Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ MUSOM zrI yogIndudevaviracita - yogasAra ttiikaa| PRATHAMPAIP414041-48|MP444414141PMPAINMD4-41414141414141414141414124TANIK bhASA TIkAkAra .. zrImAn brahmacArI sItalaprasAdajI | [zvavanasAra, niyamasAra, samayasAra, tantrasAra, paMcAstikAya, svayaMbhUstona, talabhAvanA, samAdhizataka, iSTApadeza, sarajasukhasAdhana, jainadharma prakAza, jainadharmameM ahiMsA Adi 2 ke TIkAkAra va saMpAyanakartA] prakAzakamUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, mAlika, digaMvarajanapustakAlaya, gaaNdhiicauk-suurt| . ... . . ibakA (pAdarA, bar3audA) nivAsI sva0 saMTha kAlIdAsa amadhAbhAI smAraka phaMDasa unake muputra seTha sobhAgavAdI aurase "janamitra" ke 41 veM varSake grAhakoMko bheTa / prathamAvRtti ] [prati 1250 vIra saM0 2417 mUlya-ru0 1-12-0
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 bhuumikaa| ___ yaha yogasAra graMtha AtmA mananako parama upakArI hai / isameM nizcayanayakI pradhAnatAme apane hI AtmAko paramAtmA samAna 'zraddhAna karake, usIke dhyAnakA upadeza hai | AtmAkA anubhava hI mokSakA mArga hai / pada padApara yahI bhAva jhalakAyA hai / paramazrutaprabhAvakamaNDala bambaI dvArA prakAzita paramAtma prakAzameM yogasArakI mAmAnya zabdArtha TIkA hai, alpajJoMke liye bhAva pragaTa karane meM bahuta saMkucita hai / dusarI koI bar3I bhASAdIkA na dekhakara hamane vistArase bhAva kholanekA udyama kiyA hai| alpabuddhi hone para bhI mahAna sAhasa karake adhyAtma mananake hetuse isa kAryakA sampAdana kiyA haiM / buddhirvaka prAcIna jina Agamake anukUla hI vivecana kiyA hai| pramAdase va ajJAnase kahIM para truTi ho to vidvAna kSamAvAna hokara zuddha kara leMge aisI AzA hai| isa graMthake mUlakartA zrI yogendra AcArya hai, jaisA antima dohA gAdhAle pragaTa hai | yaha bar3e yogirAja the| inakA racita bRhat graMtha paramAtma prakAza hai, jisakI saMskRta TIkA bahAdevakRta va bhASATIkA paM. daulatarAmajI kRta bahuta hI bar3hiyA hai | yogasAra para koI saMskRta TIkA upalabdha nahIM hai|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4] ina parama adhyAtmaramI yogirAja kRta do hI graMtha prApta haiM / zrIyuta paM0 AdinAtha upAdhyAya ema0 e0 ne paramAtma zakI vidvattApUrNa bhUmikAmeM pragaTa kiyA hai / vahI yaha bhI carcA hai ki yogendrAcAryakA samaya kyA thA / spaSTa lekha na milanesa mAna kiyA gayA hai ki zrI pUjyapAdake pIche inakA samaya chaThI hAbdI hogaa| pAThakagaNoMko ucita hai ki eka eka dohA gAthAkA myAnase manana kareM | eka eka dohAkA vyAkhyAna eka svataMtra lekha rUpa hI hai, jisake par3hane AtmajJAna va AnandakA lAbha hogA / bambaI, dhAcikAnA.. AmarasapremI, ba. sItalaprasAda
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedn| *-- - - karIba 1400 varSa pahale dila jaina samAjameM adhyAtmapremI mahAna AcArya zrI yogIndudeva hogaye haiM, jinhoMne zrI paramAtmaprakAza, yogasAra, AdhyAnmasaMdoha, subhASitataMtra, tatvArthaTIkA, naukAra zrAvakAcAra mAdi grantha apabhraMza va saMskRta bhASAmeM race the, jinameM paramAtmaprakAza aura yogasAda meM donoM pakSamA pASA meM unakA di. jaina samAjameM vizeSa Adara hai tathA ye donoM grantha saMskRta chAyA va hiMdI anuvAda sahita prakaTa hocuke haiN| lekina yogasAra TIkA jo kalakattAse prakaTa huI thI, kaI varSIse nahIM milatI thii| tathA bambaIse abhI yogasAra prakaTa huA hai, usameM sirpha saMskRta chAyA va zabdArtha hai| hai / ataH yogasAra prazrakI TIkA prakaTa honekI AvazyaktA thI aura zrI sItalaprasAdajIko adhyAtma granthoM para hI vizeSa prema hai aura Apa kisI na kisI adhyAtmagranthakA anuvAda va TIkA karate hI rahate haiN| ata: yadyapi Apa kaMpavAyuse do varSase pIr3ita horahe haiM tauM bhI Apane dAhoda, agAsa va bar3audAmeM Thaharakara isa granthake 1-1 zlokakI TIkA nitya likhanekA niyama karake use pUrA kiyA thA jo Aja prakAzameM ArahA hai| dhanya hai ApakI adhyAtma maci ! Aja di jaina samAjameM Apa jaise karmaNya brahmacArI dUsare nahIM haiM / abhI Apa lakhanaUmeM vizeSa rogagrasita haiM to bhI ApakA abhyAmaprema kama nahIM huA hai aura jainamitrake liye adhyAtmika 1-1
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] lekha dUsarese likhavAkara bhI prakaTa karavAte rahate haiN| tathA kucha dinaH hue " jaina dharmameM daiva va puruSArtha " grantha bhI rAtriko uTha2 kara likha kara va likhavAkara taiyAra kiyA hai yaha jAnakara kise prasannatA na hogI? lekina sAthameM dumsa bhI hogA ki ApakA kaMpavAyu roga acchA nahIM hotA / ataH Apako adhikAdhika zArIrika kaSTa horahA hai| Apa zIghra hI ArogyalAbha karake cirAyu hoM yahI hamArI zrI jindradevase prArthanA hai| isa grantharAjake racayitA zrI yogIndudavako saMkSipta paricaya bhI anyake prArambhameM diyA hai jo zrI paM0 pAmeSThidAsajI nyAyatIrthanaH "paramAtmaprakAza' kI prastAvanAse saMkalita kiyA hai| isa granthako prakaTa karake "jainamitra " ke 413 varSake grAhakoM ko bheTa denekI jo vyavasthA kA nivAsI nRsiMhapurA jAtike adhyAtmapremI seTha sobhAgacaMdajIne apane sva0 pUjya pitAzrI seTha kAlIdAsa amathAbhAIka smArakakaMDagese kI hai usake liye ve atIca dhanyavAdake pAtra haiN| tathA aise hI zAyadAnakI jainasamAjameM AvazyaktA hai| AzA hai Apake zAstradAnakA anukaraNa anya zrImAna bhI kreNge| o jaimitra ke grAhaka nahIM haiM unake liye isa graMthakI kucha pratiyAM vikrayArtha bhI nikAlI gaI haiN| AzA hai ki unakA bhI zIghra pracAra hokara isakI dUsarI AvRtti prakaTa karanekA maukA prApta hogaa| nivedakasUrata-vIra saM0 256 / mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, kArtika mudI ..15 guruvAra 'tA.-14-11-40 ) -prakAzaka /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 ] yogasAra ke kartA zrImad yogIndu deva | / jaina sAhitya meM o yogIndu devakA bahuta U~cA sthAna hai / unane uccakoTikI racanAoMmeM prayuktakI jAnevAlI saMskRta tathA prAkRta bhASAko chor3akara usa samayakI pracalita bhASA apabhraMzako apanAyA aura usImeM apane graMtha nirmANa kiye the / prAcIna graMthakAne jo kucha saMskRta aura prAkRta meM liyA thA use hI yogIndavane bahuta sarala DhaMgase apane samayakI pracalita bhASAmeM gRdhA thaa| yogIndudevane zrI kundakundAcArya aura zrI vajyavAda bahuta kucha liyA thA / yaha bar3e hI duHkhakI bAta hai ki joindu ( yogIndu ) jaise mahAna adhyAtmavettAke jIvana ke sambaMdha meM vistRta varNana nahIM milanA / nasAgara unheM bhaTTAraka likhate haiM, kintu ise kevala Adara sUcaka zabda samajhanA caahiye| unake graMthoM meM bhI unake jIvana tathA sthAnake bArameM koI ullekha nahIM miltaa| unakI racanAyeM unheM AdhyAtmika rAjyake unnata siMhAsanapara birAjamAna eka zaktizAlI AtmAke rUpa meM citrita karatI haiN| ve AdhyAtmika utsAha ke kendra haiM / " paramAtmaprakAzameM unakA nAma joindu AtA hai| zrI0jaya senane " tathA yogIndradevairAyuktama" karake paramAtmaprakAzase eka patra uddhRta kiyA hai| brahmadevane aneka sthAnoMpara graMthakArakA nAma yogIndra likhA hai / " yogIndradevanAmnA bhaTTArakeNa " likhakara zrI zrutasAgara eka paya uddhata karate haiN| kucha pratiyoM meM yogendra bhI pAyA jAtA hai| isaprakAra unake nAmakA saMskRtarUpa 'yogIndra' bahuta pracalita rahA hai zabdoM tathA bhAvakI samAnatA honese yogasAra bhI 'joindu' kI racanA mAnA gayA hai| isake antima payameM maMthakArakA nAma
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ [<] 'jogicandra' likhA hai, kintu yaha nAma yogIndrase mela nahIM khAtA / ataH merI rAya meM ' yogIndra ke sthAna meM 'yogIndu ' pATha hai, jo 'yogicandra' kA samAnArthaka hai / : aise aneka haiM, ma indu aura candra Apasa meM badala diye gaye haiN| jaise bhAgendu aura bhAgacandra tathA zubhendu aura zubhacandra / galatI se johandukA saMskRtarUpa yogIndra mAna liyA gayA aura vaha pracalita hogayA / aise bahuta se prAkRta zabda haiM jo vibhinna lekhakoMke dvArA galata rUpameM tathA prAyaH vibhinna rUpoM meM saMskRta meM parivartita kiye gaye haiN| yogasAra ke samvAdakane isakA nirdeza kiyA thA, kintu unhoMne donoM nAmoMko milAkara eka tIsare 'yogIndracandra nAmakI sRSTi kara DAlI, aura isataraha vidvAnoMko haMsanekA avasara de diyaa| kintu yadi hama unakA nAma joindu yogIndu rakhate haiM, to saba bAteM ThIka ThIka ghaTita hojAtI hai / yogIndukI racanAe~ - zrI yogIndudeva ke racita nimnalikhita grantha kahe jAte haiM- 1 paramAtmaprakAza ( apabhraMza ), 2 naukAra zrAvakAcAra (apa), 3 yogasAra (apa) 4 adhyAtma sammoha (saMskRta), 5 subhASita taMtra ( 0 ). 6 TIkA (i) | inake sitrAya yogInduke nAmapara 3 aura dhanya bhI prakAzamaM Acuke haiM - eka dohA pAhuDa (apa), dUsarA amRtAzIni (saM0) aura tIsarA nijAtmAeka (prA0 ) inameM se naM0 4 aura 5 ke bAremeM kucha mAlUma nahIM hai aura naM0 6ke bAremeM yogadeva, jinhoMne satyArthapara saMskRta meM TIkA banAI haiM, aura yogIndudeva nAmoMkI samAnatA sandeha meM DAla detI hai / yogasAra isakA mukhya viSaya paramAtma prakAzakA sA hI hai| isameM saMsArakI pratyeka vastu AtmAko sarvazrA prathaka anubhavana karanekA upadeza diyA gayA hai| graMthakAra kahate haiM ki saMsArasa 1 1 --
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhayabhIta aura mokSake liye utsuka prANiyoMkI AtmAko jagAne ke liye jogicandra sAdhune ina dohIMko racA hai | graMthakAra likhate haiM ki unane prethako dohoMmeM racA hai, kintu upalabdha pratimeM eka caupAI aura do soraThA bhI haiN| isame anumAna hotA hai ki mambhavataH pratiyoM pUrNa surakSita nahIM rahI haiN| antima payAmeM graMthakartAkA nAma jogicandra (joindu yogIndu ) kA ullekha, AraMbhika maMgalAcaraNakI sadRzatA, mukhya viSayakI ekatA, varNanakI zailI aura vAkya tathA paMktiyoMkI samAnatA batalAtI hai ki donoM prandha eka hI kartA joIdakI racanA hai| pahale yogasAra mA zikacandra andhamA babaIse prakAzita huA thA, kintu usameM aneka azuddhiyAM haiM / yadi usake azuddha pAThauMko dRSTi meM na lAyA jAye nI bhASAkI dRSTise donoM granthoMmeM samAnanA hai / kevala kucha antara, jo pAThaka hadayako sparza karate hai. isa prakAra haiM-yogasArameM eka vacanameM prAyaH 'hu' aura 'ha' AtA hai, kintu paramAtmaprakAzameM 'hai' AnA hai| yogasArameM vartamAna kAlaphe. dvitIya puruSa eka bacanameM hu' aura 'Di' pAyA jAtA hai, kintu paramAtmaprakAza meM kevala hi' AtA hai / paMcAgnikAyakro TIkAmeM nIjayamenane yogasArameM eka padya bhI ur3ana kiyA hai / aneka prazranTa anumAnoMma yogIndudevakA samaya IsAkI chaThI zatAbdI nirdhArita kiyA gayA hai / * parameSTIdAsa jaina nyAyatIrtha, murata / * gugyapramAbaya mAna dvArA prakAzita paramAtsaprakAdameM prItama 1. na upAdhyAya dvArA nimvita 88 pRSThakI vo japUrNa pratAdhanA ( aMgrejI ) kA mAnasa hindI 30 pRTama 50 kailAzacandra jI . zAstrIne likhA hai. usase yaha mAra meM liyA hai| vizeSa jAnaneke risya parabhAramanakAza maMgAkara istranA cAhiye / . pa. ana /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 252 [14] krama viSaya 47. bAharI kriyAmeM dharma nahIM hai .... 48. Atmastha honA dharma hai 111 45. AzA tRSNA hI saMsArabhramaNakA kAraNa haiM. 55. AtmapremI hI nirvANakA pAtra hai, 51. zarIrako nATakaghara jAno .... .... .. 52. jagatakaM dhandhoM meM ulajhA prANI AtmAko nahIM pahacAnatA 283 53. zAstrapATha AtmajJAna vinA niSphala hai 54. indriya va manaka nirodhame sahaja hI AtmAnubhava hotA hai 209 55. pudgala ba jagataka vyavahArasa AtmAko bhinna jAne ...... 56. AtmAnubhatrI hI saMsArage mukta hotA hai 57. AtmAke jJAnake liye nau dRSTAnta haiM. 58. dehAdirUpa meM nahIM hai, aho jJAna mokSakA bAMja he .... 55. aAkAzake samAna hokara bhI meM caMtana hUM 60. apane bhItara hI mokSamArga hai .... 61. nimohI hokara apane amRtIka AtmAko dekho 62, AtmAnubhavakA phala .... 63. parabhAvakA tyAga saMsAratyAgakA kAraNa hai 64. tyAgI AtmadhyAMnI mahAtmA hI dhanya hai 65. AsmaramaNa siddhamukhakA upAya hai 241 66. tatvajJAnI virale hote haiN| 245 67. kuTumba-moha tyAgane yogya hai .... 68. saMsArameM koI apanA nahIM hai .... 69. jIva sadA akelA hai 10. nirmohI ho AtmAkA dhyAna kara . ..... 255 250 253
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 16 ] krama viSaya 71. puNyako pApa jAne vahI jJAnI hai 72. puNyakarma sonekI ber3I hai 73. bhAva niyaMtha hI mokSamArgI hai 74. dehameM bhagavAna hotA haiM pRSTha 258 260 2.63 266 75. Apa hI jina haiM, yaha anubhava mokSakA upAya hai 265 271 2.74 76. AtmAke guNoMkI bhAvanA kare 77. doko chor3akara do guNa vicAre 78. tInako chor3a tIna guNa bicAre. 79. cArako tyAga cAra guNa sahita vyAve : 80. pAMca ke jor3oMsa rahita va daza guNa sahita AtmAko dhyAve 282 81. AtAramaNa meM tapa tyAgAdi saba kucha hai 82. parabhAvoMkA tyAga hI sanyAsa hai 2.84 2875 29.0 83. tnatraya dharma hI uttama tIrtha hai 84. ratnatrayakA svarUpa.... 253 295 298 85. AtmAnubhava meM saba guNa haiM 86. eka AtmAkA hI manana kara 87. sahaja svarUpameM ramaNa kara 88. samyagdRSTi sumati pAtA hai 89. samyagdRSTIkA zreSTha kartavya 205 90. samyaktI hI paMDita va mukhiyA haiM 91. AtmAmeM sthiratA saMvara va nirjarAkA kAraNa hai ... 6434 www +44 ** 92. AtmaramI karmoMsa nahIM baMdhatA... 93. samasukhabhogI nirvANakA pAtra hai 94. AtmAko puruSAkAra bhyAve 134 2444 www. www. +4-* -... 41 ---- **** PILA .... .... ... 784 + 45 747 443 ... --- 844 444 : shyd 305 606 304 352 314 317 320
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 328 nyv TSv [16] nama viSaya 5.5. AtmajJAno satra zAstrakA jJAtA hai 56. parabhAvakA yAga kAryakArI hai 57. parama samAdhi zivasugvakA kAraNa hai 4. AtmaHyAla cAra prakAra hai ... 95. sAmAyika cAritra kathana ... 108. rAgadveSa grAga sAmAyika hai ... 151. chedIpasthApanA cAstri 102. pabihAravizuddhi cAritra 103. yathAnyAta mayama 104, AtmA hI paMcaparameSTrI hai 15.11. AtmA hI brahmA viSNu maheza hai 106. paramAtmA itra apane hI deha meM hai 587. AtmAkA dazana hI siddha hone kA upAya hai. 108. graMthakanIkI antima bhAvanA ... 109. TIkAkArako prazasti any yH, h r 348 my h, ym, 7 ?r,
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI yogIndracandrAcArya kRtayogasAra ttiikaa| mokA jhAna dajJa sukha vIryamaya, paramAtama sazarIra / aheta vaktA Apta nama, pahu, bhavadadhitIraH // 6 // siddha zuddha azarIra prabhU, vItarAga vijJAna / nitya magana nija rUpameM, vaMdaI sukhakI khAna // 2 // AcAraja munirAjaghara, dIkSA zikSA det| . ziva-maga netA zAMtimaya, caMda bhAva sameta // 3 // zrutadhara guNadhara dharmadhara, upAdhyAya hata bhAra / jJAna dAna katAra muni, namahu samAmRta dhAra // 4 // sAdhana nija Atama sadA, lIna dhyAnameM dhIra / sAdhu amaGgala ra ka.ra, haraha sakala bhava pAra / / 5 / / jinavANA sukhadAyanI, sAra navakI khAna / par3hata dhAraNA karata hI, hAya pApakI hAna // 6 // yogicandra munirAja kRta, yogasAra sata grandha | bhAzamaM TIkA likheM, calUM sthAnubhava pantha ! H. (ba. sItala, bA0 13-2-39,) ... - - -.-.-
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| siddhoMko namaskAra / NimmalahANapariTTiyA kammakalaMka Dahevi / apyA laDhUu jeNa paru taM paramappa Navevi // 1 // anvayArtha (jaNa) jinhoMne (NimmalajhANapariDiyA) zuddha jyAnameM sthita hote hue ( kammakalaMka Dahevi ) koMka malako jalA DAlA hai (paru appA ladrau ) tathA utkRSTa paramAtma padako pA liyA hai ( ta paramaNa Navevi) una siddha paramAtmAoMko namaskAra karatA huuN| bhAvArtha-yahA~ graMthakAne maGgalAcaraNa karate hue sarva middhAko namaskAra kiyA hai | siddhapada zuddha AtmAkA pada haiN| jahAM AtmA apane hI nijasvabhAvameM sadA magana rahatA hai / AtmA zuddha AkAsaka samAna nirmala rahatA hai| AtmA dravya guNoMkA abheda samUha hai| sarva hI guNa vahA~ pUrNa prakAzina rahane haiM | siddha bhagavAna pUrA jJAnI haiM, parama vItarAga haiM, atIndriya sukhake sAgara haiM, anantavIryadhArI haiM, jaDa maMga rahita amRtaka hai, sarva karmamala rahita nimala hai / apanI hI svAbhAvika pariNanika kI haiM, paramAnanda bhAtA haiM, parama kRtakRtya hai | saba icchAoMme zUnya haiM, purUpAkAra haiN| jisa zarIrama siddha huye haiM usa zarIrameM jasA AtmAkA AkAra thA caisA hI AkAra vinA saMkoca vistArake siddhapadameM rahatA hai, pradezokI mApase asaMkhyAta pradazI haiM | siddhako hI paramezvara. ziva, paramAtmA, paramadeva kahate haiM / ve ekAkI AtmArUpa hai, jaisA mRlameM Atmadravya hai vaisA hI siddha svarUpa hai| siddha paramAtmA anaMka haiM, jo saMsArI AtmA zuddha AtmAkA anubhava pUrvaka dhyAna karatA hai / munipadameM antara bAhara nigraMtha hokara pahale dharmabhyAna phira zA - AN
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ + yogasAra TIkA | [ 3 kyAnako dhyAtA hai| isa zukla dhyAnake pratApase pahale arahaMta hotA hai phira sa ka jalAkara siddha hotA hai| mana svabhAvale lokake agrameM jAkara siddha AtmA ThaharatA hai| dharmadravyake vinA arathiarat Tir nahIM hotA hai| sarva hI siddha usa siddha kSetra meM apanIra sattAko bhinna rakhate haiN| sarva hI apanera AnandameM magana haiM, ce pUrNa vItarAga hai| isase phira kabhI karmabaMdhase baMdhate nahIM / isIliye phira saMsAra avasthAmeM kabhI Ate nahIM / ve sarva saMsArake dezAMna mukta rahate haiM / ve hI nirvANa prApta haiN| siddhoMke samAna jo koI apane AtmAko nizrayame zuddha Atmadravya mAnakara va rAgadveSa vyAga kara usI nija svarUpa meM magana hojAtA hai nahIM eka dina zuddha hojAtA hai| kartA siddhoM ko sabase pahale isIliye namaskAra kiyA hai ki bhAvoM meM siddha samAna AtmAkA bala AjJAve / pariNAma zuddha ka vItarAga hojAve / zuddhopayoga mizrita zubha bhAva hojAve jisase dinakAraka karmoM kA nAza ho va sahAyakArI puNyakA bandha ho / maGgala use hI kahate haiM jisase pApa gaye va puNyakA lAbha ho / maGgalAcaraNa karanese zuddha AtmAkI vinaya hotI hai tyAya hotA hai| pariNAma komala hote haiN| kAya hotA hai / / uddhatAkA va mAnakA zAMti va sukhakA andra yaha avyAtmIka graMtha hai-AtmAko sAkSAt sAmane dikhAnevAlA hai | zarIra ke bhItara baiThe hue paramAtmadevakA darzana karAnevAlA hai |isliye graMthakartAne siddhoMko hI pahale smaraNa kiyA hai| isame 'jhalakAyA hai ki siddha padako pAnekA hI uddeza hai| graMtha likhanese aura kisI phalakI vAMchA nahIM hai- siddha padakA lakSya hI siddha padapara pahu~cA detA hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| parama yogI-zrI kundakundAcAryajIne bhI samayasAra andhakI AdimeM siddhoko hI namaskAra kiyA hai| ve kahate haiM--- vaMdittu savva siddhe dhukmamalamaNovamaM gadi pate / vocchAmi samaya pAhur3a miNamo sudakevalI bhaNida // 1 // bhAvArtha-nitya, zuddha, anupama, siddhagatiko prApta, sarva siddhoMko namana karake maiM zrutakevalI kathita samaya prAbhRtako khuuNgaa| yogendrAcAryane paramAtmaprakAza graMthako prArambha karate hue isI taraha pahale siddhoMko hI namana kiyA hai| je jAyA jhANaggiyAe, kAmakalaMka Dahevi / Nicca jiraMjana NANamaya te paramappa Navevi // 1 // bhAvArtha-jo dhyAnakI Agase karma-kalaMkako jalAkara nitya, niraMjana, nathA jJAnamaya hogaye haiM, una siddha paramAtmAoMko namana karatA huuN| zrI pUjyapAdasvAmIne bhI samAdhazatakako prArambha karate hue. pahale siddha mahArAjako ho namana kiyA hai / yenAtmA bubhyatAsmaica paratvenaiva cAparam / akSayAnantabodhAya tasmai siddhAtmane namaH // 1 // bhAvArtha-jisane apane AsmAko AtmArUpa va parapadArthako pararUpa jAnA hai tathA isa bheda vijJAnasa akSaya va ananta kaMvalajJAnakA lAbha kiyA hai, usa siddha paramAtmAko namaskAra ho / zrI devasenAcArya ne bhI tatvasArako prArambha karate hue siddhoMko hI namaskAra kiyA hai| jhANaggidar3akamme NimmalavisuddhaladdhasanmAne / pramiUNa pamasiddhe su tabasAraM phvocchAmi // 1 //
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [5 bhAvArtha-dhyAnakI Agase karmAko jalAnevAle va nirmala zuddha nija sanAbako prAMta karanevAle siddha paramAtmAko namana karake satvasArako khuuNgaa| pUjyapAdasvAmIne iSTopadeza graMthakI AdimeM aisA hI kiyA hai yasya svayaM svabhAvAptirabhAke kRtsnakarmaNaH / tasmai saMjJAnarUpAya namo'stu paramAtmane / / 1 // bhAvArtha-sarva phauMko kSaya karake jisane svayaM apane svabhA. bakA prakAza kiyA hai usa samyagjJAna svarUpa siddha paramAtmAko namana ho| namaskArake do bheda haiM-bhAva namaskAra, dravya namaskAra / jimako namaskAra kiyA jAve usake guNoMko bhAvoM meM premase dhAraNa karanA bhAya namaskAra hai / bacanose va kAyase usa bhItarI bhAvakA prakAza dravya namaskAra hai / bhAva sahita dravya namaskAra kAryakArI hai / arahaMta bhagavAnako nmskaar| ghAicaukaha kiu vilau aNatacaukkapadiDa / tahi jiNAIdaha ghaya Navivi aksami kabbu suiTa // 2 // anvayArtha-(ghAica ubaI vila kita) jisane cAra / ghAtIya kA~kA kSaya kiyA hai (aNaMtacaupadida) tathA anaMtacatuSTayakA lAbha kiyA hai (tahi jiNaiMdara paya ) usa jinendraka padoMko ( Naviki) namaskAra karake (suiTa kacchu) sundara priya kAvyako ( akkhami ) kahatA hUM / bhAvArtha-arahaMta padadhArI terahave guNasthAnameM prApta sayoga va ayoga kevalI jinendra hote haiM / jaba yaha ajJAnI jIva tatvajJAnakA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| manana karake mithyAtva karmako va samyagmidhyAtva va samyakta prakRti karmako arthAt tInoM darzana mohanIyakarmIko tathA cAra anantAnubaMdhI kaSAyoMko upazama, kSayopazama yA kSaya kara detA hai, taya caudhe avirata samyakta guNasthAnameM prApta ho jina kahalAtA hai| kyoMki usane saMsAra bhramaNake kAraNa mithyAtvako va mithyAtva sahita rAgadveSa vikArako jIta liyA hai, usakA uddezya palaTa gayA hai, vaha saMsArase vairAgyavAna va mokSakA paramapremI hogayA hai| usake bhItara nirvANapada lAbhakI tIna ruci paidA hogaI hai| kSAyika samyaktI jIva zrAvaka hokara yA ekadama muni hokara sAtaveM apramatta guNasthAnataka dharmadhyAnakA abhyAsa pUrNa karatA hai| phira apakaNI para ArUr3ha hokara dasave sUkSmamoha guNasthAnaka antame cAritraM mohanIyakA sarva prakAra kSaya karake bArahave guNasthAnameM kSINamAha jina ho jAtA hai| cauthe se bArahaveM guNasthAna taka jina saMjJA hai, phira bArahaveka antameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa va antarAya tIna zeSa ghAtIya karmIkA aya karake bharahanta sayoga kevalI ho, terahave guNasthAnameM prApta hotA hai taba vaha jinendra kahalAte haiN| yahAM cAroM ghAtIya kA~kA amAtra hai| unake abhAvase anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMtadAna, anaMtalAbha, anaMtamoga, anaMtaupabhoga, anaMtavIrya, kSAyika samyagdarzana, kSAyika cAritra ye nau kevala labdhiyoM tathA anaMtasukha prApta ho jAte haiM ! ina dazako cAra anaMta catuSTayameM garbhita karake anaMtajJAna, anaMta. darzana, anantavIrya va anantasukhako yahAM prApta karanA kahA hai / samyakta va cAritrako sukhameM garmita kiyA hai| kyoMki unake binA sukha nahIM hotA hai va anantadAnAdi cArako anantavIryameM garbhita kiyA hai, kyoMki ve usIkI pariNatiyA~ haiM / isataraha ananta catuSTayameM
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAMgasAra TIkA | [ 7 daza guNa garbhita haiN| sayoga kevalI avasthAmeM arahanta dharmopadeza karate haiM unakI divyavANIkA adabhuta prakAza hotA hai, jisakA bhAva sarva hI upasthita deva, mAnava va pazu samajha lete haiN| sabakA bhAva nirmala va Anandamaya va santoSI ho jAtA hai / usI vANIko dhAraNA meM lekara cAra jJAnadhArI gaNadhara muni AcAsaMga Adi dvAdaza aMgoMmeM graMthate haiN| usa dvAdazAMga vANIko paraMparAme anya AcArya samajhate haiN| apanI buddhike anusAra dhAraNA meM rakhakara divya vANIke anusAra anya granthoMkI racanA karate haiM / una graMthoMse hI satyakA jagatameM pracAra hotA hai / siddhoMke svarUpakA jJAna bhI va dharma sarva bhedoM kA jJAna jinavANIse hI hotA hai| jisake mUla vaktA arahaMta haiM / ataeva paramopakAra samajhakara anAdi mUla maMtra NamokAra maMtrameM pahale arahantoMko namaskAra kiyA hai, phira siddhoMko namana kiyA hai | arahaMta parI tIrthakara va samaya kevala donoM hote haiM / 1 kara nAmakarma eka vizeSa puNyaprakRti hai| jo mahAtmA darzanavizuddhi Adi SoDazakAraNa bhAvanAoMko uttama prakAra dhyAya kara tIrthakara nAmakarma bAMdhate haiM ve hI nIkara kevalI hote haiN| aise tIthekara parimita hI hote haiN| bharata va airAvata kSetroM meM haraeka avasarpiNI va utsarpiNI kAlameM caubIsa cauvIsa hote haiN| videhoMmeM sadA hI hote rahate haiN| vahAM kamase kama vIsa va adhika se adhika eka sau sATha hote haiN| bharata va airAvatake tIrthaMkaroMke garbha janma, tapa, jJAna, nirvANa pAMcoM kalyANaka utsava iMdrAdi deva karate haiM, kyoMki ve pahale hI tIrthakara karma bAMdhate hue garbhameM Ate haiN| videhoMmeM koI 2 mahAtmA zrAvaka padameM koI 2 sAdhu padameM tIrthakara karma bAMdhate haiN| isaliye vahAM kinhoMke tapa, jJAna, nirvANa tIna va kinhoMke jJAna, nirvANa do hI kalyANaka hote haiM /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / tIrthaMkaroM ke vizeSa puNyakarmakA hotA hai use samatANakI vizAla racanA hotI hai| zrI maNDapameM bhagavAna kI gaMdhakuTI ke cAroM tarapha bAraha sabhAeM bhinnara lagatI haiM unameM kamasekama bAraha prakArake prANI niyamase baiThate haiM / <] samavasaraNa stotra meM viSNumena muni kahate haiMRSikalpajavanitAryA jyotirvanabhavana yuvatibhAvanajAH / jyotikalpadevA naratitro vati teSvanupUrvam // 19 // bhAvArtha -- una bAraha sabhAoM meM kramase 1 RSigaNa, 2 svargavAsI devI, 3 AryikA sAdhvI, 4 jyotipiyoMkI devI, 5 vyaMtara deviyAM, 6 bhavanavAsI deviyAM, 7 bhavanavAsI deva, 8 vyaMtaradeva, 9 jyotiSI deva 10 svargavAsI deva, 11 manuSya 12 tiryaca baiThate haiN| isase siddha hai ki AryikAoMkI sabhA anya zrAvikAoMse bhinna hotI hai unakI mudrA zveta vastra va pIchI kamaNDala sahita nirAlI hotI hai / zeSa sarva zrAvikAeM va anya striyAM gyArahaveM manuSya ke koTameM baiThatI haiN| sAdhAraNa sarva zrI puruSa manuSya koTameM va sarva ticI va tica pazuoM meM baiThate haiM / sAmAnya kevaliyaki kevala gaMdhakuTI honI hai| sarva hI arahaMtoM ke aThAraha doSa nahIM hote haiM va zarIra paramodArika sAta dhAtu ra rahita skaTika ke samAna nirmala hojAtA hai jisakI puSTi yoga balase svayaM AkarSita vizeSa AhAraka vargaNAoMse hotI hai| bhikSAse grAsa rUpa bhojana karanekI AvazyaktA nahIM hotI hai| jaise vRkSoM kI puSTi lepAhArase hotI hai| ve jaise miTTI pAnIko AkarSaNa karate haiM yogabala se puSTikAraka skandha arahaMta ke zarIra meM praveza karate haiM / unake zarIra kI chAyA nahIM par3atI hai, nakha va keza nahIM bar3hate haiN|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAMgasAra ttiikaa| Ama-svarUpameM kahA hai - naSTaM chAsthavijJAnaM naSTa kezAdivardhanam | naSTaM dehamalaM kRlA naSTe ghAlicatuSTaye // 8 // naSTa maryAdavijJAnaM naSTaM mAnasagocaram / naSTaM karmamalaM duSTaM naSTo varNAtmako dhyAnaH // 5 // naSTAH kSuttaGmayamvedA naSTaM pratyekabodhanam / . naSTa bhUmigatamparza naSTaM candriyajaM sukham // 10 // naSTA sadehajA chAyA nATA cendriyajA prabhA / nayA sUryaprabhA tatra sUne'nantacatuSTaye // 11 / / tadA sphaTimakA tejomU liye vaH / jAyate kSINadoSamya saptadhAtuvivarjitam // 12 // zudhA tRSA mayaM dvaSo rAgo mohazca cintanam / jasa rUjA ca mRtyuzca svataH khedo mado ratiH // 15 // vibhayo jananaM nidrA viSAdo'STAdaza dhruvAH / trijagatsarvabhUtAnAM doSAH sAdhAraNA ime // 16 // pataiSivinimukta: so'yamApto niraJjanaH / vidyante yeSu te nityaM ne'tra saMsAriNaH smRtAH // 17 // bhAvArtha-jJAnAvaraNAdi cAra ghAtIya koMke bhaya hojAnepara alpajJAnIkAmA jJAna nahIM rahatA, keza nakhAdi nahIM bar3hate, zarIrakA sarva mala dUra hojAtA hai, jJAna maryAdA rUpa nahIM hokara amaryAdArUpa ananta hojAtA hai, manakA saMkalpa vikalpa nahIM hotA hai,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] yogasAra TIkA / duSkarmamala nAza hojAtA hai, akSaramaya vANI nahIM hotI haiM, meyakI gajanAke samAna nirakSarI dhvani nikalatI hai| bhUkha, pyAsa, bhaya, pasInA nahIM hotA hai| haraeka prANIko samajhAnekI kriyA nahIM hotI hai / sAdhAraNa zvani nikalatI hai | bhUmikA sparza nahIM hotA hai ! indriyajanita sukha bhI nahIM rahatA hai / atIndriya svAdhIna sukha hotA hai| zarIrakI chAyA nahIM par3atI hai ! indiyoMkI prabhA nahIM rahatI hai| AtApakArI mUryakI bhI prabhA nahIM hotI hai| vahA~ anantacatuSTaya prakaTa hote haiM, taba sphaTika samAna tejasvI zarIrakI mUrti hojAtI hai / sAta dhAtueM nahIM rahatI haiN| dopoMkA kSaya ho jAtA hai| 1 bhUstra, pyAsa, 3 bhaya, 4 rAga, 5 dveSa, 6 moha, cintA, 8 jarA. 9 roga, 10 maraNa, 11 pasInA, 12 raneda, 13 mada. 14 rati, 15 Azcarya, 26 janma, 15 nidrA, 5.8 viSAda ye aThAraha doSa tIna jagatake prANiyoM meM sAdhAraNa pAe jAte haiN| jinameM ye doSa hote haiM. unako saMsArI prANI kahate haiM / jo ina dosi rahita haiM vahI niraJjana Apta araIta hotA hai| samavasaraNa stotrameM uktaM ca gAthA hai puvaDhe majjhate, avarahe majjhimAya rattIe / vhAyaDiyANigAyadivajhuNNI kahai sutasthe // 1 // bhAvArtha-samavasaraNameM zrI tIrthakara bhagavAnakI divyavANI sabere, dopahara, sAMjha, madhyarAtri isataraha cAra daphe chaH chaH ghar3I taka sUnArthako pragaTa karatI huI nikalatI hai| terahaye guNasthAnako sarvAMga isaliye kahate hai ki vahA~ yogazaktikA pariNamana hotA hai jisase karma nokarmavargaNAokA grahaNa hotA hai, AtmAke pradeza cazcala hote haiM / isa caJcalatAke nimitta
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [51. sAta prakAra yoga hote hai-sanya manoyoga, anubhaya manoyoga, satya vacanayoga, anubhya vacanayoga, audArika kAyayoga; phevali samudghAnameM hI honevAle audArika mizra kAyayoga aura kArmaNayoga | bhAva manakA kAma nahIM hotA hai, kyoMki zrutajJAna ya cintA va tarkakA koI kAma nahIM rahatA hai / manovagaNAkA grahaNa honepara dravya manameM pariNamana hotA hai| isI apekSA manoyoga kahA hai / vANI khiratI. hai, bihAra hotA hai | kevalI samudrAtameM lokAkAza pramANa Atmapradeza phailate haiM / yaha terahavAM guNasthAna AyuparyaMta rahatA hai / jaya itanA kAla AyumeM zeSa rahatA hai jitanA kAla a, i, u, R, lU ina pAMca laghu akSara ke bolane meM lagatA hai taba ayoga kevalI jina hojAte haiM, caudahA guNasthAna hojAtA hai| yahAM yoga kAma nahIM karatA hai, antake do samayameM cAra aghAtIya karmokI 85 prakRtiyoMkA kSaya karake siddha va azarIra hokara mihanAreM jAkara virAjate haiM / terahave guNasthAnameM 148 karmaprakRtiyoMmeMsa 63 karmaprakRtiyoM kA nAza ho cukatA hai ve 63 haiM 47 cAra ghAtiyAkI-- jJA+ 9 darzanA0+28 moha + 5 aMta0 tathA 16 aghAtIyako jaraka tiyaca devAyu 3 + narakagati + naraka gatyAnupUrvI, + tiryaMcagati, + liyaMcagatyA * + eka, do, tIna, cAra iMdriya jAti 4 + udyona + Atapa + sAdhAraNa + sUkSma + sthAvara graMthakartAne apane zAlajhAnaka mula zrota rUpa arahaMta bhagavAnako paropakArI jAna kara namaskAra kiyA hai va graMthako kahanekI pratijJA kI hai
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] yogasAra TIkA / granthako kahanekA nimitta va pryojn| saMsArahaM bhayabhIyAhaM mokkhaha lAlasiyAha / appAsaMbohaNakayai kaya dohA ekamanAI // 3 // anvayArtha (saMsArahaM bhayabhIyAha) saMsArase bhaya rakhanevAloMke liye va (mokkha lAlasiyA) mokSakI lAlasA dhAraNa karanevAloMke liye (appAsaMbohaNakayai) AtmAkA svarUpa samajhAne ke prayojanase ( ekkamaNAI) ekAna manase (dohA kaya) dohokI racanA kI hai| - bhAvAtha - jisameM anAdikAlase cAra gatiyoMmeM saMsaraNa yA bhramaNa jIvoMkA horahA ho usako saMsAra kahate haiN| cAroM gatiyoM meM leza va ciMtAeM rahatI hai, zArIrika va mAnasika duHkha jIvako kamauke udayase bhogane par3ate haiN| janma va maraNakA mahAna kleza to cAroM hI gatiyoM meM hai, isake sivAya naraka Agamake pramANase tIna zArIrika va mAnasika duHkha jIvako bahuta kAla sahane par3ate haiN| vahAM dina rAta mAra thAi rahatI hai, nArakI paraspara nAnA prakAra zarIrakI apRthag2a vikriyAse pazu rUpa va zAstrAdi banAkara duHkha dete haiM va sahate haiM / tIsare naraka taka saMdeza pariNAmoMka dhArI asurakumAra deva bhI unako lar3Akara kleza pahuMcAte haiN| baiMkriyika zarIra hotA hai| pAreke samAna galakara phira bana jAtA hai / tIna bhUkha pyAsakI vedanA sahanI par3atI hai / nArakI narakake bhItara rata nahIM hote haiM, isIliye ve sthAna narata va naraka kahalAte haiN| tica gatimeM ekendriya sthAvara pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati Adika prANiyoMko parAdhInapane va nirmalatAse ghora kaSTa sahane par3ate haiN| mAnava pazugaNa sarva hI inakA vyavahAra karate haiM / ve bAra bAra
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogatAra shriikaa| [ 1 janmate marate haiN| Trendriya laTa Adi, teindriva cIMTI khaTamala Adi, caundriya mastrI, pataMga Adi ye tIna prakAra vikastraya mahAna kaSTameM jIvana bitAte haiM / mAnavo va pazuoMke vartanase inakA bahudhA maraNa hotA rahatA hai| paMceMdriya pazu thalacara gAya bhaisAdi, salacara maccha kachuvAdi, nabhacara kabUtara mora kAkAdi va sAdi pazu kitane kaSTase jIvana bitAte haiM so pratyakSa pragaTa hai| mAnavoMke atyAcAroMse aneka pazu mAre jAte hai| bhAra bahana, garmI, zadI, bhUstra, pyAsake va paraspara vaira virodhake ghora kaSTa sahate haiN| mAnavagatimeM iSTaviyoga, aniSTa saMyoga, roga, dAridra, apamAnAdike ghora zArIrika va mAnagnika kaSTa sahane par3ate haiM, so sabako pratyana hI hai / devagatimeM mAnasika kaSTa apAra hai / chode deva bar3oMkI vibhatti dekhakara kur3hate haiM / daviyoMkI Ayu thor3I hotI hai, devoMkI bar3I Ayu hotI hai, isaliye deviyoMke viyogakA bar3A kaSTa hotA hai / maraNa nikaTa Anepara ajJAnI devoMko bhArI duHkha hotA hai| isataraha cAroM gatiyoM meM duH kha hI duHkha vizeSa haiN| saMsArameM sabasa bar3A duHkha vRSNAkA hai / indriyAMka bhogoMkI lAlasA, bhogoMke milanepara bhI bar3hatI hI jAtI hai ! isa cAlakI dAhasa sarva hI ajJAnI saMsArI prANI dinarAta jalate rahale haiM / jaba zarIra jarAgrasta va asamartha hojAtA hai taba bhogoMko bhoganekI zakti nahIM rahatI hai, kintu tRSNA bar3I huI hotI hai, icchita bhogaki na milanese ghora kaSTa hotA hai| iSTa padArthoM ke chUTanepara mahatI vedanA hotI hai| miyAraSTI saMsArAsakta prANiyoMko saMsAra-bhramaNameM duHkha hI tuHkha hai| jaba kabhI koI icchA puNyake udayase tRpta hojAtI hai taba kucha dera sukhamA jhalakatA hai, phira tRSNAkA duHkha adhika hojAtA hai / saMsAra-bhramaNAsIna, mokSapremI samyagdRSTI jIvoMko saMsArameM kleza kama hotA |
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / ve tRSNAko jIta lete haiN| tRSNAka nItra rogase pIr3ita sarva hI ajJAnI prANiyoMko vora kaSTa hotA hai / isaliye vicAravAna ko apane AtmApara karuNAbhAva lAnA caahiye| va yaha bhaya karanA cAhiye ki hamArA AtmA saMsArake legoko na mahana kare | yaha AtmA bhavavanameM na bhrame, bhavasAgarameM na dUtra, janma jarA maraNake ghora dA na sahana kreN| zrI padmanandimuni dhammarasAyaNa granthameM kahate haiMupANasamayapahudI AmaraNata mahati dukkhAI / acchiNimaulyamenaM sAvaka aa lahaMti NerajhyA // 72 // bhAvArtha-varaka gatimeM nArakI prANI utpanike samayamalakara maraNa pacana duHzyAko sahana karane rahate haiN| ve vicAra AMgnake TimakAra mAtra bhI samaya taka sukha nahIM pAte haiN| Idie paMcamu ayogInu vI riyavihaNo / muMjanI pAvale. cirakAlaM. hiDAe jItro / / 78 // bhAvArtha-niyaMcampatimeM ekandriyasa paMcendriya nakakI aneka yoniyoMmeM janma lekara dAktihIna hote hue prANI pApakA phala dugna bhogane hAra cirakAla bhramaNa karate rahate haiN| anaMtakAla vanampati nigodameM jAtA hai| bahuveyapAulA siriygii| mitta cirakAlaM / mANusahatra vi pAvai pAvasa phalAI dukkhaaii||8|| dhaNubaMdhavippaNI bhikkhaM namiNa bhuMjae Nicca / punasyapAvakammo suguNo vi gA yacchA sokkha // 8 // bhAvArtha-cirakAlataka niya~ca gatimeM mahAna vedanAoMme Akulita ho bhramaNa karake manuSyabhayameM janmakara pApake phalase yaha
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ i yogasAra TIkA | [ 15 prANI du:gboMko pAtA hai / aneka mAnava pUrvakRta pApake udayase dhanarahita, kuTumbarahita hokara sadA bhikSAse peTa bharate ghUmate haiM, unakA koI sambandhI bhI unako sukhakI sAmagrI nahIM detA hai / chammAlA ugasese vilAi mAlA viNassa chAe *pati kapparakhA hoi virAgo ya bhoyANaM // 90 // bhAvArtha -- devagati meM chaH mAsa Ayuke zeSa rahane para mAlA - murajhA jAnI hai, zarIrako kAMti miTa jAtI hai, kalpavRkSa kAMpane haiM. bhogoMse udAsInanA chA jAtI hai / evaM agAikAle jIo saMsArasAre ghore / parihiMDato dhammaM savvaNhupaNNattaM // 94 // bhAvArtha - isataraha anAdikAlame yaha jIva sarvajJa bhagavAna ke dharmako na pAkara ke bhayAnaka saMsAra - sAgara meM gote lagAyA kama hue karanA hai / zrI amitagati AcArya bRhata sAmAyikapATha meM kahate haiM bhrANAmavisameta rahitaM durjalpamanyonyajaM / dAhacchedavibhedanA dijanitaM duHkhaM tiyAM paraM // nRNAM rogaviyogajannamaraNaM svargekasAM mAnasaM / vizvaM vIkSya saMdeti kaTakalitaM kAryAmatirmuktaye // 71 // bhAvArtha- nArakiyoM ko asahanIya, parasparakRta, ananta duHkha aisA hotA hai jisakA kahanA kaThina hai| tiryacAMko alane kA, chinekA bhidanekA Adi mahAna duHkha hotA hai / mAnavoMko roga, viyoga, janma, maraNakA ghora kaSTa hotA hai | devIko mAnasIka keza rahatA hai / isataraha sAre jagatake prANiyoMko sadA hI kase pIr3ita
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1? yogasAra TIkA / dekhakara buddhimAnako ucita hai ki isa saMsArase mukti pAneke liye buddhi sthira kare / saMsArameM tRSNAkA mahAna roga hai| bar3e 2 samrATa bhI icchita bhogoMkI bhogata hai paraMtu tRSNAko miTAnakI apekSA usa adhika adhika bar3hAte jAte haiM / zarIra ke chUTaneke samayataka tRSNA atyanta bar3hI huI hotI hai / yaha tRSNA durganimeM janma karA detI hai| isIliye svAmI samantabhadrAcAryane svayaMbhUstotrameM ThIka kahA haisvAsthya pradAtyantikameSa puMsAM svArtho na bhogaH paribhaMgarAtmA / tRSo'nuSakAnna ca tApazAMtiritIdamAkhyad bhagavAn supArzvaH / / 31 // __bhAvArtha-he supArzvanAtha bhagavAna ! Apane yahI upadeza diyA hai ki prANiyoMkA uttama hita apane AtmAkA bhoga hai jo ananna kAlataka banA rahatA hai / indriyoMkA bhoga saJcA hita nahIM hai | kyoMki ve bhoga kSaNabhaMgura nAzavaMta haiM, tathA tANAke rogako bar3hAnevAle haiN| inako kinanA bhI bhogo, cAhakI dAha zAMta nahIM hotI hai / isaliye buddhimAnako isa duHkhamaya saMsArase udAsa hokara mokSapada pAnekI lAlasA yA utkaNThA yA bhAvanA karanI cAhiye / mokSapadameM marva sAMsArika kaSToMkA abhAva hai, rAgadrepa mohAdi vikAroMkA abhAva hai. sarva pApa puNya karmAkA abhAva hai, isIliye usako nirvANa kahate haiM / vahA sarva parakI zUnyatA hai parantu apane AsmAke dravya guNa paryAyoMkI zUnyatA nahIM hai / mokSameM yaha AtmA apane zuddha strabhAvameM sadAkAla prakAza karatA haiM, apanI sattA banAe rakhatA hai ! saMsAradazAmeM zarIra sahita mokSapadameM zarIroMse rahita hojAtA hai / nirantara svAtmIka AnandakA pAna karatA hai / janma maraNasa rahita hojAtA hai|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAgasAra ttiikaa| * zrI amRtacandrAcArya purupArthasiddhayuSAya graMthameM kahate haiM nityamapi nirUpalepaH mvarUpasamavasthito nirUpayAtaH / gaganamiva paramapuruSaH paramapade mphurati vizadatamaH // 223 / / kRtakRtyaH paramapade paramAtmaH kalaviSayaviSayAHnaH / paramAnandanimagno jJAnamyo nandati sadeva / / 2 / / bhAvArtha-sma puruSa mokSa parama padamaM sadA hI karmaka leerahita va bAdhArahita apane barUpameM sthira AkAzaka samAna parama nirmala prakAzamAna rahate haiM / vaha paramAtmA apane parama padameM kRtakRtya va saba jAnaneyogra viSayoMka jhAtA va paramAnandameM magana sadA hI AnandakA bhoga karate rahate haiM / zrI samantabhadrAcArya ratnakaraNDArakAcAgmeM kahate haiM majaramAcA zAkamayama ! kAThAgatAnugna vidyAvibhava vija mana danaNA: :0 // bhAvArtha-lanyagrUTI mahAtma" parama Ananda va parama jJAnako vibhUtime pUrNa zivapadako bane haiM. jahA jarA nahIM. na apa nahIM, bAdhA nahIM. roka nahIM, mala nahIM kA nahIM rahatI hai : bhI yogendra cAya saMso barAmI ba mokSapaTa-anupha praziyoMke liye AmAkA svabhAva samAyo / kyoMki arasA jana hI AtmAnubhava homa meM, gaI mokSakA upAya hai : mithyAdarzana saMbhArakA kAraNa hai| kAlu abhAi apAjIra bhavasAyaka ji aNatu / micchAdasaNvamohiyaDa pa ke muha dukta ji pattu // 4|| anvayArtha--(kAlu aNAi) kAla anAdi hai (jita
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18! yogasAra ttiikaa| aNAdi) saMsArI jIva anAdi hai (bhava sAyaru ji aNaMta) saMsArasAgara bhI anAdi ananta hai (micchAdasaNamohiyA) mithyAdarzana karmake kAraNa mohI hotA huA jIva (suhaNa ci dakkha ji pattu) sukha nahIM pAtA hai, duHkha hI pAtA hai / bhAvArtha-kAlakA cakra anAdima calA A rahA hai| harasamaya bhUta bhAtrI vartamAna tInoM kAla pAe jAte haiM, kabhI aisA sambhava nahIM hai ki kAla nahIM thaa| jaba kAla anAdi hai taba kAlake bhItara kAma karanevAle saMsArI jIva bhI anAdi haiN| jIva kabhI navIna paidA nahIM hue / pravAharUpase cale hI Arahe haiN| vAstavameM yaha jagata jIva, pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza aura kAla ina chaH sat dravyAMkA samudAya hai / ye dravya anAdi haiM tatra yaha jagata bhI anAdi hai / jagatameM pratyakSa pragaTa hai ki koI avasthA kisI avasthAko bigAr3akara letI hai paraMtu jisameM avasthA hotI hai aha banA rahatA hai / suvarNakI ulIko galAkara kar3A banAyA gayA, taba DalIkI avasthA siTI, kar3akI avasthA paidA huI, paraMtu suvarNa banA rahA / kabhI koI suvarNakA lopa nahIM kara saktA haiN| suvarNa pudgalaka paramANuoMkA samuha hai, paramANu saba anAdi haiN| saMsArI jItra anAdisa saMsArameM pApa-puNyako bhogatA huA bhramaNa kararahA hai| kabhI yaha jIva zuddhadhA phira azuddha huA aisA nahIM hai| kArmaNa aura taijasa zarIrIkA saMyoga anAdise haiM, yadyapi unameM nAe skaMdha milate haiM, purAne skaMdha chUTate haiN| isaliye saMsArIjIvoMkA saMsAra-bhramaNarUpa saMsAra bhI anAdi hai| tathA yadi isItaraha yaha jIva karmabandha karatA huA bhramaNa karatA rahA to yaha saMsAra usa mohI ajJAnI jIvake liye ananta kAlataka rahegA / mithyAdarzana nAmakarmake udayase yaha saMsArIjIva apane AtmAke sadhe svarUpako
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [19 bhUla rahA hai, isaliye kabhI sace sumpako nahIM pahacAnA, kevala iMdriyoke dvArA vartatA huA kamI mukha, kabhI duHkha uThAtA rahA / iMdriya sukha bhI AkulatAkA kAraNa hai va nAgAbaddhaka hai, isaliye duHkharUpa hI hai| mohanIya karmake do bheda haiM-darzanamohanIya, cAritramohanIya / darzanamohanIyakA eka bheda mithyAttrakarma hai / cAritramohanIyake bhedoMmeM cAra anaMtAnubandhI kaSAya hai / ina pAMca prakRtiyoMke udaya yA phalake kAraNa yaha saMsArIjIva mohI, mUha, bahirAtmA, ajJAnI, saMsArAsaktaH, paryAyarata, unmatta va mithyApi horahA hai / isake bhItara mithyAca bhAva andherA kiye hAra hai, jisameM sampandarzana guNakA prakAza ruka bahA hai | mithyAtabhAva do prakArakA haiM- eka agrahIta, dUsarA grahIta / agrahIta mithyAtva vaha hai jo pramAdame vibhAva rUpa calA ArahA hai| jisake kAraNa yaha jIva jisa zarIrako pAtA hai usameM hI ApApana mAna letA hai| zarIrake janmako apanA janma, zarIrake maratAko apanA maraNa, zarIrakI sthitiko apanI sthiti mAna rahA hai| zarIrase bhinna maiM cetana prabhu hUM yaha gvara ise bilakula nahIM hai / kA~ka udayase jo bhAvoMmeM krodha, mAna, mAyA, lobha yA rAga dveSa moha hote haiM una bhAyoMko apanA mAnatA hai / meM krodhI, maiM mAyAvI, maiM lobhI, maiM rAgI, maiM DhepI, maiM mohI, isI taraha pApa puNyake udayase zarIrakI acchI yA burI avasthA hotI hai. use apanI hI acchI yA burI avasthA mAna letA hai| jo dhana, kuTumba, makAna, bhUSaNa, umma Adi paradravya haiM unako apanA mAna letA hai| isataraha nAzavaMta karmodayakI bhItarI va bAharI avasthAoMmeM ahaMkAra meM mamakAra karatA rahatA hai| apane svabhAvameM ahaMdhuddhi va apane guNoMmeM mamatA mAva bila
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] yogasAra TIkA | 4 kula nahIM hotA hai / jaise koI madirA pIkara bAvalA hojAve va apanA nAma va apanA ghara hI bhUla jAve vaise yaha mohI prANI apane sa svabhAvako hue haiN| cAroM gatiyoMmeM jahAM bhI janmatA hai vahAM hI apaneko nArakI, nica, manuSya yA deva mAna letA hai| jo paryAya chUTanevAlI hai usako sthira mAna letA hai, yaha agrahIta yA nisarga mithyAtva hai| isa midhyAtva ke kAraNa tatvakA zraddhAna nahIM hotA hai / zrI yAmIne sarvArthasiddhi meM kahA haimiyAna vidhi nasargikaM paropadazakaM ca / tatra parIpadezamantareNa midhyAtvakarmAdidyavazAt Avirbhavati tatvArthAzraddhAnalakSaNaM naisargika 1 65 bhAvArtha - miyAdarzana do prakAra hai- eka naisargika yA agRhIta. dUsarA adhigamaja yA paropadeza pUrvaka jo parake upadezaka binA hI miyAt karmake udayake vA jIva ajIva Adi tatvoMkA azraddhAna pragata hotA hai vaha sargika hai / yaha sAdhAraNatA hI ekendriyame paMcendriya jIvoMmeM pAyA jAtA hai / jabataka midhyAtva karmakA udaya nahIM miTegA tabataka yaha mithyAtva mAtra hotA hI rahegA / dUsarA parva pAMca prakAra hai-ekAnta, viparIta, saMzaya.. cainayika, ajJAna, mithyaadrshn| ye pAMca prakAra sainI jIyoko parake upadeza hotA hai. taba saMskAra baza asainIka bhI banA rahatA hai / inakA svarUpa nahIM kahA hai (1) puruSa eveda idameva ityameveti dharmidharmayorabhiniveza ekAntaH yA nityameveni / " b jo dravya va dharma jo usake svabhAva unako ThIka aisI hI hai / vastu dharmarUpa vA ekani bhAvArtha na samajhakara yaha na karanA ki vastu yahI hai va aneka svarUpa anekAta hote hue bhI use eka
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ | yogasAra TIkA | [ 21 mAnanA ekAMta mithyAtva hai / jaise jagata chaH draccakA samudAya haiM / aisA na mAnakara yaha jagata eka brahma svarUpa hI hai, aisA mAnanA yA vastu dravyakI apekSA nitya hai va paryAyakI apekSA anitya hai aisA na mAnakara sarvathA nitya ho mAnanA yA sarvathA anitya hI mAnanA ekAnta midhyAtva hai / "sagraMthI nirmanthAH kevalI kalAhArI, strI siddhayatItyevamAdiH viparyayaH / " bhAvArtha- jo vAna saMbhava na ho- viparIta ho unako ThIka mAnanA viparIta midhyAtva haiM jaise paridhArI sAdhuko ninya mAnanA, kevalI arahaMta bhagavAnako grAsa lekara bhojana karanA mAnanA, khoke zarIrase siddhagati mAnanA, hiMsAmeM dharma mAnanA ityAdi viparIta mithyAtva hai / vastrAdi bAharI va kodhAdi aMtaraMga parigraha rahita hI nirmatha sAdhu hotA hai, kevalI anaMtabadI paramodArika sAta dhAturahita hazarIra rakhate haiM, mohakarmako kSaya kara cuke haiM, unako mukhakI bAdhA honA- bhojanakI icchA honA va zikSArtha bhramaNa karanA va bhojanakA khAnA sambhava nahIM hai| ve paramAtmapada meM nirantara AtmAnandAmRtakA vAda lete haiM, indriyoMke dvArA svAda nahIM lage haiM / unake - matijJAna va jJAna nahIM hai / karmabhUmI strI kA zarIra panArAca saMhata binA hIna maMhananA hotA hai isIse vaha na to bhArI pApa kara saktI hai na mokSake lAyaka U~cA dhyAna hI kara saktI hai / isaliye vaha marakata 16 svarIke Upara Urddha lokameM chaThe narkame nIce adholokameM nahIM jAtI haiN| hiMsA yA parapIr3A pApabandha hogA kabhI puNyabandha nahIM hoktA | ulTI pratItiko hI viparIta midhyAvarzana kahate haiM / samyagdarzanajJAnacAritrANi kiM mokSamArgaH syAha na betyanya tarapakSApekSA pariyahaH saMzayaH " samyagdarzana jJAnacAritra ratnatraya dharma 65
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22] . yomasAra ttiikaa| mokSamArga haiM ki nahIM hai aisA vikalpa karake kisI eka pakSako nahIM grahaNa karanA saMzaya mithyAdAna hai| "sarvadevatAnA sarvasamayAnAM ca samadarzanaM vanAyakamsarva hI devatAoMko va sarva hI darzanoMko yA AgamoMko (vinA svarUpa vicAra liye ) eka samAna zraddhAna karanA vanayika mithyAdarzana hai| hitAhitaparIkSAvirahojAnikatvaM hita ahitakI parIkSA. nahIM karanA, dekhAdekhI dharmako mAna lenA, ajJAna miyAdarzana hai| samyagdarzana vAstavameM apane zuddhAtmAke svarUpakI pratIti hai, usakA na honA hI mithyAdarzana hai / jIva. ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA mokSa ina sAta tattvoM meM zraddhAna na honA tathA vItarAga sarvajJa devameM, satyAdha AgamameM ca satya gurumeM adbhAnakA na honA vyavahAra miyAdarzana hai| yaha saba gRhIta yA adhigamaja yA paropadeza pUrvaka milyAdAna hai| apaneko aurakA aura zArIra rUpa mAnanA agRhIta yA naisargika minyAdarzana hai | bhiNyAdarzanake kAraNa isa jIvako saca AtmIka muratrakI tathA saje zuddha AtmAke svabhAvakI pratIti nahIM hotI hai / isakI buddhi mohase acchI hotI hai / yaha viSayabhoga sukhako hI sukha samajhakara pratidina usake udyogameM lagA rahatA hai / parapIr3A pahuMcAkara bhI svArtha sAdhana karatA hai, pApoMko bAMdhatA hai, bhavabhavameM duHkha uThAtA phiratA hai / mithyAdarzanake samAna jIvakA koI verI nahIM hai / mithyAnase bar3hakara koI pApa nahIM hai| dehako apanA mAnanA hI daha dhAraNa karanekA cIja hai| samAdhizataphameM zrI pRjyapAdasvAmIne kahA hai na tadastIndriyArthegu yat kSemakaramAtmanaH / tathApi ramate bAlastatraivAjJAnabhAvanAt // 55 //
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | [ 23 bhAvArtha - iMdriya bhogoMke cIra jAlAka dila nahIM hai ko bhI midhyAdRSTI ajJAnakI bhAvanAeM unhoMmeM ramaNa karatA rahatA hai| ciraM suSuptAstamasi mUDhAtmAnaH kuyoniSu / anAtmIyAtmabhUteSu mamAhamiti jAyati // 56 // bhAvArtha anAdikAlase mRr3ha AtmAeM apane svarUpa meM soI huI haiM. khoTI yoniyoM meM bhramaNa karatI huI strI putrAdi parapadArthoMko ka apane zarIra va rAgAdi vibhAvoMko apanA mAnakara isI vibhAmeM jAga rahI haiN| dehAntaragate baje dehe'sminnAbhAvanA / bIjaM videha niSpatterAtmanyevAtmabhAvanA // 74 // bhAvArtha - isa zarIra meM ApA mAnanA hI punaH puna deha grahakA bIja hai| jabaki apane AtmAmeM hI ApA milanA dene chUTa jAnekA bIja hai| zrI kundakundAcArya sArasamuccayameM kahate haiMmithyAtvaM paramaM bIjaM saMsArasya durAtmanaH / tasmAttadeva moka mokSasaukhyaM jighRkSuNA // 52 // bhAvArtha - isa duSTa saMsArakA parama bIja eka mithyAdarzana hai isaliye mokSa sukhakI prApti cAhanevAloMko mithyAdarzanakA tyAga karanA ucita hai | samyattatrena hi yuktasya dhuvaM nirvANasaMgamaH ! miyAzo'sya jIvasya saMsAra bhramaNaM sadA // 41 // bhAvArtha- samyagdRSTI jIvake avazya nirvANakA lAbha hogA, kintu midhyAdRSTI jIvakA sadA hI saMsAra meM bhramaNa rahegA / anAdikAlIna saMsArameM yaha saMsArI jIva anAdise ho sibhyAdarzanase anvA hokara bhaTaka rahA hai, isaliye isa mithyAtvakA tyAga jarUrI hai /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | mokSamukhakA kAraNa AtmadhyAna hai I jar3a bIu caragaigamaNu tau parabhAva cavi / appA jhAyahi Nimmalau jima sivasukkha lahevi ||5|| anvayArtha - (jai) jo (caugaigamaNu bIhaDa) cAroM gatiyo ke bhramaNa bhayabhIta hai (u) (parAva ) parabhAvoM ko chor3a de ( spiDa appA jhAyahi ) nirmala AtmAkA dhyAna kara ((jema) jisase (sikkha laheohe) mokSake sukhako tu pAsake / bhAvArtha- jaisA pahale dikhAyA jAcukA hai cAroM hI gatiyoMmeM zArIrika va mAnasika duHkha haiM / sukhakArI va svAbhAvika gati eka mor3a gati haiM, jahA~ AtmA nizcala rahakara paramAnandakA bhoga niraMtara karatA rahatA hai, jo AtmA bilakula zuddha nirAlA yogalA rahatA hai / mana sahita prANIko apanA hita va ati hI vicAranA cAhiye / yadi AtmA ke Upara dayAbhAva hai to ise dukabIca nahIM DAlanA caahiye| ise bhava-bhramaNa se rakSita karanA cAhiye | aura ise jitanA zIghra hosake, mokSake nirAkula bhAva meM pahuMca jAnA cAhiye / taba isakA upAya zrI gurune batAyA hai ki apane hI zuddha AtmAkA dhyAna karo / 24] jJAna zakti apane AtmAke sAtha jina jinakA saMyoga hai una unako AtmA nitya vicAra karake unakA moha chor3a denA caahiye| mokSa apane hI AtmAkA zuddha svabhAva hai ta usakA upAya bhI kevala eka apane hI zuddha AmAkA vyAna hai / jaisA ghyAve yA hojaaye| yadi hama eka mAnavako AtmAkA bhedavijJAna kareM to yaha patA calegA ki yaha tIna prakArake zarIroMke sAtha hai| ve
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [25 tInoM zarIra putula dravya bane huye haiM, AtmAke svabhAvase bilakula viparIta hai| ___sthala dIkhanevAlA audArika zarIra hai jo mAtA, pitAke raja vIrya se banA hai| do anAdikAlase pravAha rUpase cale AnevAle tejasa zarIra aura karmiNa rIra hai| ATa kamamaya kArmaNazarIraka viSAkase jo jo phala / avasthA va vikAra AtmAkI pariNatimeM hote haiM ve sabakI AtmAke svabhAvase bhinna haiM / jhAnAvaraNAdi cAra ghAtIya kamAMka kAraNa ajJAna va moha, rAgadveSa Adi bhASakarma hote haiM va aghAtIya kA~ka kAraNa zarIra va canana acetana padArthoM kA sambandha hotA hai, ve maba hI bhinna haiN| jIyoMkI unnati karanekI caudaha sIr3hiyAM hai, jinako guNasthAna kahate haiM, ve saba bhI zuddha AtmAse bhinna haiN| gati, iMdriya, kAya, yoga, veda, kapAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMzitva, AhAra ye caudaha mArgaNAra haiM so bhI zuddha jIvakA svabhAva nahIM hai | zuddha jIva aglaMDa va ameda hai| sahaja jhAna va saja dAna dha sahaja vItha va sahaja mukkA amiTa va abheda samRA hai| sAMsArika avasthAI zuddha AtmAme bhinna haiN| indrapada, cakravartIpada, tIrthakarapada ye saba karmakRta upAdhiyAM haiN| AtmA ina sabame bhinna niraJjana prabhudeva hai| tatvArthastra meM jIroMke pAMca bhAva va unake bheda vepana bhAva vatAe haiM, unameM zuddha AtmAke kevala kSAyika bhAra aura pAraNAmika bhAva hai-aupazAmika, kSayopazamika, audAyika tIna bhAva nahIM hai| panameM se jo jAyika bhASa arthAta nau labdhiyoM va eka jIvatva pAriNAmira bhAtra, isataraha kevala dasa bhAtra jIvake haiM zaMpa 43 netAlIsa nI haiN| siddhake samAna AsmAkA vyAna karanA cAhiye / bheda vijJAnake
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22] yogasAra TIkA / pratApase dhyAna karanevAlA Apa hI apaneko paramAtmA rUpa dekhatA hai / jaise dUdhapAnI mile hue hoM to dudha pAnIsa alAdIlatA meM va garma pAnImeM jala va agmikA svabhAva alaga dIkhatA hai / vyajanameM lavaNa va tarakArIkA svAda alaga dIkhatA hai| lAla pAnImeM pAnI va lAla raMgakA svabhAva alaga dIkhatA hai | tiloMmeM bhUsI va tela alaga dIkhatA hai| dhAnyameM tupa aura cAvala alaga dIkhatA hai | dAlameM chilakA va dAlakA dAnA alaga dIkhanA hai / varana hI jJAnIko apanA AtmA rAgAdi bhAvakamase, jJAnAvaraNAdi dravyakarmase va zarIrAdi nokarmase bhinna dIkhanA hai / jaima jJAnIko apanA AtmA sarva para bhAvoMse judA dIkhatA hai vaise hI anya saMsArI pratyeka AtmA sarva parabhAvoMme bhinna dIkhatA hai| sarva hI siddha va saMsArI AtmA eka-samAna parama nirmala, vItarAga, jJAnAnandamaya dikhatI haiN| isa dRTiko samyaka va yathArtha va nirmala va nizcaya iSTi kahate haiN| isa dRSTine dakhanakA abhyAsa karanevAle bhAvArma samabhAvakA sAmrAjya hojAtA hai| rAga dveSa, mohakA vikAra miTa jAtA hai / isI samabhAvameM ekAgra honA hI jyAna hai| yahI dhyAnakI Aga hai jisameM karma bandhana kara jAte haiM aura yaha AtmA zIghra hI mukta hojAtA hai, taba parama sukhakA bhogI bana jAtA hai / zrI kundakundAcArya samayapAhaDameM kahate haiM / jIvassa thi vANaNo NavigaMdho pani raso Navi ya phAso / Navi rUvaM NA sarIraM Navi saMTANaM Na saMhANaM // 55 // jIvamsa Nasthi rAgo gavi dono Nava vijade moho / jo paJcayA Na kammaM No kammaM cAvisa sthi / / 56 //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ : yogasAra TIkA | jIvassa Natthi vasgo mA vabhANA va kaDyA keI / yo ajjhaNANA Na bayaaNumAyANANi // 57 // jIvara for hI jAyahaNA Na bandhaThANA vA / dANA mAyA keI // 58 // yo siddhi paTTANA jIvassa yA saMkileza ThANA vA / va visohiDANA po saMgamaladdhiThANA vA // 99 // Ne vaya jIvaTTANA Na guNahANA ya Atma jIvassa / je pade satve pugaladavasa pariNAmA // 60 // [ 27 bhAvArtha - nizcayanaya se isa jIvameM na koI varNa hai, na koI gaMdha hai, na rasa hai, na sparza hai, na koI dikhanevAlA rUpa hai, na koI zarIra hai, na chaH saMsthAnoM meM se koI saMsthAna hai, na chaH saMhananoM meM se koI sahanana hai, na jIvake rAga hai, na dveSa hai, na moha hai, na sattAvana (5 midhyAtva + 12 avirati + 25 kaSAya + 12 yoga ) Asva haiM, na ATha karma haiM, na AhAraka, taijasa, bhASA, manovagaNA Adi nau karma haiM, na jIvake koI avibhAga praticcheda zaktikA samUha rUpa varNa hai, na vargasamUharUpa vargaNA hai, na vargaNAsaharU sparddhaka hai, na zubhAzubha vikalparUpa adhyAtmasthAna hai, na sukha duHkha phalarUpa anubhAgasthAna hai. na jIvake koI Atmapradeza halana calanarUpa va yogazaktike azuddha pariNamanarUpa yogasthAna hai, na prakRti Adi cAra bandhake sthAna haiM, na karmoM ke udayake sthAna haiM, na caudaha gati Adi mArgaNAoMke sthAna haiM, na kamI sthitibandhake sthAna haiM, na azubha bhAvarUpa saMkleza, sthAna hai, na zubha bhAvarUpa vizuddhike sthAna haiM, na saMyama kI vRddhirUpa. saMyamake sthAna haiM, na ekendriyAdi caudaha jIva samAsa haiM, na mithyA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] yogasAra TIkA | darzanAdi ca guNasthAna haiM, kyoMki ye saba pula dravya ke saMyoga - nimittase honevAle pariNAma haiN| zrI amRtacandrAcArya samayasArakalazameM kahate haiM -- jJAnAdeva jvalanapaya soroNyazaityavyavasthA jJAnAdevollasati lavaNasvAda bhedavyudAsaH / jJAnAdeva svarasavikasannityacaitanyadhAtoH krodhAdeva prabhavati bhindA bhindratI kartRbhAvana // 15-3 // bhAvArtha --- meda vijJAnake balame jJAnIko garma pAnI meM ajhikI uSNatA va pAnIkI zItatA bhinna dIkhatI hai| meda vijJAnase hI banI huI tarakArImeM lavaNakA va tarakArIkA svAda alaga 2 svAdameM AtA hai| mevijJAna hI dIkhatA hai ke eka rasa se bharA huA nitya caitanya dhAtukI mUrti vItarAga hai tathA yaha krodhAdi vikA-rokA kartA nahIM hai| krodhAdi alaga haiM, AtmA aA hai / samayasArakalazameM aura bhI kahA haidarzanajJAnacAritratrAtmA tattvamAtmanaH / eka eva sadA sevyoma eko mokSapayo epa niyato mityAtmakastava sthitimeti yastamanizaM dhyAyeva taM cetani / tasminneva nirantaraM virahati dravyAntarANyasadRzan so'vazyaM samayasya sAramacirAnnityodayaM vindati // 47-10 // bhAvArtha -- samyagdarzana jJAna cAritramaI AtmAkA tatva hai, vahIM eka mokSamArga hai| mokSake arthIko ucita hai ki isI ekakA sevana karaM / darzanajJAnacAritramaya ammA hI nizcaya eka mokSakA mAga hai / jo koI isa apane AtmAmeM apanI sthiti karatA hai, rAta dina mumukSuNA // 46-10 //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ [22. yogasAra ttiikaa| usIko vyAtA hai, usIkA anubhava karatA hai, usI meM hI nirantara vihAra karatA hai, apane AtmAke sivAya anya AtmAoMko, sarva pudgaloko, dharmAdharmAkAzakAla cAra amRtIMka dravyako va sarva hI parabhAvoMko narsa taka nahIM karatA hai vaha hI avazya nilya udaya kaMpa samayasAra yA paramAtmAkA anubhava karatA hai| vAstavameM yaha AtmA-. nubhava hI mokSamArga hai, yogIko yahI nirantara karanA cAhiye / AtmA tIna prakAra hai| tipayAge appA mugahi para aMtara bahirapu / para azyahi aMtarasahiu bAhirU cayahi girbhanu ||6|| anvayArtha-(appA tighayArI muhi ) AtmAko tIna prakAra jAno, (paru.) paramAtmA (aMtama) antarAtmA bahiraNa). bahirAtmA (bhibhanu) bhrAMti yA zaGkArahita kara bAhira cayahi) bahirAtmAnanA jar3a de ( aMtarasahiH) antara::maH hokara (para jhAyahi ) paramAtmAkA bhayAna kA ; bhAvArtha--dravyadRSTi kA zuru nizcayanayana satra ho AtmA ekasagAna zuddhabuddha paramAtmA jJAnAnandamaya hai, koI bheda nahIM hai| dravyaka' svabhAva sata hai, sadA rahanevAlA hai va saha utpAda undhaya zrIvyarUpa hai ! hAeka dravya apane sarva sAmAnya nathaH vizeSa gumojo apane bhItara sadA banAe rahatA hai, unameM pA bhI guNa kama va adhika nahIM hotA isaliye dravya vya hotA hai / haraeka guNa pariNamanazIla hai kaTastha nitya nahIM hai : yadi kaTastha nitya ho to kArya na kara sake / guNoMke pariNamanase jo samaya samaya harAeka guNakI avasthA hotI hai. vaha usa guNakI payAya hai| . .. .. .
