Book Title: Panchastikay
Author(s): Kundkundacharya, Shreelal Jain Vyakaranshastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
View full book text
________________
६९
पंचास्तिकाय प्राभृत सर्वपर्यायस्थानोंमें भाववाला होने पर भी अन्य पर्यायके सम्बन्ध द्वारा अन्य पर्यायके सम्बन्धका अभाव होनेसे अभाववाला ( भी ) है ।।१९।।
संस्कृत तात्पर्यवृत्ति गाथा-१९ अथैवं द्रव्यार्थिकनयन सतो विनाशो नास्त्यसत उत्पादो नास्तीति स्थितमिति निश्चिनोतिएवं सदो विणासो असदो भावस्य णस्थि उप्पादो-एवं पूर्वोक्तगाथाद्वयव्याख्यानेन यद्यपि पर्यायार्थिकनयेन नरनारकादिरूपेणोत्पादविनाशत्वं घटते तथापि द्रव्यार्थिकनयेन सतो विद्यमानस्य विनाशो नास्त्यसतश्चाविद्याभानस्य नास्त्युत्पाद: । कस्य ? भावस्य जीवपदार्थस्य । ननु यद्युत्पादव्यों न भवतस्तर्हि पल्यत्रयपरिमाणं भोगभूमौ स्थित्वा पश्चात् म्रियते, यत् त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि देवलोके नारकलोके तिष्ठति पश्चान्प्रियत इत्यादि व्याख्यानं कथं घटते ? तावदियो जीवाणं देवो मणुसोति गदिणामो-तावत्पल्यत्रयादिरूपं परिमाणं यज्जीवानां कथ्यते देवो मनुष्य इति योसौ गतिनामकमोंदयजनितपर्यायस्तस्य तत्परिमाणं, न च तीवद्रव्यस्येति वेणुदण्डवन्नास्ति विरोधः । तथाहियथा महतो वेणुदण्डस्यानेकानि पर्वाणि स्वस्थानेषु भावभाजि विद्यमानानि भवन्ति परपर्वस्थानेष्वभाभाञ्जविद्यमानानि भवन्ति वंशदण्डस्तु सर्वपर्वस्थानेष्वन्वयरूपेण विद्यमानोपि प्रथमपर्वरूपेण द्वितीयपर्वे नास्तीत्यविद्यमानोपि भण्यते, तथा वेणुदण्डस्थानीयजीवे नरनारकादिरूपाः पर्वसानीया अनेकपर्याया: स्वकीयायु:कर्मोदयकाले विद्यमाना भवन्ति परकीयपर्यायकाले चाविद्यमाना भवन्ति जीवश्चान्वयरूपेण सर्वपर्वस्थानीयसर्वपर्यायेषु विद्यमानोपि मनुष्यादिपर्यायरूपेण देवादिपर्यायेषु नास्तीत्यविद्यमानोपि भण्यते । स एव नित्यः स एवानित्यः कथं घटत इति चेत् । यथैकस्य देवदत्तस्य पुत्रविवक्षाकाले पितृविवक्षा गौणा पितृविवक्षाकाले पुत्रविवक्षा गौणा, तथैकस्य जीवस्य जीवद्रव्यस्य वा द्रव्यार्थिकनयेन नित्यत्वविवक्षाकाले पर्यायरूपेणानित्यत्वं गौणं पर्यायरूपेणानित्य-त्वविवक्षाकाले द्रव्यरूपेण नित्यत्वं गौणं । कस्मात् । विवक्षितो मुख्य इति वचनात् । अत्र पर्यायरूपेणानित्यत्वेपि शुद्धद्रव्यार्थिकनयेनाविनश्वरमनन्तज्ञानादिरूपं शुद्धजीवास्तिकायाभिधानं शुद्धात्मद्रव्यं रागादिपरिहारेणोपादेयरूपेण भावनीयमिति भावार्थः ।।१९।। एवं बौद्धमतनिराकरणार्थमेकसूत्रगाथा प्रथमस्थले पूर्व भणिता तस्य विवरणार्थं द्वितीयस्थले गाथाचतुष्टयं गतम् ।
हिन्दी तात्पर्यवृत्ति गाथा-१९ उत्थानिका-आगे यह निश्चय करते हैं कि द्रव्यार्थिक नयसे सत्का विनाश नहीं है और न असत्का उत्पाद है । यही बात सिद्ध है ।
अन्वय सहित सामान्यार्थ-( एवं) इस तरह जैसा पहले कह चुके हैं (सदो जीवस्स) सत् पदार्थ जीवका (विणासो) नाश और ( असदो) असत् पदार्थ जीवका ( उप्पादो) जन्म ( स्थि) नहीं होता है । ( जीवाणं ) संसारी जीवोंकी ( तावदिओ) जो इतने प्रमाण स्थिति है सो ( देवो मणुसोति गदिणामो) उनके देव या मनुष्यगति नाम कर्मक उदयका विपाक है।
