય; પરંતુ જ્યારે તેઓ એમ કહે છે કે, “વમાનપત્ર પ્રજાને અવાજ જાહેરમાં રજુ કરે છે,” ત્યારે અમને નવાઇ લાગે છે. મુંબઇની અંદર સ્ટાન્ડર્ડ ટા ઇમ'ની વિરૂદ્ધ ને કાઇપશુ માટે ભાગે હાય, તે તે હિંદુએ અને મુસલમાતે છે. સરકાર ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઇમ' ફેરવવા માંગતી ન હેાય, અને પ્રજાને બે ટાઈમ રાખવાથી અગવડ પડતી હાય, છતાં પારસીએથી ચાલતાં વર્તમાનપત્રા એમ કહે છે કે, અમે પ્રજાને અવાજ સ્ટા ન્ડર્ડ ટાઇમની વિરૂદ્ધ છે માટે તે અવાજને તમે થઇ તેની હીમાયત કરીએ છીએ. જો ટાન્ડર્ડ ટાઇમ’ જેવી કલ્પિત ખાબતની હીમાયત કરવામાં પારસી વત્તમાનપત્રકારે જાહેર પ્રજાના
તે
” છે, કેમકે તેઓ હવે અમ માને છે કે હિંદમાં એક નવી જાગૃતિ ઉત્પન્ન થઇ છે કે, જેને યેાગ્ય પોષણ સરકાર તરફથી મળવું જોઇએ. આમ છતાં પશુ કેટલાક પારસી પત્રો હિંદીને

Page #388

જુલાઇ. )
ચાલુ ચર્ચા.
૩૬૯ *
ઉતારી પાડવાનો પ્રયન કરી પોતાની વફાદારી અપીલને માટે “એડવોકેટ જનરલે' મંજુરી બતાવવા ઈચ્છે છે. આનું ફળ શું? શું પાર ન આપી. આવી સ્થિતિએ હવે શું કરવું સીએ, હિંદની બીજી કેમોથી જુદા પડી, વિશેષ જોઈએ ? ન્યાય પદ્ધતિએ પ્રિવીકાઉન્સીલને લાભ મેળવી શકશે ? પારસીઓને હિંદુઓએ અપીલ કરવાનું રહેતું હોય તો તે છેવટને આપેલ આશ્રયનો જે ઉપકાર દાદાભાઈ નવ રસ્તે લઈ જવો. તેમ કરતાં જે સફળતા રોજજીએ દેશ સેવા કરી માને છે તેથી જ ન મળે, તે કારોબારી સત્તાને વચમાં પડવાની અત્યારની પારસી પત્રની વલણ પ્રત્યે અરજ કરવી. મુંબઈ સરકારે જે ઢંઢેરો બહાર દેશીઓ બહુ દરકાર કરતા નથી.
પાડી પ્રજાની વ્યાજબી ફરીયાદ સાંભળવાનું મુંબઈમાં થયેલા હુલ્લડ દરમ્યાન કેટલાક પારસી
પ્રજાને કહ્યું છે તેને અનુસરી પ્રજાએ દરેક પત્રે નવી નવી પારસીઓની બાબતને મોટાં
દરેક ગામડાથી માંડી મોટા નગર સુધીના મોટાં હેડાંગ આપી તેમજ પારસી છાપ”
તમામ ગામેએ જાહેર સભા ભરી તલક
કેસની તપાસથી પ્રજાના મનમાં રહેલે વસગણાવવામાં જે મોજ માણતા હતા તે વાતને
1 વસે દૂર કરાવવા માંગણી કરવી. તેની સાથે ભલે તેઓ પોતાને શ્રેયસ્કર માનતા હોય; તે ન્યાયના ધરણે વસવસ દૂર ન કરી શકે, પણ બીજી કેમોની નજરમાં તે અતિશય અયો. તે કારોબારી સત્તાની રૂએ શ્રીયુત તીલકની ગ લાગ્યું છે. પારસી વર્તમાનપત્રોએ અને શિક્ષામાં ફેરફાર કરવા અરજ કરવી, તેના નેતાઓએ કયે રસ્તે કામ લેવું એ હા, એ વાત ખરી છે કે, આપણી વ્યાજબી જોવાનું તેનું કામ છે; કાકી અમને તો જયારે માગણીઓ અને અરજીઓ ઉપર અત્યાર મી. દાદાભાઈ નવરોજજીની હિંદ તરફની સુધીના વખતમાં નામદાર સરકારે જેવું લય ભક્તિને ખ્યાલ આવ્યા કરે છે ત્યારે એક આપવું જોઈએ તેવું આપ્યું નથી તેથી ઘણે ભાઈબંધ કેમ તરીકે પારસી કેમને આટલી
વર્ગ અરજી કરવા વિરૂદ્ધ છે; પરંતુ આવી વિર
દ્વતા અત્યારના જેવા પ્રસંગે રાખવાનું કારણ ચેતવણી આપ્યાનું મન થયું છે. તેઓને
નથી; કારણકે સરકાર સારી રીતે જાણે છે કે શ્રીયુત રૂ, તે અમને સતિષ થશે, ન રૂચ, અને તીલકને હિંદને વહાલામાં વહાલ પુત્ર કે ગણે અમારાથી તેઓને અયોગ્ય કહેવાયું હોય, તે છે અને તેટલા માટે શ્રીયુત તીલકના સંબંધમાં તે માટે અમે આગળથીજ દિલગીરી બતાવીએ જે કાંઈ અરજી કરી તે ધ્યાન આપી તેનો ફડચે. છીએ. વિશે શું કહેવું ? દરેક પ્રાણી પોતાનું લાવવો જોઈએ. આ કારણથી અમારા દરેકે હિત વધારે સમજે એ નિયમ છે, તે પાર. દરેક શહેર અને ગામના લોકોને આગ્રહ છે પારસીઓ પોતાનું હિત જે રીતે સચવાય છે કે તેઓએ આ ચળવળ જરૂર જરૂર શરૂ કરી રીતે સમજીને જ કામ લેતા હશે. અમને, તો દેવી; અને જયાં સુધી તેનું પરિણામ ન આવે
ત્યાં સુધી મંડયા રહેવું. લાગણી થતાં આ વચને કહ્યો છે.
મુંબઈની અંદર ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમની વિરૂદ્ધ પારસી પત્રકારોના સંબંધમાં આટલી
થનારા લોકોના નાયક વાત પ્રસંગ વસાત કહી. સરફરાજશાહ લેક સર ફિરોજશાહ મેહતા હવે કયે રસ્તે જવું? હવે શ્રીયુત તીલકને લાગણી અને
| માટે શું કરવું તે લડે છે. એ વાત એક ખ્યાલ બાબત માટે સંબંધી વિચાર કરીએ. શ્રીયુત તીલકની ખરી કયારે
જે લડત ચલાવી છે, તે
ક
લાગે? તપાસ પ્રજાના મનને વસવસો રહે તેવી
લડત માટે વપરાયલ રીતે પૂરી થયા બાદ, જસ્ટીસ દાવરને “રીવી
વખત અને શકિત જે ઝન' કરવાને હક આપવાનું યોગ્ય ન લાગ્યું. બીજા માગે વપરાય હેત, તે વધારે

Page #389

૩૭૦
સનાતનન,
[ જુલાઇ
લાભદાયક ગણાત. બે ટાઈમ રાખીને લોકોને આપવાની વાત કહે છે તે કેટલી ઉંડાણમાં અગવડમાં મૂકવાનું પસંદ કરવા માટેની આ છે તે તેથી જોઈ શકાય. લડત ઘણુઓ માને છે, અને તેમ સર ફિરો. જશાહ માટે બેલે છે. સર ફિરોજશાહનું કહેવું
શ્રીયુત તીલકે પોતાની લાંબી તપાસ એવા ભાવાર્થ માં છે કે લોકલાગણીએ ટાઈ
વેળાએ જે મને બળ અને મની વિરૂદ્ધ હોવાથી મારે તેમની લાગણી શ્રીયુત તીલકના દઢતા બતાવ્યાં છે તે, સચવાય તે માટે લડવું જોઈએ. સરફરોજશાહ છેલા શબ્દો.- એ સંજોગોમાં મૂકાયેલા જે કહે છે તે બરાબર છે એમ અમે માનીએ આપણું કર્તાવ્યું
શ્વ કઈકજ માણસ બતાવી
કે , છીએ; પરંતુ સર ફીરોજશાહ એક નિર્જીવ
શકે. પોતે પોતાનો અને ખાલી બાબત માટે આટલી લડત બચાવ કરનારું જે ભાષણ કર્યું છે તે, તો ચલાવે ત્યારે આપણને સહેજે પ્રશ્ન થાય છે કે અદ્વિતીય છે. માથે આવી પડેલા આવા સંકટ સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ” માટે તે પ્રજાને એક નાને સમયે આવું સ્વતંત્ર અને અદ્વિતીય ભાષણ ભાગજ લાગણી ધરાવે છે. પણ શ્રીયુત તીલક કરવું એ એક અસાધારણ શકિત જ છે. આ માટે તે સમગ્ર હિંદ લાગણી ધરાવે છે. તે સઘળાં ઉપરાંત તેમને ઘણું સખત શબ્દ સર ફિરોજશાહ સમગ્ર હિંદની લાગણી દુખાય સાથે જસ્ટીસ દાવરે જે ભયંકર શિક્ષા કરી છે એવા કામને માટે લડત ચલાવવામાં કેમ ત્યારે તેઓએ પરમાત્મા પ્રત્યે શ્રદ્ધા બતાવી પછાત રહે છે? સર ફિરોજશાહ અને શ્રીયુત જે એક બહાદૂર નરને શોભે તેવાં વચનો રાજ્યદ્વારી વિષયોમાં ભલે જૂદી જૂદી શાળાના કહ્યાં છે તે તેમનું ચારિત્ર બતાવે છે. “જ્યુરીઅનુયાયી હમણું થયા હોય, પણ શ્રીયુત તીલકની
એ વિશેષ મતે મને ગુન્હેગાર ઠરાવ્યું, પણ હું તપાસ જે વસવસાવાળા સંજોગોમાં થઇ છે તે માટે
હજુ મને નિર્દોષજ ગણું છું. આ ન્યાયની તેઓએ પોતાને અવાજ ઉઠાવવો જોઇએ. તેમજ સર ફિરોજશાહ જ્યારે એમ કહે છે કે તે લેક
અદાલત કરતાં એક ઉચ્ચ ન્યાયની અદાલત લાગણી માટે લડત ચલાવે છે ત્યારે શ્રીયુત
(ધર્મરાજાની અદાલત) છે; પરંતુ એ ઐશ્વરી તીલક માટે સમસ્ત હિંદની ગંભીરમાં ગંભીર ઇચ્છા હતી કે, હું જે કાર્યના પ્રતિનિધિ લાગણી દુઃખાય છે તેને માટે કેમ ચૂપ થઈ બેસી તરીકે લડું છું તે કાર્ય માટે મારે સહન રહ્યા છે? સર ફિરોજશાહની શાળામાં લોકોને કરવું. કેમકે મારા સહન કરવાથી તે કાયી હમણાં હમણાંમાં અંદેશો પડવા લાગ્યો છે કે, વૃદ્ધિ પામશે. હું ખુશીથી તે સહન કરૂં છું.” તેઓ કાંઈપણ સહન ન કરવું પડે એવા કાળા પાણીની શિક્ષા થાય ત્યારે આવા પવિત્ર પ્રકારની હીલચાલોમાંજ ભાગ લે છે, તે અંદેશ શબ્દો કેવા પુરૂષના મુખમાંથી નીકળે? પવિત્ર દૂર કસ્વાની આ સરસમાં સરસ તક છે. પુરૂષ હોય તેનાજ મુખમાંથી. આપણું હવે એટલું જ નહીં, પણ લોકલાગણી માટે લડત કર્તવ્ય એજ છેકે, શ્રીયુત તીલકના બચાવના ચલાવવાનું સર રીરાજશાહનું કહેવું માત્ર કહેવા ભાષણની નકલે લાખોની સંખ્યામાં ઈંગ્લેંડમાં માત્ર નથી, અને ખરૂં છે એમ બતાવવા ફેલાવવી. અને ત્યાંના લોકોને ખાત્રી કરી માટે સર ફિરોજશાહે આ સવાલ તરત હાથ આપવી કે, શ્રીયુત તીલક કેટલા નિર્દોષ હતા. ધર જોઇએ, અમે સર ફિરોજશાહની શ્રીયુત તીલકના ભાષણની નકલો ફેલાવવાથી પાસેથી કાંઈ પ્રયાસ થવાનું ઇચ્છવું હોય તો તે બીજો એક ફાયદો એ થશે કે, હિંદની રાજ એકજ કારણથી છે કે, તેઓ લોકલાગણીને માન કીય સ્થિતિનું ખરું ભાન ત્યાંના લોકોને થશે;

Page #390

રે સામા થવામાં
જુલાઈ. )
ચાલુ ચર્ચા. અને તેમ થવાથી તેઓને ખાત્રી શશે કે, પાછા ફરે ત્યારે આપણે તેને બતાવી આપવું જેને લૈર્ડ મી અને હિંદી પ્રધાન “પ્રમાણિક કે, અમે સંપૂર્ણપણે સ્વદેશી હીલચાલની સુધારક” કહે છે તે શ્રીયુત તીલકજ છે. ફત્તેહ કરી છે, અને પરદેશી પદાર્થોને તેના તાવ કરીનાઇનથી જાય, કાંઈ સાકરથી ન જાય. રવદેશમાંજ રહેવાની સ્થિતિમાં મૂકેલ છે. એ વાત જે સરકાર વિચારે, તે જણાય કે,
મુંબઇના શ્રીસંઘે પરદેશી ખાંડ વગેરે જેઓ વફાદાર ગણવા માંગે છે તે વફાદાર છે.
નહીં વાપરવા સંબધે કે, સરકાર જેને પોતાની વિરૂદ્ધ ગણે છે તે પરદેશી ખાંડ અને જે શુભ ઠરાવ કર્યો વફાદાર છે? સરકાર અને પ્રજા વચ્ચેના સંબંધને
જેનિય છે તે માટે તેને ધન્યવાદ અત્યારે એક પ્રકારને તાવ આવ્યો છે અને ઘટે છે. પરદેશી ખાંડના સંબંધમાં તેની અપવિ. તે દૂર કરવાની ફરજ સરકાર અને પ્રજા બંનેની ત્રતા વિષે જે હકીકત બહાર મુકાય છે તેની છે એ વાત ધ્યાનમાં લઈ “કવીનાઈન’ કવી. વિરૂદ્ધ અત્યારે સામા થવામાં નથી આવતું. એ
એમ માનવાને આવે છે કે, પરદેશી ખાંડમાં નાઈનના જેવા ઉત્તમ ગુણવાળા પણ કડવા
આર્યોને પ્રતિકુળ એવી ચીજોને સંબંધ છે. આ શબ્દ સરકાર અને પ્રજા બંનેએ સહન કરવામાંજ
કારણથી પરદેશી ખાંડ કે કેસર વગેરે નહી વાપબંનેનું અંતીમ હિત છે એમ અમને લાગે છે.
રવા માટે પગલું ભરવું આવકારદાયક જ ગણાય.
આ પગલું ભરવું ત્યારે વહેવાર થઇ શકે છે, જ્યારે કલકત્તામાં એક વિદ્વાને જાહેર સભામાં જેનિયો તેમજ બીજા હિંદુઓ હિંદમાં ખાંડ બના
બોલતાં જણાવ્યું હતું કે, વવાના કારખાના બનાવી તે પરદેશી ખાંડના શ્રીયુત તીલકને દુઃખ શ્રીયુત તીલકને વહાલામાં ભાવે મળે તેવી ગોઠવણ કરે. કેમકે જે માં પણ સુતેષ વહાલું એવું સ્વદેશી રોજ “ઉસ અને બ્રાય કાટન કાય તેમ નહીં થાય તો દેશમાં થતી ખાંડ તેની પછવાડે પ્રજા ઉપાડી લેશે, તે તેના
પુરતી નહીં થઈ પડતાં લેકે પરદેશી ખાંડને આ દુઃખમાં પણ તેને સંતોષ રહેશે. આકાર ફેરવી દેવી તરીકે ચલાવશે. આપણા
લાખો રૂપીઆ વગર વપરાયે પડયા રહે છે, તો આ વાત ખરેખર સત્ય છે, અને તે આપણે
આવાં કામ માટે શા માટે ઉપગમાં લેવામાં માન્ય કરી આગળ વધવું જોઈએ. કલકત્તાવાળા
ન આવે ? પવિત્રતા સચવાશે, નાણાનો વધારે વિદ્વાને, તે આગળ વધીને એમ પણ કહ્યું સારો ઉપયોગ થતો વ્યાજ વધારે મળશે, હતું કે, તેઓની શિક્ષા રદ કરવામાં ન આવે, અને ઘણા માણસોને આજીવિકા મળશે. માટે અને શ્રીયુત તીલકને સાડા છ વર્ષ સુધી કેદ હવે આ બાબત ઉપર ત્વરાથી ધ્યાન અપાવું ભોગવવી જ પડે, તે જ્યારે તેઓ કેદ ભોગવી જોઇએ.
રહેશે?
દ