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ] yogasAra TIkA eka guNameM samaya samaya honevAlI aisI ananta paryAya hotI haiN| paryAye saba nAzavaMta haiM / jaba eka paryAya hotI hai taba pahalI paryAyako nAza karake hotI hai / paryAyoMko apekSA harasamaya dravya utpAda vyaya svarUpa haiM arthAta purAnI paryAyako bigAr3a kara navIna paryAyako utpanna karatA huA dravya apane sarva guNoMko liye hue banA rahatA hai / isaliye dravyakA lakSaNa guNaparyayavat dravyaM guNa paryAyavAna dravya hotA hai aisA kiyA hai| haraeka dravyameM jitanI paryAyeM sambhava hosakatI haiM una sabakI -zakti rahatI hai, pragaTatA eka samaya meM ekakI hotI hai| jaise miTTIkI DalI meM jitane prakArake vartana, khilaune, makAna Adi banane kI zakti hai, ve saba paryAya zakti haiM, pragaTatA eka samaya meM eka paryAya ho - hogI / jaise miTTI se pyAlA canAyA, pyAlA tor3akara maTakenA banAyA, I - maTakenA tor3akara eka puruSa banAyA. puruSa tor3akara strI banAI Adi / ina saba paryAyoM meM miTTI vahIM haiM va miTTI ke saba guNa bhI de hI haiN| sparza, rasa, gandha, varNamaya miTTI sadA milegI / dravya jagatameM cha: haiM-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, aura kAlAgu ina cAroM dravyoM meM ekasamAna sadRza svabhAva paryAyeM hI hotI rahatI haiN| unake parake nimittase vibhAva paryAyeM nahIM hosatI haiM / ve sadA udAsIna par3e rahate haiM / siddhAtmAoM meM bhI svabhAvasadRza paryAyeM hotI haiM kyoMki unake Upara kisI para dravyakA prabhAva nahIM par3a saktA hai / ve pUrNa mukta hai / paraMtu saMsArI AtmAoM meM pharmokA saMyoga va udaya honeke kAraNa vibhAca paryAya va azuddha paryAyeM hotI haiM / paramANu jo jaghanya aMza snigdha va rUkSa guNakA rakhatA hai, kisIse bandhatA nahIM hai, usa - paramANumeM bhI svabhAva paryAyeM hotI haiM, jaba yahI sigdha va ma
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [31 guNoMke bar3hanase dUsare paramANuphe sAtha bandhayogya ho jAtA hai taba usameM vibhAya paryAya hotI haiN| paryAyeM do prakArakI haiM-ayaM pAMya va vyaMjana paryAya / pradezaguNa yA AkArake palaTaneko vyaMjana paryAya va anya sarva guNoM ke pariNamanako artha paryAya kahate haiM | zuddha dravyoMmeM vyaMjana va artha paryAya' samAnarUpase zuddha hI hotI haiN| azuddhase azuddha ardha paryAya va AkArakI palaTana rUpa azuddha yA vibhAva vyaMjana paryAya hotI hai| saMsArI AtmA azaddha haiM to bhI haragara Apa apane gale hI guNoMke zuddha yA azuddha pariNamanakI zaktiye haiM / jabataka ve azuddha haiM tabataka azuddha payAMye pragaTa hotI haiM | zuddha honepara zuddha paryAya hI pragaTa hotI haiN| zuddha AtmAoMmeM bhI zuddha va azuddha payAyoMke honekI zakti hai paraMtu zuddha paryAya hI pragaTa hotI hai kyoMki azuddha pAyIM honeke liye pudgalakA koI nimitta nahIM hai| eka paramANumeM sarva saMbhavita payAyoMke honekI zakti hai vaise eka AtmAmeM nigodase lekara siddha paryAya taka marca paryAyoMmeM honekI zakti hai, yaha vastusvabhAva hai| siddha bhagavAnoM meM bahirAtmA, antarAtmA va paramAtmA tInoMkI paryAyoM ke honekI zakti hai | unameMse paramAtmApane kI zakti vyakta yA pragaTa hai / zeSa do zaktiyAM apragada haiN| isI taraha saMsArI AtmAoMmeM jo bahirAtmA haiM unameM bahirAtmAkI paryAyeM to pragaTa haiM, parantu usI samaya antarAtmA va paramAtmAkI paryAya zaktirUpase apragaTa haiM / yadyapi tInoMkI zaktiyoM eka hI sAtha haiN| antarAtmAmeM antarAtmAkI paryAyeM jo pragaTa haiM usI samaya bahirAtmA va paramAtmAkI paryAya zaktirUpase apragada haiN| vAstavameM dravyako zaktikI apekSA dekhA jAve to haraeka AtmAmeM ahirAsmA,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] yogasAra ttiikaa| antarAtmA va paramAtmA tInoM hI zaktiyAM haiN| unameMse kisI ekakI pragadatA rahegI taba dokI apragaTatA rhegii| ase pAnI meM garma honekI.. lAla hare pIle va nirmala honakI va ThaMDhA rahanekI Adi zaktiyAM haiN| jaba parakA nimita na hogA taba vaha pAnI nirmala ThaMDhA hI pragaTa hogaa| usI pAnIko agnikA nimitta mile taba garma hojAyagA taba garmapanekI dazA pragaTa hogI, zItapanekI apragaTa rahegI / malakA nimitta milane para mailA, lAlaraMgakA nimitta milanepara lAla, hare raMgakA nimitta milanepara harA hojAyagA tatha nirmalapanA zaktirUpase rhegaa| kisI pAnIko pharakA nimitta na mile to baha sadA hI nirmala. va ThaMr3hA hI jhalakegA | paraMtu ma ra jalIna + raMgIna holI sati yoMkA usa pAnI meMse abhAva nahIM hojAyagA | siddha paramAtmAoMmeM kadiyakA nimitta na honAra ye kabhI bhI antarAtmA va bahirAsmA na hoga, paraMtu inakI zaktiyoMkA unameM amAtra nahIM hogaa| abhavya jIba kabhI bhI antarAtmA va paramAtmA na hoga-bahirAtmA hI bane raheMge nobhI unameM antarAtmA va paramAtmAkI zaktiyoM kA abhAva nahIM hogA / isaliye zrIpUjyapAdasvAmIne samAdhizatakameM kahA hai-- bahirantaH parazcati nidhAramA srvdaahie| upeyAtatra pamaM madhyopAyAhUhistyajet / / 4 / / bhAvArtha--sarva hI prANiyoM meM bahirAmA, antarAtmA ba para. mAramA tIna prakArapanA hai, unameMge bahirAtmA' nA chodd'e| antarAtmAka upAyama paramAtmApanakI siddhi kare, yahI yogendrAcArya paramAtmaprakAzameM kahate haiM appA tivihu muNavi bahu mUra melahi bhAu / muNi saNANe NANamau jo paramadhya sahATa // 12 //
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [** bhAvArtha - AtmAko tIna prakArakA jAnakara bahirAtmasvarUpa bhAvako zIghra hI chor3e aura jo paramAtmAkA svabhAva hai use svayaMvedana jJAnase antarAtmA hotA huA jAna / vaha svabhAva kevalajJAnakara paripUrNa hai| mithyAdarzana Adi caudaha guNasthAna hote haiM, inakI zakti sarva hI hai| eka samaya eka guNasthAnakI saMsArI AtmAoM meM rahegI / yadyapi ye sarva caudaha guNasthAna saMsArI AtmAoMmeM hote haiM, siddhoM meM koI guNasthAna nahIM haiM naubhI saMsArI jIvoMkA bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA tIna avasthAoM meM vibhAga hotA hai| jo apane AtmAko yathArtha na jAne na zraddhAna kare na anubhave vaha bahirAmA hai / mithyAtya, sAsAdana va mizra guNasthAnavAle saba bahirAtmA haiM / jo apane AtmAko saccA jaisekA taisA zraddhAna kare, jAne va anubhava ko vaha antarAtmA hai| jahAMkA nahIM vahAM taka bA~dhe avigna samyaktame lekara 5 deza virata 6 pramukhavirata, 7 apramatta vizva 8 apUrvakaraNa, 9 anivRtikaraNa 10 lobha, 22 moha 12 kSINamoha parvata va guNasthAnavAlI ca sAtmA antarAtmA sabhya hai| yoga kevala jina terahaveM ayoga kevalI jina guNasthAnavAle arahaMta paramAtmA haiM / ina donoM guNasthAnavAloMko saMsArI isaliye kahA hai ki Ayu, nAma, gotra, vedamIya cAra avatIyakamakA udaya hai ya nahIM huA hai / yathArthameM siddha hI zarIra rahita paramAtA haiN| arahaMta zarIra sahita paramAtmA hai itanA hI antara hai| prayojana kahanekA yaha hai ki baharAtmApanA tyAgane yogya hai / kyoMki isa dazAmeM apane AtmA ke svarUpakA zraddhAna, jJAna va cAritra nahIM hotA hai | upayoga saMsArAsakta malIna hotA hai / tathA AtmajJAnI hokara antarAtmA 3
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34] yogasAra TIkA / dazAmeM paramAtmAkA dhyAna karake arthAta apane hI AtmAko paramAtmA rUpa anubhava karake kamakA kSaya karake paramAtmA hojAnA yogya hai / dharma sAdhanameM pramAda na karanA cAhiye / sAra samucayameM kulabhadrAcArya kahate haiM dharmAmRtaM sadA peyaM duHkhAtaGkavinAzanam / yasmin pIte paraM saukhyaM jIvAnAM jAyate sadA // 33 // bhAvArtha- duHkha rUpI rogake vinAzaka dharma rUpI amRtako sadA pInA cAhiye, jisake pInese jIvoM ko sadA hI paramAnanda prApta hogaa| bahirAtmAkA svarUpa | micchAdaMsaNamohiyau paru appA Na muNe / so bahiSpA jiNamaNiu puNa saMsAru bhameha || 7 // anvayArtha -- (micchAdaMsaNamohiyau ) mithyAdarzanase mohI jI (paru appA Na muNe ) paramAtmAko nahIM jAnatA hai (so bahirappA ) yahI bahirAtmA hai ( puNa saMsAru bhamei ) vaha vAravAra saMsAra meM bhramaNa karatA hai (jiNabhaNiu) aisA zrIjinendra ne kahA hai / bhAvArtha - jaise madirA pIkara koI unmatta hojAve to vaha Tags hokara apane ko bhI bhUla jAtA hai, apanA ghara bhI bhUla jAtA hai, jaise vaha mithyAdarzana karmake udayase mohI hokara apane AtmA ke svarUpako bhUle hue haiN| Apako zarIra rUpa hI mAna letA hai ca karmake udayase jo jo avasthAeM hotI haiM unako apanA svabhAva mAna letA hai / AtmAkA yathArtha svabhAva siddha paramAtmA ke samAna parama zuddha,
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [ 35 nirvikAra, nirakSana, kRtakRtya, icchArahita, zarIrarahita, pacanarahita, manake saMkalpa vikalparahita, amUrtIka, avinAzI hai | isa bAtako jo nahIM samajhatA hai aura jo kucha bhI AtmAkA nija svabhAva nahIM hai usako apanA svabhAva mAna letA hai, vaha AtmAse bAharakI vastuoMko AtmAkI mAnanA hai / isaliye usako yakirAtmA kahate haiN| apane AtmAkI sattA sarva AtmAoMme jur3I hai, sarva pugaloMse judI hai, dharma, adharma, AkAza, kAlase judI hai, isa bAtako bahirAtmA nahIM samajhatA / vaha iMdriya sukhako hI sabA sukha mAnatA hai| usake jIvanakA dhyeya viSayabhoga va mAnapuSTi rahatA hai / yaha dharma bhI isI hetuse pAlana karatA hai / yadi kucha zubha kAma karatA hai to maiM dAnakA, pUjAkA, paropakArakA, zrAvakake pratoMkA, munike vratoMkA kartA hai| yadi kucha azubha kAma karatA hai to maiM hiMsA kartA, asatya bolanekI caturAIkA kartA, ThagIkartA, vyabhicArakartA va hAnikartA pravINa puruSa hUM, isa taraha ke ahaMkArase mUrchita rahatA hai / AtmAkA svabhAva to na zubha kAma karanekA hai, na azubha kAma karanekA hai| AtmA svabhAvase parakA katA nahIM hai| yaha bahirAtmA apaneko parakA kartA mAna letA hai| __ usI taraha puNyake udayase sukha milane para maiM sukhakA va pApake udayase dukha honepara maiM duHstrakA bhoganevAlA huuN| maiMne saMpadA bhogI, rAjya bhogA, paMcendriyakaM bhoga bhoge, isa taraha parakA bhoktA mAna vaiThatA huuN| AtmA svabhAvase apane jJAnAnandakA bhokA hai, parakA bhoktA nahIM hai, isa bAtako bahirAtmA nahIM samajhatA hai | mana, vacana, kAya, pugalakRta vikAra va karmoke udayase unakI kriyAeM hotI haiM / yaha ahirAtmA ina tInoMko va inakI kriyAoMko apanI kriyA mAna letA hai| aneka zAstroM ko par3hakara maiM paMDita, isa
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36] yogasAra TIkA 1 abhimAnameM cUrNa hokara paraphA tiraskAra karake prasanna honetrAlA bahirAtmA hotA hai / vaha yaha ghamaMr3a karatA hai ki maiM amuka vaMzakA hUM, maiM UMcA hUM, maiM batra rUpayAna hU~, maiM bar3A balavAna hUM, maiM bar3A dhanavAna hUM, maiM bar3A vidvAna hUM, maiM bar3A tapasvI hUM, maiM bar3A adhikAra rakhatA hUM, meM cAhe jisakA bigAr3a kara satA hUM, merI kRpAsa sekar3oM AdamI palate haiM, isa ahaMkArane bahirAtmA cura rahatA hai| bahirAtmAkI dRSTi andhI hotI hai, yaha jinendrakI mUrtimeM svAnubhavarUpa jinendrakI AtmAko nahIM pahacAnatI haiM / chanacamarAdi vibhUti sahita zarIrakI racanAko hI arahaMta mAna letA hai / gurukI pUjA bhakti hotI hai, guru bar3e catura vaktA haiM, gurukA zarIra prabhAvazAlI hai, guru bar3e vidvAna haiM, aneka zAstrAMka jJAtA haiM, i: gurumahimAkrI tarapha dhyAna detA hai| guru AtmajJAnI haiM yA nahIM, isa bhItarI tatmapara vadizAmA dhyAna nahIM detA hai| . . zAlameM rakhanA acchI hai, kazana manohara hai, nyAyakI yuktima akATA hai, aneka moma pUrNa hai, aisA samajhanA hai, vaha zAHtrake kathanameM AyAtmastaka nahIM khojatA hai na unakA pAna karatA hai / bahigalAkA norana viSaya tathA kapAyako pokhane meM vyatIta honA hai | baha bhAkarake bhI viSayasukhako sAmagrI ko hI cAhanA hai | isI bhAvanAko liye hama bhArI tapasyA sAcatA hai| meM zuddha hokara sadA mAnmIka sukha bhoga sareM, isa bhAtranAme zUnya hotA hai. : bahirAlAko mithyAya kama udayavaza sabA tatvaM nahIM dikhatA hai| yaha bhitara niki zAtroMko samajhakara yathArtha jina bhASita tatvopara zraddhA nahIM lAtA hai ! lokameM chaH dravyoMkI sattA hote hue bhI kevala eka brAhmamaya jagata hai / eka paramAtmA Izvarake sivAyaM kucha nahIM hai, yaha saba usIkI racanA hai, usIkA rUpAntara hai, usIkI ... ..
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| mAyA hai va Izvara hI jagatakA kartA hai va jIvoMko sukha duHkhakA phala detA hai, aisA mAnanevAlA hai| gayakA svabhAva dhruva hokara pariNamanazIla hai| yadi aisA na ho to koI jagato kAma ho na sa mA yA to yastuko sarvathA nitya yA apariNamanazIla mAnatA hai yA sarvathA anitya yA pariNamanazIla mAna letA hai| kabhI bahirAtmA hiMsAke kAryoM meM dharma mAnakara pazubali karake va rAtribhojana karake va nadiyoMmeM snAna karake dharma mAna letA hai / vItarAgatAkI pUjA na karake zRMgArasahita devatAoMkI va zakhAdi sahina devatAoMkI va saMsArAsata devatAoMkI pUjA karanese puNyabandha mAna letA hai va mokSa honA mAna letA hai| kinhI bahirAtmAoMko AtmAkI pRthaka sattApara hI vizvAsa nahIM hotA hai | badda pRthvI, jala, agni, vAyuse hI AtmAkI utpatti mAna letA hai| koI bahirAtmA AtmAko sadA hI rAgI, dveSI yA alpajJa rahanA hI mAna detA hai | vaha kabhI vItarAga sarvajJa ho sakegA aisA nahIM mAnatA hai / yaha pahirAmA muddha hotA huA mizyAzraddhAna, mithyAzAna, mithyAcAritrase mithyAmAI hotA huA saMsArameM anAdikAla bhaTakatA ArahA hai va bhaTakalA rahegA / jisa mAnavako sAgara pAra karanevAlI naukA na mile vaha sAgarameM hI gote khAte 2 nanevAlA hai | bahirAtmAke samAna koI ajJAnI va pApI nahIM hai / jisako sIdhA mArga na mile, ulTe rAste para cale vaha sacce dhyeyapara kisataraha pahuMca sattA hai ? zrI nemicandra siddhAMtacakravartI gommaTasAra jIvakAMDa meM kahate haiMmicchattaM vedaMto jIvo vivarIyadasaNo hodi / Na ya dhammaM rocedi hu mahara khu rasaM jahA jarido // 17 //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38] yogasAra skaa| micchAiTThI jIvo ubaiTa pavayaNaM Na saddahadi / sadahadi asabhA ubaTuM vA aNubaiThaM // 18 // bhAvArtha-mithyAtva karmake phalako bhoganevAlA jIva viparIta zraddhAnI hotA hai / uma usI taraha dharma nahIM rucatA hai jisa taraha jvarase pIr3ita mAnavako miSTa rasa nahIM suhAtA hai| aisA mithyAdRSTI jIva jinendra kathila tatvoMkI zraddhA nahIM lAtA hai | ayathArtha tatvoMkI zraddhA parake upadezasa yA vinA upadezaka karanA rahatA hai | zrI kundakundAcArya dasaNapAhuDameM kahate haiM-- dasaNabhaTTA bhaTTA daMgaNabhaTTamsa gasthi NivvANaM / sijhaMti cariyabhaTTA dasaNabhaTTA Na sijhaMti // 3 // sammattarayaNabhaTTA jANatA bahuvihAI sasthAI / ArAhaNAvirahiyA bhamati tatva tatyeva // 4 // sammattaviraDiyA ko muDa vi umA tavaM catA / Na lahaMti kohilAI avi vAsasahassakoDIhi // 5 // bhAvArtha-jinakA zraddhAna bhraSTa hai ve hI bhraSTa hai kyoMki darzanabhrama bahirAtmAko kabhI nibANakA lAbha nahIM hogaa| yadi koI cAritrabhraSTa haiM paraMtu vahirAtmA nahIM hai to ve siddha hosakeMge / parantu jo samyagdarzanase bhraSTa haiM ye kabhI mola nahIM pAsakeMge / jinako samyagdarzanarUpI rAkI prApti nahIM hai, ve nAnAprakArake zAstroMko jAnate haiM, tImI svayakI ArAdhanAke vinA vAravAra saMsArameM bhramaNa hI kareMge / jo koI sabhyadarzana meM anya bahirAtmA haiM ve karor3oM varSataka bhayAnaka kaThina tapako AcaraNa karate hue bhI ratnatrayaka lAbhako yA AsmAnubhavako nahIM pAsakate haiN|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| zrI nAgasena muni tatvAnuzAsanameM kahate haiMzabadanAtmIyeSu svatanupramukhesu karmajaniteSu / AtmIyAbhinivezo mamakAro mama yathA dehaH // 14 // ye karmakRtA bhAvAH paramArthanayena cAtmano bhinnAH / tatrAtmAbhinivezo'haMkAro'haM yathA nRpatiH // 15 // tadarthInindriyaigRhan mukhati dveSTi rajyate / / tato baMdho bhramatyevaM mohavyUhagataH pumAn / / 10 // bhArArtha-bahirAtmA mithyAnI jItra mamakAra va ahaMkArake dopoMse lipta rahatA hai| zarIra, dhana, pariyAra, deza-prAmAdi padArtha jo sadA hI apane AtmAse jude haiM va jinakA saMyoga karmake udayame huA haiM unako apanA mAnanA mamakAra hai / jaise yaha zarIra merA hai| jo karmake udayase honevAle rAgAdi bhAva niyanayame AtmAse bhinna haiM una rUpa hI apaneko rAgI, dveSI Adi mAnanA ahaMkAra haiN| jaise maiM rAjA hUM, yaha prANI indriyoMse padArthokI jAnakara unameM moha karatA hai, rAga karatA hai, dveSa karatA hai, taba kauMko bAMdha letA hai, isataraha yaha vahirAtmA mor3akI senAmeM prApta ho, saMsArameM bhramaNa karatA rahatA hai| antarAtmAkA svruup| jo pariyANAi appa para jo parabhAva caei / so paMDiGa appA murhi so saMsAra muNDa / / 8 / / anvayArtha-(jI appa paru pariyANai) jo koI AtmAko aura parako arthAt Apase bhinna padArthoMko bhaleprakAra pahacAnatA hai
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40] yogasAra ttiikaa| (jo parabhAra caei) tathA jo apane AtmAke svabhAvako chor3akara anya saba bhAvoMkA tyAga kara detA hai (so paMDiu) vahI paMDita gedavinApI annAtmA hai. vaha ( aNNA muNAha) apane ApakA anubhava karatA hai ( so saMsAra muei) bahI saMsArase chUTa jAtA hai / bhAvArtha- samyagdRSTIko antarAtmA kahate haiN| mithyAdRSTI ajJAnI pahale guNasthAnasa car3hakara jaba cauyameM yA ekadama pAMcavameM yA sAta guNasthAnameM AtA hai taba samyagrI antarAtmA hojAtA haiN| mithyAtvakI bhUmiko lApakara samyaktakI bhUmipara AnekA upAya yaha hai ki sanI paMcendriya jIva pAMca labdhiyoMkI prApti kare / 1-kSayopazama-labdhi presI yogyatA pAve jo buddhi tatvoMka samajhaneyogya ho va jo apane pApakarmake udayako samaya 2 anantaguNA kama karalA jAve arthAt jo duHkhoMkI santAnako ghaTA rahA ho, sAtAko pA rahA ho, Akulita cittavArI jIva tatya kI tarapha upayoga nahIM lagA saktA hai| 2-vizuddhilabdhi-suzikSA va sat saMgatike pratApase bhAvoM meM aisI kaSAyakI madatA ho ki jisase zubha va nItibhaya kAryokI tarapha calanekA prema va utsAha ho va azubha va aprItise pariNAma sakatA ho | isa yogyatAkI prAptiko vizuddhi labdhi kahate haiM / 3-dezanAlaJci-apane hitakI khojameM premI hokara zrIguruse va zAstroMse dharmopadeza grahaNa kare, manana kare, dhAraNAmeM rakhe / jIra, ajIba, Asrava, bandha, saMghara, nirjarA, mokSa ina sAna tatvoMkA svarUpa vyavahAranapase aura nizcayanayama ThIka 2 jAne / vyavahAranantrama jAne ki ajIva, Amrava, bandha to tyAganeyogya haiM va jItra, saMghara, nirjarA, mokSa ye cAra tatva grahaNa karaneyonya haiM / nizcayanayAne jAne ki ina sAta tatvoM meM do hI dravya hai-jIva va karmapugala | karmapula
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| tyAganeyogya hai va apanA hI zuddha jIva dravya grahaNa karaneyogya hai| tathA sacce detra, zAstra, gurukA lakSaNa jAnakara unapara vizvAsa lAye / isataraha AtmAko va parapadArthoM ko ThIka 2 samajhe / zuddha nizcayanayase yaha bhaleprakAra jAna le ki maiM eka AtmA dravya hUM, siddhake samAna hU~, 3 le hI khata meM panii kobAsa mAdi bhAvoMkA kartA nahIM hUM va sAMsArika sukha va duHkhakA bhoganevAlA huuN| maiM kevala apane hI zuddha bhAvakA kartA ra zuddha AtmIka AnaMdakA bhoktA hUM, maiM ATha kameM zarIrAdise va anya sarva AtmAdi dravyoMse nirAlA hUM / tathA apane guNoMse ameTa hai / vaha apane AtmAko aisA samajhe jaisA zrI kundakundAcAyane samayasArameM kahA hai jo passadi appANaM abuddhapuDhe agaNNaya NiyadaM / avisesanasajuttaM taM suddhaNayaM viyANIhi // 16 // bhAvArtha-jo koI apane AtmAko pA~ca tarahase eka agvaDa zuddha dravya samajhe / (1) yaha avaddhaspRSTa hai-na to yaha kaule yadhA hai aura na bAda kAzita hai| (2) yaha ananya hai-jaisa kamala jalase nirlepa hai, vaha sadA eka AtmA hI hai, kabhI nara nAraka deva tiyaca nahIM hai| jaise miTTI apane bane bartanoM meM miTTI hI rahatI hai / (3) yaha niyata hai-nizcala hai / jaise pavanake koreka binA samudra nizcala rahatA hai vaise yaha AtmA kI udayake vinA nizcala hai| (4) yaha avizaSa yA sAmAnya chai-jaise suvarNa apane pIta, bhArI, cikane Adi guNoMse ameda va sAmAnya hai vaise yaha AtmA jhAma, darzana, sukha, vIryAdi apane hI guNoMse abheda yA sAmAnya hai, eka rUpa hai|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - ---- 42] yogasAra ttiikaa| (5) yaha asaMyukta hai-jaise pAnI svabhAvase garma nahIM hai-ThaMDA hai vaise yaha AtmA svabhAvase parama vItarAga hai-rAgI, dveSI, mohI, nahIM hai| zuddha nizcayanayako dRSTi parase bhinna AtmAko dekhanekI hotI. jaise mahala hole : ..... maitra, pAnI judA hai, pAnI nirmala hai, vaise hI yaha apanA AtmA zarIrasa, ATha kose va rAgAdise sarva parabhAvoMse judA hai | isa taraha AtmAko va anAtmAko ThIka 2 jAnakara AtmAkA premI hojAve va sarva indra, cakravartI, nArAyaNa Adi laukika padAsa va saMsAra deha bhogoMse udAsa hokara unakA moha chor3ade aura apane AtmAkA manana kare / AtmAke mananake liye nitya cAra kAma kare (1) arahaMta siddha paramAtmAkI bhakti pUjA kare, (2) AcArya upAdhyAya sAdhu tIna prakArakaM guruoMkI saMvA karake tatvajJAnako grahaNa kare, (3) tatva pradarzaka granthoMkA abhyAsa kare, (4) ekAMtameM baiThakara sabere sAMjha kucha dera sAmAyika kareM va bhedavijJAna apane va parakI AsmAko eka samAna zuddha, vicAre / rAgadveSakI viSamatA miTAve / __ isataraha manana karate hue kama kI sthiti ghaTate ghaTate aMtaH koDAkor3I sAgara mAtra raha jAtI hai taba cauthI prAyogyalabdhi eka antarmuhUrta liye honI hai taba cautIsa candhAphsaraNa hote haiM / iraeka bandhApasaraNa meM sAtasau AThasau sAgara kauMkI sthiti ghaTanI hai / phira jaba samyaktake lAbhameM eka antarmuhUrta bAkI rahatA hai taba karaNalabdhiko pAtA hai taba pariNAma samaya samaya anantaguNa adhika zuddha hote jAte haiM / jina pariNAmoMke pratApase samyagdarzana rokanevAle anantAnubandhI cAra kazaya va mithyAtva karmakA avazya
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ | yogasAra TIkA / [ 43 upazama ho jAye una pariNAmoMkI prAptiko karaNabdhi kahate haiM / eka antarmuhurtameM yaha bahirAtmA caudhe guNasthAnameM Akara samyagdRSTi antarAtmA ho jAtA hai / antarAtmAko paMDita kahate haiM. kyoMki usako bhedavijJAnakI paMDA yA buddhi prApta hojAtI hai| isako yaha zakti hojAtI hai ki jaba cAhe taba apane AtmA zuddha svabhAvako dhyAnameM lekara usakA anupa kara sakeM / yada niHka hokara manana karatA rahatA hai | cAritramohanIyake udayase gRhasya yogya kAryoMko bhaleprakAra karatA hai taubhI unameM lipta nahIM hotA hai| una sabako nATaka jAnake karatA hai / bhItarame jJAtAcchA rahatA hai / bhAvanA yaha rahatI. ki karmakA udaya haTe ki maiM kevala eka vItarAga bhAvakA hI ramaNa karatA rahUM / aisA antarAtmA cAra lakSaNoMse yukta hotA hai -- 1- mazama - zAMtabhAva - vaha vicArazIla hokara haraeka bAtapara kAraNa kAryakA manana karatA hai, yakAyaka krodhI nahIM hojAtA hai / 2 saMvega - vaha dharmakA zraMmI hotA hai va saMsAra zarIra va bhogoMse vairAgI hotA hai / 3 anukampA - vaha prANI mAtrapara kRpAlu yA dayAvAna hotA hai / 4 Astikya - use isaloka va paralokameM zraddhA hotI hai| paramAtmaprakAzameM kahA hai deha vibhiNNDa NANamau, jo paramappu piNDa | paramasamAhi-pariDiyaDa, paMDiTa so ji haveha // 14 // bhAvArtha jo koI apanI deha bhinna apane AtmAko jJAnamaI paramAtmArUpa dekhatA hai va parama samAdhimeM sthira hokara dhyAna karanA hai, vahI paMDita antarAtmA haiM / daMsaNapAhuDameM kahA hai-- -
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ] yogasAra TIkA | chaha dabya Nava payathA paMcatthI satta taca niAi / saha tANa rUyaM so sahI muNeyacca // 12 // jIvAdI sahahaNaM sammase jiNavarehiM paNNanaM / vahArA Nicchayado appA havai sammataM // 20 // bhArArtha - jIva, pula, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, kAla ye chaH dravya haiM / kAlako chor3akara pAMca astikAya haiN| jIvAdi sAta tatva haiN| puNya pApa milAkara nau padArtha haiM / una sabakA jo zraddhAna karatA hai vaha samyagdRSTrI jAnanA yogya hai / jineMdrane kahA hai ki jIvAhikA zraddhAna vyavahAra samyakta hai apane hI AtmAkA yathArtha zraddhAna nizcaya mamyakta hai 1 samayasAra kalazameM zrI amRtacandrAcArya kahate haiM-varNA vA mohAdayo vA bhinnA bhAvAH sarva evAsya puMsaH / tenaivAntastattvataH pazyato'mI no dRSTAH syurdaSTamekaM paraM syAt // 5- 2 // bhAvArtha - trarNAdi va rAgAdi sarva bhAva isa AtmAke svabhAbase bhinna haiM / isaliye jo koI nizrayatatvakI dRSTise apane bhItara dekhatA hai use ye saba rAgAdi bhAva nahIM dikhate haiM, kevala eka paramAtmA hI dikhatA hai | sArasamuccayameM kahA hai paNDito'sau vinIto'sau dharmajJaH priyadarzanaH / - yaH sadAcArasampannaH samyanavadyamAnasaH || 42 // bhAvArtha -- jo koI samyagdarzanameM majabUta hai va sadAcArI hai vahI paMDita hai, vahI vinayavAna hai, vahI dharmAtmA hai, usIkA darzana priya hai /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / paramAtmAkA svarUpa | nimmalu likalu suddha jiNu vindu buddha sira saMtu / so paramappA jiNamaNiu eDa jANi nitu // 9 // [ 45. anvayArtha - ( Nimmalu) jo karmamala va rAgAdi mala rahita hai (klui ) jo niSkala arthAt zarIra rahita haiM (suddha) jo zuddha va abheda eka hai (jie) jisase AtmA ke sarva ko hama liyA hai (vi) jo viSNu hai arthAta jJAnakI apekSA sarva lokAlokavyApI hai sarvakA jJAtA hai (buddha) jo buddha hai arthAta svapara ko samajhanevAlA hai (siva ) jo ziva hai- parama kalyANakArI hai ( saMtu ) jo parama zAMta va vItarAga haiM ( so paramappA ) yahI paramAtmA hai ( jiNaNiu ) aisA jinendradevane kahA hai ( eu bhiMtu jANi) isa bAtako zaMkA rakSita jAna | bhAvArtha- paramAtmA utkRSTa va parama pavitra AtmAko kahate haiM jo kevala eka AtmA hI hai usake sAtha kisI bhI pApa puNya rUpI karmakA saMyoga nahIM hai na vaha kisI taraha kA kapAvabhAva, rAga, dveSa, moha rakhatA hai| usameM sAMsArika prANiyoM meM pAe jAnevAle dIpa nahIM haiM / saMsArI prANI va kRSNAzIta hokara manase kinhI kAmoMke karanekA saMkalpa vA vicAra karate haiM, vacanoMsa AjJA dete haiM, kAyage jayama kA AraMbha karate haiN| kAma siddha honepara santoSI va na - siddha honepara vivAda karate haiM, kisIpara rAjI hote haiM. kisIpara nArAja hote haiM / paramAtmA ke bhItara mohakA aiza mAtra bhI sambandha nahIM haiM, na mana, vacana, kAya haiM isaliye koI prakArakI icchA yA koI prakArakA prayatna yA koI rAga, dveSa, moDa vA vikAra yA santoSa yA asantoSa kucha bhI sambhava nahIM hai| isIliye paramAtmAmeM na to
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 ] yogasAra TIkA | jagatake karanekA, banAne va bigAr3anekA koI Aropa kiyA jA saktA hai, na mukdu kha karmamala bhugatAnekA Aropa kiyA jA saktA hai| vaha saMsAraka prapaMcajAlameM nahIM par3atA hai / parama kunakRtya haiN| jagata anAdi hai- karmakI jarUrata nahIM / kAma isa jagatameM yA to svabhAvase hojAte haiM jaise pAnIkA bhApha bananA, bAdala bananA, pAnI varasanA, nadIkA bahanA, miTTIko lejAnA, miTTIkA jamakara bhUmi bana jAnA, Adi2 / kinhIM kAmoMke karanemeM icchAvAna saMsArI jIva nimitta haiN| khetI, kapar3A, vartana, Adi; manuSya va ghosale Adi pakSI icchAse banAte haiM, isa taraha jagatakA kAma cala rahA hai / pApapuNyakA phala bhI svayaM ho jAtA hai| kArmaNa zarIra meM bandhA huA karma jaba pakatA hai taba usakA phala pragaTa hotA hai / jaise krodha, mAna, mAyA yA lobha va kAmabhAvakA hojAnA yA nitya grahaNa kiyA huA bhojana pAnI havAkA svayaM rasa, rudhira, asthi, caratrI, mAMsAdimeM - bana jAnA yA rogoMkA hojAnA, zarIrameM cala AjAnA, viSa khAnese maraNa hojAnA / yadi paramAtmA isa hisAbako rakhe to use bahuta cintA karanI par3e / tathA yadi use jagatake prANiyapara karuNA hoto vaha sarvazaktimAna honese prANiyoM ke bhAva hI badala deva jisase ve pApakarma na kreN| jo phala detA hai-daMDa detA hai vaha apane AdhInoMko bure kAmoMse roka bhI saktA hai| paramAtmA sadA svarUpa meM bhagana paramAnandakA amRta pAna karate rahate haiM, unase koI phala denekA vikAra yA udyoga saMbhava nahIM hai / jaba paramAtmA kisIpara prasanna hokara sukha nahIM detA hai taba paramAtmAkI stuti, bhakti va pUjA karanekA kyA prayojana hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki vaha pavitra hai, zuddha guNakA dhArI hai, usake nAma smaraNase, guNa smaraNale, pUjA bhakti karanese, bhakta
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [57 janoM ke pariNAma nirmala hojAte haiM, rAga dveSake mailase rahita hojAte haiM, bhAvoMkI zuddhise pApa svayaM kaTa jAte haiN| zubhopayogase puNya svayaM baMdha jAtA hai / jaise jar3a zAstroMke panane va sunanese pariNAmoMmeM jJAna va vairAgya AjAtA hai vaise paramAtmAkI pUjA bhaktise pariNAmoMme zuddha AtmAkA jJAna va saMsArame vairAgya chAjAtA hai / paramAtmA udAsIna nimitta hai, preraka nimitta nahIM hai| hama saba unake AlaMbanase apanA bhalA kara lete haiN| paramAtmA kisIko mukti bhI nahIM dete / hama to paramAtmAkI bhaktike dvArA jaba advaita eka nizvara epane hI bhArata meM hokara parama samAdhiko abhyAsa kareMge tava hI kA~se rahita paramAtmA hoNge| isa kAraNase paramAtmA nirmala hai| paramAtmAke sAtha tejasa, kArmaNa, AhAraka, vaikriyika yA audArika kimI zarIrakA sambaMdha nahIM hotA hai tathApi vaha amUrtIka jJAnamaya AkArako dharanevAlA hotA hai / jisa zarIrase chuTakara paramAtmA hobA hai usa zarIrameM jaisA dhyAnAkAra thA vaisA hI AkAra mokSa hone para banA rahatA hai| AkAra vinA koI vastu nahIM hosaktI hai| amUrtIka dravyoMkA amUrtIka va mUrtIka pudala racita dravyoMkA mRrtIka AkAra hotA hai| paramAtmA zuddha hai, usameM kartA karma Adike kAraka nahIM haiM tathA vaha apane anaMta guNapayAyoMkA asyaNDa amiTa eka samudAya hai jisameM se koI guNa chuTa nahIM saktA hai na koI navIna guNa praveza kara saktA hai / usI paramAtmAko jinendra kahate haiN| kyoMki jagatameM koI zakti nahIM hai ki jo usako jIta sake va use punaH saMsArI yA vikArI banA sake / vaha sadA vinayazIla rahatA hai / vinA kAragAke rAgadveSa meM nahIM phaMsatA hai, na pApa puNyako bAMdhatA hai| .
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48] yogasAra ttiikaa| . paramAtmAkA pada kisI karmakA phala nahIM hai| kiMtu svAbhAvika AtmAkA pada hai / isaliye vaha kabhI vibhAva rUpa nahIM hosatA hai / cahI paramAtmA saJA viSNu hai, kyoMki vaha sarvajJa honeme usake jhAnameM sarva dravyoMke guNaparyAya ekasAtha virAjamAna hai| isaliye vaha sarvavyApI viSNu hai, vahI sacA buddha hai, kyoMki jAtAnA hai va sarva ajJAnase rahita hai| vahIM samA ziva hai, maMgalApa haiM / usake bhajanase hamArA kalyANa hotA hai / tathA vaha paramAtmA parama zAMta hai, parama dhItarAga hai| niyara siddha ho jAne paramAtmA haiN| atakI AtmAmeM bhI paramAtmAke guNa pragaTa haiN| paraMtu ve cAra acAnIya karmasAhita haiM, zarIra rahita hai| paraMtu zIghra hI niddha hoge / isaliye unako bhI paramAtmA kahate haiM / sarvajJa va vItarAga donoM hI arahaMta va siddha paramAtmA hai| paramAtmA hamAre liye AdI hai, hameM unako pahacAnakara unake samAna apanako banAnekI ceSTA karanI cAhiye / paramAtmapakAzameM kahA hai appA laddhaDa gANapau. kambhavimuke jaNa / mellivi sanya vi nannu paru, so para mugAI mArgaNA // 15 // Ni girajaNu mANasaTa, prmaannvaahaa| jo pahAi so saMtu mira, sApa muNijaha 12 // vayahi satyahiM iMTiyahi, jho jiya mu ya bhAi / Nimmala-jhAgahaM jo jinau, bho paramapyu malAi // 23 // bhAvArtha-jisane sarva karmoMko dUra karake va sarva dehAdi paradravyokA saMyoga haTAkara apane jJAnamaya AtmAko pAyA hai vahI paramAtmA hai, usako zuddha manase jAna | vaha paramAtmA nitya hai, niraM
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| - [49 jana yA vItarAga hai, jJAnamaya hai, paramAnaMda svabhAvakA dhArI hai| vahI ziva hai, zAMta hai| usake zuddha bhAvako pahacAna, jisako vedoMke dvArA, zAkhoMka dvArA, indriyoMke dvArA jAnA nahIM jAsakatA / mAtra nirmala bhyAnameM vaha jhalakatA hai| vahI anAdi, ananna, avinAzI, zuddha AtmA paramAtmA hai / samAdhizanako kahA hai nirmala: kevala: zuddhI vivikta: prabhuravyayaH / parameSThI parAsmati paramAtmazvaro jinaH // 6 // bhAvArtha-paramAtmA karmamalarahita haiM, kevala svAdhIna haiM, sAdhyako siddha karake siddha haiM. saba dravyoMkI sattAse nirAlI sattAkA dhArI haiM, vahIM anantabIya dhArI prazna haiM. vahI kiyA hai. garamasane rahanevAlA parameSThI haiM. vahI zreSTha AtmA haiM. vahI guddha guNarUpI aizrayakA dhArI Izvara haiM, vahI parama vijayI jinendra haiM ! ___ zrI samantabhadrAcArya svayaMbhUstotrameM kahate haiMna pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha trivAnnara / tathApi te puNyaguNasmRtinaH punAtu citta duritA ananyaH // 5 // * duritamalakalaGkamaTakaM nirupamayogabalena nirdahana / abhavadamavasauramamAn bhavAna bhavatu mamApi bhavopazAntaye / / 15 / / bhAvArtha- paramAtmA vItarAga haiM, hamArI pUjAse prasanna nahIM hote / paramAtmA vara rahita haiM, hamArI nindAse aprasanna nahIM hote| tathApi unake pavitra guNoMkA smaraNa manako pApake mailarsa sApha kara detA hai / anupama yogAbhyAsame jisane ATha karmake kaThina kalaGkako jalA DAlA hai va jo mokSaka atIndriya surukA bhoganevAlA hai vahI paramAtmA hai | mere saMsArako zAMta karane ke liye vaha udAsIna sahAyaka haiN| usake dhyAnase maiM saMsArakA kSaya kara sakaMgA /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| bahirAtmA parako Apa mAnatA hai| dehAdiu je para kahiyA te appANu muNeI / sobahirappA jiNabhaNiu puNu saMsAra bhabhei // 10 // anvayArtha (dahAdira je para kahiyA) zarIra Adi jinako AtmAse bhinna kahA gayA hai (te appANu muNei) tina rUpa hI apaneko mAnatA hai (so bAhirappA) vaha bahirAtmA I (jiNabhaNiu) aisA jinendra ne kahA hai (puNu saMsAra bhamaMi) vaha vAravAra saMsArameM bhramaNa karatA rahatA haiN| bhAvArtha-AtmA vAstavameM eka akhaMDa amUrtIka jJAnasvarUpI nya hai| isakA svabhAva parama zuddha hai / nirmala jalake samAna yaha parama vItarAga va zAMta va paramAnaMdamaya hai| jaisA siddha paramAtmA siddhakSetrameM ekAkI niraMjana zuddha dravya hai vaisA hI yaha apanA AtmA zarIrake bhItara hai| apane AtmA aura paramAtmAmeM sattAkI apekSA arthAta pradezoMkI yA AkArakI apekSA bilakula bhinnatA hai paraMtu guNoMkI apekSA bilakula ekatA hai / jitane guNa eka AtmAmeM haiM utane guNa dusare AtmAmeM haiN| pradezoMkI gaNanA bhI samAna hai| haraka asaMkhyAta pradeza dhArI haiM / ___ isa tarahakA yaha AtmA dravya hai| jo koI aisA nahIM mAnatA kintu AtmAke sAtha ATha kA~kA saMyoga sambaMdha honemeM una kA~ke udaya yA phalame jo jo azuddha avasthA AtmAkI jhalakatI haiM unako AtmAkA svabhAva jo mAna letA hai vaha bahirAtmA hai| jaise pAnI meM bhinna 2 prakArakA raMga milA denese pAnI lAla, harA, pIlA, kAlA, nIlA dikhatA hai / isa raMgIna pAnIko koI asalI pAnI mAnale to usako mUr3ha va alAnI kaIge tathA vana
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogAsAkA 'pAnIka. sthAnameM . raMgIna pAnI pIkara pAnIkA asalI svAda nahIM pA sakegA, usItaraha jo kamaki udayase honevAlI vikArI avasthAoMko AtmA mAna legA aura usa AtmAkA grahaNa karake usakA dhyAna karaMgA usa ajJAnIko asalI AtmAke nAnAnanda svabhAvakA svAda nahIM milegA, vaha viparIta svAdako hI AsmAkA svAda mAna legA / jJAnAbaraNa, darzanAvaraNa, antarAyake kSayopazamase jo alpa va azuddha jJAnadarzanavIrya saMsArI jIvoMmeM pragaTa hotA hai vaha ina hI tIna prakArake karmoke udayase malIna haiN| jahA~ sarvAtI karmasparddhakokA udayAbhAva lakSaNa kSaya ho, arthAn vinA phala diye jhar3anA ho tathA AgAmI udyA AnevAloMkA sattArUpa upazama ho tathA dezamAtI sparddhakoMkA udaya ho usako kSayopazama kahate haiM / isa malIna alpa hAna darzana vIryako pUrNa jJAnadarzana vIrya mAnanA mithyA hai| isItaraha mohanIya karmaka udaSase krodha, mAna, mAyA, lobha bhAva yA hAmya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA va strIveda, puMveda va napuMsakaMvaMda bhAva hotA hai | kabhI lobhakA tIna udaya hotA hai taba usako azubha rAga kahate haiM, kabhI lobhakA manda udaya hotA hai taba use zubha rAga kahate haiN| ___ mAna, mAyA, krodhake tItra udyako bhI azubha bhAva va manda udayako jo zubha rArAkA sahakArI ho, zubha bhAva kahate hai / pUjA, bhakti, dAna, paropakAra, sevA, kSamA, namratA, saralanA, satya, santoSa, saMyama, upavAsAdi tapa, AhAra, auSadhi, abhaya va vidyAdAna, alpa mamatva va brAhmacarya pAlana Adi bhASoMko zubha bhAva yA zubhopayoga kahate haiM / aime bhAvoMse puNyakamakA pandha hotA hai| himA, asatya, corI, kuzIla, mUrchA, AkhelanA, mAMsAhAra, madirApAna, zikAra, vaizyAsevana; parassIsevana, parakA apakAra, duSTa
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ goganAra ttiishaa| vyavahAra, iMdriyoMkI lolupatA, tIna ahaMkAra, kapaTase ThaganA, tItra krodha, tIna lobha, jItra kAmamAva Adi bhAvoMko azubha bhAva yA azubhopayoga kahate haiN| ina azubha bhAvoMse pApakarmakA baMdha hotA hai| ina mohanIya karmajanita malIna va azuci, AkulatAkArI, duHkhaprada, zAMtivighAtaka bhAvoMko AtmAkA bhAva mAnalenA mithyA hai / aghAtIya kA~meM Ayukarmake udayase naraka, tithaMca, mAnava, deva cAra prakAra zarIrosa AtmA keda rahatA hai| isa kedakhAneko AtmAkA dhara mAnanA mi' yA | nAmakarmake udayase zarIrakI sundara, asundara,. nirogI, sarogI, baliSTha, nirvala Adi aneka avasthAeM hotI haiM unako AtmA mAnanA mithyA hai / gotrakarmake udayase nIca ya UMca kulavAlA kahalAtA hai| una kuloMko AtmA mAnanA mithyA hai / vedanIyakarmake udayase sAtAkArI va asAtAkArI zarIrakI avasthA hotI hai yA dhana, kuTumba, rAjya, bhUmi, bAina, ghara Adi bAharI acche va khure, vetana va acetana padAdhIkA sambandha hotA hai, unako. apanA mAnanA liyA hai| cAhirAtmA ajJAnasa karmajanita dazAoMka bhItara ApApanA mAnakara apane AtmAke sacce svabhAvako bhUle hue kabhI bhI nirmANakA bhaya nahIM pA saktA / nirantara zubha azubha karma bAMdhakara eka galise dUsarImeM, dUsarIna lIsarImeM isa taraha anAdi kAlase bhramaNa karatA calA AyA hai| yadi koI sAdhu yA gRhasthakA cAritra pAle aura ise bhI * AtmAkA svabhAva jAnale va meM sAdhu meM zrAvaka aisA ahaMkAra kare to vaha bhI bahirAmA hai| . yadyapi jJAnI mAtraka va sAdhukA AcaraNa pAlatA hai taubhI vaha use vibhAva jAnatA hai, AtmAkA svabhASa nahIM jAnatA / parama
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [ 53 zuddhopayoga bhAvarUpa hI AtmA hai| zukudhyAna jo sAdhuke hotA hai vaha parama zuddhopayoga nahIM hai, kyoMki dazave guNasthAna taka to mohakA ukSya milA huA hai| gyArahaveM bArahaveM meM ajJAna hai, pUrNa jJAna nahIM, - isaliye isa aparama zuddhopayogako bhI AtmAkA svabhAva mAnanA miyAbhAva hai| zrI samayasAra meM kahA hai - ! paramANumittiyaM vi hu rAgAdrINa tu vijjade jassa / vi so jANadi appA gayaM tu savyAgamadharo vi // 214 // bhAvArtha - jisake bhItara paramANu mAtra thor3AsA bhI ajJAna sambaMdhI rAgabhAva hai ki paradravya yA parabhAva AtmA hai vaha zrutakevalI ke samAna bahuta zAstroMkA jJAtA hai taubhI vaha AtmAko nahIM | pahacAnatA hai, isaliye bahirAtmA hai / puruSAdhIsaddhapAyameM zrI amRtacandra AcArya kahate haiMpariNamamANo nityaM jJAnavivattairanAdisantatyA | pariNAmAnAM sveSAM sa bhavati karttA ca bhoktA ca // 10 // jIvakRtaM pariNAma nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena // 22 // pariNamamANasya citacidAtmakaiH svayamapi svarbhAvaiH / bhavati hi nimittamAtraM paugalikaM karma tanyApi // 13 // evamayaM karmakRtaimAsamA hilo'pi yukta iva / pratibhAti vAlizAnAM pratibhAsaH sa khalu bhavabIjam // 14 // bhAvArtha - yaha jIva anAdikAlakI paripATI se jJAnAvaraNAdi karmo ke udaya ke sAtha pariNamana yA vyavahAra karatA huA jo apane azuddha pariNAma karatA hai unahIkA yaha ajJAnI jIva apaneko kartA tathA bhoktA mAna letA hai ki maiMne acchA kiyA yA burA kiyA, yA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| maiM sukhI hUM yA duHkhI hUM ! isa amAnamaI jIvake pariNAmoMkA nimitta pAkara dUsarI paugalika karmavargaNAeM svayaM karmarUpa hokara bandha jAtI. haiN| jaba yaha jIva svayaM apane azuddha bhAvoMmeM pariNamana karatA hai taba usa samaya pUrvameM bAMdhA paugalika karma udayameM Akara usa azuddha bhAvakA nimitta honA hai| isataraha karmaphala bhAvoMko va karmoM ke baMdhako va karmake udayako boharAtmA apane mAna letA hai| nizyame AtmA ina sarva karmakRta bhAvosa judA hai / taubhI ajJAnI bahirAtmAoM ke yahI pratibhAma yA bhrama rahatA hai ki ve saba bhAva yA vikAra yA dazA merI hI hai| karmakRta pariNAmoMko yA racanAko jo niyasa para hai, apanI svAbhAvika pariNati yA dazA mAna lenA saMsArabhramaNakA bIja hai yaha bIja saMsAra-vRkSako bar3hAtA hai| bahirAsmA andhA mohI hokara saMsAra-banameM bhaTakatA rahatA hai | jJAnIko parako AtmA nahIM mAnanA caahiye| dehAdiu je parakahiyA te adhANu Na hohiM / ira jANeviNu jIva tuI apyA apya muNehi // 11 // anvayArtha-(dahAdiu je parakahiyA) zarIra Adi apane AtmAse bhinna kahe gaye haiM (te apANu Na hAhi ) ve padArtha AtmA nahIM hosakke va una rUpa AtmA nahIM hosaktA yAne AtmAke nahIM hosakte (iu jANaviNa) aisA samajhakara (jIva) he jIva ! (tuhUM appA appa mudi) apaneko AtmA pahacAna, yathArtha AtmAkA bodha kr| bhAvArtha-bahirAtmA jaba para vastuoMko va parabhAvoMko apanA AtmA mAnatA hai taba antarAramA aisA nahIM mAnatA hai| vaha mAnatA
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! ; | yogasAra TIkA / [ 56 haiM ki AtmA AtmArUpa hI hai| AtmAkA svabhAva sarva anya AtmAoM va pulAdi pAMca dravyoMse va ATha karmose va ATha karmoM ke phalase, sarva rAgAdi bhAvoMse nirAlA parama zuddha hai| bhedavijJAnakI kalAse vaha AtmAko parase bilakula bhinna thAna rakhatA hai| bhedavijJAnakI zaktise hI bhramabhAvakA nAza hotA hai| haMsa dUdhako pAnI me bhinna grahaNa karatA hai, kisAna dhAnyameM cAvalako bhUsIse alaga jAnatA hai / sukI mAlA meM sarrApha suvarNako dhAge Adi bhinna samajhatA hai, pakI huI sAgabhAjImeM lavaNakA svAda sAgase bhinna samajhadArako AtA hai| catura eka guTikA meM sarva auSadhiyoMko alaga 2 samajhatA hai / isItaraha jJAnI antarAtmA AtmAko sarva dehAdi para kyoMse bhinna jAnatA hai / AtmA vAstava meM anubhavagamya hai| manase isakA yathArtha citavana nahIM hosakatA, bacanoMse inakA varNana nahIM hotA, zarIrase isakA sparza nahIM hotA | kyoMki manakA kAma krama kisI svarUpaphA vicAra karanA hai / vacanoMse eka hI guNa yA svabhAva eka sAtha kahA jAsaktA hai | zarIra mRtaka sthala dravyako hI sparza kara makkA hai jaba ki AtmA anantaguNa va paryAyoMkA akhaNDa piMDa hai / kevala anuaba hI isakA svarUpa AsaktA haiM / vacanoM se mAtra saMketarUpase kahA jAsaktA hai / manake dvArA kramase hI vicArA jAsaktA hai | isaliye yaha upadeza hai ki pahale zAstroMke dvArA yA yathArtha guruke upadeza se AtmA dravya ke guNa va paryAyoMko samajha leM, usake zuddha svabhAvako bhI jAne tathA parake saMyogajanita azuddha svabhAvako bhI jAne arthAta dravyArthikanaya se tathA paryAyArthikanaya yA nizcayajayasa tathA vyavahAranayase AtmAko bhaleprakAra jAne / isa AtmAkA sambandha kisI bhI paravastuse nahIM hai| yaha
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| AtmA apane hI zAna, darzana, sukha, vIrya Adi guNoMkA svAmI hai / isakA dhana isakI guNasampadA hai, isakA nivAsa yA ghara isIkA svabhAva hai / isa AsmAkA bhojanapAna Adika Ananda amRta hai| AtmAmeM hI samyagdarzana haiM, AtmAmeM hI mabhyagjJAna hai, AtmAmeM hI samyakcAritra hai, AtmAmeM hI samyak napa hai, AtmAmeM hI saMyama hai, AtmAmeM hI tyAga haiM, AsmAmeM hI saMbara tatva hai, AtmAmeM hI nirjarA hai, AtmAmeM hI mokSa hai / jisane apane upabhogako AtmAmeM jo viSA usane mAgako liyA AtmA ApahIse ApameM krIr3A karatA huA zana; 2 zuddha hotA huA paramAtmA hojAtA hai / jitanI mana, vacana, kAyakI zubha va azubha kriyAe~ haiM ve saba para haiM, AtmA nahIM haiM | caudaha, guNasthAnakI sIr3hiyAM bhI AtmAkA nija svabhAva nahIM hai / AtmA parama pAraNAmika eka jIvatvabhAvakA dhanI hai, jisakA prakAza kamarahita siddha gatimeM hotA hai / jahA~ siddhatvabhAva hai vahA~ jIvatvabhAva hai / aMtarAtmA apane AtmAko parabhAvoMkA akatI va abhoktA darakhatA hai| vaha jAnatA hai ki AtmA jJAnacetanAmaya hai .arthAt yaha mAtra zuddha jJAnakA svAda lenevAlA hai| isameM rAgadveSarUpa kArya karanekA anubhatrarUpa karmacetanA tathA sambaduHkha bhoganerUpa karmaphalacetanA nahIM haiN| AtmAkA pahacAnanevAlA antarAtmA eka Atmarasika hojAtA hai, AnmAnandakA premI hojAnA hai, usake bhItarase viSayabhogAnita sutrakI zradvA miTa jAtI hai, vaha eka AtmAnubhatrako hI apanA kArya samajhatA hai, usake sivAya jo vyavahArameM gRhamdha yA muni aMtarAtmAko kartavya karanA par3atA hai vaha saba mohanIya karmaka udayakI preraNA hotA hai| isIliye jJAnI antarAtmA saba hI tharma, artha, kAma puruSArthakI ceSTAko AtmAkA svAbhAvika dharma nahIM mAnatA hai|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [57 AtmA to svabhAvase sarva ceSTArahita nizcala parama kRtakRtya hai| isataraha AtmAko kevala AtmArUpa hI TaMkotkIrNa jhAtAdRSTA 'paramAnandamaya samajhaphara usane ramayA saranekA atyanta prema hojAnA antarAtmAkA svabhAva bana jAtA hai | tIna lokakI saMpattiko vaha Adarase nahIM dekhatA hai, usakA pratiSThAkA sthAna kevala apanA hI zuddha svabhAva hai / isI kAraNase samyamhaTI antarAtmAko jIvamukta kahate haiM / yaha yathArtha jJAnase va parama vairAgyase pUrNa hotA hai| parama tatvakA eka mAtra rucibAna hotA hai / usakI dRSTi eka zuddha Atmatatvapara jama jAtI hai / samayasArameM kahA hai pumAlakammaM rAgo tassa vivAgodao hayadi eso / Na hu esa majjha bhAvo jANagabhAvI du amiko // 207 // udayavivAgo viviho kammANaM variNado jipavarehiM / Nadu te majjha sahAvA jANagabhAvo du ahamikko / / 210 // uppaNNodayabhAge viogabuddhIya tassa so NicaM / kaMkhAmaNAgadamsatha udayAsa Na kuvvade NANI // 228 / / bhAvArtha-rAga eka pudgalakama hai, usake phalase AtmAmeM rAga bhAva hotA hai / yaha karmakRta vikAra hai, merA svabhAva nahIM hai, meM to eka jJAyaka bhAvakA dhArI AtmA huuN| jinendroMne kahA hai ki karmoM ke udayasa jo nAnA prakArakA phala hotA hai vaha saba mere AtmAkA svabhAva nahIM hai| maiM to eka jJAyaka bhASakA dhArI AtmA huuN| karmodayase prAma vartamAna bhogoMmeM bhI jJAnIke Adara nahIM hai viyoga buddhi hI hai / taba jJAnI AgAmI bhogoMkI icchA kaise kara sakatA hai ?
