Book Title: Panchastikay
Author(s): Kundkundacharya, Shreelal Jain Vyakaranshastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad

Previous | Next

Page 297
________________ पंचास्तिकाय प्राभृत सं० ता०-अथ त्रीन्द्रियभेदान् प्रदर्शयति-यूक्रामत्कुणकुंभीपिपीलिकाः पर्णवृश्चिकाच गणकीटकादयः कर्तारः स्पर्शरसगंधत्रयं जानन्ति यतस्तत: कारणात् त्रीन्द्रिया भवंतीति । तथाहिविशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावात्मपदार्थसंवित्तिसमुत्पत्रवीतरागपरमानंदैकलक्षणसुखामृतरसानुभवच्युतः स्पर्शनासनाघ्राणेन्द्रियादिविषयसुखमूर्च्छितै वैर्यद् बद्धं त्रीन्द्रियजातिनामकर्म तदुदयाधीनत्वेन वीर्यातरायस्पर्शनरसनघ्राणेन्द्रियावरणक्षयोपशमलाभात् शेषेन्द्रियावरणोदये नोइन्द्रियावरणोदये च सति त्रीन्द्रिया अमनसो भवंतीति सूत्राभिप्रायः ।।११५॥ हिंदी ता०-उत्थानिका-आगे त्रीन्द्रियके भेदोंको कहते हैं अन्वय सहित सामान्यार्थ-( जूगा) i ( गुंभी ) एक विषैला कीट, ( मक्कण ) खटमल ( पिपीलिका) चींटी (विच्छियादिया) बिच्छू आदि ( कीडा) कीड़े ( रसं ) स्वादको ( फासं) स्पर्शको ( गंधं) गंधको ( जाणंति) जानते हैं इसलिये ये ( तेइंदिया जीवा ) तीन इन्द्रियधारी जीव हैं। विशेषार्थ-विशुद्ध ज्ञान दर्शन स्वभावमयी आत्म-पदार्थक अनुभवसे उत्पन्न जो वीतराग परमानंदमयी एक सुखामृत रस उसक स्वादसे रक्षित होकर तफा स्पर्शन, रसना व नासिका इन्द्रियके विषयोंके सुख में मूर्छित होकर जिन जीवोंने त्रीन्द्रिय जाति नामा नामकर्म बाँथ लिया है उसके उदयके अधीन होकर तथा वीर्यातरायके और स्पर्शन, रसना, व घ्राणइन्द्रिय सम्बंधी मतिज्ञानके आवरणके क्षयोपशमके लाभ होने से तथा शेष इन्द्रियोंके मतिज्ञानावरणके उदय होनेपर तथा नोइन्द्रिय जो मन उसके आवरणके उदय होने पर त्रींद्रिय जीव मन रहित होते हैं। यह सूत्रका अभिप्राय है ।।११५।। चतुरिन्द्रियप्रकारसूचनेयम् । उदंस-मसय-मक्खिय-मधुकरि- भमरा पतंग-मादीया । रूवं रसं च गंधं फासं पुण ते विजाणंति ।।११६ ।। उइंशमशकमक्षिकामधुकरीभ्रमराः पतंगाद्याः ।। रूपं रसं च गंध स्पर्श पुनस्ते विजानन्ति ।।११६।। एते स्पर्शनरसनाघ्राणचक्षुरिन्द्रियावरणक्षयोपशमात् श्रोत्रेन्द्रियावरणोदये नोइन्द्रियावरणोदये च सति स्पर्शरसगंधवर्णानां परिच्छेत्तारैश्चतुरिन्द्रिया अमनसो भवंतीति ।।११६।। अन्वयार्थ-[ पुनः ] पुनश्च ( उद्देशमशकमक्षिकामधुकरीभ्रमराः ) डांस, मच्छर, मक्खी, मधुमक्खी , भँवरा और ( पतङ्गाद्याः ते ) पतंगे आदि जीव ( रूपं ) रूप, ( रसं ) रस, ( गंध ) गंध ( च ) और ( स्पर्श ) स्पर्शको ( विजानन्ति ) जानते हैं ( वे चतुरिन्द्रिय जीव हैं ।)

Loading...

Page Navigation
1 ... 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421