Page #391

૩૭૨
સનાતન જન.
[ જુલાઇ. પરમાર્થ અને વ્યવહાર અને હેતુએ જૈન સમાજમાં સુધારણનો
અવકાશ છે કે તેના ફરી બંધારણની જરૂર છે?
કેટલીકવાર વિદ્વાનો એવા વિઘયની ચર્ચા એમ પણ બતાવવા પ્રયત્ન કર્યો હતો કે રશીયન કરે છે કે, વર્તમાનમાં તે વિષયનું કોઈ પણ રાજય અમલ વધારે ફાયદાકારક થાય તેમ છે. મ સમાજની નજરમાં દેખાય નહીં. જેઓ આ લખનારની પ્રષ્ટિ સાચી , અથવા ખોટી હાલની રાજપ્રકરણે ચલવલથી જ્ઞાત હશે તે હો. એ વાત બાજુ ઉપર રાખી આ સ્થળે જાણતા હશે કે, કલકત્તામાં હાલમાં એક એમ બતાવવાનું છે કે, વર્તમાનમાં આવા પાલમેન્ટ યોજવામાં આવી છે. આ પાર્લો વિશેની ચર્ચાનું ફળ અથવા મૂલ્ય બીલકુલ મેન્ટની અંદર આમની સભા” (House દેખાય નહીં એવું હોય છે, છતાં વિદ્વાનો of Commons) અને “ઉમરાવોની સભા ભવિષ્યના વિચારક્ષેત્રની વિસ્તીર્ણતા માટે (House of Lords )ના જેવા બે ભાગ આવા વિશે ચર્ચે છે. પાડયા છે. સરકારી પક્ષનું પ્રતિનિધિત્વ પણ અમે આજ જે વિષયની ચર્ચા કરવા આમાં દેખાડવામાં આવે છે, અને તેની અંદર ઇચ્છીએ છીએ તે વિષયને પણ આવા પ્રકાજેવીરીતે ઇંગ્લંડની પાર્લામેન્ટમાં કામકાજ ચાલે ના વિચારદર્શક વિષય તરીક, સમાજ ગણે, છે તે ઘોરણે કામકાજ ચલાવવામાં આવે છે. તો તેમાં તે કાંઈ ખોટું કરે છે એમ કહેપરંતુ ઈંગ્લાંડની પાર્લામેન્ટ એ ખરેખરી ક્રિયા
વાય નહી; કારણ કે અમારો આજનો વિષય, કારી સંસ્થા છે; જ્યારે કલકત્તાની પાલોમેન્ટ અમે જાણીએ છીએ કે, વર્તમાનમાં ચર્ચવો એ માત્ર શાળાઓમાં ચલાવવામાં આવતી
તેનું તાત્કાળિક પરિણામ દેખાય તેવા મુદલ ચર્ચા કરનારી મંડળીઓ' (Debating
પણ સંજોગો જોવામાં આવતા નથી. આમ cieties) કરતાં કોઈ વિશેષ નથી. મત- છતાં અમે તેની ચર્ચા કરવા માંગીએ છીએ; લબ કે અત્યારે, કલકત્તાની પાલમેન્ટ સત્તાની તેનું કારણ એ છે કે, ભવિષ્યનું વિચારક્ષેત્ર દૃષ્ટિએ તણુપ્લાના બે કટકા પણ કરવા સમર્થ
કોઈ પણ પ્રકારે ખેડાય. નથી. આવી સ્થિતિ છતાં, એટલે કે, વર્તમાનમાં
આજના વિષય ઉપર આવતાં પ્રથમ એ એ સંસ્થાનું કઈ પણ મૂલ્ય દેખાય નહીં
જોવાનું છે કે, જૈન સમાજની વર્તમાનમાં જે તેમ છતાં વિદ્વાને તેવા પ્રકારની ચર્ચા કરવામાં સ્થિતિ વિદ્યમાન છે તેમાં સુધારણાને અવકઈ પણ પ્રકારને લાભ દેખે છે.
કાશ છે કે નહીં, જે સુધારણાને અવકાશ છે લકત્તામાં મુખ્યપણે રાજ્યપ્રકરણ વિષ- એમ સિદ્ધ થાય. તે સુધારણ કર્યોથી ચાલશે યોની ચર્ચા કરનારૂં “મેડર્ન રિવ્યુ’ નામનું કે, નહી; અને જે સુધારણ કર્યોથી ચાલે એક માસિક પુસ્તક નીકળે છે. થોડા માસ તેવું ન હોય, તે સમાજનું ફરી બંધારણ પહેલાં આ માસિક પુસ્તકમાં “હિંદમાં રશીયન કરવાની જરૂર છે કે નહીં તે જોવાનું રહેશે. રાજય અમલ”(Russian Rule in India) જૈન સમાજમાં સુધારણાનો અવકાશ એ મથાળા હેઠળ એક વિષય ચર્ચવામાં આવ્યા છે અથવા તેના ફરી બંધારણની જરૂર છે હતું. આ વિષયમાં અંગ્રેજી અને રશીયન રાય એ વિષય ઉપર આવવા પહેલાં આપણે જૈન અમલમાં કે રાજ્ય અમલ હિંદને વધારે ફાયદા- સમાજનાં બે પડખાં પાડવા જોઇશે; એક પડખું કારક થાય તેમ છે તેની ચર્ચા કરવામાં આવી જૈન સમાજનું પરમાર્થ સંબંધનું; અને હતી. ચર્ચા કરનારે ચર્ચા કરવા ઉપરાંત બીજું પડખું જૈન સમાજનું વ્યવહાર સંબંધીનું

Page #392

જુલાઈ
અર્થાત પરમા મા પામવા માટે જૈન સમાજનુ જે વમાનમાં પારમાર્થિક બંધારણુ છે તેમાં સુધારણાને અવકાશ છે કે તેના ફરી બંધારણની જરૂર છે એને વિચાર કરવાને છે, તેમજ તેના વ્યવહાર ( Social) સંબંધીનું જે બંધારણ છે તેમાં સુધારણાના અવકાશ છે કે તેના કરી ખંધારણની જરૂર છે તેને પણ વિચાર કરવાને છે.
મુખ્યલેખ,
પ્રથમ પરમાર્થ સંબંધીના બંધારણ ઉપર વિચાર કરીએ. ભગવાન તીર્થંકરે જૈન સમાજનું બંધારણ ચતુર્વિં ધ સધના આકારમાં કરેલું છે, જે ચતુર્વિધ સંધ, સાધુસાધ્વી શ્રાવક અને શ્રાવિકાના અનેલે છે. આ શ્રી સંધના પ્રત્યેક વ્યકિત-તે માટે પરમા સબંધીના નિયમે બાંધેલા છે; જેવી રીતે, સાધુઓને માટે પરમાર્થ પામવા માટે ચોકસ પ્રકારના નિયમો બાંધ્યા છે, તેમ સાધ્વીએ માટે બાંધેલા છે; અને આજ રીતે શ્રાવક અને શ્રાવિકાને માટે પણ બાંધેલા છે. પેાતાની યથા શકિત શ્રી સત્રનેા પ્રત્યેક વર્ગ આ નિયમેનું અનુસરણ કરે છે. ભગવાન તીર્થંકર દેદ્રારા ખંધાયેલા આ પ્રકારના નિયમોના અનુસરણું. માં જેટલી ઉગ્રુપ જે વર્ગમાં થઇ ગઇ હાય તેટલા સુધારાને અવકાશ ગણી શકાય; દાખલા તરીકે, સાધુવને અર્થે યેાજાએલા નિયમોમાં સાધુવર્ગ જેટલી ઉપ રાખતા થયે હાય તેટલી ઉષ્ણુપ દૂર કરવા જેટલાં સુધારાના અવ કાશ છે એમ કહી શકાય. આજ રીતે સાધ્વી, શ્રાવક્ર અને શ્રાવિકા માટે જાણી લેવુ. ચતુર્વિધ સંધના આ સાધુમાદિ ચાર અંગે પેાતાના કતંત્ર્યમાં ઉગ્રુપ રાખવાના સોગામાં આવ્યા છે કે નહી તે સબંધી વિશેષ ચર્ચા ન કરતાં તે વાતના એકજ સંગીન પ્રમાણવડે નિય કરીશુ.
જૈતમાં વમાન સમયનાં મુખ્યપણે શ્વેતાંબર મૂર્ત્તિપૂજક, શ્વેતામ્બર સ્થાનકવાસી અને દિગમ્બર એમ ત્રણુ સપ્રદાયેા પ્રવર્તે છે,
૩૦૩
આ ત્રણે સંપ્રદાયાના પરિષદે। ભરાય છે; અને ત્રણે સ`પ્રદાયાના પરિષદે ચતુર્વિધ સ`ધની સ્થિતિના સુધારણાની વાત આકાર ભેદે સ્વીકારે છે. દાખલા તરીકે, શ્વેતામ્બરમૂત્તિ પુજક જૈનિષેા, કે. જેના પ્રત્યે, સ્થાનકવાસી જૈતિયેાની સર્′′ ખામણીમાં, સાધુવાં વિશેષ દાખ છે. એટલે સાધુવની સ્થિતિ સુધારવાની જરૂર છે એમ જાહેર રીતે કહેતાં ડરે છે. તેનાં અંતઃકરણમાં આ વાત સપ પણે છે કે, જે પ્રકારે સાધુની દશા યેાજવામાં આવી છે તે પ્રકારે તે (વ)ની દશા અખંડ નથી. અમે એમ માનીએ છીએ કે, મૂર્તિપૂજક શ્વેતામ્બર જૈનિયાપર સાધુઓને કઇ પ્રકારે દાખ રહ્યા છે તે દામ ખસેડી નાંખવામાં આવે, તે તે અવષ જાહેર રીતે પણ કહેવાને તૈયાર થાય કે, સાધુત્રગતી દશામાં ધણી ઉપ આવી ગઇ છે. સાધુ વની વાતની સાથે સાધ્વીવર્ગની વાતને પણુ સમાવેશ પામી જાય છે; એટલે તે સબધી ખામ લખવાની જરૂર જણાતી નથી. આ ત્યાગી ગણાતાં સધતા એ અંગેની વાત મૃકી, શ્રાવક અને શ્રાવિકારૂપ અંગતી સ્થિતિના સંબંધમાં, તેનું પરિષદ ખુલ્લી રીતે, સુધારા કરવાનુ છે.
હવે સ્થાનકવાસી સપ્રદાય લઇએ. મા સંપ્રદ.યના પરિષદ્માં ખુલ્લો રીતે કહેવામાં આવે છે કે, સાધુઓની (સાધ્વી અંતર્ગત થાય છે) સ્થિતિ સુધારવાની જરૂર છે. શ્રાવક અને શ્રાવિકાને માટે તે તેએ સાધુએાના સંબંધમાં કહે, તેા કહેતા હોવા એકમે એ સ્વાભાવિક છે. અર્થાત્ તે શ્રાવક અને શ્રાવિકાની સ્થિતિ સુવારવાને માટે હમેશાં કડવી ફરિયાદના આકારે મેાલે છે.
દિગમ્બરે એ સાધુ-સાધ્વીને માટે એકાંત નગ્નાવસ્થા સ્વીકારી લીધી છે તેના રિ ામમાં તે સપ્રદાયમાં સાધુઓ-સાધ્વીએ ના, પ્રતિકૂળ દેશકાળને લઇને અભાવ થઇ ગયા છે. ઘા ફાળથી વારસામાં મળેલા સસ્કારને

Page #393

૩૭૪
સનાતન જેન.
[ જુલાઇ,
લઈને, દેશકાળને અનુકુળ એવાં આવશ્યક અનુસરણ કરવા રૂપ જે “પરમ અર્થ” તે. આ ઉપકરણો સહિત સાધુ-સાધ્વીઓ જોઈએ, એ પરમ–અર્થ પ્રાપ્ત કરવા માટે બે દશાઓ છે. વાત દિગમ્બરોની જૂની શાળાના મનુષ્યોને, એક ત્યાગીદશા; અને બીજી ગૃહસ્થદશા. ગળે ઉતરતી નથી. પરંતુ નવી શાળાઓના ત્યાગી અને ગૃહસ્થ એ બન્ને દશામાં જ્ઞાન મનુષ્યોને તે વાત થગ્ય લાગતી થઈ હોવાથી અને ચારિત્ર પામવા માટે જે નિયમો જ્ઞાની તેઓ તેને સ્વીકાર કરવા લલચાતા હોવાથી પુરૂષોએ બાંધ્યા છે તેના અનુસરણમાં જે ઉણપ તેની આવશ્યકતા વિશે જાહેરમાં લખતાં થયાં છે તેનો ખ્યાલ સમુદાયને આવે છે, અને છે; અને નવી શાળાના મનુષ્યોની આવી વૃત્તિની તે પ્રમાણે તે બેલે છે; પણ તે સ્પષ્ટ કારે કોઈ અંશે છાપ જૂની શાળાના મનુષ્યોને જણાવી શકતાં નથી. અંતઃકરણમાં પણ પડતી જણાય છે. મતલબ બીજે વ્યવહારનો પ્રકાર છે. અમે આ કે દિગમ્બરો પણ સાધુ-સાધ્વીરૂપ અંગેની સ્થળે વ્યવહાર તેને કહેવા માંગીએ છીએ કે, સ્થિતિના સંબંધમાં વિચારતા થયા છે. જેને સામાજિક સ્થિતિની સાથે સંબંધ છે; બાકી રહેલ શ્રાવક અને શ્રાવિકારૂપ અર્થાત સમાજની સંસાર વ્યવહાર સંબંધીની અંગની સ્થિતિ સુધારવા સંબંધી જાહેરમાં સ્થિતિને અમે વ્યવહાર કહીએ છીએ. એટલે પિતાના પરિષદાદિદ્વારા દિગમ્બરે, મૂર્તિ
સમુદાય પોતાનાં પરિષદાદિદ્વારા પરમાર્થની પૂજક શ્વેતામ્બરે અને સ્થાનવાસીઓની પેઠે ઉણપ સંબંધમાં જે કાંઈ બોલે છે તે અસ્પબોલે છે.
કાકારે બોલે છે; જ્યારે સામાજિક વ્યવહારની આ ઉપરથી કહેવાનો હેતુ એ છે કે,
ઉણપ સંબંધી જે બોલે છે તે સ્પષ્ટાકારે વર્તમાનમાં મુખ્ય પણે પ્રવર્તતા ત્રણે સંપ્રદાયે
યા લે છે. તેઓ સ્પષ્ટ કરે એમ બોલે છે ચતુર્વિધ સંઘના ચારે અંગાની સ્થિતિના
છે કે, આપણે સંસાર બહુ નિર્બળપણાને સંબંધમાં ઉણપ માને છે.
પામે છે. આ ત્રણે સંપ્રદાયો પોતપોતાના સંપ્રદા
અમારે હકીકતમાં ઉતરવું ન પડે કે યમાં ચતુર્વિધ સંઘની જે પ્રકારની ઉણપ
ઉણપ આવી છે કે નહીં, અને આવી છે તે માને છે તે પ્રકારની ઉણપને સ્પષ્ટ આકાર
કેવા પ્રકારે, તેટલા માટે સમુદાયનો આ ઉપર બતાવતા નથી. તેઓ જે કાંઇ ઉણપ બતાવે
બતાવ્યો તે અવાજ મૂક્યો છે. આ ઉપરથી છે તેને આધ આકાર બતાવે છે. મતલબ કે,
જણાશે કે, ચતુર્વિધ સંધના ચારે અંગના કેવા પ્રકારની ઉણપ છે તે તેઓ જોઈએ તેવી
પરમાર્થ અને સામાજિક વ્યવહાર બન્નેમાં રીતે વ્યક્ત કરી શકતાં નથી, અથવા કરવાની
ઉણપ આવી ગઈ છે. અને જેટલી ઉણપ આવી કાળજી રાખતા નથી.
છે તેટલા પરિમાણમાં સુધારાને અવકાશ અમારી માનીનતા પ્રમાણે જે ઉણપ છે.
માની શકાય. તે બે પ્રકારે છે; એક તે પરમાર્થના પ્રકારે;
આપણે તકરારની ખાતર એમ માની અને બીજી વ્યવહારના પ્રકારે. પરમાર્થનો પ્રકાર લઈએ કે, ચેકસ હદમાં ઉણપ આવી છે; સ્થળ વ્યાખ્યામાં જણાવીએ, તો આ છે; અને તે હદના પરિમાણમાં સુધારણાને અવઅનાદિકાળથી અજ્ઞાનના કારણે આત્માનું કાશ છે અને જેટલો અવકાશ સુધારણા માટે સ્વરૂપ અર્થાત પિતાનું સ્વરૂપ જે પ્રકારે છે તે ને છે તેટલો અવકાશ પિતપતાવી માનીનતા પ્રકારે સમજાતું નથી. તે સમજાવવા માટે અનુસાર પૂરો કરી લેવા માટે જુદા જુદા જ્ઞાનીઓએ જે માર્ગ બતાવ્યો છે તે માર્ગનું સંપ્રદાયો પુરૂષાર્થ કરશે; તોપણ પરમાર્થ દૃષ્ટિએ