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- yogasAra TIkA / samayasArakalazameM kahA haiiti vastusvabhAvaM svaM jJAnI jAnAti tena saH 1 rAgAdInAtmanaH kuryAnnAto bhavati kArakaH // 14 // bhAvArtha -- jJAnI apanI Atma vastuke svabhAvako ThIka ThIka jAnatA hai, isaliye rAgAdi bhAvoMko kabhI AtmAkA dhana nahIM mAnatA haiM, Apa unakA kartA nahIM hotA hai, ve karmodayase hote haiM, yaha unakA jAnanevAlA hai / 58 ] bRhat sAmAyika pATha zrI abhitigati AcArya kahate haiMnAhaM kasyacidasmikathana na me bhAvaH paro vidyate muktvAtmAnamapAstakarmmasamiti jJAnakSaNAlaMkRti / yasyaiSA matirasti cetasi sadA jJAtAtmatattvasthite stasya na maMtritastribhuvanaM sAMsArika baMdhaneH // 11 // bhAvArtha - aMtarAtmA jJAnI vicAratA hai ki maiM to jJAna netroM alaMkRta va sarva karma-samUhase rahita eka AtmA dravya huuN| usake sivAya koI paradravya yA parabhAva merA nahIM hai na meM kisIkA saMbaMdhI huuN| jisa AtmIka tatyake jJAtAke bhItara aisI nirmala buddhi sadA rahatI hai usakA saMsArIka baMdhanoMse baMdhana tIna lokameM kahIM bhI nahIM hotA / nAgasena muni tatvAnuzAsanameM kahate haiM-saddravyamasmi cidahaM jJAtA draSTA sadApyudAsInaH / svopArAdehamAtrastataH pRthaggaganabadamRtaH // 153 // bhAvArtha - maiM sata bhAva dravya hUM, caitanyamaya hUM, jJAtA dRSTA hU~ / sadA hI vairAgyavAna hUM / yadyapi zarIra meM zarIra pramANa hUM to bhI zarIrase judA hU~ | AkAzake samAna amRtaka hUM /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | AtmajJAnI hI nirvANa pAtA hai / appA appara jar3a muNahi tau NivvANa lahehi / para appA jau muNihi tuhuM tahu saMsAra bhamehi // 12 // anvayArtha - ( jai ) yadi (appA apana muhino AtmA samajhegA ( to zivyANa lahehi ) to nirmANako pAvegA (jau ) yadi ( para appA muNahi ) parapadArthoMko AtmA mAnegA ( taha tuhaM saMsAra bhamehi) to tU saMsAra meM bhramaNa karegA | bhAvArtha -- nirvANa use kahate haiM jahAM AtmA sarva rAgadvepa, mohAdi doSoM se mukta hokara va sarva karma-kalaMka me chUTakara zuddha suvarNake samAna pUrNa zuddha hojAve aura phira sadA hI zuddha bhAvoMmeM hI kallola kare va nirantara AnandAmRtakA svAda leve| vaha AtmAkA svAbhAvika pada haiM | isa nirvANakA sAdhana bhI apane hI AtmAko AtmArUpa samajhakara usIkA vaisA hI dhyAna karanA hai / { 59: haraeka kAryake liye upAdAna aura nimitta do kAraNoMkI jarUrata hai| mUla kAraNako upAdAna kAraNa kahate haiM jo svayaM kAryarUpa hojAve / sahAyaka kAraNoMko nimitta kAraNa kahate haiN| bar3e banAne meM miTTI upAdAna kAraNa hai, kumhAra cAka Adi nimitta kAraNa haiM / kapar3e. banAne meM kapAsa upAdAna kAraNa hai, carakhA karadhA Adi nimitta kAraNa haiN| suvarNakI mudrikA banAne meM suvarNa upAdAna kAraNa hai. suvarNakAra, usake zastra va agni Adi nimitta kAraNa haiN| isItaraha AtmA zuddha hone meM upAdAna kAraNa AtmA hI hai, nimitta kAraNa vyavahAra ratnatraya haiM, muni va zrAvakakA cAritra hai, bAraha tapa haiM, mana, vacana, kAyakI kriyAkA nirodha hai / nimittake hote hue upAdAna kAma karatA hai| jaise agnikA nimitta hote hue
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.] yogasAra ttiikaa| cAvala bhAtaka rUpameM badalatA hai, donoM kAraNoMkI jarUrata hai / mAdhakako yA mumukSuko sabame pahale vyavahAra samyagdarzana dvArA arthAna paramArthadeva, zAstra, guruke zraddhAna nathA jIvAdi sAta tatvoMke zraddhAnadvArA manana karake bhedajJAnakI dRr3hattAse apane AtmAkI pratItirUpa nizcaya samyagdarzanako prApta karanA cAhiye / taba hI AtmajhAnakA yathArtha udaya ho jAyagA, vItarAgatAkA aMza jhalaka jAyagA, saMghara va nirjarAkA kArya prAraMbha ho jAyagA, mokSamArgakA udaya ho jAyagA | kokA bandha jaba rAgadveSa mohase hotA hai tatha kAkA kSaya vItarAbhAdA hotA hai ! vItarAgabhAva apane hI AtmAkA rAgadveSa moha rahita pariNamana yA vartana haiM / mumukSukA 'kartavya hai ki vaha ghuddhipUrvaka pariNAmoMko vItarAgabhAvameM lAnekA 'puruSArtha kare | taba karma svayaM jhar3ege va navIna karmaka, AmravakA saMbara hogaa| rAga, dveSa, mohara paidA honemeM bhItarI nimitta mohakarmakA udaya hai| bAharI nimitta dUsare cetana va acetana padArthIkA saMyoga va unake sAtha vyavahAra hai / isaliye bAharI nimittoMko haTAne ke liye zrAvakake bAraha broMkI pratijJA lekara gyAraha pratimAkI pUrtitaka bAharI parigrahako ghaTAle ghaTAte eka laMgoTa mAtrapara AnA hotA hai / phira nirmaca dazA dhAraNa karaka cAlakake samAna nanna ho jAnA par3atA hai, sAdhukA cAcitra pAlanA par3atA hai, kotameM nivAsa karanA par3atA hai, nirjana sthAnoM meM Asana jamAkara AtmAkA dhyAna karanA par3atA hai, anazana Unodara rasa tyAga Adi tapase hI icchAkA nirodha karanA par3atA hai| sarva zrAvakakA yA sAdhukA vyavahAracAritra pAlate hue bAharI nimitta milAte hue sAdhakakI dRSTi upAdAna kAraNako ucca banAnekI tarapha rahanI cAhiye / arthAta apane hI zuddhAtmAkaM
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAMgasAra TIkA / [ 61 svabhAva meM ramaNa karanekI va sthira honekI parama ceSTA rahanI cAhiye / sAdhakako bAharI cAritra meM nimitta mAtrale santoSa na karanA caahiye| jaba AtmA AtmasamAdhimeM va AtmAnubhava meM vartana kare taba hI kucha phala huA, taba hI mokSamArga sA aisA bhAva rakhanA caahiye| kyoMki jabataka zuddhAtmadhyAna hokara zuddhopayogakA aMza nahIM pragaTa. hogA tabataka saMvara va nirjarA ke tatva nahIM pragaTa hoNge| tabataka AtmAkI ekadeza zuddhi nahIM hogii| nizrayase aisA samajhanA cAhie ki nirmANakA mArga eka AtmadhyAnakI amikA jalanA hai, eka AtmAnubhava hai; AtmAkA AtmArUpa jJAna hai. Apa hI Apako zuddha karatA hai, upAdAna kAraNa Apa hI haiN| yadi pariNAmoM meM AtmAnubhava nahIM pragaTe to bAharI cAritrame zubha bhAvoMke kAraNa graMtha hogA, saMsAra bar3hegA. mokSakA sAdhana nahIM hogA / isake virodha meM jaba ki AtmAkA yathArtha jJAna nahIM hogA jabataka AtmAko anyarUpa mAnatA rahegA, jaisA usakA jinendra bhagavAna kathita svarUpa hai vaisA nahIM mAnegA, AtmAko sAMsArika vikArakA kartA va bhoktA mAnegA va janataka paramANu bhAva bhI moha apane AtmAke sivAya parapadArthoM meM rahegA taka midhyAtvakI kAlimA nahIM miTI aisA samajhanA hogA | mithyAtvakI kAlimAke hote hue bAharI sAdhukA va gRhasvakA cAritra pAlate hue bhI saMsAra hI bddh'egaa| vizeSa puNya bAMdhakara zubha-gatimeM jAkara phira azubha gatimeM calA jaaygaa| jahAMtaka AtmAkA AtmArUpa zraddhAna nahIM hogA vahAMtaka midhyAdarzanakA anAdi roga dUra nahIM hogA | paryAyavRddhikA ahaMkAra nahIM milegA / viSayabhogekI kAmanAkA aMza jaba taka nahIM miTegA taba taka mithyA bhava nahIM. haTegA / viSayabhogoMkA sukha tyAgane yogya hai, yaha zraddhAna jaba taka na hogA taya taka mithyAtva na httegaa| I
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62] yogasAra ttiikaa| mindAdati ucipUrvaka bhAlazise bhiSaya bheSA karanA hai| samyaktI gRhastha anAsaktise va karmoM ke udayameM lAcAra hokara viSayabhoga karatA hai va bhAvanA bhAtA hai ki yaha karmakA vikAra zIghra dUra ho to ThIka hai| bhogoMse pUrNa vairAgya bhAva jJAnIke hotA hai| ajJAnIka va mithyArapike tapa karate hue bhI bhogoMse rAga bhAca rahatA hai, isIse usakA saMsAra bar3hatA hai| vaha saMsArase pAra honekA .mArga nahIM pAtA hai| samayasArajImeM kahA hairatto baMdhahi kammaM muMcadi jIvo virAga saMpaNNo / eso jiNovadeso tamhA kammenu mA rajja / / 160 / / paramaTTo khalu samao suddho jo kevalI muNI NANI / tamhi TidA sambhAve mugiNoM pArvati NityANaM / / 161 // paramammiya aThido jo kuNadi taca radaM ca dhArayadi / taM sanvaM bAlatavaM bAlabadaM viti satyAhu // 162 // bhAvArtha-zrI jinendrakA aisA upadeza hai ki rAgI jIva karmoM meM yandhatA hai| vairAgyase pUrNa jIva karmoMse chUTatA hai / isaliye baMdhaka kAraka zubha va azubha kAryoMmeM rAga nahIM kro| nizrayase parama padArtha eka AtmA hai| vahIM apane svabhAvameM eka hI kAla pariNamana karanese va jAnanese samaya hai, vahI eka jJAnamaya nirvikAra honese zuddha hai, vahI svatantra caitanyamaya hunese kevalI hai, bahI mananamAtra honese muni hai, vahI jJAnamaya honese jJAnI hai / jo munigaNa aise apane hI AtmAke svabhAvameM sthira hote haiM, Atmastha hote haiM ve hI nirvANako pAte hai| jo koI parama padArtha apane AtmAkI sthiti na pAkara tapa tathA vrata pAlatA hai isa sarva tapa yA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAMmasAra ttiikaa| vratako jo AtmajJAna yA AtmAnubhavakI ceSTAse zunya hai, sarvajJa bhagavAnane ajJAna tapa va ajJAna ta kahA hai| samayasAra kalazameM kahA hai-- padamidaM nanu karmadurAsadaM sahajabodhakalAmulabhaM kila / tata idaM nijabodhakalAbalAtkalayituM yatatAM satataM jagat // 11-7 // bhAvArtha-nirvANakA pada zubha kriyAoMphe karanese kabhI prApta nahIM hosaktA / vaha to sahaja AtmajJAnakI kalAse sahajameM milatA hai| isaliye jagatphe mumukSuoMkA kartavya hai ki ve AtmajJAnakI kalAke balase sadA hI usIkA yana kareM / tatvAnuzAsanameM kahA hai ... pazyannAtmAnamaikAragrAmapayatyArjitAnmalAn / nirastAhaMmamIbhAvaH saMvRNotyapyanAgatAn // 178 / / bhAvArtha-~-jo koI parapadArthomeM ahaMkAra mamakArakA tyAga karake ekAgrabhAvase apane AtmAkA anubhava karatA hai yaha pUrva saMcaya kie hue karmamaloMko nAza karatA hai tathA navIna karmoMkA saMyara bhI karatA hai| icchArahita tapa hI nirvANakA kAraNa hai| icchArahiu saba karahi appA appa muhi / sau lahu pAvai paramagaI puNa saMsAra Na ehi // 13 / / anvayArtha-(appA) he AtmA ! (icchArAhiyau tava karahei) yadi tU icchA rahita hokara tapa kare ( appa muNehi) va AtmAkA anubhava kare (tau lahu paramagaI pAvai) sau tu zIghra hI parama gatiko pAve (puNa saMsAra Na pahi) phira nizcayase kabhI ' saMsArameM nahIM AveM /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ] yogasAra TIkA / guru dvArA daNDa lekara karate rahanA / jaise kaSar3epara kIcakA choTA par3ane se turta dho DAlaneme vastra sApha rahatA hai, vaise hI mana, vacana, kAya dvArA doSa hojAne para usako AlocanA, pratikramaNa tathA prAyazcitta lekara dUra kara denA cAhiye, tama pariNAma nirmala raha skeNge| (2) vinaya--bar3e Adarase jJAnako bahAnA, zraddhAnako pakkA rakhanA, cAritrako pAlanA va pUjya puruSoMmeM vinayase vartanA, unake guNa smaraNa karanA vinaya tapa haiN| (3) vaiyAvRtya - mAdhu, AryikA zrAvaka, zrAvikA AdikI maMtrA karanA | roga, anya parISada va pariNAmoMkI zithilatA Adi honepara zarIra va upadezase yA anya upAyase AkulatA meTanA , svAtya yA sevA taba hai| isase glAnikA abhAva, bAtsalya guNa, dharmakI rakSA Adi napa hotA hai| mahAna puruSoM kI sevAme nyAna va svAdhyAya kI siddhi hotI hai| (4) svAdhyAya -- jJAnabhAvanA va Alasya tyAgake liye pAMca prakAra svAdhyAya karanA yogya hai (1) nirdoSa ko par3hanA va par3hAnA va sunAnA va sunanA (2) saMzaya cheda va jJAnakI tAke liye prazna karanA, (3) jAne hue bhAvakA vAramvAra vicAranA, ( 4 ) zuddha zabda na arthako gholakara kaNTha karanA, (5) dharmakA upadeza denA vAcanA, gurunA, AnuprekSA, AmnAya dharmopadeza ye pAMca nAma haiN| isameM jJAnakA atizaya bar3hatA haiM, parama vairAgya hotA hai va donoMkI zuddhikA dhyAna rahatA hai| (5) vyutsarga-- bAharI zarIra dhana gRhAdise va aMtaraMga rAgAdi bhAbasa vizeSa samatAkA tyAga karanA, nirhepa hojAnA, asaMgabhAvako pAnA cyutsarga tapa hai /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [67 (6) dhyAna-kisI eka dhyeyameM manako rokanA dhyAna hai| dhamanyAna tathA zuklanyAna mojhake kAraNa haiM, unakA abhyAsa karanA yogya hai / ArtadhyAna va raudradhyAnase bacanA yogya hai| tapa karanyA va taekA ArAdhana nirmANake liye bahuta Avazyaka / nizzya tapakI mukhyatAse tapa kiye binA kaukI nirjarA nahIM hotI hai / tapase savara va nirjarA donoM hote haiN| * samayasArameM kahA hai AppAgamappagohaMbhidaNa dognu pugNAvogesu / damamaNANamhi Tiko icchAvirado ya aNNAmi // 180 // ko savasaMgamuso Ayadi appAgamappaNo appA / pavi kAmaM gokammaM cedA didi eyattaM // 181 // appA jhAyatA daMgaNANANamAo aNAyAmaNo / lahadi ariNa AppANayeva so kammaNimbhukaM // 182 // bhAvArtha-puNya va pApa baMdhaka kAraka zubha va azubhayogoMse apane AtmAko AtmAke dvArA rokakara jo AramA anya paradravyokI ilAme virakta ho va satraM parigrahakI icchAme rahita ho, darzanajJAnamaI jhAramA riyara baiThakara Apame apaneko hI dhyAtA hai| bhArakarma, dravyakarma, nokamako saMca mAna sparza nahIM karatA hai, kevala eka zuddha bhAvakA hI anubhava karatA hai, vaha ekAna mana ho svayaM darzana jJAnamaya hokara AtmAko dhyAte dhyAte thor3e hI kAlameM sarva karmarahita AtmAko vA mokSako pA letA hai| zrI guNabhadrAcArya AtmAnuzAsanameM kahate haiMjJAnasvabhAvaH syAdAtmA svabhAvAvAptiracyutiH / tasmAdanyutimAkAMkSan mAdhayejhAmabhAvamAm // 174 / /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68] yogasAra ttiikaa| -mohabIjAdatidvaSo jIjAna mulAMkura. viSa / lAmAhAnA mina dAye udena nidhi 126 vadhItya skale zrutaM cimuzAstra yo yo| yadIcchasi bhalaM tayoriha hai labhajAdikA // chinasi sulapA. prasavagaMba anyAzayaH / kArya samupalAlAse surasamasya dhakaM phalam // 1.80 // bhAvArtha-AmAkA svabhAva jJAnamaya hai | usla svabhAvakI prAptiko hI mokSa kaDUna haiM, isaliye mokSake chikako jJAnakI bhAvanA bhAnI cAhiye / jaise vIjase mUla va aMkura hote haiM vaise mohake bIjame rAgadveSa paidA hote haiM / isaliye jo ina gAgaDepoko jalAnA cAha ume jJAnakI Aga jalAkara unako bhatma kara denA cAhiye / he bhavya ! tu sarva zAstroko par3hakara va cirakAlataka ghora tapa tapakara yadi ina donoMkA la sAMsArika lAbha yA pujA pratiSThA Adi cAhatA hai nI tU jar3abuddhi hokara sundara sapampI vRkSakI sar3ako hI kATa rahA hai, kisataraha tu rasIle pake phalako arthAta mokSaka phalako pA sakegA ? zrI kundakundAcArya bhAvapAhuDameM kahate haiMbAhirasaMgacAo girisaridaridaNDa aavaasii| sabalo jhAgAjhayamo nirasao bhaMvara yAyaM // 8 // bhAvArtha-jinakA bhAva zuddha AtmAmeM sthira nahIM hai unakA bAharI pariprahakA syAma pahAr3a, nadI, naTa, guphA, kandarA, AdikA rahanA, dhyAna va paThana pAThana sagha nirarthaka haiM :
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogamAra ttiikaa| [61 pariNAmoMse hI kaMdha va mokSa hotA hai ! pariNAmeM baMdhuti kahida mokya ni saji viyANi / '. iu jANeviNu jIva tuI taha bhAvaha pariyANi // 14 // anvayArtha--(pariNAma baMdhuni kahiTa) pariNAmoMse hI karmakA baMdha kahA gayA hai. (taha ji mokkha vi viyANi tase hI pariNAmi hI mAjhako jAna (jIva) I Atman ! ( iu jANe viNu) aisA samajhakara (tuhUM baha bhAbahu pariyANi) tU una bhAvoMkI pahacAna kara bhArArtha-AmA aApa hai| apane bhASarkakA kartA hai| svabhAvase yaha zuddha bhAvakA hI katA hai / yaha AtmadravyA pariNamanazIla hai| yaha maTikamagika samAna hai| smArakamapike nIce naMgakA saMyoga ho to vaha isa raMga kapa lAnTa, holI, kAza, alakatI hai| yadi para vastukA saMyoga na ho to vaha sphaTika nirmala svarUpa meM jhalakatI hai| isI taraha ima AtmAmeM kaki junyaka liminase vibhAvoM meM cA aupAdhika azaddha bhAdoMmeM parigamanakarka zakti hai : yadi kamre udayakA nimitta ho to vaha apane nirmala zuddha bhAvameM hI pariNamana karatA hai / mohanIya karmake udayase vibhAva bhAva hone haiM : una audAyika bhAvAne hI bandha hotA hai| azuddha bhAvoMphA nimitta pAkara svayamaM karmavargaNA ATha karmarUpa yA sAta karma yA jAtI haiN| undhakAraka bhAva do prakArake hote haiM-zubha bhAva yA zAnopayoga, azubha bhAva vA ashubhopyog| manda kaSAyarUpa bhAvoMko bhopayoga kahate haiM, tI kaSAyakA bhAvako azubhopayoga kahate haiN| donoM hI prakArake bhAva azuddha hai, bandhaka hI kAraNa haiM | jahAMtaka kapAyakA raMca mAra bhI sadA hai vahAMtaka karmakA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| vandha hai| dasaveM sUkSmalobha guNasthAnataka bandha hai| rAgaTTepa, moha, bhAva, bandhahIke kAraNa hai / jJAnIko yaha bhaleprakAra samajhanA caahiye| munitrata yA prAyaphake itakA rAga yA ApakA rAga yA bhaktikA bAga yA paThanapAThanakA rAga yA mantroMke japakA rAga yaha saba rAga bandhahIkA kAraNa hai| sAdhukA kaThina kaTina cAritrako rAga sahita pAlanA huA bhI bandhako hI karatA hai / mokSakA kA bhAva eka vItarAgabhAva hai. yA zuddhopayoga hai yA nizcaya batnatraya hai / zuddhAtmAkA zraddhAna samyagdarzana hai, zukhAtmAkA jAna samyagajAna hai, zuddhAtmAkA dhyAna samyakacAritra hai / yaha galatraya dharma ekadeza bhI ho taubhI bandhakA kAraNa nahIM hai| jJAnIko yaha vizvAsa rakhanA cAhiye ki merA upayoga jaba sarva ciMtAoMko tyAgakara apane hI AtmAke svabhAyameM ekAgra hogA aisA tanmaya hogA ki jahAM dhyAtA, bhyAna, ToyakA bheda na rahe, guNa guNIke bhedakA vicAra na rahe, bilakula sva rUpameM upayoga aisA ghula jAve ki jaise lavaNako DalI pAnImeM ghula jAtI hai| AtmasamAdhi prApta hojAye yA svAnubhava hojAve / isahAko dhyAnakI agni kahate haiM / yaha ekAgra zuddhabhAva monakA kAraNa hai, maMbara va nirjarAkA kAraNa hai| isa bhAvakI prAptikI kalA avirata samprASTi caudhe guNasthAna prApta hojAtI hai / ___ cauthe, pAMca dezavirana tathA chaThe pramattavirata guNasthAnameM pravRtti mArga bhI hai, nivRtti bhAga bhI hai| jaba ye gRhastha tathA sAdhu dhyAnastha hote haiM taba nivRtti mArgameM car3ha jAte haiN| jaba gRhastha dharma, . artha, kAma puruSArtha sAdhate haiM yA sAdhukA vyavahAra cAritra, AhAra vihAra, svAdhyAya, dharmopadeza Adi pAlate haiM taya pravRttimAga hai / nivRtti mArgameM upayoga eka zuddhAramAke sanmukha hI rahatA hai / pravRtti
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| mArgameM cAritrakI apekSA upayoga para dravyoMke sanmukha rahatA hai| sAtaveMse Trekara dasaveM guNasthAna taka sAdhuke nivRttimArga hI hai, pravRtti nahIM hai, bhyAna avasthA hI hai | ___ isa taraG caudhese daza guNasthAna taka donoM nivRtti va pravRttimArga yathAsaMbhava hote huthe bhI apratyAraNyAgAdi kapAyakA udaya, caudhemeM pratyAkhyAnAdi kaSAyakA udya, pacitra meM saMmbaTana kaSAyakA tIna udaya, chaThemeM saMcalanakA maMda udaya, sAtavese daza taka rahatA hai / bhyAnake samaya ina kaSAyoMkA udaya bahuta maMda hotA hai / pranike samaya sIba hotA hai / tathApi jitanA kaSAyakA adaya hotA hai vaha to karmako hI bAMdhatA hai| jitanA ratnatraya bhAva hotA hai vaha saMvara va nirjarA karatA hai / baMdha va nirA donoM hI dhArANa. sAtha sAtha calatI rahatI haiN| haraeka jIva guNasthAnake anusAra bandhayogya prakRtiyoMkA baMdha avazya karatA hai / nivRtti mArgameM Asthaha honepara ghAnIya kaukI sthini va unakA anubhAga badbhuta kama par3atA hai va aghAtIyoMmeM kevala zubha prakRtiyoMkA hI andha hotA hai, unameM sthiti kama va anubhAga adhika par3atA hai| pravRtti mArgameM zubhopayogakI dazAmeM to aisA hI hotA hai, kintu tIna karoyake udayale azubhopayoga honepara ghAtIya kauMmeM sthiti va anubhAga adhika par3egA na aghAtIyameM pApakarmIko adhika sthiti va anubhAga liye hue baaNdhegaa|| prayojana maha hai ki zubha yA azubha donoM hI bhAva azuddha hai bandhahIke kArakhA haiM / mokSakA kAraNa eka jhuddha bhAva hai, vItarAgabhAva hai, zuddhAtmAbhimukha bhAva hai aisA pradhAna jJAnIko rakhanA caahiye| samayasArameM kahA haiajhavasideNa bandho sate mAre hi mAba mAre hiM / eso bandhasamAso jIvANaM NicchayaNayassa / / 274 //
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| vatthu pani ta puNa ajhavasANaM nu hodi jIvANaM / pahilo hu bho thAmyavasAgara baMdhoti // 277 / / edAgi gasthi jesiM ajjhaksANANi ebamAdINi / te asuheNa suheNa ya kammena muNI yA lipati // 28 // bhAvArtha--hiMsaka pariNAmameM bandha avazya hogA, cAhe prANI maro yA na mro| vAstavameM jIvoMko karmakA baMdha apane vikArI bhAvoM me hotA hai, yahI baMdhakA tatva hai / yadyapi bAharI padArthoke nimittase azuddha pariNAma hotA hai / tathApi bAharI vastuoMke kAraNa baMdha nahIM hotA hai / baMdha to pariNAmoMse hI hotA hai / jinake zubha yA azubha donoM hI prakArake pariNAma nahIM haiM ye muni puNya nathA pApakarmAsa nahIM baMdhate haiM / samayasArakalazAmeM kahA hai yAvatyAkamupaiti karmaviratinitya samyaka na sA karnajJAnasamuccayo'pi vihitastAvanna AdhikSatiH / ki khatrAni samullasatvavazato yakarma kandhAya taHmokSAya sthitasekameva paramaM jJAnaM vimuktaM svataH // 11-4 // bhAvArtha-jastaka mohanIya karmakA udaya hai taktaka jJAnameM purNa vItarAgatA nahIM hotI hai, tabataka mohakA udaya aura samyamhAna donoM hI sAtha 2 rahate haiM, isameM kucha hAni nahIM hai, kintu yahAM jitanA aMza karmake unase apane vaza binA rAga hai utane aMza baMdha hogA tathA parase mukta jo parama AtmajJAna hai vaha svayaM mokSakA hI kAraNa hai| ratnatrayakA aMza aMdhakAraka nahI hai, rAga aMza baMdhakAraka hai| zrI bundanandAcArya bhAvapAhadameM kahate haiM bhAvaM tividayAra suhAsuI suddhamava jAyavyaM / anuhaM kA amRtaI suha dhamma jigavariMdeti // 76 //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [73 suddhaM suddhasahAraM adhta apamitaM ca pAkara / idi jiNavarehi ya yaM / sata karA : bhAvArtha-jIvoma tIna prakArake bhAva jAnane cAhiye / azubha, zubha. zuddha AI va nadrayAna azubhabhAva hai, dharmadhyAna zubhabhAra hai| zuddha bhAva AlmAkA zuddha svabhAva haiM, jara AtmA AtmAmeM ramaNa karatA hai pamA linendra ne kahA hai| jisase kalyANa ho usako AcaraNa kara / prayojana yahA~ vA hai ki jaba bhItarI AzayameM ina viyoga, aniSTa saMyoga. pIr3A, citavana va bhogAkAkSA nidAnabhAva hai ga. himAnanda, kRpAnanda, nauyAnanda. paripradAnandacha isataraha cAra prakAra ke ana yA cAra prakArace. adradhyAnameM se koI bhAva hai to vaha abhabhAva hai : ma pannAya hai unameM premabhAva rAmabhAva hai / nirvikalpa AtmIka bhASa zubhAra hai| isase yaha bhI jhAlayAvA hai ki sabhyarASTI jJAnIka hI zuddhabhAva hotA hai : mithyAdRSTIka manda kaecako vyavahArameM abhabhAtra kahate haiM paraMtu usakA Azaya asama hAreme usameM koI na koI Ata va raudradhyAna hotA hai ! imaliye meM abhabhAvameM hai| ginA hai / mokSakA kArapA eka zuddha bhAva hI hai. yaha AmAnubhava rUpa hai / puNyakarma mokSa-sukha nahIM de sktaa| aha puNu appA kavi muNahi puNNu vi karai asesu / sau vi Nu pAvaDa sisaha puNu saMsAra bhamesu // 15 // anvayArtha-(bhA eNu appA Na vi muhi) yadi tU AramAko nahIM jAnegA (asaMsa puSNu vi karai) sarva puNya
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75] yogasAra ttiikaa| karmako hI karatA rahaMgA (tara vi siddhi muha Na pAcai) tau bhI tU siddhake sukhako nahIM pAyegA (puNu saMsAra bhamesu) punaH punaH saMsArameM hI bhramaNa karegA / bhAvArtha-makSikA sukha yA siddha bhagavAnakA sutra AtmAkA ilAmavika na atIndira hai ! maha dilA paramAnaMda haraeka AtmAkA svabhAva hai | usakA AvaraNa jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohattIya, antarAya cArI hI ghAnIya karmoMne kara rakhA hai | jaba inakA nAza hojAtA hai taba anaMta adauddhi sukha arahaMta kevalI pragaTa ho jAtA hai, bahI siddha bhagavAnameM yA mokSameM rahatA hai / isa mukhake pAnekA upAya bhI apane AtmAkA adbhAna, jJAna va AcaraNa hai| samyagdRSTIko apane AtmAke sacce svabhAvakA pUrNa vizrAsa rahatA hai | isaliye vaha jaba upayogako apane AtmAmeM hI apane AtmAke dvArA tahIna karatA hai taba AnaMdAmRnakA pAna karatA hai / isa hI samaya vItarAga pariNatise pUrvabaddha kA~kI nirjarA hotI hai va navIna kA~kA saMbara hotA hai | AtmA Apa hI sAdhaka hai, Apa hI sAnya hai| usa tatvakA jisako zraddhAna nahIM hai yaha puNyabaMdhaka kAraka zubha mana vacana kAya dvArA aneka kArya karatA hai aura cAhatA hai ki mokSa-sukha mila sake, so kabhI nahIM mila saktA haiM / jahA mana vacana kAyakI kriyApara moTa haivahIM parase anurAga hai| AsmAsa dUravartIpanA hai vahAM baMdha hogA, nirjarA nahIM hogii| koI mAnara kaThinase kaThina tapasyA vA bratAdi pAle va Apa bhI puNyabaMdhake aneka kArya kare, vaha saMsAra mArgakA hI padhika hai va nirmANakA pathika nahIM / vaha bahirAtmA mithyAdRSTi hai| yaha dravyaliMgI sAdhukA cAritra pAlatA hai| zAstrokta vrata samiti gupti pAlatA hai, tapa karatA hai| AtmajJAna rahita tapase vaha mahAna puNya' - -
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| bAMdhakara naumeM pravezikameM jAkara amiMdra hojAtA hai / AtmajJAna vinA vahAMsa cayakara saMsAra-bhramaNameM hI rulatA hai| zudhopayoga hI pArAva ne kAra hai| isa natvako bhale prakAra zrandAnameM rakhakara antarAtmA mokSamArgI hotA hai taba isakI dRSTi harasamaya apane AtmAmeM ramaNakI rahatI hai| yaha AtmAko zAMta gaGgAmeM snAna karanA hI dharma samajhatA hai| isake sivAya saba hI mana, vacana, kA yakI pravRttiko apanA dharma na samajhakara baMdhakA kAraka adharma samajhatA hai / vyavahArameM zubha kriyAko dharma kahate haiM parantu nizcayasa jo banca kare vaha dharma nahIM hosaktA / jisa samaya samyagdarzanakA lAbha hotA hai usI samaya vaha sarva zubha pravRttiyole usI taraha udAsa hojAtA hai| jaisA vaha azubha pravRttiyoMse udAsa hai, vaha na munike vrata na Atrakake vrata pAlanA cAhatA hai| parantu AtmabalakI kamIme jaba upayoga apane AtmAke bhItara adhika kAlataka vira nahIM rahatA hai taba azubhame bacake liye vaha zubha kArya karatA hai| parantu use baMdhakAraka hI jAnatA hai / bhInarI bhAvanA yaha rahatI hai ki kA maiM phira AtmAke hI sAdhameM ramaNa kara / maiM apane carase chUTakara para gharameM AgayA, aparAdhI ho gyaa| samyaktI bandhakAraka zubha kAryoM se kabhI mokA sAdhana nahIM mAnatA hai| jisa sAdhaname vItarAga pariNati jhalake use hI mokSamArga jAnatA hai / isaliye vaha zubha kAmoMko lAcArIme karatA huA bhI mokSamArgI hai / nizcaya ratnatraya ho dharma hai, vyavahAra ratnatraya yadyapi nizcaya ratnatrayake liye nimitta hai nathApi baMdhakA kAraNa honese vaha nizcayakI apekSA adhama hai | jJAnI AtmAke kArya sivAya anya kAryameM jAneko apanA aparAdha samajhatA hai / jJAnameM jJAnakai ramaNako
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / hI apanA saSA hita jAnatA hai| hAnI samparapI cauthe avirata guNasthAnameM bhI hai tobhI vaha nirantara AtmAnubhavakA hI khojaka katA rahatA hai| yaha vyavahAra dharma pUjA pATa, japa tapa, svAdhyAyA vrata Adi jo kucha bhI pAlatA hai usake bhItara baha ghuNyakI khoja nahIM karatA hai, vaha puNyako cAhatA hai . vara prahAra dharma ke nimittase nizzyadharmako hI khojatA hai / jabataka nahIM pAtA hai tabataka apanA bhayahAra dharmakA sAdhana phevala puNyagaMdha karegA aisA samajhatA hai / jaise catura vyApArI kevala dhanako kamAnekA premI hotA haivaha hATameM jAtA hai, mAla kharIdatA hai, ramatA maTAtA hai, tolatA na etA hai, vikraya karatA hai| jaba dhanakA lAma karatA hai saba hI apanA sarva prayAsa saphala mAnatA hai| yadi aneka prakAra parizrama karanepara bhI dhanakI kamAI na ho to vaha apaneko vyApAra karanevAlA nahIM mAnatA hai| sarva udAma kamAnekA karatA huA bhI vaha, jasa udyamako dhanakA lAbha nahIM mAnatA hai / panakA lAbha hI usakA dhyeya hai, usa dhyeyakI middhikA udama nimitta hai isaliye yaha unAma karatA hai| parantu rAta dina cAhanA eka dhanake lAbhakI hai / dhanako vRddhiko hI apanI saphalatA mAnatA hai| isI taraha samyagraSTa. jhAnI AtmAnubhavake lAbhako hI apanA lAbha mAnatA hai, vaha rAta dina AtmAnubhavako hI khojameM rahatA hai | isI hetuse bAharI vyavahAra dhanakA udyama karatA hai ki usake sahArame pariNAma phira zIghra hI AtmAmeM jAkara Atmandha ho jAye / padAharaNArtha eka samyagdaSTaH gRhastha bhagavAnakI majA karatA hai, gaNAnubAda gAtA hai, arahasta ra siddhaye AtmIka guNoMkA varNana karate hue apane AtmIka guNoMkaH varNana mAnatA hai| azya apane AtmApara hote hue. paha pUjAke kAryo madhyameM kabhI
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ i yogasAra TIkA | [ 77 kabhI atyanta alpakAlake liye bhI AtmAmeM ramaNa karake AtmAnubhavako pA letA hai AtmAnandakA bhogI ho jAtA hai / isItaraha sAmAyika karate hue, pATha par3hate hue, japa karate hue, manana karate hue AtmAmeM thiratA pAnekI khoja karatA hai| jaba use kucha dera bhI AtmAnubhava ho jAtA hai taba yaha yAtrAdika karanA saphala jAnatA hai / vyApArI dhanakA khojaka hai, samyaktI AtmAnuHEET khojaka hai / AtmAnubhavakI prAptikI bhAvanA vinA zubha kArya kevala bandhar3Ike kAraNa haiN| AtmAnubhavakA lAbha hI mokSake kAraNakA lAbha hai, kyoMki vahAM nizraya samyakka, nizcaya samyagjJAna va nizcaya samyakcAritra tInoM garbhita haiN| mokSakI dRSTi rakhanevAlA mokSamArgI hai| saMsAko dRSTi vAlA kAranAmoM jo saMsArakI dRSTi rakhake mUlase use mokSakI dRSTi mAna le vaha mithyAdRSTI hai| samyagTI mokSakI dRSTi rakhate hue zubha bhAvako bandhakA kAraka va zuddha AtmIka bhAvako mokSakA kAraka mAnatA hai| isI bAta ko isa dohe yogIndrAcAryane pragaTa kiyA hai ki vyavahAra dharmameM ulajhakara vizva dharmako prAdhiko bhulA na do / yadi AtmAnubhavakA svarUpa calA gayA to bhavabhavameM anantavAra sAdhukara carita pAlate hue bhI saMsAra hI banA rahatA hai| vaha eka kadama bhI mokSamArgapara nahIM cala sakA isaliye puNya bandhana kAraka bhAvako mArga kabhI nahIM mAnanA cAhiye / samayasAra meM kahA hai--- vadaNimAnavatA sIrANi tahA tavaM ca kuvrvvatA / paramavAdirAjena teNa te hoMti aNNAcI / / 16- // paramaduvA hirA je te aNNANeNa puSNamicchati / saMsAragamahetu vimakhahetuM jayAgaMtA // 269 //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7] yogasAra ttiikaa| bhAvArtha-jo vrata niyama dhAra, zIla pAle, tapa kare, parantu nizcaya Atma-svabhAvake dharmase bAhara ho to ye saba ajJAnI bahimAtmA hai | paramArtha Atmatatva meM jo nahIM samajhate ve ajJAname saMsAra. bhramaNakaM kAraNa puNyakI hI vAMchA karate haiM | kyoMki unako mokSake kAvadhAkA jJAna hI nahIM hai| zrI kundakundAcArya mAjhapAhaDameM kahate haiMki kAhidi bahika ki kAhidi bahuvihaM ca khavaNaM tu / ki kAhidi AdAya AdasahAvassa vicarIdo // 10 // bhAvArtha-jo AmAke samApasa kare, kohI ara karatA hai usake riye bAharI kriyAkANDa kyA phala detA hai| nAnA prakAra upavAsAdi napa kyA kara sattA hai | AnApana yoga Adi kAyajheza kyA kara santA hai / arthAta mokSa sAdhaka nahIM ho skte| mokSakA sAdhana eka AtmajJAna hai | samAdhizatakama kahA hai yo na deti para hAdevamAtmAnamavyayam 1 labhate na sa ni tapvApiM paramaM tapaH // 33 // bhAvArtha-jo koI zarIrAdisa minna isa prakArakaM jJAtA dRSTA avinAzI AtmAko mahIM jAnatA hai vaha utkRSTa tapa tapate huye bhI nivAMNako nahIM pAtA hai| Atmadarzana hI mokSakA kAraNa hai| aAdasaga ikka para A Na kiM pi viyANi / moklaha kAraNa joIyA picchaha ehau jANi / / 16 / / anvayArtha-(joIyA.) he. yogI ! (ika ampAdasaNa mokkhaDa kAraNa) paka AtmAkA darzana hI mokSakA mArga hai (aNNu
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| paru Na ki pi viyANi ) anya para kucha bhI mokSamArga nahIM hai aisA jAna (Nicchaha ehaja jANi) nizcayanayameta aisA hI samaya ! bhAvArtha-nizcayanayame yathAtha kathana honA hai / athavA isa nayase upAdAna kAraNakA varNana hotA hai| nizcayanayase mokSakA mArga eka apane AtmAkA hI darzana hai, isake sivAya koI aura mArga nahIM hai| yadi koI paraka Azraya vartana kara va isIse mokSa honA mAne no vaha mimAtra hai | mana bacana kAya tInoM hI AtmAse yA AtmAke mUla svabhAva minna haiM / AtmAkA minna svabhAva siddhake samAna hai, jahAM na manake saMkalpa vikalpa haiM na pacanakA vyApAra hai na kAyakI ceSTA hai / vyavahAra dharmakA sarva AcaraNa mana, vacAI kAyake AdhIna hai, isaliye parAzraya hai ! nimitta kAraNa to hosaktA hai paraMtu upAdAnakA kAraNa nahIM hosaktA hai| jo kucha svAzreya ho, AtmAke hI AdhIna ho vahI upAdAna kAraNa hai | jaba upayoga mAtra eka upayogake dhanI AtmAkrI tarapha ho abheda va sAmAnya eka AtmA hI dekhane yogya ho va Apa hI dekhanevAlA ho, kahaneko dRSTA va dRzya do hoM, nizcaya eka AtmA hI ho / isa nirvikalpa samAdhibhArako yA svAnubhavako Atmadarzana kahate haiN| yaha Atmadarzana eka gupta tanva hai, vacanase agocara hai, manase citavana yogya nahIM hai, kevala Apase hI apaneko anubhavane yogya hai / __ AtmA guNa payAMyavAna eka agraNDa dravya hai| manake dvArA va vacanake dvArA khaMDa rUpa hojAtA hai, AtmAkA pUrNasvarUpa lakSyameM nahIM AsaktA | isI liye sarva hI manake vicAroMko choinekI jarUrata hai / jo koI maunase svarUpa gupta hogA vahI AtmAke bhItara ramaNa kara jAyagA / guNa guNIke bheda karanese bhI AtmAkA mvarUpa
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80] yogasAra TIkA / hAthameM nahIM AyagA | jitanA kucha vyApAra mana vacana kAyakA haiM usase vimukha hokara jaba AtmaH AtmAmeM ho vizrAma karatA hai taba Atmadarzana hotA hai / vApara eka sahajajJAna hai| mati, zruta, avadhi, manaHparyaya, kevala ye jJAna ke maMdAkA koI vikalpa nahIM hai| sAdhakako pahale to yaha ucita hai ki AtmAke svabhAvakA va vibhAvakA nizcaya zAstraki dvArA kara DAle / AtmA kisa taraha kauMko bAMdhanA hai, kA~ke udaya se kyA ra avasthA hotI hai, karmAko kaise rokA jAve, karmoMkA bhaya kama ho, mona kyA vastu hai, isataraha jIvAdi sAta tatvoMkA jhAla aleprakAra prApta karanA cAhiye / saMzaya rahita apane AtmAko kamarogako avasthAko jAna lenA cAhiye / sAyagniddhi, gommaTasAra jIvakAMu karmakAMDakA jJAna Avazyaka hai| nayA nyabahAra cAritrako bhI jAnanA cAhiye | sAdhu va zrAvakake AdhArakA jJAna prApta karanA cAhiye / pazcAta nizcaya se AtmAke svabhAvaka jJAna honeke liye zrI kundakundAcArya racita paMcAstikAya, avacanasAra, samatrasArako yA niyamasArakA, apAhuDako samajhakara nizcaya Atmatatyako jAnanA cAhiye ki yaha mAtra apanI hI zuddha pariNatikA katA hai ve apanI hI zuddha pariNatikA hI bhoktA hai| yaha parama vItarAga va paramAnanda svabhAvakA dhArI hai ! vyavahAra ratnatrayakA jJAna mAna mimina kAraga honeka liye sahAyakArI haiM, nizcaya tatvakA jJAna svAnubhavake liye hitakArI hai| sAdhakako ucita hai ki vyavahAra cAritrake AdhAra jainadharmakA AcAra pAle / jisase mana, vacana, kAyakA vartana hAnikAraka na ho unako vazameM rakhA jAsake phira dhyAnakA abhyAsa kiyA jAye ! ekAMtameM baiThakara Asana jamAkara pahale to AtmAko dravyAthika nayase abhedarUpa vicArA jaaye|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [81 svarUpakA manana zAstrakI paddhatise kiyA jAve / phira prayatna karake mananako anda karake maunase hI tiSThakara upayogako svabhAvake nAna zraddhAnameM ekAgra kiyA jAve / nija AtmAkI jhAMkI kI jaave| abhyAsa karanevAleko pahale vahuta alpa samaya taka thiratA hogI / abhyAsa karate karate thiratA bar3hatI jaaygii| AtmaprabhukA darzana adhika samayataka hotA rahegA / jisa bhAvase navIna karmokA saMvara ho va purAne saMcita karmoMkI nirjarA ho yahI bhAva eka monamArga ho saktA hai | AtmAke darzana va AtmAnubhavameM hI vItarAgabhAjakI dhArA bahatI hai / samyagdarzana jhAna cAritrakI ekatA rahatI haiN| vahIM saMbara va nirjarAtatva jhalakate haiM | gRhastha ho yA tyAgI ho use yadi nirvANaka padakI bhAvanA hai to AtmAke darzana pAnekA abhyAsa karanA cAhiye / jisane AtmAkA darzana pA liyA usane hI samA, bItarAga bhagavAnakA darzana pAyA, usane hI sacI ArAdhanA zrI arahantadeva va siddha paramAtmAkI kI / usane hI zrAvaka yA sAdhukA vana pAlA / vahI sabA nirvANakA pathika hai, yahI Atmadarzana mokSamArga hai / yaha zraddhAna jabataka nahIM hai tabataka samyagdarzanakA prakAza nahIM hai, mithyAdarzana hai / Atmadarzana hI vAstavameM samyagdarzana hai| samayasArameM kahA haipaNNAya pittavyo jo daTThA so ahaM tu nnicchydo| avasesA je bhAvA te majjha pareti yAdabyA / / 320 // bhAvArtha-bhedavijJAnase jo kucha grahaNa karane yogya hai vaha maiM hI cetanevAlA hUM, yahI nizcayatatva hai / zeSa jitane bhAva hai ve mere svabhAvase bhinna haiM aisA jAnakara unako tyAga denA cAhiye / Apase ApameM hI ramaNa karanA caahiye| ..
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / mokSapAhuDa meM zrI kundakundAcArya kahate haiMjo dehe riyekkho diyo Nimmamo NirAraMbho / AdasahAre surao joI so lahar3a NivvANaM / / 12 / saddadvyarao sabaNo sammAiTThI have so sAhU | sammattapariSado uNa khabeha dukammAI // 14 // AdasahAcAdaSNaM sacitA cittamissiya havai / taM paradavyaM maNi atityaM savvadarasIhiM // 17 // dukammara hiyaM aNovamaM NAgavibhA Ni / 82 ] suddha jihiM kahiye amANaM havai savvaM // 18 // je jhAyaMti savvaM paradravyaparamhA hu sucaritA | te jiNavarANa mI aNumA lahUdi NivvANaM // 19 // bhAvArtha so koI zarIra se udAsa ho, indra yA rAgadvepase rahita ho, samakArase pare ho, sarva laukika va dhArmika AraMbhase rahita ho, kevala eka apane AtmAke svabhAvameM bhaleprakAra chIna ho, vahI yogI nirvANako pAtA hai| jo apane hI AtmAke dravyameM lIna haiM yahI sAdhu yA zrAvaka samsTrI hai, vahI duSTa AThoM karmakA kSaya karatA hai / apane AtmAke svabhAvase anya sarva cetana yA acetana yA mizra dravya paradravya hai aisA yathArtha kathana sarvadarzI bhagavAnane batAyA hai / duSTa ATha karmoM se rahita, anupama jJAnazarIrI, nitya, zuddha apanA AtmA hI svadravya hai aisA jinendra ne kahA hai| jo apane Atmadravyako dhyAte haiM, paradoMse upayogako haTAte haiM tathA sundara cAritrako pAlate haiM va jinendrake mArgameM bhaleprakAra calate haiM ve hI nirvANako pAte haiM / samAdhizataka meM kahA hai
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [83 tathaiva bhAvayedehAdasAvRtyAtmAnamAtmani / yathA na punarAtmAnaM dehe svapne'pi yojayet / / 82 / / bhAvArtha-zarIrAdise haTakara apane AtmAke bhItara apane 'AtmAko isataraha dhyAve ki svanameM bhI kabhI zarIrAdimeM apanA mana nahIM jodd'eN| sadA apane amAko zuddha, paradravyake saMgase rhitdhyaave| mArgaNA va guNasthAna AtmA nahIM hai| maggaNaguNaThaNai kahiyA kvahAreNa vi dihi / NicchahaNai apyA muNahu jiya pAna parameTThi // 17 // anvayArtha-(vavahAreNa vi diTTi) kevala vyavahAranayakI dRSTise hI ( maggaNaguNaThANai kahiyA) jIvako mArgaNA va guNasthAnarUpa kahA hai (picchaiNai ) nizcayanayase (appA muNahu) apane AtmAko AtmArUpa hI samajha (jiya parameSTi pAbahu ) jisase va siddha parameSTIke yA arahaMta parameSThIke padako pA sake / bhAvArtha-vyavahAranaya parAzrita hai| dUsare dravyakI apekSAse AtmAko kulakA kucha kahanevAlA hai| nizcayanaya svAcita hai| AtmAko yathArtha jaisAkA taisA kahanevAlA hai| nizcayanayate AtmA mvayaM arahanta yA siddha paramAtmA hai / AtmA abheva eka zuddha jJAyaka hai jaise siddha bhagavAna haiN| apaneko zuddha nizcayanayase zuddharUma dhyAnA hI sAkSAt paramAtmA honekA upAya hai, yahI mokSamArga hai kyoMki . jaisA dhyAve vaisA hI ho jAye / samayasArameM kahA hai suddhaM tu viyANato suddhamevaSNaya lahadi jiivo| jANaMto du asuddha asuddhamevappaya kAdi // 176 //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| bhAvArtha-zuddha AtmAko anubhava karanese yaha jIva zuddha. AtmAko pAletA haiM yA zuddha hojAtA hai / jo koI apane AtmAko azuddha rUpameM zyAtA hai usako azuddha AtmAkA hI lAbha hotA hai vaha kabhI zuddha nahIM hosakatA / isaliye zuddha AtmA hai aisA batAnevAlA nizcayanaya hai, so grahaNa karaneyogya hai, vyavahAranaya grahaNa karane yogya nahIM hai, kevala jAnanayogya hai | AtmAkA karmase saMyoga anAdise calA ArahA hai / isa saMyogase AtmAkI kyA 2 atrasthA hosakatI haiM unakA jAnanA isaliye jarUrI hai ki unake sAtha vairAgya hojAve / unako apane AtmAkI svAbhAdhika avasthA na mAna liyA jAne / vyavahAra naya hIme yaha kahA jAtA hai ki yaha AtmA mArgaNA va guNasthAnarUpa hai| sAMsArika sarva prakArakI avasyAoMkA bahutasA jJAna caudaha mArgaNAoMme tathA caudaha guNasthAnoma hotA hai| zrI gommaTasAra jIvakAMDa ke anusAra unakA svarUpa pAThakoMke jJAna hetu yahAM diyA jAtA hai jAhi vaM jAsu va jIvA mamigajjete jahA tahA diTTA / tAo coisa jANe suyaNANe maggaNA hoti / / 141 / / gaiIdiyesu kAye joge veda kasAyaNANe ya / saMjamadaMsaNalessAbhaviyAsammattasaNNiAhAre // 142 // bhAvArtha-jina avasthAoM ke dvArA va jina paryAyoMmeM jisataraha jIva dekhe jAte haiM vaise hI hUMr3a liye jAveM, jJAna liye jJA, una avasthAoMko mArgaNA kahate haiM, ye mArgaNAeM caudaha haiM 1 gati, 2 indriya, 3 kAya, 4 yoga, 5 veda, 6 kaSAya, 7 jJAna, 8 saMyama, 1 darzana, 10. lezyA, 11. bhavya, 12 samyakta, 13 saMjhI, 14 AhAra /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| prAyaH saMsArI jIvoMmeM ye caudaha dazAeM hara samaya pAI jAtI haiM yA inameM khojanese haraekameM saMsArI jIva mila jAvege | inakA svarUpa va bheda aisA hai 1-gati mArgaNA cAra prakAragaiudayajapajjAyA caGagaigamaNasa heu vA hu gaI / NArayatirikkhamANusadevagaitti ya ho cadudhA / / 146 // bhAvArtha-gati karmake udayase jo paryAya hotI hai yA cAra gatiyoM meM jAnekA kAraNa jo use gati kahate haiN| ve cAra haiM-sarakagati, ticagati, manuzyagati, devagati | harAeka saMsArI jIva kisI na kisI ganimeM mila jAyagA | jaba eka zarIrako chor3akara jIva dusare zarIrameM jAtA hai taba bIcameM vigrahagatika bhItara usI gatikA udaya mAnA jAyagA jisameM jArahA hai | 2-indriya mArgamA pAMca prakArauhamidA jaha devA abisesa ahamahatti mAtA / IsaMti ekamakaM IdA va indriya jANa // 164 // . bhAvArtha-ahamindrophe samAna jo binA kisI vizeSake apaneko bhinna ahaMkArampa mAne va jo indroMke samAna eka eka apanA bhinna 2 svAmIpanA raMga, pAka sareke sAthI na hoM, jo bhinna kAma kareM unako indriya kahate haiN| ve pAMca haiM-sparzana, rasanA, mANa, cakSu, zrotra / isIliye saMsArI jItra ekendriya, vendriya, tendriya, caundriya, va paMcendriya jIva kahalAte haiN| jinaka AgekI indriya hogI unake pichalI avazya hogii| jinake zrotra hoMge unake pichalI cAra avazya hogii|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| 3-kAya mArgaNA chaha prakAra-- jAIniNa bhAvItasathAnara udayajo hade kAyo / so jiSNamadami bhaNio puDhavIkAdikambheyo // 18 // . bhAvArtha-jAti karmaka sAtha avazyameya rahanevAle sthAvara tathA trasa karmake udayase jo zarIra ho usakI kAya kahate haiM, usake chaH bheda jinamatameM kahe gae haiM nAva kAya, jalakAya, agni yA sejakAya, ghAyukAya, vanaspatikApa, lasakAya, chahA~kI zarIrakI racanAmeM bheda hai, isaliye chaH kAyadhArI jIva bhinna hote haiN| mAMsAdi basa kAyameM hI hotA hai, sthAvara zeSa pAMca meM nahIM / banaspanikAya va trasakAyakI racanAmeM pRthvI Adi cAra kAya sahAyaka haiM / 4-yoga mArgaNA paMdraha prakAra--- puggalabivAidehodayeNa mazavayANakAyajusamma / jIvassa bhA hu sattI kammAgamakA jogo // 216 // bhAvArtha-mana, vacana, kAya nIna sahita yA vacanakAya do sahita yA mAtra kAya sahita jIvake bhItara pudgalavipAkI zarIra karmake udayase jo karma va nokarmatragaNAoMko grahaNa karanekI zakti hai usa zaktiko yoga kahate haiN| vaha zakti jIvameM hotI hai paraMtu isakA kAma zarIra nAmakarmakaM udayase hotA hai | paMdraha yogAse kisItaka yogakI pravRtti hote hue yogazakti harasamaya jahAMtaka ayoga kevalI jina na ho vahAnaka kAma karatI rahatI hai / vigrahagatimeM kamabargaNAoMko va tejasa vargaNAoMko, zepa samaya ina donoMke sAtha sAtha AhAraka vargaNAoMko, bhASA vargaNAoMko (dvaMdriyAdika ), manovargaNAko (sainIke ) grahaNa karatI rahatI hai| 4 cAra manake-sasya, asatya, ubhaya, anubhava (jise satya va asatya kucha nahIM kaha skte)|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| 4 cAra vacanake-satya, asatya, ubhaya, anubhaya / 7 sAna kAyake audArika, audArika mizra (aparyAptake ) vaikiAyaka, vaikriyika mizra (aparyAptake ), AhAraka, AhAraka mizra, kArmaNa-manuSya va tiyacoMke audArika donoM, devanArakiyoMke paikriyika donoM, chaTe guNasthAcayatI munika AhAraka donoM, vigrahagatimeM kAmaNa yoga hote haiM tathA kevalI samudghAtameM bhI tIna samaya kArmaNa yoga hotA hai| 5 baMda mAgaNA 3 tIna prakAra--- purusiMcchisaMDhavedodayeNa purusiMcchisaMDhao bhAve / NAmodayeNa dave pAeNa samA kahi visamA // 270 // vedasmudIraNApa pariNAmamsa ya haveja saMmoho / saMmoheNa Na jANadi jIko hu guNaM va domaM vA // 271 / / bhAvArtha-puruSa veda, strI veda, napuMsaka veda, nokaSAyoM uda. yase jo kramasa puruSa, strI yA napuMsaka kaise pariNAma hote haiM unako bhAva baMda kahate haiM tathA nAmakarmake udayagne jo tIna prakArakI zarIra racanA hotI hai usako dravyavaMda kahate haiM / prAyaH bhAva veda va dravya veda samAna hote haiM, kahIM 2 visama hote haiM / deva, nAraka va bhogabhRmiyoMmeM jaisA tryaveda hotA hai vainA hI bhAvaveda hotA hai| kiMtu karmabhUmike mAnaSa tathA pazuoMmeM eka dravya vedaka sAtha tInoM hI prakArakA bhAvaveda ho saktA hai / mAgaNAmeM bhAvavedakI mukhyatA hai / puruSa veda, strI veda, napuMsaka veda, nokapAyakI udIraNAmme jIvake pariNAma mohita yA murchita hojAte haiM taba yaha mohI jIva guNa yA doSakA viveka nahIM rakhatA hai| yaha kAyabhAva anarthakA kAraNa hai / (6) kaSAya mArgaNA-paJcIsa prakAra
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88] yomasAra TIkA / suhudukkhasubahusassa kammaramvettaM kasedi jIvassa / saMsAradaramera teNa kasAotti paMti // 281 / / sammattadesasayalacarittajaDakaravAdacaraNapariNAme / pAdati vA kasAyA causolaasaMkhalogamidA // 282 || bhAvArtha-jIvake karmarUpI zvetako jo komaryAda saMsAra bhramaNa rUpa hai va jisameM sukha duHkha rUpI bahuta dhAnya paidA hote haiM jo kasatA hai yA hala calAkara bone yogya karatA hai usako kapAya kahane hai / adhavA sambagdarzana va mvarUpAcaraNa ghAta karanevAle anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha cAra kaSAya haiM, va deza saMyamaphe ghAtaka apratyAkhyAna krodhAdi cAra haiM, va sakala saMyamake ghAtaka pratyAkhyAna krodhAdi cAra haiM, va yadhAtyAta cAritraka pariNAmoMko ghAta karanevAle saMjvalana krodhAdi cAra va no nokaSAya (hAmya, rani, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puMvaMda, napuMsakaveda ) haiM, isaliye unako kaSAya kahate haiM / isakaM mUla cAra yA solaha yA paccIgna Adi asaMkhyAtta lokapramANa bheda haiN| (7) jJAna mArgaNA ATha prakAra jANai liMkAlaviraga, daguNe pajA ya bahubhede / pacakavaM ca paraMkAva ageNa NANatti NaM ti // 24 // bhAvArtha-jo bhuta, bhaviSya, varnamAna, nIna kAla sambaMdhI sarva dravyoMke guNoMko va unakI bahuta paryAyIko eka kAla jAnatA hai usako jJAna kahate haiM / mana va indriyoM ke dvArA jo jAne so parokSa jJAna hai : mati, zruta, kumati, kuznuta, AtmA svayaM jAne so pratyakSa jJAna hai / avadhi, kuavadhi, manaHpaya tathA kevalajJAna, samyagdarzana sahita bhAtra samyagjJAna hai, mithyAdarzana sahita tIna kujJAna haiN|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 yogasAra TIkA | (8) saMyama mArgaNA sAta prakAravadasamidikasAyANaM daNDANa tahiMdiyANa paMcapaTaM / dhAraNapAlaNaNigRhacAgajao saMjamo bhaNiyo / 464 // bhAvArtha -- pAMca vrata dhAranA, pAMca samiti pAlanA, pacIsa kaSAyoMko rokanA, mana, vacana, kAya tIna daNDoMkA tyAga karanA va pAMca indriyoMkA jItanA, so saMyama kahA gayA hai| asaMyama, dezasaMyama, sAmAyika chedopasthApanA, parihAra vizuddhi, sUkSma sAMparAya, yathAkhyAta, ye sAta bheda haiN| (9) darzana mArgaNA cAra prakAra -- jaM sAmaraNaM gahUNaM bhAvANaM va kaTTumAyAraM / avisesiNa ahe saNamidi maNNave samaye // 481 // [ bhAvArtha -- jo padArthoM kA sAmAnya grahaNa karanA, unakA AkAra na jAnanA, na padArthakA vizeSa samajhanA so darzana AgamameM kahA gayA hai / cakSu, acanu, avadhi, kevala ye cAra bheda haiM-(10) lezyA bhArgaNA chaH prakAra -- lipa appIkara eTIe piyaaguNNapuSNaM ca / jIvotti hodi lemsA lessAguNajANayaRkhAdA // 4:8 // jogapatI lekhA kasA udayArA hoI / tato doSNaM kabandha samuha // 489 // bhAvArtha - jina pariNAmaka dvArA jIva apanemeM puNya tathA pApakarmako lepanA hai yA grahaNa karatA hai unako leyA zyAke guNoMke jhAyakoMne kahA hai| kapAyoMke udayase raMgI huI yogoMkI pravRttiko lezyA kahate haiN| usase puNya va pApakA prakRti, pradeza, sthiti, anubhAga cAra prakArakA bandha hotA hai /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90] yogasAra ttiikaa| kRSNa, nIla, kApota, tIna azubha va pIta, pana, zakla tIna zubha lezyAeM haiN| (12) bhavya mArgaNA do prakAra bhaviyA siddhI jesi jIvANe te havaMti bhavasiddhA / tabivarIyA bhavyA saMsArAdo // sijhaMti // 556 / / bhAvArtha- jIna jIvoMmeM siddha hone kI yogyatA hai ye bhavya haiN| jinameM yaha yogyatA nahIM hai ve abhavya haiN| (12) samyakta mArgaNA cha: prakAra chappaJcaNayavihAga asA gavarolagaH / agAe, ahigameNa ya sahaNa hoi sammattaM / / 560 // bhAvArtha-chaH dravya, pAMca astikAya, nava padArthoMkA jaisA jinendrane upadeza kiyA hai vaisA addhAna AjJAne yA pramANanayake dvArA honA samyakta hai / mithyAtva, sAsAdana, mizra, upazama, bedaka, kSAyika ye chaH bheda haiN| (13) saMjJI mArgaNA do prakAra- .. NoindiyaAvaraNakhaopasama tajjavohaNa samNA / sA jamsa so du sANI idaro sesidiavaboho / / 652 // sikvAkiriyuSadesAlAvaggAhI maNovalaMgheNa / jo jIvo so saNNI tabdivarIyo asaNaNI du / / 660 // bhAvArtha-no iMdriya jo mana usako rokanevAle jJAnAvaraNake kSayopazamase jo bodha hotA hai usako saMjJA kahate haiM / yaha saMjJA jisako ho vaha saMjhI hai / jo kevala iMdriyoMse hI jAne vaha asaMjJI hai| zikSA, kriyAkA upadeza, vArtAlApa, saMketa vA jo manake alaMbanase
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | [ 91 kara sake vaha jIva sekSI hai jo inako grahaNa nahIM kara sake vaha asadI hai| (14) AhAra mArgaNA do prakAraudayAvaNasarIrodayeNa taddehavayaNacittANaM / NokaNaM gaNaM AhArayaM gAma // 663 // bhAvArtha - udaya prApta zarIrakarmake udayase usa zarIra sambandhI yA bhASA yA sana sambandhI no karmaNAoM ko jo grahaNa kara vaha AhAraka hai, jo kahA hai| ha jehiM rakhita udayAdi saMbhavahi bhAvehiM / jIvA te guNa giTTiA samvadarasIhiM // 8 // bhAvArtha - mohanIya karmake udaya, upazama, kSayopazama yA kSayake honepara saMbhava honevAle jina bhAvoMse jItra pahacAne jAne unako sarvajJane guNasthAna kahA hai| ye mokSamArgako caudaha sIDhiyAM haiN| moha va yoga sambaMdhase hotI haiN| unako pAra kara jIva siddha hotA. hai / eka samaya meM eka jIvake eka guNasthAna hotA hai / micchA sAga misso abhisamma yasavirado ya 1 viradA va utarI apuca aNiya sumo // 2 // uvasaMtakhINamoho saMjogakevalijiNo ajogI ca / caudasa jIvasamAsA kameNa siddhA yAdavA // 10 // bhAvArtha - 1 - midhyAtva 2- sAsAdana, 3 - mitra, 4- avirakta samyakta, 5 - dezavirata, 6 - pramattavirata 7- apramattavirata, 8apUrvakaraNa, 9 - anivRttikaraNa, 10 sUkSmalobha, 11 - upazati moha, 12- kSINa moha, 13 sayoga kevalI jina, 14 - ayoga kevalI jina / ina caudaha guNasthAnako pAra karake siddha hote haiM /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92] yogasAra ttiikaa| __caudaha guNasthAna svarUpa(1) mithyAta guNasthAna micchodayeNa micchattamasahahaNaM tu tacca atthANaM / eyaMta vivarIyaM viNayaM saMsadimaNNAm // 15 // bhAvArtha--mithyAdarzana karmake udayale mithyAtva bhAva hotA hai taba tatvoMkA va padArthoMkA zraddhAna nahIM hotA hai, usake pAMca bheda haiN| ekAMta (aneka svabhAvoMmeMse ekako hI mAnanA), viparIta, vinaya, saMzaya, ajJAna | (2) sAsAdana guNasthAna-- AdimasammattaddhA samayAdo chAvalitti vA sese / aNaaNNadarudayAdANA siyasammAtti sAsakho so // 10 // bhAvArtha-upazama samyakta ke anamuTUta kAlake bhItara jaba eka samayase lekara cha: AralI kAla zepa rahe tama anaMtAnubandhI cAra kaSAyoM meM kisI eka udayase samyaktame chUTa kara mithyAttrakI tarapha giratA hai taba nIvameM sAsAdana bhAva hotA hai | (8) mizra guNasthAna-- sammAbhimuhudoNa ya jattarasavvaghAdikajaga / // ya samma micchapi ya samimmo hadi pariNAma // 21 / / bhAvArtha-jAtyaMtara sarva ghAti sambagmithyAtva prakRtika udayase na to samyaktakaM bhAva hote haiM na mithyAttrake, kintu donauke mile hue pariNAma hote haiN| (4) avirata samyakta guNamyAna-- sattAhUM uyasamado ubasasamammo khyAduH khaio ya / nidiyakasAyuddhayAdA asaMjado hodi sammo ya // 26 //
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [23 bhAvArtha-anaMtAnubandhI cAra kaSAya va mithyAtva, mizra, samyakta prakRti ina sAta karmoM ke upazamase upazama samyakta va unake kSyase kSAyika samyakta va chaDke udaya na honeme kevala samyaktakaM udayase vedaka samyakta isa paravA meM hotA hai. lA jhapAyake udayase asaMyama bhI hotA hai| (5) dezavirata-- paJcakavANuiyAdo saMjanabhAvo Na hodi gari du / thovavado hodi tado dasavado hodi paJcamao // 30 // bhAvArtha-pratyAbhyAna kaSAyake udayase yahAM saMyama nahIM hotA hai, kintu kucha yA ekadezasta hotA hai / isaliye dezavata nAmakA paMcama guNasthAna hai| (6) pramasavista guNasthAna saMjalA kasAyAgudAdo saMjamA ho jAlA / malajANaNApamAdaviya tahamA hu pamattavirado so / / 32 // bhAvArtha * saMjmalana kaSAyaM cAra va nau nokaSAyoM udayase saMyama hotA hai paraMtu atIcAra utpanna karanevAlA pramAd bhI hotA hai isaliye use pramattavirata kahate haiN| (7) apramattavista guNasthAna gaTThAsesapamAdo vayaguNasololimaMDio gANI / aNuvasamao akhabao jhANaNilINo hu apamatto // 46 // . bhAvArtha-sarva pramAdoMse rahita, bana, guNa, zIlama maMDita, . zAnI, upazama va kSapakazreNIke nIce dhyAnalIna sAdhu apramattavirata hai| (8) apUrvakaraNa guNasthAna- :
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] yogasAra diikaa| anto muhunakAhaM gamiUNa adhApavattakarama taM / paDisamaya sujhaMto aguvyastha samalyiA // 50 // bhAvArtha-sAtave guNasthAnameM eka annamuhUrtataka adhaHpravRtta* karaNa samApta karake jaba prati samaya zuddhi bar3hAtA huA apUrva pariNAmoMko pAtA hai taba ardhakaraNa guNasthAna nAma pAtA hai / (9) anittikaraNa guNasthAna pakami kAlasanya saMTANAdIhi jar3a Niti / Na NivadRti tahAvi ya pariNAmahi miTTI ke hu // 56 // hoti aNiyaTTiNa te paDisamayaM jessimakapariyAmA / vimalayarajhANahukkAsihAhi jidda Dikammavapanna / / 57 / / bhAvArtha-zarIrake AkArAdise bhinnatA honepara bhI jahAM eka samayake pariNAmoMmeM paraspara sAdhuoMke bhinnatA na ho va jinake harasamaya ekase hI pariNAma nirmala bar3hane hue hoM ve anivRttikaraNa guNAsthAnadhArI sAdhu haiM, jo ati zuddha dhyAnakI agnikI zikhAoMse jhamake vanako jalAte haiN| (10) sUkSmalobha guNasthAna-- aNulohaM vedaMto jIvo ucasAmago va khayAge yA / so muhumasaMparAo sahakhAdeNUNo kiMci / / 60 // bhAvArtha---jo sUkSmalomake udayako bhoganevAlA jIva upazama yA jhapaka zreNI meM ho vaha sUkSmasAparAya guNasthAnadhArI hai, jo yathAkhyAta saMyamIse kucha hI kama hai| (11) upazAMtamoTa guNasthAna kadakaphalajudajalaM vA sarae sarabANiya va NimbhalayaM / sayalobasantamoho ubasantaksAyao chodi // 6 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| bhAvArtha-kanakapala gere hue jalake samAna yA zarad kAlameM nirmala sarovarake pAnIkaM samAna jaba sarva mohakarma upazama ho taba yaha sAdhu upAtikapAya nAma guNasthAnadhArI hotA hai| (12) kSINamAha guNasthAna NimsesakhINamAho phalihAmalamAvaNudayasamacitto / sIjasasAno bhadi yo bIyarAyahi // 12 // bhAvArtha-sarva mohako nAza karake jisakA bhAva sphaTikamaNike vartanameM rakkhe hue jalake samAna nirmala ho vaha nigraMtha sAdhu kSINakaSAya hai aisA vInarAga bhagavAnane kahA hai| (13) sayogakavalInina guNasthAna kevalaNANadivAyarakiraNakalAbappaNAsiyaSNANo / pAbakevalalajhugamarajANivaparamappavacaeso // 63 // asahAyagANadasaNasahiSo idi kevalI hu jogegA / juttotti sAmijiNo aNANihaNArise utto // 6 // bhAzartha-jisane phevalajJAna rUpI sUyakI kiraNoMse ajJAnakA nAza kara diyA hai va nau kevalalabdhike prakAzase paramAtmA pada pAyA hai va jo sahAya rahita kevalajJAna kevala darzana sahita kevalI hai , yoga sahita hai unako anAdi nidhana AgamameM sayoga kevalI jina kahA hai | anaMta jJAna, anaMta darzana, anaMta dAna, anaMta lAbha, anaMta bhoga, anaMta upabhoga, anaMta vIrya, kSAyika samyakta, kSAyika cAritra ye nau kevala sandhiyAM haiN| (14) ayogakevali jina guNasthAna sIsi saMpatto NiruddhaNissesaAsavo jIvo / . kammaraviSpamuko gayajogo kevalI hodi // 65 //
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96] yogasAra TIkA / bhAvArtha cAritrake Izapaneko prApta va sarva AmravoMse mukta va dhAtIya karmarajase rahita jIva ayogavali jina hote haiM / pahale pAMca guNasthAna gRhasthoMke chaH se bAraha taka sAdhuoMke va teraha caudaha do guNasthAna paramAtmA arahanake hote haiN| ___anAdi mithyAdRSTI jIva cAra anantAnubaMdhI kapAya aura mithyAttrakarmako upazama kara lene paTaka mAtra ada thA koI bhI pratyAkhyAnakavAyakA bhI upazama karake ekadama pAMcavemeM Akara yA koI pratyAkhyAna kapAyakA bhI upazama karake ekadama sAtavameM Akara upazama samyaktI eka antamuharta ke liye hotA haiM baha mithyA. tvakamaya tIna khaMDa kara detA hai-mithyAtva, mizra, samyakaprakRti rUpa / isI kAlameM cha: AvalI taka zeSa rahanepara yadi anantAnubaMdhI kisI kaSAyakA udaya hojAve to dUsare sAsAdanameM giranA hai. phira niyamase pahalemeM AjAtA hai / yaha guNasthAna upazamana gira karake hI hotA hai / yadi upazama samyaktIke mizrakA udaya AjAye to tIsare mitra guNasthAnameM giratA hai | eka daphe mithyAtvameM girA huA phira yahAMse tIsarameM jAsaktA hai | yadi samyakta mohanIyakA udaya hojAya to upazamame vedaka samyaktI hojAtA hai / vedakase kSAyika samyaktI cauthese sAtave taka kisImeM hosaktA hai / cauthase pAMcave meM yA sAtavameM jAsaktA hai| pAMcaveme sAtave calA jAtA hai, chaThemeM nahIM / sAtavese chaThe meM giratA hai| sAdhuke chaThA sAtavAM jhArakhAra huA karatA hai| isa paJcamakAla meM sAta guNasthAna hI ho sakate haiN| Ageke guNasthAna uttama saMhananavAloMke hote haiN| paMcamakAlameM tIna nIceke saMhanana hI hote haiN| dharmadhyAna sAMtave taka hotA hai, zubadhyAna 'AThavese hotA hai, sAtabeke Age do zreNiyA~ haiM-upaJcama zreNI nahIM mohakA upazama
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA [97 kiyA jAtA hai, usake guNasthAna cAra hai-AThavA, naukA, dazA, gyArahayo / phira niyamase kamase patana hotA hai| saMpaka zreNI jahAM mohakA bhaya kiyA jAtA hai, isa zreNIpara vavRSabhanArAca saMhananadhArI hI car3ha sakatA hai| usake cAra guNasthAna haiM-AThavAM, nauyaa| dazavA, gyArahvA / phira bArahavAM guNatyAgadhArI tIna do yA tIna karma kA karake terahavemeM jAkara arahanta paramAtmA jinendra ho jAtA hai| usI guNasthAnameM vihAra va upadeza hotA hai | Ayuke bhItara jaba a, i, u, OM, R, la, laghu paMca akSara ukAraNa mAtra kAla zeSa rahatA hai taba caudahA guNasthAna hotA hai. phira jIva siddha ho jAtA hai| chaTe, pAMcaveM, cauthese girakara ekadama kisI bhI nIceke guNasthAnameM A sakatA hai, tIsare va dusarese Akara pahalemeM hI jAyagA, tIsaremeM vakSapakazreNImeM va kevalIke terahavemeM maraNa nahIM hotA hai / pahale, cauthe, pAcaveM, terahavekA kAla utkRSTa bahuta hai / zeSa sarva guNasthAnoMkA kAla eka antarmu rtane adhika nahIM hai| eka jIvake caudaha mArgaNA, eka sAtha pAI jAyagI va guNasthAna eka hI hogA | eka pramasavirata sAdhuke upadeza dete hue isaprakAra mArgaNAe~ hoMgI 1 manuSya gati, 2 paMcendriya, 3 trasakAya, 4 vacanayoga, 5 puMveda, 6 lobha kaSAya, 7 zrutajJAna, 8 sAmAyika saMyama, 1 cakSu acakSudarzana, 10 zubha lezyA, 16 bhanyatva, 12 vedaka samyakta, 13. saMjhI, 14 AhAraka / kaukI apekSA hI ve gupasthAna va mAraNA hai / isaliye vyavahAramayasa kAhI haiM, niyamaameti inase sImA hai| .. samayasAra meM kahA hai. . . . .
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra diikaa| yavahArA du pade jIvarasa havaMti baNNamAdIyA / guNaTANantAbhAvA Na du keI NicchayaNAyassa // 6 // bhAvArtha-varNAdi, mArgaNA, guNasthAnAdi sarva bhAva vyavahAranayana jIbake kahe gae haiN| nizcayanavase ye koI jIvake mahIM haiN| yaha to parama zuddha hai| gRhasthI zrI nirmANamArga calamattA hai| gihivAcAra parahiA heyAheu murNati / aNudiNu jhAyahi deu jiNu lahu gizvANu lahati / / 18 / / anvayArtha--(gihiyAvAra paraTTiyA) jo gRhastha ke vyApArameM lage hue hai ( heyAheDa muNati ) tathA heya upAdeyako tyAgane yogya va grahaNa karane yogyako jAnate haiM : aNudiNu jiNu deu jhAyahi ) tathA rAta dina jinendra devakA dhyAna karate haiM ( lahU NivvANu lahaMti ) ce bhI zIya nirvANako pAte haiN| bhAvArtha-nirvANakA upAya haraeka bhavyajIva karasaktA hai| yahAM yaha kahA hai ki gRhasthakaM vyApAra dhaMdhe meM ulajhA huA mAnava bhI nirvANakA sAdhana karasaktA hai| yaha bAta samajhanI cAhiye phi nirvANa AtmAkA zuddha svabhAva hai, vaha to yaha Apa hai hI usa para jo karmakA AvaraNa hai usako dUra karanA hai / usakA bhI sAdhana eka mAtra apane hI zuddha AtmIka svabhAvakA darzana yA manana hai | nirvANakA mArga bhI apane pAsa hI hai| . : samyAdRSTI antarAtmAke bhItara bheda vijJAnakI kalA pragaTa ho jAtI hai, jisake prabhAvase vaha sadA hI apane AtmAko sarca karmajAlase nirAlA vItarAga vijJAnamaya zuddha siddhake samAna zraddhAna ARmmAna
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ T ! yogasAra TIkA / [ 99 karatA hai, jAnatA hai tathA usakA AcaraNa bhI karatA hai | jisakI ruci hojAtI hai usa citta sthira hotA hai| AtmasthiratA bhI karane kI yogyatA avirata samyaktI gRhako hojAtI hai| vaha jaba cAhe taba siddhake samAna apane AtmAkA darzana kara sakA hai| AtmacIna hamya tathA mAdhu donoM hI kara sake haiN| gRhastha anya kAryoM kI cintA kAraNa bahuta thor3I dera Ammadarzana ke kArya meM samaya isakA hai jaba ki sAdhu gur3I kAya nivRtta hai| usa sAdhuko yaha aneka kAryo ko - sAdhupadameM ntara Atmadarzana kara sakA hai| nirvANakAlAt ho hotA hai, gRhastha meM ekadeza sAdhana hotA hai / I dharmakA bhI iMdriya haraeka talajhAnI antAnA gRhasthako cAra pAkara sAdhana Avazyaka hai / mokSa yA nirvANaka puruSArthako vyarUpa yA siddha karane yogya mAnake nirmANa prAtikA lakSya rakhake anya tIna puruSArtha dharma, artha, kAmakA sAtha karatA hai| donoM nirodhana pahuMce isataraha tInoMkI ekatA kA karatA hai ! sAdhana nahIM karatA hai jo dravyako na paidA kara sake bhoga na kara sake ! itanA dravya kamAne se nahIM jAtA hai jo dharmako sAdhana na kara sake va zarIrako rogI banAla jisame kAma ghuSArtha na kara sake | itanA iMdriya bhoga nahIM karatA hai jisase dharmasAdhanameM hAni pahuMce va kA lAbha na kara sake / . artha puruSAphe liye apanI yogyatA anusAra nIce likhe chaH karma karatA hai va inameM sahAyaka hotA hai * (1) asikarma-rakSAkA upAya zastra dhAraNa karake rakSAkA kaam| (2) masikarma - hisAba kitAba jamAkharca va patrAdiH likhanekA kAma 1.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100] yogasAra TIkA / (3) kRSikarma-khetI karane va karAnekA va prabandha karanekI vyavasthA! (4) vANijyakarma-deza paradezameM mAlakA kraya vikraya karanA 15 zilpakarma nAnA prakArake udyogoMse Avazyaka vastuoMko bnaanaa| (6) vidyAkarma-gAnA, bajAnA, nRtya, citrakArI Adika hunara / kAma puruSArthameM vaha nyAyapUrvaka va dharmakA khaNDana na karate hue pAMcoM indriyoMka bhoga bhogatA hai ! sparzana indriyake bhogameM apanI vivAhitA strI santoSa rakhatA hai, rasanA indriya bhogameM zuddha va svAsthyavardhaka bhojanapAna grahaNa karatA hai, prANa indriyake bhogameM zarIrarakSaka sugara letA hai, cakSu indriyake bhogameM upayogI granthoMkA va vastuoMkA avalokana karatA hai, kaNa indriyake bhogameM upayogI gAnAdi sunatA hai| dharma puruSArtha meM vaha gRhastha nitya cha: kamakA sAdhana karatA hai:devapujA gurUpAntiH svAdhyAyaH saMyamastapaH / dAnaM caMti gRhasthANAM SaTkarmANi dina dine / (pamanaMdi zrAvakAcAra) (1) devapUjA ---arahanta va siddha paramAtmA-jinendrakI bhakti karanA / usake cha: prakAra haiM-1-nAma lekara guNa smaraNa nAma bhakti hai.| 2-sthApanA yA murti dvArA pUjana, darzana va jala, candana, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa, phala ina ATha dravyoMse pUjana sthApanA bhakti hai| 3-arahAna va siddhake svarUpakA vicAra dravya bhakti hai| 4-arahanta va siMdake bhAvoMkA manana bhAva bhakti hai / 5-jina sthAnoMse mahAna puruSoMne janma, tapa, jJAna, nirvANako pAyA una
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA ! 101 .. sabhIke dvArA guNA smaraNa kSetra bhakti hai / 6-jina samayoM meM janma, sapa, zAlika nirvAH mAnanA hAtoM bAra guNa smaraNa kAla bhakti hai| chaH prakArameM devapUjA hotI hai| yathAsambhava nitya kre| (2) guma bhakti-AcAcaM, capA yAya, mAdhulI vinaya, sevA, unase upadezA graha yadi pratyakSa na ho to parokSa janakI zikSAko mAnya racanA gurusevA hai| (3) svAdhyAya-tatvajJAna purva adhyAtmika zAstroko par3hanA va sunanA va vicAranA / (4 saMyama-niyanita bhAhArA di karanA, svacchaMda vartana ma krnaa| (5) napa-prAtaHkAla 6 saMnyAkAla kucha dera taka AtmadhyAnakA abhyAsa karatA. sAmAyika pATha par3hanaH, AtmAkA svarUpa vicAranA / dAna-mastipUrvaka kamansa. nunni, AryikA, zrAvaka AdhikAko va davAbhabase prArNa mAtrako AhAra, auSadhi, abhaya va jJAna dAna denA / tayA aAra mugumoko pAlanA ! I malaguNa bhinna bhinna AcArIka madama ko prakAra haiM: mamAMsamajunyAgeM: mAhAtapaMcalana / aTrI mallagAnA H nimonamaH // 66 // (rala zrA0) bhAvArtha-1-madiga naha rInA, 2 mAMsa nahIM khAnA, 3-madhu nahIM khAnA, kyoMki maviSayoMkA bAlaka hai ba hiMmAkAraka hai / ina tIna makAroMko nahIM mechA, tabhA pAMca apraloko pAlanA / (1) ahiMsA aguvana-saMkalpI hiMsA nahIM karanA / jaise zikArako mAMsAhArake liye dharmAdha pabidha, vRthA maujazaukoM prANI A
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102) yogasAra TIkA pIr3A karakA Adi, bArAmI "hasA jo artha va kAma puruSArthaka sAkakameM A ka hai, nanako vaha sAdhAramA gAindhI tyAga nahIM kara sattA hai, yathA AmbhI bhI nahIM karatA hai| 2) satya apanA-satya bolatA hai para DAkArI bacata hI bolatA ! ma nijI mArA na oTadA hai / Arambha. sAdhaka baloMko tyAga nahIM kara sktaa| (3 manAya aguvana-girI par3I va bhI huI kritIkI bamnu nahIM ho pAyA hai , TapATa, vibhAgavAna babanA hai / ( brahmacarya Azrata-kAlI sandIpa pakhaka bIkI rakSA karatA hai / (5. pAragraha nyA. abhavata-taNAMka madAna ke liye sampa.. tikA pramANa karatA : utanA maryAdA purva jipara paropakAra va ghArtha jIvana bitAtA hai| yaha gRhasthI isa bhAkyara yAna rakhatA haisameva hi jainAna sara lobika vidhiH / yA samyAna kA na ta / bhAvArtha-jana ilastha una sarva laukika niyamako mAtra kara legA ki jinase apane asale pAca aprata meM bAdhA nahIM Ane / sAmAjika niyama kA haribasna usa AdhArasara kara sakatA hai| zrI jinasanAcArya mahApurANameM kahate hai-- hiMsA satyAcA ahavAreNyAcca bAdarabhedAta / hAtAnmAMmAnmayAditi himo'sUlamAH / / bhAvArtha-sthala hiMsA: asatya, corI, agrahA. parigrahakA tyAga tathA abhA nahIM jvalana, mAMsa nahIM khAnA, madirA nahIM pInA, ye gRhasthIke ATha mUlaguNa haiN|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | paNDita AzAghara sAgAramAmRta meM kahate haiMmadyapalamadhunizAzanapaJcaphalI viratipaJcakAnunI / jIvadayA jamAnamiti ca kacidamUlaguNAH // 182 // bhAvArtha - ye bhI ATha mUlaguNa haiM - ( 1 ) madirA tyAga, (2) mAMsa tyAga, (3) madhu tyAga, (4) rAtribhojana tyAga, (5) pAMca phla pAkara vaha gopIra tyAga (6) pAMca parameSTI bhakti, (7) jIva dayA, (8) jala chAnakara pInA | puruSArthasiddhapAya meM kahA hai- ma mAMsaM kSaudraM podumbaraphalAni yatnena / hiMsAyuparatAvyAni prathamameva // 61 // [ 103 bhAvArtha - hiMsA se bacanevAleko prathama hI madirA, mAMsa, madhuko tyAganA va Upara kar3e pAMca phala na khAne cAhiye / AtmajJAnI gRhastha jinendrakA va apane AtmAkA svabhAva eka samAna jAnatA hai isaliye nirantara jinendra ke dhyAnase vaha apanA hI dhyAna karatA hai| gRhastha samyahI AtmAke citavanako parama rucise karatA hai / zeSa kAmoM ko kamoMke udayavaza lAcAra hokara karatA haiN| usa gRhastha ke jJAnacetanAkI mukhyatA hai| gRhasthakaM rAgadveSapUrvaka kAmoM va karmaphalabhoga meM bhItara se samabhAva hai / bhAvanA yaha rakhatA haiM ki kaba kasaikA udaya Tale jo maiM gRha prapaMcase hUM / samAvizataka meM kahA hai AtmajJAnAtparaM kArya na buddhau dhArayeciram / kuryAdivazAt kiMcidvAkAyAbhyAmatatparaH // 50 // bhAvArtha - jJAnI sambanSTI AtmajJAna ke sivAya anya kAryako buddhimeM derataka nahIM dhAratA hai / prayojanavaza kucha kAma kahanA ho
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ] yogasAra TIkA / sameM Asakta na hokara vacana va kAyase kara letA hai | samayasAra kalasameM kahA hai nAznute viSayasevane'pi yat svaM phalaM viSayasevanasya nA / jJAnavaibhavavirAgatAbalAtsevako'pi tadasAvasevakaH // 3-7 // bhAvArtha - jJAnI viSayoMko sevana karate hue bhI viSaya sevanake phalako nahIM bhogatA hai / vaha tatvajJAnako vibhUti va vairAgya ke balase sevate hue bhI sevanevAlA nahIM hai / samabhAvase karmakA phala bhoganepara kamekI nirjarA bahuta hotI hai, bandha alpa hotA hai, isaliye samyaSTI gRhastha nirvANakA pathika hokara saMsAra ghaTAtA hai| usakI dRSTi svatantratApara rahatI hai, saMsArase udAsIna hai, prayojanake anukUla artha va kAma puruSArtha sAdhatA hai va vyavahAra dharma pAlatA hai, paraMtu una sabase vairAgI hai| premI mAtra eka apane AtmAnubhavakA hai, usase yaha zIghra hI nirvANako pAnekI yogyatAko bar3hA letA hai / jinendrakA smaraNa parama padakA kAraNa hai / jiNa sumirahU jiNa citabahu jiNa jhAyahu sumaNeNa / so jhAtaha paramapara lambha ekaraNeNa // 19 // anvayArtha -- (mumaNeNa ) zuddhabhAvase ( jiNa sumirahu ) 'jinendrakA smaraNa karo ( jiNa ciMtabahu ) jinendrakA citavana karo ( jiNa jhAyaha) jinendrakA dhyAna karo ( so jhAhataha ) aisA dhyAna karanese ( ekkakhaNeNa ) eka kSaNa meM ( paramapaDa labhai ) paramapada prApta hojAtA hai / bhAvArtha --- jinendrake svabhAvameM va apane AtmAke mUla svabhA meM koI prakArakA antara nahIM hai / samyagdRSTI antarAtmA AtmAke
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra banI 105 utkRSTha padakA paramaMpramI hojAtA hai| usake sira yaha anukampA paidA hojAtI hai ki jinake samAna hote hue bhI ise bhavabhavameM janma maraNake kappa sahane par3e yaha bAta ThIka nahIM hai| ise to jinake samAna svataMtra va pUrNa va pavitra ramA denA cAhiye / yaha paryAyakI apekSA apane AtmAko azuddha rAgI dveSI, ajJAnI, karmabaddha, zarIrameM kaida pAtA hai va zrI jinendra bhagavAnako zuddha vItarAgI, zAnI, karmamukta va zarIrase rahita dekhatA hai taba gAr3ha premAla va utsAhita hojAtA hai ki zuddha padameM apane AtmAko zIghra pahuMcA denA cAhiye / vaha jina padako Adarza yA zuddhatAkA namUnA mAnake harasamaya unako dhAraNAmeM rakhatA hai| ___gRhasthIke kAma va AhAra vihArAdi karate huye bhI bAra bAra jinadevako smaraNa karatA hai / kabhI devapUjAdi va sAmAyika samaya jinapadake svarUpakA-jinakI guNAvalIkA cintavana karatA hai / cintavana karate karate kSaNamAtrake liye sthira hotA hai| Apako jina bhagabAnake svarUpameM jor3a detA hai / doko pakI bhAvameM kara detA hai| anake gur3ha bhAtramaM ekatAna hojAtA hai naba vAstava meM usI kSaNa AtmAkA sAkSAtkAra pAkara nirvANakAsA Ananda anubhava karatA haiN| nyAnameM thiranA kama hone para phira dhyAnasa chUTakara cintavana karane laganA hai| phira dhyAnako pAletA hai| phira AnaMdakA amRta pIne lagatA hai | isataraha jina samAna apane AtmAkA dhyAna hI paramapadake nikaTa lejAnekA vAhana hojAtA hai / yadi koI sAdhu banavRpabhanArAca saMhananakA dhArI lagAtAra eka muhUta yA 48 minadase kucha kama samayanaka dhyAna meM ekatAna hojAve to cAroM ghAtIya karmoMkA kSaya karake aramena paramAtmA hojaave| phira usa zarIrake pIche zarIrarahita siddha hojAve /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 ] yogasAra TIkA | I jaise koI strI patike paradeza jAnepara apanA gharakA kAma karatI huI bhI bAra bAra patiko smaraNa karatI hai, kabhI sthira baiThakara pati guNAMka va vicAra karatI hai / vizvArale 2 kabhI premameM Asakta ho pati nilanekAsA sukha anubhava karatI hai / isI taraha jinendra padakA premI antarAtmA jJAnI gRhastha ho yA sAdhu AtmA kArya sivAya anya kAmako karate huye jinendrakA bAra bAra smaraNa karatA hai | kabhI kati sthira baiThakara guNoMko vicAratA hai, kabhI dhyAna meM lIna hojAtA hai / usakA jitanA prema jina bhagavAnake svarUpa haiM utanA kisI vastu nahIM hai, jJAnI aMtarAtmA zuddha paunarAga bhAvase jina bhagavAnakA smaraNa, cintayana va unakA dhyAna karatA hai | kisI prakArakI vAMchA va phalakI cAhanA nahIM rakhatA hai | usake bhItara saMsArake sarva kSaNika padoMsa pUrNa vairAgya haiM / vaha indra, cakravartI Adi poMko bhI nahIM cAhatA hai| na vaha iMdri yoMke tRSNA bhogoMko cAhatA hai, na vaha apanI pUjA yA prasiddhi cAhatA hai| vaha kapAya kAlimAko bilakula meTanA cAhatA hai, bItarAga honA cAhatA hai, nyAnubhava prApta karanA cAhatA hai, nijAnaMda isa pAna karanA cAhatA hai / isaliye vaha mumukSu zuddha nirlepa bhAvane jinendra bhagavAnakA smaraNa citavana va dhyAna karatA hai / yaha usako jJAna hai ki bhakti karane yA savikalpa citavana karanese yA nirvi kalpa dhyAna karane meM jitanA aMza rAga bhAva hogA, vaha karmabandha karegA, puNyako bhI bAMdhagA va puNyakA phala bhI hogA / paraMtu vaha jJAnI puNyako va puNyake phalako bilakula cAhatA nahIM hai / vaha to karma rahita padako hI cAhatA hai / isa jJAnIke bhItara samyagdarzana ke ATha aMga bhaleprakAra aMkita rahate haiM / vaha jJAno ina ATha aMgoM kA manana isataraha rakhatA hai ki
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [107 mujhe apane AtmAke zuddha svabhAvameM yA jinaparamAtmAmeM koI saMzaya nahIM hai, na mujhe maraNakA gaMgAdikA va kisI akasmAtkA bhaya hai| merA AtmA amuka amegha acheva avinAzI hai| isakA koI bigAr3a kara nahIM saktA haiM | isataraha svarUpameM nizaMka ba nirbhaya hokara niHzaMkita aMga pAlatA hai | isa jJAnIko kamauke AdhIna kSaNika, tRSNAbaddhaka, pApabandhakArI indriya sukhoMkI raMcamAnna lAlasA yA Asakti nahIM hotI hai / yaha pUrNapane vairAgI hai / kevala apane atI. ndriya AnandakA pyAsA hai| usa paramAnandaka sivAya kisI prakArake anya mulakI ka sAgamavake pikAsa anya kisI vyavahArmalI yA mokSapadake nija padakaM sivAya anya kisI padakI bAMkA nahIM rakhatA hai| ve cAha lo zuddha bhAva rakhatA huA niSkAMkSita aGgako pAlatA hai / jJAnI chaH dravyoMko va unake guNoMke va unakI honevAlI svAbhAvika va vaibhAvika paryAgoMko pahacAnatA hai | sarva hI jagatakI vyavasthAko nATakake samAna dekhatA hai / kisIko burI va bhalI mAnanekA vicAra na karake ghRNAbhAvakI kAlimAse dUra rahakara va samabhAvakI bhUnimeM tigukara nirvicikitsita aGgako pAlatA hai| vastu svarUpako ThIka ThIka jAnanevAlA jJAnI jaise apane AtmAko dravyAdhika va paryAyArthika nayase eka va anekarUpa dekhatA hai vaise anya jagatakI AtmAoMko dekhatA hai, vaha kisI vAnameM mUlabhAva nahIM rakhatA hai| vad dharma, adharma, AkAza, kAla cAra dravyoMko svabhAvameM madA pariNamana karate hue dekhatA hai| pudgalakI svAbhAvika va vaibhASika paryAyoMko pugalakI mAnatA hai / jIvakI svAbhAvika va vaibhAvika vaimittika paryAyoMko jIyakI jAnatA hai / upAdeya eka apane zuddha dravyako hI jAnatA hai / isataraha jJAnI vastu svabhAvakA jJAtA hokara amUha dRSTi aMga pAlatA hai / jJAnI.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 ] yogasAra TIkA / sarva rAgAdi doSoMse pare rahakara va kaSAyake mailako maila samajhakara unase rahita apane vItarAga svabhAva ke anubhava meM jamakara apane bhItara ananta zuddha guNoMko prakAza karatA hai, doSoMse upayoga ghaTAkara AtmIka guNoMmeM apaneko jhalakAtA huA upagUhana yA upabRMhana aMgako pAlatA hai / jJAnI jAnatA hai ki rAgadveSoMkI pavana laganese merA AtmIka samudra caMcala hogA | isaliye vItarAgabhAva meM sthira hokara va jJAna cetanAmaya hokara AtmAnaMdake svAdameM tanmaya ho sthitikaraNa aGgako pAtA hai / apane upayogakI AtmAko bhramimeM ramanese bAhara nahIM jAne detA hai| jJAnI jIva sarva jagatako AtmAoMko ekasamAna zuddha va paramAnaMdamaya dekhakara parama zuddha premase marakara aisA premAla hojAtA hai ki sarva vizvako eka zAMtimaya samudra banAkara usa samudra meM gote lagAtA hai| zuddha vizva premako rakhakara vAtsalya aGga pAstA hai | vaha jJAnI apane nirmala upayogarUpI rathameM paramAtmAko virAjamAna karake dhyAnake mArga meM rathako calAkara apane AtmAkI parama zAMta mahimAko vistAra karake prabhAvanA aGga pALatA hai| isa taraha ATha aMgoM se vibhUSita jJAnI zuddha bhAva se zrI jinendrakA smaraNa, cintana va dhyAna karatA huA nirvANake acala nagarako prayANa karatA hai / samAvizataka meM kahA hai minAtmAnamupAsyAtmA paro bhavati tAdRzAH / bartidIpaM yathopAsya bhinnA bhavati tAdRzI // 27 // - bhAvArtha -- jaise battI dIpakase bhinna hai taubhI dIpakako sevA karake svayaM dIpaka hojAtI hai vaise yaha bhinna paramAtmAkI upAsanA karake svayaM paramAtmA ho jAtA hai /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / bhAvapAhuDameM zrI kundakundAcArya kahate haiM--- NANammavimalasIyasalilaM pAUNa bhaviya bhASeNa / bA hijaramaraNa veyaNAhavimukkA sivA hoti // 125 // bhAvArtha - bhavyajIva zuddhabhAva se jJAnamaI nirmala zItala jalako pIkara vyAdhi, jarA, maraNakI vedanAkI dAhase chUTakara zivarUpa mukta hojAte haiN| AptasvarUpameM kahA hai ki - rAgadreAdayo yena jitAH karmamahAbhaTAH / kAlakAvinirmuktaH sa jinaH parikIrtitaH // 21 // [109 bhAvArtha - jisane rAgadvepAdiko va karmarUpI mahAna krIDAoMko jItA hai va jo maraNa ke cakra se rahita hai vahI jina kahA gayA hai| apanI AtmAmeM va jinendra meM bheda nahIM / suddhappA aru jiNavarahaM bheu ma kimapi viyANi / mokkhaha kAraNa joIyA Nicchara eu viyANi // 20 // anvayArtha - ( joIyA) he yogI ! (suddhappA aru jiNavarahaM kimapi bheu ma triyANi) apane zuddhAtmAmeM aura jinendra meM koI bhI bheda mata samajhI (mokkhaha kAraNa Niccha eu viyANi) mokSakA sAdhana nizcayanayase yahI mAno / bhAvArtha - mokSa kevala eka apane hI AtmAkI parake saMyogarahita zuddha avasthAkA nAma hai| taba usakA upAya bhI nizcayanayase yA paryAya yahI hai ki apane AtmAko zuddha anubhava kiyA jAve sAdhA zrI jinendra arahaMta yA siddha paramAtmAke samAna hI apaneko: mAnA jAve |
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| jaba ailA mAnA jAyagA taba anAdikI mithyA vAsanAkA abhAva hogA / anAdise yahI miyAdhuddhi thI ki maiM nara hU~, nArakI hUM, tithaMca hUM yA deva hUM yA meM rAgI hUM, veSI hUM, modhI hUM, mAnI hUM, mAyAvI hUM, lobhI hUM, kAmI hUM, rUpatrAna hUM, balavAna hUM, rogI hUM, nirogI I, bAlaka hUM; yuvAna hUM, vRddha hai| maiM janmA, maiM vRddha huA, maiM marA, ATha kA~ke udghake vidhAkana jo vimAna dazA AtmAkI hotI thI usIko yaha ajJAnI apanI hI mUla dazA mAna letA thA / karmakRta racanAmeM aIbuddhi, ragbanA zrA, zarIrake sukhameM sukhI va zarIrake duHkhameM duHkhI mAnatA thA / jaisa koI siMhakA bAlaka siMha hoke bhI dIna pazu banA rahatA hai me hI ajJAnase vaha apaneko dIna hIna saMsArI mAna rahA thA [ zrI guruke prasAdana, yA zAmro jJAnase yA svayaM hI usakI jaya jhAnakI AMkha khulI usako yaha pranIti huI ki maiM to svayaM bhagavAna prazna paramAtmA hUM / merA svabhAva siddha paramAtmAse raMca mAtra kama nahIM hai| maiM to saMsArake apaMcoMse rahita hUM, maiM kause alipta hUM, parama vInarAgI hUM, paramAnandamaya hUM, jitane anantaguNa siddha, paramAtmAmeM hai ve saba mere AtmAmeM haiN| maiM amUrtIka akhaNDa jJAnamUrti hUM, kevala Apase ApameM ArahIke liye Apase Apako Apa hI pariNamAtA huuN| meM hI apanI zuddha parigatikA kartA hUM, zuddha pariNAma hI merA karma hai| zuddha pariNAma hI kAraNa hai / yahI saMpradAna hai, apAdAna hai, yahI adhikaraNa hai, prathamAmeM ina chahoM kArakoM ke vicArase rahita eka abheda svarUpa hUM, maiM svayaM rAgAdika bhAvoMkA yA puNya pApakarmakA kartA nahIM hU~, maiM phevala apane hI zuddha va atIndriya sahaja AnaMdakA bhoganevAlA huuN| maiM sAMsArika sukhakA yA duHsvakA bhoganevAlA nahIM huuN|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [111 meM siddha ke samAna parama nizcala hai, bhogI caMcalanA rahita hUM, mana bacana kAyake paMdraha yogoMne anya hUM, meM kama tathA gokarmakA AkarSaNa karanevAlA nahIM / na meremeM ajIva lAva ga Astratra tatva hai, na yandha tatva hai, na mAtra hai, na nijarA hai, na mokSa tatva hai / maiM to sadA hI zuddha jIvatvakA dhArI eka jItra hai / muraka, sattA, caitanya (svAnubhUti), boca ye cAra hI mere nija prANa hai jinase meM sadA jIvita huuN| jaise siddha bhagavAna kRtakRtya haiM vaise maiM kRtakRtya hai | na ce jagatakaM cinevAle haiM na maiM jagatakA racanevAlA hai. na ye kisIko mukha yA duHkha dete haiM, na maiM kisIko sukha vA duHkha detA hUM, ve jagatake prapaMca nirAle, maiM bhI jagatake prapaMca nirAlA hUM, ve asaMkhyAtapradezI akhaNDa hai, meM bhI asaMkhyAtapradezI akhaNDa hUM / ke antima zarIrapramANa AkAradhArI haiM, maiM apane zarIrapramANa AkAradhArI hUM paraMtu pradezoMkI saMgyAmeM kama nahIM hUM / ve siddha bhagavAna sarva guNasthAmakI zreNiyoMse bAhara haiN| maiM bhI guNasthAnoMse dRravartI huuN| siddha bhagavAna caudaha mArgaNAsi pare haiM, maiM bhI caudaha mArgaNAosa judA hUM / siddha bhagavAna tRSNAkI dAhase rahita haiM, meM bhI tRSNAkI dAise rahita hUM / siddha bhagavAna kAmavAsanAse rahita haiM, maiM bhI kAmavikArase rahita hUM / siddha bhagabAna na lI hai, na puruSa hai, na napuMsaka hai| maiM bhI na strI hUM, na puruSa hUM, na napuMsaka huuN| siddha bhagavAna krodhakI kAlimAse rahita parama kSamAvAna hai, nindakapara roSa nahIM krte| maiM bhI krodhake vikArame rahina parama kSamAvAna hUM, nindakapara samabhArakA cArI huuN| siddha bhagavAna kula, jAti, rUpa, bala, dhana, adhikAra, tapa, vidhA ina ATha madoMse rahita parama komala parama mAtra guNadhArI haiN|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 pNgsaadhnaa| maiM bhI AThoM madoMse rahita pUrNa nirabhimAnI ca parama komala mArdava bhArakA dhanI huuN| siddha bhagAna mAyAcArakI yakatAse rahita parama sarala sahaja Arjava guNa dhArI haiM, maiM bhI kapaTa-jAlase zunya parama niSkapaTa sarala Arjava svabhAva dhArI huuN| siddha bhagavAn asatyakI vakratAse rahita parama satya amiTa eka svabhAvadhArI hai / maiM bhI sarva asatya kalpanAoMse rahita parama-pavitra satya zuddha dharmakA dhanI hUM | siddha bhagavAna lobhake malase rahita paramapavitra zauca guNake dhArI haiM; maiM bhI sarva lAlasAse zunya parama santopI va parama zuda zauca svabhAvakA svAmI huuN| siddha bhagavAn mana va indriyoMke prapaMcase va adyAbhAvase rahita pUrNa saMyama dharmake dhArI haiM, maiM bhI mana va indriyoMkI caJcalatAse rahita va paramasvadayAla pRNa parama saMvama guNakA dhArI huuN| siddha bhagavAna Apase hI apanI svAnubhUtikI tapasyAko niraMtara tapate hue parama tapa dharmake dhArI haiM / maiM bhI svAtmAbhimukha hokara apanI hI svAtmaramaNatAkI animeM nirantara Apako tapAtA huA parama icchA rahita tapa guNakA svAmI hUM | siddha bhagavAna parama zAMtabhAvase pUrNa hote hue va parama nirbhayatAko dhArate hue vizva meM parama zaoNti va abhaya dAnako vistArate hue parama tyAga dharmake dhArI haiM | maiM bhI sarva vizvameM candramAke samAna parama zAMta amRta varSAtA huA va sarva jIvamAtrako abhaya karatA hUM, parama tyAga guNakA svAmI huuN| - siddha bhagavAna ekAkI nispRha niraMjana rahate hue parama AkiMcanya dharmake dhArI haiM, maiM bhI parama ekAMta svabhAvameM rahatA huA va parake saMyogase rahita parama AkiMcanya guNakA svAmI hUM / siddha bhagavAm paramazIla svabhAvameM va apane hI brahmabhAvameM ramaNa karate hue parama brahmacarya dharmaka dhArI hai| maiM bhI apane hI zuddha zIla svabhAvameM
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [113 nirvikAratAse sthira hotA huA va brahmabhAvakA bhoga karatA huA parama brahmacarya guNakA svAmI hUM / sattAdhArI hote hue bhI svabhAvakI va guNoMkI apekSA mere AtmAkI va siddha paramAtmAkI pUNe ekatA hai| jo vaha sau meM, jo meM so vaha, isa taraha jo yogI nirantara anubhava karatA hai vahI mokSakA sAdhaka hotA hai| paramAtmaprakAzameM kahA haijehau zimmalu gANamaGa, siddhihiM Nivasai deu / tehara Nivasai bhuparu, dehahaM maMkari bheTa // 26 // bhAvArtha-jaisA nirmala jJAnamaya paramAtmAdeva siddha gatimeM nivAsa karate haiM, paramabrala paramAtmA isa apane zarIrameM nivAsa karatA hai, kucha bheda na jAne | bRhad sAmAyikapATameM kahate haiM gauro rUpadharI jJaH parihaTaH sthUlaH kRzaH krkshii| gIrvANo manujaH pazunarakabhUH paMDaH pumAnaMganA // mithyAtvaM vidadhAmi kalpanamidaM mUDho'vibudhyAtmano / nityaM jJAnamayasvabhAvamamalaM sarvavyapAyacyutaM // 70 // bhAvArtha-he mUha prANI ! tu apane AtmAko nitya, jJAnamaya svabhAvI, nirmala va sarva ApattiyoMse va nAzase rahita nahIM jAnake aisI mithyA kalpanA karatA rahatA hai ki maiM gorA hUM, rUpavAna , baliSTa hUM, nibala hUM, moTA hUM. patalA hUM, kaThora hU~, maiM deva hUM, manuSya hUM, pazu hUM, nArakI hUM, napuMsaka hUM, purupa hUM, va strI huuN| mokSapAiDameM kahA haijo icchai NissaridaM saMsAramahapNayAu rudaao| kambhidhaNANa haNaM so jhAyada bhampayaM suddhaM // 26 //
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ] yogasAra TIkA | bhAvArtha- jo jIva bhayAnaka saMsAra-samudrase nikalanA cAhatA hai to vaha zuddhAtmAko vyAve / usIse karma iMdhana bharama hogA / AlA hI jina hai, yahI siddhAMtakA sAra hai / jo jie so appA muhu iha siddhaM sAru / iMTha jANeviNa jo laMDa mAyAcAru / / 21 / / anvayArtha - ( jo jiSNu so appA bhuNahu ) jo jinendra hai vahI yaha AtmA hai aisA manana karo (iva siddhaMtahu sAru ) yahI siddhAMtakA sAra hai / (iu jANaviNa) aisA jAnakara ( jogar3ahu ) he yogIjano ! (mAyAcAra khaMDa ) mAyAcAra chodd'o| bhAvArtha -- pIrthaMkaroMke dvArA jo divyadhvani pragaTa hotI hai vahI siddhakA mUla zrI hai| usa vANIko gaNadharAdi muni dhAraNA meM lekara dvAdazAMgakI racanA karate haiM, phira usIke anusAra, anya AcArya graMtha rakhate haiN| unakA vibhAga cAra anuyogoMmeM kiyA gayA hai / prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga, dravyAnuyoga ina cAroM hoke par3hane kA sAra itanA hI hai jo apane AtmAko paramAtmA ke samAna samajha liyA jaave| zrI ratnakaraMDa zrAvakAcArameM svAmI samantabhadra kahate haiMprathamAnuyogamAkhyAnaM caritaM purANamapi puNyam / bodhasamAdhinidhAnaM bodhati bodhaH samIcInaH // 43 // bhAvArtha - prathamAnuyoga usako kahate haiM jisameM dharma, artha, kAma, mokSa cAroM puruSArthoMkA kathana ho, mahApuruSoM ke jIvanacaritra ho, cauvIsa tIrthaMkara, bAraha cakravartI, nau nArAyaNa, nau pratinArAyaNa, nau balabhadra aise zazalAkA puruSoMke caritra hoM, jisake par3hanese
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | [ 115 puNyakA ho, jo nakI prApti va samAdhikA bhaMDAra ho, jo samyaka pradarzaka ho / nizcaya va samAdhi apane hI zuddhAtmAko paramAtmA rUpa nizcaya karanese hotI haiM / prathamAnuyoga meM batAyA hai ki jinhoMne apaneko zuddha samajhake pUrNa vairAgI hokara AtmadhyAna kiyA thA se hI nirvANako pahuMce haiN| isaliye vaha anuyoga bhI Atmatatva jhalkanevAlA hai| lokAlokavibhatteryugaparivRttaizcaturgAM / Adarzamava tathAmativaiti kA ca // 44 // bhAvArtha-karaNAnuyoga meM loka alokake vibhAgakA, kALake guNoMke palTanekA va cAroM gatiyoMkI bhinna bhinna jIvoMkI avasthAoMkA, viNA va guNavAnakA darpaNa ke samAna ThIka 2 varNana haijisase sammajJAnakA prakAza hotA hai| kama ke saMyoga sAMsArika avasthA va vibhAva paripatiyA~ kisataraha hotI haiM una sabakA sUkSma kathana karake yaha jhaTakAvA hai ki jahA~taka kamakA saMyoga nahIM haTegA bhavabhrama nahIM haTegA va AtmA to mApase karmarahita zuddha hai| grahamadhyanagArANAM cAritrotparivRddhirathAGgam / caraNAnuyogasamayaM sanyajJAnaM vijAnAti // 45 // bhAvArtha - jisameM gRhastI va sAdhuoMke cAritra kI prApti vRddhi ca rakSAkA upAya batAyA ho va jo samyagjJAnako pragaTa kare vaha caraNAnuyoga hai| isameM bhI nizcaya cAritra khAtmAnubhavako batAte hue usake liye nimitta sAdhanarUpa zrAvaka va munike vyavahAra cAritrake pATanakA upAya batAyA hai va yaha samajhAyA hai ki nizcaya Asmatatvake bhItara caryA vinA vyavahAra cAritra kevala mokSamArga nahIM hai| AtmAko paramAtmA rUpa anubhava karegA taba hI samyakcAritra hogaa|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | jIvAjIvatattve puNyApuNye ca bandhamokSau ca / yogIpaH zrutavidyAlokamatanute // 46 // 116 ] bhAvArtha- dravyAnuyoga vaha hai jo dIpakake samAna jIva ajIba tatvoMko, puNya pApako baMdha va poko tathA bhAva ajJAna ke prakAzako pragaTa kare / isameM vyavahAranayase sAta tatvoMkA svarUpa batAkara phira nizcayanayase patAkara yaha jhalakAyA hai ki yaha apanA AtmA hI paramAtmA hai, yahI grahaNa karaneyogya haiN| mokSakA upAya eka zuddha AtmAkA jJAna hai | 'jo AtmAko lokara samajhanA cAhe va AtmAko nirvANa pathapara le jAnA cAhe usakA kartavya hai ki vaha cAroM hI anuyogoM kA mamI ho va cAroM dImeM apane AtmA ke zuddha taba pUrNa nidraya ho jAyagA ki mokSamArga va dazAMga vANIkA sAra eka apane zrI AtmAko zuddha paramAtmA ke samAna anubhava karanA hai / kI jhAMkI kare | samayasArameM kahA hai jo hi deNAbhigacchadi jammaNamiNatu kevalaM zuddhaM / taM mudake va limisiNo bharNati logaNpadIyA: // 9 // bhAvArtha-dvAdazAMga vANIke dvArA apane AtmAko parake saMyoga rahita kevala zuddha anubhava karatA hai usIko lokake jJAtA mahARSiyAne nizvayase zrutakevalI kahA hai. sarva graMthoMkA sAra yahI hai ki phaTako chor3akara yathArtha yaha jAna le ki maiM hI paramAtmA deva hU~, ApahI dhyAna se zuddhatA prApta hogI /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [117 maiM hI paramAtmA hai| jo paramA so ji hala jo hale so paramANu / iDa jANavigu joiA aNNu ma kara liyA // 22 // anvayArtha (joiA) he yogI ! (jo paramAyA so 'ji ha) jo paramAtmA hai vahIM maiM hUM (jo evaM so paramampu) tathA jo maiM hU~ so hI paramAtmA hai (iu jANeviNu)sA jAnakara (aNNu viyappa ma karaha) aura kucha bhI vikalpa mata kara | bhAvArtha-gRhAM aura bhI dara liyA hai ki mahAga karanA oNko chor3akara kevala eka zuddha nizvayanayasa apane AtmAko pahacAna / taba Apa hI paramAnA dIkhegA / apane zArIrarUpI mandirameM paramAtmAdetra sAkSAt dikha par3egA / zAstrokA jJAna saMketa mAtra hai / zAstra ke jJAnameM hI jo ulajhA rahegA usako apane AHmAkA darzana nahIM hogaa| yaha AtmA ko zabdoMse samajhameM nahIM AtA, mana vicArameM nahIM AtA / inda ko Rma kramase eka eka guNa va paryAyako kahate haiN| mana bhI kama eka paka guNa va paryAyakA vicAra karatA hai | AlmA to anannApa va paryAyoMkA eka akhapatu piMr3a hai| isakA sabA bodha tava hI hogA ki jaba zArutIya carcAoMko chor3akara va sarva guNasthAna va mArgaNAoMke vicArako banda karake va sarva karmavandha va mokSaka upAyoMki 'yaMcako tyAga karake va sarva kAmanAoMko dura karake va marca pAMcoM indriyoMke viSayoMse pare hokarake va sarva manake . dvArA uTanevAle vicAra ko roka karake bilakula abhaMga hokarake apane hI AtmAko apane hI AtmAke dvArA grahaNa kiyA jAyagA tavaM apane AtmAkA sAdAtkAra hogaa| vaha Atmanatya nirvikalpa hai abheda hai|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 ] yogasAra TIkA / isaliye nirvikalpa honese hI hAthameM AtA hai| jaba taka raM mAtra bhI mAyA, mithyA nidAnakI rAjya bhItara rahegI koI prakAskI kAsanA rahegI va koI mithyAtvakI gaMdha rahegI taba taka AtmAkA darzana nahIM hogaa| yahI kAraNa hai jo vyAraha aMga nau pUrvaka dhArI dravyaliMgI muni zAstroM kA jJAna rAta huye bhI va ghora tapazvaraNa karate huye bhI ajJAnI miyA ho rahA hai| kyoMki zuddhAtmAkI zraddhA para anubhava me pUrNa ho nahIM pahuMcate haiM, unake bhItara koI mithyAsvakI zalya va nidAnakI zaha aisI sUkSma rahajAtI hai jisako kevalajJAnI hI jAnate haiM / zAstroMkA jJAna AtmAkaM svarUpako samajhane ke liye jakhatI hai / jAnaneke pIche vyavahAra nayake varNanako choDa karake zurU pine kAma karate samaya bhI manakA Alambana hai| manana karate karate jaba manana baMda hogA va upayoga svayaM sthira ho jAyagA jaba svAnubhava hogA, taba hI AtmAkA paramAtmA rUpa darzana hogA va paramAnaMdakA svAda AyagA | maiM hI paramAtmA hU~ aisA vikalpa na karate huye bhI paramAmApanekA anubhava hoga | paradezase koI phala aisA AyA hai jisake svAdako hama nahIM jAnate haiM, hamane usakA svAda liyA nahIM haiM, tatra hamArA pahale to kartavya hai ki hama ke guNa do kimI jAna kArase jisane svayaM svAda liyA hai pUcha kara ThIka 2 samajha ki yaha phala guNakArI hai, svAsthyavarddhaka hai, mi hai, ityaadi| jAnane ke pIche hamako usa phalake saMbaMdha kI carcA yA vicArAvalI chor3akara phalako rasanA ke nikaTa lejAkara va anya orase upayogako rokakara usa upayogako phala svAda denemeM jor3anA dogA, taba hamako ekAya honepara hI usa phalake kA yathArtha bodha hogA / pari hama usa phalako khAte nahIM hama kabhI o usa phalake svAdako nahIM pahacAna pAte /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [119 lAkhoM AdamiyoMse phalake guNa sunanepara bhI va pustakoMse phalake guNa jAnanepara bhI hama kabhI phalako ThIka nahIM jAna pAte / jaise phalakA svAda anubhavagamya hai vaise hI Apa paramAtmA anubhatragamya hai| samayasArakalazameM kahA haibhUta bhAntamabhUtameva ramasA nimidya naI sudhIyadyantaH kila ko'pyaho kalayati nyAhala moI haTAt / AramAtmAnubhavakAmyamahimA vyakto'yApAste dhruvaM nityaM karmakalaGkapaGkavikalo devaH svayaM zAzcataH / / 12-1 // bhAvArtha-jo koI buddhimAna vivekI bhUta, bhaviSya, vartamAna tInoM kAlake karmabaMdhako apanesa ekadama dUra karake va sarva mohako balapUrvaka tyAga karake apane hI bhItara niyase apaneko dekhatA hai to use sAkSAt yaha dekhanemeM AyagA ki maiM hI sarva karmakalaGkakI kIcase rahita avinAzI evaM paramAtmA deva hUM jisakI mahimA usIko vidita hotI hai jo svayaM apane AtmAkA anubhava karatA hai| tatvAnuzAsanameM kahA hai-- karmajebhyaH samastebhyo bhAvebhyo bhinnamanvahaM / jJasvabhAvamudAsInaM pazyedAtmAnamAtmanA // 164 // bhAvAya-maiM sadA hI karmoka nimitase yA samatAse honevAle sarva hI bhAtroMse judA hUM, aisA jAnakara apane hI AtmAke dvArA apane AtmAko dekhe ki yaha parama udAsIna eka jJAyaka svabhAva hai|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 yogasAra TIkA / AtmA asaMkhyAtapradezI lokapramANa hai| suddhapaesaha pUriyau loyAyAsapamANu / so appA aNudiNa muNahu pAvahu lahu NivyAzu // 23 // anvayArtha-(loyAyAsapamANu suddhapaesaha pUriyara) jo lokAkAzapramANa asaMkhyAta zuddha pradezose pUrNa hai (so appA) yahI yaha apanA AtmA hai ( aNudiNa muNaha ) rAtadina aisA hI manana karo va anubhava karo (NinnANa lA pAvaha) nirvANa zIghra hI prApta kro| bhAvArtha-pahale vAraMvAra kahA hai ki AtmAkA darzana nirvANakA mArga hai| yahAM batAyA hai ki AtmAkA AkAra lokAkAzapramANa asaMkhyAta pradezI hai| koI bhI vastu jo apanI sattA rakhatI haiM kucha na kucha AkAra avazya rakhatI hai| AkAra vinA vastu avastu hai / haraeka dravyameM chaH sAmAnya guNa pAe jAte haiM (1) astitva-vastukA sadA hI banA rahanA / haraeka vastu sadAsa hai, utpAda vyaya dhrauvyarUpa satpaneko liye hue haiN| ve paryAyake upajane vinazanekI apekSA utpAda vyaya va bane rahanekI apekSA ghauTaya hai| (2) vastutva-sAmAnya vizeSa svabhAvako liye hue harAeka vastu kAryakArI hai, vyartha nahIM hai| (3) vyatva-svabhAva yA vibhAva paryAyoMmeM haraeka vastu pariNamanazIla hai to bhI akhaNDa banI rahatI hai / (4) prameyatva-vastu kisIke dvArA jAnaneyogya hai | yadi jAnI na jAve to usakI sattA kauna batAve /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | [ 121 (5) agurulaghutva - vastu kabhI apane bhItara pAe jAnevAle guNako kama yA adhika nahIM karatI hai| maryAdA me kama yA adhika nahIM hotI hai| (6) pradeza-eka vastu kucha na kucha AkAra rakhatI hai, pradezako rakhatI hai. kSetrako gheratI hai| jitane AkAzako eka avibhAgI pula para rokatA hai utane sUkSma AkAzako eka pradeza kahate haiM / vaha eka nAma hai| isa mApase lokavyApI chaH kI mI to eka jIva dravya, dharmAstikAya, adharmAstikAya, lokAkAza cAroM samAna asalyAta pradezadhArI haiN| AkAza anaMta pradezavArI hai| kAlA eka pradezadhArI hai| saMkhyAta alaga 2 skecapa meM sarvatra haiM / anaMta AkAzake madhya lokAkAza hai, usameM chahIM dravya sayaMtra haiN| dharma, a eka eka lokavyApI hai, kAlA haiM, saba loka pUrNa haiN| pula paramANu va jIva sUkSma zarIravArI ekendriya sarvatra haiM, cAhara kahIM kahIM haiN| koI sthAna ina cha: binA nahIM hai / jIvadravya akhaNDa honepara bhI mApase lokAkAza pramANa asaMkhyAtapradezI hai| jaina siddhAMta meM alpa yA bahutvakA jJAna karAneke liye gaNanAke 21 me batAe haiMsaMkhyAna tIna prakAra-jayantra, madhyama utkRSTa | asaMkhyAta 3 prakAraparItAsaMkhyAta phAsaMkhyAta asaMkhyAsAkhyAna haraeka jadhanya, madhyama utkRSTa nau prakAra, anaMta nau prakAra parItAnaMta yuktAnaMta anaMtAnaMta haraeka jaghanya madhyama, utkRSTa tInoM prakAra | manuSyakI buddhi alpa haiM isase krama va adhikakA anumAna honeke liye 21 bheda gaNanA batAe haiM | haraeka AtmA akhaMDa asaMkhyAta pradezI hai tathA yaha parama zuddha hai| sarva hI pradeza zuddha haiM, svabhAvase sphaTikake samAna nirmala haiN| ?
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122] yogasAra TIkA / karmamala, nokamamala, rAgAdi bhAva karmamalase rahita haiM, strake samAna parama prakAzamAna hai, jJAnamaya hai, pAnIkA samAna saba jAnaneyogyako jhalakAnevAle haiM, AkAzake samAna nilepa hai / apane AtmAko zuddha asaMkhyAtapradezI lyAnameM lekara apane zarIrake bhItara hI dekhanA cAhiye / yadyapi yaha AsmA zarIrake bhItara vyApta hai, zarIra pramANa AkAradhArI hai tathApi pradezoMmeM asaMkhyAta hI hai| ___ isa AtmAmeM saMkoca vistAra zakti haiM | nAmakarmake udayasa zarIrapramANa AkArako prApta ho jAtA hai| jaise dopakakA prakAza choTe thar3e vartanameM rakkhA huA vartanaka samAna AkArakA ho jAtA hai / sAdhakako apane bhItara aise AtmAkai AkArako zuddha dekhanA caahiye| apanI hI mUrti ke samAna AtmAkI mUrtiko tadAkAra dekhanA caahiye| jisa Asanase dhyAna kare usI AsanarUpa padmAsana yA payaMkAsana yA kAyotsarga apane AtmAko zuddha dekhanA cAhiye / siddhakA AkAra bhI aMtima zarIrapramANa padmAsana Adi kisI AkAra rUpa hai| pradeza amUrtIka dravyoMke amUrtIka va mRtaka pulake mUtIka hote haiN| jIpa varNa, gaMdha, rasa, sparzasa rahita amUrtIka hai / usake sarva pradeza bhI. amUrtIka haiN| gommaTasAra jIvakAMDameM kahA hai AgAsaM vajittA sabbe logammi ceva gariya bahiM / vAvI dhammAdhammA avadidA aldiA NitrA // 582 // logassa asaMkhejadibhAgappahudi tu salbalogotti / appapadesavisappaNasaMhAre vAvaDo jIvo // 583 // pomAladavANaM puNa prayapadesAdi hoti bhajaNijjA / ekako du padeso kAlAguNa bhuvo hodi // 584 // - - -
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| saMkhejArsakhejDANatA vA hoti pokAlapadesA / logAgAseva TidI egapadeso Agussa ho // 8 // logAgAsapaIsA chaddabehi phuDA sadA hoti / sabalogAgAsaM aNNehiM zivajira hodi // 586 // bhAvArtha-dharsa, adharma dravya sthira caMcalatA rahita loka vyApI haiM, lokake bAhara nahIM haiM | jIva apane pradezoMko saMkoca vistArake kAraNa lokake anakhyAtave bhAga lekara sarvalokI bhara haiM / pudgala dravya eka pradezako lekara sarvatra haiN| skaMdhakI apekSA umakaM pradeza paramANukI gaNanA sandhyAna asakhyAta tathA anaMta hote haiN| kAlANu eka eka pradeza rakhate hue dhruva annakhyAta hai| lokAkAzake pradeza chaH dravyase bhare huye sadA rahate haiN| alokAkAzameM anya pAMca dravya nahIM hai / isataraha nitya bane rahanevAle lokameM apane AtmAko zuddha AkArameM dekhanA caahiye| tatvAnuzAsanameM kahA hai tazA hi cetano'saMkhyAdezo mUrtivarjitaH / zuddhAtmA siddharUpo'smi jJAnadarzanalakSaNaH / / 147 // bhAvArtha-apane AtmAko aisA bhyAve ki yaha cetana hai, asaMkhyAta pradezI hai, varNAdi mUrti rahina hai, zuddha svarUpI hai, siddhaka samAna hai va jJAna darzana lakSaNavAna hai / vyavahArase AtmA zarIrapramANa hai| Nicchaha loyapamANa muNi vavahArai susarIru / ehau appasahAu muNi lahu pAvahu bhavatIru / / 24 / /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124] yogasAra ttiikaa| anvayArtha (Nicchai loyaphmANa kabahAra musarIru muNi) AtmAko lokapramANa va vyavahAra nayase apane zarIrake pramANa jAno (ehana appasahAu muNi) pese apane AtmAke svabhAvako manana karate hue ( bhavatIru laDDu pAvaha ' yaha jIva gamAraka tarako zISTa hI pAletA hai arthAt zIghra hI saMsAra-sAgarane pAra hojAtA hai| bhAvArtha--yaha AtmA deva haraeka saMsArI jIvake bhItara usake zarIrabharameM vyApakara rahatA hai, usake asaMkhyAta pradeza saMkocakara zarIrapramANa hojAte haiN| AtmAmeM saMkoca vistAra zakti hai jo nAmakarmase udayase kAma karatI hai | eka choTA bAlaka janmake samaya apane choTe zarIrameM uttane hI pramANameM apane AtmAko rakhatA hai| jaise 2 usakA zarIra phailatA hai AtmA bhI phailatA hai / lokameM sabase choTA zarIra lamadhyaparyAtaka sUkSma nigoda jIvakA hotA hai / jo 'dhanAMgulaka asaMkhyAta- bhAga hai va sabase bar3A mahAmatsyakA hotA hai, jo matsya antima samudra svayaMbhUramaNameM hotA hai / madhyalokameM asaMkhyAta dvIpa va samudra haiM / eka dUsarese dune dUne cauDe haiM / pahalA madhyameM jambudvIpa hai jo eka lAkha yojana caur3A hai / / ___ yaha maccha eka hajAra yojana lambA hotA hai / bIcakI avagAhanAke aneka zarIra hote haiN| eka mUkSma nigoda zarIradhArI jIva saMsArameM bhramaNa karate hue kabhI mahAmatsya hosakatA hai va mahAtmya bhramaNa karate hue kabhI sUkSma nigoda hosakatA hai / taubhI AtmAke pradeza asaMkhyAtasa kama nahIM hote haiN| jaise eka kapar3e kI cAdara pacAsa gajakI ho, usako taha kara DAle to eka gajaka vistArameM hosakatI hai, mApameM 50 gajase kama nahIM hai / isItaraha AtmAke pradeza saMkocase kama pradezake dehameM AjAte haiN| ataeva nizcayanayase to yaha jIva asaMkhyAta pradeza hI rakhatA hai, vyavahArameM zarIrapramANa kahate haiN|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [ 125 zarIrameM rahate hue bhI sAta prakArake samudaghAtake samaya jIva zarIrake. pradezoMko phailAkara zarIra ke bAhara hotA hai, phira zarIrapramANa hojAtA hai| gommaTasAra jIkAMDameM kahA hai-- mUlasarIramachaDiya uttaradehassa jIvapiNDassa / NiggamaNaM dehAdo hodi sanugghAvaNAmaM tu // 667 / / veyaNakasAyagumciyo ya maraNatiyo samugvAdo / tejAhArI chaTo sattamao kevalINaM tu // 666 // AhAramAratiyadurgapi Niyamega egadisiMga tu| dasadisi gadaH hu saMsA paMca samugdhAdayA hoti // 668 // bhAvArtha-mula zarIraka na chor3akara uttara deha arthAta kAmaNa, tejasa deha sahita AsmAke pradezoMkA zarIrase bAhara nikalaneko mamudghAta kahate haiN| usake sAna bheda haiM:.-- (2) vedanA-tIna rAgAdike kase zarIrako na chor3akara pradezoMkA bAhara honA / (2) kapAya-tIna kapAyake udyase parake ghAtake liye pradezoMkA bAhara jaanaa| (3) vikriyA-apane zarIrako choTA yA bar3A karate hue yA eka zarIrake bhinna aneka zarIra na karate hue AtmAke pradezoMkA phailAnA, jaisA deva, nArakI, bhogabhUmivAsI tathA cakravartIko yA, RddhidhArI sAdhuko hotA hai| (4) mAraNAMtika-maraNake aMtima aMtarmuhUrtameM jahAMpara marake janma lenA ho usa kSetrako sparza karaneke liye AtmAke pradezokA bAhara jAnA phira lauTa AnA taba maranA /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 126] yogasAra ttiikaa| (5) tejasa-isake do bheda hai-azubhatejasa, zubha taijasa / kisI aniSTa kAraNako dekhakara krodhase saMtapta saMyamI mahAmunike mRlazArIrako na chor3akara siMdUrake varSa bAraha yojana lamyA nava yojana caur3A sUcyaMgulake saMkhyAta bhAga moTA azuma AkRti sahita bAe kase yulapAkAra vilaya bhima vastupo mala ra pi.ra usa muniko bhI bhasma kara de va use durgati pahu~cAye so azubha taijasa hai / jagatako roga va durmina Adise pIr3ita dekhakara jisa manbanI muniko karuNA utpanna hojAve usa dAine kaMdhese pUrvokta pramANadhArI zubha AkAravAlA puruSAkAra nikalakara rogAdi bheTakara phira zarIrameM praveza kara jAve sau zubha nejasa hai| (6) AhAra-RddhidhArI muniko koI takhameM saMzaya honepara va dUra na ho sakane para usakeM. mastaka zuddha sphaTikake raMgakA ekahAthapramANa puruSAkAra nikalakara jahA~ kahIM kevalI hoM unake darzana karanese saMzayako miTAkara antarmuhUrtaka bhItara lauTa AtA hai| (7) kevali-AyukabhakI sthiti kama va zeSa karmokI sthiti adhika honepara kevalajJAnIka Atmapradeza lokavyApI hokara phira zarIrapramANa ho jAte hai, AhAra va mAraNAMtika samudyAnoM meM eka dizA hI kI tarapha pradezoMkA phailAya hokara gamana hotA hai, jaba ki zeSa pAMcoMmeM dazoM dizAoMmeM gamana hotA hai| ina Upara sAta kAraNoM ke sivAya jIva zarIrapramANa rahatA hai va siddha bhagavAnakA AtmA bhI antima zarIrapramANa rahatA hai| nAmakarmakA nAza ho jAneke pIche usake udayake vinA pradezoMkA saMkoca yA vistAra nahIM hotA hai| iSTopadezameM pUjyapAda mahArAja kahate haiM E
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogamAra niilaa| svasaMvedanamuvyaktastanumAtro niratyayaH / aAnyatasahiSyavAnA mA lokAlokavilokanaH // 21 // bhAvArtha-ha. AtmA lokAlokako dekhanevAlA atyaMta sukhI nitya dravya hai, svAnubhavase hI isakA darzana holA hai | va apane zarIrake pramANa haiM / aApatra paramAnaMdapada apane zuddha AtmAdevako zarIrake pramANa AkAradhArI manana kare va dhyAve to zIva hI nirvANa paaye| jIva samyakta vinA 84 lAkha yonimeM bhramaNa karatA hai| carAlIlaparavAha miniTa kAla aNAi annNtu| para sammatta ga la jiu ehau jANi NimaMtu // 25 // anvayArtha--(aNAi kAla) anAdikAlase (caurAsI lakkhada phiri ) yaha jIva 84 lAkha yoniyoMmeM phiratA ArahA hai / aNaMtu ) va anaMtakAla taka bhI samyakta binA phira saktA hai| (para sammatta Na lAda / parantu abataka ilane samyagdarzanako nahIM pAyA (jiu hai jIva ! (NibhaMtu ehara jANi) niHsaMdeha isa yAtako jAna / bhAvArtha-- sAnapadArthoM kA samUha hone se yaha loka tathA saMsAra anAdi-amaMta hai| saMsArI jIya anAdise hI karmabandha se grasita haiM va nae karma bAMdhate haiM, purAne karmoko chor3ate haiN| mohanIyakarmake udayase mithyASThI ajJAnI, asaMyamI horahe haiN| unako zarIrakA va iMdriyoMka sukhoMkA va iMdriyasukhake sahakArI padArthIkA tIna moha rahatA hai| isIse ve saMsArameM nAnA zarIroko dhAra karake bhramaNa kiyA karate haiN|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ] yogasAra TIkA / samyagdarzana AtmAkA svabhAva yalakA detA hai / iMdriya sukhasa zraddhA haTA detA hai / nasAra zarIra bhogoMma vairAgyabhAva paidA kara denA hai, svAdhInatA yA pokA mAto banlAnA hai to nyi mAmA bhoktA kara detA hai / samyanakaM prakAzama saMsArake bhramaNase aruci hojAtI hai | eka iphe samyakta hojAnepara yaha jIva saMsAra dazAmeM arddhapugalaparivartana kAlama adhika nahIM rahatA hai / yadyapi vahAM bhI anaMtakAla hai nathApi sImita hai / samayako sIna hI nivANakA bhAgI hojAtA hai| samyasake binA yaha jIba narakake bhavAma dazahajAra varSakI Ayuse lekara anIsa sAgara taka, liyacagatika bhavAmeM eka aMtarmuhUtase lekara tIna patyakI Ayu taka manu yagatika navoM meM eka aMtamuhUrtame lekara tIna palya: Ayu taka, devamatike bhavAmeM dazahajAra varSakI Ayume lekara naumeM ve riskake ikanosa sAmagarako Ayu takaka sarva janma vAravAra dhAraNa kara cukA hai / na abenikama Upara nau anudiza va pAca anuttaroM meM va mokSameM sampandraSTI hI jAtA hai| saMsArabhramaNakI yoniyAM caurAsIlAkha hai / jahAM saMsArI jIva utpanna hote haiM usako yoni kahate haiM, ve mulameM nau haiN| zrI momaTTasAra jIvakAMDa meM kahA haisAmAgA va gavaM pava jogI ini visthA / laklANa carasIdI joNIo hoti NiyameNa / / 88 // Niccidaradhadusatta va tarudam viyalidiyam uccava / suraNizyatiriyacauro coisa mazue sadasahamsA // 81 // bhAvArtha-mUla bheda yoniyoMke guNoM ke sAmAnyame nau hote haiMsacisa, acitta, mizra tIna; zIta, uSNa, mizra tIna; saMvRta (hakI),
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [ 122 vikRta (khulA) va mi tIna / haraeka yonima tInoMmeMse eka eka guNa rahegA / jaise sacisa, zIta va saMvRta ho yA acitta zIta saMvRtaM ho ityAdi / isIke 84 lAkha maMda guNoMkI taratamatAkI apekSAse haiN| ve isaprakAra haiM(1) nitya nigoda sAdhAraNa vanaspati jIvoMkI 7 lAkha yoniyAM (2) caturgati yA itaranigoda sAdhA vana0, 7 , , (3) pRthvIkAyika jIvoMkI (4) jalakAyika jIvoMkI (5) agnikAyika jIvoMkI (6) vAyukAyika jIvoMkI (7) pratyeka vanaspati jIvoMkI (8) dvendriya jIvoMkI (9) tendriya jIvoMkI (10) caundriya jIvoMkI (11) devoMkI (12) nArakivAkI (13) paMcendriya niryacaukI (14) manuSyoMkI kula ra lAkha yoniyAM zrI ratnakaraNDa zrAvakAcArameM sAyatakI mahimA batAI hai - na samyAlvamana kizcit traikAlye trijagatyati / zreyo'zreyazca mithyAtvasamaM nAnyattanubhRtAm // 34 // samyagdarzanazuddhAnArakatiryavanapuMsakatrItvAni / . duSkula bikRtAlpAyuderidratAM ca brajanti nApyatikAH / / 35 //
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1301 yogasAra TIkA bhAvArtha-tIna lophameM va tIna kAlameM samyagdarzanaka samAna jIvakA koI bhI hitakArI naha: hai tathA midhyAdarzanake samAna jIvakA koI bhI burA karanevAlA nahIM hai / samyagdarzanako zuddha pAlanevAle jIva pAMca ahiMsAdi bratosa rahita honepara bhI marakarake nArakI, pazu la nAsana va zrI nIda kuramAne, aMga rahita, alpa AdhuvArI va daridrI nahIM hote haiM / yadi samyaktake pahale naraka, niyaMca yA alpa Ayu bAMdhI ho to pahale nakarma, va bhogabhUmimeM jaacNge| sAdhAraNa niyama hai ki deva va nArakI samyaktI narake manuSya hoMge va manuSya va pazu samyaktI marake svargavAsI deva hoMge, manuSyaNI va devI nahIM hoMge / Atmadarzana sambaktIko hojAtA hai, yahI nirmANa pahuMcA detA hai| zuddha AtmAkA manana hI mokSamArga hai| suddha saccepaNu yuddha jiNu kevalaNANasahAu / so appA aNudiNu muNahu jai cAhau mivalAhu // 26 // anvayArtha--( jai sivalAhu cAhara ) yadi mokSakA lAbha cAhate ho to (azudiNu so appA muNaha) rAta dina usa AtmAkA manana karo jo ( muddha) zuddha vItarAga niraMjana karmarahita hai ( sacceyaNu ! cetanA guNadhArI hai, yA jJAna cetanAmaya hai (buddha) jo svayaM buddha hai. (jiNu ) jo saMsAra-vijayI jinendra hai ( kevalaNANasahAu) va jo kevalajJAna yA pUrNa nirAdharaNa jJAna svabhAvakA dhArI hai| bhAvArtha-yahAM nirvANako ziSa kahA hai| kyoMki nirmANapad parama kalyANarUpa va paramAnandamaya hai| eka daphe AtmA zuddha hojAtA hai, phira azuddha nahIM hotA hai| jaise canA bhUnA huA phira ugatA
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [ 131 nahIM hai / aise tripadake lAbhakA upAya rAtadina apane AtmAke svabhAvakA manana hai | AtmA svayaM mokSarUpa hai| AtmA svayaM paramA - tmA hai| apane zarIrarUpI mandirameM apane AtmAdevako dekhanA hI cAhiye ki yaha zarIrapramANa hai tathA yaha zuddha hai| isameM kArmaNa, tejasa, audArika, vaikriyika, AhAraka, pA~coM puracita zarIroMkA sambandha nahIM hai / na isameM koI saMkalpa vikalparUpa mana meM na phula racita vacana hai | isameM koI karmake udayajanina bhAva rAga, dveSa, moha Adi nahIM hai, yaha paramavItarAga hai| isane kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna, adhikaraNa ye chaHkAraka vikalpa nahIM hai na isameM guNaguNIka bheda haiN| yaha eka akhaNDa abheda sAmAnya padArtha hai / yaha jJAna svabhAva hai, sahaja sAmAyika jJAnakA bhaNDAra hai| isameM koI ajJAna nahIM hai / isakA svabhAva nirmala darpaNa ke samAna para prakAzaka haiM / sarva jAnaneyogyako jhalakAnevAlA, eka samaya meM khaNDarahita sabaiko viSaya karanevAlA yaha adbhuta jJAna hai / vinA prayAsa hI jJAnameM .jhe jhalakate haiM / 1 yaha AtmA nirantara jJAnacetanAmaya hai / apane zuddha jJAna svabhAvakA hI svAda lenevAlA hai, nirantara svAnubhavarUpa hai | yaha puNya-pApakarma karane ke prapaMcase va sAMsArika sukhaduHkha bhogane ke kikarUpase dUra haiM / karmacetanA aura karmaphalacetanA donoM cetanAeM ajJAna'cetanA haiM | AtmA jJAnacetanAmaya hai / yahI satya buddhadeya hai| Apase hI Apako jAnanevAlA svayaM buddha hai aura koI bauddhoMkA devatA yuddha nahIM hai| sacA buddhadeva yaha AtmA hI hai, yahI saccA jina hai / sarva AtmAke rAgAdi va karmAdi zatruoMko jItanevAlA hai aura koI samavasaraNAdi lakSmI sahita jina hai so vyavahAra jina hai| vahAM bhI vizvaya jina jinarAjakA AtmA hI hai|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 ] yogasAra TIkA / isataraha nija AtmAko parama zuddha ekAkI manana karanA cAhiye taba koI laukika kAmanA nahIM rakhanA cAhiye ki koI camatkAra siddha ho va koI Rddhisiddhi ho va lokameM mAnyatA ho va prasiddhi ho / kevala eka apane AtmA vikAsakI bhAvanA rakhake AtmAko dhyAnA cAhiye / dhyAnakI zakti bar3hanese svayaM karmokI nirjarA hotI jAyagI, navIna kamaukA sevara hotA jAegA aura yaha AtmA svayaM zuddha hotA huA zivarUpa ho jAyagA / samayasAra kalazAmeM kahA hai cicchativyAptasarvasvasAro jIva iyAnayaM / ato'tiriktAH sarve'pi bhAvA: pauddhalikA amI // 3-2 // sakalamapi vihAyahAya cicchaktiriktaM navavi imamupari carantaM cAru vizvasya sAkSAt kalayatu paramAtmAnamAtmanyanantaM // 42 // bhAvArtha-yaha jIva caitanya zaktise sarvAMgapUrNa hai| isake sivAya sarva hI rAgAdi bhAva pugalakI racanA hai| vartamAnameM caitanyazaktike sivAya sabai hI pApako chor3akara va caitanya zaktimAtra bhAvake bhItara bhale prakAra praveza karake sarva jagatake Upara bhale prakAra sAkSAt prakAzamAna apane hI AtmAko jo anaMta hai, anaMtaguNAMkA bhaMDAra hai, apane hI bhItara AtmArUpa hokara AtmAko anubhava karanA yogya hai| Apane hI Apako vyAnA cAhiye / mokSapAhuDumeM kahA hai- . appA caritavaMto daMsaNaNANa saMjudo appA | so jhAyo Ni NAU guruprasAraNa / / 6.4. // . --
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ yomasAra ttiikaa| [133 bhAvArtha--yaha AtmA darzanajJAna mAhita hai, vItarAga cAritrabAna hai, isako guruke prasAdase jAnakara sadA syAnA cAhiye / nirmala AtmAkI bhAvanA karake hI mokSa hogii| jAma Na bhAvahu jIva tuTuM gimmlappshaau| tAmaNa lambhai sigamaNu jahiM bhAnahu nAhi jAu // 27 // anvayArtha (jIra he jIva (jAma tuhUM Nimpala appa sahAraNa bhAvaha ) jabataka da nimala bhAtmAke svabhAvakI bhAvanA naI karatA / nAma sigamaNu Na lagabhai ) tabataka na bhoza nahIM pAsakanA ( jAI bhAvaha nAhi jAu / jahAM cAhe vahA tU jaa| bhAvArtha-yahI phira bhI dRr3ha kiyA hai ki zuddha AtmAke svabhAvakI bhAvanA hI pala, saMsAra-sAgarase pAra karanevAlI naukA hai / vaha nizcaya ratnatraya bApa hai, zuddhAtmAnubhava svarUpa hai / yahI bhAva saMvara va nirjarAtantra hai | isa bhAvakI prApriya liye jo jo sAdhana kiye jAne haiM. usako vyavahAra dhama sA nimina kAraNa kahate haiN| koI ajJAnI vyabahAra va hameM ulajha jAtra, nimbara dharmakA lakSya chor3a de to yaha eka pA bhI nokSapatha para nahIM cala skaa| _ nizcaya dharma to apane hI bhItara hai bAhara nahIM hai, parantu usako jAta karaneke liye gRhasyoMko yaha upadeza hai ki zrI jinamaMdiroMmeM jAkara devakA darzana va pUjana karo, guru mahArAja kI sevAmeM jAkara vayAtya karo | zAstrabhavanameM jAkara svAdhyAya karo, sammedazikhara, giranAra, pAvApura, bAhubalI, mAMgItuMgI, muktAgiri Adi tIrthasthAnoM kI yAtrA karo, sAmAyika karanephe liye ekAMta sthAna upavana, nadI, tara, parvata AdimeM baittho| progdhazAlAmeM baiThakara upavAsa kro| ye saba
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| kArya nimitta mAtra haiM / koI ajJAnI kaithala nimitta milAnekohI mokSamA jhAlele para isakI suuye| mandatadina tIrthAdi va pratimAdike Alambaname apane bhItara AtmAkA darzana va pUjana yA AtmAmmI nArthakI yAtrA kI jAye taba hI nimittoMkA milAnA' saphala hai| isItaraha sAdhuoMko upadeza hai ki ekAMta vana, parvata, guphA, nadI, taTa, Ujar3a makAna, parvatakA zikhara va atyanta hI zunya sthalameM baiThakara ba Asana lagAkara jyAnakA abhyAsa karo, kAmako puSTa na karo, indriyadamana karo, cAturmAsake sivAya nagarake bAhara pAMca dina va grAmake bAhara eka diname adhika na Thaharo, gRhasthaka ghara bhikSA lekara turna vanameM lauTa jAo, nagna rahakara zIta, uSNa, DAMsa, macchara, nagnanA, bI Adiko bAIsa parIpaha sahana karo, mauna raho, mana, vacana, kAya gumiko pAlo, mArgako nirakhakara calo | muniyoMkI saMgatimeM rahI. zAstrapATha karo, tatvoMkA manana karo, nIrthayAtrA kro| ye saba nimitta haiN| inako milAkara sAdhuko zuddhAsmAkA anubhava karanA cAhiye / koI ajJAnI sAdhu ina bAharI kriyAoMko hI mokSamArga mAnakara santoSI ho jAye aura apane AtmAke zuddha svabhAvakA darzana mamana va anubhava na kare to vaha mokSamArgI nahIM hai, vaha saMbhAravarddhaka hai, puNya bAMdhakara bhavameM bhramaNa karanevAlA hai| __ vAstavameM apane AsmAkI nirmala bhUmimeM calanA hI cAritra hai, yahI mokSamArga haiM, aisA dRr3hanizcaya rakhake sAdhakako isI tatva lAbhakA upAya karanA yogya hai / samAdhizatakameM kahA hai grAmo'yamiti dvedhA nivAso'nAtmadarzinAm / dRSTAlanA nivasantu vivitAtmaiva nizcalaH // 73 //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ saaNgsaark| bhAvArtha-jo AtmAko na dekhanevAle bahirAtmA haiM unako yaha doprakArakA vikalpa hotA hai ki grAmameM na raho vanameM hI raho, knameM rahanese hI hita hogaa| ve bananivAsase hI santoSI hojAte haiN| paraMtu AtmA ke dekhanevAloMkA nivAsa parabhAvosa bhinna nizcala eka apanA zuddhAtmA hI hai, ve nimitta kAraNa mAnase maMtuSTa nahIM hote haiN| AtmAmeM nivAsako hI apanA sacA Asana jAnate haiN| mAkSapAr3ameM kahA hai jo icchada himmarida saMsAramhANavATa rhaao| kambhivaNANa ilaNaM so jhAyai appayaM suddhaM // 26 // . bhAvArtha-jo koI isa bhayAnaka saMsAra sAgarase pAra honA cAhe va karma-IMdhanako jalAnA cAhe to usa apane zuddha AtmAkA dhyAna karanA cAhiye / AtmAkA dhyAna hI mokSamArga hai / jo Atmarasika hai vahI mokSamArgI hai| trilokapUjya jina AtmA ho hai| jo tailoyaha aMu jiNu so appA Niru buttu / pichayaNai emai bhaNiu ehau jANi gibhaMtu // 28 / / anvayArtha (jo tailoyaha jheDa jiNu) jo nInalokake prANiyoM ke dvArA dhyAna karane yogya jina hai (Ar appA Niru vubhu| vaha yaha AtmA hI nizvayase kahA gayA hai / NicchayaNai emar3a bhANau ) nizcayanaya aisA hI kahatI haiM ( ehara NibhaMtu jANi :) isa bAtako saMdeha rahita jJAna / bhAvArtha-yahA~ yaha batAyA hai ki yaha AtmA hI vAstaSameM zrI jinendra paramAtmA hai jisako tInalokake bhattajana vyAte hai, pUjate
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 136 ] yogasAra ttiikaa| hai, mAnate haiM to indra prasiddha hai jaisA isa gAthAmeM kahA hai| ye saba arahaMta paramAtmAko namana karate haiN| bhavaNAlaya cAlIsA vitara devANa hoMti banIlA / kaSpAmara cauvIsA candA nUrA garo lirio| bhAvArtha-bhavanavAlI deva, asura kumAra, nAgaku0, vizutaku0, suvarNaku.8, agniku0, vAtAH, stanitaku0, udadhiku0, dvIpakucha, dikakumAra aisa daza jAtike hote haiN| haraekameM do do iMdra, do do pratyendra hote haiM / isataraha cAlIsa indra hue | vyaMtara deva ATha prakAke hote haiM-kinnara, kiMpuruSa, nahoraga, gaMdharva, yakSa, rAkSasa, bhUta, pizAgha / inameM bhI do do undra, do do pratyendra isataraha battIsa indra hue| solaha svarga meM prathama cArameM cAra, madhya AThameM cAra, anta cArameM cAra aise bAraha indra, zArada pratyendra isattaraha 24 hue | jyotiSI devoMmeM candramA indra, muya pratyendra, manuSyoM meM indra cakravartI, pazuoMmeM indra aSTApada, naba 100 intra namaskAra karate haiN| namaskAra do prakArakA hotA hai. vyavahAra namaskAra, nizcaya namaskAra | jahAM zarIrAdi baharI padArthoM kI prazaMsAkaM dvArA stuti ho, vaha vyavahAra nanakAra hai / jahA~ AtmAkaM guNoMkI stuti ho vaha nizcaya namaskAra hai / meM avahantake zarIrakI jhobhA kahanA ki ve parama dedIpyamAna haiM, 1708 lakSaNoMke dhArI haiM, nirakSarI vANI pragaTa karate haiM, samavasaraNa sahita haiM, bAraha sabhAmeM baiThe prANiyoMko upadeza dete haiM / yaha saba ThasavahAra stuti hai| bhagavAna arahanta ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha, ananta bIryake dhArI hai, parama vItarAga haiM, paramAnandamaya hai, asaMkhyAta pradezI haiM, amUrtIka hai, ityAdi | AtmAzrita stuti so -- - - -
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [137 nizcaya stuti yA namaskAra hai | arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu pAMca parameSTIkI AtmAkI stuti soharaeka AtmAkI stuti haiN| kyoMki nizcayase haraeka AtmA AtmIka guNoMkA bhaNDAra hai| jagatakI saba AtmAeM nizcayanayase mamAna zuddha hai ataeva tIna lokake prANI jisako vyAle haiM, pUjate haiM va vaMdate haiM. vahI paramAtmA yA AtmA haiM, vahI meM hai| maiM hI trilokapRya paramAtmA jinendra hU~ aisA bhrAnti rahita nizcatrame jAnanA cAhiye / taza aura kisI dUsare paramAtmAkI ora dRSTi na rakhakara do bhinna 2 vyaktiyoMmeM dhyAtA va bhyeyakI kalpanA na karaNaM ApahIko bhyAtA va dhyeya mAnake advaita kaka hI bhAvameM tallIna ho rahI mokSamArga hai / samayasArameM kahA hai yavahAro bhAsana jano deha mala ko / Na du NicchayAsa jIvo deho ya kadAvi ekaho // 32 // iNamaNNaM jIvAdo dehaM pumAlamaya zuNitu muNI / maraNadi hu saMzuddhaH zadido mae kevalI bhayavaM // 33 // taM NicchayaNa juladi Na sarIraguNA li hoti kevAlaNo / kevaliguNo zruSNAdi jo so ta kevali truNadi // 34 // jo mohaM tu jiNinA, jANa sahAvAbhiyaM muNadi AdaM / taM jida moha sAhu~, paramavimANakA veti // 37 // bhAvArtha-vyavahAranayase aisA kahate haiM ki zarIra aura AtmA 'eka hai| paraMtu nizcayanayama AtmA va zarIra eka padArtha nahIM hai / munigaNa kevalI bhagavAnake pudgalamaya zarIrakI stuti vyavahAranayase karake mAnate yahI hai ki hamane kevalI bhagavAnakI hI stuti yA yaMdanA kI / paraMtu nizcayanayase yaha stuti ThIka nahIM hai| kyoMki zarIrake guNa kevalI bhagavAnakI AtmAke guNa nahIM haiM, nizcayase jo /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138] yogasAra diikaa| kevalI bhagavAnakI AtmAkI stuti hai vahIM kevalokI yathArtha stuti hai| jaise kahanA ki jo mohako jAnakara jJAnasvabhAbase pUrNa AtmAkA anubhava karatA hai vaha jitamoha hai aisA paramAyake jJAtA kahate haiM / nizcaya stuti Asapara nAzya risAtI hai isaliye mAza hai| mithyAdRSTIka vratAdi mokSamArga nhiiN| vayatavasaMjamamUlaguNa muhaha moksa givRttu / jAma Na jANai ika paru suddhaubhAupavittu / / 29 / / anvayArtha - (jAma ikka paru muddhaupavica bhAu Na jANai) javataka eka parama zuddha va pavitra bhAvakA anubhava nahIM hotA ( mRhaha cayatavasaMjama mUlaguNa maukarava Nivuttu) tabataka miyAdRSTI ajJAnI jIvoMke dvArA kiye gaye uta, tapa, saMyama va mulagaNa pAlanako monakA upAya nahIM kahA jAsaktA / bhAvArtha-nizcaya zuddha AtmAkA bhAva hI mokSakA mAga hai| zuddhopayogakI bhAvanAko nabhAkara yA zuddha tatvakA anubhava na karate huye jo kucha vyavahAracAritra hai vaha mokSamArga nahIM hai saMsAramArga hai ,puSyabadhakA kAraka hai| mithyASTI AtmajJAna zunya bahirAtmA bAhara meM munibheSa dharakarake yadi pAMca mahAvata pAle.bAraha tapa tapa, iMdriya prANimayamako sAdhe nIce likhe pramANa aTThAIsa mUlaguNa pAle taubhI vaha saMvara va nirjarA tatvako na pAkara karmome mukti nahIM pAsatA / aisA dravyaliMgI sAdhu puNya AMdhakara nauveM veyika taka jAkara ahamiMdra hosaktA hai parantu saMsArase pAra karanevAle sabhyaradarzanake binA ananta saMsArameM hI bhramaNa karatA hai / vyavahAra cAritrako nimitta mAtra va bAharI Alambana mAtra mAnake va nizcaya cAritrako upAdAna kAraNa mAnake jo
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAMgasAra ttiikaa| [131 svAnubhavakA abhyAsa kare no nirmANakA mArga taya kara sake / pravacanasArameM zrI kundakundAcArya aTThAIsa mUlaguNa kahate haiMbadasaminiMdayarodho locAvAsayamacelamAhANaM / khidisayaNamadaMtavaNaM ThidibhASaNa meM gamataM ca // 8 // gade khalu mUlaguNA samNANaM jiNavarahiM paNyattA / ... tesu pamatto samAyo ledo vaTThArayo di // 5 // bhAvArtha----pAMca mahAtrata-ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, parigraha tyaag| pAMca sAmAti-iyAM dikhakara calanA), bhASA, prapaNA ( zuddha AhAra ), AdAnanikSepaga, yutamarga (mala bhUtra dekhakara krnaa)| pAMca iMdriya viSaya nirodha-chaH Avazyaka nityakarmasAmAyika, pratikramaNa ( pichale doSakA nirAkaraNa ), pratyAkhyAna (sAgakI bhAvanA ), stuti. vandanA, phAyotsarga ! sAta anya1 kezoMkA loMca, 2 nammapanA, 3 svAna na karanA, 4 bhUmipara zayana, 5 dantavana na karanA, 6 khar3e hokara hAthameM bhojana lenA, 7 dinarAnameM eka daphe dina meM bhinnA lenA se 28 mUlaguNa sAdhuoMke haiM aisA jinendra ne kahA hai unameM pramAda ho jAnepara dopasthApana yA prAyazcitta lekara zuddha honA cAhiye / samayasArameM kahA hai badasamidIguttIo mIlana jiNavarehi papaNataM / kulavaMtoyi abhaciMga aNNANI nicchadiTThIya / / 20.1 // mokkha asaddahanto abhaciyasatto du jo adhoeja / pATho Na karedi guNaM asadahantassa NANaM tu // 292 // bhAvArtha-jinendroMne kahA hai ki abhavya jIva vrata, samini, gupti, zIla, tapako pAlate hue bhI AtmajJAnake binA ajJAnI va
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ jamA - 14.] yAMgasAra ttiikaa| 'mithyAdRSTI hI rahatA hai| momake svarUpakI zraddhA na rakhatA huA abhavya jIva kitanA bhI zAstra par3he, isakA pATa guNakArI nahIM hotA hai, kyoMki usako AtmAke samyagjJAnakI tarapha vizvAsa nahIM AtA hai| bhAvapAiDameM kahA hai ki bhAvameM AtmajJAnI hI saccA sAghu haidehAdisagarahio mANakasArahiM savalaparicatto / appA appammi raosa bhAvaliMgI haya sAhU // 56 // bhAvArtha---jo zarIrAvikI mamatArahita ho va mAnakapAyase bilakula alaga ho jAlAko kAravAyeM hIna he kahI nAnaliMgI sAca hotA hai| - - vatIko nirmala AtmAkA anubhavakaranA yogya hai| jo jimmala appA mugAi zyasaMjamusaMjuttu / to laDDu pAbai siddha suhu iu jiNaNAhaha vuttu // 30 // anvayArtha-(jo bayasaMjamusaMjunu pimpala muNai) jo vrata, saMyama sahita nirmala AtmAkA anubhava kara (no siddha saGgha lahu 'pAtrai) to siddhi yA muktikA sukha zIna hI pAce (ija jiNaNAhaha dhutta) aisA jinendrakA kathana hai| ___ bhAvArtha-haraeka kAryakI siddhi upAdAna va nimitta kAraNase hotI haiM / apAdAna kAraNa do avasthAko palaTakara avasthAMtara ho jAtA hai / mUla dravya banA rahatA hai / nimitta kAraNa dUra hI raha jAte haiN| miTTIkA ghar3A banA hai | ghar3e rUpI kAryakA pAdAna kAraNa miTTI hai| miTTIkA piMDa hI par3ekI dazA meM palaTA hai | nimitta kAraNa cAka va kumhArAdi bar3e banane taka sahAyaka haiM / ghar3A bana jAnepara ye saba dUra raha jAte haiN| - - -
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 1 saMgaNakAvara vikaa| [ v? isI taraha nirvANa rUpI kAryake liye upAdAna kAraNa apane hI zuddha AtmAkA dhyAna hai / nimitta kAraNa vyavahAra vrata saMyama tapa Adi haiM / vrata saMyama tapa Adike nimittame va Alambanase jaba AtmAkA dhyAna hogA va bhAvoMmeM zuddhatA bar3hegI taba hI saMvara va nirjarA tatva hogA / isaliye yahAM kahA hai ki vrata saMyama sahita kara nirmala AtmAkA dhyAna siddha sukhakA sAdhana hai | vyavahAra cAritrakI isaliye AvazyaktA hai ki mana, vacana, kAyako vaza rakhanekI jarUrata hai| jabataka ye tInoM caJcala raheMge tabataka AtmAkA dhyAna nahIM ho sakatA | AtmAke dhyAnake liye ekAMta sthAnameM Thaharakara zarIrako nizcala rakhanA hogA, vacanoMkA tyAga karanA hogA, jagatake prANiyoMse vArtAlApa chor3anA hogA, pATha par3hanA chor3anA hogA, japa karanA chor3anA hogA,. bilkula maunameM rahanA hogA: manakA cintana chor3anA hogA, yahAMtaka ki AtmAke guNoMkA vicAra bhI chor3anA hogA / jaba upayoga mana, vacana, kAyase haTa karake kevala apane hI zuddhAtmA ke bhItara zrutajJAnake balase yA zuddha nizrayanayake pratApame jamegA taba hI mokSakA sAdhana banegA, taba hI svAnubhava hogA, taba hI vItarAgatA hogI, taba hI AtmA karmamalame rahita hogaa| dhyAna ke samaya manake bhItara bahuta se vicAra AjAte haiM / unameM jo gRhastha sambaMdhI bAtoMke vicAra haiM ve mahAna bAvaka haiN| hiMsA, asatya, corI, kuzIla, parigrahakI cintA, dhyAnameM hAnikAraka hai| isaliye sAdhujana pAMcoM pApoMko pUrNapane tyAga dete haiM, gRhasthakA vyApArAdi kucha nahIM karate haiN| sAdhu kevala dhArmika vyavahAra karate haiN| jaise- zAstra paThana, upadeza, bihAra, ziSyoMko zikSA, santoSapUrvaka AhAra | dhyAnake samaya ye zubha kAmoMke vicAra A
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3r dina-SIL 142] yAMgasAra ttiikaa| sakate haiN| ye vicAra dhyAnaka jamAneke liye kabhI 2 nimitta sAdhaka hojAte haiM parantu ina vicAroMke bhI baMda hupa vinA dhyAna nahIM hogaa| yadi koI vyavahAra cAritrako nahIM pAla, laukika vyavahArameM lagA rahe to AtmAka bhItara upayoga sthira nahIM ho sakegA / isI kAraNa parigraha tyAgI nigraMtha muni hI uttama dharmadhyAna tathA zuladhyAna kara sakta haiM / gRhasthako bhI mana vacana kAyakI kriyAko sthira karaneke liye bAraha vratoMkA saMyama jarUrI hotA hai / jitanA parigraha kama hogA utanI manameM cintA kama hogii| kevala vyavahAra cAritrase, muni va zrAvakake bheSama, monakA kucha bhI sAdhana nahIM hogaa| mokSa no AtmAkA pUrNa svabhAva hai ! taba usakA sAdhana isI svabhAvakI bhAvanA hai, Atmadarzana hai, nizvaya ratnatraya hai, khAnubhatra hai / svAnubhakke lAbha liye nimina vyavahAra cAritra hai / samayasArameM kahA hai - Navi esa mokkhamamo pAkhaMDI mihamayANi liMgANi / dasaNaNANacaritAdhi moktramamA jiNA viti // 432 / / jamA jahita liMge sAgAraNagAri pani vA gAIde / dasaNaNANacaritte apmANa jhuMja mokkharahe // 433 // bhAvArtha-sAdhuke ba gRhastha ke mepa va vyavahAra cAritra mokSamArga nahIM hai, samyagdarzana jJAna cAritra mokSamArga hai aisA jinendra kahate haiM / isaliye gRhasthaka va sAdhuke bheSameM yA vyavahAra cAritrameM mamatA tyAgakara apaneko nizcaya rajatrayamaI mokSamArgameM jor3a de| samayasAra kalazameM kahA hai... vyavahAravimUhadRSTayaH paramArtha kalayanti no janAH / . suSaSodhavimujhabuddhayaH kalamantIha tuSaM na tandulam / / 48-10 // ---.-... - - :'-n.. .