Page #394

મુખ્યલેખ.
તુલાઇ, ]
તે સુધારા કારગર થશે કે કેમ એ જોવાનું રહે છે, જે એમ જોામાં આવે કે, સુધારા કારગર થશે, તે તે તેના જેવું એકે સારૂં' નહી; પણ જો એમ જોવામાં આવે કે, સુધારા કાર્ ગર થઈ શકે તેમ નથી; તે પછી આપણે વિચારવાનું એ રહેશે કે, કયા માર્ગ ગ્રહણ કરવા યેાગ્ય છે.
આ વાત હવે નવી કહેવાની નથી કે, એક બીજા સંપ્રદાયે એક બીજાને જેત માથી વિપરીત ચાલનારા ગણે છે. મૂર્તિપૂજક શ્વેતામ્બરા સ્થાનકવાસીએ માટે કહે છે કેઃ—
તેમના આચાર, વ્યવહાર, વેષ, શ્રદ્ધા, પપા પ્રમુખ જૈનમતના શાસ્ત્રાનુસાર નથી.... વાસ્તવમાં આ લોકો જૈતમતથી તદ્દન વિપરીત ચાલનારા હોવાથી જેનાભાસ છે.” (બ્રુઆ જૈન તત્વા ૬) સ્થાનકવાસીએ ચડામ્બર અને દિગમ્બર કે જેમા પ્રતિમાને માનનારા છે તેમેને હિંસાધી માતી લતામ્બરેશને નીચે પ્રમાણે કહેછે:ભોંગ ગ્રંથ ને રાખ વેશ; થાપે નીત કુંડા ઉપદેશ; લાક પ્રવાહે ાણે નહીં, ગુરૂ જાગી વાંદે છે સહી; સુત્રે તે ગુરુ જે ભાંાખયા, સાચી જે પામે રૂષી ક્રીયા; સાધુ તણ્ણા તેા નામ નીત્રય, એ તે દેખીતા સગ્રંથ; સાધુ બાંખ્ય! છે તિરવ૬, એતે ખેલે છે સાવદ્; જેખીત નિમીત પ્રવેશ ઘણા, વૈદ કરે પાપ કર્મ તણા; નવ કલ્પી નવી કરે વિહાર, ખમાસમણ વહેરે આહાર આધાક લે અવીચાર, પાપ થકી નવ ટળે લગાર; લેાક ભાળકે લોભે પડયા, રાગદ્વેખ અડ`કારે ચડયા; એડને વાંદે લાગે પાપ, એહવે સુમતિ કરે જાપ સતિસાર.
શ્વેતામ્બરે। દિગમ્બરાના સબંધમાં આવી રીતે માતે છે:
સાગરક આગે ફંડા ગાગરી ધરંગી ગર્વ, ખ કડા બેસવું કે, આગે અસ્ત્ર' કા; નાક વૃછે આગે કહા આ અસૂર છા; સૂર તેજ અગે કડ્ડા રાજેધામ ચદ્રકા; કામધેનુ આગે કડા કુકરી કરેગી માન, ભૃતિકે આગે કડા તેર હું પુલિંદકા; ઐસે સર્વગ શુદ્ધ ગ્રંથ જ્ર સિત બરકા; તાર્ક આગે કે!ત દુ દુમંતી કે જુદા,
પહિલુ. દિપણું સુને, બેલ ચુરાસી ફેર, સર્વ વિસ'વાદે ભયેા, અબ તે બહુ અંધેર; નિન્દ્વવ મૈં અધિકા ખુરા, ક્યા મિથ્થા તિસેાઇ; પરિહરના અધિકાર યહ, આવશ્યક મે તઇ. ખરાત નવ વરખે ભયે, તસમત જડમૃગ પાસ; સહસ મધુ દીક્ષા લઇ, આ કૃષ્ણ ગુરૂ પાસ. રાજમાન્ય તિણે અન્યદા, વર્યા કબલરન. મૂળા સેતી સ ંગ્રહ્મા, ક્રિયા ન સવરયત્ન. ગુરૂને કીને પૃષ્ઠને, ટલે યુ મૂર્છા દોષ, આઇ દેખી મનમે ધર્યા, તિનિ તાથે બહુ રોષ. થવિર કલ્પ ખંડન કિયા,બરન્યા જબ જિનકલ્પ, નગનપથ તિક્ષ્ણ આર્યા, તછ સદ્ગુરૂ ૯૫. તસ ભગની દેખી નગન, બેસે દીને! બેસ; ચરન નિષેધે નારિŕ, તબ સે સૂરિ નિરદેશ; જૈન કડાવૈ નામ”, તાથ ખયેા અક્રૂર, તનુ મલ ન્યુ કુનિ સંતનૈ, ક્રિયા દ્વારથે ફર; ભસ્મક ગ્રહ રજ ભસ્મમય, તાથે બેસર રૂપ; કુંડ નામ અઘ્યાત્મી, ભરમ જાલ અકુપ; દિગ્પટ ચેારાશી મેલ,
શ્વેતામ્બરે માટે આ પ્રમાણે
દિગમ્બરે
કહે છે:—
કવણ
"
( શ્વેતામ્બરા) ’’ એવી રીતે અનેક પ્રમાણ વિરૂદ્ધ કરે છે. એ કારણથી તેના આગળ ( શાસ્ત્ર ) કલ્પિત નળુવાં. શ્વેતામ્બર મતવાળા દેવગુરૂ ધમનું સ્વરૂપ અન્યથા નિરૂપણ કરે છે. ( શ્વેતામ્બરે) અનેક અન્યથા નિરૂપણ કરે છે. આ રીતે શ્વેતામ્બર મત કલ્પિત નવે. અહીં સમ્યગ્દર્શનાર્દિકનું અન્યથા નિરૂપણથી મિથ્યા દર્શનાર્દિકની પુષ્ટતા થાય છે. આ કારણથી એનુ શ્રધાન ન કરવુ.
r
મેક્ષમાર્ગ પ્રકાશ માટે દિગમ્બરા આ
સ્થાનકવાસીઓ પ્રમાણે કહે છે:—
છે.
શ્વેતામ્બર મત વિષે દૃઢીઓ પ્રકટ થયા છે. તેઓ પેાતાને સાચા ધર્માત્મા માને છે. તે ભ્રમ ઇત્યાદિક ( દૃઢીઓએ) કલ્પિત વાતા કરે છે. તે જૈન ધર્મ વિષે સભવે નહી; એવેા ( કુંઢીઆના ) આ જૈન શ્વેતામ્બર વિષે મત છે. તા પણ દેવાદિનું અને તત્ત્વનુ* તેમજ મેાક્ષ મતાદિકનું અન્યથા નિરૂપણ કરે છે. આ કારણથી મિથ્યાદર્શનાદિકને પોષે છે; માટે ત્યાજ્ય છે, સેક્ષ માર્ગ પ્રકારા.

Page #395

૩૭૬ સનાતનર્જન
( જુલાઇ. શિઅરે માટે ઢીઆએ આ પ્રમાણે આવી સ્થિતિ આવે તે છતાં આટલું તે ચક્કસ કહે છે:
છે કે, એવા વખત ઘણું કરી કોઈ દિવસ નહીં
આવે કે, ટુંઢીઆ એમ માનશે કે, શ્વેતામ્બરોજે દરસણીએ જેનનાં દેહરાં જીન બબ રૂપી ભરાવ્યા તેહની પુજા ખટમર્દન કરી કરાવે છે ને માર્ગ સત્ય છે; અને અમારો માર્ગ
એમ કાયને કુટો કરાવી ધર્મ પિતાને અર્થે પાંચેઢી ભૂલભરેલું છે; અથવા શ્વેતામ્બર પિખવાને કાજે ઉપાય ગચ્છ ચોરાશી નીપના. પણ નહી’ માને કે ઢીઆનો માગ સત્ય છે, અને એ સર્વ ભસ્મગ્રહ અસંજતીની પુજાનું અહેરાને અમારે ભૂલભરેલો છે. આજ રીતે તા. લેગે ચાલ્યા છે. જેડામર, હવેતાંબર વા દિગબર અરો એમ નહીં માને કે દિગમ્બરે નો માગ વા બોધના પ્રાસાદ દેહરા નીપના છે. તે હવેતાંબર સત્ય છે અને અમારે ભૂલ ભરેલો છે, અથવા તીહાથી જોઇ આવીને લોકને વીમતારીને દિગમ્બરો એમ નહી માને કે શ્વેતામ્બરોલાભ દેખાડીને ઉત્તરાધ, મારવાડ, ગુજરાત નો માર્ગ થયું છે, અને અમારો ભૂલભરેલો પ્રમુખે પ્રાસાદ કરાવી ખટમર્દન ધર્મ
છે. સ્થિતિ બહુમાં બહુ સુધરશે ત્યારે એવી પૃપી ચાલતા કહે છે દેહરાનાં દ્રવ્યભંડાર
થશે કે, એકબીજા એકબીજાના માર્ગમાં ભરાવ્યા એ અવધી માર્ગ કીધે. જે દાન, તપ, વૃતાદી, ગુરુભતિ યુકિત, ભણવાની પૂજા, પોથી, આડા નહીં આવે. પુંજણા એ આદી દઈ કુમતિ, કુગુરુ, કયાહ ફોધી, એકબીજા પરસ્પરના માર્ગમાં આડા આવે કદેશના સાત પ્રકારે પીપી સેધા સમાર્યા અગર નહીં તેથી કાંઇ સ્થિતિ સુધરે નહીં; કારણ કે ચંદન ચરચ્યા છમ પ્રધાન ભોજન મળે વિખ આત્માના મોક્ષનું મુખ્ય પગથી શાસ્ત્રકારોનાખવા ધાવ્યા તમ વીખ યુગના વૃંદ એહવા સુરી એ સમ્યગ્દર્શન કર્યું છે, અને જ્યારે દરેક ગુર, ઉદયા. કેવળ નગામી નવ પાંચડા જાણવા.” સંપ્રદાયવાળા પિતાના માર્ગથી જ સમગ્દર્શન
| (સમકિતસાર. થાય એમ માને ત્યારે વસ્તુનું નિરાકરણ શી આ ઉપરથી જોવામાં આવશે કે, જેને
રીતે થાય? જે દિગમ્બરોની દૃષ્ટિમાં એમ ના માર્ગો પરસ્પર એક બીજા જૈન ધર્મથી
હોય કે, અમારી માનીનતા પ્રમાણે સમ્યગ્દવિપરીત ચાલનારા માને છે. અમે આ જે ફકરા
શન છે, તે દેખીતું છે કે, શ્વેતામ્બરની
માનીનતા પ્રમાણેનું દિગમ્બર દૃષ્ટિએ સભ્ય - ઓ ટાંકયા છે તે એવા વખતે લખાયા છે કે
શનનહીં, આજ રીતે જે શ્વેતામ્બરે પોતાની જે વખતે ધર્મના વાદવિવાદે કલેશકાર ભાષામાં
માનીનતાનુસાર પ્રવૃત્તિને સમ્યગ્દર્શન કહે, ચાલતા હતા; એટલે એક બીજાએ જે કટુભાષા
તે સ્વેતામ્બર દષ્ટિએ દિગમ્બરને સમ્યગ્દર્શન પ્રયોગ કર્યો છે તે ઉપર આપણે બહુ ભાર નથી નહીં. વળી જે સ્થાનકવાસીએ પોતાના મૂકવાનો. આપણે કટુભાષા પ્રયોગ જતો કરવા
અભિપ્રાયમાં સમ્યગ્દર્શને આવેલું સમજે તો શ્વેનો છે. અમે આ ફકરાઓ એટલા માટે ટાંક્યા તામ્બરે અને દિગમ્બરોનું માનેલ તે સભ્યછે કે તેથી એકબીજા સંપ્રદાયની એકબીજાના દર્શન નહીં. સંબંધમાં જે મલીનતા છે તેનો ખ્યાલ જે સ્થિતિ આવી હોય, તો ક્યા સંપ્રદાયનું આવશે. હાલમાં પાશ્ચાત્ય કેળવણીના પરિચયના સત્ય માનવું? એકબીજાના હિસાબે એકબીજા કારણે એકબીજાની વિરૂદ્ધ કટુ શબ્દ પ્રયોગ અસમ્યગ્દર્શનવાળાંજ માનવો જોઈએ. અને ઓછો થવો શરૂ થયે છે; અને એમ પણ આમ જે માનીએ, તે એક અખંડ સત્યને બનવાનો સંભવ છે કે, હવે પછીના કાળમાં એક નિર્ધાર ન થઈ શકે. એકબીજા સંપ્રદાયે, બીજા ગળગળોચ નહીં કરે; એટલું જ નહી; એકબીજાની પ્રરૂપણને ભલે સમ્યગ્દર્શન ન પણ એકબીજાથી મૈત્રી ભાવથી પણ વશે. કહે, પરંતુ આટલું તે ચેકસ છે

Page #396

જુલાઈ.]
મુખ્યલેખ.
કે, સમ્યગ્દર્શન જેવી સત્ય વસ્તુ કહે છે તે પ્રમાણે વર્તવામાં વેગ માર્ગ કોઈને પણ પ્રાપ્ત થવી જોઇએ. કોને પ્રાપ્ત કહેવાય નહીં. કાંઈ વેતામ્બરો કહે છે તેમ થાય અથવા કેવા સંપ્રદાયે ચાલતાં તે પ્રાપ્ત અથવા દિગમ્બરે કે સ્થાનવાસીઓ કહે છે થાય એ એક સવાલ છે.
તેમ દરેકને માટે જુદો જુદો સત્ય માર્ગ, અપણે ઉપર કરી ગયા છે, જેના દરેક પરમાત્માએ ખાના પાડી ગોડવી રાખ્યો હોય સંપ્રદાય પોતાના ચતુર્વિધ સંધના ચારે અંગની નહીં; મતલબ કે, પ્રત્યેક સંપ્રદાયવાળાની દશામાં ઉપ આવેલી માને છે. હવે એમ માનીનતા સાચી છે એમ માની કામ લેવાય ધારીએ કે, તે ઉપ કોઈ પ્રકારે ટાળવામાં નહીં. સત્ય વસ્તુનો પ્રકાર એકજ હોવો આવે તે પણ તે કરગર થશે કે નહી એ જોઈએ. સત્ય વસ્તુને પ્રકાર એકજ હોય છતાં, એક સવાલ છે. અપણે દલીલની ખાતર એમ તે આપણે કહી શકવાની સ્થિતિમાં નથી. માની લઈએ કે, સ્થાનકવાસી, શ્વાસર અને કાની પ્રણીત કરેલી વસ્તુ સત્ય છે. આપણે દિગમ્બર એ ત્રણે સંપ્રા પિતાના અભિપ્રાય દિગમને ખાટા કહીએ કે શ્વેતામ્બરોને પ્રમાણેની દશામાં જે ઉમુ આવી ગઇ હતી કે સ્થાનકવાસી ને? મતલબ કે કોઈને ખોટાં તે ટાળી પિતાના અભિપ્રાયે બાંધેલી મર્યાદા કરી શકીએ નહીં; કેમ? પ્રત્યેકની વાતમાં વાળી (Normal) સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરી. કોઈને કાંઈક યોગ્યપણું હોવું જોઈએ. આજ
પ્રત્યેક સંપ્રદાય પિતાની મર્યાદિત સ્થિતિની રીતે પ્રત્યેકને સાચા પણ કહી શકાય નહીં, છેવટ સુધી પાંચે, તે પણ તેથી એકબીજા કારણકે પ્રત્યેકની વાતની નિબળ બાજુ પણ સંપ્રદાયની દ્રષ્ટિએ તે ઉપયોગી નથી; કારણ
હોય છે. કે જે શ્વેતામ્બર તેના સંપ્રદાયે બાંધેલી હદની
આટલી વાત આપણે બધાનમાં લઈશું, તો છેવટની સ્થિતિ (Normal state) ને પહોંચે તે
પ્રત્યેક સંપ્રદાય પિતપોતાની માનતા પ્રમાણે પણ દિગમ્બરષ્ટિએ તે સંપ્રદાય જેનાભાસી
ની છેવટની સ્થિતિને પહોંચવાનો પુરૂ ગાતે હાવાથી, તેનો પુરૂષાર્થ નિરૂપગી છે. પાર્થ કરે, તે તે ખરેખર કારગર થઈ શકે આજ રીતે દિગમ્બરો પિતાની હદે પહોંચે તેમ નથી, અથોત ઉપ છે તેટલે સુધારણા તો પણ તારની દ્રષ્ટિએ દિગમ્મર, અનિન્હવ'
નો અવકાશ છે અને તે સુધારણ કરવામાં
આવે, તે પણ તે સંપૂર્ણ પણે કારગર થઈ હોવાથી દિગમ્બરોને પ્રયત્ન નિરર્થક છે.
શકે નહી. આ કારણથી આ દિશાના પ્રયત્ન સ્થાનકવાસીઓની દષ્ટિએ વિતામ્બરે હિંસાધમી
પાછળ વીર્ય અને સમયનો વ્યર્થ કરે ઉપછે અને દિગમ્બરો મિથ્યાત્વી છે એટલે તા- વેણી છે કે નહીં એ વિચારવાનું સમાજ અર અને દિગમ્બર બન્ને ને પુરૂષાર્થ નિષ્ફળ છે ઉપર છેડીએ છીએ. આજ રીતે શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બરની દ્રષ્ટિએ જૈનના જુદા જુદા સંપ્રદાયે પરસ્પર એકબીજસ્થાનકવાસી બોને માર્ગ મિથાભાસી છે એટલે કે જેને સિદ્ધાંતથી વિપરીત ચાલનારા ગણે સ્થાનકવાસી ઓ યત્ન નિરૂપયોગી છે. છે, તેમ છતાં આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે આ ઉપથી જે શકાશે કે, પ્રત્યેક સંપ્રદાય રેતના સર્વ સંપ્રદાય તત્વજ્ઞાન (Philo પોતાના અભિપ્રાયની છેવટની (Normal) sophy) ના સંબંધમાં લગભગ સંપૂર્ણપણે હદે, ઉષ્ણુપ કાઢી નાંખી પહોંચે તે પણ તે એક સરખોજ અભિપ્રાય ધરાવે છે. એટલું જ એક બીજા સંપ્રદાયની દૃષ્ટિએ ઉપયોગી નથી. નહીં પણ ચારિત્ર આચારના વિષયમાં તેઓ આ વાતની સાથે આપણે એ પણ વાત ધ્યાનમાં માં થેડે છેડે ફેર છે કે જોવામાં આવે છે, લેવાની છે કે, કાંઈ પ્રત્યેક સંપ્રદાયવાળા તથાપિ દરેક સંપ્રદાયના આચારની બાંધણી

Page #397

ક૭૮ સનાતન જન.
[ જુલાઈ. શું, તે તે એકજ મૂળ (Source) એમ કહે છે કે, નગ્નાવસ્થાએ વત્તી શકાય માંથી નીકળ્યા જણાશે, અર્થાત અહિંસાદિ અને એવાં દેશકાળાદિ રહ્યાં નથી, માટે પરિશ્રમૂછી પરિગ્રહ નિવૃત્તિના હેતુના રક્ષણ માટે દરેક સંપ્ર- ટાળવા માટે ઉપયોગી ઉપકરણ રાખી ચારિ. દાથે આચાર વિષયની બાંધણી કરી છે. તેઓ ત્રને નિર્વાહ કરવો એમાં પણ શું છેટું છે ના આચાર વિષયક નિયમોનું પ્રથાણું કરીશું મતલબ કે જે દરેકની વાત નિપક્ષપાત તે જણાશે કે દરેકમાં તો એક સરખાજ બુદ્ધિએ જોઈએ, તે સકારણ છે; પરંતુ દેશકાળ સમાયેલા છે. જે કાંઈ ફેરફાર નજરે આવશે, જેવાં જોઈએ. તે માત્ર અંશ ડિગ્રી (Degree) ને સવાલ આ બધી વાત ધ્યાનમાં લેવાથી જણાશે કે, છે. જેમાં કેટલે અંશે અહિંસાદિ અને પરિગ્રહ- જૈનના ત્રણે સ પ્રદાય પરસ્પર એકબીજાને નિ વૃત્તિનું રક્ષણ થયું છે એજ માત્ર જોવાનું મિથતી કહે છે છતાં તેમના બંધારણમાં જે રહેશે, અને આ પણ જેવાથી એમ જણાશે કાંઈ ફેર પઠતિ હોય તો તે તત્વજ્ઞાનના કે, જે કાઈ અંશને ફેરફાર જોવામાં આવે છે સંબંધમાં બહુધા નહીં, પરંતુ ચારિત્ર વિષયના તે ઉપેક્ષાના કારણે કરી નાંખવામાં નથી સંબંધમાં દેશકાળને લઈને આકારભેદે ફેર પડે આવ્યો, પરંતુ દેશકાળના સંજોગોને લઈને તેમ છે. આમ હોવા છતાં એકબીજાની એકબીજાના કરવાની તેઓને ફરજ પડી છે. દાખલા તરીકે સંબંધમાં મલીનતા છે તે એવા પ્રકારની છે સંપૂર્ણપણે પરિગ્રહ નિવૃત્તિ અને અહિંસાદિના કે તેણે ગંભીરરૂપ પકડી લીધું છે. રક્ષણ અર્થે જ્ઞાનીઓએ ત્યાગ અવસ્થા સ્વીકા- હમણાના નવા જમાનાને વિષે એવી કંઈક રી છે. જ્ઞાનીઓએ સ્વીકારેલી આ ત્યાગ બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થવી શરૂ થઈ છે કે, જેનના અવસ્થા તેની છેવટની હદ સુધી અંગીકાર કર- સંપ્રદાયમાં એકતા થવી જોઈએ અમને લાગે વાની ઉપયોગિતા જૈનના સર્વ સંપ્રદાયો સ્વી છે કે, ગમે તે પુરૂવાથે કરવામાં આવે, તે કારે છે. દરેક સંપ્રદાય એમ કહે છે અને પણ જ્યાં સુધી એકબીજાના અભિપ્રાયમાં શું એમ માને છે કે, એક પરમાણુ માત્રનો પરિ- શું વિશેષતા છે તે જોઈને તેને સ્વીકાર કરવાની ગ્રહ ન રહે એ સર્વોત્કૃષ્ટ ત્યાગ છે; આવી ક્રિયા સંપૂર્ણપણે કરે નહીં ત્યાં સુધી એકતા રીતની સર્વની માનીનતા છતાં તેઓ જુદા થવાનો સંભવ નથી. હમણું જે દિશામાં પ્રયત્ન પડે છે. દિગમ્બરે મુનિત્યાગ માટે એકાંત
કરવામાં આવે તે બહુતો વૈરભાવ મટાડે પણ નગ્નાવસ્થાની અગત્ય જુએ છે. શ્વેતામ્બરે
એકતા કરી શકે એ બનવા જોગ નથી જણાતું. તેવી અગત્ય સ્વીકારતાં છતાં, દેશકાળ વિપરીત
એમ કહેવામાં આવે કે જૈનના જુદા દેખી વસ્ત્રાદિ ચેકસ ઉપકરણે રાખવામાં શ્રેય
જુદા સંપ્રદાયોમાં અંદર અંદર જે વૈરભાવ છે માને છે,
તે મટતો હોય અને પ્રત્યેક સંપ્રદાય પોતપોતાના મતલબકે, જેનના સર્વ સંપ્રદાયોમાં જે માર્ગે ચાલ્યા જતા હોય તો તેટલો પુરૂફેરફાર જોવામાં આવે છે તે આ પ્રકારનો છે, પાર્થ બસ થશે અમે ઉપર બતાવવા પ્રયત્ન આપણે જે સૂક્ષ્મ દષ્ટિએ જોઈએ, તો કર્યો છે કે, પ્રત્યેક સંપ્રદાય પોતપોતાની નિર્જીત જણાયા વિના ન રહે કે, એક કરેલી છેવટની હદે પહોંચે એટલે સુમારે બીજાની માનીનતા દેશ કાળના સંજોગોને કરવામાં આવે, તે પણ તે કારગર થઈ શકે લઈને થયેલી છેઃ દિગમ્બરોનું કહેવું છે કે, એમ નથી, કારણ કે તેમ કરવાથી કયા સંપ્રદાયની નગ્નાવસ્થાએ ત્યાગ ભજવે એ સર્વોત્કૃષ્ટ છે કઈ વાત હેય છે અને કઈ ઉપાદેય છે તેને એમાં શું ખોટું છે? તેમજ વેતામ્બરે જે નિર્ધાર ન થઇ શ; અને એટલું તે ખરું છે

Page #398

જુલાઇ. ] મુખ્યલેખ
૯૭૯ કે, પ્રત્યેક સંપ્રદાયની કોઈ વાત કંઈ ખામી વજુદ છે તે જોઈ તેમાંથી કેટલું ગ્રાહ્ય છે વાળી પણ હશે, અને કોઈ વાત કાંઈ બીજા તેને નિર્ધાર કરવો જોઈએ, અને એ ઉપરાંત કરતાં સારી પણ હશે. દાખલા તરીકે મૂર્તિ દેશકાળાદિ સંજોગોને પણ ધ્યાન બહાર જવા પૂજક એવા શ્વેતામ્બરો અને દિગમ્બર પ્રતિમા ન દેવા જોઈએ. પૂજનની ખાસ અન્ય માને છે, જયારે સ્થાનિક અહીં એમ પ્રશ્ન કરવામાં આવે કે, વાસીઓ તેનો સર્વથા નિવેવ કરે છે શું આવી ધર્મની બાબતને નિર્ણય કરવામાં કાળનાકાળ સ્થિતિમાં મૂર્તિ પૂજક જનિઓએ મૂર્તિ પૂજાનું વ્યતીત થયાં છતાં તે નિર્ણય થશે નહી, અનુકરણ કરવું તેમજ સ્થાનકવાસીઓએ તેનું કેમકે પ્રત્યેક સંપ્રદાયને પિતાની વાત સાચી અનકરણ ન કરવું એ બન્નેમાં શ્રેય છે ? લાગે છે. એટલે પછી ચેકસ પ્રકારનો નિર્ણય શ્રેય એકજ દિશામાં હોય. બન્ને સામસામી થદ ફરી બંધારણ કયાંથી થઈ શકે ? આનો દિશાઓમાં એક શી રીતે હોઈ શકે? કાંતે પ્રતિમા ઉત્તર એટલેજ છે કે, જુદા જુદા સંપ્રદાયો પૂજનના સ્વીકારમાં શ્રેય ગણવું જોઈએ. અને મળી આ નિર્ણય કરવા બેસે, તે થો. કાંતે અસ્વીકારમાં શ્રેય ગણવું જોઈએ. સ્વીકાર સંભવિત છે એમ અમને પણ લાગતું નથી. માં શ્રેય અને અસ્વીકારમાં શ્રેય એમ કેમ બને ? અમે તો એમ માનીએ છીએ કે, કોઈ | અમારો આ ઉપરથી એમ બતાવવાનો હેતુ એવા અસાધારણ પુરુષ નીકળી આવે છે, છે કે પ્રત્યેક સંપ્રદાય પોત પોતાના અભિપ્રાય જેને આમ કલ્યાણ શિવાય અન્ય સર્વ ભ્રાંતિજ પ્રમાણે વર્તે તેમાં કાંઈ શ્રેય નથી. આમ બતા- લાગી હોય, અને તેથી તેને વસ્તુની સર્વ વવાથી અમને એમ પુછવામાં આવશે કે આ અપેક્ષાઓ હસ્તામલકતું હોય, તેમજ જેના સંજોગોમાં શું કરવું યોગ્ય છે? અમને જે અતિશય એવા બળવાન હોય છે, જેની પ્રભા. સરળતાપૂર્વક આમ પુછવામાં આવે, સમાજ પ્રત્યે સંપૂર્ણપણે પડે ત્યારે જ આવું અને તેનો ઉત્તર નિડરપણે પરંતુ નિદપ ફરી બંધારણ થઈ શકે. બુદ્ધિએ આપવાની અમારામાં પ્રેરણુ બુદ્ધિ હોય હાલ તરત તે કોઈ એવા પુરૂષો જોવામાં તે અમે એમ કહીએ કે, એવો સમય આવતા નથી, પશુ કદાય કઈ નીકળી આવે આપણે ઈચ્છવામાં પરમાર્થ દષ્ટિ સમાય છે કે, જે તો પણ આપણે સમાજમાં એવા સંપ્રદાય સમયે આપણામાં એવા સંજોગો ઉત્પન્ન થાય માટેના એવા ગાઢ સંસ્કાર થઈ ગયા છે કે કે, જૈનના મૂળ સિદ્ધાંતોને, તેમજ જૂદા જૂદા જેને લઈને તેવા પુરૂષનું ઓળખાણુ સમાજને સંપ્રદાયોના બંધારણને અને દેશકાળાદિ માટે કેવળ મુશ્કેલ જેવું લાગે છે. જોઈને, જેના માર્ગનું ફરી બંધારણ કરવામાં સ્વર્ગીય શ્રીમાન રાજચંદ્રના વિચારો જોતાં આવે. ફરી બંધારણનું અમે જ્યારે કહીએ જણાય છે કે, તેઓને વિષે ફરી બંધારણ કરવાની છીએ ત્યારે અમારું એમ કહેવું નથી કે, પ્રેરણા થઇ હતી પરંતુ તે પ્રેરણા ક્રિયાકારી થઈ શકે જેનનું તત્વજ્ઞાન મુકી દેવું, અને તેને ફરી તે પહેલાં, તો તેઓને દેસર્ગ થયો. શ્રીમાન આકાર કરે. અમારું એમ કહેવું છે કે મૂળ રાજચંદ્રના જે વિચારોથી તેની જૈન સમાજના તત્વજ્ઞાન કાયમ રાખી આચારપદ્ધતિમાં ઉપર કરી બંધારગુ કરવાની ઇચ્છા પ્રકટ થાય છે ત્રણ શરતે બતાવી તે ધ્યાનમાં લઈ, ફેરફાર તે વિચારો નીચે પ્રમાણે છે:કરવારૂપ બંધારણ કરવું; જેમકે મુનિની દશા જેનાથી માર્ગ પ્રવર્યા છે, એવા મોટા પુ રૂપને. નિર્ધાર કર. આમાં જેનના મૂળ ના વિચાર, બળ, નિર્ભયતાદિ ગુણો પણ મોટા હતા. સિદ્ધાંતની વાત ધ્યાનમાં રહેવી જોઈએ, તેમજ એક રાજય પ્રાપ્ત કરવામાં જે પરાક્રમ ધટે છે, તે વેતામ્બર અને દિગમ્બર બન્નેના કથનમાં કેટલું કરતાં પૂર્વ અભિપ્રાય સહિત ધર્મ સંતતિ પ્રવર્ત

Page #399

સનાતન જન.
[ જુલાઇ. વન વિશે પરકમ ઘટે છે. તથા૫ શકિત તે શ્રીમાન રાજચંદ્રને દાખલો આપી એમ બતાઘેડા વખત પૂર્વે અત્રે જણાતી હતી. હાલ તેમાં વવાનો હેતુ છે કે જેમ શ્રીમાન રાજચંદ્ર વિફળતા જોવામાં આવે છે. તેનો હેતુ શે હોવો ( તેવી શક્તિવાળા પુરૂષ હોય તે-હતા કે નહીં જોઇએ તે વિચારવા યોગ્ય છે. દર્શનની રીતે આ તે જોવાનું કામ સમાજનું છે) ના વિચારોમાં કાળમાં ધર્મ પ્રવ-તે એથી જીવોનું કલ્યાણ છે કે, તત્વ કંઈ રહ્યું હતું કે નહીં તે જોવાની સંપ્રદાયની રીતે પ્રવર્તે તે જીવોનું કલ્યાણ છે તે વાત
કાળજી સમાજે રાખી નહીં, તેમ ભવિષ્યમાં વિચારવા લાગ્યું છે. સંપ્રદાયની રીતે ઘણુ જીને
પણ આપણે કઈ મહાન શુમોદયથી નીકળી તે માર્ગ ગ્રહણ થવા યોગ્ય થાય; દર્શનના રીતે વીરલ અને ગ્રહણ થાય.
આવે, તે આપણે કાળજી ન કરી શકીએ
જે દિનને અભિમતે માર્ગ નિરૂપણ કરવા એવા આપણે વિષે સાંપ્રદાયિક ગાઢ સંસ્કારો યોગ્ય ગણવામાં આવે, તો તે સંપ્રદાયના પ્રકારે બેસી ગયા છે. શ્રીમાન : રાજચંદ્રમાં તથારૂપ નિરૂપણ થવો વિવેષ અસંભવિત છે, કેમકે તેની શક્તિ હતી કે નહીં તેની સિદ્ધિ અથવા અસિદ્ધિ રયતાનું સાંપ્રદાયિક સ્વરૂપ થવું કઠણ છે. દર્શન કરવાનું હવે કાંઈ વિશેષ ફળ નથી, કેમ ની અપેક્ષાએ કોઈ જીવને ઉપકારી થાય એટલે કે તેઓ તો હવે આપણી વચ્ચે વિદ્યમાન નથી વિરોધ આવે છે.'
એટલે તેવી સિદ્ધિ થાય તે પણ શું અને ન શ્રીમાન રાજચંદ્રની દષ્ટિ વેતામ્બર થાય તે પણ શું ? અને દિગમ્બર બને સંપ્રદાય પ્રત્યે કેવા પ્રકારની અમે જે કહેવા માટે આ લેખમાં પ્રયાસ હતી તેને ખ્યાલ તેઓના નીચેના વચનોથી કર્યો છે તે અમે આશા રાખીએ છીએ કે, આવશે:–
ઠીક રીતે કહેવાયું હશે. જે અમે જોઈએ તેવા શરીરાદિ બળ ઘટવાથી સર્વ મનુષ્યોથી
સ્પષ્ટ ન થઈ શક્યા હોઈએ, તે તેવી માંગ માત્ર દિગમ્બર વૃતિએ વતીને ચારિત્રને નિવહન થઇ શકે તેથી જ્ઞાનીએ ઉપદેશેલી મર્યાદાપૂર્વક
ણીથી તેમ કરીશું. પરમાર્થ હેતુએ ફરી વેતામ્બરપણેથી વર્તમાનકાળ જેવા કાળમાં ચારિત્રને બંધારણની જરૂર અમે બતાવી, હવે વ્યવહાર નિવાહ કરવાને અર્થે પ્રવૃત્તિ છે, તે નિષેધ કરવા હેતુએ અથવા સામાજિક (Social) હેતુ એ
ગ્ય નથી. તેમજ વસ્ત્રને આગ્રહ કરી દિગમ્બર બતાવીશું. પરંતુ તે વાત ઘણી ટુંકમા પતાવીશું. વૃતિ એકતે નિષેધ કરી વસ્ત્ર મૂછોદિ કારણોથી ચરિત્રમાં શિથિલપણું પણ કર્તવ્ય નથી. દિગમ્બર
જે પરમાર્થ કારણે વિભકત થયેલા જૈનના પણું અને શ્વેતામ્બર પણું દેશ, કાળ, અધિકારી
સર્વ સંપ્રદાયનું કરી બધારણ થાય, તે તેની થશે ઉપકારના હેતુ છે. એટલે જ્યાં જ્ઞાનીએ રસ પછવાડે સામાજિક બંધ રણ અવશ્યમેવ થવું ઉપદેશ્ય તેમ પ્રવર્તતા આત્માર્થ જ છે. (દિગમ્બર જોઈએ; કેમકે જ્યારે કેટલીક વાત દિગમ્બર પ્રગત) મેક્ષ માર્ગ પ્રકાશમાં વર્તમાન જિનાગમ, અભિપ્રાયની, કેટલીક વાત Pવેતામ્બર અભિકે જે ભવેતામ્બર સંપ્રદાયને સામાન્ય છે, તેને નિષેધ પ્રાયની અને કેટલીક સ્થાનકવાસી અભિપ્રાયની કર્યો છે તે નિષેધ કર્તવ્ય નથી. વર્તમાન આગમમાં લઈ તેમાંથી એક જુદુજ બંધારણ ઉપજાવી અમુક સ્થળો વઘારે સંદેહનાં સ્થાન છે. પણ સત્ કાઢવામાં આવે, તો પછી વેતામ્બર, દિગમ્બર, પુરુષની દ્રષ્ટિએ જોતાં તેનું નિરાકરણ થાય છે, માટે ઉપશમ દ્રષ્ટિએ તે આગ અવલોકન કરવામાં
સ્થાનકવાસી એવો ભેદ ક્યાં રહ્યો? અને જે સંશય કર્તવ્ય નથી.”
ભેદ ન રહે, તે પછી “નવકાર મંત્ર' ના આ સ્થળે સમાજને એમ મનાવવાને અનુસરણ કરનારાઓમાં સર્વ પ્રકારના સાંસાહેતું નથી કે, શ્રીમદ્ રાજચંદ્રના શબ્દો ઉપ• રિક વ્યવહારો સ્વભાવિક રીતે થવા જ જોઈએ. રથી એમ માની લો કે, તે સમાજના ફરી આશ્ચર્ય તે એજ કે, વૈષ્ણવ સંપ્રદાયની સાથે બંધારણ કરવાની શકિત ધરાવતા હતા. અહી સાંસારિક વ્યવહાર કરવામાં બાધ નહીં, અને