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | [ 483 bhAvArtha -- jo mAnava vyavahAra cAritrameM hI mRr3ha haiM usase mokSa mAnate haiM aura paramArtha yA nizcaya ratnatraya yA svAnubhavako monamArga nahIM samajhate haiM ye puruSa baise hI mRr3ha haiM jaise jo supako naMdu samajhakara tupako cAvaloMke liye kuTe | ve kabhI cAvallakA lAbha nahIM kara skeNge| vyavahAra cAritra tupa hai nizcaya cAritra taMdula hai| taMdula binA tupa vRthA hai, nizcaya cAritravinA vyavahAracAritra vRdhA hai / akelA vyavahAracAritra vRthA hai / jayanavara jamusIla jiyasa kacchu / jAe Na jAgaha ikka paru sudrau bhAu pavitu // 31 // anvayArtha ( jiya) he jIva ! ( jANai ikka paru suddhau pavitra bhAu Na jANai ) jabataka eka utkRSTa zuddha vItarAga bhAvakA anubhava na kareM ( vayatatra saMjama sIla e sacce akalu ) tatrataka vrata, tapa, saMyama, zIla ye sarva pAlanA ithA hai, mokSake liye nahIM hai| puNya bAMdhakara saMsAra bar3hAnevAle haiN| bhAvArtha-vyavahAracAritra nizcayacAritrake vinA nirvANake liye vyartha hai| nirvANa karmake kSayase hotA hai usakA upAya vItarAgabhAva hai jo zuddhAtmAnubhava meM prApta hotA hai| nizcaya cAritra ra samayarUpa hai, AtmAhIkA eka nirmala bhAva hai| jahAM isa bhAvapara lakSya nahIM hai vaha mokSamArga nahIM hai / vyavahAra tAdi pAlnameM mana, vacana, kAyakI zubha pravRtti hotI hai| zubhopayoga yA manda kAya hai / samyagdarzanake binA manda kaSAyaka bhI vAstava meM zubhopayoga nahIM kaha sakte hai sau mI jahA~
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 ] yogasAra ttiikaa| manda kaSAyase zubha pravRtti hai, dayAbhAvame vartana hai, paropakAra bhAva hai, zAstroMkA vicAra hai, jIvAdi tatvoMkA manana hai, vahI azubha bhAva na hokara zubhabhAva hai jo puNyabandhakA kAraka hai / dravyasaMgrahameM kahA haiasuhAdo viNivittI muhe pavittI ya jANa cArita / badasamidigutirutraM yavahAraNayA du jima bhaNiya / / 45 // bhAvArtha-azubhase chUTakara zubhameM pravRtti karanA vyavahAranayase jinendrane cAritra kahA hai-vaha pAMca mahAjana, pAMca samiti tIna gumirUpa hai 1 vyavahAra patrita hai| +, bapA, kAke mata hai isaliye vahAM upayogapara mukhAkAra hai. apane AtmAse dUra hai isaliye bandhakA kAraka hai, nizcaya svAzraya hai| AtmA hI para upayoga sanmukha hai vahIM zuddha bhAvanA hai jo nirmANakA kAraNa hai| yadi koI samyagdRSTI nahIM hai aura vaha kevala vyavahAracAritrase mokSamArga mAna le to yaha usakI bhUla hai, yaha saMsArakA hI mArga hai / / bAharI Alambanako yA nimittako upAzana mAnanA mithyAtva hai| karor3oM janmoMmeM yadi koI vyavahAra cAritra pAle taba bhI vaha mokSake mArgapara nahIM hai / zudAtmAnubhavake pratApase anAdikA mithyAdRSTI jItra samyaktI va saMcamI hokara usI bhavase nitrAMNakA bhAgI hosakatA hai / samayasAra kalazAmeM kahA hai vRttaM jJAnasvabhAvena jJAnamma bhavanaM sadA / ekadravyasvabhAvatvAnme zahetustadeva tat // 7 // vRttaM karmasvabhAvena jJAnasya bhavanaM na hi / dravyAntarasvabhAvatvAnmokSaheturna karma tat // 8-4 , bhAvArya-AsmAkA jJAna svabhASase varmanA, sadA AtmIka
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [145 jJAnameM rahanA hai, yahI mokSakA sAdhana hai | kyoMki yahA~ upayoga eka hI AtmA dravyake svabhAvameM tanmaya hai| zubha kriyAkAMDameM vartanA AtmAke jJAna meM pariNamana nahIM hai, yaha mokSakA kAraNa nahIM hai| kyoMki anya dravyake svabhAvapara yahA~ lakSya hai, AtmApara dhyAna nahIM hai / mAkSapAhuDameM kahA hai-- jo puNa paradabbarao micchAdiTTI huvei so sAhU / micchattapariNado uNa bajjhadi dukammehiM / / 15 / / bhAvArtha-jo koI AtmAko chor3akara paradravyameM rati karatA hai vaha midhyAdRSTI hai / mithyA zraddhAnase pariNamatA huA duSTa AThoM kauMko bAMdhanA rahatA hai| puNya pApa donoM saMsAra hai / purNiNa pAvaT samga jiu pAtrai garayaNivAsu / ve chaDivi appA mumai ta labhai sikvAsu // 32 // anvayArtha----(jiu puriNaM saga paavi| yaha jIya puNyase svarga pAtA hai ( pAvai NarayANivAsu) pApase narphameM jAtA hai (ve chaMDivi appA muNai) puNya pApa donoMse mamatA chor3akara jo apane AtmAkA manana kare ( tau sivavAsu lanmai to ziya mahalameM vAsa paajaave| bhAvArtha-puNya va pApa donoM hI karma saMsAra-bhramaNake kAraNa haiN| donoM hI prakAra ke karmoMke bandhake kAraNa kaSAyabhAva hai / mandakaSAyase puNya karmakA bandha hotA hai, tIvra kaSAyase pApakA baMdha hotA hai / puNya karma sAtAvedanIya, zubha Ayu, zubha nAma, ucca gotra hai| inakA. baMdha prANI mAtrapara dayAbhAva, AhAra, auSadhi, abhaya va priyA
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra skaa| cAra prakAra dAna, zrAvaka va munikA vyavahAra cAritra, kSamAbhAva, santopa, santoSapUrvaka Arambha, alpa mamatva, komalatA, samabhAvase kaSTa sahana, mana, vacana, kAyakA sarala kapaTa rahita bartana, paraguNa prazaMsA, Atmadopa nindA, nirabhimAnatA Adi zubha bhAvoMse hotA hai / asAlAvedanIya, azubha Ayu, azubha nAma, nIcotra va jJAnAvaraNAdi cAra ghAtIya karma pApakarma hai| unakA bandha jJAnake sAdhanameM vinna karanese, duHkhita, zokita honese, madana karanesa, parako kaSTa denesa, parakA bAta karanese, sacce deva guru dharmakI nindA karanele, tIna kapAya karanene, anyAyapUrvaka Arambha karanese, bahuta mRcchI rakhanese, kapaTase vartana karaneme, mana parAko kala bala nerI, jhAlA karo, paranindA va Atma prazaMsAle, abhimAna karanese, mAnAdimeM vighna karaneme, anyakA burA ciMtamanase, kaThora va asatya vacanase, pAMca pApoMmeM bartanase hotA hai| donoMke phalase deva, mamuSya, tiryaca, naraka gatiyoM meM jAkara sAMsArika sukha va duHkhakA bhoga karanA par3atA hai| prata. tapa, zIla, saMyamake pAlanameM zubha rAga hotA hai, puNyakA bandha hotA hai / usase karmakA kSaya nahIM ho saktA hai / isaliye yahAM kahA hai ki puNya gha pApa donoM hI prakArake kamAko ber3I samajhakara donoMhIke kAraNa bhAvoMse rAga chor3akara eka zuddha AtmIka bhAvakA anubhava karanA yogya hai| ___ mokSakA kAraNa eka zuddhopayoga hai| pApa va puNya donoMke bandhakA kAraNa eka kaSAyabhAva hai| donoMkA svabhAva pudgalakarma hai / donoMkA phala sukhaduHkha hai jo AtmIka sukhako virodhI hai / donoM hI andha mArga haiN| aisA samajhakara jJAnIko sarva hI puNyapApase pUrNa mairAgya rakhanA cAhiye / kevala eka apane zuddha AtmAkA hI darzana
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! yogasAra TIkA | t 147 - karanA cAhiye | pariNAmoMkI thiratA na honese yadi kadAcit vyacahAravAritra pAlanA par3e to usase mokSa hogI aisA mAnanA nahIM cAhiye / vyavahAra cAritrako canvakA kAraNa jAnakara usako tyAgane yogya samajhanA caahiye| jaise koI sIr3hIpara car3hatA hai use tyAgane yogya samajhakara chor3atA hI jAtA hai| nizya vAritrapara pahuMcakara vyavahArakA smaraNa bhI nahIM rahatA hai| jaise kore ke Upara pahuMcakara phira sIr3hIko kauna yAda karatA hai ? sIr3hI to Upara Aneke nimitta thI | isI taraha vyavahAra cAritrakA nimitta nizcayakA sAdhaka haiM / nivatra prApta honepara vaha svayaM bhAvoMse chUTa jAtA hai, vyavahAra cArinakA rAga nahIM rahatA hai / samayasAra meM kahA hai - kanmamahaM kutraM sudakammaM nAti jA vaha taM hodi susIla jaM saMsAraM vedi // 152 // sovaNa ziva baMdhadi kAlAyasaM ca ja purisaM / baMdhandi evaM jIvaM hamasuhaM yA kadaM karma // 153 // lAda mIhi rAya mAkAhi mAva saMsI / sAhiNo hi viNAso kusI saMsagarAyeti // 154 // bhAvArtha - azubha karma kuzIla hai, zubha karma suzIla hai, acchA hai aisA vyavahArI loga kahate haiM / AcArya kahate haiM ki zubha karmako -suzIla hama nahIM kaha skte| kyoMki yaha saMsAra meM bhramaNa karAtA hai| jaise lohekI ber3I puruSako bAMdhatI hai vaise hI sonekI ber3I bAMdhatI hai| usI taraha zubha va azubha donoM hI kiye gaye kAma jIvako bAMdhate hI haiN| isaliye puNya pApa donoMko kuzIla va khoTe samajhakara unale rAga va unakI saMgati karanA yogya nahIM hai / kyoMki kuzIloMkI
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnya nana- - -- - 158] yogasAra diikaa| saMgatise va rAgase AtmAkI svAdhInatAkA nAza hotA hai| samayasAra kalazameM kahA hai hetusvabhAvAnubhavAzrayANAM sadApyabhedAnna hi krmbhedH| tadvandhamArgAzritamekamiTa svasya samastaM khalu bandha hetuH|| 3-4 // bhAvArtha-puNya va pApa donoMkA hetu svabhAva phala va Asrava eka rUpa hI haiM, kucha bheda nahIM hai / donoM hI baMdhake mArga haiM, donoMko sarvako baMdhakA kAraNa jAnanA caahiye| . - - - - - nizcaya cAritra hI mokSakA kAraNa hai| utausaMjamusIla jiya iya sambaI kAhAru / mokkhaha kAraNa eka muNi jo tailoyaha sAru // 33 // anvayArtha-(jiya) he jIva ! (vaunausaMjamusIla iya savyai cavahAra) vrata, tapa, saMyama, zIla ye saba vyavahAra cAritra haiM (mokkhA kAraNa eka muNi) mokSakA kAraNa eka nizcaya cAritrako jAno (jo tailAyahu sAru) vahIM tIna lokameM sAra vastu haiN| bhAvArtha-tInalokameM sAra vastu mokSa hai, jahAM AtmA apanA svabhAva pUrNapane pragaTa kara letA hai, karmabandhase mukta hojAtA hai / paramAnandakA nitya bhoga karatA hai / kyA mokSakA upAya bhI tIna lokameM sAra hai / vaha upAya bhI apane hI zuddhAramAkA samyakta zraddhAna, jJAna va usI meM AcaraNa hai / nizzya ratnatrayarUpa svasamaya, svarUpasaMvedana yA AtmAnubhava hai / yahI eka aisA niyamarUpa upAya hai| jaisA kArya yA sAMdhya hotA hai vaisA hI usakA kAraNa yA sAdhanA -
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [149. hotA hai / isa AtmAnubhavake liye jo bAharI sAdhana vrata, tapa Adi vyavahAracAritra kiyA jAtA hai vaha mAtra vyavahAra hai, nimitta hai| yadi koI vyavahAra hI cAritra pAle to bhrama hai, vaha nirvANakA sAdhana nahIM karatA hai| AcArya vAkhAra isI bAtakI preraNA karate haiM ki he yogI ! nu mana, vacana, kAyakI kriyAko mokSakA upAya mata jAna / jahA~ kiMcina bhI vikalpa hai yA kucha bhI parapadArthapara dRSTi hai vahIM zubha rAga hai, vaha bandhakA kAraNa hai, kasakI nirjarAkA kAraNa nahIM hai| isaliye tU sarva prapaMcajAla va citA chor3akara nizcita hokara eka apane hI AtmAkI tarapha lau lagA, usIko dhyAva, usIkA manana kara, usImeM santoSa mAna, eka zuddha AtmAke anamatrase utpanna AnandAmRtakA pAna kaa| vyavahAracAritrako vyavahAra mAtra samajha | binA nizyacAritrake usakA koI lAbha mokSamArgameM nahIM hai / vyabahAra munikA yA zrAvakakA saMyama ThIka 2 zAstrAnusAra pAlakara bhI yaha ahakAra mata kara ki meM munI hUM, maiM kSullaka zrAvaka hUM, maiM brahmacArI hUM. maiM dharmAtmA gRhastha hUM | aisA karanese usake mepameM va vyavahAra meM hI munipanA yA gRhasthapanA mAna liyA so ThIka nahIM haiM / zuddhAtmAnubhava' hI munipanA haiM / bahI zrAvakapanA hai, vahI jinadharma hai, aisA samajhakara jJAnIko zarIrAzrita kriyAmeM ahaMkAra na karanA cAhiye / jo nizcayanayakI pradhAnatAse apaneko siddha bhagavAnake samAna zuddha tIna kAlake sarva karma rahita, vibhAva rahita, vikalpa rahina, matijJAnAdi bheda rahita, eka sahaja jJAna yA AnaMdakA samUha mAnakara sarva anya bhAse adAsa hojAyagA vahI nirvANamArgapara ArUr3ha samajhA jaaygaa| bhAvapAhuimeM kahA hai -" -"- - - ------ --
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ JI. yogasAra TIkA / jIvaviyuko sao dasamuko ya hoi calasavao jo louttarayammi calasavao // 143 // saba jaha tAraNa caMdro mayarAo mayaulANa savvANaM / ahaM sampattI risisA vayaduvidhammANaM // 144 // bhASArtha - jIva rahita murdA hotA hai| AtmadarzanarUpa samyakta ke vinA prANI calatA huA murdA hai| murdA lokameM mAnanIya nahIM hotA.. jalA diyA jAtA hai, calanevAlA vyavahAra cAritravAna murdA paramAapUjya hai| zobhatA hai, pazuoma siMha zobhatA hai vaise muni va zrAvaka donoMke dharmameM samyagdarzana zobhatA haiM / isa AtmAnubhava vinA sarva vyavahAra malIna hI haiM / sArasamuccaya meM kahA hai 150 ] jJAnabhAvanacA jIvo lamate hitamAtmanaH / vicArasampanna viSayeSu parAGmukhaH // 4 // bhAvArtha --- jo jIva pAMcoM iMdriyoMke viSayoMse udAsa hokara dharmakI visva dharma AcArase yukta hokara AtmajJAnakI bhAvanA karatA hai vahIM apane AtmAkA hita kara sakatA hai / Apase Apako vyAo / anya appar3a jo muha jo parabhAva caei / sopA saragama jipavara eu bhaNe || 34 // anvayArtha --- (jo parabhAva caei) jo parabhAvako choDa detA haiM (jo appara appA muNai ) va jo apane se hI apane AtmAkA anubhava karatA hai ( so sivapurigamaNu pAvara) vahI mokSanagara meM pahuMca jAtA hai (jiNavara eja bhaNei) zrI jinendrane yaha kahA hai.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [151 bhAvArtha-AtmAko AtmAke dvArA grahaNa kara jo nizcala hokara AtmAkA anubhava karatA hai vahI AtmAkA darzana karatA huA karmakI nirjarA karatA hai va mokSanagarameM zIghra hI pahuMca jAtA hai| jaba AtmA apane mUla svabhAvako lakSyameM lekara grahaNa karatA hai taba sarva hI para bhAvoMkA sarva tyAga hojAtA hai ! jaise koI strI parake gharoM meM jAyA karatI thI, jaba vaha apane hI gharameM baiTha gaI taba para dharoMkA gamana svayaM baMda hogyaa| jitanA kucha prapaMca yA vikalpa paradavyoMke sambaMdhase hotA hai yaha saba para bhAva haiN| karmoM ke udayase jo bhAvakrama rAgAdi zubha yA azubha hotA hai va nokarma zarIrAdi hote haiM ve saba parabhAva haiN| caudaha guNasthAna va caudaha mArgaNAoMke bheda taba hI saMbhava hai jaba karma sahita AtmAko dekhA jAve / akele karma rahita AtmAmeM ina sabakA darzana nahIM hotA hai| apane AtmAke sivAya anya AtmAeM saMsArI va siddha tathA sarva hI pudgala paramANu yA skaMdha, tathA dhAmlikAya, adhamAstikAya, kAlANu va AkAza ye saba paramAtra haiN| manake bhItara honevAle mAnasika vikalpa bhI parabhAva hai| AtmA nirvikalpa haiM, abheda hai, asaMga hai, nilepa hai, nirvikalpa bhAvameM hI praNa hotA hai| bhUta, bhaviSya, bartamAna tIna kAla sambaMdhI sarva karmose va vikaspoMse AtmAko nyArA dekhanA cAhiye / yadyapi AtmA anaMtaguNa va paryAyoMkA samudAya hai taubhI dhyAnake samaya usake guNa guNI bhedoMkA vicAra bhI baMda karadenA cAhiye / AtmAke svAda lene meM ekAgra hojAnA cAhiye / bAharI nimitta isIliye milAe jAte haiM ki manakI caMcalatA miTe, mana kSobhita na ho| manameM ciMtAeM ghara na kreN| nigraMtha sAdhuko hI zuddhopayogakI bhaleprakAra prApti hotI hai, kyoMki usakA mana pariprahakI cintAse va AraMbhake jhaMjhaTa se alaga hai| bilakula ekAMta
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 152 ] yogasAra TIkA | sevana, niroga zarIra, zIsa, uSNa, daMzamazakakI bAdhAkA sahana, ye saba nimitta kAraNa dhyAna meM upayogI haiM | abhyAsa prAraMbha karanevAloMko parISada na Ave isa samhAla ke sAtha dhyAna karanA hotA hai / jaba abhyAsa bar3ha jAtA hai taba parIpahoMke honepara nizcala raha saktA hai / sAdhakako pUrNapane apane hI bhItara ramaNa karanA cAhiye, yahI nirvA kA mArga hai| samAdhizataka meM kahA hai-- yadamAjhaM na gRhNAti gRhItaM nApi muJcati / jAnAti sarvathA sarve tatsyasaMvedyamasmyaham // 20 // yenAtmanA'nubhUye'hamAtmanaivAtmanAtmani / so'haM na tanna sA nAsau naiko na dvau na vA bahuH // 23 // yadamAtre supupto'haM yadbhAve vyutthitaH punaH / atIndriyamanirdezyaM tattvasaMvedyamasmyaham // 24 // kSIyante'traiva rAmAdyAstattvato mAM prapazyataH / bodhAtmAnaM tataH kazcinna me zatrurna ca priyaH // 25 // bhAvArtha - jo na grahaNa karane yogya parabhAva haiM yA paradravya haiM unako grahaNa nahIM karatA hai va jo apane guNakA svabhAva hai jinako sadA mahaNa kiye huye haiM unakA kabhI tyAga nahIM karanA hai, kiMtu jo sarva prakAra se sarvako jAnatA hai vahI maiM apane Apa anubhava karane yogya hUM | jisa AtmIka svarUpase meM apane AtmAko AtmAke bhItara AtmAke dvArA AtmArUpa hI anubhava karatA hUM vahI maiM hU~ / na maiM puruSa hU~, na strI hUM, na napuMsaka hUM, na eka hUM, na do hUM, na bahuta hUM / jisa svarUpako na jAnakara maiM anAdisaM sorahA thA va jisako jAnakara maiM aba jAga uThA vaha maiM atIndriya, nAma rahita, kevala svasaMvedana yogya huuN| jaba maiM yathArtha tatvadRSTise apaneko hAna svarUpa
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [ 153 -dekhatA hUM to vahIM sarva rAgAdi kSaya hojAte haiM, taba merA koI zatru yA mitra nahIM hotA hai, samabhAva chA jAtA hai| aanti at padArthoMkA jJAna Avazyaka hai / chahadaha je jiNa kahiA Nava payattha je tatta | hAre jiNauttiyA te jANiyahi payatta / / 35 // anvayArtha - ( jiNa je chahadavbaha Nava payatya je tatta kahiA ) jinendrane jo chaH dravya, nau padArtha aura sAta tatva kahe haiM (vahAre jiuttiyA ) ve saba vyavahAranayase kahe haiM (payatta te jANiyahi ) prayatna karake unako jAnanA yogya hai / bhAvArtha - nirvANakA upAya nizcayase eka AtmAke darzana yA AtmAnubhavako batAyA hai / parantu upAya tatra hI kiyA jAtA hai jaba yaha nizcaya ho ki upAya karanekI kyA AvazyaktA hai ? isaliye sAvakako yaha bhaleprakAra jAnanA cAhiye ki vaha nizvayanayase zuddha hai tathApi vaha anAdise karmabandhake kAraNa azuddha horahA hai| yaha azuddhatA kaise hotI hai va kaise miTa sakatI hai isa bAtakA vistArase kathana vyavahAranayase jinendra ne batAyA hai| kyoMki parake Azrayako lekara AtmAkA kathana vyavahAranayase hI kiyA jAtA hai taba chaH dravyoMko, sAta tatvoMko va nau padArthoMko bhaleprakAra jAnanA caahiye| isaliye sAdhakako adhyAtma zAna meM praveza karane ke pahale zrI tatvArthasUtra va unakI TIkAeM sarvArthasiddhi, rAjadhArtika, zlokavArtika, gomasAra Adi vyavahAra pradhAna graMthoMko jAnanA jarUrI hai| inake addhAnako hI vyavahAra sabhyakta kahA gayA hai, jo Atma pratItirUpa nizcaya samyakta ke liye nimitta kAraNa hai / :
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554] yonasAra TIkA 1 gommaTasAra jIvakAMDa meM kahA hai-- chadhyamavapihA asthAyI jiNavaropATA / AgAe ahigameNa ya sadahaNa hoi sammattaM / / 560 // bhAvArtha-jinendra bhagavAnake upadezake anusAra cha: dravya, pAca astikAya, nava padArthIkA zraddhAna AjJA mAtrase yA zAstroMke paThana pAThana va nyAyakI yuktisaM samajhakara karanA vyavahAranayase samyakta hai / avajogo vaNNacaU lapavaNamiha jodhapogAlANa tu / gadiTANogahavattaNakiriyukyAro du dhammacaU // 564 // bhAvArtha- upayoga jJAna darzana lakSaNakA dhArI jIva dravya hai / sparza rasa gaMdha varNa lakSaNadhArI pula dravya hai / jIva pudgalake gamanameM udAsIna rUpase sahakArI dharmadravya hai| jIva dravyako Thaharane meM sahakArI adharma dravya hai / sarva dravyoMko sthAna denevAlA avakAza dranya hai / dravyoMke palaTanemeM nimitta kAraNa kAla dravya hai / isataraha chaH dravyoMkA bharA yaha loka hai / jo san ho, sadA hI rahe usako dravya kahate haiN| jIva dravya upayoga sahita hai, jJAtA haTA hai, yaha bAta pragaTa hai~ zarIrAdi pudgala racita haiM unakI sattA bhI pratyakSa pragaTa hai| zeSa cAra dravya amRrtIka haiM, inakI sattA anumAnase pragada hai | jIva pudgala cAra kArya karate haiM unameM upAdAna kAraNa ve svayaM haiM, nimitta kAraNa zepa cAra dravya haiM / gamana sahakArI lokAkAza vyApI dharmadravya hai, ThaharanemeM sahakArI lokAkAzavyApI adharma dravya hai| avakAza denevAlA AkAza hai, parivartana karAnevAlA kAlANu dravya hai jo asaMkhyAta hai / eka eka AkAzake pradeza para eka eka kAlANu hai / jIva anaMta haiM, pudgala anaMta haiM, anaMta AkAzake madhya loka hai / lokameM sarvatra zeSa pAMca dravya haiM / sUkSma pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati sarvatra
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| hai / bAdara ekendriyAdi kahIM kahIM haiM | paramANu va skaMdha rUpa pudrala sarvatra hai| __ina chaH dravyoMkA astitva kabhI miTa nahIM sakatA hai| unake bhItara saMsArI jIva karmabaMdha sahita azuddha haiM | unako bhI jaba zuddha nizcaya nayakI dRSTise dekhA jAye to ye zuddha hI jhalakate haiM / isa dRSTile pula dravya bhI paramANurUpa zuddha dikhatA hai | samatAbhAva lAne ke liye ina chahoM dravyoko mUla svabhAvasa zuddha alagara dekhanA cAhiye / taba rAga dveSa nahIM rheNge| samAdhizatakame kahAIyasya sampannamAmAti nimpandena sa jaataa| atrajJamakriyAbhogaM sa zamaM yAti netaraH // 67 // bhAvArtha-yaha calatA phiratA jagata bhI jisakI dRSimeM zuddha nizcayanayake balase calana rahita thira, vikalpa rahita nirvikalpa kriyA va bhogarahita nirvikalpa dikhatA hai vaha samabhAvako prApta karatA hai / mokSamArga para calanevAleke chaH dravyoMkI sattAkA pakkA nizcaya honA cAhiye, taba bhrama rahita jJAna hogA, taba paradravya va parabhAvoMse udAsa hokara svadravyameM pravRtti ho skegii| sAta tatva haiM-jIva, ajIva, Astrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa / jIva tatvameM sarva ananta jIva Agae / ajIva tattrameM zeSa pAMca dravya Agae / kAlANu eka eka pradezapara honese kAyarahita haiN| zeSa pAMca dravya bahupradezI haiM | paramANumeM milanekI zakti hai isaliye. kAlako chor3akara zeSa pAMca dUjyoMko astikAya kahate haiN| karmavargaNAoMke Aneko Asrava va kArmaNa zarIrake sAtha bandhaneko bandha kahate haiM / ye donoM Asrava va bandha eka sAtha eka samayameM hote haiM / isaliye donoMke kAraNa bhAva eka hI haiM ! mithyA
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 ] yogasAra TIkA | darzana pAMca prakAra, AMva hilAdi pAMca prakAra yA pAMca indriya va manako vaza na rakhanA tathA chaH kAyakI dayA na pAlanA, isataraha bAraha prakAra, kaSAya paccIsa prakAra, yoga paMdraha prakAra saba sattAvana Asrava va bandhake kAraNabhAva haiM / saMkSepa meM yoga va kaSAya se Asava va bandha hote haiN| mana, vacana, kAyakI pravRttise jaba AtmA ke pradeza sakampa hote haiM taba yogazaktile karmavagaNAeM khiMcakara AtI haiM va bandha jAtI haiM / jJAnAvaraNAdi prakRtirUpa bandhana prakRtibandha hai| kitanI saMsthA bandhI so pradezabandha hai / ina do prakAra bandhakA hetu yoga hai| kamoMmeM sthiti par3anA sthitibandha hai| phaladAna zakti par3anA anubhAga bandha hai| ye donoM bandha kaSAyase hote haiN| kama Asrava rokaneko saMbara kahate haiM / unakA upAya Asrava virodhI bhAvoMkA lAbha hai / samyagdarzana, ahiMsAdi pAMca prata, kaSAyarahita vItarAgabhAva va yogoMkA sthira honA saMvarabhAva hai | pUrva bAMdhe huye kamakA ekadeza giranA nirjarA hai| phala dekara giranA savipAka nirjarA hai| binA kala diye samaya pUrva jhar3anA avipAka nirjarA hai| usakA upAya tapa vA dhyAna hai| saMvara va nijarA dvArA sarva karmase rahita hojAnA mokSa hai / ina sAta tatvoMmeM puNya 'pApa milAne se nau padArtha hojAte haiM / puNya pApa Asrava va baMdha tatvoMmeM garbhita haiM / vyavahAra nayase ina nau padArthoMmeM jIva, saMvara, nirjarA, mokSa ye cAra hI grahaNa karane yogya haiM, zeSa pAMca tyAgane yogya haiN| nizvayanayase eka apanA zuddha jIva hI grahaNa karane yogya haiM / samayasArameM kahA hai - bhRtyeNAbhigadA jIvAjIbA ya puNyapAcaM ca / Asava saMvara Nijjarabandha mokkho ya sammataM // 15 //
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | [ 157 bhAvArtha - nizcayanayase jAne huye ye nau padArtha samyakta hote haiM arthAt ye nau padArtha jIva ajIvake saMyogase haiM / anAbAdi sAta padArtha jIva va karmavargaNAkaM sayAgase hote haiN| inameM eka jIva karmarahita grahaNa karane yogya hai aisA zraddhAna nizcayase samyakta hai / saba padArthoM meM cetanevAlA eka jIva hI hai| savva aveyaNa jANi jiya eka saveyaNa sAru / jo jANeviNa paramamuNi lahu pAyai bhavapAru // 36 // anvayArtha - ( savva aceyaNa jANi) puhalAdi sarva pAMcoM dravyoMko va unase bane padArthoMko acetana yA jar3a jAno ( ekka jiya saceyaNa sAru ) eka akelA jaba hI sacetana haiM va sArabhUta parama padArtha hai (parama puNi jo jANaMviNa lahu bhavapAru pAvai ) parama muni jisa jIva satvako anubhava karake zIghra hI saMsArase pAra hojAte haiM / bhAvArtha-chaH dravyoM meM eka AtmA hI sacetana hai jo apaneko bhI jAnatA hai va sarva jAnaneyogya jJeya padArthoM ko bhI jAnatA hai / pAMca pulAdi dravya cetanA rahita jar3a haiN| nau padArthoM meM bhI yadi zuddha nizrayanayase dekhA jAye to eka AtmA bhinna hI dIkha par3atA hai| jaise zakarako annake sAtha milAkara nau miThAiyAM banAI jAve taubhI unameM zakarako dekhanevAlA zakarako juza dekhatA hai / jJAnIko ucita hai ki vaha apane AtmAko sarva paradravyoMse. bhinna dekhe | ATha karma bhI jar3a haiM, zarIra bhI jar3a hai, karmake nimittase honevAle aupAdhika vikArIbhAva bhI AtmAkA svabhAva nahIM / matijJAnAdi khaNDa va kramavartI jJAna bhI karmake saMyogase hote haiM, ye bhI
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 ] yogasAra TIkA | AtmAkA svabhAva nahIM / AtmA dravyako mAtra dravyarUpa akhaNDa siddha bhagavAna ke samAna zuddha dekhanA cAhiye / va aisA hI anubhava karanA cAhiye / parama muni hI zuddhAtmAke dhyAnase zIghra hI bhavasAgara se pAra hojAte haiM / mokSake kAraNakalApa meM vRSabhanArAca saMhananakA honA jarUrI hai / vinA isake aisA vIrya nahIM pragaTa hotA ki kSapakazreNIpara car3ha sake va ghAtIyakakA kSaya karake kevalajJAnI hosake / paritrahatyAgI nirbhaya -muni hI mokSake yogya dhyAna karasate haiN| isaliye 24prakArake parigrahakA honA niSedhA hai| kSetra, ghara, dhana, dhAnya, cAMdI, suvarNa, dAsI, dAsa, kapaDe, vartana ye daza prakAra bAharI parigraha haiN| ye bilakula para haiM inako tyAgA jAsaktA hai, taba bAharI parigrahakI ciMtA manako nahIM satAegI | antaraMga parigraha caudaha prakAra hai / midhyAtva, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, veda, napuMsaka veda / inakI mamatA buddhipUrvaka chor3I jAtI hai / karmodayase yadi koI vikAra hotA hai to usako grahaNa yogya mAnake jJAnI sAdhu svAgata nahIM karate haiM, yahI parimakA tyAga hai / * bAlakake samAna nana rahakara jo sAdhu apramatta guNasthAnake sAtizaya bhAvako prApta hokara va kSAyika samyaktase vibhUSita hokara kSapakazreNI car3hakara zuklasyAna dhyAte haiM ve hI usI bhavase nirvANa lAbha kara lete haiM | bAharI cAritra nimitta hai, zuddha anubhava rUpa parama sAmAyika yA yayAkhyAtacAritra upAdAna kAraNa hai / nimitta honepara * upAdAna unnati karatA hai| paraMtu sAdhakakI dRSTi apane hI upAdAna-rUpa AtmIka bhAva hI para rahatI hai / tAtparya yaha hai ki vyavahAra samyakcake kAraNoM meM bhI eka sArabhUta apane hI zuddhAtmAkA grahaNa - kAryakArI hai| samayasArakalazA meM kahA hai - 1
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [ 159 ciramiti navatattvacchannamunnIyamAne / kanakamiva nimagnaM varNamAlAkalApe / atha satata viviktaM dRzyatAmekarUpaM / / dAnAgAlotirudhAMtamAnam // 8-1 // bhAvArtha-jaima sonekI mAlAmeM sonA bhinna jhalakatA hai vaise hI jIvoMko ucita hai ki vaha anAdikAlase padArthAke bhItara chipI huI apanI Atmajyotiko alaga nikAla kara sadA hI parase bhinna va ekarUpa prakAzamAna haraeka padameM dekheM-zuddhAtmAkA hI apane bhItara darzana kare / mAkSapAhar3ameM kahA haihoUNa divacaritto divasammatteNa maaviymiio| jhAyaMto appANaM paramapayaM pAvara joI // 42 // caraNaM havaI sadhammo dhammo so havai appasamabhAvo / so rAgarosarahio jIvassa aNapaNapariNAmo // 50 // bhAvArtha -- yogI cAritrameM pakkA hokara pakke nirmala samyagdarzanakI bhAvanA karatA huA jaba apane AtmAko dhyAtA hai to paramapada mokSa pAtA hai | AtmAkA dharma yA svabhAva hI cAritra hai AtmAkA dharma AtmAkA samabhAva hai| vaha samabhAva rAga dveSa rahita jIvakA apanA hI bhAva hai| isa bhAvase hI mokSa hotA hai| vyavahArakA moha tyAganA jarUrI hai| * bai Nimmalu appA muNahi chaDivi saha bavahAru / . jiNa-sAmiu emai mapAi lA. pAbahu bhvpaaruH|| 37
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 160] yogasAra TIkA / ___anvayArtha-(jiNasAmI ehau bhaNa) jinendra bhagavAna aisA kahate haiM (jai sahuvavahAru chaMDavi Nimmalu appA muNahi) yadi tU sarva vyavahAra chor3akara nirmala AtmAkA anubhava karegA (lahu bhavapAsa pAvaDu) to zIna bhavase pAra hogaa| bhAvArtha-yahAM jinendra bhagavAnakI yahI AjJA hai va yahI upadeza banAyA hai ki nirmala AtmAkA anubhava kro| yaha anubhava taba hI hogA jaba sarva parake Azraya vyavahArakA moha tyAgA jAyagA,. para padArthakA paramANu mAtra bhI hitakArI nahIM hai / vyavahAra dharma, vyavahAra samyagdarzana jJAna cAritrakA jitanA viSaya hai vaha satra tyAganeyogya hai | samyagdadhI cAhe gRhastha ho yA sAdhu, kevala apane OM AtmA hai nA nigamalI jAnatA / doSa sarvako tyAganeyogya parigraha jAnatA hai| / yadyapi vaha manake lagAneko va jJAnakI nirmalatAke liye sAta tatvoMkA vicAra karatA haiM, jinavANIkA paThanapAThana manana upadeza karatA hai, ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, parigrahatyAga pAMca vratoMko ekadeza yA satradeza pAlatA hai, mantroMkA japa karatA hai, upavAsa karatA hai, rasatyAga karatA hai to bhI ina saba kAryoko vyavahAra dharma jAnake chor3aneyogya samajhatA hai, kyoMki vyavahArake sAtha rAga karanA karmabaMdhakA kAraNa haiM | kevala apanI AtmAkI vibhUti-jJAnAnanda sampadAko apanI mAnake grahaNa kiye rahatA hai| sarva cetana, acetana va mizna pariprahako tyAganeyogya samajhatA hai| siddhoMkA dhyAna karatA hai to bhI siddhoMko para mAnake unake nyAnako bhI tyAganeyogya jAnatA hai, kyoMki yahAM bhI zubha rAgakA aMza hai / aura to kyA, guNaguNI bhedakA vicAra bhI parigraha hai, vyavahAra hai, tyAganeyogya hai, kyoMki isa vicArameM vikalpa hai / vikalpa hai yahA~
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [161 zuddhabhAva nahIM / yadyapi isa vicArakA AlambanadUsare zukla dhyAna taka hai tathApi samyagdRSTI isa Alambanako bhI tyAgane yogya jAnatA hai| samyaktIkA deva, guru, zAna, ghara, upavana saba kucha eka apanA hI zuddhAtmA hai, vahIM Asana hai, vahIM zilA hai, vahIM parvatakI guphA haiM, vahI siMhAsana hai, vahIM zavyA hai| aisA asaMga bhAva va zuddha zraddhAna jisako hotA hai vahIM samyagdRSTI jJAnI hai, vahI usa naukA para ArUr3ha hai jo saMsArasAgarase pAra karanevAlI hai| vyavahArake mohase karmakA kSaya nahIM hogaa| jo ahaMkAra kare ki maiM muni, maiM tapasvI vaha vyavahArakA mohI mokSamArgI nahIM haiM / yadyapi munikA nagna meSa va zrAvakakA sabastra meSa nimitta kAraNa hai tathApi mokSakA mArga to eka khatraya dharma hI haiM ! samayasArameM kahA hai mottuga NicchyaTai kvahAre | vidusA pavaTThanti / paramamamsidANaM du jadINa kammakkhao hodi // 163 // bhAvArtha-jJAnIjana nizcaya padArthako chor3a kara vyavahArake bhItara nahIM pravartate haiM / vyavahArame moha nahIM rakhate haiN| kyoMki jo sAdhu paramArthakA yA apane zuddhAsmAkA Azrava karate haiM unhIke karmAkA bhaya hotA hai| pAkhaMDiyaliMgesa va giliMgesu va bahuppayAresu / kunvati je mamarti tehi NAdaM samayasAraM // 435 // : bhAvArtha-jo koI sAdhuke bheSameM yA vyavahAra cAritrameM yA nAnA prakArake zrAvakake bheSameM yA vyavahAra cAritrameM mamatAbhAva karate haiM unhoMne samayasAra jo zuddhAramA usako nahIM jAnA hai| mokSapAihameM kahA hai
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 ] yogasAra TIkA / bAhiraliMgeNa judo annaMtara liMgarahiyapariyammo / so sagacaritabhaTTI mokkhapaviNAsagI sAhU // 61 // bhAvArtha- jI bAharI bheSa va cAritra sahita hai parantu bhItarI AtmAnubhavarUpa cAritrase rahita hai, vaha svacAritra bhraSTa hotA huA Harrier featka hai / jIva ajIbakA bheda jAno / soraTA jIvarates bheTa jo jANai ti jANiyau / } Hirat kAraNa eDa bhai jor3a joihi bhaNiu // 38 // anvayArtha- - joi ) he yogI ! ( joihiM bhaNiu yogiyone kahA hai (jIvAjIva bheja jo jANai ) o koI jIva tathA ajIbakA bheda jAnatA hai (tiM yokkha kAraNa jANiyau ) usane mokSakA mAga jAnA hai ( eu bhai ) aisA kahA gayA hai| bhAvArtha-bandha va mokSakA vyavahAra taba hI sambhava hai jaba do bhinna 2 vastueM hoM, ve bandhatI va khulatI hoM / gAya rassI se baMdhI haiM, rassI chUTa jAnepara gAya chUTa gaI / yadi akelI gAya ho yA akelI rassI ho to gAyakA bandhanA va chUTanA ho nahIM sakatA, usI taraha yadi lokameM jIva hI akelA hotA, ajIva na hotA to jIva kabhI bandhatA va khulatA nahIM / saMsAradazA meM jIva ajovakA baMdha hai taba mokSadazA meM jIvakA ajIvase chUTanA hotA hai| do prakArake bhinnara dravya yadi lokameM nahIM hote to saMsAra va mokSakA honA saMbhava nahIM thaa| yaha loka chaH dravyoMkA samudAya hai, unameM jIva sacetana hai| zeSa pAMca acetanaM yA ajIva haiN| inameM cAra dravya to baMdha rahita zuddha dazAmeM khadA milate haiN|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [163 dharma dravya, adharmadravya, kAla va AkAza inake sadA svabhAva pariNamana hotA hai| jIva va pulameM hI vibhAva pariNAmanakI zakti hai| jItra pudalake baMdhameM jIvameM vibhAva hote haiM / jIvake vibhAvake nimitase puilameM vibhAva pariNamana hotA hai / pudgala svayaM bhI skaMdha banakara vibhAva pariNamana karate haiN| haraeka saMsArI jIva pulasa gAda baMdhana rUpa horahA hai / taijasa va kArmaNakA sUkSma zarIra anAdise sadA hI sAtha rahatA hai / inake sivAya audArika zarIra, baiMkriyika zarIra va AhAraka zarIra va bhASA va manake pudgaloMkA saMboga hotA rahatA hai| yaha jIva pudgalakI saMgatimeM aisA ekramaka horahA hai ki yaha apaneko bhUla hI gayA hai / kamauka udayake nimittama zo rAgAdi bhAvakarma va dArIrAdi nokarma hone haiM ina rUpa hI apaneko mAnatA rahatA hai| puhalake mohAce namatta horahA hai isIse kIkara baMdha karane vanako bar3hAtA hai va karmoke udayase nAnAprakAra phala bhogatA hai| sukha to recamAtra hai. duHkha bahuta hai| janma, maraNa, jarA, iSTaviyoga, aniSTha sayogakA apAra kaSTa hai, tRSNAkI dAhakA apAra duHkha hai| laba zrIguruphe prasAdase yA zAstraka pravacanasaM isako yaha bhedavijJAna ho ki meM to dravya hU~, merA svabhAva parama zuddha niraMjana nirvikAra, amUrtIka, pUrNa jJAna darzanamaI va AnaMdamaI hai, mere sAtha pugalakA saMyoga merA rUpa nahIM hai, maiM nizcayase pugalase va udala kRta sarva rAgAdi vikAroMse bAhara hUM, pudgalakA sambandha dura karanA yogya hai, mokSa prApta karanA yogya hai, isa taraha jaba bhedavijJAna ho va gudralasa pakkA vairAgya ho taba mokSakA upAya ho sakA hai / taba yaha dRr3ha buddhi ho ki karmoke Amava baMdha paduHzyake mUla haiN| inako chor3anA cAhiye va mokSake kAraNa, saMbara va nirjarA hai, inakA upAya karanA cAhiye / aisI pratIti honepara hI
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164] yogasAra ttiikaa| mokSakA upAya ho sakegA / jo yaha pakA jAnegA ki maiM rogI hUM rogakA kAraNa yaha hai, vahI rogake kAraNoM se bacegA va vidyamAna rogake nivArA ke liye auSadhaka sevana karegA / isaliye malamUtrameM kahA hai ki jIva va ajIvake bhedakA jhAna mokSakA kAraNa hai| tatvAnuzAsanameM kahA haitApatrayopataptebhyo bhavyebhyaH zivazarmaNe / tattvaM heyamupAdeyamiti dveSAbhyadhAdasauM // 3 // paMdho nibaMdhanaM cAsya heyamityupadarzitaM / heya syAhaHkhasukhadhoryasmAdvIjamidaM dvayaM // 4 // mokSastatkAraNaM tadupAdeyamudAhRtaM ! upAdeyaM sukhaM yasmAdasmAdAvirbhaviSyati // 5 // bhAvArtha-janma, jarA, maraNa tIna prakArake saMtApase duHkhI hokara bhavya jIvoMko paramAnandamaya mokSa sukhakA lAbha ho isaliye sarvajJa devane heya yA upAdeya do prakAra tatva kahA hai / bandha va usake kAraNa mithyAtvAdi Amava bhAva tyAganeyogya haiM, kyoMki ye hI tyAganeyogya sAMsArika duHkha sukhake bIja haiM / mokSa va usake kAraNa saMvara va nirjarAbhAra grahaNayogya haiM, kyoMki inake dvArA saccA sukha jo grahaNayogya hai so pragaTa hogA / samayasAra kalasameM kahA hai jIpAdajIvamiti lakSaNato vibhinnaM, - jJAnI jano'nubhavati svayamallasantaM / ajJAnincha niravadhipravimbhito'yaM, mohastu tatkathamaho vata nAnaTIti // 11-2|| - mAvArtha-jIvase ajIva lakSaNase hI bhinna hai isaliye zAnI
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [165 jIva apaneko sarya rAgAdise sozadise mila jAlamA gaekarUpa anubhava karatA hai| Azcarya ya kheda hai ki ajJAnI jIyameM anAdikAlase yaha mohabhAva kyoM nAca rahA hai jisase yaha ajIcako apanA tala mAna rahA hai : do dravyoMko nyAre nyAre nahIM dekhatA hai isIse saMsAra hai| AtmA kevalajJAnasvabhAvadhArI hai| kevala-NANa sahAu so appA muNi jIva tuha / jai cAhahi siva-lAhu bhAi jor3a joihi bhAgila // 39 / / anvayArtha-(joi ) he yogI ! (jodAI bhaNi) yoniyoMne kahA hai (tuhUM kevala-NANa-sahAu so appA jIva muNi) na kevalajJAna svabhAvI jo AtmA hai use hI jIva jAna (jaha siva-lAi cAhi ) yadi tU mokSakA lAbha cAhatA hai (bhaNai) aisA kahA gayA hai| bhAvArtha-haraeka AtmAko jaba nizcayanayase yA pudgalaye khabhASase dekhA jAve taba dekhanevAleke sAmane abelA eka AtmA sarva pararpha saMyoga rahita khar3A hojAyagA / taba vahAM na to AThoM karma dIkheMge na zarIrAdi no karma dIkheMge, na rAgadveSAdi bhAvakama diikheNge| siddha paramAtmAke samAna harapaka AtmA dIkhegA / yaha AtmA vAstavameM anubhavasna para hai / tathApi samajhaneve liye kucha vizeSa guNoMke dvArA acetana dravyoMse judA karake batAyA gayA hai / cha: vizeSa guNa dhyAna deneyogya haiN| (1) zAna-jisa guNake dvArA yaha AtmadIpakake samAna Apako va sarva jAnaneyogya dravyoMkI guNapayAyoko ekasAtha krama
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166] yogasAra ttiikaa| rahita jAnatA hai, isIko kevalajJAna-svabhAva kahate haiM / indriyoMkI va manakI sahAyatA vinA sakala pratyakSa jJAna kahate haiN| yaha jJAna AvaraNa rahita sUryakI bhAMti prakAzatA hai| usake dvArA anya guNoMkA pratibhAsa hotA haiN.| isIko sarvajJapanA kahate haiM / havAeka AtmA strabhAvase marvajJa haiN| (2) darzana-jisa guNakaM dvArA sarva padArtha ke sAmAnya svabhAvako ekasAtha dekhA jAsake vaha kevaladarzana :svabhAva hai / vastu sAmAnya vizeSarUpa hai, sAmAnya aMzako grahaNa karanevAlA darzana hai, vizeSako grahaNa karanevAlA jJAna hai ! (3) mukha-jisa guNaka dvArA parama nirAkula advitIya AnaMdAmRtakA nirantara svAda liyA jAve / haraeka AtmA ananta sukhakA sAgara hai, vahAM koI sAMsArika nAzavaMta parake dvArA honevAlA sukha va jJAna nahIM hai / jame lavaNakI DalI khArarasase va mitrIkI DalI miSTarasase pUrNa hai vaise hI haraeka AtmA paramAnaMdase pUrNa hai / (4) vIrya-jisa zaktise apane guNoMkA anata kAlataka bhoga yA upabhoga karate hue kheda va thakAvaTa na ho, niraMtara sahaja hI zAMtarasameM pariNamana jho, apane bhItara kisI bAdhakakA praveza na ho| haraeka AtmA anaMtavIryakA dhanI hai| pudala meM bhI vIrya haiM, azuddha AtmAkA ghAta karatA hai tathApi AtmAkA vIrya usase anaMtaguNA hai,. kyoMki kaukA kSaya karake paramAtmA pada Atma vIryase hI hotA hai| (5) caitanatva-caitanapanA, anubhavapanA "caitanya anubhavana" (AlApa paddhati ) apane jJAna svabhAvakA niraMtara anubhava karanA,. karmakA va karmaphalakA anubhava nahIM karanA / saMsArI AtmA rAgI dveSI hote haiM ataeva rAga dveSapUrvaka zubha va azubha kAma karane meM tanmaya rahate haiM yA karmake phalako bhogate hue sukha duHkhameM tanamaya hojAte haiN| : - - -
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [167 karma rahita zuddha AtmAmeM mAtra eka jJAnacetanA hai jJAnAnandakA hI anubhava hai| (6) amRtatva--yaha AtmA yadyapi asaMkhyAta pradezI eka akhaMDa dravya hai tathApi yaha sparza, rasa, gaMdha, varNase rahita amUrtIka hai / indriyoMke dvArA dekhA nahIM jAsaktA hai / AkAzake samaya nirmala AkAradhArI jJAnAkAra hai | ina chaH vizeSa guNoraM yaha AtmA pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya, kAlANu va AkAza ina pAMca acetana dravyoMse bhinna jhalakatA hai | haraeka AtmA svabhAvase parama vItarAga zAMta nirvikAra hai, apanI hI pariNattikA katA va moktA hai, parakA kartA va bhoktA nahIM | haraeka AtmA parama zuddha paramAtmA parama samadazI hai| isa taraha jo apane AtmAko va parakI AtmAoMko arthAta vizvako sarva AsmAoMko dekhatA hai vahAM pUrNa svAbhAvika yA samabhAva jhalakatA hai / yahI samabhAva cAritra hai, dhyAna hai, bhAvasaMbara hai bhAtra nirjarA hai, yahI karma kSayakArI bhAva hai, yahI nirjarAkA upAya hai| yogiyoMne, parama RSiyoMne va arahanoMne svayaM anubhava karake yahI batAyA hai / mumukSuko sadA hI apane AtmAkA aisA zuddha jJAna rakhanA cAhiye / samayasAra kalazAmeM kahA hai anAdyanantamacalaM svasaMvedyamayAdhitam / jIvaH svayaM tu caitanyamuccaizcakacakAyate // 1-2 / / bhAvArtha-yaha jIva anAdise anaMtakAla taka rahanevAlA hai, caMcalatA rahita nizcala hai, svayaM cetanAmaI hai, svAnubhavagocara hai, sadA hI camakaneyAlA hai| tatvAnuzAsanameM kahA hai svarUpaM sarvajIvAnAM svaparasya prakAzanaM / bhAnumaMDalavatteSAM parasmAdaprakAzanaM // 235 //
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] yogasAra TIkA | na muhyati saMzetaM na svArthAnadhyavasyati / na rajyate na ca dveSTi kiMtu svasthaH pratikSaNaM // 237 // bhAvArtha - sarva jIvoMkA svabhAva AtmAkA va parapadArthoMkA sUryamaNDala kI taraha binA dUsare kI sahAyatAse prakAza karatA hai| haraeka AtmA svabhAvase saMzayavAna nahIM hotA hai, anabhyavasAya yA jJAnake Alasya bhAvako nahIM rakhatA hai na moha yA viparIta bhAtrako rakhatA hai, saMzaya vimoha anabhyavasAya rahita haiM, na to rAga karatA haiM na dveSa karatA hai| kiMtu prati samaya apane hI bhItara magana rahatA hai / jJAnIko harajagaha AtmA hI dikhatA hai / ko susamAhi kara ko aMcara, chopu- achopu karivi ko baMcau / hala sahi kalahu keNa samANau, jahi kahi jovara tarhi appANau // 40 anvayArtha - ( ko susamAhi karau ) kauna to samAdhi kare ( ko aMcaDa ) kauna arcA yA pUjana kareM ( chopu- achopu karitri ) kauna sparza asparza karake ( ko caMcala) kauna vaMcanA yA mAyAcAra kareM (keNa sahi hala kalahu samAu ) kauna kisake sAtha maitrI va kalaha kare (jahi kahi jovara tahi appANaDa ) jahAM kahIM dekho vahA~ AtmA hI AtmA dRSTigocara hotA hai / bhAvArtha- isa caupAI meM batAyA hai ki nizcayanayase jJAnI " jaba dekhatA hai taba use apanA AtmA parama zuddha dIkhatA hai, vaise hI vizvabhara meM bhare sUkSma va bAdara zarIradhArI AtmAeM bhI saba parama zuddha dIkhatI haiN| isa dRSTimeM nara nAraka deva pazuke nAnA prakArake bheda nahIM dikhate haiM, eka AtmA hI AtmA dikhatA hai| aisA usa jJAnIke
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 yogasAra TIkA / [7 bhAva meM samabhAva jhalaka gayA hai / eka advaita AtmAkA hI anubhava ArahA hai ! anubhava ke samaya to ApameM hI lIna hai| anubhavakI mAtA bhAvanA hai| bhAvanAke samaya use zuddha dRSTise zuddhAtmA hI dikhatA hai| isakA abhiprAya yaha nahIM lenA ki pudalAdi pAMca dravyoMkA abhAva hojAtA hai / jagata chaH dravyoMkA samudAya hai / - dravya sapta san padArtha haiM, unakA kabhI lopa nahIM hosakatA / tathApi AtmadarzakakA lakSyacindu eka AtmA hI AtmA hai / isaliye AtmA zrIbhagA diyA hai| jaise koI khela jAte aura dRSTi dekhanevAlekI cane ke dAnekI tarapha ho to vaha caneke khetameM canoM ko hI dekhatA hai, vRkSake patte, zAkhA, mUlAdiko nahIM dekhatA hai aura kahatA hai ki isa kheta meM pAMca mana canA nikalegA / bahutase suvarNake gahane maNijaDita haiM, jauharIke pAsa cikaneko lejAo taba vaha kevala maNiyoMko dekhatA hai, suvarNako nahIM dhyAna meM lenA, maNiyoMkI hI kImata karatA hai| usI hI gahaneko saraphike pAsa jAo to vaha mAtra suvarNako hI dekhakara suvarNakI kImata lagAtA hai | isI taraha AtmajJAnIko harajagaha AtmA hI AtmA dIkhatA hai, yahI bhAva sAmAyika cAritra hai, yahI zrAvakakA sAmAyika zikSAvrata hai / jaba Apa parama zAMta samabhAvI hogae taba sAkSAt karmake kSayakA kAraNa upAya bana gyaa| phira vahA~ aura kalpanAoMkA sthAna nahIM rahA, na yaha ciMtA rahI ki samAdhibhAva prApta karanA hai na yaha cintA rahI ki pUjana pATha karanA hai, na vaha vicAra hI ki zuddha bhojana karanA hai azuddha nahIM karanA hai, amukake hAthakA sparzita karanA hai, amuka hAthakA sparzita nahIM karanA hai| rAga dveSa rUpa bhASa vyavar3Arase karanA paDatA hai yaha vyavahAra nizcayakI apekSA asatya haiM, mAyA * rUpa haiM, mithyAbhimAna hai /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 ] yogasAra TIkA / jaba sarva jIvoMko samAna dekha liyA taba kisake sAtha maitrI. kare va kisake sAtha kalaha kare | rAgadveSa to nAnA bhedarUpa dRSTimeM hI hosake haiN| sabaiko zuddha ekAkAra dekha liyA tatra zatru va mitrakI kalpanA hI na rahI | sarva vyavahAra dharma karmase dUra hogayA | vyavahAra nimitta sAdhana ke dvArA jo bhAva prApta karanA thA so prApta kara liyA / samabhAva hI cAritra hai, samabhAva hI dharma hai, samabhAva hI parama tatva hai so mila gayA / vaha bhavyajIva kulA hogayA, aMdhakI paripATIse chUTa gayA, nirjarAke mArga meM ArUr3ha hogyaa| sarvArthasiddhimeM kahA hai eka prathamaM gamanaM samagra, samaya evaM sAmayika, samaya pravartanamasyeti vASiddha sAmAcikaM // a0 7 0 21 // bhAvArtha - AtmAke sAtha ekameka hojAnA AtmAmaI hojAnA sAmAyika hai / sArasamuccayameM kahA hai samatA sarvabhUteSu yaH karoti sumAnasaH / mamatvabhAvanamuktI yAtyasau padamavyayam // 293 // bhAvArtha- jo subuddhI sarva prANI mAtra se samabhAva rakhatA hai ka mamatA ne chUTa jAtA hai vahI avinAzI padako pAtA hai / samAvizataka meM kahA hai dRzyamAnamidaM mUDhastriliGgamavabudhyate / idamityavabuddhastu niSpannaM zabdavarjitam // 44 // bhAvArtha- mUrkha ajJAnI isa dikhanevAle jagatako, strI, puruSa, napuMsaka rUpa tIna liMgamaya dekhatA hai| jJAnI isa jagatako zabda rahita parama zAMta dekhatA hai /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAgasAra dIkA / [171 anAtmajJAnI kutIrthoM meM bhramatA hai / tAma kutitthiI paribhamai dhutima tAma kreNdd| guruhu pasAe jANa gavi zANA- pnuNe : 51 / / anvayArtha-(guruha pasAeM jAma apyAde Navi muNe.) guru mahArAja prasAdase jana eka apane AtmArUpI devako nahIM pahacAnatA hai (tAma kutithii paribhamai) nabataka mithyA tIrthoMmeM ghUmatA hai (nAma dhuttima karei) taba hI naka dhUrtatA karatA hai| bhAvArya-jabataka yaha jIva ajJAnI hai, mithyAdRSTI hai, saMsArAsakta hai tabataka isakI i indriyoM kI prAptikI kAmanA rahatI hai va bAdhaka kAraNoMka miTAnekI lAlasA rahatI haiM / mithyAmAgake upadezakoMka dvArA jisa kisIkI bhakti va pUjAle va jahA~ kahIM jAnese viSayoMke lAbhameM madada honI jAnatA hai usakI bhakti va pujA karatA hai va una sthAnoMmeM jAtA hai ! mithyA devoMkI, miNyA guruoMkI mithyA dharmAkI, mithyA tIrthokI khUba bhakti karatA hai| nadI va sAgarameM snAnase pApa nAza kara iSTalAbha mAna letA hai / strela tamAzoMmeM viSaya pokhate hue dharma mAna letA hai / tIna prakArakI mudatAmeM phaMsA rahatA hai, jaisA zrI ratnakaraNDa zrAvakAcArameM kahA hai AphgAsAgarasnAnamuccayaH sikatAzmanAm / giripAto'mipAtabdha lokamUdaM nigadyate // 22 // bhAvArtha-nadI va sAgarameM snAna karanese, vATU va pattharoMke. Dhera lagAnese, parvatase giranese, AgameM jalakara maranese bhalA hogA mAnanA, pApa kSaya, puNya lAbha yA mukti mAnanA lokamUr3hatA hai| varopalipsayAzAvAn raagdvessmliimsaaH| devatA yadupAsIta devatAmUhamucyate // 23 //
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Comman 172 ] yogasAra TIkA / bhAvArtha-laukika phalakI icchAse AzAvAna hokara jo rAga dveSase malIna devatAoMko pUjanA so devamUr3hatA hai / samanthArambhahiMsAnAM saMsArAvartavartinAm / pAkhaNDina puraskAro jJeye pAkhaNDimohanam // 24 // bhAvArtha- parigrahadhArI, AraMbha ya hiMsA karane vAle, saMsArarUpI cakrameM vartane va vartAne vAle sAdhuoMkA Adara satkAra karanA so pAkhaNDa mUr3hatA hai ! laukika jana ina tIna prakArako mUDhatAoMse Thage gae saMsArAsakta bane rahate haiM / inake liye tana, mana, dhana arpaNa karake bar3I bhakti karate haiN| dhana, strI, nirogatA Adi lAbhake lobhase pazubali taka devI devatAoMke nAmapara karate haiN| dhUrtatA va khoTe pApabandhaka nadI sAgarAdi tIrthoMmeM bhramaNa tabataka yaha ajJAnI karatA rahatA hai jabataka isako samyagdarzanakA prakAza nahIM hai / apane hI AtmAko paramAtmA deva mAnanA va paramAnaMdakA premI honA, saMsArake viSayoMse vairAgya honA, indra, cakravartI Adi laukika padoMko apara samajhakara inase udAsa honA, AtmAnubhavako hI nizcaya dharma mAnanA samyagdarzana hai / samyaktI mukhyatAse apane AtmAdevakI ArAdhanA karatA hai / jaba rAgake udayase Atmazakti nahIM ho saktI hai taba bItarAgatAke ho uddezyase arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu ina pAMca parameSThiyoMkI bhakti karatA hai, zAstroMkA manana karatA hai, vairAgya dAyaka va AtmajJAna jAgRta karanevAle uttama tIrthoMkI yAtrA karatA hai| saMsArase pAra honevAle mArgako vIrthava pAra honekA mArga batAnevAloMko tIrthaMkara kahate haiN| ye tIrthakara yA unar3I ke samAna anya mokSagAmI mahAtmA jahAM janmate haiM, tapa karate haiM, kevalajJAna upajAte
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | [ 173 haiM va nirvANa jAte haiM ve saba pavitra sthAna Atmadharma rUpI tIrthako smaraNa karAne ke nimitta honese tIrtha kahalAte haiN| jaise ayodhyA, hastinApura, kaoNpilyA, banArasa, sammeda zikhara, giranAra, rAjagRha, pAvApura ityAdi / jahAM kahIM vizeSa dhyAnAkAra prAcIna pratimA hotI hai vaha bhI vairAgya ke nimitta honese tIrtha mAnA jAtA hai jaise zravaNabelagolA ke zrI gommaTasvAmI, cAMdanagAMva ke mahAvIrajI, sajotake zrI zItalanAthajI Adi / AtmajJAnI aise tothakA nimitta milAkara AtmAnubhavakI zakti bar3hAtA hai | nizcaya tIye apanA AtmA hI hai, vyavahAra tIrtha pavitra kSetra hai / nija zarIra hI nizcayase tIrtha va maMdira hai| titthahi devali deu vi ima sukevali buttu / dehAdevali deu jiNu ehau jAgi Nirutu // 42 || anvayArtha - (muikevala ima battu ) zrutakevalI ne aisA kahA hai ki ( tityahiM devali deu NAve ) tIrthakSetroM meM va deva maMdirameM paramAtmA deva nahIM haiM ( Niruttu ehau jANi) nizcayase aisA jAna ki ( dehAdevAla jiNu daMDa ) zarIrarUpI devAlaya meM jinadeva haiN| bhAvArtha - nizcaya se yA vAstava meM yadi koI paramAtmA zrI jinendrakA darzana yA sAkSAtkAra karanA cAhe to usako apane zarIke bhItara hI apane hI AtmAko zuddha jJAna dRSTise zuddha svabhAvI sarva bhAvakarma, dravya karma, nokarma rahita dekhanA hogA / koI bhI isa jagatameM paramAtmAko apanI dharmacakSuse kahIM bhI nahIM dekha sakA hai| na maMdira meM na tIrthakSetra meM na guphAmeM na parvatapara na nadI tIrapara na
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.74 ] yogasAra TIkA / 'kisI guruke pAsa na kisI zAstrake vAkyoMmeM abataka jisane paramAtmAko dekhA hai apane hI bhItara dekhA hai / vartamAnameM paramAtmAkA darzana karanevAle bhI apanI deha ke bhItara hI dekhate haiM, bhaviSya meM bhI jo koI paramAtmAko dekhegA yaha apane zarIrarUpI maMdira meM hI dekheMge / jana aisA nizcaya siddhAMta hai taba phira maMdira meM Akara pratimAkA darzana kyoM karate haiM va tIrthakSetroMpara jAkara pavitra sthAna para kyoM mastaka namAte haiM ? isakA samAdhAna yaha hai ki ye saba nimitta kAraNa haiM, jinako bhakti karake apane hI bhItara AtmA devako smaraNa kiyA jAtA hai / jo ucca sthiti para pahuMca gae hoM ki hara samaya AtmAkA sAkSAtkAra ho ye to sAtaveM Age ATha naumeM darzava Adi guNasthAnoM meM antarmuhUrta meM car3hakara kevalajJAnI hojAte haiM / jo savikalpa | nIcI avasthA meM haiM, jinake bhItara pramAda janaka kaSAyakA tItra udaya sambhava hai, aise dezasaMthama guNasthAna taka zrAvaka gRhastha tathA pramattavirata guNasthAnadhArI sAdhu ina sabakA mana cAla ho jAtA hai, taba bAharI nimittoMke milanepara phira strarUpakI bhAvanAe~ dUra ho jAtI haiM / inake liye zrI jina mandira meM pratimAkA darzana va tIrthakSetroMkI vandanA AtmAnubhava yA AtmIka bhAvanA ke liye nimitta ho jAte haiM / yahA~para yaha batAyA hai ki koI mRha aisA samajha le ki pratibhAmeM hI paramAtmA hai yA tIrthakSetra meM paramAtmA birAjamAna hai, unake liye yahAM khulAsA kiyA hai ki pratimA meM paramAtmA kI sthApanA hai yA kSetroM para nirvANAdike padoMkI sthApanA hai / sthApanA sAkSAt padArthako nahIM batAtI hai kiMtu usakA smaraNa karAtI hai va usake guNoMkA bhAva citra jhalakAtI hai jisakI vaha mUrti haiN| buddhimAna koI yaha nahIM mAna saktA ki RSabhadevakI pratimAmeM RSabhadeva haiM yA
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [ 175 mahAvIrakI pratimAmeM mahAvIra haiN| yaha yahI mAnegA ki ve pratimAeM RSabha yA mahAvIrake dhyAnamaya svarUpako jhalakAtI haiM, unake vairAgyakI mUrti haiN| ___ ina mUrtiyoMke dvArA unahIkA smaraNa hotA hai va mUrtiko vandanA karanesa, va pUjana karanesa jinakI mUrti hai usIkI vandanA yA pUjA samajhI jAtI haiM | kyoMki bhaktikA lakSya unapara rahatA hai, jinakI vaha mUrti haiM / laukinameM bhI de gurupoMke dinakA Adara unahIkA Adara va una citroMkA anAdara unahIMkA apamAna samajhA jAtA hai jinakA vaha citra hai / darzakake pariNAma bhI mUrti ke nimittase badala jAte haiM / vItarAga, tapadadarzaka mUrti vairAgya va rAgavarddhaka bhUti rAgabhAtra utpanna kara detI hai / chaThe guNasthAnatakake bhavyajIva pratimAoMkI va tIrthakSetrako bhakti karate haiN| unakI bhakti ke bahAne va sahArese apane hI AtmAkI bhaktipara pahuMca jAte haiN| jo samyagdRSTI hai-AtmajJAnI haiM, jo apanI dahameM apane hI AtmAko paramAtmArUpa dekha sakate haiM unake liye maMdira, pratimA, tIrthakSetra AtmArAdhanameM preraka hojAte haiN| jaise jJAnakI vRddhi meM zAstroM ke vAkya preraka hojAte haiM / ye saba buddhipUrvaka preraka nahIM hai, kintu udAsIna preraka nimitna haiN| tatvArthasArameM sthApanAkA svarUpa haiso'yamityakSakASThAdaH sambandhenAnyavastuni / yadyavasthApanAmAtra sthApanA sAbhidhIyate // 11-1 // bhAvArtha-lakar3IkI goThameM yA anya vastumeM kisIko mAna lenA ki yaha amuka hai so sthApanA nikSepa hai / jisakI sthApanA karanI ho usake usa bhAvako ghaisI hI dikhAnevAlI mUrti banAnA tadAkAra sthApanA hai| kisI bhI cilameM kisIko mAna lenA atadAkAra
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rune 176 ] yogasAra TIkA / sthApanA hai / jaise citrapaTameM kisI lakIrako nadI, kisI binduko parvata, kisI ghereko nagara Adi mAna lI hai| sthApanA kevala kI hai / koI mUr3ha sthApanAko sAkSAt mAnakara nadIkI sthApanArUpa lakI - rase pAnI lenA cAhe to pAnI nahIM milegaa| kyoMki lakIra meM sAkSAt nadI nahIM hai / koI sAdhukI mUrtiko dekhakara prazna karanA cAhe to uttara nahIM. mila sktaa| kyoMki vahAM sAkSAt sAdhu nahIM hai, sAdhukA AkArapradarzaka citra hai| tAtparya yaha hai ki maMdira va tIrtha meM sAkSAt paramAtmAkA darzana nahIM hogA / paramAtmA jinadevakA darzana to apane hI AtmAko AtmArUpa yathArtha dekhane se hogA / paramAtmaprakAza meM bhI kahA hai - dehA deuli jo basa, deva aNAi atu / kevalaNA phuraMta taNu so paramappu bhaNetu // 33 // bhAvArtha - deharUpI devAlaya meM jo anAdise anaMtakAla rahanevAlA kevalajJAnamaI prakAzamAna zarIradhArI apanA AtmA hai vahI niHsaMdeha paramAtmA hai / aNuji tittha meM jAhi jiya, aNNuji gurau ma sevi / aNuji deva ma ciMta tuhuM appA vimala muvi // 95 // bhAvArtha - aura tIrtha meM mata jA, aura gurukI sevA na kara anya devakI ciMtA na kara, eka apane nirmala AtmAkA hI anubhava kara, yahI tIrtha hai, yahI guru hai, yahI deva hai, anya tIrtha, guru va deva kevala vyavahAra nimitta hai /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / devAlaya meM sAkSAt deva nahIM hai / / [ 177 dehA- devali deu jiNu jaNu devalihiM pier3a | hAsau mahu paDihAra ihu siddhe bhikkha bhamei // 43 // anvayArtha - (jizu deu dehA devAle) zrI jinendradeva deharUpI devAlaya meM haiM ( jaNu devalihiM piei) ajJAnI mAnatra maMdiroM meM dekhatA phiratA hai ( mahu hAsau pasihAi ) mujhe haMsI AtI hai ihU siddhe bhikkha bhaMgar3a jaise isalokameM dhanAdikI siddhi hone para bhI koI bhIkha mAMgatA phire / bhAvArtha - yahAM isa bAta para lakSya dilAyA hai ki jo loga kevala jinamaMdiroMkI bAharI bhanisa hI saMtuSTa hote haiM va apaneko dharmAtmA samajhate haiM, isa bAtakA bilakula vicAra nahIM karate haiM ki yaha mUrti kyA sikhAtI hai va hamAre darzana karanekA va pUjana karanekA kyA hetu hai. ve kevala kucha zubha bhAvase puNya bAMdha dete haiM. parantu unako nirmANakA mAMga nahIM dIkha saktA hai| bAharI cAritra vinA aMtaraMga cAritrake, vAlU tela nikAlane ke samAna prayoga hai| samyagdarzana vinA sarve hI zAstrakA jJAna va sarva hI cAritra mithyAjJAna va miyA cAritra hai / apane AtmA ke sacce svabhAvakA vizvAsa hI samyagdarzana hai / samyagdarzanake prakAzase apane AtmAko karmakRta vikAravaza rAgI, dveSI, saMsArI mAnanekA ajJAna adhakAra miTa jAtA hai taba jJAnI samyagTIko apane zarIrameM vyApaka AtmAkA paramAtmArUpa hI zradvAna jama jAtA hai / vaha sadA apane zarIra rUpI maMdira meM apane AtmArUpI devakA nivAsa mAnatA hai tathA apane AtmAke dvArA dhanako ho sathA dharma mAnatA hai / vaha sampatI kabhI bhrama meM nahIM R
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 ! yogasAra TIkA / par3atA hai| vastuoMkA yathArtha svarUpa jAnatA hai / vaha jinamaMdira meM jina pratimAkA darzana, pUjana apane AtmIka guNoM para lakSya jAneke liye va apane bhItara Atmadarzana karaneke liye hI karatA hai / vaha jAnatA hai ki mUrti jar3a hai, kevala sthApanA rUpa hai| dhyAnakA citra hai usameM sAkSAt jinendra nahIM haiN| jo bhUtakAla meM tIrthakara yA anya arahaMta hogae haiM ve aba siddhakSetra meM haiM / vartamAna meM isa bharatakSetra meM isa paMcamakAlameM nahIM hai / yadi hote bhI va samavazaraNa yA gaMdhakuTImeM unakA darzana hotA bhI jo AMkhoMse to kevala unakA zarIra hI dikhatA, AtmA nahIM dikhtaa| unakA AtmA kaisA hai isa bAtake jAnaneke liye taba bhI apane zarIra meM hI virAjita apane AtmA devako dhyAnameM lAnA par3atA / vAstavameM jo apane AtmA ke svabhAvako pahacAnatA hai vahI jinezvarakI AtmAko pahacAnatA hai / I apane AtmAkA ArAdhana hI unakA sajA ArAdhana hai / jo apane AtmAko nahIM samajhate va bAhara AtmA devako DhUMDhate haiM unake liye hAsyakA bhAva saMthakArane batAyA hai va yaha murkhatA pragar3ha kI hai ki banakA svAmI hokara bhI koI bhIkha mAMgatA phire / eka mAnava bahuta lomI thA, dhanako gAr3a kara rakhatA thA, dhAharase dIna dikhatA thA apane putrako bhI dhanakA patA nahIM batAyA / kevala usakA eka purAnA mitra hI isa bhedako AnatA thA ki isane pracura dhana amuka sthAnameM rakkhA hai| kucha kAla pIche yaha mara jAtA hai / putra apaneko nirdhana samajhakara dInahIna vRtti karake peTa bharatA hai / eka dina purAne mitrane batA diyA ki kyoM * duHkhI hote ho ? tere pAsa aTUTa dhana hai| vaha amuka sthAnameM gar3A hai| sunakara prasanna hotA hai / usa sthAna para khodakara dhanakA svAmI ho
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| jAtA hai / phira bhI yadi vaha dIna vRtti kare to hAsyakA sthAna hai| isI taraha jisane AtmA devako zarIrapha bhItara pA liyA usako phira bAharI kriyA meM moha nahIM ho sakatA / kAraNavaza azubhase bacaneke liye bAharI kriyA karatA hai to bhI use nirvANa mArga nahIM maantaa| nirmANa mArga to AtmAke darzanako hI mAnatA hai / samayasArameM kahA haiparamabAhirA je te aNaNANeNa puNamicchati / saMsAramanAmahedaM vinomavahetuM ayAgaMtA // 161 // bhAvArtha--jo paramArthase bAhara haiM, nizcayadharmako nahIM samajhate va mokSake mArgako nahIM jAnate hue annA se saMpAra-bhamANa patra puNyako hI cAhane haiM, puNyakarma baMdhakAraka kriyAko nirvANakA kAraNa mAna letA hai / samayasAra kalazameM kahA hai-- livaktA svayameva duSkarataraikSionmukhaH karmabhiH kigrantI ca pare mahAvRtatapomArela bhannAzciraM / sAkSAnmokSa indaM nirAmayapadaM saMvadyamAna svayaM jJAnaM jJAnagugaM cinA kathamapi prAptuM kSamanta na hi // 10-7 // bhAvArtha---koI bahuta kaThina mokSamArgame viruddha asatya vyakahArarUpa kriyAoMko karake kaSTa bhogo to bhogo athaSA koI cikrAla jainoMke mahAnata va tapake bhArase pIr3ita hote hue kaSTa bhogo to bhogo, parantu mokSa nahIM hogA / kyoMki mokSa eka nirAkula pada hai, jJAnamaya hai, svayaM anubhavagocara hai, aisA mokSa vinA AtmajJAnake aura kisI bhI taraha prApta nahIM kiyA jAmatA /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 ] yogasAra TIkA | samabhAvarUpa vittase apane dehaneM jinadevako dekha | sUThA deva deu vidhAvi sili lipyaha citti / dehA devali deu jiNu so bujjhahi samicitti // 44 // anvayArtha -- ( mUDhA ) he bhUrkha 1 (deu devali Navi ) deva kisI mandira nahIM hai (sili lippara citti NAve ) na deva kisI pASANa va yA citrameM hai ( jiNu deu dehA-devali) jinendradeva paramAtmA zarIrarUpI devAlaya meM haiM ( samAcArI so bujjhahi) usa devako samabhAva se pahacAna yA usakA sAkSAtkAra kr| bhAvArtha-yahAM phira bhI kiyA hai ki paramAtmA deva ITa ca pASANake bane hue maMdira meM nahIM mileMge, na paramAtmAkA darzana kisI pApA kI yA miTTIkI murti meM hogA na kisI citrameM hogA | apanA AtmA ho svabhAva se paramAtmA jinadeva hai / usakA darzana yaha jJAnI prAyaH apane bhItara kara saktA hai| yadi yaha rAgakSepako chor3a de. zubha yA azubha rAga tyAga de vItarAgI hokara apaneko ATha karma rahita, zarIra rahita, rAgAdi vikAra rahita dekhe ! 1 maMdirAMkA nirmANa nirAkula sthAnameM isaliye kiyA jAtA hai ki gRhasthI yA abhyAsI mAdhu vahAM baiThakara sAMsArika nimittoM baceM, cittako durI vAsanAoMse roka sakeM va maMdirameM nirAkula ho AtmAkA hI darzana sAmAyika dvArA, dhAnyAtmika zAstra paThana yA manana dvArA, dhyAnamaya mUrti darzana dvArA kiyA jaaske| isI taraha pASANa yA dhAtukI pratimAkA nirmANa dhyAnamaya va vairAgyapaNa bhAvakA smaraNa karAne ke liye kiyA jAtA hai| AtmAkA darzaka apanA zarIra hai| zarIra meM Atmadeva virAjamAna hai jisako isa bAtakA pakkA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghogasAra ttiikaa| 141 zraddhAna hai ki usakI dhAraNAko jagAneke liye dhyAnamaya mUrtikA darzana va usake sAmane guNAnuvAda rUpa pUjana nimitta kAraga hai / nimitta upAdAnako jagAne meM pravala kAraNa hote haiM / rAgakA nimitta rAgabhAva va vItarAgI nimitta vItarAgabhAva jAgRta kara detI haiN| abhyAsI sAdhakako sadA hI bhAvoMkI nirmalatAke liye nirmala nimitta milAne cAhiye, cAdhaka nimittosa bacanA cAhiye / tatvAnuzAsanameM kahA haisaMgatyAgaH kaSAyANAM nigraho vratadhAraNa / mano'kSANAM jayoti sAmagrI dhyAnagammane // 7 // bhAvArtha-parigrahakA tyAga, kazayokA nirodha, ahiMsAdi vratakA dhAraNa, mana va iMdricokA vijaya, ye kara bAteM dhyAnakI utpattike liye sAmagrI hai| svAdhyAyAddhyAnamadhyAnantyAnnAsvAdhyAyamAnnet / dhyAnamvAdhyAyasaMpattyA paramAtmA prakAzale / / 81 // bhAvArtha-zAstrakA manana karate karane dhyAnameM car3ha jaao| nyAnameM mana na lage to vAdhyAya meM aajaao| dhyAna aura svAdhyAyake lAbhake dvArA paramAtmAkA prakAza hotA hai| zUnyAgAra guhAya cA divA gh| yadi vA nAza / zrIpazuklIbajIvAnaH kSudrAmAzramAMcare // 10 // anyatra vA kandhio prazaste prAramuke lme| cetanAcetanAzeSa yAnavivivarjita // 21 // bhUtale vA zilAvara sukhAsInaH sthito'thavA / samamRjvAyata gAcaM nikaMpAvarace dadhala // 22 //
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | nAsApranyastaniSyaMdalocano maMdamucchravasan / dvAtriMzadoSanikAyotsargavyavasthitaH // 93 // 182 ] pratyAhatyAkSaluMdAkAMstadarthebhyaH prayatnataH / citAM cAklRpya sarvebhyo nirudhya dhyeyavastuni // 94 // nirastanidro nirbhItinirAlasyo nirantaraM / svarUpaM pararUpaM vA dhyAyedaMtarvizuddhaye // 95 // bhAvArtha - dina ho yA rAta, sUne sthAna meM, guphAmeM, strI, pazu.. napuMsaka ke parA yA kisI zubha jIvarahita, samatala sthAna meM, jahAM vetana va acetana sarva prakAra ke vitroMkA nAza ho, bhUmi meM yA zilA para sukhAsanase baiThakara yA khar3e hokara sIdhA niSkampa samatIla rUpa zarIrako dhAraNa karake nizcala bane, nAsAgra dRSTi, maMda maMda zvAsa letA huA battIsa kAyotsarga ke doSoM se rahita hokara va prayatna karake iMdriya rUpI luTeroMko viSayoMse rokakara va cittako saba bhAvoMse rokakara dhyeya vastuko jor3akara, nidrAko jItatA huA, bhaya rahita ho, Alasya rahita ho, niraMtara apane hI AtmA zuddha svarUpako yA para siddhoMke svarUpako aMtaraMga kI zuddhike liye nyAve | samAdhizataka meM kahA hai rAgadveSAdikallolaislola yanmanojalam / sa pazyatyAtmanastattvaM sa tattvaM netaro janaH // 35 // bhAvArtha - jisa dhyAnIkA anurAga dveSAdikI laharoMse caJcala nahIM hotA hai vahI AtmAke svabhAvako anubhava karatA hai, rAgI dveSI anubhava nahIM kara sakatA hai|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [183 jJAnI hI zarIra maMdira meM paramAtmAko dekhatA hai| titthai deuli deu jiNu savvu bi koi bhaNei / dehA-deDAle jo bhuNai so buhu ko vi havei / / 45 // anvayArtha- ( savyu vi koi bhaNei ) saba koI kahate haiM (tityai deDali deu jiNu ) ki nIrthameM yA maMdirameM jinadeva hai (jo dehA-deuli muNai ) jo koI deharUpI mandirameM jinadevako dekhatA hai yA mAnatA hai (so kA vi baha haveI) so koI jJAnI hI hotA hai| bhAvArtha-jagatameM vyavahArako hI satya mAnanevAle bahuta hai| saba koI yahI kahate haiM ki ghar3eko kumhArane banAyA / ghar3A miTTIkA banA hai, aisA koI nahIM kahatA hai| asala meM bar3emeM miTTIkI hI zakala hai, miTTIkA DelA hI ghar3ake rUpameM badalA hai| kumArake yoga va upayoga mAtra nimitta haiN| isI taraha tIrtha svarUpa jina pratimAeM kevala nimitta haiM, unake dvArA apane zuddha AtmAka sadaza paramAtmA arahaMta yA siddhakA smaraNa ho jAtA hai / vAstavameM ve kSetra va pratimA va mandira saba acetana jar3a haiM / taubhI cetanake smaraNa karAneke liye prabala nimitta haiM, isIliye unakI bhakti ke dvArA paramAtmAkI bhakti kI jAtI hai| mithyAdRSTI ajJAnI vicAra nahIM karatA hai ki asalI bAta kyA hai / vaha maMdira va mUrtiko hI deva mAnake pUjatA hai| isase Age vicAra nahIM karatA hai ki pratimA to arahanna va siddhapadake dhyAnamaya bhAvakA citra hai / usa bhAvakI sthApanA hai| sAkSAt deva yaha nahIM hai| tathA bhakti karate hue bhI vaha bhakta unhIMke guNAnuvAda karatA hai jinakI vaha mUrti hai / vaha kabhI bhI pASANakI yA dhAtukI prazaMsA
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 ] yogasAra TIkA | nahIM karatA hai tabhI antaraMga meM vicAra yahI karatA hai ki jisakI stuti kara rahA hUM vaha deva kahA~ haiM / yaha isa rahasyako nahIM pahuMcatA hai ki usIkA AtmA hI svabhAvase paramAtmA hai| tIna zarIroMke bhItara yahI sAkSAt deva birAjamAna haiN| maiM hI paramAtmA huuN| yaha jJAna yaha zraddhAna va aisA hI pariNamana vicAre midhyAdRSTI jIvako nahIM hotA hai| samyagdRSTI sadA hI jAnatA hai va sadA hI anubhava karatA hai ki jaba maiM apane bhItara zuddha nizyanayakI dRSTise dekhatA hUM to mujhe merA AtmA hI paramAtmA jinadeva dIkhatA hai| mujhe apane hI bhItara Apako Apase hI dekhanA caahiye| yahI Atmadarzana nirvANakA upAya hai| koI siMhakI mUrtiko sAkSAt siMha mAnake pUjana kareM ki yaha siMha mujhe khAjAyagA to usako ajJAnI hI kahA jAyagA | jJAnI jAnatA hai ki siMhakI mUrti siMhakA AkAra va usakI krUratA va bhayaMkaratA dikhAne ke liye ekamAtra sAdhana hai, sAkSAta siMha nahIM hai| isase bhaya karane kI jarUrata nahIM hai| jahAM sAkSAt siMhakA lAbha nahIM hai vahAM siMhakA svarUpa dikhAneko siMhakI mUrti parama sahAyaka hai / ziSyoM ko jo siMhake AkArase va usakI bhayaMkaratAse anabhijJa haiM, siMhakI mUrti siMhakA jJAna karAneke liye prayojanavAna hai / isI taraha jabataka va jisa samaya apane bhItara paramAtmAkA darzana na ho tabataka yaha jina mUrti paramAtmAkA darzana karAneke liye nimitta kAraNa hai| mUrtiko mUrti mAnanA, paramAtmA na mAnanA dI yathArtha jJAna hai / vyavahAra ke bhItara jo magana rahate haiM ve mUla tatvako nahIM pahacAnate haiM | yahAM para AcAryane mUla tatva para dhyAna dilAyA haiM ki - he yogI | bhItara dekha, nizcita hokara bhItara dhyAna lagA / tujhe rAga dveSake abhAva hone para va samabhAvakI sthiti prApta hone para
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [185 paramAtmAkA lAbha hogaa| vyavahAra vAstava meM abhRtArtha va asatyArtha hai, jaisA mUla padArtha hai vaisA ise nahIM kahatA hai| vyavahArameM jIva nArakI pazu manuSya deva kahalAnA hai / nizcayase yaha kahanA asatya hai | AtmA na to nArakI hai na pazu hai na manuSya hai na deva hai| zarIra ke saMyogase vyavahAranayake vyavahAra calAneko meda kara diye haiM | jaise talavAra lohekI hotI hai| sonekI myAnameM hI mo moneko talavAra, cAMdI bhyAnameM cA~dIkI talavAra, pItalakI myAnameM pItalakI talavAra kahalAtI hai| yaha kahanA satya nahIM hai| saya dalabAre eka hI haiN| unameM bheda karaneke liye sonA, cAMdI va pItalakI talavAra aisA kahanA par3atA hai jo bhedarUpa kathana suna karake bhI talavArako ekarUpa hI dekhatA hai| sonA, cAMdI va pItalako nahIM dekhatA hai / sonA cAMdI pItalakI myAna dekhatA hai vahIM jJAnI hai| isI taraha jo apane deha mandirameM birAjita paramAtmA devako hI Apa dekhatA hai, Apako mAnavarUpa nahIM dekhatA hai / mAnaba to zarIra hai AtmA nahIM haiM bahI jJAnI hai / puruSArthasiddhayapAyameM kahA hai-. . nizcayamiha bhUtArtha vyabahAra vaNayantyabhUtArthama / bhRtArthabodhanimukha: prAyaH sarvo'pi saMsAraH // 5 // mANavaka va siMho yathA bhaktyanavagItasiMhasya / vyavahAra eva hi tathA nindhayatAM yAtyanizcayajJasya // 7 // bhAvArtha-nizcayanaya yathArtha vastuko kahatA hai, vyavahAramaya bastuko yathArtha nahIM kahatA hai, isaliye sarvajJa deva nizcayako bhRtArtha va vyavahArako abhRtArtha kahate haiN| bahudhA sarva hI saMsArI isa bhUtArtha nizcayake jJAnase dUra haiM / jisa bAlakane siMha nahIM jAnA hai vaha bilArako hI siMda jAna letA hai, kyoMki bilApa dikhAkara use
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / siMha kahA gayA thA, usItaraha jo nizcayatatvako nahIM jAnatA hai. vaha vyavahAra hIko nizcaya mAna letA hai / vaha kabhI bhI satyako nahIM pAtA hai| dharma rasAyanako pInese amara hotA hai / jai jara-maraNa-karAliyara to jiya dhamma kahi / dhamma-rasAyaNu piyahi tuhu~ jima ajarAmara hohi // 46 // anvayArtha (jiya) he jIva ! (jai jaramaraNakarAliyau) yadi jarA va maraNake duHkhosa bhayabhIta hai (to dhamma kohi) to dharma kara (tuhU~ dhammarasAyaNu piyahi ) tu dharmarasAyanako pI (jima ajarAmara hohi ) jisase tR ajara amara hojAve | bhAvArtha-manuSyagatiko lakSya lekara kahA hai ki yahAM jarA va maraNake bhayAnaka duHkha haiM / jaba jarA AjAtI hai, zarIra zithila hojAtA hai, apane zarIrakI sevA svayaM karaneko asamartha hojAtA hai, iMdriyoM meM zakti ghaTa jAtI hai, AMtrakI jyoti kama par3ajAtI hai, kAnoM meM sunanekI zakti kama hojAtI hai, dAMta gira jAte haiM, kamara Ter3hI hojAtI hai, hAtha pAMva hilane lagate haiM, khAne pInemeM kaTa pAtA hai, calane baiThane meM pIr3A pAtA hai| icchAnusAra samaya para bhojanapAna nahIM milatA hai| apane kuTumbojana bhI AjJA ullaMghana karane laga jAte haiM / zarIrameM viSayoMke bhoga karanekI zakti ghaTa jAtI hai, parantu bhogakI tRSNA bar3ha jAtI hai| taka cAhakI dAhase jalatA hai, gamana nahIM kara pAtA hai, rAtadina maraNakI bhAvanA bhAtA hai| jarA mahAna duHkhadAyI maraNakI dUtI hai, zarIrakI dazA kSaNabhaMgura hai, yuvAvaya thor3A kAla rahatI hai phira yakAyaka bur3hApA
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | A peratA hai taba eka eka dina varSake barAbara bItatA hai / maraNakA duHkha bhI bhayAnaka hotA hai| maranake pahale mahAna kaSTa - dAI roga hojAtA hai taba mahAna vedanA bhogatA hai| asamartha hokara kucha bhI kaha suna nahIM saktA hai| jaba taka zarIrakA pradhA hai tabataka janma jarA maraNake bhayAnaka duHkhoMko sahanA par3egA | mAnava janma ke duHkhame pazugatike mahAn duHkha haiM jahAM sabaloMke dvArA nirbala vadha kiye jAte haiN| parAdhInapane ekendriyAdi jantuoMko mahAna zArIrika pIr3A sahanI par3atI hai / Agama dvArA narakake asahanIya kara to vidita hI haiN| deva gatimeM mAnasika kaSTa mahAna hai, ISabhAva bahuta hai, deviyoMkI Ayu bahuta alpa hotI haiM taba devoMko viyogakA ghora kaSTa sahanA par3atA haiM / viSayabhoga karate hue tRSNAkI dAha bar3hAkara rAtadina Akulita rahate haiM, cAroM hI gatiyoM meM karmakA udaya hai| ina gatiyoMke bhramaNase rahita honeke liye karmake kSaya karanekI jarUrata hai| vivekI mAnavako 287 bhale prakAra nizcaya kara lenA cAhiye ki saMsAra sAgara bhayAnaka dukharUpI khAre pAnI bharA hai, usase pAra honA hI ucita hai| karmoMkA kSaya karanA hI ucita haiM, AtmAkA bhramaNa rokanA hI ucita hai / paMcamarAti mokSa prApta karanA hI ucita hai, ajara-amara honA hI ucita hai, isa zraddhAnake honepara hI mumukSu jIva saMsArake ayake liye dharmakA sAdhana karatA hai / dharmi use hI kahate haiM jo saMsAra ke duHkhoMse ugArakara moke paramapadameM dhAraNa kre| vaha dharma ratnatraya svarUpa hai / ratnannayake bhAva se hI navIna karmokA saMvara hotA hai va purAtana karmoMkI avipAka nirjarA hotI hai| yaha ratnatraya nizvayase eka AtmIka zuddhabhAva hai, AtmatInatA hai, svasaMvedana hai, svAnubhava hai, jahA~ apane hI AtmAke zuddha svabhA
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188] yogasAra TIkA / kkA zraddhAna hai, jJAna hai va usI meM thiratA hai / isIko Atmadarzana kahate hai, yahI eka dharma rasAyana hai, amRtarasakA pAna hai, jisake pInesa svAdhInapane paramAnandakA lAbha hotA hai, karma kaTate hai, aura yaha zIghra hI karmase mukta ho, zuddha va pacitra va nirmala va pUrNa, nija svabhASamaya hokara sadA hI vItarAgabhAvameM magana rahatA hai, phira rAgadveSamohaka na honese pApapuNyakA bandha nahIM hotA hai. isase phira cAra gatimeMse kisI bhI gatimeM nahIM jAtA hai, sadAke liye ajara amara ho jAtA hai / zuddhopayoga dharma hai | kaSAyake udaya sahina zubhopayoga dharma nahIM hai | azubhase bacaneke liye zubhopayoga karanA par3atA hai tathApi use bandhakA kAraNa mAnanA cAhiye / mokSakA upAya eka mAtra svAnubhavarUpa zuddhopayoga hai / kapAyakI kaNikA mAtra bhI bandhakI kAraka hai / bRhat sAmAyikapATameM kahA hai pApA'nokruhasaMkule bhavanane duHsvAdibhirgame pairajJAnavazaH kAya viparyastvaM pIDito'nekadhA / re tAn jJAnamupettya pratAdhunA diyA'zeSato vidvAMso na pariyati samaye zatruna hatyA sphuTaM / / 65 / / bhAvArtha-yaha saMsAra vana duHkhoMse bharA hai, unakA pAra pAnA kaThina hai / pApake vRkSose pUrNa haiM / yaha kavAya viSayoMse tu ajJAnI aneka prakArase pIr3ita kiyA jA rahA hai, aba tR zuddha AtmajJAna pAkara una kaSAya viSayoMko pUrNapane nAza kara DAla / vidvAna loga avasara pAkara zatruoMko binA mAre nahIM chor3ate haiN| zrI padmanaMdi dhammarasAyaNameM kahate haiM -- buhumaNamaNohirAmaM AijarAmarapadukavaNAsayam / . ihaparaloyahija (da)stha taM dhammarastrayaNaM vocchaM // 2 // nam
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [ 189 bhAvArtha- maiM usa dharmarasAyaNako batAU~gA jisake pIneme jJAnI jIvoMke manameM Ananda hogA va janma, jaga, maraNake duHkhoMkA kSaya hogA va isa loka aura paralokameM donoMmeM hita hogA / yaha jabataka jIvaMgA paramAnanda bhogegA, paralokameM zIghra hI siddha hokara sadA sukhI rhegaa| bAharI kriyAmeM dharma nahIM hai / dhammu ya i hoi thammu Na potthA picchiyai~ | dhammu yA mayi pasi dhammu Na matthA luciyA~ // 47 // anvayArtha - (paDhiyaI dhammu Na hoi ) zAstroM ke par3hane mAtra dharma nahIM hogA (patyApachi bam pustaka va pILI rakhane mAtra se dharma nahIM hotA ( mahiya-yaesa dhammu Na) kisI maThameM rahane meM dharma nahIM hotA ( matthA-luciya dhammu Na) kezaloMca karane se bhI dharma nahIM hotA / bhAvArtha - jisa dharmase janma, jaza, maraNake duHkha miTe, karmoMkA kSaya ho yaha jIva svAbhAvika dazAko pAkara ajara-amara hojAve vaha dharma AtmAkA nija svabhAva hai| jo sarva parapadArthoMse vairAgyabAna hokara apane AtmAkaM zuddha svabhAvakI zraddhA va usakA jJAna rakhakara usake dhyAna meM ekAya hogA vahIM nizvaya ratnatrayamaI dharmako yA svAnubhavako yA zuddhopayogakI bhUmikAko prApta karegA / jo koI usa tatvako ThIka ThIka na samajha karake bAharI kriyA mAtra vyavahArako hI kareM va mAne ki meM dharmakA sAdhana kara rahA hUM usako samajhAneke liye yahAM kahA hai ki graMthoMke par3hanese hI dharma na hogaa| maMthoMkA paThana pAThana isIliye upayogI hai ki jagatake par3A
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - 19. ] yogasAra TIkA / thaoNphA, jIva va ajIba tatvakA ThIka ThIka jJAna hojAve tathA bhedavijJAnakI prApnise apane bhItara zuddha tatvakI pahacAna hojAve / ____ isa kAryake liye zabdoMkA manana Avazyaka hai| yadi zuddhAmAkA lAbha na kare kevala zAlomA mAlI mahAga mihAnamA tara dharmAtmA honekA abhimAna kareM to yaha saba mithyA hai| isItaraha koI bahuta pustakoMkA saMgraha kareM yA pIchI rakhakara sAdhu yA kSullaka zrAvaka hojAve yA kezoMkA loca kare yA ekAMta maThameM yA guphAmeM beTe paraMtu zuddhAtmAkI bhAvanA na kare, bAharI muni yA zrAvaka bheSako hI dharma mAnale to yaha mAnanA mithyA hai / zarIrake Azraya bhepa kevala nimitta hai, vyavahAra hai, dharma nahIM hai / vyavahAra kriyAkAMDase yA cAritrase rAgabhAva zubha bhAva honese puNyabaMdhakA hetu hai| paraMtu karmakI nirjarA va sakarakA hetu nahIM hai / jahAMtaka bhAvoM meM zuddha pariNamana nahIM hotA hai vahAtaka dharmakA lAbha nahIM hai| mumukSu jIvako yaha bAta saTnAse zraddhAnameM rakhanI cAhiye ki bhAvakI zuddhi hI muni yA zrAvaka dharma haiN| bAharI tyAga yA vartana azubha bhAvose va hiMsAdi pAMca pApoMse bacanA liye hai va manako ciMtAse rahila nirAkula karaneke liye hai / ataeva kitanA bhI U~cA bAharI cAritra koI pAle va kitanA bhI adhika zAstrakA jJAna kisIko ho to bhI yaha nizcaya dharmaka vinA sArarahita hai, cAvalarahita tuSamAna hai, puNyabandha karAkara saMsArakA bhramadhA bar3hAnevAlA hai | jitanA aMza vItarAga vijJAnamaI bhAkkA lAbha ho utanA hI dharma huA tathA yathArtha samajhanA caahiye| bAharI mana, vakna, kAyakI kriyAse santoSa mAnake dharmAtmApanekA ahaMkAra na karanA cAhiye / samayasAra kalaza meM kahA hai...... - ...
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ ". - - . . . .. . yogasAra ttiikaa| [191 evaM jJAnamya zuddhasya deha eva na vidyate / tato dehamayaM jJAtuna liGgaM mokSakAraNam / / 25-10 // darzanajJAnacAritratrayAtmA tasvamAtmanaH / eka gava sadA sevyo mokSamArgo mumukSuNA // 46-10 // bhAvArtha-zuddha jJAna AtmAkA hai, usake yaha pudgalamaya deha nahIM hai, isaliye jJAtA puruSakA deha ke Azraya bheSa yA vyavahAracAritra mokSakA kAraNa nahIM hai | isaliye mokSaka arthIko sadA hI ekasvarUpa mokSamArgakA saMvana karanA cAhiye jo mokSamArga nizcaya rakhanayamaI AtmAzA tatva hai| bRhat sAmAyikapATameM kahate haiM-- zaro'haM zubhadhIraI paTurahaM satro'dhika zrIrahUM mAnyo'haM guNavAna, vimurahaM puMsAmahamagraNIH / ittyAtmannapadAya duSkRtakIM tvaM sarvathA kalpanA zazvaddhyAya tadAtmatattvamamalaM naiHzreyasI zrIryataH // 62 / / bhAvArtha-he Atman ! tu isa pApa baMdhakAraka kalpanAko chor3a, yaha ahaMkAra na kara ki maiM zRra hUM, buddhimAna hUM, catura hUM, sarvase adhika lakSmIvAna hUM, mAnanIya hUM, guNavAna hU~, samartha hUM yA sarva mAnavoM meM amra hUM, munirAja hUM, nirantara nirmala AtmatatvakA hI dhyAnakara isIse anupama mokSalakSmIkA lAbha hogaa| rAgadveSa tyAga Atmastha honA dharma hai / rAyagosa ce pariharivi jo appANi vasei / so dhammu dhi jiNa-uttiyau jo paMcama-gai Nei // 18 // anvayArtha-rAya-rosa ke pariharivi ) rAgadveSa donoMko
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11.2] yogasAra ttiikaa| chor3akara, vItarAga hokara ( jI appANi basei ) jo apane bhItara AtmAmeM vAsa karatA hai, AtmAmeM vizrAma karatA haiM ( so dhammu jiNa vi uttiyau ) usIko jinendrane dharma kahA hai (jo paMcamagai I ) yahI dharma paMcamagati mokSameM lejAtA hai / bhAvArtha-dharma AsmAkA nija svabhAva hai| jJAna, darzana, sukha, vIryamaya AtmAkA yathArtha zraddhAna, jJAna tathA usI meM ghiratA arthAta eka svAtmAmumatra dharma hai| rAga dveSakI paranoM jana upayoga caMcala hotA hai taba svabhAva vikArI ho jAtA hai| isaliye yahAM yaha upadeza hai ki rAga dvepako tyAgakara apane hI AtmAke bhItara vizrAma karo, AtmAhImeM magana raho, AtmAkaM hI upathanameM ramaNa karo taba vahAM baMdha nAzaka, paramAnaMda dAyaka, mokSakAraka dharma svaye mila jAyagA | dharma apane hI pAsa haiM, kahIM bAhara nahIM hai jahAMse isa grahaNa kiyA jAve | ataeva parase udAsIna hokara, vItarAga hokara, samabhAvI hokara ApakI AtmAmeM hI ise dekhanA caahiye| rAga dveSake miTAnekA eka upAya to yaha hai ki jagatako vyabahAra dRSTise dekhanA baMda kara nizcaya iTise jagatako dekhanA cAhiye taba jIyAdi chahoM dravya saba apane 2 svabhAvameM dIkhege, nizcala dIvage, sarva hI jIva eka samAna zuddha dIvage taba kisI jIvameM rAga va kisImeM dveSa karanekA kAraNa hI miTa AyagA / vyavahAra dRSTimeM zArIra sahina azuddha AtmAeM vicitra prakArakI dIkhanI haiM taba mohI jIva jinase apane viSaya kapAya puSTa hote haiM unako rAga bhAvase ra jinase viSayakaSAyoMke poSanemeM bAdhA hotI hai unako dveSabhAvase dekhatA hai paraMtu jaba Apa bhI vItarAgI va sarva para AtmAeM bhI vItarAgI dIkhatI ho taba samabhAva svayaM AjAtA hai / M aane
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | [ 193 pulakIracanAko jaba vyavahAra se dekhA jAve taba nagara, grAma, makAna, vastra, AbhUSaNa Adi nAnA prakAra ke dIkha par3eMge vidhAyaka ko saba paramANurUpa ekAkAra dIkheMge, taba vItarAgI dekhanevAle ke bhItara rAgadveSake hetu nahIM ho sakte / zuddha niyatakI dRSTi rAgadveSake vikAra meTanekI parama sahAyaka hai | isase rAgadveSa meTane kA yaha upAya hai ki vyavahArarUpa vicitra jagatako sAkSIbhUta hokara jJAtAdRSTA hokara dekhA jAye / sarva hI dravya apane svabhAvamaM pariNamana karate haiM / azuddha AtmAeM ATha karmoMke udayako bhogate hue nAnAprakAra sukha yA duHkhamaya yA nAnAprakAra rAgadeSasya pariNamana karate haiM, karmacetanA ba karmaphala- cetanAmeM ulajhe dIkhate haiM, taba unako karmake udaya ke AdhIna dekhakara rAgadveSa nahIM karanA cAhiye / karmake saMyogase apanI bhI vibhAga dazAko dekhakara vipAkavicaya dharmadhyAna karanA cAhiye va anya saMsArI jIvAMkI dazA dekhakara vaisA hI karmakA nATaka vicAranA caahiye| sukha va duHkha apane meM va dUsaroMmeM dekhakara harSa va tripAda na karanA cAhiye / samabhAvame karmake vicitra nATakarUpa jagatako dekhanekA abhyAsa karanA cAhiye / tIsarA upAya yaha hai ki samyagdarzana ke pratApa viSayabhogoM kI kAMkSA yA unameM upAdeya buddhi miTA denI cAhiye | AtmAnandakA premI hokara usIke liye apane svarUpakI bhAvanA meM lage rahanA cAhiye / karmake udayase sukhaduHkha A jAnepara samabhAvase yA deya buddhise, anAsakti bhoga lenA cAhiye / samyagjJAna hI rAgadeSake vikAra miTAne kA upAya hai| 7 rAgadveSa kaSAyake udayame hote haiM taba sattA andha prApta kaSAyI vargeNAoMkA anubhAga sukhAneke liye nirantara AtmAnubhavakA 13
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 ] yogasAra TIkA / varAbhAvakA manana karate rahanA cAhiye tatra udaya manda hotA jAyagA, rAgadveSakI kAlimA ghaTa hI jaaygii| isataraha jJAnIko ucita hai ki jisataraha ho vItarAga honekA va samabhAva pAnekA upAya karanA cAhiye | tatvasArameM devasenAcArya kahate haiMrAyAdiyA vibhAvA bahiraMtaraduha viyappa muttaNaM / eyampamaNo jJAyahi NirajaNaM niyayaappANaM // 18 // bhAvArtha - rAgAdika vibhAvoMko va bAharI va bhItarI donoM prakAra ke vikalpako tyAgakara ekAgra mana ho, sarva karmamala rahita nirayana apane hI AtmAko dhyAve | AtmAnuzAsanameM kahA hai- muhuH sA sajjJAnaM pazyan bhAvAn yathAsthitAn / prItyaprItI nirAkRtya dhyAyedadhyAtmavinmuniH // 177 // mohabIjAtidveSau bIjAnU mUlAGkurAviva / tasmAj jJAnAgninA dAkhaM tadetau nirdibhikSuNA // 182 // bhAvArtha- samyagjJAnakA vAravAra vicAra kara, padArthoMko jaise ye haiM vaisA hI unako dekhakara prIti va aprIti miTAkara AtmajJAnI muni AtmAko dhyaavai| jaise bIjase mUla va aMkura hote haiM vaise mohake bIjane rAgadveSa hote haiM / isaliye jo rAgadveSako jalAnA cAhe use jJAnakI amise isa mohako jalAnA cAhiye | AzA tRSNA hI saMsAra - bhramaNakA kAraNa hai / Au galai gavi maNu galai gavi AsA hu galei / mohu phurai pani appa - hiu ima saMsAra bhameha || 49 // anvayArtha - ( Au galar3a ) Ayu galatI jAtI hai (maNu
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ [195 yogasAra ttiikaa| Navi galai ) parantu mana nahIM galatA hai ( AsA Navi galei) aura na AzA tRSNA hI galatI hai ( mohu phurada ) mohabhAva phailatA rahatA hai / appa-hiu Navi ! phintu apane AsmAkA hita karanekA bhAva nahIM hotA hai ( ima saMsAra bhamei ) isataraha yaha jIva saMsArameM bhramaNa kiyA karatA hai| bhAvArtha yahA~ AcAryane saMsAra-bhramaNakA kAraNa batAyA hai / yaha mAnava zarIra Ayukarmake AdhIna rahatA hai / jabase yaha jIva isa manuSya gatimeM AtA hai tabase pUrva bAMdhA manuSya Ayukarma samaya samaya mAitA jAtA hai / so jaba satra jhar3a jAtA hai taba jIvako -mAnava deha chor3anA par3atA hai| cAroM gatiyoM meM mAnava gati bahuta upayogI hai kyoMki nirvANake yogya saMyama, tapa, dhyAnAdi isI mAnavagatise hI hosarahe haiM to bhI ajJAnI mohI jIva AtmAkA bhalA nahIM karatA hai ! yaha prANI rAtadina zarIrake mohameM phaMsA rahatA hai / sAMsArika sukhakI ciMtAmeM mana vicAra karatA rahatA hai | maiMne aise 2 bhoga bhoge dhe, aisA bhoga bhoga rahA hUM, aise bhoga bhogane haiM, indriyoMke vipayoMko ikaTThA karanekI, rakSA karanekI citA manameM sadA rahatI hai / iSTa vipayoMke 'viyogame zoka hotA hai| jo strI, putra, mitra, viSayoM ke bhoga haiM, sahAyaka haiM unake bane rahanekI va apanI AjhAmeM calAnekI bhAvanA bhAtA hai| jo koI vipayoMke bhogake bAdhaka haiM unake bigADanekI manameM ciMtA rahatI hai| rAta dina mana iSTa viyoga, aniSTa saMyoga, pIDA, nidAnajanita Ata bhyAnameM yA hiMsAnandI, mRSAnandI, 'cauryAnandI, parigrahAnandI raudradhyAnameM magana rahatA hai| __ manako thira karake mohI malIna vicAra nahIM karatA hai ki merA saccA hita kyA hai / AzA tRSNAkA roga viSayoMke bhoga karate rahane
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 196 ] yAMgasAra TIkA / para bhI dina para dina bar3hatA jAtA hai| bahutase prANiyoM ke pApake udayase icchita bhogoMkA lAbha nahIM hotA hai| isase tRSNA kabhI nahIM miTatI / jinako puNya ke udyame icchita bhogoMkA lAbha va bhoga ho jAtA hai unake bhItara kucha dera santoSa mAlUma hotA hai| zIghra hI cAhakI mAtrA aura adhika ho jAtI hai / cakravartI samAna saMpadAdhArI mAnava bhI nitya icchita bhoga bhogate hue bhI kabhI santoSI va chapta nahIM hotA hai| jaise 2 zarIra purAnA par3hatA jAtA hai vaise vaise tuSNA bar3hatI jAtI hai / saMsArakA moha sadA banA rahatA hai| paralokameM sundara bhoga mileM, svargameM jAU~, manojJa deviyoMke sAtha kallola karU~ aisI tRSNAko dharake mohI mAnava dAna, pUjA, japa, tapa, sAdhukA yA zrAvakakA cAritra pALatA hai / midhyAtyake viSako na tyAgatA huA saMsArakA premI jIva marakara puNyake udayase deva, mAnava pApake udayase tiryeca yA nArakI hojAtA hai| vahAM phira tRSNAkA merA huA rAga, dveSa, moha, karatA hai| Ayu pUrI kara navIna Ayu bAMdhI thI, usake anusAra phira dUsarI gatiko calA jAtA hai | isa taraha ajJAna va tRSNA ke kAraNa yaha anAdise cAra gatirUpa saMsAra meM bhramaNa karatA AyA hai va jabataka Atmahitako nahIM pahacAnegA, jabataka samyagdarzanakA lAbha nahIM karegA, tabataka bhramaNa ho karatA rhegaa| isaliye buddhimAna mAnavako apane AtmAke Upara karuNAbhAva lAkara usako janma, jarA, maraNAdi duHkhoMse bacAne ke liye dharmakA zaraNa dhAraNa karanA caahiye| dharma hI uddhAra karanevAlA haiM, parama sukhako denevAlA hai| svayaMbhUstotra meM kahA hai - tRSNArciSaH paridahanti na zAntirAsAmindriyArthavibhavaiH parivRddhireva /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| sthityaica kAyaparitApaharaM nimitta mityAtmavAnviSayasaukhyaparAGmukho'mRt // 82 // bhAvArtha-tRSNAkI jvAlAeM jalanI rahatI haiM, icchita iMdrithoMke bhAgoMke bhoganepara bhI unakI zAMtti nahIM hotI hai, kiMtu jvAlAeM bar3hatI hI jAtI haiM / kucha zarIrakA tApa bhoganese usa samaya miTatA hai, parantu zIghra hI bar3ha jAtA hai | yo samajhakara AtmajJAnI svAmI kundhunAtha bhagavAna iMdriyoMke biSayasutrame virakta hogaye / AtmAnuzAsanameM kahA haizArIramayi puSNanti sevante viSayAnapi / nAstyaho duSkaraM nRNAM vipAdvAJchanti jIvitam // 196 // bhAvArtha-manupya sadA hI zarIrako popate haiM dha viSayabhogoMko bhogate rahate haiN| isase bar3hakara aura sroTA kRtya kyA hogA | ve vipa pIkara jIvana cAhate haiN| bhatrabhavameM kaSTa paaeNge| AtmapremI hI nirvANakA pAtra hai| jehaTa maNu visya ramai tisu ai appa muNei / joiDa bhavAi ho joipahu lahu NivvANu lahei // 50 // anvayArtha-(jAiu maNu) yogI mahAtmA kahate haiM (ho joirahu ) he yogIjano ! (maNu jehau visayaha ramai) mana jaisA viSayoMmeM ramaNa karatA hai (jaba tistu appa muNei) yadi vaisA yaha mana AtmAke jJAnameM ramaNa kare to (laha NivvANu lahei) zIghra hI nirmANako prApta karale / bhAvArtha-yogendrAcArya yogIgaNoMko kahate haiM ki manako gAr3ha bhAvase apane AsmAke bhItara ramAnA cAhiye / taba vItarAgavAke
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ inTara skUla hai 198 ] yogasAra TIkA | prakAzase zIghra hI nirmANakA lAbha hogaa| AtmavIryake prayogase hI haraeka kAmakA puruSArtha hotA hai| ajJAnI jIva pA~coM iMdriyoMke viSa yoMke bhItara jisa AsakkisaM ramaNa karatA hai vaisI Asakti jJAnI jIva apane AtmAke ramaNa karatA hai, viSayoMke ramaNane manako bilakula phera letA hai / sparzanendriyake vazIbhUta ho hAthI unmatta hotA jAtA hai, pakar3A jAtA hai, sabhI vipayakI Asaktiko nahIM chor3atA hai| rasanAindri yake vaza ho eka matsya jAlameM pakar3a liyA jAtA hai / bANaiMdriyake vaza ho eka bhramara kamalameM baMda hokara prANa dedetA hai| cakSuiMdriya vazIbhUta hokara pataMga dIpakakI jyotimeM bhasma hojAtA hai / karNaindriyake vaza ho mRga jaMgalameM pakar3a liyA jAtA hai| jaisI Asakti ina jIvoMkI indriyoMke bhogo meM hotI hai vaisI Asakti jJAnIko AtmA ke ramaNameM rakhanI caahiye| dina rAta AtmAkA hI smaraNa karanA cAhiye | AtmAkA hI svAda lenA cAhiye / viSaya kaSAyakA svAda nahIM lenA cAhiye | -x AtmA ke isameM aisA rasika ho jAnA cAhiye ki mAna, apamAna, lAbha, alAbha, kAMca kaMcana, strI puruSa, jIvana maraNa, duHkha-sukhameM samAna bhAva rakhanA caahiye| jaise dhatUrA khAnevAlA hara sthAnameM pIta raMga dekhatA hai vaise AtmapremI hara sthAnameM AtmAko hI dekhatA hai | zuddha nizvayanayase use jaise apanA AtmA paramAtmArUpa zuddha dIkhatA hai vaise haraeka AtmA paramAtmArUpa zuddha dIkhatA hai usakI tIkSNa dRSTise bhedajJAnake prayatnase pudalAdi pAMca dravyoMkA darzana chipa jAtA hai, kevala AtmA hI AtmA lokabharameM dikhatA hai taba yaha loka eka zuddha AtmIka sAgara bana jAtA hai / usI AtmasAgarakA vaha AtmajJAnI eka mahAmatsya ho jAtA hai / usI AtmasAgarameM vAsa
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [199 karatA hai, usImeM kallola karatA hai, usI AtmIka jalakA pAna karatA hai, usIke AnandameM magana rahatA hai| jJAnI jIva aisA Atmarasika ho jAtA hai ki tIna lokakI vipakSa-sampadA isakI jANataNaka sabhA dIkhatI hai| yahI kAraNa haiM jo bar3e 2 samrATa rAjyavibhUti, na svIputrAdi saba kuTumbakA lyAgakara, parigrahake saMyogase rahita ho, ekAkI banameM nivAsa karate haiM aura nirmohI ho, bar3e prema va utlAisa AtmIka rasake svAdameM tanmaya ho jAte haiM, viSayoMkI taraphase parama udAsIna ho jAte haiM | manako sarva orase rokakara AtmAke rasameM aisA magana kara dete haiM ki vaha mana usItaraha lopa ho jAtA hai jaise pAnI meM bakara lavaNakI DalI lopa ho jAtI hai, mana mara jAtA hai, kevala AtmA hI AtmA raha jAtA hai| aisA Atmastha yogI parISahoMke par3anepara bhI vicalita nahIM hotA hai / zIghra hI kSAyika samyagdRSTI hokara kSapakazreNIpara car3hakara ghAtIya karmoMkA eka antarmuhUrtameM kSya karake kevalajJAnI hojAtA hai | usI zarIrase zarIra rahita hokara siddhapadakA lAbha kara letA hai| iSTopadezameM pUjyapAda mahArAja kahate haiM avidyA bhiduraM jyotiH pare jJAnamayaM mahat / tatpraSTavyaM tadeSTavyaM tadraSTavyaM mumukSubhiH // 19 // saMyamya karaNagrAmamekAgratvena cetasaH / AtmanamAtmavAndhyAyedAtmanaivAtmani sthita // 22 // parISahAdyavijJAnAdAsravasya nirodhinI / jAyate'dhyAtmayogena karmaNAmAzu nirjarA // 24 // bhAvArtha-ajJAnase rahita zreSTha jJAnamaI mahala jyoti bhItara
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 ] yomasAra ttiikaa| prakAzamAna hai | mokSake arthIko cina hai ki usI Atma-jyonike sambaMdhameM prazna kare, usIkI cAha kare va usIkA darzana kare / pAMca iMdriyoM ke prArmoko saMyamameM lAkara cinako ekAgra karake AtmajhAnIko ucita hai ki vaha AtmAmeM hI sthita hokara AtmAhI ke dvArA apane AtmAkA dhyAna kareM | 'jaba abhyAsa karate 2 AtmIka yoga itanA bar3ha jAya ki kSudhA, tRSA, dezamazakAdi parISahoMkI tarapha lakSya hI na rahe taca AmravakA nirodha hokara zIghra hI kamaukI nirjarA hone lagatI hai aura vaha yogI kamarahita paramapuruSa ho jAtA hai| - - -.. -- - -AMIm - zarIrako nATaka ghara jAno / jehaDa jAru paraya-ghara tahaTa bujjJi sarIru / appA bhAvahiM Nimmala laha, pAvahi bharatI // 5 // anvayArtha (jahara Naraya-ghara jajaru) jaisA narakakA pAsa ApattiyoMsa jarjarita hai-pRNa haiM (neha sarIka bujjhi) taise hI zarIrake vAsako samajha (himmalaja appA bhAvAhi) nirmala AtmAkI bhAvanA kara (lahu bhavatIka pAvahi) zIghra hI saMsAra pAra ho| bhAvArtha-zarIrako narakakI upamA dI hai| jaise narkameM sarva avasthA kharAba va mlAnikAraka hotI hai, mUtra durgadha maya, pAnI svArI, havA aMgadaka, vRkSa talavArakI dhArake samAna, vana vikarAla, nArakI paraspara duHkhadAI / narakavAsameM kSaNa mAtra bhI sAtA nahIM / bhUkha pyAsakI bAdhA miTatI nahIM / AkulatAkA pravAha sadA bahatA hai| narakakA bAsa kisI bhI taraha sukhakArI nahIM hai / nArakI harasamaya narakavAsase nikalanA cAhate hai paraMtu ve asamartha haiN| karmAdhInapane
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [201 sarakavAsameM Ayu paryaMta rahanA par3atA hai, chedana, mArana, pIr3ana sahanA par3atA hai| mAnavakA yaha zarIra bhI narakake barAbara hai / bhItara mAsa, carabI, khUna, haDDI, vIrya, malamUtrase bharA hai, aneka kIr3e cilabilA rahe haiN| zarIrake Uparase svacAko haTA diyA jAve to svayaMko hI isa zarIrase ghRNA hojAye, makkhiyoMse va mAMsAhArI jantuoMse yaha veSThita hojAve / isa zarIrake bhItarase navadvAroMka dvArA mala hI nikalatA hai| karor3oM romake chedosa bhI mala hI nikalatA hai| karor3oM rogoMkA sthAna hai| nirantara bhUkha pyAsase pIDita rahatA hai / bhojana pAnI milate hue mI bhUkha pyAsakA roga zamana nahIM hotA hai| zarIra aisA gaMdA va azuci hai ki sundara va pavitra puSpamAlA, vastrAbhUSaNa, jalAdi zarIrakI saMgati pAne hI azuci ho jAte hai / zarIrameM pAMca indriyAM hotI haiM unako apane apane viSaya bhoganekI bhI bar3I bhArI tRSNA hotI hai / icchAke anusAra bhoga milate nhiiN| yadi milate haiM to gharAcara bane nahIM rahane haiN| unake viyoga honepara kaSTa hotA hai. va nae nae viSayoMkI cAhanA paidA hotI rahatI hai | tRSNAkI jyAlA bar3hatI hI rahatI hai / unakI dAhase yaha prANI nirantara kaSTa pAtA hai| kuTumbIjana va svArthI mitragaNa saba apanA apanA hI matalaba sAdhanA cAhate haiM / matalaba ki trinA mAtApitA, bhAI, putra, putrI, bahana, bhAnaje Adi kuTumbIjanoM kA sneha nahIM hotA hai | saba eka dUsarese sukha zanekI AzA rakhana haiM / vipayoMke bhogameM parampara sahAyatA cAhate haiM / yadi unakA svArtha siddha nahIM hotA hai to ve hI bAdhaka va ghAtaka ho jAte hai| zarIrameM cAlakapana parAdhInapane bar3e hI kaSTase bItatA hai / -yuvApanameM ghora tRSNAko miTAne ke liye dharmakI bhI paravAha na karake
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - - - - -- - ---- --- --- 302 thAgasAra ttiikaa| udyama kiyA karatA hai / vRddhAvasthA meM asamartha hokara ghora zArIrika va mAnasika vedanA sahatA hai / iviyoga va aniSTa saMyogake ghora kaSTa sahane par3ate haiM / rAtadina ciMtAoMkI citAmeM jalA karatA hai / nArakIke samAna yaha mAnava isa zarIrameM sadA kSobhina va duHkhI rahatA hai| narakameM viSayabhogakI sAmagrI nahIM hai| mAnava gatimeM viSayoMkI sAmagrI mila jAtI hai | unake bhogake kSaNika sutrake lobhameM yaha ajJAnI mAnava narakake samAna isa zarIrameM rahanA pasanda karatA hai tathA aisA chama nahIM karatA hai jo phira yaha zarIra hI prApta na ho / paropakArI AcArya zikSA dete haiM ki ina narakavAlake samAna zarIranivAsameM moha karanA murkhatA hai| isa naradehase aisA sAdhana hosakatA hai jo phira kahIM bhI dehakA dhAraNa na ho / nirvANarUpI padakA lAbha jisa saMyama ba dhyAnase holA hai vaha saMyama va vyAna naradehahImeM hosakatA hai / nArakI jIva saMyamakA pAlana nahIM kara sakate / isaliye ucita hai ki isa zarIrakA moha tyAgA jaave| isa zarIrako cAkarakI bhAMti yogya bhojanapAna dekara apane kAmameM sahAyaka homeyogya banAe rakhanA cAhiye aura isake dvArA dharmakA sAdhana karanA cAhiye / nija AtmAko pahacAnanA cAhiye / usake mUla svabhAvakA zraddhAna karake usIkA nirantara manana karanA cAhiye, taba yaha kucha hI kAlameM usI bhavameM yA kaI bhavoMmeM mukta hojAyagA, zarIra rahita zuddha hojaaygaa| phira kabhI zarIrakA saMyoga. nahIM hogaa| svayaMbhUstotrameM kahA hai-- ajaGgamaM jaMgamaneyayantraM yathA tathA jIvadhRtaM zarIram / bIbhatsu pUti kSayi tApakaM ca sneho pRthAtreti hitaM tvamAnyaH // 32 -- A
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [ 203. bhAvArtha - he supArzvanAthasvAmI ! Apane yaha hitakArI zikSA dI hai ki yaha zarIra jIvakA calAyA calatA hai, jaise eka vira yaMtra kisI mAnava ke dvArA calAneme calatA hai| yaha ghRNAkA sthAna bhayaprada hai, azuci hai, nAzavanta hai, duHkhoMke tApako denevAlA hai / isa zarIra se sneha karanA nirarthaka haiM, svayaM ApattiyoMkA sAmanA karanA hai | AtmAnuzAsana meM kahA hai asthisthUlatulAkalApaghaTitaM na zirAsnAyubhi-zrarmAcchAditamastrasAndrapizitairlitaM suguptaM khalaiH / karmArAtibhirAyuruccanigalAlanaM zarIrAlayaM kArAgAramahi te hRtamate prItiM vRthA mA kRthAH // 59 / / bhAvArtha he mUrkha ! yaha terA zarIrarUpI ghara duSTa karma-zatruoMse banAyA huA eka kaidakhAnA hai, indriyoMke moTe piMjaroMse ghar3A gayA hai, nasake jAlase ver3hA hai, rudhira va mAMsase lipta hai, carmase DhakA huA gupta hai, AyukarmakI ber3Ise tu jakar3A par3A hai| aise zarIrako kArAgAra jAna vRthA hI prIti karake parAdhInatA ke kaSTa na uThA- isase nikalanekA yatna kara | - jagatake dhaMdhoM meM ulajhA prANI AtmAko nahIM pahacAnatA / vai paDiyau sayala jagi pani appA hu muNaMti / tarhi kAraNa e jIva phuDa Na hu NivvANu larhati // 52 // anvayArtha - (sayala jArI dhaMdhai pArDayaDa ) saba jayake prANI apane apane dhandhoMmeM, kAra vyavahArameM phaMse hue haiM, tallIna haiM
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ I 204] yogasAra TIkA | - ( appA hu vi sugaMti ) isaliye nizraya se AtmAko nahIM mAnate hai (tahi kAraNa e jIva NivyANu Na hU lahaMti phuDu ) yahI kAraNa hai jisase ye jIva nirvANako nahIM pAte, yaha bAta spaSTa hai / bhAvArtha -- sakala saMsAra, zarIrameM prApta iMdriyoMke viSayoMke tathA -bhUkha pyAsa rogake zamanake AdhIna hokara dinarAta vartana kiyA karatA hai | apane zarIrakI rakSA ke dhaMdhe meM saba magana horahe haiM / ekendriyase cAra indriya prANI taka manarahita hote haiM to bhI dinarAta AhArako svojameM rahate haiM, dUsaroMse bhayabhIta rahate haiM. maithunabhAva meM vartate haiM, pariSad yA mUrchA apane zarIra rahatI hai / cAra saMjJAeM, AhAra, bhaya, maithuna, parigraha, sarva prANiyoM pAI jAtI haiM / manarahita paMcendriyake hita ahitake vicAra karanekI zakti nahIM hai| indriyoMNAke mere hue ve nirantara vartate rahate haiM / mana sahita paMcendriyoMke bhItara AtmA va anAtmAka viveka honekI zakti haiM paraMtu ye sainI prANI bhI sAMsArika dhandhameM itane phaMse rahate haiM ki maiM kauna hUM, merA kyA kartavya hai. isa prabhAra dhyAna hI nahIM dete haiM / nArakI jIvoMkA yahI dhandhA hai ki mAra khAnA va dUsaroMko mAranA / ve paraspara pIr3A dene meM hI lage rahate haiM | devagativAle rAgabhAvameM aise phaMse rahate haiM ki unheM nAca gAnA bajAnA, devI ke sAtha ramaNa, ina rAgavarddhaka kanyA kase rahane ke kAraNa vicArakA avakAza nahIM milatA hai| paMcendriya sainI tiryaca bhI asainIkI samAna cAra saMjJAoMke bhItara ko rahate haiN| peTakI jyAlA zAMta karanekA udyama kiyA karate haiN| manuSyoM kI dazA pratyakSa pragaTa hai| ve asi, masi, kRSi, vANijya, zilpa yA vidyAkarma, sevAkarma, pazupAlana Adi aneka dhandhoMmeM lagakara apane va apane kuTumbake liye paisA kamAte haiM / - bhojanapAnakA prabandha karate haiN| khIke sAtha ramaNa karake santAnoM ko
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / 205 janma dete haiM phira unake pAlanameM, unake par3hAnemeM, unake vivAhoMmeM, unake rogAdi nivAraNa meM lage rahate haiM : mAnakaSAyakI tIvratAle manuSyoMko apano nAmavarI karanekI tIna cAha hotI hai / isaliye dhanAdiko saMgraha karake nAnA prakArake vyavahArase apanA yaza phailAnA cAhate haiN| mAnavoMmeM pAMco iMdriyoMke bhogakI tRSNA bahuta prabala hotI hai / unakI tRptike liye nitya naye naye bhoga cAhate haiM / unake liye aneka kapaTa karake bhI dhana saMgraha karate haiN| dhanakI va parihakI rakSA meM ciMtita rahate haiN| strIke sambandhahonese kuTumba ke sambandha bahuta bar3ha jAte haiN| sambandhiyoMke jIvana maraNa va vivAhAdi kArya meM lage rahate haiN| itane adhika kAryoMkI ciMtA manuSyoM ko rahatI hai ki eka dinakecI vaNTe pUre nahIM par3hate haiM / dinarAta mohake jAla meM phaMse hue vyAkula rahate haiN| kabhI bhI manako zAMta karake maiM kauna hUM isa bAta para gambhIratA se nahIM vicAra karate haiM / koI paropakArI guru AtmA ke hitakI bAta sunAnA cAhate haiM to unakI tarapha dhyAna nahIM detA hai| tyAgakI va vairAgyakI bAta kaTu bhAsatI hai / artha va kAma puruSArthameM va inhIMke liye puNyake lobhase vyavahAra dharmake karanemeM itanA tanmaya rahatA hai ki nizcaya dharmakI tarapha vicAranekA eka minaTa ke liye avakAza nahIM pAtA hai / isataraha prAyaH sArA hI saMsAra bokhalA hokara kamoMko bAMdha kara cAroM gatiyoM meM bhramaNa kiyA karatA hai / saMsArase pAra honekA upAya jo Atmadarzana hai usakA lAbha kabhI nahIM kara pAtA hai| AtmAnuzAsana meM kahA hai bAlye vetsi na kiJcidapyaparipUrNAGgo hitaM vAhitaM kAmAndhaH khalu kAminI dumadhane bhrAmyanvane yauvane /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206] yogasAra TIkA / madhye vRddhatRSAjituM vasupazaH kinAsi kRpyAdibhi do vArddhamRtaH ka janmaphalite dharmo bhavannirmalaH / / 82 // bhAvArtha-bAlavayameM aMga hI pUre nahIM banate taba ajJAnI hokara apane hita yA ahitakA vicAra nahIM kara sakatA hai | yuvAnImeM kAmase andhA hokara strIrUpI vRkSoMse bhare vanameM bhaTakatA rahatA hai / madhyakAlameM SNAkI vRddhi karake ajJAnI prANI khetI Adi dhandhoMse dhanako kamAnemeM kaSTa pAyA karatA hai| itanemeM vur3hApA A jAtA hai taba adhamarA hojAtA hai / bhalA hama mAnava janmako saphala karaneke liye nirmala varmako kahAM kareM ? mAnava apanA amUlya jIvana viSayoMke pIche gamA detA hai | Atmahita nahIM karake bhavabhramaNameM hI duHkha uThAtA hai| zAstrapATha AtmajJAna vinA niSphala hai / satya parvataha te vi jaDa appA je Na mugati / tahiM kAraNi e jIva phuDa Na hu NivyANu lahati // 53 // anvayArtha (satya paDhataha te appA Na muNati je vijaDa) zAstroMko par3hate hue jo AtmAko nahIM pahacAnate hai ve bhI ajJAnI haiM ( tahiM kAraNi e jIva phuDDu Na hu NivvANu lahaMti ) yahI kAraNa hai ki aise zAkhapAThI jIva bhI nirmANako nahIM pAte haiM, yaha bAta spaSTa hai| bhAvArtha-kitane hI vidvAna yA svAdhyAya karanevAle vyAkaraNa, nyAya, kAvya, vaidyaka, jyotiSa, dharmazAstra Adi aneka viSayake zAstra "jAnate haiM, paraMtu zuddha nizcayanayake viSaya para lakSya nahIM dete, adhyAsmazAnase bAhara rahate haiN| AtmA hI nizcayase paramAtmA deva hai aisA --
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ : yogasAra TIkA / | 207 anubhava unako nahIM hotA hai ataeva ye bhI jar3a hI ke samAna AtmajJAna rAhata haiM / mokSamArgako na pAkara nirvANakA lAbha bhI kara sakate haiN| jinavANI par3hane kA phala nizcaya samyagdarzana kI prApti karanekA prayAsa hai| isIke liye cAroM anuyogoMke graMthoMko par3hakara zAstrIya vipayako jAnakara mukhyatAse yaha jAnanA cAhiye ki yaha jagata jIvAdi chaH dravyoM kA samudAya hai / haraeka dravya nitya hai to bhI paryAyI panakI apekSA anitya hai / jagata bhI nitya anitya svarUpa anAdi anaMta hai / ina chaH dravyoM meM dharma, adharma, AkAza, kAla sadA hI zuddha udAsIna va nizcala rahate haiM / zuddha AtmAeM bhI nizcala va udAsIna rahatI hai / saMsArI AtmAeM karma guloMse saMyoga rakhatI huI azuddha haiN| kamauke udayase hI cAra gatiyoMmeM nAnA prakArakI avasthAe~ hotI haiN| karmaki udayase hI audArika, vaikriyika Adi zarIra banate haiN| yaha jIva svayaM hI mana, vacana yA kAyake bartanase kamako grahaNa karake kaSAyoMke anusAra bAMdhatA hai / Apa hI apanI rAga dveSa mohakI pariNatike nimittase eka tarapha baMdhatA rahatA hai, dUsarI tarapha karmo kA phala bhogakara nirjarA karatA rahatA hai, isataraha parama puNyake phalako bhogatA huA saMsAra meM janma jarA maraNa, iSTa viyoga, aniSTa saMyoga dhora kaTa pAtA hai / isa ke chUTane kA upAya ratnatraya dharmakI prApti hai jisase saMghara ho, navIna karmoMkA AnA ruke va purAtana baMdhe karmokI avipAka nirjarA ho / samayake pahale hI binA phaLa diye jhar3a jAve jisase yaha AtmA karmake saMyogase bilakula chUTakara mukta hojaaye| isataraha vyavahAranayase vistArarUpa jIvAdi sAsa tatvoMko bhaleprakAra buddhimeM nirNaya karake unakA svarUpa zraddhAmeM lAve va yaha mAnakara dRr3ha kare ki mujhe zuddha
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 yogasAra TIkA / honA hai / phira yaha samajhe ki nizcayase yA dravya hRSTise yaha merA AtmA zuddha haiM, jala aura dUdha ke samAna karmoMsa ekameka ho rahA hai, tathApi jala dUdha donoM jaise bhinna 2 hai vaise AtmA bhI sarve kasauMsa, zarIroMse va rAgAdi vibhAvase bhinna hai | bhedavijJAnI kalAko prApta karake nizcaya samyagdarzana ke lAbha ke liye nitya bhedavijJAnakA manana kare ekAMtameM baiThakara jagatako ba apaneko dravyadRSTi dekhakara chahoM dravyoMko alaga 2 zuddha dekhe, vItarAgatA bar3hAnekA udyama kare, samabhAva lAne kA upAya kare, nirantara adhyAtmakA hI manana kareM | bahuta abhyAsame yaha jIva karaNalavdhiko pAkara anantAnubandhI cAra kaSAya va midhyAtvAdi tIna darzana mohanIyako upazama karake samyagdRSTa ho sakegA / taba bhItarase AtmAkA sAkSAtkAra ho jAyagA | AtmAnandakA anubhava hogA, taba hI mokSamArgakA patA calegA / sarva zAstroMke par3hanekA hetu samyagdarzanakA lAbha hai / yadi ise nahIM pAyA to, zAstrAMkA par3hanA kAryakArI nahIM huA / aneka jIva vyavahAra zAstrameM kuzala hokara vidyAkA mada karake unmatta ho jAte haiM, kabAyakI malInatAko adA lete haiN| ve khyAti, pUjA yA lAbhake premI hokara sAMsArika viSayakapAya kI puSTike liye hI jJAnakA upayoga karate haiM, ve kabhI AdhyAtmika granthoMko nahIM par3hate haiM, na kabhI meM AtmA ke zuddha svarUpakA manana karate haiM / unake bhItara saMsArakA moha kama honekI apekSA adhika hotA jAtA hai| ve AtmajJAna ke prakAzako na pAkara ajJAnake andhakArameM hI jIvana fatAkara mAnava janmakA phala nahIM pAte haiN| zAstroMkA jJAna unake liye saMsArabarddhaka hojAtA hai, nirvANake mArgasa unako dUra lejAtA hai| isaliye zrI yogendrAcArya upadeza karate haiM ki zAstroMke paThana :
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | [ 201 pAThana dvArA apane AtmAke zuddha svabhAvakI ruci prApta kro| zuddhA tmAnubhava mokSamArga hai usakA lAbha karo, jisase isa jIvanameM bhI saccA sukha mile va AgAmI mokSakA mArga taya hotA jAve va nirvANakA lAbha hosake / sArasamuccaya meM kahA hai--- etajjJAnaphalaM nAma yaccAritroyamaH sadA / kriyate pApanirmukteH sAdhuvANaiH // 11 // sarvadvandvaM parityajya nibhRtenAntarAtmanA / jJAnAmRtaM sadA peyaM vittAhAdanamuttamam // 12 // bhAvArtha - zAstrazikA yahI phaTa hai jo pAsa acakara va sAdhuoMkI sevA karake cAritra pAlanekA sadA udyama kareM | aMtarAtmA yA samyagTI AtmajJAnI hokara sarva rAgAdi vikalpoMkI chor3akara nizcinta hokara paramAnandakArI AtmajJAna rUpI amRtakA pAna savA kiyA jAye / indriya va manake nirodhase mahaja hI AtmAnubhava hotA hai / maNu-iMdihi vi choDiyaha vahu pucchiyaha Na koi / rAya pasaru NicAriyat sahaja upajjai soi // 54 // anvayArtha - ( maNu bahu iMdihi vichoDiyA ) yadi buddhimAna mana ya indriyoMse chuTakArA pAjAve ( koi Na pucchiyai ) taba kisIse kucha pUchaneko jarUrata nahIM hai ( rAya pasaru NivA - riyai ) jaba rAgakA phailAnA dUra kara diyA jAtA hai ( sahaja soi upajjar3a ) taba yaha AtmajJAna sahaja hI paidA hojAtA hai / ka
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 ] yogasAra TIkA | bhAvArtha - zAstroMke rahasyake jJAtAko jo vyavahAra nizcayanaya yA dravyArthika aura paryAyArthika nayase chaH dravyoMke svarUpako bha prakAra jAnatA ho va jisako apane AtmAmeM ramaNa karanekI gA ruci paidA hogaI ho va jo karmamase AtmAko chur3AnA cAhatA ha AtmAdhIna nizcaya cAritrake lAbhake liye upayogako mana va iMdriya rokanA cAhiye / indriyoMke viSayoMkI cAha miTAnI cAhiye tathA indriyoM dvArA sparza karane, rasa lene, sUMghane, dekhane va sunanekI buddhipUrva kriyA baMda karanI caahiye| viSayabhoga kSaNika tRptakArI hai va AgAmI tRSNAke varddhaka haiM, aisA jAnakara sarva indriyaki bhogoM pUrNa vira rahanA caahiye| abuddhipUrvaka yadi vastu-svabhAvase indriyoMke dvAra jJAnameM padArtha AjAye to vItarAga bhAvase jAna karake chor3a denA cAhiye | unakA svAgata nahIM karanA cAhiye / dhyAnake samaya to upayogako indriyoMke viSayoM r3hatApUrvaka haTAnA cAhiye | manako bhI thira karane kI jarUrata hai / manadvArA pichale bhogakA svarUpa va AtmAkI kAMkSA hotI hai / vairAgya dvArA usake isa saMkalpa vikalpako yA citavanako rokeM / AtmajJAnameM ramaNakA upAya yaha hai ki pahale vyavahAra nayase bAraha bhAvanAoMko cintavana karake manako zAMta kare, phira nizcaya nayake dvArA jagata ke dravyoMko mUla svabhAvameM pRthaka 2 dekhe / samabhAva lAnekA prayAsa kareM, phira apane hI AtmAke svarUpakI zuddha bhAvanA bhAve / bhAvanA karate karate eka dumase manakA upayoga AtmarUpa ho jAyagA va AtmAmeM ramaNa prApta hojAyagA / alpajJAnI hajhasvakA upayoga aMtarmuhUrta ke bhItara kucha hI dera sthira rahegA, phira nizvayanayake dvArA AtmAkI bhAvanAyeM AjAnA cAhiye / apane AtmajJAnameM
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAMgasAra ttiikaa| [211 ramaNake liye dusaroMse pUchatAcha karanekI jarUrata nahIM hai / svayaM puruSArthI hokara rAgake prasArako miTAnekI jarUrata hai | tatvajJAnI cha: dravyoMko mUla svabhAvameM dekhakara vairAgI hojAtA hai| vAstavameM jisako anubhava karanA hai baha Apa hI hai / jisane apane AtmAke svarUpakA bhaleprakAra nizcaya sahita jJAna prApta karaliyA hai usake bhItara AtmAkA darzana yA anubhava rAgadveSake miTate hI sAijameM hojAtA hai| AtmAke AnaMdakI gAr3ha zraddhA sarva AtmA yA parapadArthake Azrita sukhase vairAgya utpanna karadetI hai / iMdriyoMkA sukha parAdhIna hai, vyatrahArI loga iMdriya-sukhake lAbhake liye mno| padArthokI khoja karake unase TRE kalete haiM ! AzAko diya sukhase gAr3ha vairAgya hotA hai| isaliye vaha zIghra hI apane upayogako manojJa yA amanojJa padArthIsa haTA letA hai| bastu-svarUpako vicAra kara samabhAvameM AjAtA hai / rAgakA jAla miTate hI apanA svarUpa svayaM pratyakSa hojAtA hai| jaise sarovarakA nirmala pAnI jaba pavanake dvArA DAMvADola hotA hai taba usameM apanA mukha nahIM dIkhatA hai paraMtu jatra taraMga rahita nizcala hotA hai taba apanA mukha dikha jAtA hai| isItaraha rAgadveSakI caMcalatA miTate hI apanA AtmA Apako svayaM dikha jAtA hai, AtmAkA anubhava hojAtA hai / upayogakI caMcalatA bAdhaka hai| jaba upayogako vairAgyakI rajjuse bAMdhakara sthira kiyA jAtA hai taba sahaja hI AtmAkA prakAza hojAtA hai / samAdhizatakameM kahA hai yadA mohAtmajAyate rAgadveSau tapasvinaH / tadeva bhAvayetsvasthamAtmAnaM zAmyataH kSaNAt / / 39 // yantra kAye muniH prema tataH pracyAvya dehinam / budRyA taduttame kAye yojayetprema nazyati // 40 //
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212] yogasAra ttiikaa| bhAvArtha--jaba pIke gAnoM va 3 apa saba yaha zAMtabhAvase kSaNabharake liye apane AlmAmeM sthita hokara AtmAke zuddha svabhAvakI hI bhAvanA kare | jisa zarIra meM munikA rAga hojAve usa zarIrase apane AtmAke bhAmako harAkara apane AtmApha uttama jJAnamaya zarIrameM usa bhAvako joDa deve taba rAgakA kSaya hojAyagA / pudgala va jagatake vyavahArase AtmAko bhinna jaane| puggalu ANNu ji azNa jiu aNu ji sahu vavahAru / cayahi vi puggala gahahi jiu lahu pArahi bhavapAru / / 55 // __anvayArtha-(puggalu aNNu ji) pudgala mUrtIkakA svabhAva jIvasa anya hai (jira aNNu) jIvakA svabhAva punalAdise nyArA hai (sahu vavahArU apA ji) tathA aura saba jagatakA vyavahAra prapaMca bhI apane AsmAna nyArA hai (puragalu cayahi vi jiu mahAha) pudgalAdiko tyAgakara yadi apane AtmAko nirAlA grahaNa kare (lahu bhavapAru pAcAha) to zIghra hI saMsArase pAra ho jAve / bhAvArtha-saMsArame pAra honekA upAya eka apane hI AtmAkA sarva paradravyoMse tathA parabhAvoMse bhinna grahaNa karake usIkA anubhava karanA hai / jJAnI yaha vicAratA hai ki harAeka yakI sattA bhinna 2 rahatI haiM / mulameM eka dravya dUsarasa milakara ekarUpa nahIM hotA, na eka dravyake vAda hokarake do yA aneka dravya banate haiM / sarva hI dravya apane anaMtaguNoMko va paryAyauMko liye hue bane rahate haiM taba mere AtmAkA dravya pragaTapane anya sarva saMsArI tathA siddha AtmAoMse bhinna haiN| anya AtmAoMkA brAna, sukha, vIrya, cAritra bhinna hai / mere
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ | yogasAra TIkA / [ 213 1 AtmAkA jJAna, sukha, vIrya, cAritra bhinna haiN| nizcayame sarva AtmAeM sahaza haiM, guNoM meM samAna hai tathApi sattA sarvakI nirAlI hai / salaka apanA apanA hai tathA yaha merA AtmA sarva jagatake aNu meM svarUpa puloMmeM nirAlA hai| pula mRtaka acetana hai, maiM amRtaka cetana hai / isI taraha yaha sa~ga AtmA dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza va asaMkhyAta kAlAguase bhinna hai, kyoMki - ye cAroM hI dravya amRtaka acetana haiM / mere sAtha jinakA anAdise sambandha calA A rahA hai aisa "tejasa va kArmaNa zarIra merese bhinna haiM, kyoMki ve pugalamaya naijasa aura kArmaNa vargeNAoMse bane haiN| unakA svarUpa acetana hai, merA svarUpa cetana hai| maiMne audArika va vaikiki zarIra cAroM gatiyoMmeM vAravAra dhAraNa kiye haiM va chor3e haiN| ye bhI pulamaya AhAraka vargaNAoM meM racita acetana haiM / mere bhASAkA nikalanA bhASA vargaNAoMke upAdAna kAraNa se hotA hai va manakA bananA manovagaNAoMke upAdAna kAraNa se hotA hai ye saba pulamaya acetana haiN| karmake udayase jo mere bhItara krodha, mAna, mAgA, lobha bhAva hote haiM va ajJAnabhAva haiM yA vIryakI kamI hai so sava AvazyakA doSa hai / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, antarAya ina cAra vAtIya karmoke udayase meremeM vikAra jhalakatA hai| jaise kIcake milane se jalameM vikAra dIkhe | nizrayase jaise kAMcase jala alaga hai vaise meM AtmA sarva rAgAdi vikAroMse alaga paramajJAnI va parama vItarAgI hU~ | merA eka svAbhAvika bhAva jIvana hai yA zuddha samyagdarzana, zuddha cAritra, zuddha jJAna, zuddha darzana, zuddha dAna, zuddha lAbha, zuddha bhoga, zuddha upabhoga, zuddha vIrya haiM / upazama sabhyakta va upazama cAritra, matijJAnAdi cAra jJAna va tIna ajJAna, cakSu Adi tIna darzana, kSayopazama dAnAdi
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ --::.. 214 ] yogasAra TIkA / pAMca labdhi, kSayopazama samyakta, kSayopazama cAritra, deza saMyama ye. saba vIsa prakArake aupazamika va kSayopazamika bhAva mere zuddha svabhAbase jude hai / meM to eka akhaNDa va abheda zuddha guNAMkA ghArI dravya hUM | karmabandhakI racanA ko lekara meremeM Asrava, bandha, saMvara, nirjarA va mokSa tatvoMkA tathA puNya va pApakA vyavahAra hai / merA zuddha svabhAva ina pAMca tatva va sAta padArthoMke vyavahArase nirAlA hai| nara nAraka deva niryeca gatike bhItara kamake udayavaza nAnAprakAra ke bananevAle bheSa va unameM nAnAprakArakI azuddha kAyakI yA vacanakI yA manakI saMkalpa vikalparUpa kriyAeM saba mere zuddha AtmIka pariNamanase bhinna haiM / jagatakA sarva vyavahAra mana vacana kAya tIna yogoM se yA zubha yA azubha upayogoM se calatA hai, mere zuddha upayoga meM a free AtmIka pradezoMmeM inakA koI saMyoga nahIM hai isaliye maiM ina sabase judA hUM / na merA koI mitra hai, na koI zatru hai, na merA koI svAmI hai, na maiM kisIkA svAmI hUM, na maiM kisIkA sevaka hUM, na koI merA sevaka hai, na maiM kisIkA dhyAna karatA hUM, na kisIkA pUjana karatA hUM, na kisIko dAna detA huuN| maiM dhyAna pUjA dAnAdi karmase nirAlA hU~ / azuddha nizcaya nayase kahe jAnevAle rAgAdi bhAvoMse anupacarita, asadbhUta vyavahArase kahe jAnevAle kArmaNAdi zarIroMke sambaMdha se upacarita asadbhUta vyavahArase kahe jAne vAle strI putrAdi cetana va dhana gRhAdi acetana padArthosa maiM bhinna hUM / sadbhUta vyava hAra nayase kahe jAnevAle guNa guNIke bhedoMse bhI maiM dUra hUM / maiM sarva vyavahArakI racanAse nirAlA eka parama zuddha AtmA hUM | jJAyaka eka prakAzamAna parama nirAkula parama vItarAgI akhaMDa dravya hUM, meremeM baMdha va mokSakI bhI kalpanA nahIM hai| sadA hI tIna PILLST
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [215 kAlameM eka abAdhita nitya parama nirmala cetana dravya hUM / isataraha manana karake jo apane AtmArUpI ratnako grahaNa karake usIke svAmIparnemeM saMtopI hojAtA hai, vahIM AtmAkA darzana karatA huA nirvANakA sAhanAtA samayatAkA kada haiM.... nItvA samyak pralayamakhilAnkartRbhoktAdibhAvAn / dUrIbhUtaH pratipadamaya bandhamokSapraklapteH // zuddhaH zuddhasvarasavisarApUrNapuNyAcalArciSTakotkIrNaprakaTamahimA sphUrjati jnyaanpunyjH||1-10|| bhAvArtha-jJAnakA samUha yaha AtmA apanI sthira prakAzamAna pratimAko dharatA huA sadA udaya rahatA hai | yaha parama zuddha hai, zuddha AtmIka rasase pUrNa va pavitra va nizcala tejakA dhArI hai / kartAbhoktA Adika bhAvoMko pUrNapane apane bhItarase dUra kiye hue hai / yaha apanI haraeka pariNatimeM ekAkAra haiM, baMdha tathA mokSakI kalpanAse dUra hai / samayasArameM kahA hai-- suddhaM tu viyANato muddhamevappathaM lahadi jIbo / jANato du asuddhaM asuddhamevappaya lahadi / / 176 // bhAvArtha-jo jIva zuddha AtmAkA anubhava karatA hai vaha svayaM zuddhAramA hojAtA hai va jo apaneko azuddha jAnatA hai vaha azuddha AtmArUpa hI rahatA hai| AtmAnubhavI hI saMsArase mukta hotA hai| je Navi-maNNahi jIva phuDa je Navi jIu muNati / te jiNa-NAhaha~ uttiyA u saMsAramucaMti / / 56 // anvayArtha (je phuDa jIva Navi-aNNAha) jo spaSTa rUpase
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 ] yogasAra TIkA | apane AtmAko nahIM jAnate haiM (je jIu gavi muNaMAMta ) va jo apane AtmAkA anubhava nahIM karate haiM (te saMsAra Nau mucaMti ) ve saMsArase mukta nahIM hote ( jiNa NAhahaM uttiyA) aisA jinendradevane kahA hai / bhAvArtha - zrI jinendra bhagavAnane divya vANI se yahI upadeza kiyA hai ki apane AtmAkA zraddhAna, jJAna, tathA dhyAna arthAt nizcaya ratnatraya svarUpa svAtmAnubhava hI vaha masAlA hai jisake prayoga se vItarAgatAkI Aga bhar3akatI hai, jo karma IMdhanako jalAtI hai| binA AtmIka dhyAnake koI kabhI kamase mukta nahIM ho saktA haiN| para padArtha ye moha bandhakA mArga hai taba parase vairAgya va bhinna AtmIka tatvameM saMlagnatA mokSakA mArga hai / tatvajJAnIko isIliye sarva viSaya kapAyoMse pUrNa vairAgyavAna honA cAhiye / indriyoMke dvArA padArthoMko jAna karake samabhAva rakhanA cAhiye, rAgadveSa nahIM karanA cAhiye | unake mItara rAgabhAvase raMjAyamAna honA va pabhAva se hAni karanA ucita nahIM haiM / viSayabhoga vipake samAna hAnikAraka va andhakAravarddhaka haiM aisA dRr3ha vizvAsa asaMyata samyaktIko bhI hotA hai / yadyapi vaha apratyAkhyAnAdi kapAyoMke udayase va apane AtmavIryako kamIsa pAMcoM indriyoMke bhoga karatA hai tathApi bhAvanA yahI rahatI haiM ki kaba vaha samaya Ave jaba maiM kevala AtmIka rasakA ho vedana karUM / jJAna cetanArUpa hI vartu, karmaphala- cetanA va karmacetanArUpa na vartR / I tyAgane yogya buddhise vaha unameM Asakta nahIM hotA hai / jitanIra kapAyakI mandatA hotI jAtI hai, viSaya vikArakI kaluSatA miTatI jAtI hai | dezasamI zrAvaka hokara viSayabhogase bahuta nirlisa ho
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra dIkA / [217 jAtA hai taba pratyAkhyAna kaSAyakA udaya nahIM rahatA hai| taba saMyamI hokara pUrNa virakta hojAtA hai| parigrahake prapaMcase haTakara nija AtmAke svAdakA itanA premI hojAtA hai ki eka antarmuhUrtase adhika AtmIka ramaNase vimukha nahIM rahatA hai| nirantara AtmIka mananameM lagA rahatA hai| __vAstava meM AtmAnubhava hI mokSamAga hai / samyaktI bAharI cAritrako, bheSapho, vartanako mokSamArga nahIM jAnatA hai, eka hI nizcaya AtmAke anubhavako mokSamArga jAnatA hai / anubhavake samaya vRtti AtmAmaya hojAtI hai taba bahuta kamaukI nirjarA hotI hai| mohanIya karmakI zakti ghaTatI hai, adhikabala bar3hatA hai| AtmAnubhava hI dharmabhyAna hai, Atmanubhava hI zukladhyAna hai, isIke pratApale cAroM dhAtIyakarma kSaya hojAne haiM taba AtmA paramAtmA hojAtA hai / apane AtmAko dravyarUpa parake saMyoga rahita parama vItarAga, paramAnaMdamaya, paramajhAnI, paramadarzI, amUrtIka, avinAzI, nirvikAra, niraMjana, anaMtabalI, parama nizcala, ekAkI, parama zuddha, paramAtmA rUpa nirantara, dekhanA cAhiye / jagatakI AtmAoMko bhI dravyadRSTise aisA hI dekhanA cAhiye taba samabhAvakA prakAza hogaa| bhAvanAke samaya zuddha nizcayanayase Apako va para AtmAoMko satrako parama zuddha rUpa manana karanA cAhiye, phira apane meM hI ekAna hokara AtmIka rasakA pAna karanA cAhiye / rAtadina AtmIka rasakA rasIlA hojAnA cAhiye / nija AtmAmeM hI rahanA jJAnIkA ghara hai / binA AtmAkI zilApara jisa jJAnIkA Asana hai, nija AtmIka tatva hI jJAnIkA vastra hai, nijAtmIka rasa hI jJAnIkA bhojanapAna hai| nijAsmIka zayyA hI jJAnIkI zacyA hai| jisa zAnIko sarva karmajanita pada apada bhAsate haiM vahI jJAnI nijapadakA premI hokara nija svabhAvameM
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 218 yogasAra TIkA / ramaNa karatA huA mokSamAgako taya karatA hai va eka dina paramAtmA hojAtA hai / vAstava meM yaha anubhava ki maiM bandha va mokSakI racanAme rahita svayaM padameM vIryavAna parama nirmala hUM, svayaM AtmAko AtmA-- maya darzAtA hUM / baMdhane virAga hI baMdhake kSayakA kAraNa hai| AtmAnuzAsanameM kahA hai samadhigatasamantAH sarvesAvadyadRrAH / svahitanihitacittAH zAntasarvapracArAH / / svaparasaphalajalpAH sarvasaMkalpamuktAH / kathamiha na vimukta janaM te vimuktAH // 226 // bhAvArtha-jo sarva dravyoMko jAnate haiM, sarva pApoMse dura haiM, AtmAke hitameM cittake dhArI haiM. pavitra zAnabhAvake kAraka haiM,.. strapara hitakArI vANIka kahanevAle haiM, sarva saMkalpase rahita haiM, aise mahAtmA viraktajana kyoM na mokSake pAtra hoMge ? .. -..-.--- --. -. .--...-..- .:.- AtmAke jJAna ke liye nau dRSTAMta haiN| syaNa dIu diNayara dahiu dudhdu dhIva pAhANu / suNNau rUu phalihau agiNi Nava ditA jANu 357 // __ ancaya mugama hai-artha-rala, dIpa, sUrya, dahI-dUdha-dhI, pApANa, suvarNa, cAMdI, sphaTikamaNi, Aga ina nau dRSTAMtoMse jIvako jAnanA cAhiye / bhAvArtha-inakA vistAra jaisA samajhameM AyA kiyA jAtA hai| Atmatatva apane zarIrameM vyApaka hai, Apa hI hai, pragaTa hI hai| tathApi samajhaneke liye nau dRSTAMtoMkA yahAM kathana hai . . .
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [219 (1) rana-AtmA ratnake samAna jagata meM eka amUlya dravya hai, parama dhana hai, AtmajJAnI ranakA svAmI samyagdRSTI jauharI hai, jo pahacAnatA hai ki AtmA parama zuddha hai, abheda hai, sadA hI jJAnajyoti prakAzamAna hai, avinAzI hai, svayaM samyagdarzana ratnamaya samyagjJAna ratnamaya ra samyakcAritra ratnamaya, ratnatraya svarUpa hai, eka anupama rana hai| (2) dIpa-AtmA dIpakake samAna svapara prakAzamAna hai| eka hI kAlameM yaha AtmA apaneko bhI jAnatA hai va sarva dravyoMko va unake guNa va paryAyoMko jAnatA hai taubhI para zeyoMse bhinna hai / yaha AtmA anupama dIpaka kamI nahI bujhnevAlA hai| isa AtmA dIpakako kisI telakI jarUrata nahIM hai, na koI pavana ise bujhA saktA hai| yaha dIpaka sarva dravya, kSetra, kAla bhAvoMko eka sAtha jhalakAnevAlA hai| (3) mUrya-AtmA sUryake samAna prakAzamAna va pratApavAna hai / sarva lokAlokakA jJAtAdRSTA hai va parama vIryavAna hai / va parama zAta hai / isaliye yaha eka anupama sUrya hai / kabhI chipatA nahIM hai| kisI megha yA rAhuse grasita nahIM hotA hai / svayaM paramAnandamaya hai| jo isa AtmA sUryako dekhatA hai usako bhI Ananda dAtA hai| yaha sadA nirAvaraNa hai, eka niyamita strakSetrameM yA asaMkhyAtapradezI hokara kisI dehameM yA dehake AkAra hote hue bhI lokAlokakA prakAzaka hai | (4) dudha, dahI, ghI-ke samAna yaha AsmA hai / AtmAke dUdha sadRza zuddha svabhAvake manana karanese AtmAkI bhAvanA dRr3ha hotI hai / AtmAkI bhAvanAkI jAgRti hI dahIMkA bananA hai| phira jaise dahA~ke vilAnese thI sahita makkhana nikalatA hai vaise AtmAkI bhAvanA karate karate AtmAnubhava hotA hai, jo paramAnanda detA huA -..