Page #400

જુલાઇ. ].
મુખ્યલેખ. જૈન ધર્મ પાળનાર એવા દિગમ્બરો અને ત્વવાળું પારમાર્થિક અને સામાજિક ફળ બતામ્બરમાં અન્ય સાંસારિક વ્યવહાર ન લાવી શકે? થઈ શકે! સમાજનું જે પરમાર્થ હેતુએ ફરી આ રીતે વ્યવહાર સંબંધમાં સંક્ષેપમાં બંધારણ થાય, તે વ્યવહાર બંધારણ એની કહી અમારો વિય પુરો કરીએ છીએ આ મેળે ફરે; અને એમ થવાથી જોન માર્ગ પર વિષયનું વહેવારૂ ફળ અત્રણે તે કાંઈ નથી, માથે અને વ્યવહાર બને અંગે એક અવિ- એટલે અમે પ્રારંભમાં કહ્યું છે તે પ્રકારનો ભક્ત સમાજના આકારમાં મૂકાઈ કેટલું મહ- આ વિષય ગણવો ઉચિત છે.
કવિવર બનારસીદાસજીના જીવનમાં શુક-અધ્યાત્મ બજાવેલો ભાગ,
વેતામ્બરેદ્વારા વ્યવહાર માર્ગ પ્રત્યે મૂકાયેલા ભારનું પરિણામ.
જૈનના વેદાંત-શાસ્ત્રી તરીકે પ્રસિદ્ધિ મેળવ- ઉત્તર જીવનિકાની સાથે સરખામણી કરવામાં નાર મહાત્મા કુંદકુંદાચાર્ય પ્રણીત “સમય આવે, તો આપણને એમ લાગે કે અધમ સાર નાટક” ને હીદિ પદમાં અનુવાદિત કરનાર દશાને પ્રાપ્ત થયેલા એ બનારસીદાસજી ઉત્તર કવિવર બનારસીદાસજીનું નામ દિગમ્બર તેમજ સમયમાં થયેલા ઉગ્ર દશાવાળા બનારસીદાસજી એ વેતામ્બર બને સંપ્રદાયમાં એકસરખું જાણીતું ન હોવા જોઈએ. તાત્પર્ય કે, તેઓની વ્યવછે. ગૃહસ્થદશાએ આધ્યાત્મિક દશા ઉત્તમ- હાર દશા એવા અધમપણાને પહોંચી ગયેલી. પણે પ્રાપ્ત કરનાર આ કવિવરનું જીવનચરિત્ર પરંતુ તેઓના કોઈ પૂર્વના શુભ ઉદયબળે ખાસ કરી મનન કરવા જેવું છે. કવિવર તેઓને સતસમાગમ થયો; અને દિગમ્બર બનારસીદાસજીએ પોતે પોતાનું જીવનચરિત્ર સૃષ્ટિમાં વિખ્યાત એવા “ગોમડસાર શાસે ( Anto-biography ) લખેલ છે. આ નું અધ્યયન કરવા તરફ બનારસીદાસજીને સ્વજીવનચરિત્રમાં કવિવરે પોતાના જીવન પ્રારંભ. પ્રેર્યા. બનારસીદાસજીનો આભ શુભ શ્રેણિએ થી પિતાની અવસ્થાએ ચિત્રી છે. આ ચઢયો; અને ક્રમે ક્રમે એક અદ્ભુત દશાવાન અવસ્થાઓમાં એક અવસ્થા આજના વિષયને પુરૂવ થઈ “સમયસાર નાટક ને પદ્યમાં રયું. અંગે ખાસ ધ્યાન ખેંચનારી છે. કવિવર કવિવર બનારસીદાસજીના જીવનચરિત્રમાં પ્રથમથી જ એક ઉત્તમ કવિ હતા, પરંતુ તેને આ પ્રસંગ ઉપર કવિવરે પોતે ખાસ ધ્યાન લક્ષ્મ અધ્યાત્મભણી બીલકુલ નહોતે. આ ખેંચ્યું છે. આ ઉપરથી આપણને એક સારા ઉપરથી તેના એક મિત્રે તેનો લક્ષ્ય અધ્યાત્મ- અભ્યાસ કરવાનું સાધન મળે છે. જેઓ હવભણી કરાવવા અર્થે કવિવરને સમયસાર હારમાગ પ્રત્યે ઉપેક્ષા કરી એકાંત અધ્યાનાટક વાંચવા અર્થે આપ્યું. આ સમયસાર ત્મક તરફ વળી જાય છે, તેઓ ખરેખર નાટક ફરી ફરી વાંચવાને તેને પ્રેમ થયો અધ્યાભી થતા નથી, પરંતુ શુષ્ક અધ્યામી તથાપિ એ વાંચનનું ફળ એ આવ્યું કે તેઓ થાય છે. શુષ્ક અધ્યાત્મ એ આત્માને ખરે એક મહા શુષ્ક અધ્યામી થઈ ગયા. તેને માગ નથી. શુષ્ક અધ્યામથી થતી હાનીના વ્યવહારમાર્ગ કલ્પિત લાગતાં તેના પ્રત્યે સંબંધમાં દરેક જ્ઞાનીએ બહુ બહુ કહ્યું છે. ઉપેક્ષા કરવા લાગ્યા. પોતાની એવી અધમ વેતારોમાં આનંદઘનજી મહારાજ એ વ્યવહારદ શા કરી નાંખી છે, તેની જે તેઓની અધ્યાત્મી ગણાય છે. તેઓએ પિતાના સમયમાં

Page #401

૩૮૨
લેકે એકાંત ક્રિયા-જડપણું પામી ગયા દ્વેષ, તે સંબંધમાં ઘણું ઘણું કહ્યું છે. કેટલેક સ્થળે એવી તીત્ર ભાષામાં કહ્યું છે કે વારંવાર એક વખત એમ પશુ લાગી જવાના સ`ભવ કે, કેમ જાણે તે ક્રિયાનું ઉત્થાપન કરનાર હાય. દાખલા તરીકે આન ંદધનજી મહારાજે કહ્યું છે કેએક કહે સેવિયે વિવિધ ક્રિયા કરી, ફળ અને કાંત લેાચન ન દેખે;
ફળ અને કાંત ક્રિયા કરી,
રડવડે ચાર ગાંતમાંહિ લેખે આનંદઘનજી મહારાજે આગળપાછળ શું કહ્યુ છે તે વાત ને બરાબર ધ્યાનમાં ન રહે, અને ઉપર ટાંકયુ' એવું પદ્મ એકલું વાંચવા માં આવે, તે વાંચનારતે પ્રથમ દૃષ્ટિએ, તે એમ લાગવાને સંભવ છે કે કેમ જાણે તેએએ ક્રિયામાનું ઉત્થાપન કર્યું છે. વાસ્તવિક રીતે, આનંદધતજી મહારાજે ક્રિયાનું ઉત્થાપન કર્યું નથી. તેઓએ, તે સમયમાં સમાજને માટે ભાગ, ક્રિયા કરવાનું કારણુ જે આત્મજ્ઞાન પામવાનુ તે વાત ભૂલી ગયા જોઇ તેના લક્ષ્યકરાવા અર્થે એકાંત ક્રિયામાના મૂલ્યની મર્યાદા જણાવી છે. આનદધતજી મહારાજતા આ ઉદેશને નહીં સમજનાર એવા જીવા જો કે તેમને ક્રિયા માતા ઉત્થાપનાર એવા વર્ગના અધ્યાત્મી માતે છે; પરંતુ જે તેઓના ઉર્દને યથાસ્થ્ય સમજે છે તેઆને એવી પ્રતીતિ છે કે, તેએ એક ખરેખરા અધ્યાત્મી હતા. આનંદધતજી જેવા અધ્યાત્મી પુરૂષે પણ ક્રિયાજડતાના કાળમાં શુષ્ક અધ્યાભીએ જોઇ તેઓના તિરસ્કાર કર્યાં છે. મન ધનજી મહારાજ નીચેના કાવ્યમાં જેને શબ્દ અધ્યાત્મ કહે છે શુષ્ક અધ્યા મ જેવા ગણાય. તેએ શબ્દ અધ્યાત્મતા જે પ્રકારે તિરસ્કાર કર્યાં છે તે પ્રકાર વિચાર વાથી પ્રતીત થશે કે, શુષ્ક અથવા શબ્દ અધ્યાત્મ એ જીવને એક પ્રકારની ભ્રમØા સમાન છે.
સનાતન જૈન.
[ ઝુલાઇ,
.
શ્વેતામ્બરામાં અધ્યાત્મ લક્ષ્ય આછા થઇ ગયા છે એમ બતાવ્યું હતુ. તેની સાથે એમ પશુ સૂચના કરી હતી કે, સમયસાર નાટક જેવા અદ્ભુત અધ્યાત્મ શાસ્ત્રના અલેાકન પરથી તેના ઉદ્દેશ એકાંતપણે ન સમજવે; નહીં તે તેનું ફ્ળ અનરૂપ આવે છે. અમે જ્યારે એ વાતને લેખમાં લખી ત્યારે અમને વિ વર બનારસીદાસજીને ‘ સમયસાર નાટક 'તે ઉદ્દેશ એકાંત રીતે સમજવાથી જે આત્મહાનિ થઇ હતી તે વાતની ખબર નહાતી. એ વાતની ખબર અમને ત્યારબાદ તેઓનું જીવન વૃત્તાંત વાંચતાં પડી, અમે એક પ્રકારે તેને ખુશી થએ છીએ, અમે જ્યારે કવિવર બનારસીઢાસજીના જીવનને આ પ્રશ્નગ જાણતા નહેતા ત્યારે પશુ ‘ સમયસાર નાટક ' જેવા શાસ્ત્રતે એકાંતિક દૃષ્ટિએ અવલેાકવાથી જે પરિામ થવાનુ અમે અનુમાન ધૈર્યું હતું તે પ્રકારનું પરિણામ આવ્યાનું બનારસીાસજી જેવા પુરૂષના ઐતિહાસિક દાખલા સિદ્ધ કરે છે.
અમેએ ગયા અંકમાં શ્વેતામ્બરેાના અધ્યાત્મ લક્ષ્યના ઇતિહાસની તપાસ કરતાં
અમારા છેલ્લા અંકમાં શ્વેતામ્બર સંપ્રદાયના બંધારણને લગતેા એક સવાલ ઉભા કર્યાં હતા કે, તેમાં કોઈ એક તત્વ એવા પ્રકારનું રહેલું જગત છાને સમજાય છે કે, જેને લઇને તે અધ્યાત્મ ભણી દિગમ્બરાના જેવા વળી શકતા નથી, મતલબ કે, શ્વેતામ્બર દશાનું જે પ્રકારનું બંધારણ આપણને સમજાયું છે તે પ્રકારના બંધારણની આ એક બાજી અમે બતાવી હતી; અને તે ઉપર ચર્ચા કરી હતી. આજે બીજી બાજુ બતાવીએ છીએ; અને તે શ્વેત બાજુ છે, આ શ્વેત બાજુ એ છે કે, શ્વેતામ્બર સંપ્રદાયનું બંધારણુ એવા પ્રકારનુ છે કે, તેમાં દિગમ્બરે માં જેટલા શુષ્ક અધ્યાત્મીક થવાને ભય રહે છે તેવે ભય ઘણા મા રહે છે. મતલબ કે, શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બર બન્નેના જે બંધારણેા આપણે સમજીએ છીએ તે પ્રત્યેકની બન્ને ભાજી છે. એક કઇંક નિર્મૂળ અને બીજી મજબૂત. પ્રથમ શ્વેતામ્બરની બન્ને બાજુ

Page #402

લાઈ ?
મુખ્યલેખ, લઈ એ. વેતામ્બરની મજબુત બાજુ એ છે કે, વ્યવહાર સંબંધીનું હોવું જોઈએ. મતલબ કે, તેમાં દગો કરતાં શુક અધ્યાત્મીઓ વ્યવહાર માર્ગ ઉપર વધારે ભાર મુ પડે ઓછાં ઉત્પન્ન કરવાનું તવ રહ્યું છે. તા. તેવા સંજોગોમાં શ્વેતામ્બર સંપ્રદાય મૂકાયેલ ખરની નિબળ બાજુ એ છે કે, દિગમ્બરમાં હાઈ તેને તેમ કર્યું. અમે અગાઉ વારંવાર અધ્યાત્મ લક્ષ્ય થવાનાં જેટલાં નિમિતે છે તે જણવી ગયા છીએ કે, ઘણી વખત એવું બને કરતાં તેમાં કોઈ અશે ન્યુ છે. દિગમ્બરની છે કે, એ વાત સરખાં મૂલ્ય લીજ હોય; અને મજબૂત બાજુ ત્યારે એ થઈ કે, તેમાં પતા- તેથી તે બનેનું અનુસરણ યુગ૫ર ભાવેજ અરે કરતાં અધ્યાત્મ થવાનાં વિશેષ નિમિત્તે કરવાનું હોય છે; પરંતુ બેમાંથી એક વાત છે. આજ રીતે દિગમ્બરેતી નિબળ બાજુ એ ઉપર સમાજને જોઈએ તે કરતાં વધારે લય થઈ કે, તેમાં તારો કરતાં વિશેષપણે થઈ ગયો હોય, અને બીજી વાત ઉપર જોઇએ શુષ્ક અધ્યાત્મ પણ ઉત્પન કરવામાં નિમિત્તો તે કરતાં ઓછે લક્ષ્ય થઈ ગયો હોય ત્યારે રહ્યાં છે. આવી બનેની અરસપરસની સ્થિતિ છે. જ્ઞાનીઓ જે વાત, બીજાને ભેગે, વિશેષ
અમારા છેલ્લા અંકમાં વેતામ્બરોના આગળ ગઈ હોય તેને સહેજ ગાણ કરી બતાવે અધ્યાત્મ લક્ષ્યની ઐતિહાસિક ચર્ચા કરતાં જે છે. અને જે વાત ઉપર જોઈએ તે કરતાં ઓછા પ્રસંગે મૂક્યા છે તે વિચારવાથી જણાશે કે, લય થઈ ગયે હોય તેના ઉપર, બીજી વાતને અમે વેતામ્બર દિગમ્બર દશાની જે બએ ભોગ ન આપવો પડે તેવી રીતે, વિશેષ ભાર મૂક બાજુઓ અહીં ચીતરી છે તે યોગ્ય છે એવું છે. દાખલા તરીક, નિષમાર્ગને ભેગે વ્યવ• બતાવનારાં કારણે અમે તે લેખમાં આવ્યા છે. હારમાર્ગ ઉપર સમાજનો વિશેષ લવ થઈ
* હવે જોવાનું એ છે કે, બને સંપ્રદાયની હોય ત્યારે જ્ઞાની એ નિશ્ચયમાગને બાહ્યા. જ્યારે આ પ્રમાણે સ્થિતિ છે ત્યારે આપણને શું કારે સહજ ગાણ કરી બતાવી વ્યવહારમાર્ગની ગ્રાહ્ય છે? આ વિચારનો નિર્ણય આપણે જ્ઞાની વિશેષતા બતાવે છે. આજ રીતે જયારે વ્યવપુરૂષોનાં વચનોના આશ્રયે કરવા પ્રયત્ન કરીશુ: હારમાર્ગ ઉપર, જયારે નિશ્વમાગના ભાગે અમે જ્ઞાની પુરૂષના આશ્રયે આ પ્રયત્ન કરીએ તે સમાજને લવ વિશેષ થઈ ગયા હોય છે તે પહેલાં એક ખુલાસો કરવાને છે કે દિગમ્બર ત્યારે વ્યવહારમાગને બાહ્યકારે સહજ ગાથ કે શ્વેતામ્બરના મૂળ બંધારણને દેવ કાડવાને
કરી, નિશ્ચયમાર્ગની આવશ્યકતા ઉપર વિશેષ નથી કે તેમાં આવી બન્ને બાજુએ રહી: ભાર મૂકે છે. પરંતુ તે બને સંપ્રદા એવા સંજોગોમાંજ
“સમયસાર” એ એવા સમયમાં લખાયેલું મૂકાયેલા હતા કે, તેને બંધારણની આવી બને અદભુત શાસ્ત્ર છે કે, જયારે નિશ્ચયમાર્ગની બાજુઓ જણાય. વેતામ્બર સંપ્રદાય જે વિશેષતા બતાવવાની આવશ્યકતા હશે; અર્થાત સંજોગોમાં મૂકાયેલ હતો તેને લઇને તેને દ્રવ્ય, દિગમ્બરો જે વખતે એવા સંજોગોમાં મૂકાયેલા ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવને જઈ વ્યવહાર માર્ગ હશે કે જે સંજોગે સમયે તેઓએ નિશ્ચય પ્રત્યે વિશેષ ભાર મૂક પડ્યું. અમે છેલ્લા માર્ગનું પ્રતિપાદન વિશેષ ભારથી કરવાની અંકમાં બતાવી ગયા છીએ કે, શાસન રક્ષણ જરૂર હોય. આ રીતે વેતામ્બરે એવા અર્થે વેતામ્બરને એટલો બધે પુરૂષાર્થ ક સંજોગે વચ્ચે જ્યારે મૂકાયેલા હશે કે, તેને પડ્યો હતો કે, એક વખત લગભગ અવિભક્ત કલ્યાણમાર્ગ અર્થે નિશ્ચય કરતાં વ્યવહાર ઉપર જૈનની વતી શાસન રક્ષણ કરવાને બજે તેના વિશેષ જોર બતાવવું પડ્યું. આ પ્રકારે, ઉપર આવી પડેલો. અને શાસન રક્ષણ અર્થ અમને લાગે છે કે, બને સંપ્રદાયો દ્વારા બને જે સાધને જોઈએ તેમાં મુખ્ય સાધન માર્ગની વિશેષતા ગાત હેવી જોઈએ.

Page #403

૩૮૪
સનાતનજન.
[ જુલાઇ
જ્ઞાની પુરૂષોએ આવા પરમોપકારક હેતુએ કહીએ છીએ, કારણ કે તે કર્તાપુની જૂદા જાદા દેશકાળને લઈને જુદા જુદા આકારે બીજી ઘણી કૃતિઓ છે કે, જે વ્યવહાર અમક વાત ઉપર વિશેષ ભાર મૂક હાય, માર્ગનું દ્રઢતાપુર્વક પોષણ કરે છે. આજ અને અમુક વાત પ્રત્યે બાહ્યાકારે ગાણુની રીતે વેમ્બરોએ જે કારણુથી વ્યવહાર બતાવી હોય તે આપણું જેવા અજ્ઞાન માણૂસા માર્ગ પ્રત્યે ભાર મૂક્યો હતે તે કારણું સમજી નહીં શકતાં પ્રત્યેક વાતને એકાંતિક
લક્ષ્ય બહાર ગયાથી વેતામ્બરોમાં કેટલાક એકાંત રીતે પકડી લઈ બેસે છે. આવી રીછ એકાંતિકદષ્ટિએ વાત પકડી લેવાથી વસ્તુને મૂળ ઉદેશ
તે મળ ઉદેશ વ્યવહાર માર્ગ ઉપરજ રાચતા રહ્યા; અને લક્ષ્ય બહાર ચાલ્યા જાય છે. જેવી રીતે એકાંત વ્યવહાર માગ ઉપર રાચતા રહેવાથી જ * સમયસાર નાટક ' માં નિશ્ચય માર્ગના ઉપર “એક કહિયે સેવિયે વિવિધક્રિયા કરી આદી' સ્વરૂપને વિશેષ પ્રબળતાપૂર્વક ગાયું છે તેનો શબ્દ આનંદદાસજી મહારાજ જેવા ક્રિયાના હેતુ ધ્યાનમાં નહીં લેવાથી કેટલાક લોકો ખરેખરા પ્રતિપાદક પુરૂષને કહેવા પડયા. મતમાત્ર શુષ્ક અથવા શબ્દ અધ્યાત્મીઓ થઈ લબ કે વેતામ્બરોમાં કેટલાક એકાંત ક્રિયામાર્ગ જાય છે. કવિવર બનારસીદાસજીને તેના ઉપર રાચતા રહ્યા તેથી તેઓની નજરમાં નિશ્ચય પ્રથમ જીવનને દાખલે આપણને આ વાત અથવા અધ્યાત્મ માર્ગ ઉપર ઘણો ઓછા બહુ દ્રઢ રીતે કહે છે. શ્રીમાન રાજચંદ્રના લય રહ્યા. બન્ને સંપ્રદાયના સંબંધમાં આ નીચેનો પદ
પ્રમાણે વિચારો જણાવ્યા બાદ હવે નકી કરઅથવા નિશ્ચય નય ગ્રહે, માત્ર શબ્દની માંય; વાનું એ રહે છે કે શુક અધ્યાત્મ અને કિયાલપે સદા વ્યવહારને, સાધન રહિત થાય.
જડત્વ એ બેમાંથી કયું તત્વ વિશેષ મૂલ્યવાન નો અર્થ ભરતાં પણ આ વાતને બતાવી છે
છે. જો કે વસ્તુના વસ્તુઃ ઉપયોગની દ્રષ્ટિએ તેઓએ કહ્યું છે કે
જઈએ તો નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંને સમાન અથવા “સમયસાર ” કે “ોગવસિષ્ઠ ” પણે આદરવાં જોઈએ. બેમાંથી એકને વિષે જેવા ગ્રંથ વાંચી તે માત્ર નિશ્ચય નયને
જૂનાધિકતા ન જોઈએ કેમકે આનંદધનજી મહાપ્રહણ કરે; કેવી રીતે ગ્રહણ કરે ? માત્ર
રાજ જેવા મહાત્મા પુરૂષના આશ્રયાનુસાર કહી કહેવા રૂપે, અંતરંગમાં તથા રૂપ ગુણની
શકાય છે કે એકાંત ક્રિયા ચતુર્ગતિનું કારણ કશી સ્પર્શના નહીં, અને સદ્દગુરૂ, સલ્ફાસ્ત્ર, તથા વૈરાગ્ય વિવેકાદિ સાચા વ્યવહારને લોપે,
છે, આજ રીતે ક્રિયાવિના એકાંત અધ્યાત્મ એ તેમજ પોતાને જ્ઞાની માની લઈને સાધન
શુષ્ક અધ્યાત્મનું બીજું સ્વરૂપ છે, એટલે રહિત વર્તે.
વાસ્તવિક રીત એકાંત કિયા અને શુષ્ક અધ્યાત્મ
એ આત્માની મુકિતની ખરેખરાં કારણું અમે ગયા અંકમાં “સમયસારિયા ”
નથી. આમ છતાં શુષ્ક અધ્યાત્મ કરતાં એકતિ નામના વર્ગ વિષે કહી ગયા છીએ. અમને આ વર્ગને જાતિ પરિચય નથી;
કિયા એ કંઈક ઠીક છે, કારણ કે શુક અધ્યાત્મ
એટલે તેઓનું ખરું સ્વરૂપ અમે કહેવા તત્પર
ધારાએ જીવ અનેક અનર્થો કરતાં ડરતે
નથી; જ્યારે એકાંતકિયા સેવતાં છો અનર્થો નથી. પરંતુ જે જેમ સમુદાયમાં કહેવામાં આવે છે તેમ આ વર્ગ પોતે ક્રિયા માર્ગનું
કરતાં ડર ખાય છે. આ ઉપરથી જણાશે કે ઉત્થાપન કરી માત્ર શબ્દ અધ્યાત્મ ઉપર
વેતામ્બરોએ વ્યવહારમાર્ગ ઉપર મૂકેલા ભારનું રાચતો રહેતો હોય, તે તેઓએ “સમયસાર” પરીણામ એકતિક દ્રષ્ટિએ ક્રિયાજડત્વે પર ના હેતુને એકાંતિક રીતે સમજી પિતાનું જવા છતાં, દિગમ્બરોથી અધ્યત્મા પ્રત્યે અશ્રેય કર્યું છે, અને એવા અદભુત શાસ્ત્રના મુકાયેલા વિશેષ ભારનું પરિણામ જે શુષ્ક કર્તા પુરૂષને ઉદેશ ક્રિયામાર્ગને નિષેધ કર. અધ્યાત્મમાં એકાંતિક દ્રષ્ટિએ કોઇ અંશે ગયેલું વાનો છેજ નહીં એમ અમે હિમ્મતપુર્વક છતાં તે કઈ અંશે શુષ્ક અધ્યાત્મ કરતાં કીક છે.

Page #404

જુલાઇ. ]
શ્રીમાન્ આનંદઘનજી.
૩૮૫
શ્રીમાન્ આનંદઘનજી.
સતરમા શતકમાં જે વિદ્વાને થયા તેમાં આનંદઘને આ શૈલીનું અનુકરણ શા માટે એક આત્મજ્ઞાની મહાત્મા તરીકે કોઈએ સર્વથી નહીં કર્યું હોય એવી શંકા થવા ૫ છે. વિશેષ ખ્યાતિ, શ્વેતામ્બર સંપ્રદાયમાં મેળવી પરંતુ તે શંકાનું સમાધાન બહુ સરળ છે. હોય તે આનંદઘનજી મહારાજે મેળવી છે. આનંદઘનજીની દશા એવી આત્મરસ થઈ ગઈ આ ગ્રંથમાં આન દઘનજી મહારાજના લખેલા હતી કે, તેઓને તે સિવાયનાં બધાં કાર્ય બે લેખે પ્રકટ થાય છે. એક તેઓની રચેલી જંજાળરૂપ લાગતાં. કેટલોક સમય થયાં મને
સ્તવનાવલી” અને બીજી તેઓની રચેલી એવી અભિલાષા વતી હતી કે, બની શકે બહોતેરી' આ બે કૃતિઓ શિવાય કેઇ એટલે પુરૂષાર્થ કરી, આ મહાત્માનું ઐતિહાવિશેષ કૃતિ આ મહાત્માની હજી સુધી મળી સિક ચરિત્ર મેળવી સમાજ સન્મુખ રજુ કરવું. શકી નથી; અને હવે પછી મળવાનો સંભવ જૂદા જુદા આકારે ઘણે શ્રમ કરવા છતાં, હું પણ ઓછો છે. ઘણાખરા લખનારાઓની, અને દિલગિર છું કે, હજી સુધી કાંઈ પણ દ્રઢ ઐતિહાતેમાં પણ ખાસ જૈન લખનારાઓની એક એવી સિક વૃત્તાંત હું મેળવી શકો નથી.' શૈલી જોવામાં આવે છે કે, ગ્રંથપૂર્ણતાએ, ગ્રંથકાર પતે કયા સંપ્રદાયમાં થયા છે. પોતે
આનંદધનજી મહારાજનો જન્મ કયા કયા ગુરૂના શિષ્ય છે, ક્યા સ્થળમાં અને કયા પ્રદેશમાં થયો હતો, તેઓએ સંસારત્યાગ વર્ષમાં ગ્રંથ લખે એ વગેરે હકીકત આપે કયારે કર્યો, કયા ગુરૂ સમીપે કયાં શિક્ષિત થયા, છે. જે મહાત્માનું ચરિત્ર અહીં લખવા પ્રયાસ એ સંબંધી કિંચિત માત્ર પણ હકીક્ત મળતી થાય છે તે મહાત્માએ આ રેલીનું અનુકરણ નથી. આવી હકીકતના અભાવે તેઓ કયા કર્યું જણાતું નથી; એટલે આપણે તે પ્રદેશમાં વિશેષ રહ્યા હોવા જોઈએ એટલું સંબંધી આ પ્રકારની ઐતિહાસિક હકીકત શેધી કાઢવાની હું તજવીજ કરવા ધારું છું. મેળવવા નસીબવંત નથી.'
આ શોધવું, તે પણ કઈ ઐતિહાસિક સાધન૧. આનંદઘનજી મહારાજની બે કૃતિઓમાં “બહેતરી ના અંતમાં આ ક્રમ લીધેલો જોવામાં આવતો નથી. સ્તવનાવલી” માં લીધું હતું કે નહીં તે કહી શકાય એમ નથી; કારણ કે, તેઓએ લખેલી સ્તવનાવલીમાં ૨૨ તીર્થંકરની સ્તવનાઓ મળે છે. બાકીના બે તીર્થંકરની મળતી નથી. બાકી ની જે બે મળતી નથી તેમાં છેલ્લા મહાવીરસ્વામીના સ્તવનને અંતે આ ક્રમ આપ્યો હોય તે કહી શકાતું નથી. વડોદરાવાળા ભાઈ માણેકલાલ ઘેલાભાઇ ઝવેરીને હાલમાં બે સ્તવનાઓ મળી છે. તેઓને જેતા નરકથી આ બે સ્તવનાઓ મળી છે તેનું કહેવું એમ છે કે, એ આનંદઘનજી મહારાજની રચેલી છે. આ વાતને નિશુંય થવાની જરૂર છે. ભાઈ માણેકલાલને મળેલી સ્તવનાઓમાં પણ આ ઐતિહાસિક ક્રમ નથી
સચહકતો. ૨. મેં જુદા ના સ્થળોએ પૂછપરછ કરી હતી; તે ઉપરાંત નીચેનું પ્રશ્ન પત્ર પ્રકટ કર્યું હતું; પણ દિલગીર છું કે, એકે પ્રશ્નનો ઉતર મળી શકે નહોત:
મને નીચેની હકીક્ત શ્રીમાન આનંદધનજી મહારાજ સંબંધી પુરી પાડશે તો ઘણે આભાર થશે. નીચે પુછેલી હકીક્તમાંથી જેટલી જાણવામાં હોય તેટલી પણ મેકલવા વિનંતિ છે –
(૧) શ્રીમાન આનંદઘનજી મહારાજનો જન્મ કયારે અને કયા સ્થળે થયો હતો?
(૨) તેઓશ્રી જ્ઞાતે કેવા હતા? તેના પિતા તથા માનું નામ શું હતું? તેઓનાં માબાપને મળ પ્રદેશ કો?
(3.) તેઓના વંશ અથવા કુલ સંબંધી કંઇ હકીક્ત જોવામાં છે?