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ '220] yogasAra TIkA / AtmAko ghIke samAna dIkhatA hai | Apa hI dUdha hai, Apa hI dahIM hai, Apa hI bI hai / mumukSuko nija AtmArUpI gorasakA hI nirantara pAna karanA cAhiye / parama vIryavAna va santoSI rahanA cAhiye / (5) pASANa-AtmA pattharake samAna dRr3ha va amiTa hai / apane bhItara ananta guNoMko rakhatA hai | unako kabhI kama nahIM karatA hai | na kisI anya guNako sthAna detA hai / agurulA sAmAnya guNake dvArA yaha apanI maryAdAmeM vanA rahatA hai | ATha karmoMke saMyogase saMsAra-paryAyameM rahatA hai to bhI kabhI apane svabhAvako tyAgakara AtmAma anAramA nahIM hotA hai| nizcala parama bada sadA rahatA hai| (6) suvarNa-AtmA zuddha suvarNa thA kundanake samAna parama 'prakAzamAna jJAna dhAtune nirmita amRnIka eka adbhuta mUrti hai| saMsArI AtmA khAnama nikale hue dhAtu, pASANa, suvarNakI taraha anAdise karmarUpI kAlimAse malIna haiM / agni Adike prayogase jaise sonekI vastu pASANabhe alaga karake zuddha kundana kara liyA jAtA hai vaise hI AtmadhyAnakI Agase AtmAko karmokI kAlimAse zuddha siddha samAna kara liyA jAtA hai | (7) cAMdI-AtmA zuddha cA~dIke samAna parama nirmala hai / karmoM ke sAtha eka kSetrAvagAha rUpa saMboga honepara bhI kabhI apane zuddha svabhAvako tyAgatA nahIM hai / isa AsmAmeM jJAnakA parama prakAza hai| vItarAgatAkI saphedI hai yA svacchatA hai / jo jJAnI AtmArUpI cAdIkA sadA vyavahAra karatA hai, AtmAke hI bhInara ramaNa karatA hai baha kabhI paramAnaMdarUpI dhanase zunya nahIM hote hai / (8) sphaTikamaNi-yaha AtmA sphaTikamaNika samAna nirmala hai va pariNamanazIla hai| phoka udayakA nimitta na honepara
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | [ 221 yaha sadA apane zuddha AtmIka guNoMmeM hI pariNamana karatA hai / saMsAra avasthAmeM karmoMke udayake nimitta honepara yaha svayaM rAgadveSa, moharUpa va nAnA prakAra ke vibhAvarUpa pariNamana karatA hai / jaisesphaTikamaNi lAla, pIle, nIle vastuke samparkase lAla, pIlA, lIlA raMgarUpa pariNamana kara jAtA hai taubhI nirmalatA ko kho nahIM baiThatA hai, kevala Dhaka detA hai, isItaraha AtmA sarAga dazA meM rAgadveSarUpa pariNamatA huA bhI vItarAgatAkA lopa nahIM kara detA hai, kevala Dhaka detA hai, nimitta na Anepara yaha sadA sphaTikake samAna zuddha zrItarAgabhAva hI jhalakatA hai / ( 9 ) ArI - yaha AtmA ajhike samAna sadA jalatA rahatA hai / kinhIM bhI viSayoMko va parake AkramaNako nahIM hone detA hai / jaya yaha saMsAra paryAya hotA hai taba yaha svayaM hI apane AtmIka dhyAnako agni jalAkara apane karmanalako bhasma karake zuddha hojAtA haiN| yaha AtmA anupama agni haiM jo karma kI dAhaka hai, AtmIka kI poSaka hai va sadA jJAnake dvArA svapara prakAzaka hai / ina nau dRSTAMtoM se AtmAko samajhakara pUrNa vizvAsa prApta karanA caahiye| samayasArameM kahA hai - jaha phaliyamaNi vizuddha Na sayaM pariNamadi rAgamAdIhiM / rAijjadi ahiMdu so rattAdiyehiM dacbehiM / / 300 // evaM NANi suddho Na sa pariNamadi rAgamAdIhiM / rAjjadi ahiMdu so rAgadIhiM dosehiM / / 301 3 bhAvArtha- -jaise sphaTikamaNi zuddha hai, svayaM lAla pIlI Adi / nahIM hotI hai, paraMtu jaba lAla pIle Adi dravyoMkA saMyoga hotA hai taba vaha lAla pIlI Adi hojAtI hai / isItaraha jJAna svarUpI
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 222 ] yogasAra TIkA / - AtmA svayaM kabhI rAgAdi bhAvoM meM pariNamana nahIM karatA hai| yadi mohanIya karmako rAgAdi prakRtiyoMkA udaya hotA hai taba hI rAgAdi rUpa pariNamatA hai / yaha sphaTika ke samAna svaccha pariNamanazIla hai / dehAdirUpa maiM nahIM hUM, yahI jJAna mokSakA bIja hai| dehAdiu jo para mur3a jehau sugNu agAsu / so lahU pAvar3a (?) vai paru kevalu karai payAsu // 58 // pArtha (je pAhu kugbhu) jaise AkAza para padArthoMke sAtha sambandha rahita hai, asaMga akelA hai ( dehAdiu jo paru muNai ) vaise hI zarIrAdiko jo apane AtmAse para jAnatA hai ( so para baMbhu lahU pAcai ) vahI parama brahma svarUpakA anubhava karatA hai (kevalu payAsu karaI) va kevalajJAnakA prakAza karatA hai / bhAvArtha-jaise AkAza ke bhItara eka hI kSetrameM dharmAstikAya, adharmAstikAya, asaMkhyAtakAlAju, anaMta jIva, anaMtAnaMda pulAdravya rahate haiM tathApi unakI pariNati se AkAza meM koI vikAra yA doSa nahIM hotA hai- AkAza unase bilkula zunya, nirlepa, nirvikAra banA rahatA hai, kabhI bhI unake sAtha tanmaya nahIM hotA hai| AkAzako sattA alaga va AkAzameM rahe hue cetana acetana padArthoMkI sattA alaga rahatI hai vaise hI jJAnI ko samajhanA cAhiye ki AtmA AkAzake samAna amRtaka hai, AtmAke sarva asaMkhyAta pradeza amRrtIka haiM / merI AtmAke AdhArameM rahanevAle tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, audArika zarIra va zarIrake -vacana tathA usake pariNamanase saba mere AtmAse bhinna haiM / baMdhaprApta karmoMke udamase honevAle tIvra kaSAya yA maMdakaSAyake Azrita indriyAM, mana va
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / / 223 sarva hI azubha va zubhabhAva mere AtmAke zuddha svabhAvase bhinna haiN| merA koI sambandha mana, vacana, kAyakI kriyAoMse nahIM hai / maiM bilakula se modIgA / maiM na vItarAgI va nirmala hUM / jagatameM mere AtmAke na koI mAtA-pitA hai, na koI putra hai, na mitra hai, na koI strI hai, na bhaginI hai, na putrI hai, na koI mere AtmAkA svAmI hai, na koI sevaka haiM, na merA grAma hai, na dhAma haiM, na koI vastra I, na AbhUSaNa haiM | __merA koI sambandha kisI bhI para vastuse raMcamAtra bhI nahIM hai| meremeM saba parakA abhAva hai, saba parameM merA abhAva hai, vizvakI ananta sAMsArika middha AtmAeM apane mUla svabhAvameM mere svabhAvaphe barAbara hai tathApi merI sattA nirAlI, unakI sattA nirAlI / mere jJAna, darzana, sukha, vIya, samyakta, cAritra, cetanA Adi guNa nirAle, merA pariNamana nirAlA / ina sarva AtmAoMkA pariNamana nirAlA / maiM anAdikAlase ekAkI hI rahA va anaMtakAla taka ekAkI hI rhuuNgaa| anAdi saMsAra-bhramaNameM mere sAtha ananta pudralokA saMyoga huA parantu ve saba mujhase dUra hI rahe, ve karma nokarma pudgala mere kisI bhI guNa yA svabhAvakA sarvathA abhAva nahIM karasake AvaraNa karmIkA honepara bhI maiM usI taraha nirAbaraNa rahA / jaise sUryake Upara megha Anepara bhI sUrya apane tejameM prakAzamAna rahatA hai| saMsAra avasthAmeM maiMne anekoM mAtA pitA bhAI putra mitrase sambaMdha pAe, paraMtu ve saba nirAle hI rahe, maiM unase nirAlA hI rahA | cAroM gatiyoM meM bahutase zarIra dhAra va bahutasI para padArthoMkI saMgati pAI, parantu ve mere nahIM hue, meM unakA nahIM huA | ataeva mujhe yahI pakkA zraddhAna rakhanA cAhiye ki maiM sadA hI rAgAdi vikAroMse zUnya rahA va aba bhI hUM va AgAmI bhI rhuuNgaa|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224] yogasAra tIkSA mujhe sarva manake vikAroMko baMda karake va sarva jagatake padArthoM virakta hokara apane upayogako apane hI bhItara sUkSmatAse lejAna cAhiye taba mujhe yahI dikha jAyagA ki maiM hI parabrahma paramAtmA hU~ yahI Atmadarzana, yahI AtmAnubhava kevalajJAnakA prakAzaka hai| paramAtmaprakAzameM kahA haimuttivihaNAra NANamaDa, paramANaMda sahAu / Niyame joiya appu muNi siccu NiraMjaga mAda // 143 / / bhAvArtha-he yogI| nizvayase tu AtmAko amUrnIka, jJAnamaya paramAnaMda svabhAvadhArI, nitya, niraMjana padArtha jAna | tatvAnuzAsanameM kahA hai saTravyamasmi cidahaM jJAtA draSTA sadApyudAsInaH / svopAttadehamAnastataH pRthaggaganavadamUrtaH // 153 // bhAvArtha-maiM apanI sattAko rakhanevAlA eka nirAlA dravya hUM, svAnubhava rUpa hUM. jJAtA va dRSTA hai, sadA hI vItarAga hUM, apane zarIrameM vyApaka hUM to bhI zarIrase bhinna, AkAzake samAna amUrtIka hUM / AkAzake samAna hokara bhI maiM sacetana hai| jehau suddha ayAsu jiya tehau appA vuttu / AyAsu vi jaDa jANi jiya appA ceyaNuvaMtu // 59 // anvayArtha (jiya) he jIva1 (jehau ayAsu suddha tehau appA buttu) jaisA AkAza zuddha hai vaisA hI AtmA kahA gayA hai (jiya AyAsu vi jaDa jANi) he jIva ! AkAzako jar3a acetana jAna ( appA ceyaNuvaMtu ) AtmAko sacetana jAna /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [ 225 bhAvArtha - AkAza bhI dravya hai, AtmA bhI dravya hai tathA pula, dharmAstikAya, adharmAstikAya kAla ye bhI taya haiM, vahIM hI dravya, dravyapanekI apekSA samAna hai / saba dravyoM meM chaH sAmAnya guNa pAye jAte haiM / (1) astitva - sattAkA honA saba hI dravya sadAsa haiM va sadA bane raheMge / ( 2 ) vastutva - kAryakArI honA / saba hI dravya apane apane kAryako svataMtra karate haiM / (3) dravyatva - pariNamanazIpanA | saba hI dravya akhaNDa rahate hue bhI apanI 2 meM pariNamana karate haiM / sva bhAva yA vibhAvadazAeM unase hotI rahatI hai| (4) prameyatva - jAnaneyogya honA haiN| saba hI dravya sarvajJoM ke dvArA jAnaneyogya hai / (5) agurulabula apanI maryAdAneM rahanA / saba hI dravya apane 2 guNa paryAyoMko hI apane meM rakhate haiM, paradravyoMka guNa paryAyako grahaNa nahIM karate haiM / (6) pradezatva - AkAra rakhanA / sarva dravya AkAzameM rahate haiM va jagaha gherate haiM / kitane hI svabhAva saba krayoM meM sAmAnyase pAe jAte hai| jaise-- (1) asti svabhAva - apane svabhAvako rakhate hue saba dravya bhAvaneko rakhate haiM | ( 2 ) nAsti svabhAva - paradravyoM svabhAvoM kA paraspara abhAva hai| dUsaroMkI sattA dUsaroMmeM nahIM hai / ( 3 ) nitya svabhAva - apane 2 dravya-svabhAvako sadA hI rakhate haiN| kabhI dravyakA nAza nahIM hotA hai / 15
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 ] yAMgasAra TIkA / ( 4 ) anitya svabhAva - apanI 2 paryAyoMke badalane kI apekSA saba dravya kSaNika va nAzavaMta haiM / (5) ekastha bhAva - saca dravya aneka guNa paryAyoMmeM eka akhaNDa AdhArarUpa haiM / ( 6 ) aneka svamAva- saba dravya aneka svabhAvoMko rakhanese anekarUpa haiM / (7) meda svabhAva -- guNaguNImeM saMjJA lakSaNAdike bheda rakhajaise bheda svabhAvI haiM / ( 8 ) abheda svabhAva -- sarva dravyoMko guNa svabhAva dravyoMmeM sarvAMga akhaNDa rahate haiN| eka eka hI pradezameM sarva guNa hote haiM isase abheda svabhAvavAna hai / ( 9 ) bhavya svabhAva -- sarva hI dravya apane svabhAva ke bhItara hI pariNamana karanekI yogyatA rakhate haiM | (10) abhavya svabhAva - sarva hI dravya para dravyake svabhAvarUpa kabhI nahIM ho sakte / ( 11 ) parama svabhAva - sarva ho dravya zuddha pAriNAmika bhAvake dhArI haiN| una sAmAnya guNa va svabhAvakI apekSA jIvAdi char3oM dravya samAna haiM | parantu vizeSa guNoMkI apekSA unameM antara hai| amRtaka guNakI apekSA pugalako chor3akara pAMca dravya samAna hai| pudgalameM sparza, rasa, gandha, varNa ye vizeSa asAdhAraNa guNa haiN| dharmadravyameM jIva puTralako gamanakA kAraNa honA, adharma dravyameM jIva puTralakI sthitiko kAraNa honA vizeSa guNa hai / AkAzameM sarvako avakAza denekA vizeSa guNa hai. / . kAlameM sarvako batAnekA va pariNamanameM sahAI honekA vizeSa
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [227 guNa hai / taba jIva dravyameM-jJAna, darzana, sukha, vIrya, cetanA, samyakta, cAritra se mukhya vizopa gA haiM jo bhAnAzAdi para dravyoM meM nahIM pAe jAte haiM / ve saba AkAzAdi pAMca dravya jar3a acetana haiM, AtmA sacetana dravya hai / mula svabhAvase sarva hI dravya zuddha haiM / AkAza jaise nirmala hai baiMse yaha AtmA nirmala hai / jJAnIko ucita hai ki vaha apane AtmAko parama zuddha nirvikAra paramAnaMdamaya ekarUpa avinAzI jAnakara usImeM AcaraNa kare, svAnubhava prApta kare, yahI nirmANakA upAya hai / samayasArakalazameM kahA hai syajatu jagadidAnI mohamAjanmalI / rasayatu rasikAnAM rocanaM jJAnamudyat / / iha kathamapi nAtmA 'nAtmanA sAkarmakaH / kila kalayati kAle kApi tAdAtmyavRttim // 22-- // bhAvArtha he jagatake prANiyo ! aba to anAdikAlase Ae hue mohabhAva yA ajJAnako chor3o aura AtmarasikoMko rasIle aise prakAzamAna zuddha jJAnakA svAda lo| isa lokameM kabhI bhI, kisI taraha bhI AsmA anAtmAke sAtha milakara ekameka nahIM hotA hai| sadA hI AtmA apane svabhAvase parame judA hI rahatA hai / apane bhItara hI mokSamArga hai| NAsamgi anbhitaraha je jIvahi asarIru / cAiDi jammi ga saMbhavahi pivahiM Na jaNaNI-khIru // 6 // anvayArtha- je NAsamgi abhiMtaraI asarIru jIvAI) jo bAnI nAsikApara dRSTi rakhakara bhItara zarIroMse rahita zuddha
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 yogasAra ttiikaa| AtmAko dekhate haiM : vAhADe jammi Na sNbhvaahi| ye phira vAravAra janma nahIM pAeMge mI khIrU pA visaI) ne 'phira mAtAkA dRdha nahIM piyeNge| bhAvArtha-AtmA zarIroMse rahita amUrtIka hai / vaha iMdrivoMke bArA nahIM jAnA jAtA, mana bhI kevala vicAra karasaktA hai grahaNa nahIM karasaktA / AtmAkA grahaNa AtmA hI ke dvArA hotA hai / isake 'aNakA bAharI sAdhana dhyAnakA abhyAsa hai| sAdhakako ucita haiM ki vaha ekAMta sthAnameM jAvaM jahAM kSobha va AkulatA na ho, mAnavoMka zabda nahIM Ate ho / upavana, parvata, vana, jinamaMdira, zUncha gRha, nadItaTa Adi sthAnoMko cunanA caahiye| bhyAnasiddhikA samaya atyanta prAtaHkAla sUryodayake pUrva hai| phira madhyAlakAla va sAyaMkAla hai, va rAtrikA samaya hai / dhyAna karanevAle nizcita hokara baiMTa, zarIra para cala na ho yA jitane kama saMbhava ho utane varUna ho|| zarIrameM rogAdikI pIr3A na ho, bahuta bhUkha na ho, na mAtrAme adhika bhojana kie hue ho, zarIrako Asana rUpameM kisI cadAI, pATa, zilA yA bhUmi para rakheM, padmAsana, arddhapadmAsana yA kAyotsarga Asanase sthira sIdhA nAzApa dRSTi meM tiSThe, sarva ciMtAoma rahita hokara va sarva iMdriyoMse buddhipUrvaka dekhanA, sunanA Adi baMda karake kevala isa bhAvanAko lekara baiThe ki mujhe bhItara birAjina AsmA rUpI niraMjana devakA darzana karanA hai| ___ jagata ke prANiyoMse vArtAlApako chor3e, manako citavanameM lgaave| pahale to vyavahAranayasa anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azuci, Asava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha va dharma ina bAraha bhAvanAoMkA zraddhA va bhAvapUrvaka vicAra kara jAye phira sAta tatvoMkA
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [219 svarUpa vicAra jAye ! unake vicArameM yaha dekhe ki jIva to maiM svabhAvasa. zuddha hUM paraMtu anAdikAlase kamabaMdha honeke kAraNa azuddha huuN| karma jar3a pugalake sUkSma skaMdhoMse bane haiM / una kAmaNa vargaNAoMkA meM hI apanI mana, bacana, kAyakI kriyAse ghasITatA hUM va rAgadveSa mohake vaza ghAMdhatA hUM / yadi vItarAgI hokara AtmatatvakI bhAvanA karUM to navIna kauke Aneko rokadUM ba purAne kA~ko samayake pahale tapa dvArA dUra karUM / isa taraha sarva karmarahita honepara maiM mukta hosakatA hUM | phira vyavahArananyase dekhanA saMkhu karake nizcayanayase dekheM ki maiM to eka zuddha cetana-svabhAvI AsmA I, karmAdi saba para haiN| jagatake padArthoko bhI nizcayarUpase dekhe ki yaha jagata chaH dravyoM pUrNa hai| ve sarva hI dravya bhinna 2 apanI 2 sattA meM haiM, sarva paramANu nirAle hai, sarva kAlANu nirAle haiM, dharma, adharma va AkAza dravya nirAle haiM, sarva AtmAeM alaga alaga parama zuddha hai, vyavahArake nara nAraka deva tiryacake va epheMdriyAdike medoMko va aneka mana vacana kAyase honevAlI kriyAoMko nahIM dekhe / sabai hI dravyoko kriyA rahita nizcala svabhAvameM dekhe, jisase prIti va aprItikA kAraNa miTa jAce va eka samabhAva yA vItarAgabhAvakA pravAha bahane lge| vItarAga bhAvakI zAMta rasase bharI gaMgA nadI baha nikalI phira kevala eka apane hI zuddha azarIrI AtmAko zarIra pramANa birAjita bhItara sUkSma bheda vijJAnakI dRSTi se dekhanekA ugama kare / ekAkI apane AtmAke guNoMkA cintavana kare | ise hI AtmAkI bhAvanA kahate haiN| bhAvanA karate karate ekAeka mana jaba thira hogA, AtmAkA anubhava jaga jAyagA, AtmAkA darzana hojAyagA / yahI AtmIka anubhUti dhyAnakI Aga hai, jo karma IMdhanako jalAyegI va AtmAko
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230] yogasAra ttiikaa| zuddha kundanake samAna zuddha bnaaegii| yadi mokSake lAbhake anukUla. zarIrAdi sAmagrI hogI to, yaha sAdhaka usI bhavase nahIM to, kuchaH bhavoM meM mukta ho jAyagA, siha gatiko prApta kara legaa| phira kabhI janma na hogA, phira kabhI mAtAkA dUdha nahIM pivegaa| samAdhizatakameM kahA haijanabhyo vAk tataH sAndo manasazcittavibhramAH / bhavanti tasmAtsaMsarga janaiyogI tatamtyajet // 72 / / yasya saspandamAbhAti niHspandena samaM jagat / aprajJamakriyAyogaM sa zamaM yAti netaraH // 6 // bhAvArtha-mAnavoMse bAta karanepara manakI caJcalatA hotI hai tara manake bhItara bhramamAva hote haiM, isaliye yogIko mAnavoMkI saMgati tyAganI cAhiye, ekAMtasevI honA caahiye| jisakI dRSTi meM yaha calatA phiratA jagata halanacalana rahita, buddhi vikalpa rahita, kArya rahita, kevala nija svabhAvase ghira dIkhatA hai vahI samabhAvako pAtA hai| nirmohI hokara apane amUrtIka AtmAko dekheN| asarIru vi susarIru muNi ihu sarIru jaDu jANi / micchA-mohu paricayahi mutti NiyaM vi Na mANi // 61 // anvayArtha--(asarIru vi musarIru muNi) apane zarIrarahita AtmAko hI uttama jJAnazarIrI samajhe ( iha sarIru jahuH jANi) isa pudgala racita zarIrako jar3a va jJAna rahita jAne (minchA mohU pariSayAhe ) mithyA mohakA tyAga kare (muti NiyaM vi Na mANi) mUrtIka isa zarIrako bhI apanA nahIM mAne !
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [231 bhAvArtha-AramadhyAnaka sAdhakako ucita hai ki vaha apaneko kevala jar3a zarIra rahita eka jJAna zarIrI zuddha AtmA samajhe / pudralaka paramANuoMse racita zarIrako eka piMjarA yA kArAgAra samajhe / tejasa, kArmaNa va audArika tInoM zarIroMse rahita apaneko siddha bhagavAnake samAna puruSAkAra amUrtIka samajhe / apanA sarvasya zreya apane hI AtmApara jor3a deveM | sarva parase premako haTA leve / jagatake padArthokA mithyA moha tyAga deve / jo esA naHzavaMta haiM unase moha karanA mithyA va saMtApakArI hai / isa jIvane anAdi saMsArake bhramaNameM anaMta paryAyeM dhAraNa kI hai| jisa paryAyameM gayA vahAM hI isane zarIrase, iMdriyoMse, iMdriyoM ke dvArA jAnaneyogya va bhogane yogya padArthoma moha kiyA | maraNake samaya zarIrake sAtha una sabakA viyoga hogayA taba mAnoM unakA saMyoga eka svapnakA dekhatA thA va moha karanA vRthA yA mithyA hI rahA / samyagdarzana guNake prakaTa honepara sarva mithyAsakA vikAra miTa jAtA hai| jaba taka samyakta nahIM hotA hai yaha dehakA va dehake sukhakA abhinandana karatA hai, indriya viSayabhogakA hI lolupI hotA hai / taba pAMcoM indriyoMke viSayoMkI tItra lAlasA rakhatA hai| unake milanepara harSa, na milanepara viSAda karatA hai, viyoga honepara zoka karatA hai / jaise2 ve milate haiM adhika tRSNAkI dAiko bar3hA letA hai / mithyAThIkA moha saMsArake sukhoMkA hotA hai vaha bhoga vilAsako hI jIvanakA dhyeya mAnatA hai / mAnava honepara khI, putra, putrI, Adi kuTumbake mohameM itanA gRsita ho jAtA hai ki rAta dina unake hI rAjI rakhanekA va apane viSaya poSanekA unhAma karatA hai, paralokakI ciMtA mulA detA hai| AtmA zarIrase bhinna hai aisA vicAra zAMta manase nahIM kara
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! l 235 ] yogasAra TIkA / pAtA hai| vartamAna jIvanakI hI ciMtAmeM ulajha jAtA hai| yadi kadAcit dAna, dharma, tapa, japa karatA bhI hai to unake phalase vartamAna meM yaza, dhanakA va saMtAnakA va icchita viSayakA lAbha cAhatA hai / kadAcit paralokakA vizvAsa huA to devagatike manojJa bhogoMkI tRSNA rakhatA hai / usakA sArA mana vacana va kAyakA vartana sAMsArika AtmAke mohake Upara nirbhara rahatA hai / jaba yogya nimittake milanepara isa jIvako tatvajJAna hotA hai isakI midhyAtvakI graMthi DhIlI par3atI hai taba yaha samajhatA hai ki saMsArakI dazA asAra hai, saMsArakA vAsa tyAganeyogya hai bandhana kATaneyogya hai, AtmA hI sacidAnandamaya eka apanA nija deva anubhavaneyogya hai, dhyAna karaneyogya hai / atIndriya sukha hI akarA hai iMdriya sukha lAganeyogya hai, paramANu mAtra bhI AtmAkA nahIM hai, aisA bhedavijJAna pragaTa hotA hai taba vaha usIkA bArabAra manana karatA hai / taba samyagdarzanake nirodhaka midhyAtva karma va anantAnuvandhI cAra kapAyakA udaya candra hotA hai / yaha upazama samyaktI yA upazamasaMvedaka sabhyaktI ho jAtA hai| saMsAra ati nikaTa rahanepara vedakase kSAyika samyaktI ho jAtA hai | samyaktake udaya hote hI isakA sarva moha gala jAtA hai| bhItarI prema eka AtmAnandase hI bar3ha jAtA hai / yahI samyaktI jIva nizcinta hokara jaba cAhe taba sugamatA se AtmAko bhItara sarva zarIroMse bhinna jJAnAkAra dekha sakatA hai / usako apanApana apane hI AtmApara raha jAtA hai, vaha anya sarva paradravyAMse pUrNa virAgI hojAtA hai | cAritra mohake udayase rogIke samAna kaTuka davAI pIneke rUpameM lAcAra ho, viSayabhoga karatA hai, bhAvanA unake tyAgakI hI rahatI hai, dRSTimeM grahaNa yogya eka nija svarUpa hI rahatA hai|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [233 samyagdarzanakA dhArI hI AtmAkA darzana bhItara kara sakatA hai| samayasArakalazameM kahA haiindrajAlamidamevamucchalatpupphalocalavikalpacI cibhiH / / yasya visphuraNameva tatkSaNa kRlmamayati tadasmi cinmhH||46-3 bhAvArtha- sI hai jA ji maiM baitanyamA gi.. rUpa padArtha hai / jisa samaya mere bhItara isa AsmajyotikA prakAza hotA hai arthAna maiM jar3a AtmAko zuddha svabhAvakA anubhava karatA hUM taba nAnAprakArake vikalpa jhAlokA samUha jo indrajAlake samAna manameM thA yaha saba dUra hojAtA hai| maiM nirvikalpa sthira svarUrameM ramaNakArI hojAtA huuN| AtmAnubhavakA phala kevalajJAna va avinAzI sukha hai| appai~ apu murNatayaha~ ki hA phalu hoi / kevala-gANu vi pariNai sAsaya-sukkhu lahei // 62 // anvayArtha ( appa. appu muNaMtayaha ) AtmAko AtmAke dvArA anubhava karate hupa (kiM hA phalu hoi) kaunasA phala hai jo nahIM milatA hai, aura to kyA (RvalaNANu vi pariNavai) kevala jJAnakA prakAza ho jAtA hai (sAsaya-sukkhu lahei) taba avinAzI sukhako pA letA hai| bhAvArtha-AsmAke dvArA AtmAkA anubhava karanA mokSamArga hai / jo koI isa AtmAnubhavakA abhyAsa karanA prAraMbha karatA hai . usako mahAna phalakI prApti hotI hai | jabataka kevalajJAna na ho tabatakSA yaha AtmadhyAnI dhyAnake samaya cAra phala pAtA hai | AtmIka sukhakA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234] yogasAra ttiikaa| vedana hotA hai | yaha atIndriya sukha usI jAtikA hai jo sukha arahaMta siddha paramAtmAko hai| dUsarA phala yaha hai ki aMtarAya karmaka kSayopazama bar3hanese AtmavIrya bar3hatA hai, jisase haraeka karmako karane ke liye aMtaraMgameM utsAha va puruSArtha bar3ha jAtA hai| tIsarA phala yaha hai ki pApa karmokA anubhAga kama karatA hai / puNya karmokA anubhAga banAtA hai| cauthA phala yaha hai ki Ayu karmake sivAya sarva karmokI sthiti kama karatA hai| yadi kevalajJAna upajAne lAyaka dhyAna nahIM hosakA to maraneke pIche manuSya devaganimeM jAkara uttama deva hotA hai | yadi deva huA to marakara uttama manuSya hotA hai / yadi samyagdarzanakA prakAza banA rahA ho vaha phira haraeka janmameM AtmAnubhava karake apanI yogyatA bar3hAtA rahatA hai | zIghra hI kisI mAnava janmameM parama vairAgI hokara parigraha-tyAgI hojAtA hai| sAdhupada meM dharmadhyAnakA ArAdhana karake ApakazreNIpara ArUr3ha hokara mohanIya karmakA kSaya karake phira aMtarmuharta dvitIya zukabhyAnake alase zeSa tIna ghAtIya kA~kA bhI kSaya karake arahaMta paramAtmA hojAtA hai / taba anaMta jJAna, anaMta darzana, anaMta sukha va anaMta vIryame vibhUSita ho jAtA hai, avinAzI jJAna va avinAzI sukhako jhalakA detA hai| ___ Ayukarmake antameM zeSa cAra kA~kA kSaya karake siddha paramAtmA hojAtA hai / AtmAnubhavakA antima phala nirvANa hai / jabataka nirvANakA lAbha na ho tabataka sAtAkArI padArthoM kA saMyoga hai / AtmAnubhaSakA premI kabhI narka nahIM jAtA hai na pazugati bAMdhatA hai / yadi samyagdarzana ke pahale nAyu bAMdhI ho to sabhyakta ke sAtha * pahale narkameM hI jAtA hai va tiryazcAyu bodhI ho to bhogabhUmimeM hI pazu hotA hai| aneka Rddhi camatkAra AtmadhyAnIko siddha hojAte haiN| isIke pratApase zrutakevalI hotA hai / avadhijJAna va manaHparyaya
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra diikaa| [235 jJAnako pAtA hai | sarva uttama saMyogoMkA phala denevAlA AtmAkA anubhava hai / AtmAnubhavIkA uddezya kevala zuddhAtmAkA lAbha hI rahatA hai| paraMtu puNyakarmake bar3hanesa Rddhi saMpadAeM svayaM prApta hojAtI haiN| jaise zAmaphalake se jire, ma mA pRkSa botA hai, phala laganeke pahale vaha mAlI vRkSake patte, DAlI va puSpakA anubhava karatA hai / jaise rAjaprasAdakI ora jAnevAlA sundara mArgapara calatA hai / dUra honepara yadi vizrAni lenI par3atI hai to manohara upavanoMmeM ThaharatA hai, sItala ThaNDA pAnI pItA hai, pauSTika phaloMko khAtA hai, sukhameM hI rAjagRhameM pahuMcatA hai / vaise hI mokSakA arthI nirvANa pahuMcane ke liye AtmAnubhavakI sukhadAI sar3akapara calatA hai| jabataka pahuMca navataka nara va devake zarIrameM sukhapUrvaka vizrAma karatA hai | AtmadhyAnakA acintya phala hai| tatvAnuzAsanameM kahA haidhyAnAbhyAsaprakarSaNa tudhanmohasya yoginaH / caramAMgasya muktiH syAttadaH anyamya ca kramAt / / 224 / / tathA caramasya dhyAnananyasyataH sadA / nirjarAsaMvarazca syAnsakalAzubhakarmaNAM // 225 // Asravanti ca puNyAni pracurANi pratikSaNaM / maharddhirbhavatyeSa tridazaH kalpavAsiSu // 226 // tato'vatIrya mayapi cakravAdisaMpadaH / ciraM bhuktvA svayaM muktvA dIkSA deMgaMbarI zritaH // 228|| vanakAyaH sa hi dhyAtvA zukladhyAnaM caturvidhaM / vidhUyASTApi karmANi zrayate mokSamakSayaM // 229 // bhAvArtha-dhyAnake abhyAsakI uttamatAle carama zarIrI yogIkA
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236] yogasAra ttiikaa| moha TUTa jAtA hai / yaha usI bhavase mokSa hojAtA haiN| jo carama zarIrI nahIM hotA hai vaha krama 2 meM mokSako pAtA hai| jogI carama zarIrI nahIM hai usake dhyAnake abhyAsame sadA hI sarva azubha karma prakRtiyokA saMvara va unakI nirjarA hotI jAtI haiN| tathA pratisamaya mahAn puNyakarmakA Amraca hotA hai jisake phalase svargoM meM jAkara mahAn RdvidhArI deva hotA hai| yahA~ga madhyalokameM Akara cakravartI AdikI sampadAko bahuta kAla bhogakara phira svayaM unako tyAgakara digambara sAdhukI dIkSA letA hai / vanavRSabhanArAca saMhananadhArI sAdhu cAra prakAra zukladhyAnake dvArA AThoM hI karmokA nAza karake akSaya amara mokSako pAletA hai| parabhAvakA tyAga saMsAra-tyAgakA kAraNa hai| je parabhAva capaci muNi appA appa muNati / kevala-NANa-sarUva lai (lahi?) te saMsAru mucati // 63 / / anvayArtha--(je muNi parabhAva caevi appA appa muNaMti) jo munirAja parabhAvoMkA tyAgakara AtmAke dvArA AtmAkA anubhava karate haiM (te kavala-NANa-sarUva lai (lahi) saMsAru mucaMti) ye kevalajJAna mAhita apane svabhAvako jhalajhAkara saMsArame chUTa jAte haiN| bhAvArtha tyAga dharmakI AvazyakatA batAI hai| sAga, dveSa, moha mAtra baMdhake kAraNa haiN| inako tyAgakara vItarAga bhAvameM ramaNa karanese saMvara va nirjarAkA lAbha hotA hai| rAga, dveSa, mohake utpanna hone meM antaraMgakA rAga mohanIya karmakA udaya hai, bAharI kAraNa moha va rAgadveSajanaka cetana va acetana padArtha haiN| bAharI tyAga honepara antaraGga tyAga ho jAtA hai, jaise bAharI dhAnyakA
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAyasAra ttiikaa| [237. chilakA dUra honepara antaraGgakA patalA chilakA dUra hotA hai / sAdhakako pahale to mithyAtva bhAtrakA tyAga karanA cAhiye / isake liye bAharI kAraNa rAgIdveSI devoMkI, parigrahadhArI anya jJAna rahina sAdhuoMkI va ekAMtamayameM bahanevAle zAstroMkI bhaktiko chor3e, va tItra pApoMme bace / dUtaramaNa, madirApAna, mAMsAhAra, corI, zikAra, banyA va parastrI sevanakI ruciko manase dUra kare, niyamapUrvaka tyAga na kara sakane para bhI inase aruci paidA kare, anyAya mevana glAni kare tathA bItarAga sarvajJa deva, nimrantha AtmajJAnI sAdhu, anekAMtase kahanevAle zAstroMkI bhakti kare / sAta tatvako jAnakara manana kare naba anantAnubandhI kaSAyakA va mithyAtva bhAtrakA vikAra bhAgAMnA hogaa| samyagdarzana va khamyagjJAna va svarUpAcaraNa cAritrakA lAbha hogA / phira bhI apasAkhyAna, prasAkhyAna va saMjvalana kaSAya va nokapAyake udayase honevAle rAgahapa bhAvoMko miTAtA hai / taba pahale zrAvakake bAraha vratoMkI pAlakara rAgadapa kama karatA hai / gyAraha pratimAoM yA zreNiyoMke dvArA jaina jaisa bAharI tyAga karatA jAtA hai, rAgadveSa adhika 2 kama hotA jAtA hai| pUrNa rAgadvepake tyAga karaneke liye sAdhukI dIkSA Avazyaka hai, jahAM vastrAdikA pUrNapane tyAga hotA hai / sAdhu hote hue. kheta, makAna, dhana, dhAnya, cAMdI, monA, dAsI, dAsa, kapar3e, vartana ina daza prakAra ke bAharI parimahako tyAgakara bAlakake samAna samadazI, kAma vikArase rahita nigraMtha hojAtA hai / aMtaraMga caudaha prakArake bhAva parigrahase mamatA tyAgatA hai| mithyAtvabhAva, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati,. zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puMveda, napuMsaka veda, ina 14 tarahake 'bhAvoMme pUrNa virakta hojAtA hai| zatrumitrameM, tRNa va suvarNameM va jIvana
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238] yogasAra ttiikaa| maraNameM samabhAvakA dhArI hojAtA hai / ekAMta vana upayana parvatAdike niraMjana sthAnoM para baiThakara AtmadhyAna karatA hai taba eka apane hI * zuddha AtmAko bhAvameM grahaNa karatA hai va sarva parabhAvoMse upayogako .hadAtA hai| jitane bhAva karmoMka nimittala hote haiM va jo anitya haiM una sabase rAga tyAgatA hai| audayika. zyopazAmika va chUTanevAle aupazamika bhAvoMse virakta hokara kSAyika va pariNAmika jIvatva bhAvako apanA svabhAva mAnakara eka zuddha AtmAkI vAravAra bhAvanA karatA hai / aisA munirAja rAgadveSako pUrNa jIta letA hai| kSapakareNIpara car3hakara annamuhUrtameM cAra ghAtIya karmoMkA kSaya karake kevalajJAnI hojAtA hai| phira cAra aghAtIya karmoMkA bhI - nAza karake saMsArase mukta hojAtA hai / parabhAvoMke tyAgameM hI Apake nija bhAvakA yathArtha grahaNa hotA hai taba zuddha, AtmAnubhava pragaTa hotA hai| yahI mokSamArga hai va sadA hI AnaMda amRtakA pAna karAnevAlA hai| samayasArakalazAmeM kahA haiekazcitazcinmaya eva bhAvo bhAvAH pare ye kisa te pareSAm / 'grAhastazcinmaya eva bhAyo bhAvAH pare sarvata eca heyAH // 5 // siddhAnto'yamudAttacittacaritIkSArthibhiH senyatAM zuddha cinmayamekameva paramaM jyotiH sadaivAsmyaham / ete ye tu samullasanti vibudhA bhAvAH pRthamlakSaNAste'haM nA'smi yato'tra te mama paradravyaM samamA api // 6-2 // bhAvArtha-caitanyamaya eka bhAva hI AtmAkA nija bhAva hai| zeSa sarva rAgAdi bhASa nizcayase para pudaloMke haiN| isaliye eka caita. nyamaya bhASako hI grahaNa karanA cAhiye / zeSa sarva parabhAvoMkA tyAga
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ ----' + yogasAra TIkA / | 239 karanA cAhiye / zuddha bhAva meM calanevAle mokSArthI mahAtmAoM ko isI siddhAMtakA sevana karanA cAhiye ki maiM sadA hI eka zuddha caitanyamaya parama joti svarUpa hU~ | isake sivAya jo nAnA prakArake bhAva pragaTa hote haiM ve mere zuddha bhAvase bhinna lakSaNadhArI haiN| una rUpa maiM nahIM huuN| ana mujhase bhinna paradravya hI haiM / tyAgI AtmadhyAnI mahAtmA hI dhanya haiM / dhaNNA te bhayavaMta vuha je parabhAva caryati / loyAloya - payAsayaru appA vimala muNaMti // 64 // anvayArtha - ( je parabhAva cayaMti ) jo parabhAvoMkA tyAga karate haiM aura (loyAloya payAsayaru appA muNAMta) lokAlokaprakAzaka nirmala apane AtmAkA anubhava karate haiM ( te bhayavaMta buha dhaNNA ) ve bhagavAna jJAnI mahAtmA dhanya hai / bhAvArtha - AtmAkA svarUpa nizyale parama zuddha hai / jJAna isakA mukhya asAdhAraNa lakSaNa hai| jJAnameM vaha zakti hai ki eka hI samayameM yaha sarvalokake chaH dravyoMko, unakI paryAyoMko liye huye tathA alokako eka hI sAtha krama rahita jaisekA taisA jAna sake / isI taraha AtmAmeM vaha saba guNa haiM jo siddha bhagavAnameM pragaTa hojAte haiN| svabhAvase AtmA siddha ke samAna hai / tatvajJAnI mahAtmA jisa padake lAbhakA rucivAna hotA hai usI padako dhyAtA hai| taba yaha sarva parapadArthoMse vairAgI ho jAtA hai / puNyodaya se prApta hone vAle bArAyaNa, balabhadra, pratinArAyaNa, cakravartI, kAmadeva, indra, dharaNendra, ahamiMdra Adi poMko karmajanita nAzavaMta va AtmA zuddha svarUpase
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 ] yogasAra ttiikaa| thAhara jAnake una sabakI mamatA tyAgatA hai, isItaraha jina zubha bhAvoMse laukika una padoMkI prAptike yogya puNyakA bandha hotA hai, unako bhI nahIM cAhatA hai / dharmAnurAga, pAMca paramedhI bhakti, anukampA, paropakAra, zAstrapaThana Adi zubha bhAvoMka bhItara vartatA hai kyoMki zuddhopayogameM adhika Thahara nahIM saktA hai | AtmavIyakI kamI hai taba azubha bhAvoMse bacane ke liye zuddha bhAvoM meM rahate huye bhI jJAnI usase virakta rahatA hai| paramANu mAtra bhI rAgabhAva baMdhakA kAraNa hai aisA graha jAnatA hai / caudaha guNasthAna AtmAkI pacaTikI zreNiyoM hai tathApi zaddhAsmAke mUla, para saMyoga rahita, ekAkI svabhAvame bhinna hai / isaliye jJAnI inako bhI isItaraha tyAgayogya samajhatA hai / jaise sIr3hiyopara bar3hanevAlA sIr3hiyoMko tyAgayogya samajhAke chor3atA jAtA hai : eka zuddhopayogako grahaNa karanekA utsuka hokara dharmapracArake vicAroMko bhI tyAgatA hai / dravyArthika nayase AtmA nitya hai. paryAyAthika nayase anitya hai| abhedanayase ekarUpa hai, medAmpa vyavahAranayase anantarUpa hai| AtmA guNa paryAyoMkA samUha hai, loka chaH dravyokA samudAya hai, kA~ke 148 bheda haiM, kama kA baMdha cAra prakArakA hotA hai| prakRti pradeza bandha yogoMsa va sthitiH anubhAga bandha kaSAyoMme hotA hai| sAta tatva haiM, nava padArtha haiM, isadi sabai vikalpoMko candhakAraka jAnakara tyAga detA hai / sirvikalpa samAdhi va svAnubhava AlApaka liye yaha eka apane hI AmAke bhItara AtmAke dvArA apane hI AtmAko vidA detA hai| . __ . isa taraha jo jJAnI va virakta puruSa saMsArakI sarva prapaMcAvalIse pUrNa virakta hokara AtmayAna karate haiM va paramAnandake amRtakA pAna
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [241 karate haiM, ve hI bar3e vivekI paMDita haiM, ve hI parama aizvaryavAna haiM, ratnatrayakI apUrva sampadAke dhanI haiN| samyagdarzana jJAna cAritrakI ekatAmeM lavalIna haiM, ve hI bhAgyavAna haiM, bhagavAna haiM, atIndriya jJAna va sukhake svAmI haiM. zonA hI mokSalAbha kareMge / AtmAnuzAsana meM kahA haiyeSAM bhUSaNAmasapAtarajaH myAnaM zilAnyAtaram zathyA zarilA mahI sucihine gehaM guhA ho pinAm / yAtmAtmIyavikalAvI tAlayAtruttamogAmyA - mate no jJAnadhanA manAMsi panasA mukimhA nihA: 1259 / / bhAvArtha-jina mahAtmAoMkA gahanA dArI meM lagI raja hai, jinako baiThanekA sthAna pApANako zilA hai, jinakI zayyA kaGkarIlI bhUmi hai, jinakA sundara ghara bAghoMkI guphA hai, jinhoMne apane bhItarame sarva vikalpa miTA diye haiM va jinhoMne ajJAnakI mAMgo tor3a DAlA hai, jinake pAsa samyagjJAna dhana hai, jo muktika premI hai, anya saba icchAoMse dUra haiM, aise vAgAgaNa hamAre manako pavitra kareM | gRhastha ho yA muni, donoMke liye AtmaramaNa siddha-mukhakA upAya hai| sAgAra viNAgAru ku vi jo appANi basei / so lahu pAvaha siddhi-suhu jipAnaru ema bhai // 65 // anvayArtha-(sAgAru vi NAgAru ku vi) gRhastha ho yA muni koI bhI ho (jo apANi vasei) jo apane AtmAke bhItara bAsa karatA hai (so siddhi-suhu lahu pAcai) vaha zIghra hI siddhi ke
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| mukhako pAtA hai (jiNavara ema bhaNei ) jinendradevane aisA kahA hai| bhAvArtha- AtmIka atIndriya AnaMdako siddhisutra yA siddhoMkA sukha kahate 3 / jaisA zuddhAtmAkA anubhava siddha bhagavAnoMko hai vaisA hI kA anubhava atra hotA hai taba anA mukha sidvoMko vedana hotA hai yA hI sukhA zudrAmA ghedana karanevAloM meM hotA hai| AtmIka AzaMdukA myAda jisa sAdhanasa ho vahI mokSakA upAya hai yA AnaMda sukhakA sAdhana hai / kyoMki bAnubhavameM samyagdazana, samyagjJAna va samyakdhAritra tInoM hI garmita hai| svAnubhava hI nizcaya satrApa svarUpa mokSagAMga hai| usIsa navIna kramaukA mevara holA hai. va pugane kA~kI nirjarA honI hai / yahI eka sIdhI sar3aka mokSamahalakI tarapha gaI hai / isa sibAya koI dusarI sar3aka nahIM hai va bAharI sAdhana mana, vacana, kAyakI zaktiko nirAkula karaneke liye hai / jinanI manameM nirAkulatA va nizcintatA adhika hogI utanA hI mana strAnubhavameM bAdhaka nahIM hogaa| jagatake prapaMcajAla mana, vacana, kAyako aTakAte haiM, ulajhAte haiM, isaliye mokSamArgameM bAharI nikaTa sAdhana sAdhu vA anagArakA cAritra hai va kramaza bAharI sAdhana sAgArakA-zrAvakakA cAritra hai| zrAvakakA cAritra batalAne huye sAdhuke cAritrapAlanakI yogyatA hotI hai| binA sAdhukA cAritra pAle karmakA nAzaka tIna strAnubhava nahIM jAgRta hotA hai| harAekakA vyavahAra cAritra gyAraha pratimArUpa hai-krama kramame bar3hatA jAtA hai ! pahalI 2 pranimAkA dusarI AdimeM banA rahatA hai Age aura bar3ha jAtA hai, usakA saMkSepa svarUpa isa prakAra hai (1) darzana pratimA-samyagdarzanako doSa rahita pAle, 25 doSoM ko bacAne, niHzaMkita, niHkAkSita, nirvidhikitsita, amUraSTi, upagRhana, sthitikaraNa, vAtsalya, prabhAvanA ATha aMga pAlakara inake
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [243 pratipakSI ATha dopaoNma bace / bAni, kula, dhana, adhikAra, rUpa, cala, viyA. tapa, ATha prakAra mada na kare | deva, guru, lokamAtA tyAge! kuMdeva, kusuma, kuzAstra va inake tIna prakArake saMbaka ina chaH anAyatanoMkA satraca bhaktipUrvaka na kare / ahiMsA, satya, acauka, brahmacaya, parigraha tyAga ina pAMca pratIka ekadaza sAdhanakA abhyAsa kre| devapUjA, gurubhakti, myAnyAya, tapa, saMyama, dAna, ina cha: kamaukA nityaprani pAlana kareM / (2) vrata pratimA-pAMca aguvanoMko doSa rahina pAle, ditrata, dAvana, anarthadaNDa vyAga, ina tIna guNatranoMko va sAmAyika, proSa dhopacAma, bhaugopabhoga risA va anidhi savinA ne cAra zikSA broMko pAlanekA abhyAsa kare | (3) sAmAyika manimA-nIna manyAoMmeM sare, dupahara, jhAma, samabhAnama yA zAMtabhAvasa myAnubhavakA abhyAsa kare va samaTrepa chodd'e| (1) moSadha pratimA-mahInemeM cAra divasa do aSTamI do caudasa avAsa kreN| (5) sacittatyAma pratimA-jIba sahita sacitta bhojanapAna nahIM kreN| (6) rAtribhojana tyAga pratimA-rAtriko na Apa bhojanapAna kare na dRmaroMko karAye | (7) brahmacarya pratimA-mana, vacana, kAmase brahmAcarya paale| svastIsa bhI virakta hojAve / (8) ArambhatyAga pratimA-khetI vyApArAdi Aramma nahIM kara, ArambhI hiMsA chodd'e| (9) parigrahatyAga pratimA--bhUmi, makAna, dhanAdi parigraha
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244] yogasAra ttiikaa| tyAga karake kucha bA va pAtra rakhale, vara chor3akara bAhara ekAMtameM rahe, saMtoSase dUsareka yahAM nimaMtraNase bhojana kare, Apa svayaM nahIM bnaaye| (15) anumAta tyAna-laukika kAma meM sammati denekA. tyAga kare, bhojanaka samana nimantraName jaave| (11) udityAga pratimA--apana liye kiye gae bhojanako na leve, bhikSA bhojana kareM / zulka hokara eka laMgoTa, eka. khaMSTa cAdara skve. pIchI, kamaMDala rakAve / ailaka hokara kaMvala eka laMgoTI pIchI kamala skAle / phira sA ho vastra rahita hojAye, pAMca mahAvata ahiMsAdi pUrNa pAle va pAMca samili pATe ! ( 1) iyaryA-dekhakara cale, (2) bhASA--zuddha vANI bola(3) rasa tyAga-ddha bhojana leve, (4) AdAnanizeSaNa-dena kara uThAye ghare, (5) vyutsarga-mala, mUtra. dekhakara kareM, mana vacana kAyako zaza rahatAbIna guli pAle / yaha terA prakAra, sAdhukA vyavahAra bAriza haiN| isa prakAra zrAvaka yA sAdhuke vyavahAra cAritrako pAlate hue svAnubhavakA abhyAsa bar3hAve. to vaha dhIre 2 AtmAnaMdako pAnA huA mokSakI tarapha bar3hatA calA jAtA hai / AtmAmeM hI jo tiSThate haiM meM hI siddha mukhako sadA pAte. haiN| puruSArthasiddhapAyameM kahA haiM: cArika bhavati kalA samAttasAvadyayogaviharaNAt / sakalakApAyAMvamuktaM vizadamudrAsInamA marUpaM tat // 39 // hiMsAto'nRtavacanAlteSAdabrahmataH parigrahataH / kAsnyaikadezaviratazcApinaM jAyate dvividham // 40 // bhAvArtha-sarva pApabandhako kAraNa mana, vacana, kAyakI pravR
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [ 245 ttiko tyAganA vyavahAracArita hai / marca kapAyakI kAlimA rahita, nirmala, udAsIna, AtmAnabhavarUpa nizcayacAritra hai / hiMsA, asatya, corI, kuzIla, parigraha ina pAMva pApoMse pUrNa virakta honA sAdhukA va ekadeza virakta honA yAtraphakA vyavahAracAritra hai / tatvajJAnI virale hote haiN| biralA jANahiM dattu buha ciralA NisuNahiM tattu / biralA jhAmAI ta jina viralA dhArahi tannu / / 66 // anvayArtha--- (virala ha na jANahi ) virale hI paMDita Atmatatvako jAnane hai (bislA datta kiraNA) virale hI zrotA tatvako sunate haiM (viralA jiya lattu jhAyAha) virale jIva haiI tatvako cyAte haiM (viralA tanu dhArahiM) virale hI tatvako dhAraNa karake svAnubhavI hote haiN| bhAvArtha-AtmajJAnakA milanA bar3A kaTina hai| thor3e hI prANI isa anupama tatvakA lAbha kara pAte haiN| magarahita paMcendriya taka prANI vicAra karanekI zakti binA AtmA anAtmAkA bheda nahIM jAna sana / sI pannendriyoM meM nArakI jItra rAta dina kaSAyake kArya meM laMga rahate haiM / kinahI prANiyoMko AtmajJAna. hotA hai| pazuoMmeM bhI AtmajAnake pAnekA sAdhana viralA hai| devoMmeM viSayabhogoM kI adhika hai| vairAgya bhAvakI mulabhatA hai| kinahIko AtmajJAna hotA hai| mAnavoMke liye sAdhana sugama hai to bhI bahuta durlabha hai| aneka mAnava rAta niH zarIrakI kriyA me tAlIna rahate haiM ki unako AtmAkI bAta sunanekA abasara hI nahIM milatA hai|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246] yogasAra ttiikaa| jinako avasara milatA hai ve bhI vyavahArameM itane phaMse hote haiM ki vyavahAra dharma andhoMko par3hate sunate haiM; aneka baI vidvAna paMDita hojAte haiM; nyAya, vyAkaraNa, kAvya, purANa, vaidyaka, jyonimakI ya pApa puNya baMdhaka kriyAoMkI vizepa cacarcA karate haiM / adhyAtma granthoMpara sukSma dRSTi dekara nahIM par3hate haiM na vicArate haiN| nizcayanayasa apanA hI AtmA ArAdhya deva haiM rokA hada vizvAsa nahIM kara pAte haiM / aneka paMDita AtmajJAna vinA kevala vidyAke dhabaloM , kriyAkAMDake popaNameM hI janma gaMvA dene hai-- jinake miyAnakA va anaMtAnubandhI kapAko bhara, Dou! . duta, unahI vidvAnoMko tatvaruci hotI hai| adhyAtmajJAna vidvAna bahuta thor3e milate haiM / jabataka aise upadezaka na mila tabataka zrotAoMko AtmajAmakA lAbha honA kaThina hai| yadi koMpara AtmajJAnI paMDita hote bhI haiM to AtmAke hitakI mAda ruci rakhanevAle protAoMkI kamI rahatI haiN| jina mInara saMsArake mohajAlasa kucha udAsI hotI hai ve hI AtmIka nastrakI. bAtoko nyAnase sunate haiM. sunake dhAraNa karate haiM, vicAra karate haiN| jinake bhItara gAda ruci hotI hai, ve hI nirantara AtmIka tatvakA citavana karate haiM / AtmavyAnI bahuta thor3e haiM, inameM bhI nirvikalpa samAdhi pAnevAle, svAnubhava karanetrAle durlabha haiN| AtmajJAna amUlya padArtha hai, mAnava janma pAkara isake lAbhakA prayatna karanA jArI hai / jisane AtmajJAnakI ruci pAI usane hI nirmANa jAnekA mArga paaliyaa| yahI samyagdarzana hai| jaba buddhi mUkSma vicAra karanekI ho taba pramAda chor3akara pahale vyavahAranayase jIvAjItra tatvoMke kahanevAle zAstra paDhe / baMdha va mokSaka vyavahAra sAdhanoko jAna leve phira nizcayanayakI mukhyatAse pratipAdana karanevAle zAstrakA manana karake apane AtmAko dravyarUpame zuddha jAne ! bheda
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [247 vijJAnakA manana kre| jaisa pAnIsa kIca bhinna hai cese mere AtmAme ATha karma, rAgAdi bhAvakarma, zarIrAdi noko bhinna hai| bArabAra abhyAsake balase samyagdarzanakA prakAza hogA | taba anAdikA mAyakA:-gA, ja. homaH, zipikA mArga hAthameM AgayA, phira kyA cAhiye / janma 2 ke saMkaToMko miTAnetrAlA graha AtmajJAna hai / yadyapi yaha durlabha hai tathApi isIke liye puruSArtha karanA va ise lAbha kara lenA hI mAnavajanmakA sAra hai| samayasArajImeM kahA haisuda paricidANubhRdA, savyassa vi kAmabhoyabaMdhakahA / eyattaskalambho, NadhAra Na sulabho bibhattamsa // 4 // bhAvArtha-sarva saMsArI prANiyoMko kAma bhoga saMbandhI kathA / bahuta sugama hai kyoMki anaMtabAra sunI hai, anaMtavAra unakI pahacAna kI hai, anaMtavAra viSayoMkA anubhava kiyA hai| dulabha hai to eka parabhAva rahita va apane ekasvarUpameM tanmaya aisa zuddhAtmAkI bAta hai| isIkA lAbha honA kaThina hai / sArasamuccaya meM kahA hai jJAnaM nAma mahAratnaM yanna prAptaM kadAcana / saMsAre zramatA bhIme nAnAduHmvavidhAyini // 13 // adhunA tattvayA prAptaM samyagdarzanasaMyutam / pramAI mA punaH kArkIviSayAsvAdalArasaH // 14 // bhAvAtha-~-isa bhayAnaka va nAnAprakArake duHkhoMse bhare hue saMsArameM marate hue jIvane AtmajJAna rUpI mahAn rasnakI kahIM nahIM pAyA | aba tUne isa uttama samyagdarzanako pAliyA hai, taba pramAda na kare, viSayoMke svAdameM lobhI hokara isa apUrva tattrako khona baitthe| samhAlakara rakSAkara sustrI bane /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248] yogasAra ttiikaa| kuTumba moha tyAganeyogya hai| ihu pariyaNa Na hu mahutagau ihu suhu-dukkhaha~ heu / ima citaMtaha ki karai lahu saMsAraha~ cheu / / 67 // anvayArtha-(ihu pariyaNa mahutaNa Na hu) yaha kuTumtha parivAra merA nizzrayase nahIM hai (ihu muhu-dukkhAha heu) yaha, bhAva sukhaduHstrakA hI kAraNa hai (ima kiM ciMtaMtaha~) isaprakAra kucha vicAra karanega (saMsAra, chera laha karada ) saMsArakA cheda zIdhra hI kara diyA jAtA hai| bhAvArtha-yaha prANI indriya mukhakA lolupI hotA hai / apane mukhako prAptimeM sarakArI prANiyoMse moha kara letA hai| bAlyAvasthAmeM mAtApitA dvArA pAlApovA jAtA hai va lADamyArameM rakkhA jAtA hai, usase unakA tItra sohI ho jAtA hai / yuvAvayama strIsa va putrapurAsa indriyasurana pAlA hai, isaliye unakA mohI ho jAtA hai / jina mitroMse va naukara cAkaroMse indriya mukhabhogameM madada milatI hai unakA modI ho jAtA hai / va jinane indriya sugbameM bAdhA pahuMcatI hai unakA zatru bana jAtA hai| kuTumbake mohameM aisA kahA jAtA hai ki usako AtmAke mvarUpake vicAra ke liye avakAza hI nahIM milatA hai| rAtadina una parivArajanoM ke liye dhana kamAnemeM va dhanakI rakSA karanemeM hI lagA rahatA hai| yadi koI kuTumbI apanI Ayukarmaka kSayase mara jAtA hai vo yaha mohI prANI unake zokameM bAvalA ho jAtA hai / vaha isa bAtako bhUla jAtA hai ki parivArakA sambaMdha vRkSapara rAta basareke samAna hai| jaise saMdhyAke samaya eka vRkSapara aneka pakSI bhinna 2 sthAnoMse Akara jamA ho jAte haiM, saverA honepara sarva pakSI alaga 2 apane 2
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [ 249 sthAnoMko cale jAte haiM, vaise hI eka parivAra meM nAnA jIba koI - narakase, koI pazugatise, koI devagatimeM, koI manuSyagati se Akara jamA ho jAte haiM / saba apanI 2 AyuparyaMta rahate haiN| Ayuke kSaya hote hI apane bAMdhe hue pApa puNyakarmake anusAra koI devagatimeM, koI manu'vyagatimeM, koI tiryagati, koI narakagati cale jAte haiM, kisIkA koI sambaMdha nahIM rahatA hai / saba prANI apane mukha svArthameM dUsabasa moha karate haiN| svArtha na sadhane para neha chor3a detA hai, putra viruddha ho jAte haiM, vRddhAvasthA meM svArtha sA na dekhakara kuTumbIjana vRddhako avajJA karate haiN| kuTumbase yadi iMdriyoMke viSaya sadhate haiM natra to sukhake kAraNa bhAsateM haiM / jaba unase viSayabhoga jJAni par3atI hai taba hI ke kAraNa ho jAte haiM / bArI samyagdRSTI jIvako jalameM kamalake samAna gRhasthako rahanA cAhiye, mohana karanA cAhiye / unako apane jIvase prathaka mAnakara una jIvoMkA upakAra bhane so karanA caahiye| unakI rakSA, zikSA va sukha se jIvananirvAha meM sAI honA cAhiye | unako AtmajJAnake mArga para lagAnA cAhiye / yadi kAma na kareM. ba kama kare no manameM viSAda na karanA cAhiye / badale meM sukha pAneke lobhase unakA hita na karanA caahiye| unake hitake pIche anyAya dhana na kamAnA cAhiye, na apane AtmakalyANako mullAnA caahiye| jo kuTumbarivArakA moha chor3a dete haiM ve sahaja vairAgyavAna hojAte haiN| athavA Atmahita karate hue jabataka gRhastha meM rahate haiM unakI sevA facere bhAva karate haiM / jaba apratyAsthAna kapAyakA udaya atizaya maMda raha jAtA hai tatra kuTuMbatyAgI zrAvaka hojAte haiM, parase moha nahIM karate haiM, kevala eka nija AtmAkI hI gAr3ha bhakti karane
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 yaaNgnaashkaa| vAle bhavya jIva zIna hI bhavasAgarase pAra hojAte haiM / bRhata sAmAyikapATameM kahA hai-- kAMtAna zarIrajaprabhRtayoM ye sabaMdhArayAtmano / bhinnAH karmabhavA: samIraganalA bhAyAvahibhAvinaH !! taiH saMpattimihAtmano gatadhiyo jAnanti ye zammaMdA / svaM saMkalpayasena taM vidadhate nAkIzalakSmI: sphuTaM / / 85 / / bhAvArtha-yaha ghI, dhana, putrAdi sarvathA hI apanI AtmAsa bhinna haiM, bAharI rahanevAle haiM, kamaka udayana prApta haiM, yuvakake samAna unakA saMyoga caMcala hai| jo mUr3ha buddhi inake saMyogase sukhadAI saMpatti honA samajhate haiM ve aise hI mUrkha haiM jo apane manake saMkalpase hI svargakI lakSmIko prApta krle| saMsArameM koI apanA nahIM hai| Ida-phaNiMda-pariMdaya vi jIvahaM saraNu Na hoti / asaraNu jANiva muNi-dhavalA appA appa muNati // 68 // anvayArtha ( iMda-pharNida-NAraya vi jIva saraNu Na hoti) indra, dharapendra, va cakravartI koI bhI saMsArI prANiyoMke rakSaka nahIM ho sakate ( muNi-dharalA asaraNu jANivi ) uttama-muni apaneko azaraNa jAnakara ( appA aSaNa muNAna) apane AtmA dvArA AtmAkA anubhava karate haiN| bhAvArtha-saMsArI prANI koke udayako bhogate haiM taba koI usa udyako midA nahIM sakatA / jaba Ayu karma kSaya hotA hai maraNa hojAtA hai, kisI indra, dharaNandra ka nareMdroM, maMtrajJAtA, vidvAnameM, tapasvI meM, paramamitrameM, mAtA-pitAmeM, putra-putrImeM, aga va - - - - --
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | [ 25 1 jyotiSoM meM zakti nahIM hai ki maraNase eka kSaNa bhI roka ske| svayaM sarva prakAra bhogoko bhAMganevAle cakravartIko sI zarIra tyAganA par3atA hai | indra va devo bhI devagatika bhoga tyAgakara madhyaloka meM janma lenA par3atA hai / isItaraha jaba pApa karmoMkA tIna udaya AjAtA haiM taba roga, zoka haraekako sahanA par3atA hai taba bhI koI duHkhako beTA nahIM sakatA hai| prANIko akele hI bhoganA par3atA hai, mAtAko putrapara bahuta prema hotA hai va putrake rogI honepara vaha mohase duHkha mAnatI hai, paraMtu aisI zakti mAtAmeM nahIM hai jo putra rogakI vedanAko putrako na bhogane de, Apa bhoga ve / koI kisI duHkha yA sukhako yA sAtA asAtAvedanIya karmako nahIM de skaa| karmaki phala bhogane meM saba jIvoMko svayaM hI vartanA ur3atA hai, koI bhI rakSA nahIM kara saktA / jo karma abhI sattA meM haiM udaya meM nahIM Ae haiM una kamauMko sthiti va anubhAga ghaTAkara kSaya kiyA jA sakA hai yA pApakarmoM ko nicaila va puNyakarmako satrala kiyA jA saktA hai / usameM kAraNa usI jIvake pariNAma haiN| jo koI apane zuddhAtmAkI bhAvanA bhAve va arahanta siddha AcArya upAdhyAya sAdhukI bhakti kareM yA kRtapApakA pratikramaNa kareM, guruke pAsa AlocanA kareM to nirmala bhAvoMse karmokI avasthAko badalA jA saktA hai, unakA kSaya kiyA jA saktA hai / isaliye yaha jIva Apa hI apanA rakSaka hai| dUsarA jIva dUsare jIvakA rakSaka nahIM hai aisA jAnakara bAnI munirAja apane zuddhAtmAkA hI anubhava karate haiM / jaba AtmavyAnameM upayoga nahIM lagatA hai taba svAdhyAya, bhakti, mananameM va paropadezameM va vaiyAvRtya meM va tvacA upayogako jor3ate haiM / samyaSTI jJAnako azaraNa bhAvanAkA vicAra karake karmoM ke
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222] yogasAra ttiikaa| kSayakA upAya karanA yogya hai jisane karmoke udayakAlameM duHstra ya kheda va AkulatA na sahanI par3e | janma, aga, maraNake sAToMmeM na par3anA par3e / karmoMkA saMyoga eka kSaNa ke liye bhI AtmAke liye guNakArI nahIM hai | jJAnI jIva isaliye isa saMsArake sAtha mohana lagA dete haiM / sarva jIvoMkI sanA bhinna 2 mAnakara unase rAgadveSa nahIM karate haiN| samabhAvase jagatake cAritrako dekhakara pUrNa vairAgyavAna hokara AtmahitameM pravarnate haiN| karmake kaya para kaTibaddha hojAte haiM / AtmayAnakI agni jalAkara karmakA homa karate haiM / jaba yaha AtmA zuddha va karmarahita hojAyagA taba vaha svAdhIna hojAbagA | phira kabhI koMka udayakI parAdhInatAmeM nahIM rahanA par3egA | karmabhUmike mAna ko AyukSayakA niyama nahIM hai. akAla maraNa hosaktA hai, aisA jAnakara zIghrame zIva AtmahinameM laga jAnA cAhiye / Apase hI apane AtmAkI zaraNako parama zaraNa jAnanA cAhiye / samayasAra meM kahA hai jo appaNAda mAyAdi duHhidagnuhide karemi sattati / so mUDho agANI gANI pattodu vivarNadoM // 265 // bhAvArtha-jo koI sA ahaMkAra kare ki maiM parajIvoMko duHsso va sugTI kara maktA hai, vaha sUrya va ajJAnI hai / kyoMki sarva jIva apane 2 pApa puNya kamake udayana igbI yA mustrI hote haiM / jJAnI jIva isa ahaMkArama dUra rahate hai| bRhata sAmAyika pAThameM kahA haina vaidyA na putrA na viprA na zakA na kAMtA na mAtA na bhRtyA na bhuupH| yamAliMgitaM rakSituM sati zattA vicityati kArya nija kAryamAthaH // 33 //
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / / 253 bhAvArtha-jana maraNa A jAtA hai to na vaidA, na putra, na brAhmArana indra, na apanI strI, na mAtA, na naukara, na rAjA koI bhI bacA nahIM sakate haiM / aimA vicAra karakaM sAnanoko AtmIka kAma kara. lenA yogya hai, dera na lagAnI caahiye| jIva sadA akelA hai| ikka upalAi marada ku vi duhu khuda muMjai ikku / parayaha~ jAi vi ika jiu taha mivvAgaha~ ikku // 69 / / anvayArtha--(ika upajAI marada kutra) jIra akelA hI janmatA hai va akelA hI maranA hai (ikA dA muhU bhuMjai) akelA hI duHkha yA sukha bhogatA hai (ika jiya parayaha Airvi) akelA hI jIva naraka meM bhI jAtA hai. (taha iku NicANa) tathA akelA jIra phira nirmANako prApta honA hai| bhAvArtha-yahA~ gaekaH ra bhAvanAkA vicAra kiyA gayA hai| vyavahAra nabase yaha saMsArI jIva nArIra lahina azuddha dazAmeM cAroM gatiyoM meM kadiyake anusAra bhramaNa kiyA karatA hai| isa bhramaNase isa jIvako akelA hai| janmanA va akelA hI maranA par3atA hai| haraeka janmameM mAtA pitA bhAI baMdhu bagairaTTa mitra va anya cetana va acetana padArthoMkA saMyoga hotA rahA, chuTatA rahA / isa jIvako akelA hI sabako chor3akara dUsarI gatimeM jAnA par3A | eka pApa puNya kama hI sAtha rhaa| karmoMkA baMdha yaha jIva apane zubha va azubha bhAvami jaisA karatA hai paisA hI unakA phala yaha jIva akelA hI bhogatA hai / . yadi koI mohI mAnava kuTumbake mohameM parako ghora kaSTa dekara
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 ] yAMgasAra TIkA | dhana kamAtA hai, mahAna hiMsA, jhUTha, corI, kuzIlAdi pApa karatA hai una karmako karate hue yadi narakAkA baMdha par3atA hai to isa jIvako akelA hI naraka meM jAkara duHkha sahanA par3atA hai, koI kuTumbIjana sAtha nahIM sakA hai| isI taraha yadi koI zubha kAma karatA hai va puNyadhikara svarI jAtA hai to akelA hI vahA~kA sukha bhoganA par3atA hai / vaha apane sAtha kisI mitra yA strI yA putrako le jA nahIM sakatA hai / haraeka jIvakI sattA nirAlI hai / kamakA baMdha nirAlA hai, bhAvAMkA palaTanA nirAlA hai, sAtA sonAli hai| bAra nahIM pAe jAte haiM | eka dhanavAna hokara sAMsArika sukha bhogatA hai, eka nirdhana hokara kase jIvana nirvAha karatA hai, eka vidvAna hokara dezamAnya hojAtA hai, eka mukhe rahakara nirAdara pAtA hai / jaba roga AtA hai taba isa jIvako usakI vedanA svayaM hI sahanI par3atI hai, pAsa meM baiThanevAle koI bhI usa vedanAko nahIM bhoga sakate haiM / saMsArake kAryoM meM bhI isa jIvako akelA hI vartanA par3atA haiM / saba ho saMsArI jIva apane 2 svArtha ke sAthI haiM | svArtha na sadhanepara strI, putra, mitra, cAkara saba prIti tyAga dete haiM / isaliye jJAnI jIvako samajhanA cAhiye ki maiM ho apanI mana, vacana, kAyakI kriyAkA phala Apa akelA hI bhogegA / atapatra dUsaroMke asatya mohameM par3akara bApakAryako na karanA cAhiye / vivekapUrvaka Atmahita jisameM sadhai usa taraha vartanA cAhiye / naukAmeM pathikoMke samAna sarva saMyogako chuinevAlA adhira mAnanA cAhiye / unameM rAga, dveSa, moha na karake samabhAva meM vartanA cAhiye / bhItarase nirmohI rahakara unakA upakAra karanA cAhiye, paraMtu apaneko jalameM kamala ke samAna alipta rakhanA cAhiye /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| yaha jIva jase Apa akelA saMgArakI cAra gatiyoM meM mamatA hai bama hI yadi yaha balatraya dharmakA samyaka prakAra ArAdhana kare to Apa hI akelA nirvANa calA jAtA hai ! usake sAthI yadi usake samAna samyakamAritra nahIM pAlate haiM to ve nirvANa nahIM jA sakte / licapanayame bhI yaha jIva bilakula akelA hai | haraeka jIvakara vya, kSetra, kATa, bhAva dUsare jIvase nirAlA hai / haraeka jIva parama zuddha hai| na AThoM varmIkA saMyoga hai, na zarIrakA saMyoga hai, na vibhAva bhAvAMkA saMyoga haiN| pahalAdi pAMca acetana dravyoMse bilakula bhinna haiM / siddhake samAna zuddha niraJjana va nirvikAra hai, isataraha apaneko akreTA jAnakara apane svabhAvameM magana rahanA cAhiye / bRhat sAmAyika pAumeM kahA haigauro rUpadharo vRddhaH parihahaH sthUlaH kRzAH karkazo mINA manujaH pazu rakamaH paMDhaH pumAnaMganA / mithyA straM vidadhAsi kalpanamidaM mUho'vibudhyAtmano ninya jJAnamayAbabhAvamamalaM sarvavyapAracyutaM // 70 // bhAvArtha-tu muha banakara baha na mithyA kalpanA kiyA karatA hai ki meM gorA hUM, rUpavAna hU~, majamRta zarIra hUM, patalA hUM, kaThora hU~, deba hUM. manuSya hUM, pazu hUM, nArakI hUM, napuMsaka hUM, purupa hUM, strI hu~ / dR apane mAtmAko nahIM jAnatA hai ki yaha eka akelA jJAnasvabhAvI, nirmala, sarva duHkhoMse rahita avinAzI dravya hai| nirmohI ho AtmAkA dhyaankr| ekkulA jai jAisihi to parabhAva caehi / appA jhAyahiM NANamau lahu siva-sukkha lahehi // 7 //
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256] yogasAra ttiikaa| ___anvayArtha-( jaDa ikkulau jAisihi ) yadi da akelA hI jAyagA ( no parabhAva cAhi ) to rAga dveSa mohAdi parabhAvoMko tyAga de / (NANamA appA jhAyAhe ) jJAnamaya AtmAkA nyAna kara (laha sivanmukkhala hadi)tI zIna hI mokSakA sukha paaegaa| bhAvArtha-AcArya kahate haiM ki hai ziSya : yadi tujhako yaha nizcaya hogavA hai ki ta eka dina maregA taba tujhe paraloka meM akelA hI jAnA par3egA / koI bhI cenana yA acetana padArtha tere sAtha nahIM jaaNyge| jiname tU rAga karatA hai ve satra saha hI aTa mAMgo taya terA unase rAga karanA vRthA hai / me kSaNabhaMgura padAgi rAga karanA zokakA va duHkhakA kAraNa hai| isaliye tu aba mA kAmakara jisane tujhe thiratA prApta ho| avinAzI mokSakA anupama sugna prAna ho ! saMsAra meM janma maraNa karanA nahIM par3e / iSTa viyoga aniSTa goSaka kAra sahanA na pdd'e| parAdhIna hokara pApakarmAkA phala na bhugacanA par3a, jisama ta niraMtara sukhI rahe / kabhI bhI bAdhA na pAye va pu svAdhIkha hojAve. parama kRtArtha hojAve, tRngAkI jyAlA zAMta hojAye, kanAyakI Aga bujha jAye / parama zAMtikA pravAha nirantara bahane lage, sarva lokAlokakA jJAtA dRSkSA hojAve / nirantara AtmAke hI upacana ranaNa kare, kI bhI kheda na prApta kareM | tujhe yogya hai ki mAno mahale hI yaba krle| mAnavadehase hI zivapada mila sakatA hai / deva, nArakI: pazu dehase kabhI bhI nahIM prApta hosaktA hai| isa avasarako khonA ucita nahIM hai ! vaha upAya yahI hai ki jo jo dravya, kSetra, kAla. bhAra apanA nahIM hai use para samajhakara una sabase rAga uThAle / kevala apane hI jJAna svarUpI AtmAle dravya kSetra kAla bhAvako apanA jAnakara usameM hI parama rUcivAna hojA,
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [ 257 usIkA premI hogA. isI meM magana rahanekA, usIke vyAnake abhyAsakA / AtmIka rasake pAvakA udyama kara | jagata meM anaMtAnaMta AtmAokA, anaMtAnaMta puloMkA, asaMkhyAta kAlANuoMkA, eka dharmadravyakA, eka avamayakA eka AkAzavyakA dravya, kSetra, kAla bhAva bheda AtmA ke dravya kSetra kAla bhAvase nirAlA hai / mere AtmAkA akhaNDa abheda eka dravya hai, asaMkhyAta pradeza kSetra hai, samaya pariNamana kAla hai, jJAna darzana sukha vIryAdi yuddha bhAva hai, yahI merA sarvasva hai| karma saMyoga honevAle rAga dveSa moha bhAva, saMkalpa vikalpa, vibhAvamavijJAnAdi cAra jJAna Adi satra para haiN| jina ra bhAvoM kA nimitta hai ye saba bhAva mere nija svAbhAvika bhAva nahIM haiM, maiM to ekAkAra parama zuddha svasaMvedana gocara eka avinAzI dravya hUM / bhavya puruSa parama vairAgyavAna hokara paramANu mAtrako apanA na jAnakara saMsArake agika sukhako AkulatAkA kAraNa duHkha samajhakara eka apane hI AtmAkaM vyAnameM magana hogA | AtmAnubhatra hI eka mAtra upAya hai jisase hI anaMta AtmAeM ziva-sukhako pAcuke haiM, tU bhI isI upAya ziva-sukha paavegaa| samayasAra meM kahA haieko mokSapatho ya eSa niyato nivRtyaka statraiva sthitimeti yastamanizaM dhyAyecca taM cetati / samma nirantaraM viharati dravyAntarANyaspRzan so'vazyaM samayasya sAramacirAnnityodayaM vindati // 47-10 // bhAvArtha- samyagdarzana jJAna cAritrakI ekatArUpa hI eka nizcita mokSamArga hai| jo koI anya dravyoMkA sparza na karake eka isa hI AtmAmayI bhAvameM ThaharatA hai, usIko nirantara dhyAtA hai, usIko cenatA hai, usImeM nirantara bihAra karatA hai, vaha avazya zIghra hI 17