Page #405

સનાતન જૈન,
[ જુલાઇ.
દ્વારા નથી. તેઓ સંબંધી આ હકીકત હું લાક જૈન પારિભાષિક પ્રાકૃત શબ્દોનો
ભાવાવિવેકશાસ્ત્ર' (Philology) ની સહાયતા પ્રયોગ અવારનવાર થયું છે ખરો. વડે શોધવા પ્રયત્ય કરીશ. “ભાષાવિવેકશાસ્ત્ર બહોતેરીએ હીદિ ભાષામાં લખાએલ પદોને એ એક એવી ચીજ છે કે જે પુરૂષનું વૃત્તાંત
સંગ્રહ છે. બહોતેરી' સંજ્ઞા ઉપરથી સામાન્ય ચિતરવું હોય તે પુરૂષના લખેલા લેખો મળી આવે, તે તે લેખોની ભાષાની જાતિ–પ્રકાર
રીતે એમ માની શકાય કે, તેમાં બહેતર પદ ઉપરથી કેટલીક હકીકત મેળવી આપે છે.
હશે; પરંતુ આમાં તેમ નથી. આ કૃતિમાં આનંદઘનજીની ઉપર કહ્યા પ્રમાણે, “સ્તવનાવલિ'
એક ઉપરાંત પદ . બહોતેરી' સંજ્ઞા શા અને “બહોતેરી' એ બે કતિઓ મળી આવે કારણે અપાઈ તે કહી શકાતું નથી. જો છે. આ કૃતિની ભાષાના પ્રકાર ઉપરથી, તેઓ સ્તવનાવલિ’ નું ગુજરાતી, ગુજરાતી ભાષા કયા પ્રદેશમાં વિશેષે રહ્યા હોવા જોઈએ એટલું જે જૂદા જૂદા ભાગમાં બેલાય છે તેમાં કયા શોધવાની હું પ્રયત્ન કરીશ. આ પ્રયત્ન કરતાં ભાગનું છે તે નક્કી કરી શકાય, તેમજ બહહું જે અનુમાન ઉપર આવું તે અનુમાન તેરી” કયા પ્રદેશની હિંદુસ્થાની ભાષામાં સત્યજ હોય એવું કાંઈ નથી. મારું અનુમાન લખાએલ છે તે ધારી શકાય, તે આનંદધનજી યોગ્ય અથવા સત્ય ન હોય એમ નહીં. મહારાજ કયા પ્રદેશમાં વિશેષે વિચાર્યા હતા,
તવનાવલિ' અર્થાત ચોવીશ જિનેશ્વર. અથવા કયા પ્રદેશનો તેમને વિશેષ પરિચય ની સ્તુતિ તવનારૂપ કૃતિ. આ સ્તવનાવલિ રહ્યા હતા તે સંબધી વિચાર બાંધી શકાય. જેને શુદ્ધ સંસ્કારી ગુજરાતી કહીએ (જીએ કેટલાકનું એમ માનવું છે કે, આનંદધનજી શરૂઆતમાં આપેલ મી. અંજારીઆને મહારાજ મારવાડમાં વિશેષે રહેતા હતા. કેટઅભિપ્રાય) તેમાં લખાએલ છે. જો કે કેટલાકનું તો વળી એમ પણ માનવું છે કે,
(૪) તેઓને દીક્ષા લેવાનું નિમિત શું મળ્યું હતું ? દીક્ષા કેની પાસે લીધી હતી ? કેટલા વર્ષની વયે, અને કઈ સાલમાં તથા કયા ગુરુ પાસે લીધી હતી ?
૫) તેઓનું સંસાર દશામાં શું નામ હતું? અને દીક્ષા લીધા પછી શું નામ રાખવામાં આવ્યું હતું ? તેઓનું લાભાનંદજી નામ કઈ અવસ્થાનું હતું અજ્ઞાન લોકે તેઓ શ્રોને ‘‘ભગ’ભુતા” કહી ભાડતાં હતાં. તે સંબંધી જાણવામાં કંઈ હકીકત છે ?
(૬) તેઓએ કયા કયા પ્રદેશમાં વિચારવાનું રાખ્યું હતું ? મારવાડ, ગુજરાત, કાઠિયાવાડ, (ઝાલાવાડ) કચ્છના ભાગમાં તેઓએ વિહાર કર્યો હતો ?
(ક.) આનંદધનજી મહારાજ મૂળ કાશી તરફના વતની હોવાનો સંભવ છે ? કાશી તરફથી તેઓ મારવાડ માટે અથવા ગુજરાતના પ્રદેશમાં આવ્યાને સંભવ છે ?
(૮) તેઓએ રચેલાં “આનંદઘન ચોવીશી” તથા “આનંદઘન બહોતેરી” કયારે રચાયા હોવાનો સંભવ છે કે પ્રથમ વીશી” લખાઈ હશે કે “બહોતેરી” ?
(૯) એમ જે કહેવામાં આવે છે કે તેઓ અને ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી મહારાજનું મળવું થયું હતું તે કઈ સાલમાં તથા કયા સ્થળે ? ચોવિજયજી મહારાજે આનંદઘનજી મહારાજની સ્તુતિ કથા ઉપકાર માટે કરી હશે ?
(૧૦) “આનંદઘન વીશી અને આનંદઘન બહોતેરી' ના સિવાય બીજા કોઇ તેઓના બનાવેલા ગ્રં છે કે ?
(૧૧) આનંદધન ચોવીશીની ભાષા વધારે કયા પ્રદેશને લગતી છે ? ગુજરાત, મારવાડ કે કાઠિયાવાડ ને લગતી છે ? મારવાડી, કાઠિયાવાડી કે ગુજરાતી શબ્દો કયા કયા સ્થળે વીશીમાં લેવામાં આવે છે ?
(૧૨) તેઓને દેહોત્સર્ગ કયારે અને ક્યા સ્થળે થયા ?
(૧૩) તેઓ કયા ગચ્છમાં થયા છે ? અને તેઓના ગુરભાઇ અથવા કોઇ શિષ્યનાં નામ જાણવામાં છે ?
ઉપલી હકીકત મારા તરફથી પ્રગટ થનારા જેન કાવ્યમાળા માટે આનંદઘનજી મહારાજનું ઐતિહાસિક ચરિત્ર લખવું છે, તેટલા માટે જોઈએ છે. પા કરી જેનાથી જેટલી હકીકત મોકલી શકાય તેટલી મોકલશે, તે ઘણે આભાર થશે.

Page #406

જુલાઈ ] શ્રીમાન્ આનંદઘનજી,
૩૮૭ તેઓ મારવાડના મૂળ વતની હોઈ તે તરફમાં કરી છે, પણ બસે વર્ષ પછીના માણસોને સંપતિ વિશેષ કાળ રહ્યા હતા. કેટલાક તેઓની ભાષાને રાજાના વખતનું તે દેવાલય છે એમ કહેવામાં મારવાડી સંસ્કારવાળી પણ ગણે છે. વળી આવે, તે તે અવશ્ય શંકાની નજરથી જોયા કઈ કઈ ગુજરાતને પણ તેઓને પ્રદેશ માને વિના ન રહે. પ્રતિમાવિષયક તકરારના સંબંધ છે. જ્યારે મેં આનંદધનજી મહારાજ સંબંધી માં સંપ્રતિ રાજાના વખતની પ્રતિમાઓનો ઐતિહાસિક હકીકત મેળવવાની તજવીજ શરૂ દાખલો આપવામાં આવે છે, પરંતુ મારું તે કરી ત્યારે મને જે કે એટલી હકીક્ત મળી પ્રમાણિક એમ માનવું છે કે, સો બસો વર્ષ કે, મારવાડના ચોકસ નાના ગામમાં આનંદ- પછીના માણસે ઘણું કરીને, કરેલા ફેરફારના ધનજી મહારાજને ઉપાશ્રય છે; પરંતુ એ કારણે એ દાખલો બનાવટી છે એમ કહેવાને ઉપરથી હું હજુ સુધી એમ માનવાને દોરા પણ તૈયાર થાય તે ના નહીં. નથી કે, તેઓ વિશેષ મારવાડમાં વિચર્યા હતા. આજ રીતે બી ફેરફાર એવો કરવામાં “બહોતેરી’ ની ભાષાનું પૃથક્કરણ કરવાનું હવે આવે છે કે, જે વિશેષ આ શંકા કરતાં પછીને માટે રાખી હું પ્રથમ “સ્તવનાવલિ' શીખવે. ખંભાતના બિંબને બિહારમાં સ્થાપવામાં ની ભાષાનું પૃથક્કરગુ કરવા એટલા માટે આવે. એ બિંબ ઉપર સંવત આદિ સમયતજવીજ કરીશ કે, આનંદઘનજી મહારાજની
સુચક ચિન્હ પ્રાચીન હોય અન્ય ભૂમિદર્શક ગુજરાતી ભાષા, ગુજરાતી બોલતા કયા પ્રદેશને હોય છતાં તે બિહારમાં સ્થાપવામાં આવે, તે વિશેષ બંધબેસ્તી થાય છે.
ભવિષ્યના પ્રાચીન શેખેળ કરનારાઓની
શેપને આડે આવવા જેવું થાય કે નહીં? પ્રાચીન શેધખોળ શીક વસ્તુની કેટલી
જેમ પ્રાચીન શોધખોળ વસ્તુઓના કિંમ્મત છે તેનો ખ્યાલ હજુ સુધી આપણું
સંબંધમાં આવો ફેરફાર કરી નાંખવામાં આવે લેકમાં જોઈએ તે નહીં હોવાથી તેઓ
છે તેમ પ્રાચીન ભાષામાં પણ ફેરફાર કરવામાં પ્રાચીન વસ્તુમાં ફેરફાર કરી નાંખે છે; અને
આવે છે. આથી જે નુકસાન સમાજને થાય ઘણી વખત એટલે મોટો ફેરફાર કરી નાંખે
છે તેનો ખ્યાલ માત્ર શેધકાનેજ આવી શકે. છે કે, મૂળ વસ્તુને સહેજ પણ ખ્યાલ આવી વડોદરા સરકાર તરફથી છપાએલ “શીલવતીના શકો મુશ્કેલ. કેવો મોટે ફેરફાર કરી નાંખે
રાસા'માં ભાષા સંબંધનો ફેરફાર કરી નાંખછે તેની એકજ દાખલો અહી આપ બસ વામાં આવ્યો છે. જો કે નરસિંહ મહેતાના થશે. શ્રી શેત્રુંજય ઉપર જેનર જયકર્તા શ્રી મૂળ ગુજરાતીમાં પણ પાછળથી ફેરફાર થયો સંપ્રતિ રાજાનું દેવાલય છે. આ દેવાલય જીર્ણ હોય સંભાવિત છે. આજના ચારિત્રથતાં તેના ઉપર થોડીઘણું ન ચાલી શકે નાયકની આ અવલોકન હેઠળની “સ્તવનાવલિ તેવી મરામત કરાવવી એ ખાસ જરૂરનું છે. ની આવૃત્તિઓ જુદા જુદા અનેક સ્થળોએથી પરંતુ અત્યારે એ દેવાલયના સંબંધમાં એ છપાએલ છે; અને દરેક જૂદા જૂદા છપાવમોટો ફેરફાર કરી નાખવામાં આવ્યો છે કે, નારાએ પોતાની નતિ પ્રમાણે ફેરફાર કર્યો છે. શ્રી સંપ્રતિ રાજાના વખતનું તે કરાવેલું છે હું દિલગિર છું કે, આ ગ૭માંજ મારા તરફથી એવે સહેજ પણ ખ્યાલ આવવો મુશ્કેલ; પણું આજ જાતની ભૂલ શરૂઆતમાં થઈ ગયેલ એટલું જ નહીં, પણ અત્યાર ના પ્રવાહ પ્રમાણે છે. હું પણ ભાષાને શુદ્ધ કરવાના ખ્યાલમાં પ્રથમ રંગ, ચિત્ર, કાચ વગેરે પદાર્થોને એટલે ખેંચાઈ ગયો હતો, અને તેથી તે ભૂલ શરૂઆતમાં અને એવા પ્રકાર ઉપથાગ કર્યો છે કે કરે છે. દાખલા તરીકે, કેટલીક આવૃત્તિઓવાળાઓ અત્યારના માણસો તો એમ સમજે કે, સુધારણું આનંદઘનજી મહારાજની જૂની ભાષામાં “ઇમ

Page #407

સનાતન જૈન,
[ જુલાઇ
શબ્દ હોવો જોઈએ તેને બદલે “એમ” કરી કેવા પ્રકારનો છે તે જોઈએ. આ ત્રણે દેશના નાખેલ છે. “કિમ” ને બદલે “કેમ” કરી ગુજરાતીમાં મુખ્ય ફેર કેટલાક અક્ષરોના નાંખેલ છે. “કિરિયા” ને બદલે “ક્રિયા ” ઉચ્ચારણમાં, કેટલાક સ્થાનિક પદ્ધતિએ અક્ષર કરી નાખેલ છે. અત્યારના શુદ્ધ ગુજરાતીની વાપરવામાં અને કેટલાક સ્થાનિક શબ્દ વાપનજર આગળ જૂની ભાષા અશુદ્ધ લાગશે રવામાં પડે છે. આ ઉપરાંત જાતિ અથવા અથવા ઉત્તમ પ્રકારની નહીં લાગે; પરંતુ વિભક્તિના પ્રત્યા વાપરવામાં પણ ફેરફાર પડે
ભાષાવિવેકશાસ્ત્ર” ( Philology) દૃષ્ટીએ છે. ગુજરાતીમાં એલ્યા કહેવામાં આવે છે આવા ફેરફારો પણ જાની શોધખોળને કેટલું તો કાઠિયાવાડમાં આવ્યા કહેવામાં આવે છે. ગંભીર નુકસાન કરે છે તે તે જાણનારાજ ગુજરાતમાં કહાવું કહેવાય છે તે કચ્છ જાણી શકે,
કાઠિયાવાડમાં કાઢવું કહેવાય છે. ગુજરાતમાં આનંદઘનજી મહારાજની ભાષા ઉપરથી તે હાડ બેલાય છે તો કચ્છ કાઠિયાવાડમાં તાક સમયની સ્થિતિ વગેરે શોધવામાં, છપાવનારા બેલાય છે. ગુજરાતમાં કેટલાક સ્થળે “શ” એએ કરેલા ફેરફારો, ઘણું વિનકર્તા થાય જ્યાં વપરાય છે ત્યાં ક૭ કાઠિયાવાડમાં “સ” તેમ છે. એટલે નિરૂપાયતાથી અત્યારે મળતી વપરાય છે. ગુજરાતમાં “મલશુ' બોલાય પ્રતે ઉપરથી ભાષાવિવેકશાસ્ત્રની દષ્ટીએ ત તે કુછ કાઠિયાવાડમાં “મળશે” માંને શું વખતની જે સ્થિતિ અનુમાનાય તેટલી અન- તાલય કરતાં દત્યના આકારમાં વધારે વ૫માનવી પડે છે.
રાય છે. એટલે લગભગ “મળસું' ના આકારે
વધારે બોલાતે જોવામાં આવે છે. જાતિમાં આપણામાં એક કહેવત છે કે, “બાર
પણ આવા પ્રકારનો ફેરફાર હૈયાતિ ધરાવે છે. ગાઉએ બોલી બદલાય.” આ કહેવત પ્રમાણે
“ચા” ગુજરાતમાં નારિજાતિમાં વપરાય છે, જે કે મૂળ ભાવા એકજ હોય છે, છતાં તેમાં તો કાઠિયાવાડમાં નરજાતિમાં વપરાય છે. સ્થાનિક ફેરફાર હોય છે. ગુજરાતી ભાષા મુખ્ય આ રીતે ગુજરાત, કચ્છ-કાઠિયાવાડની બેલીમાં કરી ત્રણ પ્રદેશમાં બોલાય છે. ગુજરાત, કચ્છ કેરફાર જોવામાં આવે છે. ઉપર કહ્યું તેમ તાઅને કાઠિયાવાડ. ગુજરાતની અંદર અમદાવાદઃ લુકા અથવા પેટા પ્રાંતોમાં પણ પાછો તફાવત ના ગુજરાતીમાં અને સુરતના ગુજરાતીમાં પડે છે. કાઠિયાવાડજ લઈએ. કાઠિયાવાડના સ્થાનિક ફેરફાર નાનો નથી. આજ રીતે અમ- હાલાર પ્રાંતમાં “કેમ” વપરાય છે તો ઝાલાદાવાદ જીલ્લાના ગુજરાતીમાં અને તળ અમ- વાડ પ્રાંતમાં કિમ વપરાય છે. ગોહીલવાડમાં દાવાદના ગુજરાતીમાં પણ ફેરફાર જોવામાં સોપારી નરજાતિમાં વપરાય છે, તે બીજા આવે છે. જે એક તાલુકા અને બીજા તાલુકા- ભાગમાં નારિજાતિમાં વપરાય છે. ની ભાષા વચ્ચે ફેર પડતે હેય, જે એક આવા પ્રકારના જે ભાષાના તફાવત છે જીલા ને બીજા જીલ્લાની વચ્ચે પણ તફાવત તે ઉપરથી કોઇ લખનાર કે બોલનારના પ્રદે. રહે છે, તે એ સ્પષ્ટ છે કે એક પ્રાંત શનો ખ્યાલ બાંધો હોય તે ઘણું કરી કેટઅને બીજા પ્રતિ વચ્ચે તફાવત રહેજ લીક ફતેહમંદીથી બાંધી શકાય. આનંદધનજી જોઈએ. આ રીતે ગુજરાત, કાઠિયાવાડ અને મહારાજની આ સ્તવનાવલિ ઉપરથી આપણે કચ્છના ગુજરાતીમાં ઘણો ફેરફાર માલમ પડે આવો ખ્યાલ બાંધવાને છે.
એ છે તેમ હોવો જ જોઈએ.
શ્રી આનંદધનજીની સ્તવનાવલિની ભાષા ગુજરાત, કચ્છ અને કાઠિયાવાડના ગુજ. જેમાં હું પ્રથમથી જ કહી દઈશ કે તે ગુજરાતીમાં જે તફાવત નજરે પડે છે તે પ્રથમ રાત કરતાં કાઠિયાવાડને વધારે અનુલ છે.

Page #408

તુલાઇ, ]
શ્રીમાન્ આન દઘનજી.
૩૮૯
આનંદઘનજીની ભાષામાં કાઠિયાવાડી ભાષા- સ્થાનિક શબ્દોને ધણે મોટે થે જોવામાં વલણનું તત્વ વધારે દૃષ્ટિગોચર થાય છે. પ્રથમે આવે છે “સગાઈ' શબ જો કે ગુજરાતી ભમાં, જેમ ઉપર કહ્યું તેમ કાઠિયાવાડની પેઠે ભાષાનો છે, છતાં તેને ઉપયોગ વધારે કચ્છ આનંદઘનજીની ભાષામાં તાલવ્ય “શ” ને કાઠિયાવાડમાં થાય છે. સગાઇ એટલે ‘વેશબદલે દત્ય “સ” નો પ્રયોગ વિશેષે થયેલ વાળ.’ ગુજરાતમાં વેશવાળ” શબ્દ વધારે જણાય છે. ઋષભ જિનની સ્તવનામાં ત્રીજા વપરાય છે. જયારે કાઠિયાવાડમાં સગાઈ શબ્દ પદમાં બીજા ચરણમાં કહ્યું છે કે,
વધારે વપરાશમાં લેવામાં આવે છે. આનંદમળસું કંત (થ)ને ધાય.
ઘનજી મહારાજે “ સગાઈ” શબ્દનો પ્રયોગ જે ગુજરાતની ભાષામાં અને ખાસ કરી સારી રીતે કરેલો છે. ઋષભજિનના પહેલા લખવાની ભાષામાં કવચિત જ “હું” વપરાશે, સ્તવનમાં બીજા ચરણમાં બીજા, ત્રીજા અને
જ્યારે કાઠિયાવાડમાં “શું” વપરાવો એ રો- ચેથા પદમાં “સગાઈ ' શબ્દ વપરાયે છે: જનો વિષય છે. આજ રીતે “દર્શન શબ્દના પ્રીત સગાઈ જગમાં સહુ કરે, સંબંધમાં છે. “ દર્શનનું અપભ્રંશ “દરસણ” પ્રીત સગાઈ ન કેય, કરી નાખ્યું છે. એ ગુજરાતમાં અપભ્રંશ થયું પ્રીત સગાઈ રે જગમાં સહુ કરે– હેત તો દરશશુ થાત. જ્યારે કાઠિયાવાડમાં વળી મલ્લિનાથસ્તવનાના પહેલા ચરણ દરસણ થવું જોઇએ.
–સમકેત સાથે સગાઇ કીધી. મલ્લીનાથ સ્તવતામાં ચોથા પદમાં બીજા માં “ સગાઈ' શબ્દ વાપરેલ છે. 'મેળો' ચરણમાં,
શબદ છે કે ગુજરાતની અંદર વપરાશમાં –સપરિવારનું ગાઠી લેવાય છે, પણ કાઠિયાવાડમાં તેને ઉપગ ઘણો એમ કહ્યું છે, અને ચોથા ચરણમાં વધારે છે. અભિસ્તવનામાં ત્રીજા પદમાં મેળે
––ઘરથી બાહિર કાઢી છે. શબ્દ બે વાર વપરાયેલ છે. કાઠિયાવાડમાં એમ કહ્યું છે. ગુજરાતીમાં “ ગાહાડી' ને કાણુ માંડવી એ વાકય બહુ બેલાય છે. કાણું” બદલે, “ગાદી” કહાડી “ કાઢી ' ને બદલે ઘણું શબ્દનો જોકે કથા એવો અર્થ થાય છે, પરંતુ કરી વપરાય છે. મતલબ કે કાઠિયાવાડમાં “ઢ” લાંબી લાંબી વાત કર્યા કરવી તેને “કાણ નો ઉપયોગ આવા સ્થાનકે ગુજરાત કરતાં માંડી બેસવું” કાઠિયાવાડમાં કહેવાય છે. વધારે થાય છે. ગુજરાતમાં શબને છે. કેટ- આનંદઘનજીએ મલ્લિનાથના સ્તવનમાં “કાણ લેક સ્થળે ઇ વપરાય છે અને કાઠિયાવાડમાં શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. થોથું શબ્દ કંj
ણું” વપરાય છે. દાખલા તરીકે ગુજરાતમાં જિનની સ્તવનામાં વપરાયેલો છે. “સોહલી દેહરીસાઈ વપરાય છે તે યાવાડમાં રી- લી’ કેટલીક પ્રતોમાં જોવામાં આવે છે. પણ સાણું” વપરાય છે. આ છે મહારાજે કેટલાક વર્ષ અગાઉ મારા હાથમાં એક પ્રત મલ્લિનાથ સ્વામિના
ના જો ત્રીજો પદમાં જોવામાં આવી હતી તે માં “સયલી દેયલી”
કે ત્રીજા પદમાં ત્રીજા ચરણમાં જે કે
જવામાં આવેલ. અનંતનાથજીના સ્તવનમાં –નિદ્રા સુપન દશોરીસાણી તેમાં રી. પહેલાં ચરણમાં જ કહ્યું છે કેસાણી 'કાઠિયાવાડના ગુજરાતીને ભાસ આપે છે. ધાર તરવારની સંયલી દેથલી.
આજ રીતે શબ્દમાં પણ જે સ્થાનિક આ પ્રમાણે દરેક સ્તવનામાં કાઠિયાવાડમાં પણું જોવામાં આવે છે તે ગુજરાત કરતાં વિશેષ વપરાશમાં લેવામાં આવતા શબ્દોના કાઠિયાવાડને વધારે અનુકૂળ છે. કાઠિયાવાડી પ્રયોગ થયેલા જોવામાં આવે છે. “બાપડા,”

Page #409

સનાતન જે.
| જુલાઈ
તેમજ,
તંત,” “રોઝ.” “દયલ ' આ શબ્દો સ્તવનામાં સાતમા પદના ચોથા ચરણમાં હું નમુનાની ખાતર મૂકું છું. આખી કૃતિ
–ઈસ્ય આગમે બેધ રે. જે જોવામાં આવે, તે કાઠિયાવાડી ખ્યાલ એમ કહ્યું છે. તેમજ અજિત સ્તવનામાં વધારે આવશે. ગુજરાત અને સુરતના ભાગમાં પહેલા પદમાં ચોથા ચરણમાં કહ્યું છે કેસાલ ” શબ્દ જોકે ઘણો વપરાય છે; પરંતુ
પુરૂષ કિશ્ય મુજ નામ. કાઠીયાવાડમાં “મારો સાલે” વધારે વપરાતો
–સેગુ કઇ ન થાય. જણાય છે. કુંથુજિનની સ્તવનામાં મન પ્રત્યે આક્ષેપ કરતાં કહ્યું છે કે
(અભિનંદન સ્તવના.) -સમજે ન મારે સાલે છે. –મનરાવાલા (નેશ્વર સ્તવના.) કાઠિયાવાડમાં કેટલીક વાતને પ્રસંગે “હેઠ આ શિલી મારવાડને વધારે અનુકુળ ગણાય Êમારા સાળા” એમ બોલવામાં આવે છે, કે નહિ તે મારવાડી ભાષાના જાણકાર પાસેથી
અથવા કોઈ પ્રત્યે આપક્ષ કરતાં એમ કહેવામાં જાણવા વિનંતિ છે. આવે છે કે “મારો સાળો લુઓને”
આ પ્રસંગે મારે ઉદ્દેશ આનંદધનની આનંદધનની ભાષામાં સર્વત્ર કાઠીયાવાડી સંપૂર્ણ ભાષાનું ખુદ પૃથક્કરણ કરવાનો નથી; બેલીનું તત્વજ રહ્યું છે એમ મારું કહેવું કેમકે તો તે એક મોટો નિબંધ લખાય તેમ નથી. ગુજરાતની ગુજરાતીના શબ્દ પણ છે; પરંતુ મારે ઉદેશ સહજ ખ્યાલ આપજેકે કઈ સ્થળે જોવામાં આવે છે. વાનો છે કે આનંદઘનજીની ભાષા ગુજરાતી દાખલા તરીકે “સેગુ કઈ ન સાથ, દીઠી ભાષાના કયા પ્રદેશને વિશેષ બંધબેસ્તી થાય નહીં દીદાર. કાઠિયાવાડમાં દેદાર બેલાત.
છે. આ ઉપરથી વાચક જોઈ શકશે કે, મારે જેમ ગુજરાતમાં બોલાતી ગુજરાતી બેલીને અંશ આનંદઘનજીની ભાષામાં જોવામાં આવે
અભિપ્રાય આનંદઘનજીની ભાષા કાઠિયાવાડીને છે તેમ કોઈ કઈ સ્થળે કચ્છ અને મારવાડનો
વિશેષ અનુકૂળ આવવા સંબંધમાં છે. આ અંશ પણ જોઈ શકાય છે. કાઠિયાવાડમાં કરી સ્તવનાવલિ મેં રાઇ હીમતલાલ ગણેશજી અંને બદલે “કીધી ” શબ્દ જવલ્લે જ વપરાય જારિયા એમ, એ. ને અવલોકન અર્થે આપી છે. ગુજરાતમાં કવચિત વપરાતો હોય તો ભલે. તેઓના કયા પ્રદેશને લગતી ગુજરાતી ભાષા કરી’ને બદલે “કીધી', કર્ય” ને બદલે હાવા વિના અભિપ્રાય માગ્યો હતો અને “કીધું' એવા પ્રકારની શૈલી કચ્છ જેટલી તેને અભિપ્રાય પણ મારી પેઠ કાઠિયાવાડીને કોઈ ઠેકાણે પ્રચલિત નથી. તેમાં પણ ખાસ કરીને “સગાઈ કરી” એવી જે ખાસ કાઠિયા
રાતી ભાષા મુખ્યતાએ વાડી બેલી તે કચ્છમાં સગાઈ કીધી” એ કાઠ... હોવાનું અહિં નિર્ણત આકારમાં હમેશાં બોલાય છે. મલ્લિનાથજીની કરી અટકવાનું કાઠિયાવાડી છતાં કાઠિસ્તવનામાં જે એમ કહ્યું છે કે
યાવાડને કયા છે. તે છે તે પણ નક્કી –સમકેત સાથે સગાઇ કીધી કરવાનું છે, કેમકે તે કર્યાથીજ આનંદઘનજી તેવો પ્રયોગ અત્યારે પણ કચ્છમાં સતત મહારાજને કયા પ્રદેશને વિશેષ પરિચય હો પ્રચલિત છે. હવે મારવાડી આભાસમાં કયાંય તે સંબંધીની વિન્ચારણા થઈ શકે. આવે છે કે નહિ તે જોઈએ. શાંતિનાથની
અપૂર્ણ

Page #410

जैनग्रंथाः।
अध्यात्मकल्पद्रुम. यह सुप्रसिद्ध तपागच्छनायक (श्रीमुनिसुन्दरसूरिका) बनाया हुआ जैनमतका अत्युत्तम ग्रंथ है । इसमें आर्हद्दर्शन आदितत्त्व सप्रमाण प्रतिपादन किया है । और ग्रंथमें (प्रसाद) गुण ऐसा भरा है कि बांचतसमय शतार्थिक सोमप्रभसूरिक सूक्तिमुक्तावलीकी छटा अति मनोहर भासती है । मूल्य ८ आ. डॉ. १ आ.
सनातनजैनग्रंथमाला. (प्रथमगुच्छक)-इसमें १ वृहत्स्वयम्भूस्तोत्रम् २ रत्नकरंडश्रावकाचारः ३ पुरुषार्थसिद्धयुपायः ४ आत्मानुशासनम् ५ तत्त्वार्थाधिगममोक्षशास्त्रम् ६ तत्त्वार्थसारः (तत्त्वार्थसूत्रकारिका ) ७ आलापपद्धतिः ८ नाटकसमयसारकलशाः (अध्यात्मतरंगिणि) ९ परीक्षामुखन्यायसूत्राणि १० आप्तपरीक्षा ११ आप्तमीमांसा वसुनंदिसैद्धांतिकवृत्ति. सहिता १२ युक्त्यनुशासनम् १३ नयविवरणम् समाधिशतकम् सटिप्पणं इसप्रकार १५ ग्रंथ संग्रह करके छपाये है. मूल्य. १ रु. डां. ३ आ. की. रु. आ. डॉ. रु. आ. (काव्यानुशासन )-श्रीमद्वाग्भटविरचित, स्वकृत टीकाप्तहित. ० ७ ० १ (काव्यानशासन)-आचार्यहेमचन्द्रविरचित, स्वोपज्ञालंकार
चूडामणिसंज्ञकवृत्तिसमेत. ... (चन्द्रप्रेभचरितकाव्य)-श्रीवीरनन्दिविरचित. इसके १८ सर्ग
है. इसमें जिनमतके विषयका विशेष खुलासा है. ... ० १२ ० १ (जैनस्तोत्रसंग्रह)-इसमें भक्तामर, कल्याणमंदिर, विषापहार,
एकीभाव और भूपालपंचविंशतिका ये ५ मूलस्तोत्र हैं. ... ० ४ ० १ (जैनस्तोत्ररत्नाकर)-इसमें नित्यपाठ करनेयोग्य प्राकृत और
संस्कृत जिसमें प्रथम नवकारस्मरण, (द्वितीय) उवसग्गहरस्मरण, (तृतीय) संतिकरस्तोत्र स्मरण, (चतुर्थ) तिज. यपहुत्त स्मरण, (पंचम) नमिऊण स्मरण, (छट्ठा ) श्री. जितशान्तिस्तव स्मरण, (सप्तम) भक्तामरस्मरण, (अष्टम) कल्याणमंदिरस्तोत्र, (नवम ) वृहच्छान्तिस्तवनामक स्मरण इसप्रकार ९ स्मरण और जयतिहअणस्तोत्र, जिनपंजरस्तोत्र, ग्रहशान्तिस्तोत्र, पार्श्वनाथका मंत्राधिराजस्तोत्र, और यंत्रविधान इसप्रकारके विषय है. यह गुटका श्वेताम्बरी जैनी
भाइयोंके हितार्थ छपाया है. ... ... ... ... . ४ . १ ( जैननित्यपाठसंग्रह)-इसमें पंचस्तोत्र सहस्रनाम तत्त्वार्थसूत्रादि
१६ पाठ दिगम्बरी श्वेताम्बरी दोनों प्रकारके जैनी भाइयोंके हितार्थ संग्रह किये है. रेशमी जिल्दका बहुतही सुंदर
गुटका है. ... ... ... . ... ... ... ० ६ ० १ (तिलकमञ्जरी)-श्रीधनपालविरचिता. ... ... ... २ ८ ० ४ (द्विसंधानमहाकाव्य)-श्रीधनंजयविरचित, बदरीनाथविरचित
टीकासमत.... ... ..

Page #411

( धर्मशर्माभ्युदय काव्य ) - महाकवि हरिचन्द्रकृत . ( नेमिनिर्वाण काव्य ) -- वाग्भट्टविरचित.
( प्राकृतपिङ्गलसूत्राणि ) - श्रीमद्वाग्भटविरचित, लक्ष्मीनाथभट्टकृत टीकासहित. इस ग्रंथ के दो परिच्छेद ( भाग ) हैं. संस्कृत नाटकादि ग्रंथों में प्राकृत ( बाल ) भाषा बहुतस्थलों में आती है. परंतु उस भाषा के वृत्त (छन्द) बहुत से लोगों को विदित ही नहीं; और नाटकादि ग्रंथ बांचनेवालोंको विदू षक, नटी, तथा स्त्री आदि पात्रों के संभाषण में प्रायः वृत्तज्ञानकी परमावश्यकता है, इसलिये ऐसे लोगों को यह ग्रंथ बहुत उपयोगी है.
( यशस्तिलक ) -- श्री सोमदेवसूरिविरचित श्रीयुतसागरसूरिकृत व्याख्यासमेत पूर्वखण्ड.
( यशस्तिलक ) - श्री सोमदेवसूरिविरचित
श्रीयुतसागरसूरिकृत
...
...
...
व्याख्यासमेत उत्तरखण्ड.
( वाग्भटालंकार ) - श्री वाग्भरप्रणीत, सिंहदेवगणि विरचित
टीकासमेत. ( सुभाषितरत्नसंदोह ) - श्रीमदमितगतिविरचित. ( ही रसौभाग्य ) -- श्रीदेवविमलगणिविरचित, स्वोपज्ञव्याख्यास
मलंकृत.
BER
की. रु. आ. डां. रु. आ.
१
२.
०१०
१
...
...
...
...
...
१ १२
०
३ १२
२ १२
०
०
८
१२
०
०
०
O
५ ८
( सप्तम गुच्छक) -- इसमें (१) मानतुङ्गाचार्यविरचित भक्तामर स्तोत्र, (२) सिद्धसेनदिवाकरप्रणीत कल्याणमन्दिरस्तोत्र, (३) वादिराजप्रणीत एकीभावस्तोत्र, (४) धनंजयप्रणीत विषापहारस्तोत्र, (५) भूपालकविप्रणीत जिनचतुर्विंशतिका, (६) देवन दिप्रणीत सिद्धिप्रियस्तोत्र, (७) सोमप्रभाचार्यविरचित सूक्तिमुक्तावलि, (८) जम्बूगुरु विरचित जिनशतक, (९) पद्मानन्दकविनगीत वैराग्यशतक, (१०) जिनप्रभसुरिविरचित. सिद्धान्तागमस्तव ( सावचूरि ), (११) आत्मनिन्दाक, (१२) जिनवल्लभसूरिविरचित समसंस्कृतप्राकृतमहावीर स्वामिस्तोत्र, (१३) हेमचन्द्राचार्यविरचित अन्ययोगव्यवच्छेदिकाद्वात्रिंशिकाख्यमहावीरस्वामिस्तोत्र, (१४) हेमचन्द्राचार्यविरचित अयोगव्यवच्छेदिकाद्वात्रिंशिका ख्य महावीरस्मा मिस्तोत्र, (१५) जिनप्रभसूरिविरचित पार्श्वनाथस्तव, (१६) जिनप्रभसूरिविरचित गौतमस्तोत्र, (१७) जिनप्रभाचार्यविरचित श्रीवीरस्तव, (१८) जिनप्रभसुरिविरचितचतुर्विंशति जिनस्तव, (१९) जिनप्रभसूरिविरचित पार्श्वस्तव, (२०) जिनप्रभसूरिविरचित श्रीवीरनिर्वाणकल्याणस्तव, (२१) विमलप्रणीत प्रश्नोत्तररत्नमाला, (२२) धनपालप्रणीत ऋषभपञ्चाशिका, (२३) शोभनमुनिप्रणीत चतुर्विंशतिजिनस्तुति (सटिप्पणी), इतने काव्य हैं. की. रु. १ डां. १॥ आ.
४
०
४
२
तुकाराम जावजी, निर्णयसागर प्रेस, कालबादेवी पोष्ट - मुंबई.

Page #412
શ્રી યશ alchbllo 16ollere