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 yomasAra ttiikaa| nitya adyarUpa samayasAra yA zuddhAsmAkA lAbha karake usIkA nirantara anubhava karatA rahatA hai, parama AnaMdI hojAtA hai / puNyako pApa jAne vahI jJAnI hai / jo pAu vi so pAu muNi sabu i ko vi muNei / jo puSNu vi pAu vi bhaNai so bui ko vi havei // 71 / / anvayArtha -- (jo pAu vi so pAu muNi) jo pApa hai usako pApa jAnakara (sanyu i ko vi muNei ) saba koI use pApa hI jAnatA hai (jo puNNu vi pAu vi bhaNai) jo koI puNyako bhI pApa kahatA hai ( so buha ko vi haveDa) vaha buddhivAna koI biralA hI hai| bhAvArtha--jagatake sarva hI prANI sAMsArika duHkhoMse Darate haiM tathA indriya sukhako cAhate haiM / sAdhAraNataH yaha bAta prasiddha hai ki pApase duHkha hotA hai va puNyase sukha hotA hai / jaba dharmakI carcA hotI hai taba yahI vicAra kiyA jAtA hai ki pApakarma na karo, puNyakarma kro| puNyasa ucca karma milate haiM, dhanakA, putrakA, bahu kuTumbakA, rAjyakA va aneka viSayabhogoMkI sAmagrIkA lAbha eka puNyahIse hotA hai / indrapada, ahamindrapada,cakravartIpada,nArAyaNa va prattinArAyaNapada, kAmadeva, tIdhakarapada Adi mahAna mahAna pada puNyase hI milate haiM / yahA~ AcArya kahate haiM ki jo saMsArake bhogoMke lobhase puNyako grahaNayogya mAnate haiM ve mithyAdRSTI ajJAnI haiN| samyamhI jJAnI pApake samAna puNyako bhI bandhana jAnate haiM, ve puNyako bhI pApa kahate haiM jisale saMsArameM rahanA par3e, viSayamogoM meM pha~sanA par3e, yaha svAdhInatA. ghAtaka puNya bhI pApa hI hai / jJAnIko to eka AtmIka Ananda hI
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [251 pyArA hai| usakA pUrNa lAbha va anaMtakAla ke liye nirantara lAbha taba hI hotA hai jaba yaha jItra saMsArame mukta hokara siddha paramAtmA hojAbe, puNya pApase rahita hojAye / isaliye jJAnI jIva juNya pApa doSoM ko baMdhanakI apekSA samAna jAnate haiM / donoMke bandhakA kAraNa kapAyakI malInatA hai, manda karAyase puNya 'ca tIna RtrAyas pApa andhatA hai, kaSAya AtmA cAritra guNake ghAtaka haiN| donoMkA svabhAva pudgala hai | sAtAvedanIya, zubha Ayu, zubha nAma, ucca gotra, puNya karma va asAsAbedanIya, azubha Ayu, azubha nAma, nIca gotra tathA cAra ghAtIya kaga pApakarma haiM / donolI vargaNAra haiM, AtmAke cetana svabhAvase bhinna haiN| puNyakA anubhava mukharUpa hai, pApakA anubhava duHmbaramA hai / ye donoM hI anubhava AtmAke svAbhAvika anumatrame viruddha hai va zuddhAsmAmeM ramaNake ghAtaka haiN| donoM hI anubhava kapAyakI kaluSatAke svAda haiM / puNya va pApa donoM hI punaH baMdhake kAraNa haiN| donoM meM tanmaya honese karmakA bandha hotA hai / yaha baMdha mokSamAgameM virodhI hai, aisA jAnakara jJAnI jIva pApake samAna puNyako bhI bhalA ke ahaNa yogya nahIM mAnate haiM, ve zubha bhAvoMse va azubha bhAtrA donoMse virakta rahate haiM / karma kSayakAraka va AtmAnandadAyaka eka 2 zuddhApayogako hI mAnya karate haiN| samyagdRSTI aviratI honepara bhI ya gRhAthameM dharma, artha, kAma, 'puruSArtha sAdhanameM anurakta rahanepara bhI sara hI zubha azubha kAryoMko cAritramohanIyake udyake AdhIna hokara karatA hai, paraMtu isa sarve kAmako apanA AtmIka hita nahIM mAnatA hai / vaha to yahI mAnatA hai ki niraMtara AtmIka AgameM ramaNa karUM, dhItarAganAkAhIkA sevana 'karU, siddhoMse hI prema karUM /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260] yogasAra ttokaa| __ kapAyake anyako Atma vIryakI kamIse sahana nahIM kara sakatA hai isaliye sarva hI gRhastha yogya kAma karatA hai parantu unameM Asakta va magana nahIM hotA hai | pUjApATa, paropakAra, dAnAdi kAryako karake vaha puNyakA bampa va khosArika iMdriya naraba nahIM cAhanA hai, yaha to karma rahita zAko utsAhI va udyama rahatA hai| yapi zubha bhAgekA phala puNyakA baMdha hai nathApi jJAnI unako bhI pApake samAna baMdha hI jAnatA hai / jJAnI nirvANakA padhika hai vaha mAtra nizcaya ratnatraya svabhAvamaI dharmako yA svAnubhavako hI upAdaya yA grahaNa yogya mAnatA hai / sayako bhI pApake maramAna hai| yaha jAnakara chur3AnA cAhatA hai | samayasArakalazameM kahA hai saMnyastamidaM samaslamapi samaya nokSArthanA / saMnyAta sati tatra kA kila kathA guNasya pApamya vA // sabhyAtvAdinijasvabhAvabhavanAnmokSasya heturmayajaiHkarSapratibaddha muddhatAsa AnaM svayaM dhAvati / / 10-4 // bhAvArya-mokSaka arthIko sarva hI karma tyAganA cAhiye / satra hI karmakA lAga Avazyaka hai, taba baha puSpa pApakI kyA kathA hai| aise jJAnIka bhIlara samyagdAna Adi apane svabhAvako liye hue va karmarahita bhAva meM tanmayapa, zAMtarasase pUrNa mokSakA kAraNa aisA AtmajJAna svayaM virAjatA hai| pu-kama sone kI beDI hai| jaha lohammiya NiyaDa buha taha suSNamimaya jANi / je suha amuha paricayahi te vi havaMti hu NANi // 72 / / anvayArtha (buha ) he paMDita ! (taha lAmpiya NiyaDa
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA! [261 taha muNNammiya jANe ) jaise lohakI ber3I hai jaise hI suvarNakI ver3I hai aisA samajha (je muha asuha paricayahi ) jo zubha azubha donoM prakArake sAroMkA myAga karate haiM .te viha NANi vNti| ve kI nizya karake jJAnI hai| bhAvArtha-puNya pApakarma donoM hI baMdhana haiM, puNyako sonekI tathA pApako lohe kI cher3I kaha sakta haiN| donoM hI karma saMsAra vAsameM gekanevAle haiM / jaba donoM ber3iyoMkA saMgaThana hotA hai taba hI yaha jIva svAdhIna mokSasako pAnA hai / ataeva jJAnIko ucita hai ki puNya pApa donoM hI prakAra baMdhanoMko heya samajhe / maMda kapAyaka bhAvoMko hAbhopayoga va dIva kapAyaka bhAvoMko azubhopayoga kahate haiM / donoM hIse vanya hotA hai| cAra ghAnIya karma yA baMdha donoM upayojana hotA hai| adhAtIyameM mAnAraMdanIyAdi puNya prakRtiyA~kA baMdha zuga bhAvoMse va avAtAvadanIyAdi pApa pratibokA baMzva azubha bhAvogna hotA hai| maMda kapAsa Ayuke sivAya sarva hI kAme sthiti thor3I va nIra kapAsa sthiti adhika par3atI hai| AyukamameM narakakI sthini tIna kapAyale adhika va maMdakaSAyase kama par3atI hai / laba tiyaM ca, manuSya, deva tIna AdhukI sthiti maMdapAyage adhika ca tIna RpAyamma kama par3atI hai / kintu anubhAga pApakarnAmeM arthAna cAra bAtIya va asAtAvedanIyAdi pArakarmoM meM tIna kapAbase adhika par3atA hai, maMdakaSAyase kama par3atA hai kintu sAtAvadanIyAdi muzyakrama meM tIna kapAyase kama ba manda kAyase anubhAga adhika par3atA hai / pApakarma phalame naraka, niyaMca yA kSudra mAnava bhavami duHstra bhoganA par3atA hai / puNyake phalase devagatimeM yA uttama mAnava bhanameM pAca indriyoMke bhogakI pracura sAmakA lAbha hotA hai|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 ] yogasAra TIkA / saMsArI prANI ke bhAva nimittAdhIna prAyaH hote haiN| viSayabhogakI adhika sAmagrI pAkara unake bhoganekI tIvra lAlasA hotI hai| ajJAnI prANI viSayabhoga meM lIna ho jAte haiM / viSayabhogakI tRSNA triSayabhogane aura bar3ha jAtI hai taba viSayabhogoM meM adhika magana ho jAte haiM taba AtmAkA dina bhUla jAte haiM / viSayAsakta mAnava aneka prakAra ke anyAya se dhanakA saJcaya karate haiM va icchita bhogoMkI prAptikA yatra karate haiM, nahIM milanepara duHkhI hote haiM, milanepara bhoga karake tRSNA adhika bar3hA lete haiM, viyoga honepara zoka karate haiM / puNyake phalase prApta viSayabhogoMka bhItara pha~sa jAnese viSayI mAnava naraka nigodAdimeM cale jAte haiM | devagativAle bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSI va dUsare svarga paryatake deva marake ekendriya pRthvI, jala, vanaspati kAyameM janma le lete haiM / bArahaveM svarga takake deva paMcendriya pazutaka ho jAte haiN| nauvethika takake deva mAnava janmate haiM, viSayabhogoMkI AkulatA so tRSNA roga hai, usa rogale pIr3ita prANI ghabar3Akara viSayabhogoM meM tRSNA ke zamanake liye jAtA hai| bhoga karake kSaNika tRpti usa samaya pAkara phira aura adhika tRSNAko bar3hA letA hai / duHkhoMke sAdhanoMmeM jo AkulatA hotI hai vaisI hI AkulatA tRSNArUpI rogake bar3hane meM hotI hai| isa jIvane vAravAra devagati tathA manuSyagatike pAMca iMdriyoMke viSayabhoga kiye haiM, paraMtu tRSNAkI dAha zamana na ho skii| isaliye jJAnIjana viSayasukhako heya samajhate haiM, taba viSayasukhake kAraNa puNyakarmako hai jAnate haiM, taba puNyatrandhake kAraNa zubhopayogako bhI heya samajhate haiM / mAtra zuddhopayoga kI bhAvanA karate haiM jisase tIryacameM bhI atIndriya sukha hotA hai, karmakA kSaya hotA hai va mokSamArga taya hotA hai| zuddhopayogameM ThaharanekI zakti nahIM honepara jJAnI jIva zubhI
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [263 payogoM vartate haiM, parantu puNyakI icchA nahIM rakhate haiN| vastu svabhAvase puNyabaMdha hotA hai | isaliye caMthakAraka zubhopayogase virakta rahakara zIghra hI zuddhopayoga pAnekA yana kiyA karate haiN| pravacanasArameM kundakunda mahArAja kahate haiMjadi saMti hi puSNANi ya pariNAma samukhavANi vivihANi / aNayati visayatAhaM jIvANaM devadaMtANaM / / 74 / / te puNa udigaNa taNhA duhidAtAhAhi bisayasorakhANi / icchaMti aNuvaMti ya AmaraNaM du:vasaMtasA / / 75 / / bhAvArtha-zubhopayogase bAMdhe hue nAnAprakAra puNyakrama devaparyanta zarIroMko vizeSa sAmagrIkA saMyoga milAkara viSayoMkI tRSNA paidA kara dete haiM / ve devAdi tRSNAke kArapA duHkhI hote haiM | tRSNAke rogale pIr3ita hokara viSayasukha cAhate haiM / maraNaparyaMta bhogate rahate haiM taubhI duHkhoMse saMtApita rahate haiM, tRSNA nahIM miTatI hai| bhAvanigraMtha hI mokSamArgI hai| jaiyA maNu Niggathu jiya taiyA tuhu~ Niggathu / jaiyA tuhu~ NiggaMthu jiya to lagabhai sivarSathu // 73 // anvayArtha (jiya jaiyA maNu NiggaMthu) he jIva : jaya terA mana nibaMdha hai ( taiyA tuhaM NigaMthu) taba tu sadyA nimraya hai (jiya jaiyA tuhu NiggaMthu ) he jIva : jaba tU nirgrantha hai (to sivapaMthu lambhai / jo tUne mokSamArga paaliyaa| bhAvArtha-nigraMtha pada hI sAdhupada hai / saMyamakA sAdhana sAdhu hI kara sakatA hai, kyoMki vahI Arambha parigrahako tyAgakara ahiMsAdi
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 yogasAra TIkA / pAMca mahAvatoMko yathArtha pAla saktA hai| gRhasthAvasthAmeM Aramma pariprahake kAraNa hiMsAdi pAMca pApoMke vikalpa nahIM miTate haiM / manameM nizcalatAkA bAdhaka parigrahakI ciMtA hai | uttama dhamadhyAna pratyAkhyAna kaSAyake udayase va nimitta pUNa vairAgyaka na honese gRhasthIke nahIM hosattatA hai / isI liye lIkarAdi mahAnurUpoMne bhI gRhasthapada tyAgakara sAdhrupada dhAraNa kiyA / bAharI parigrahakA tyAga isaliye jarUrI hai ki parigraha mUAbhArata aura karake : sigi dAla mArake mAgake liye mahApurupa katrI, putra, dhana, rAjya saMpadAko tyAgakara prakRti rUpameM hojAte haiN| bAbhUpaNa tyAgakara vATakake samAna nagna hojAte haiN| jahA~taka bannakA grahaNa hai vahAtaka parigrahakA pUrNa tyAga nahIM hai| dizAoMko hI jahAM vapa kalpA jAve bahI digambara yA nigaMtha mepa hai / yaha nithakA nA bhaMpa jahAM morapinichakA jIvadayAke liye va kAThakA kamaMDala zaurake liye yA kabhI zAstra jJAnake liye rakhA jAnA haiM | antaraMga, nigraMtha honekA nimitta sAdhana haiM ! nimitphe vinA upAdAna kAma nahIM karatA haiM | jaba Aga pAnIkA nimitta hotA hai taba hI cAvala pakakara bhAta banatA hai | antaraMgameM manako graMtharahina karanA cAhiye / manase sarva rAgaveSa moha haTAnA caahiye| buddhipurvaka caudaha prakAra ke antaraMga parimaekA tyAga honA cAhiye / mithyAdarzana, krodha, mAga, mAyA, lobha, hAsya, rani, arani, zoka, bhaya, jugupmA, strIveda, puMveda, napuMsakaveda bhAvoMkA tyAga karake mabhyambaTrI kaSTa diye jAne para bhI uttama kSamAghAna, vidyA va tapa saMyama hone para mI parama komala, mana vacana kAyakA vartana sarala rakhake parama Ajaba guNayukta, sarva para vastukA lobha tyAgake parama santoSI va pavitra, hAsya rahita gambhIra, rati va
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | [ 265 arati rahita samabhAvI, zoka rahita parama prasanna, bhaya rahita nirmala, "ghRNA rahita vastu svabhAvake marmI, tIna veda bhAva rahita parama brahmacArI rahanA yogya hai / manake bhItara se sarva manatAkA, rAgadveSakA maila nikAlakara pheMka denA cAhiye, parama vItarAga, samadarzI, sarva prANI mAtrapara karuNAbhAva, parama santopI, Atmarasa pipAsu, vipayarasa virata honA ho bhAva nirmatha patra hai / dhAnyakA bAharI chilakA haTAe binA bhItarakA patalA chilakA dUra nahIM ho saktA, zuddha cAvala nahIM mila saktA / koI bAharI chilakA hI haTAve, bhItarI nahIM haTAye to yaha zuddha cAvala nahIM pA sakegA, isI taraha bAharI parigrahake tyAga trinA antaraMga rAgamAtra nahIM miTa sktaa| bAharI nirmeya hue vinA jantaraMga nirbhaya nahIM ho maktA / yadi koI cAhI nirbaMdha ho jAye parantu bhItara se niyaMva na ho, vItarAgI na ho. samadarzI na ho, AtmAnaMda - rasika na ho to vaha sajA nidrya nahIM hai / bhAva nirbaMdha hI vAstava meM bhokSakA mArga hai, kevala vyavahAracAritra mokSamArga nahIM hai / rakSannayamaI antaraMga mvAnubhava ramaNarUpa nizcayacAritra hai, yahI dhArtha zivagaMdha hai, isIpara calakara jJAnI mokSanagarameM pahuMca jAte haiM / puruSArthasiddhapAya meM kahA haimizyAtvavedarAgAstathaiva hAsyAdayazdha padoSAH / catvArazca kayAyAzvacaturdazAbhyantarA yathA // 116 // nijakyA zeSANAM sarveSAmantaraGgasaMgAnAm / kartavyaH parihAro mArdavazaucAdibhAvanayA / / 126 // bahiraGgAdapi saMgAdyasmAtprabhavatyasaMyamo 'nucitaH / parivarjayedazeSaM tamacitaM vA sacitaM vA // 127 //
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 ] yogasAra TIkA | bhAvArtha - midhyAtvAdi caudaha prakAra antaraMga grantha haiN| apanI zaktile ina sarva antaraMga parigrahakA tyAga kare / mArdava, zauca Adi bhAvanAse bhAvako pavitra rakhe, kyoMki bAharI parigraha anucita asaMyama hotA hai, isaliye sarva hI sacitta va acitta parigrahako tyAga kareM / ubhaya prakAra niSedha kSetrA / dehameM bhagavAn hotA hai / jaM vamajjhaha~ bIu phur3a bIyaha~ bar3a vi hu jANu | taM deha deva vimugrahi jo tailoya - pahANu // 74 // anvayArtha - ( jaM vaDamajjhaha~ bIu phuDu ) jaise vargata vRkSameM usakA bIja spaSTapane vyApaka hai ( bIya va vidu jANu) vaise varga ke bIja meM vargatake vRkSako bhI jAno ( taM dehaha~ deu ki muNAhi ) taise isa zarIra meM ula deva ko bhI anubhava karo ( jI tar3aloya - pahANu ) jo tIna lokameM pradhAna hai| bhAvArtha -- apanA AtmA apane zarIrameM vyApaka hai- zarIra pramANa hai / zarIra pramANa AkAra liye zarIra meM hai| jaise vargatameM bIja va vIjameM vargata vyApaka hai| yaha AtmA svayaM tIna lokameM mukhya padArtha paramAtmA deva hai / jJAnIko yaha vicAranA cAhiye ki merA ArAdhane yogya yA dhyAna karane yogya merA hI AtmA hai / Asana lagAkara baiTha jAo taba yahIM vicAra kare ki jaisA isa mere zarIrakA AkAra hai, vaisA hI AkAra mere AtmIka prabhukA haiN| AtmA asaMkhyAta pradezI hokara bhI zarIrapramANa rahatA hai / AtmA devako tejasa, kArmaNa, audArika tInoM zarIroMse bhinna dekhe / sarva rAgAdi bhAvoM se bhinna dekhe| karmake nimitta se honevAle audayika,
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAMgasAra TIkA | [ 267 aupazamika, kSAyopazamika, bhAvoM se bhinna eka zuddha pAriNAmika svabhA badhArI dekhe / dravya dRSTi jIvake sAtha kamakA saMyoga nahIM dikhatA hai taba karmI apekSA honevAle bhAva bhI nahIM dikhate haiM / kSAyika bhAva yadyapi apane hI AtmA ke nija bhAva haiM paraMtu karmoMke kSayase pragaTe haiM, isa dRSTi karma sApekSa hojAte haiM / kamakI apekSA na lenevAle dravyArthika nayameM isa kSAyika bhAvakA bhI vicAra nahIM hai | ise alakA sabai vastuko apane mUlakhabhAvameM dikhAnevAlA dravyArthika naya hai / isa ise dekhate huye AtmA ke sAtha na kabhI karmakA sambandha thA, na hai, na hogA | tInakAlameM eka svarUpa meM zuddha sphaTikamaNikaM samAna dikhanevAlA yaha AtmA hai / yadyapi kamakaM saMyogasaM kara nAraka pazu deva bAra bAra huA, yaha vicAra paryAyakI dRSTise haiM tau bhI dravyadRSTi yaha AtmA jaisAkA taisA banA rhaa| isa AtmAne apane svarUpako kucha bhI khoyA nhiiN| paryAya dRSTise yaha caMcala dikhatA hai / isameM mana vacana kAyake nimittase pradezoMkA kampana hotA hai va yogazakti karma nokarmako grahaNa karatI hai tathApi dravyadRSTile yaha mana vacana kAyase rahita hai, caMcalatA rahita parama nizcala hai, karma nokarmako RNa nahIM karatA hai / parake grahaNa va svaguNake tyAgase rahita haiM / bheda dRSTi se yaha AtmA astitva, vastutva, prameyatva, dravyatva, agurulaghutva, pradezatva ina chaH prakAra ke sAmAnya guNase va jJAna, darzana, sukha, vIrya, samyagdarzana, cAritra Adi zuddha guNakA dhArI hai tau bhI abheda dRSTise yaha ekarUpa akhaMDa sarva guNoMkA piMDa eka zuddha dravya hI dikhatA hai| yadyapi paryAya dRSTise rAgadveSa mohAdi vibhAvoMse saMtApita va azAMta dikhatA hai to bhI dravyadRSTise yaha bilakula. vibhAvase rahita parama zAMta dikhatA hai| kravyArthikanaya se apane zarI
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 ] yogasAra TIkA / ke bhItara zuddha svarUpI apane AtmAko dekhanA caahiye| vaise hI janameM sarva AtmAoM ko ekAkAra zuddha dekhanA cAhiye / chaH dravyami lAdi pAMca acetana haiM, unapara zatrunA mitratA nahIM hosakatI / AtmA mAtra sacetana hai | jaba sarvako ekasamAna zuddha dekhA gayA taba na koI mitra hai, na koI zatru haiM, sarvako va apaneko samAna dekhate hue rAgadveSakA patA nahIM rahatA hai | samabhAva va zAMta rasa bahatA hai / nidrtha mumukSuko ucita hai ki isa taraha samabhAva meM ramaNa karake sAmAyika cAritrako pAle / svAnubhava meM lIna hokara sarva nayoMke vicAra se bhI rahita hokara AtmAnaMdameM masta hojAve | yahI AtmasamAdhi hai | samAdhizataka meM kahA hai AtmAnantare dehAdikaM bahiH / tayorantaravijJAnAdanyAsAdacyuto bhavet // 79 // cetanaM tataH / acetanamidaM ka rupyAmi ka tupyAgi madhyastho'haM bhavAmyataH // 46 // bhAvArtha - jo apane AtmAko bhItara dekhakara va zarIrAdiko apane se bAhara dekhakara zarIra va AtmAke bhedavijJAnase AtmA ko zuddha abheda jAnakara usI anubhavakA abhyAsa karatA hai vaha mukta - hojAtA hai| jJAnI vicAratA hai ki jo iMdriyoM jhalakatA hai vaha saba acetana jar3a hai| jo AtmAeM haiM ve iMdriyoMse dikhatI nahIM taba phira maiM kisapara prasanna rahe va kisapara roSa karU~ ? maiM - vItarAgI va samabhAvI hI rahatA hUM /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [261. Apa hI jina haiM yaha anubhava mokSakA upAya hai| jo jiNa so dau~ so ji hau~ pahau bhAu NibhaMtu / / mokkhaha~ kAraNa joyA aNu aa taMtu Na gaMtu // 75 // anvayArtha-jo jiNa sA ha jo jinendra paramAtmA hai vaha maiM hUM (so jiha) vahI meM huuN| mahaja NibhaMtu bhAu) aisI hI zaMkA rahita bhAvanA kare (jAiyA) he yogI : mAksaha kAraNa aNNu te Na maMtu Na ) mokSakA Aya yahI hai aura koI taMtra yA aura koI maMtra nahIM hai| bhAvArtha - mokSakA upAya saMkSepameM yahI hai ki apane AtmAko nizcaya nayase jaisAkA taimA smjhe| mUla svamAdama naha AtmA svayaM jinendra paramAtmA haiN| karbha rahita AtmAko jinendra kahate haiM / apanA AtmA nizcaya dravyakama, bhAvakama aura nokarmA rahita hai, vyavahAra nayame yA paryAya kI dRSTima bharA AtmA kama sahita azuddha hai parantu zuddha hone kI zakti rakhatA hai | kAga samaya sAra hai / aura zrI jinendrakA AtmA zuddha va kama gamayasAra hai | yaha bheda dikhatA hai parantu nizcaya nabase yA dravyASTile yaha bheda nahIM dikhatA hai / AtmA paramAtmA saba taraha samAna hai| kevala sattAkI apekSA bhinnatA hai / dravya, kSetra, kAla, bhAva jI eka AtmAkA hai bahI dUsarI AtmA kA hai | sarva AtmAoMkA catuSTaya samAna hai, saharA haiM, eka nahIM hai-eka samAna hai / jaise hajAra geMDraka dAne samAna AkAra va guNoMka ho ve satra samAna haiM taubhI saba dAne alaga 2 haiM / harAeka AtmAkA dravya apane anaMtaguNa va paryAyoMkA abheda va akhaNDa piMDa hai| haraeka AtmA kSetrase asaMkhyAta pradezI hai, haraeka AtmA
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270] yogasAra ttiikaa| samaya 2 pariNamanazIla hai| zuddha svabhAvameM sadRza pariNamana agurulaghutva guNake dvArA kara rahA hai / haraeka AtmA jJAna, darzana, sukha, dhIrya, samyakta, cAritra Adi zuddha bhAvIkA dhArI hai taba nizcayase apane AtmAko paramAtmArUpa dekhanA hI va anubhava karanA hI vItarAgabhAvakI prAtikA upAya hai| jahAM vItarAgatA jitane aMza hotI hai utane aMza karmoMkA saMbara va unakI nirjarA hotI hai / nRtana karmakA na AnA va purAne bAMdhe hue kokA jhar3anA hI mokSa honekA upAya hai| so'haM mantrake dvArA apane bhItara yahI bhAvanA bhAve ki meM hI paramAtmA huuN| merA koI sambandha rAgAdi bhAvoMse va pApapuNyasa va kisI prakAra ke karmase yA mana, vacana, kAyakI kriyAse nahIM hai| maiM parama nirmala apane svabhAvameM bahanevAlA hai / vAstavameM jo koI arahaMta va siddha paramAtmAko ThIka ThIka pahacAnatA hai vaha AtmAke dravya, guNa, paryAyako ThIka 2 jAnatA hai / para vastuse dRSTi saMkoca karake apane hI AtmApara dRSTi jamAkara strinese AtmAkA dhyAna hojAtA hai| yahI karma khAsa karane yogya mAnA hai| yahI svAnubhavakI kalA hai, yahI tantra hai, yahI mantra hai, aura koI mantratantra nahIM hai jisase AtmA mukti prApta kara sake | bAharI cAritra manako saMkalpa vikalose dAneke liye Avazyaka hai / para kAskI ciMtAkA abhAva karanA jarUrI hai| isaliye pUrNa va zuddha AtmabhyAnake liye nigraMtha honA yogya hai / bAharI va antaraMga pari. prahakA tyAga karake nirjana sthAnoMmeM dhyAnakA abhyAsa karanA jarUrI hai| * anekAMtake jhAnase vibhUSita rahe ki paryAyakI apekSA maiM karma sahita hUM, azuddha hUM, yakI apekSA karmarahita zuddha huuN| donoM apekSAokA jJAna rakhake paryAyakI dRSTi se upayogako haTAle, draSyasI
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ '"-' yogasAra TIkA / | 271 dRSTi upayogako jor3e taba apane ko hI jina bhagavAna samajhe va aisI hI bhAvanA kare | bhAvanA karate karate jaba upayoga upayogavAna AtmAmeM ghula jAyagA, ekameka hojAyagA, lavaNakI DalI jaise pAnImeM ghula 'jAtI hai vaise upayoga rama jAyagA, vyAtA dhyeyakA bheda miTa jAyagA va svAnubhava hojAyagA taba dravya dRSTikA vicAra bhI baMda ho jAyagA, arhata bhAva meM Thahara jAyagA, yahI mokSakA upAya hai / pravacanasAra meM kahA hai-- jo jAdi arahaMta dattaguNattapajjayattehiM / so jANadi appANaM moho khanyu jAdi tamsa layaM // 80 // jIvo vavagadamoho vo tamappaNI sammaM / jahadi jadi rAgado se so appANaM hadi suddhaM // 81 // bhAvArtha - jo koI arahaMta bhagavAnako dravya, guNa, paryAyoMke dvArA yathArtha jAnatA hai vahI apane AtmAko pahacAnatA hai, usIkA darzana mor3a yA mithyAtva bhAva dUra hojAtA hai| aisA moharahita samyagdRSTI jIva bhaleprakAra apane AtmAke tatvako pAkara yadi rAga dveSa chor3akara vItarAga hojAtA hai to vaha apane AtmAko zuddha kara letA hai / AtmAke guNoMkI bhAvanA kare / ve teca paMca vivaha sattaha~ chaha cAha~ / cauguNa-sahiyau so muNaha eyai~ lakkhaNa jAi~ // 76 // anvayArtha -- (so) usa apane AtmAko (ve te ca paMca vihaM satta chaha paMcAha cauguNa sahiyaca guNaha ) do, tIna, cAra, pAMca, nava, sAta, chaH, pAMca aura cAra guNa sahita jAne (jAMDa
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272] yogasAra ttiikaa| eyaI laktraNa) usa paramAtmAkaM yA AtmAka ye hI lakSaNa haiN| bhAvArtha-AtmAkaM nyAnakaM liye AtmAke svarUpakI bhAvanA karanI yogya hai / nizcayase yaha AtmA eka sata padArtha hai. jJAyaka atraNDa prakAzarUpa hai | kevala anubhava yogya hai / vyavahAra nabane yaha aneka prakAra tricArA jAmatA hai| do prakAra vicAra kareM to yaha guNa paryAyavAna hai, apane bhItara aneka guNa va payAyoMko rakhatA hai. yA graha jJAna darzana svarUpa hai| yaha eka hI kAla apaneko va sarva parapadArthoM ko dekhane jAnane vAlA hai| tIna prakAra vicAra kare nI yaha utpAda vyaya dhotryapa hai| mAmaya payAyaki palaTanese utpatti vinAmA karate hue bhI apane svabhAvama avinAzI hai, anyathA yaha samyagdarzana, samyagjJAna, samyaka cAritrarUpa hai / cAra prakAra vicAra kare to yaha sambandIna, samyagjJAna, samyakRcAritra va samyakalApa, ina cAra ArAdhanAmbajhapa hai yA yaha anaMta darzana, anaMta jJAna, anaMta sukha. anaMta trIrya cAra anaMta catuTya svarUpa hai / yA yaha sumba, mattA, catanya, bodha cAra bhAva prANoMkA dhAI hai / yA yaha AtmA apane dRzya. kSetra kAla, bhAtrakA svAmI hai / pAMca prakAra vicAra kare no yaha anaMta darzana. anaMta jJAna, kSAyika samyakta, bhAvika cAritra nathA anaMta cIya mbakA hai yA isama aupazamika, zyopazamika, Ayika, audAyika va pAriNAmika pAMca bhAtroMmeM pariNamanakI zakti hai yA yaha AtmA arahaMta, siddha, AcArya upAdhyAya, sAdhu pAMca paramaTho pada dhArI hai yA yaha AtmA nAraka, pazu, deva, manuSya, siddha gani ina pAMca gatiyoM meM jAnekI zakti rakhatA hai / chaHprakAra vicAra kareM to yaha anaMta jJAna, anaMta darzana, anaMta vIrya, anaMta sukha, Ayika samyakta, kSAyika cAritra vA guNa svarUpa hai yA pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara Upara nIce chaH dizA
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAMgasAra ttiikaa| [273 oMmeM jAneko zani dhArI hai / athavA yaha AtmA astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, pradezatva va agugalaghutva ina chaH samyakta guNoMkA dhArI hai| yadi sAta prakAra vicAra kareM to yaha AtmA anaMna jJAna, anaMta darzana, anaMta sukha, anaMta jJAnacaMtanA, anaMta vIrya, kSAyika samyakta, kSAyika cAritra, ina sAta guNamvarUpa hai / athavA bhyAdamti, syAnnA sti, syAdavaktava, syAdastinAsti, syAdasti avaktavya, myAdasti abaktavya, syAnnAsti avatanya. ina sAta aMgoMse siddha hotA hai ! yA isa jIvake kAraNa jIva, ajIva, Atra, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa 2 (6. noka kamya ho : yA jA negama, saMgraha, vyavahAra, Rjutra, zabda, samabhirUr3ha evaMbhUna mAta nayoMna vicArA jAtA hai / nau prakAra vicAra kare to yaha AtmA nau kaMvala labdhimpa hai| anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMtadAna, analAbha, anaMtabhAMga, anaMtaupabhoga, anaMtatrIya, kSAyika samyakta, kSAyika cAritrarUpa hai | yA yaha AtmA puNyapApa sahita sAta tatva se nau padArthomeM tiSThanA hai| jIvakI apekSA nau padArthIkA vicAra hai | isa taraha AtmAko aneka guNoMkA va svabhAvakA dhArI vicAra kare jisasaM vastukA vicAra samabhA se huA kare, rAgadveSako va sAMsArika vikalpoMko jItA jAsake | guNoMkI bhAvanA karate karate hI svAnubhava zakti hotI hai | vikalpa rahina bhAva meM AnA hI svAnubhava hai / samayasArakalazameM kahA hai-- citrAtmazaktisamudAyamayo'yamAtmA sadyaH praNazyati nayekSaNakhaNDyamAnaH /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 ] yogasAra TIkA | nammAdakhaNDamabhikrakhaNDamekamaikAntazAntamacalaM cinhaM mahos || 24 - 11 // bhAvArtha - yaha AtmA nAnAprakArakI zaktiyoM kA samudAya hai eka eka naya se eka eka guNakI paryAya yA zaktikA vicAra karane AtmAkA khaMDa mAtra vicAra hotA hai isaliye khaMDa vicArako choDaka meM apaneko aisA anubhava karatA hUM ki yaha akhaMDa hai taubhI aneka bhedoM ko rakhatA hai. eka hai, para zAMta hai, nizcala hai, caitanyamaI jyoti svarUpa haiM | doko chor3akara do guNa vicAre / chaMDivi ve guNa sahiu jo appANi base / jiNu sAbhiu esaI magara lahu NivANu laheha // 77 // anvayArtha -- (jo ve chaMDivi ) jo dokI arthAt rAga dvepaka chor3akara (guNa sahi appANi vasei ) jJAnadarzana dI guNadhAra AtmAmeM vinA hai (lahU NivANu lahei ) vaha zIghra hI nirvA pAtA hai (emaI jiNu sAmiu bhaNai ) aisA jinendra bhagavAna kahate haiM / bhAvArtha - bandhakaM mUla kAraNa rAgadveSa haiM unakA tyAga kare tyAga karanekA kama yaha haiM ki pahale midhyAtva aura anantAnubandha kaSAya sambandhI rAgadveSako chodd'e| mithyAdRSTI jIvake bhItara para padArthako AtmA mAnanekI bhUla karatA hai jisase yaha parameM ahaMkAra va mamakAra bhAva karatA hai / indriyajanita parAdhIna sukhako sada sukha mAnatA hai | isa miyAbhAva ke kAraNa jina viSayoMke mena indriyasukhakI kalpanA karatA hai ina padArthoM meM rAgabhAva karatA hai
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / 275 jinameM viSayabhogameM hAni par3atI hai va jo vipana kacate nahIM hai, unameM dveSa karanA hai / pAgadapake cAra prakAra - cAra pAya nI nokapAyameM lobha, mAnakapAyako va hAsya, gati, mnAMveda, veda, napusakavaMda ina pAMca nokapAyako rAga kahate haiM | tathA koca va mAnakapAyako tra agati, zoka, bhaya, jUguptA cAra nokaSAbako upa kahate haiM | anantAnubaMdhI sambandhI gagaDhepa, apratyAkhyAna kapAya sambaMdhI saMgaipa, pratyAkhyAna sambandhI rAgadeSa saMcalana sambandhI gagadrapa isa taraha rAgadvapake cAra maina haiN| mithyAttra va ananAnubaMdhI mApake miTAne ke liye samyagdazagakA lAbha jarUrI hai| isa sambanake pAnekA upAya apane AtmA yathArtha svabhAvakA jJAna hai ki graha AtmA mAnadazana svabhAvakA cAra hai. sUryaka samAna para prakAzaka hai, sarvajJa va patra darzI hai, pUNa cInarAga hai, pUNa AnaMdamaya haiM, svayaM paramA-mAmapra hai, ATa kama, gogAdi bhAvakrama, zarIrAdi gokarmamme bhinna hai / anannyi sukha hI samA sukha hai, aisI nIti lAkara vAgvAra apane jJAna darzana svabhAvadhArI AtmAkI bhAvanA karate rahanema miyAntra va anaMtAnudhaMdhI kagAyakA upazama. bhayopazamakA kSaya hojAyaga! | naba yaha jIva samyagdarzana guNako prakAza kara sakegA, madatA calI jAyagI, samyamjJAna honAyagA | saba ime nirvANapadapara pahuMcanekI yogyatA hojAyagI, maMsAramAgarameM pAra honekI nItra kaci hojAyagI / bAraha prakAra kapAtha va nau nokaSAyakA udaya abhI hai, imaliye cAritrameM kamI hai | avigna samyakadRSTIka ikIsa prakAra cAritra mohanIyake udyame raga drupa hojAtA hai usako vaha gega AnatA hai| Atmabalako kamIma gRhasyaka yogya viSayabhoga karatA hai va dharma, artha, kAma, puspAya sevana karatA hai| paraMtu ikadama mana, vacana, kAyakI
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 ] yogasAra TIkA / kriyAko AtmAkA kartavya nahIM jAnatA hai| bhAvanA tyAgakI rakhatA hai / 21 kaSAyoMkI zakti ghaTAneke liye yaha devapUjA, gurubhakti, svAdhyAya va sAmAyikake dvArA apane AtmAkre zuddha jJAnadarzana. svabhAvakA manana karatA hai / atmAnubhavakA abhyAsa karatA hai / isa AtmIka puruSArtha jaba apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya nahIM rahatA hai, kevala 17 RpAyakA udaya rahatA hai taba vaha zrAvakake. fast svIkAra karake Avaka hI hojAtA hai / jaise 2 pratyAkhyAna kapAyakA udaya AtmAnubhava ke abhyAsa kama hotA jAtA hai vaha gyAraha pratimA rUpase cAritra bar3hAtA gar3hanA hai / jaba pratyAkhyAna kaSAyakA udaya bhI nahIM rahanA hai taba kevala teraha kapAyoMke udayako rakhakara vastrAdi pariyaha tyAga kara sAdhu hojAtA hai / sAdhupadameM dhyAnake abhyAsa kapAyoMkA cala kama karatA hai / upazamI para zuklabhyAnake dvArA 13 kamAyako davAkara vItarAgI hojAtA hai| kSapakazreNI meM inakA kSaya karake vItarAgI hojAtA hai| taba vaha mokSagAmI kSapakazreNIpara hI caTakara zrINa-moda guNasthAnameM Akara zepa tIna ghAtIya karmoMkA aya karake kevalI bhagavAna arahaMta paramAtmA hojAtA hai / jJAnadarzana guNako bhAvanA karate karate anaMta jJAna va anaMta darzana, anaMta vIrya, anaMta sukhako prakaTa kara denA hai| isa taraha rAga dveSa tyAga karake jJAna darzana guNavAle AtmAko prApta kare / samayasAra kalazameM kahA hai adhyAsya zuddhajayamuddhatabodhacimai kAmameva kalyanti sadaiva ye te / -rAgAdimuktamanasaH satataM bhavantaH pazyanti bandhavidhuraM samayasya sAraM // 8 // 5
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAmasAra diikaa| [277 bhAvArtha - mahAna jJAnaka lakSaNadhArI zuddha, nizcayanayake dvArA jo sadA hI apane AtmAke eka svabhAvakA anubhava karate haiM. ye rAgAdi bhAvoMse chUTakara baMdha rahita zuddha AtmAko dekha lete haiM / tInako chor3a tIna guNa vicAra / tihi rahiyaTa tirhi guNa sahiu jo adhyANi vasei / mo sAsaya-muha-bhAyaNu vi jiNatraru gama bhaNei // 78 // anvayArtha (nihiM rahiyaDa) tIna gaga dveSa mohase rahita hokara (tihi guNa-sAhila anyANi jo vasei ) tIna guNa samyagdarzana jJAna cAritra sahita AtmAma AM nivAsa karatA hai ( so sAsaya-guha-bhAyaNu vi) so avinAsI sukhakA bhAjana hotA hai ( jiNavama ema bhaNei ) jinendra aisA kahate haiN| bhAvArtha- samyagsaSTI jIvako yaha nizcaya honA hai ki AToM hI baMdha AtmAke svabhAvame bhinna haiM | inameM mohanIya karma mukhya hai isI udaya yA prabhAvasa jIvakA upayoga rAga hepa mohase malIna ho jAnA hai ya sarva hI karmakA baMdha ina bAga dvee mohakI malInatAse hotA hai | jame vivekI jIna malIna pAnI meM nimalI DAlakara miTTIko pAnIle alaga karake nirmala pAnIko pItA hai, vaise hI jJAnI jIva bhedavijJAna ke thalasa rAgadveSa bhoDako AlmAme minna karake vItarAga vijJAnamaya AtmAkA anubhava karatA hai / rArAma mohake haTAne ke liye jJAnI jIva mohanIya kamase, rAgadvaipa moha bhAvoMse tathA unake utpanna karanevAle bAharI dravyoMse parama udAsa ho jAtA hai / __vyabahAranayase dekhanepara masArI jIvoMmeM bheda dikhatA hai| mitra, zatrukA, mAtApitAkA, putra-putrIkA, svAmI sevakakA, tyAtA
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278) yogasAra ttiikaa| myeyakA, sundara asundAkA, rogI nirogIkA, dhanika nirdhanakA, vidvAna murca kA, balavAna nirbalakA, kulIna akulInakA, mAdhu gRhamthakA, rAjA prajAkA, deva nArakIkA, pazu mAnavakA, sthAvara usakA, sUkSma bAdarakA, paryApta aparyAptakA, pratyeka sAdhAraNakA, pApI puNyAtmAkA, lobhI santoSIkA, mAyAvI va saralakA, mAnI tra vinayavAlekA, krodhI va kapaTavAlekA. strI puruSakA, bAlaka va vRddhakA.. anAtha va sanAthakA, siddha va saMsArIkA, pra. pAyogya va nyAganeyogyakA bheda dikhatA hai taba viSayabhogakA lolupI va kapAyakA dhArI jIva iSTa rAga va aniSTase Ipa karatA hai / yaha saba bAharI vyavahArameM dIkhanevAlA jagana rAgaDepa mohako paidA karanekA nimitta ho jAtA hai / isaliye jJAnIko rAgaDepa modda bhAvoMkI malInatArana pAneka liye niyanayana jagatako dekhanA caahiye| taba saba hI chaH dravya apane mula svabhAvameM alaga alaga dIkha pdd'eNge| sarva pudala paramANurUpa, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, asaMkhyAta kAlAgu saba hI apane 2 svabhAvameM dIkha par3eMge tathA sarva hI jIva eka samAna zuddha dIkha par3ege / Apa bhI apaneko zuddha dekhegA taba samabhAva ho jAyagA / rAgadvepa mohakA bAharI nimitta buddhise nikala gayA to Anatra vinA una bhAtroM kA bhI nirodha ho jAtA hai | isa taraha jJAnI jIva AtmAnubhavakaM liye gagadveSa mohako dUra kare, phira apane AtmAkaM tIna guNoMko dhyAve / samyakta jJAna cAritra tInoM hI AtmA ke guNa haiM | AtmA strabhAse yathArtha pratItikA dhArI hai| Apako Apa, parako para yathArtha zraddhAna karanevAlA hai va sarva lokAlokaka dravya guNaparyAyoMko eka sAtha jAnanevAlA hai / va cAritra guNase yaha parama vItarAga hai, ratnatraya svarUpa yaha AtmA amaMda dRSTi se ekarUpa hai / zuddha sphaTikake A
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAMgasAra ttiikaa| [271 samAna nirmala hai| parama niraMjana, nirvikAra, parama jJAnI, parama zAMta va paramAnaMdamaya hai | isataraha vAravAra apane AtmAko bhyAve / taba pariNAmoMkI viratA honepara svayaM AtmAnubhava pragaTa hogA, yahI mokSakA mArga hai / AtmAnubhavoM samaya atIndriya AnaMdakA mbAda AyagA / inI bAda meM loga AtmAnubhava garama kA zAladdha hokara arahana paramAtmA hokara anaMtasukhakA bhoganevAlA honAtA hai| samayasArakalazameM kahA haisarvataH svaramanirbharabhAvaM cataye svayamahaM mbamikaM / nAsti nAsti mama kazcana moha; zuddha ciddhanamahAnidhirami / / 3...? bhAvArtha-maiM apaneme hI apane AtmIka zuddha rasase pUrNa cetanaprabhukA anubhava karatA hUM / maiM kevala zuddha jJAnakA bhaMDAra hU~ / mega moha karmase bilakula koI sambandha nahIM hai / cArako tyAga cAra guNasahita dhyaave| u kasAya saNNA rahiu cau guNa sahiyau vRttu / mA apyA muNi jIva tuhu~ jima para hohi pavitu / / 79 / / anvayArtha-(cau kasAya) cAra krodhAdi kapAya (sagaNA) cAra saMjJA AhAra bhatra maithuna parigraha ( rahita ) rahita ( ca guNa sAhiyau appA buttu ) va darzana jJAna mukha vIrya cAra guNa sahita AtmA kahA gayA hai ( jIva tuhUM so muNi ) he jIva tu . usakA aisA manana kara (jima para pavitna hohi) jisaraMsa tU parama pavitra ho jaaye|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 280 ] yogasAra TIkA / bhAvArtha - AtmAko malIna karanevAle cAra kaSAya haiM / krodha, mAna, mAyA, lobha cAritra mohanIya karmakI prakRtiyAM haiM jaba inakA udaya hotA hai taba kobhAdi bhAva pragaTa hote haiN| ve kaSAya AtmAke svabhAva nahIM haiM | AtmA ke tatvako inase rahita parama vItarAgI jAne sAdhaka svayaM bhI ina kamAyake honekA nimitta yacAve, sadA hI zAMta bhAvase va sama bhAvane rahanekA udyama kare / vyavahAra meM gauNa bhAva raja | nizcayanayase jagatako dekhanekA adhika abhyAsa kare | vastu svarUpako vicAra karake kisI aparAdhIpara kodha na karake usako sudhAranekA prayatna kare | jaise rogIpara dayA rakhanI cAhiye vaise aparAdhIpara dayA rakhanI cAhiye / usako ThIka mArgapara calAnekA ugrama karanA cAhiye / krodha zIghratAsa vinA vicAre nircalapara hI A jAtA hai / yadi kucha samaya vicAra ko diyA jAve to kAraNa vicAra denepara nirbalapara yA A jaayegii| kSaNabhaMgura gRhalakSmI AdikA vidyA va pakA mAna kadApi na karanA cAhiye / phalake bhAramaM vRkSa jaise jhuke rahane vaise hI jJAnIko sampatti vidyA va tapa bala honepara vizeSa komala ya vinayavAna honA cAhiye | parako Thagane kA bhAva maname alaga karake mAyAcAra nahIM bananA cAhiye / sarala sIdhA satya vyavahAra jJAnIko rakhanA cAhiye / lobha manako mailA rakhatA hai, santosa use jItanA cAhiye / AhAra, bhaya, maithuna, parigraha ye cAra saMjJAeM haiN| lobha kapAya, bhaya nokaSAya, veda nokaSAya ye saMjJAeM hotI hai| AtmAkA svabhAva inase bAhara hai, AtmAkA svabhAva parama nispRha hai, jJAnIkI santoSaka dvArA AhAra saMjJAko, nirbhayatA ke dvArA bhayako, brahmacaryake dvArA
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [281 mathunako va aparigraha va tRSNArahita bhAvase parigraha saMjJAko jItanA cAhiye | AtmAko uttama kSamA, uttama mArdaba, uttama Arjaya, uttama zauca una cAra guNa mahita va jJAna, darzana, sukha, vIrya cAra anaMta catuSTaya sahita bhyAnA cAhiye / ____ pavitra honekA upAya pavitrakA dhyAna karanA hai / kaSAya rahita va saMjJAome rahita zuddhAtmA maiM hUM va sarva hI vizvakI AsmArga zuddha haiM, isa taraha bhAvanA karanese svAnubhavakA lAbha hotA hai / svAnubhavako hI dharmadhyAna tathA zukladhyAna kahate haiM / ___kaSAya hI kAmeM sthiti va anubhAga baMdhaka kAraNa haiM taya vItarAgabhAva karmoko sthiti ba anubhAgako mukhAnevAle haiN| jaise agnikI tApase azuddha suvarNa zuddha hotA hai vaime hI AtmadhyAnakI prAptike pratApase azuddhAtmA pavitra hojAtA hai| jaise malIna vastra vastrapara dhyAna lagAnese mazAlA ragar3anepara sApha honA hai baiMsa hI yaha karmoMme malIna AtmA jJAna vairAgyake majhAleke sAtha dhyAna pUrvaka ragar3anese yA svAnubhavake abhyAsame zuddha hotA hai / mamukSuko nirantara AtmAke avanameM gaNa karanA cAhiye / AtmAnuzAsanameM kahA haihRdayasami yAvannimale pyatyagAdhe vasati khalu kamAyagrAhacakraM samaMtAt / amati guNANo'yaM tanna tAvadvizataM samadamayamazeSaistAna vijetuM yatamca / 213 bhAvArtha-mbhIra va nirmala manake sarovara ke bhItara jaba taka cAroM tarapharma kapAya pI magaramacchoMkA vAsa hai taba naka guNoMka samUha zaMkA rahita hokara vahAM nahIM Thahara sakne / isaliye tR samattAbhAva, iMdriya damana va vinayake dvArA una kaSAyoMke jItanekA yanna kara /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ : : 282] yAgasAra TIkA / pAMca jor3oMse rahita va daza guNa sahita AtmAko dhyAve | ve - paMcaha~ rahiyau mugahi ve- paMcaha~ maMjunu / ve paMca jo guNasahita so appA giru vRttu // 80 // anvayArtha - ( paMca rAhiya ) do prakAra pacisa rahita hokara arthAta pAMca indriyoM ko rokakara va pAMca annatoMko tyAgakara (ca-paMca saMjuna muNIha ) do prakAra pAMca arthAt pAMca iMdriyadamanarUSa 6 6 pAMca sAhena hokara kAma karo (jo ve paMcaha~ guNasahi so appANiru bunu ) jo daza guppa uttama kSamAdi sahita hai va anaMtajJAnAdi daza guNa sahita hai usako nizcaya se AtmA kahA jAtA hai / bhAvArtha - AtmAkA manana nizcinta hokara karanA cAhiye / pAMca iMdriyoMke vipayoMmeM ulajhA huA upayoga AtmAkA manana nahIM. kara sakatA | isaliye pAMca iMdriyoMkoM saMyama meM svatA cAhiye | indriyavijayI honA cAhiye va jagata ke Arambha haTane ke liye hiMsA asatya, staMya, abrahma, parigraha ina pAMca avirata bhAvoMse virakta hokara ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, parigraha tyAga ina pAMca mahAvratoMko pAlanA caahiye| sAdhupadameM dravya va bhAva donoM rUpase nirbhaya hokara ekAkI bhAvase zuddha nizcayanayake dvArA apane zuddhAtmAkA manana karanA cAhiye | 1 dRSTi AtmAkA manana karate hue usako daza lakSaNarUpa 'vicAranA caahiye| yaha AtmA krodha vikAra ke abhAva se pRthvI ke samAna uttama kSamA guNa dhArI haiM, mAnake abhAva me uttama mArdava guNa
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| dhArga hai, mAyAke abhAvase uttama Ajaba guNa dhArI hai. asatya jJAnaka abhAvarana uttama satya dharma dhatI haiN| lobhaka abhAvase uttama zauca guNa dhArI hai, asaMyamake abhAvama stram.pameM ramaNarUpa uttama saMgrama guNa dhArI hai| maba umalAyakA abhAva honese AtmAkA eka zuddha vItarAga bhAvase tApanA eka uttama guNa hai 1 graha AsmA parama tapambI hai, yaha AtmA apanI zuddha pariNatiko yA AtmAnaMdakI Apake liye dAna karatA hai, yahI isakA uttama tyAga dharma hai / isa ke uttara Avi. mA hai| ina AtmAkaM bhItara anya AtmAoMkA, punle dravyakA, dharma, adharma, kAla, AkAzakA abhAva hai, yaha bhUNa aparigrahabAna hai. parama asaMga hai| yaha AtmA uttama brahmacAra guNakA dhArI hai, nignnara apane brahmabhAvameM magana rahanevAlA hai | isataraha daza lakSaNoMko bicAre athavA apane AtmAko daza guNa sahita vicAre / yaha AtmA anaMta jJAna, anaMta darzana, nAyika samyakta. kSAyika cAritra, anaMta dAna, anaMta lAbha, anaMna bhoga, anaMta upabhoga, anaMta bIya, anaMta sukha, ina daza vizeSa gugIkA dhArI paramAtmA svarUpa hai / yaha sarvajJa va sarvadarzI hokara bhI AtmajJa va AtmadI hai | yaha yakI apekSA sarvajJa sarvadazI kahalAtA hai| zuddha sabhyagdazanakA dhArI hokara nirantara Atma pratItimeM vartamAna hai / sarva kaSAya bhAvaki abhAbase parama vInarAga yathAkhyAta cAritrase vibhUSita hai | Apake AnaMdako Apako detA hai, anaMna dAna karanevAlA hai, niraMtara svAtmAnaMdakA lAbha karanA hI anaMta lAbha hai | svAtmAnaMdakA hI niraMtara bhoga hai apane AtmAkA hI bAra bAra upabhoga hai | guNoMka bhItara pariNamana karate hue kabhI bhI kheda nahIM pAtA yahI anaMta vIrya hai / jJAnAvaraNa,. darzanAvaraNa, moha va antarAya karmosa rahita hokara anaMtasukhakA samudra hai|.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284] yogasAra TIkA / abhedanayase eka akhaNDa AtmAko dhyAve taba svAnubhavakA lAbha hogA / yahI Atmadarzana hai va yahI susvazAMti pradAyaka bhAva hai | yahI AtmasamAdhi hai, yahI nizcaya ratnatrayakI ekatA hai / mumukSu jIvako nizcinta hokara parama pramabhAvase apane AtmAkA hI ArAdhana karanA cAhiye / bRhata sAmAyika pAThameM kahA hainyAvRttyendriyagocarorugahane lolaM. cari ciraM dubAre hRdayodara sthirataraM kRtvA manomarkaTa / dhyAnaM dhyAyati muktaye zramamanenirmuktabhogagRho nopAyana binA kRtA hi vidhayaH sidvi lamaMte dhruva // 54 // bhAvArtha-dubAra mana rUpI bandA cirakAlase lolupI hokara pAMca iMdriyoMke mahAna vanameM ramaNa kararahA thA, usakI vahami rokakara apane hRdaya ke bhItara sthira mana bAMdhakara ramya / tathA sarva bhogAMkI abhilApA yAga karake, parizrama karake kevala mokSake hI hetu AtmAkA bhyAna kare / kyoMki upAyaka vinA kAryakI siddhi nahIM hotI / Ayama nizcaya kAma niddha hotA hai| AtmaramaNameM tapa tyAgAdi saba kucha hai / adhyA dasaNu NANu muNi appA cagNa viyANi / appA saMjamu mIla tara azA paJcavANi // 81 // anvayArtha -(appA desaNu NANu muNi) AtmAko hI samyagdarzana aura samyamjhAna jAno (appA caraNu viyANi) AtmAko hI mamyakcAritra samajhI (appA saMjamu sIla tau) AtmA hI saMyama hai, zIla hai, napa hai, ( appA paJcavaravANi) AramA hI pratyAkhyAna yA tyAga hai /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [282 bhAvArtha-~-AtmAke svabhAvameM ramaNatA hone para hI sarva hI mokSaka sAdhana nizcayanayase prApta ho jAne haiM / vyavahAranayasa devazAstra gurukA tathA jIvAdi sAta tatvoM kA zraddhAna samyagdarzana hai / nizcayama vaha AtmAkA hI nija guNa hai / jahAM zraddhA va ruci sahita AtmAmeM thiratAre tiSThanA hotA hai vahIM bhAva nikSeparUpa yathArtha pariNamanazIla. samyagdarzana hai / vyavahAra meM Agama jJAna samyagjJAna hai, nizcayame jJAnameM apane aramAkA zuddha svabhAva jhalakanA hI samyagjJAna hai | vyavahAra meM sAdhu yA zrAvakakA mahAvrata yA aNuvratarUpa AcaraNa samyakacAritra hai| nizzyama vItarAga bhAva hI samyakcAritra hai / jahA~ AtmAmeM sthiratA hai vahAM nizcaya samyakacAritra hai / vyavahArameM pAMca indriya va mana nirodha indriya saMyama va pRthtrIkAyAdi chaH prakAra prANiyoMkI rakSA prANisaMgrama hai / nizcayama apane hI zuddha svabhAva meM apaneko saMyamarUpa rambanA, bAhara kahIM bhI rAgadepa na karanA AtmAkA dharma saMyama hai| vyavahArase mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanAko na prakAra kAmavikAraka) TAlakara zIla pAlanA brahmacarya hai ! nizcayase brahmasvarUpa AtmAmeM hI calanA nizcaya brahmacarya hai, so AnmArUpa hI hai| vyavahArase bArahaprakAra tapa pAlanA tapa hai| nizcayase aramAke zuddha svarUpameM tapanA tapa hai / AtmIka bhAvameM prakAza pAne ke liye ye tapa sahAI haiM / tapasvIko, yogIko ucita hai ki indriyadamana va mana, vacana, kAyakI zuddhike liye upavAsa karatA rahe, bhojana Unodara kare, mAtrAse kama le, jisase dhyAna svAbhyAmpameM pramAda na Ave / nidrAko vijaya kara va zarIra nirogI rahe : bhikSA lene ke liye koI niyama aisA le jisase gRhasthako koI AraMbha vizeSa na karanA par3e va apane pariNAmoMkI jAMca ho ki niyama
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28.] yogamAra ttiikaa| na purA honepara yaha mantIya ma nirAhAra raha sake, so vRni parisaMkhyAna tapa hai | jilhA indriya bajha karaneko va zarIrameM madana bar3hane dene ke liye va rAgaka ghaTAnake liye dUdha, dahI, ghI, tela, lavaNa, zakkara ina char3oM ko yA kamako sAdhu nyAgakara nitya AhAra karate haiM / jharIkI sthitika liye mAtra dharmammavanArtha AhAra santoSa karane haiM mo rasa parityAga hai / mAdhujana strI, puruSa, napuMsaka, pazu, Adi. bhAvoM meM vicArake nimina kAraNa jahAM na hoM aise gAnasthAnameM zayana va Alaga karana haiM va dhyAna svAdhyAyako siddhi karate haiM, slI vivikta-zayAsana nApa hai| zarIrake sukhiyA va AlasI svabhAvako midAne liye kaThina 2 nirjana sthAnoMmeM Asana jamAkara dhyAna karane haiN| __nadIjana, zrI . ' mA ThAra mana tana hote hue zIna tApa sAhane haiM / dUsaroMko dInyatA hai ki kAyako kleza deNI haiM panu zIghra AtmAnaMdameM magana rahane hai so kAyalaMza tapa hai / jaise kapar3a para mela lagane para pAnIma dhokara sApha kiyA jAtA hai baiMgna mana, vacana kAya sambaMdhI koI dopa hojAnepara umakA prAyazcitta lekara va pratikramaNa kagya, zuddha karamA, bhAvIko nirmala karanA mo prAyazrina sapa hai / ratnatraya dharmakI va dharma dhArakoMkI bhakti rakhanA va vyavahAra meM vinazIla rahanA vinaya napa hai / - anya sAdhuko thakA huA, rogI, va azakta devakara zarIna ya upadezase nayA gRhIkA va jagata prANiyoMka) dhanidezI unakI AtmAoMko zAni gha sanoga pahuMcAnA caiyyAnRtya sapa yA savAdharma haiM / AtmanAnakI nirmala nAke liye va chaH dravyoMke guNa paryAyAMkA vizeSa jJAna hone ke liye jinavANIke graMthoMkA paThana pAThana manana va * kaMThastha karanA svAdhyAya nara hai / yaha bar3A hI usakArI hai /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogamAra ttiikaa| 1287 antaraMga vimAnI- harameM de pA pantuAma zipa mamatAkA lAga so brahmacarya tapa hai| dharmabhyAnakA ekAMtameM abhyAsa karanA mo dhyAna tapa hai / ina bAraha prakAra ke nAma banate huga apane AtmAko tapanA sI hI nizcaya tapa hai| niyama cA yama rUpase kinhI bhojana pAnAdikA va kinhIM vastuoMkA tyAga karanA vyavahAra pratyAkhyAna haiN| apane AtmAko sarva paradravyase va parabhAvoMse bhinna anubhava karanA so nizzya pranyAkhyAna hai| abhiprAya yaha hai ki jaba yaha u7yoga apane hI AtmAkaM muddha myampameM ramaNa karake khAnubhayameM rahatA hai taba hI vAstabameM ratnatraya svAya mokSamArga hai | sapa hI yamapi saMyama hai, jhIla hai, tapa hai, pratyAkhyAna hai, ataeva Atmastha rahanA yogya hai| samayasArameM kahA hai AdA khu mAjha gANa AdA me dasaNe carite ya / AdA paJcakvANa AdA meM saMghare joge || 18 // bhAvArtha-nizvayama mere jJAna, darzanameM, cAritrameM AtmA hI hai| jaba maiM ranatrayameM ramaNa karanA DhUM natra AtmAhIke pAsa pahuMcanA huuN| syAga bhAtrameM rahanA bhI AtmAmeM tiSThanA hai | Asrava nigaMdha saMghara.. bhAbameM yA ekAgra yogAbhyAsameM bhI AtmA hI sanmukha rahatA hai| para bhAvoM kA tyAga hI manyAma hai| jo parayANai appa paru so para cayai NibhaMtu / sA samNAsu muNahi tuhu kevala-thANi uttu / / 82 // anvayArtha-(jo appa pha parayANai ) jo AtmA va parako pahacAna lenA hai ( so NibhaMtu pa cayai) yaha binA kisI praoNnika
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288] yogasAra ttiikaa| ramako tyA kara detA hai ( naI pAsa guNodi) tU use hI sanyAsa yA tyAga jAna / kaMbala-NANi uttu) aisA kaMvalajJAnIne kahA hai| bhAvArtha--antaraMgama para bhAvaki mamatvake tyAgako sanyAsa kahate haiM / bAharI parigrahakA tyAga antaraMga tyAgabhAvakA nimitta sAdhaka hai| isa sanyAsakA prAraMbha samyagdRSTI aviratika ho jAtA hai| samyagdRSTI bhale prakAra jJAnatA hai ki merA svAmIpanA mere hI eka AtmAma hai, mere AtmAkA amedApa dravyatvaM merA dravya hai, mere AtmAkA asaMkhyAtapradezI kSetra merA kSetra hai, mere AtmAke guNoMkA samaya ra pariNamana merA kAla hai, mere AtmA zuddha guNa merA bhAtra hai, maiM siddhaka samAna zuddha nimna nirvikAra hUM. maiM pUrNa jJAnadarzanavAna hUM, pUrNa Atma vIryakA dhanI haiM, parama Anandamaya amRtakA agAdha. sAgara hUM / maiM parama kRtakRtya hUM. jIvanamukta huuN| ___ merA koI sambandha na anya AtmAoMse haiM na pulake koI paramANu va skaMdha hai / na dharma, adharma, AkAza va kAla dravyase hai, na meremeM ATha kama haiM, na jharIrAdi haiM. na rAgAdi bhAva hai, na merameM indriyaka viSayoMkI abhilAyA hai, na maiM indriyasutrako sukha jAnatA huuN| maiM atIndriya jJAna va atIndriya surakhako saccA jJAna va mukha jAnatA hUM / so merA dhana mere pAsa hai / isa taraha samyagdRSTI tyAgI zraddhA ya jJAna pariNatikI apekSA parama sanyAsI hai, parama tyAgI hai| jaise koI pravINa puruSa apane bhItara honevAle rogoMko pahacAnakara va unase ahita jAnakara una rogoMme pRrNapane udAsIna ho jAye vaise samyaktI jIva svAsa kamauke saMyogase honevAle rAgAdi bhAva va zarIrAdi rogoMko roga va AtmAke liye hAnikAraka jAnakara unase
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ | I yogasAra TIkA | [ 289 pUrNa vairAgI hojAtA hai / aba roga nivAraNakA udyama karanA hI rogI ke liye zeSa rahA hai mo prasaMga va bhAva pravINa vaiva dvArA batAI huI auSadhiko maMtrana karatA huA dhIre 2 nirogI hojAtA hai / usI taraha samyaktI jIva cAritra mohanIya ke vikAroMko dUra karaneke liye pUrNapane kaTibaddha hojAtA hai / yaha bhI usane zrIguru parama vaise jAnA hai ki bhAvakarmake rogako miTAneke liye sattA meM baiThe karmako nAza karaneke liye va navIna rogake kAraNase bacane ke liye zuddhAtmAnubhava hI eka parama auSadhi hai| yaha samyaktI samaya nikAlakara svAnubhava karanA rahatA hai| kapAyaka anubhAgako sukhAnA rahatA hai | Atmabala baDhanepara va mandakapAyake udaya honepara yaha adhika samaya va thiratA pAneke liye zrAvaka ke cAritrako nimitta kAraNa jAnakara dhAraNa kara lenA hai | dhIre 2 jaise 2 rAgabhAva bar3hatA hai vaha zrAvakakI gyAraha zreNIrUpa pratimAoM para calA jAtA hai / jaba svAnubhavI zakti itanI bar3hA letA hai ki eka antarmuhUrta meM adhika svAnubhava se bAhara nahIM raha sake, ghar3I 2 pIche vAravAra AtmatatvakA svAda leve ca gamanakA koI prapaMca nahIM ruce | AtmarasameM mAno unmanta hojAye taba bAharI sakala tyAga karake sanyAsI yA nitha hojAtA hai| zraddhAna va jJAnakI apekSA to samyAsI avirata samyaktake cauthe guNasthAna meM hI hogayA thA taba ghaMTe sAtaveM guNasthAna meM rahakara cAritrakI apekSA bhI sanyAsI hogayA hai / nirbhayapadameM rahakara dinarAta svAnubhavakA abhyAsa karatA hai| yadi tadbhatra mokSagAmI hotA hai to kSAyika zreNIpara car3hakara zIghra hI cAra ghAtIya karmoMkA kSaya karake kevalajJAnI hojAtA hai / yahAM tAtparya yaha hai ki AtmA ke sivAya sarve parake sAtha rAga dveSa mohakA tyAga hI sanyAsa hai / 19.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ ---- yogasAra TIkA | samayamArakAmeM kahA haisaMnyastavyamidaM samastamapi tatva mokSArthinA saMnyante sati tatra kA kila kathA yasva pApasya vA / samyaktvAdinijasvabhAvabhavanAnmokSamya heturbhava middhimuddhara jJAnaM svayaM dhAvati // 104 // bhAvArtha - mokSa cAhanevAle mahAtmAko ucita hai ki sarva hI kiyAkAMDakI va mana vacana kAyako kriyAkA mamatva tyAga deve a] AmA nija svabhAvaka sivAya saMpakA tyAga ho vahAM puNya va pApa tyAgakI kyA bAta ? ina donoMkA tyAga hai ho / samyagdarzana jJAna cAritra Adi svabhAva meM rahanA hI mokSakA mArga hai / isa mArga meM jo rahatA hai usake pAsa karmarahita bhAvase prApta va AtmIka ra prANaM aisA kevalajJAna svayaM daur3akara AjAtA hai / 290 ] ratnatraya dharma hI uttama tIrtha hai / spAta maMjutta jiu uttima tisthu pavittu / airat kAraNa joiyA aNu Na taMtu Na maMtu // 83 // anvayArtha - ( joiyA ) he yogI | ( rayaNattayasaMjuta jiu uttisu pavitu tityu ) ratnatraya sahita jItra uttama va pavitra tIrtha hai ( mokakhahaM kAraNa ) yahI mokSakA upAya hai (aNNu taMtu Na maMtu Na aura koI taMtra yA maMtra nahIM hai / bhAvArtha - karmabandhase chUTane kA upAya yA bhavasAgara se pAra hone kA upAya traya dharma hai / isake sivAya dUsarA koI upAya nahIM | nizcaya traya sAkSAt mokSamArga hai yA upAdAna kAraNa haiN|
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [291 zyabahAra ratnatraya upAdAna ke prakAzake liye bAharI nimitta hai | kAyakI middhi, apAdAna aura vibhinna donoM kAraNauka hone para hotI hai| mAlIna muvarNa Aga va masAlIkA nimitta pAkara svayaM sApha hotA hai | malIna banna masAla va pAnIkA nimitta pAkara strayaM ujalA honA hai| cAvala Aga pAnIkA nimina pAkara svayaM bhAta bana jAtA hai| caneke dAne cakrIkA nimina pAkara svayaM cUrNa hojAte haiM / pAnIkA nimitta pAkara tilomase tela nikalanA hai| miTTI svayaM bar3A rUpa ho jAtI hai, kumhArakA cAka Adi nimitta hai | kAmpa svayaM upAdAna kAraNa ho jAtA hai / javanaka kArga ho tabataka vaha nimitta sahAyaka hotA hai phira nimitta bilakula alaga rahe AtA hai / AtmA apanI zuddhiga yA unnattimeM Apa hI upAdAna kAraNa hai, nimina zarIrAdi aneka bAharI kiyA hai| yadi unasa zArIra vanavRpabhanArAca saMhanana, uttama Arya kSetra, caturtha dRgyamA sugtramA kAla, tra sAdhukA bAharI nigaMdha bhepa va cAritra na ho to mokSakaM liye AtmAkA bhAva vizuddhiko nahIM pAtA hai | anapatra vyavahAra ratnatrayake Alambanane nizcaya ratnatrayakA ArAdhana kAryakArI hai / yaha apanA AtmA tanya mvabhAvame parama zuddha hai, jJAnAnA hai, anaMta vAya va anaMta sustrakA sAgara hai, parama vItarAga hai, sarva anya dravyoMkI sattAse rahita hai| svayaM jJAnacetanAmaya hai, parama nirAkula hai| yahI paramAtmA deva hai aisA dRr3ha zraddhAna nizcaya samyagdarzana hai| isakI prAptikA upAya antaraMga nimitta anaMtAnubaMdhI kapAya va mithyAtvakA upazama hai va bAharI upAya deva zAstra gurukA zraddhAna va jIvAdi sAta tattrokA pakkA zraddhAla hai tathA AtmA va parakA bheda vijJAna pUrvaka vicAra hai / mana vacana kAyakI sarva kriyA nimisa hai| antaraMga va bahiraMgA
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212] yogasAra ttiikaa| nimitta honepara nizcaya samyagdarzana AtmAkI hI bhUmikAse upaja jAtA hai| AtmA hI upAdAna kAraNa hai| AtmAkA AtmArUpa yathArtha jJAna nizcaya samyagjJAna hai / Agama dvArA tatvauMkA va dravyoMkA manana vyavahAra samyamjJAna hai, nimitta hai | AtmAke abhyAsama va guruka. upadezake nimittame bhItara upAdAna AtmAsa jJAnakA prakAza hotA hai / aMtaraMga vibhinna bAnAvarNIya va darzanAvaNIya va aMtaraMga karmakA kSayopakSama hai| AtmAkA AtmAkaM bhItara AtmAke dvArA hI parake Alambana rahita ramaNa karanA nilaya samyakacAritra hai| nimitta sAdhana aMtaraMga cAritra mohanIya kamakA upazama hai, bAharI sAdhana zrAvakakA ekadeza va sAdhukA sakala cAritra hai / AtmAnubhatra hI tIrtha hai, jahAja hai, vaha samyagdarzana, samyagjJAna va samyakUcAritra tIna AtmIka dharmoMse racina hai| isa jahAjapara jo AtmA Apa hI car3hakara usa jahAjako apane hI AtmAmpI samudrapara calAtA hai vaha Apa hI mokSadvIpako pahuMca jAtA hai| vaha dvIpa bhI Apa hI hai, apanA pUrNabhAtra' kArya haiM, apUrNabhAva kAraNa hai| isa taraha jo koI nizcinta hokara AtmAkA satata anubhava karatA hai yahI paramAnandakA svAda pAtA huA va karmoMkA saMrara va unakI. nirjarA karatA huA unnati karatA jAtA hai, yahI kartavya hai / tatvArthasArake upasaMhArameM amRtacandrAcArya kahate haiMnizcayavyavahArAbhyAM mokSamArgoM dvidhA sthitaH / tatrAyaH sAdhyarUpa: syAd dvitIyastasya sAdhanam // 2 // zraddhAnAdhigamopekSA; zuddhasya svAtmano hi yAH / samyaktvajJAnavRttAtmA mokSamArgaH sa nizcayaH // 3 //
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 yogasAra TIkA / zraddhAnAdhigamoMpekSA yAH punaH syuH parAtmanA / samyaktvajJAnavRttAtmA sa mArgo vyavahArataH // 4 // bhAvArtha- mokSamArga nizcaya tathA vyavahArase do prakArakA hai| nizcaya mArga sAdhya hai, vyavahAra sAdhana hai| apane hI zuddha AtmAkA zraddhAna jJAna va sUtre parase udAsIna bhAvarUpa upekSA yA sva rUpameM - dInatA aisA nizraya ratnatraya svarUpa AtmAkA zuddha bhAva nizcaya mArga hai / pada padArthoMkI apekSA zraddhAna jJAna va tyAga karanA vyavahAra vaya mokSamArga hai | vyavahArake sahAre kiye| [ 213 ratnatrayakA svarUpa | daMsaNa jaM picchii buha avyA vimala mahetu / puNe puNe appA mAriyae so cArita pavitu // 84 // anvayArtha -- ( appA vimala mahaMtu ) yaha AtmA malarahita zuddha va mahAna paramAtmA hai / je picchiyai buha daMsaNu ) aisA jo zraddhAna karanA so samyagdarzana hai va aisA jAnanA so jJAna hai ( puNu puNu appA sAyie so cArica pavitu ) kAravAra usa AtmAkI bhAvanA karanI so pavitra yA nizcaya zuddha cAritra hai / bhAvArtha - apane AtmAkA yathArtha svarUpa jAnakara zraddhAna karanA cAhiye | yaha AtmA dravya pariNamanazIla hai guNoMkA samUha hai / guNoMmeM svabhAva pariNamana honA dravyakA dharma hai| pariNamana zakti hI guNoMkI samaya paryAyeM hotI haiM, vyavahAra se yaha apanA AtmA karma sahita malIna dikhatA hai| karmoka saMyogase caudaha guNa- sthAna va caudaha mAgaNArUpa AtmAko avasthAe~ jo hotI haiM ve AtmAkA nija zuddha svabhAva nahIM haiN| jaba zuddha nizcayanayase jAnA
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294] jAye to yaha AtmA AtA hai| . yogasAra TIkA | gata sAhaya hai paira meM yaha AtmA sat padArtha hai, kabhI na janmA na kabhI nAza hogA, svataH siddha hai, kisI ne usako paidA nahIM kiyA, na yaha kisIko paidA karatA hai| yaha loka anAdikAla se hai. chaH dravyoM samUhako loka kahate haiM / ve saba dravya anAdi anaMta kAlataka sadA hI bane rahate haiM / anaMta jIva haiM / anaMtAnaMta pula haiM. asaMkhyAta kAlAgu haiM, eka dharmAstikAya hai, eka adharmAstikAya haiM, eka AkAza haiM / AtmA - AtmArUpase saba samAna haiM tathApi hueka AtmAkI sattA dUsarI AtmAkI sattAse nirAlI haiM / apane AtmAko ekAkI dekheM, isameM na Au karmokA baMdha haiM. isameM rAgAdi vikArI bhAva hai, na koI sthala auhArika va vaikiki zarIra hai / yaha AtmA zuddha sphaTikamaNikaM samAna parama nirmala hai / jJAna, darzana, sukha, vIrya, Adi guNoMkA sAgara hai| yaha AtmA na kisIkA upAdAna kAraNa hai, na kisIkA nimitta kAraNa hai / saMsAra dazAmeM AtmA zarIra nAmakarmake udayase caMcala hokara mana besana, kAyake dvArA yogoMmeM pariNamana karatA hai va kapAyake udayase zubha va azubha upayoga honA hai| ye yoga va upayoga hI laukika kAryoMmeM nimitta haiM / kumhAra ghar3A pakAtA hai| miTTI ghaDekA upAdAna kAraNa hai, kumhArakA mana, vacana, kAya yoga va azuddha upayoga timitta kAraNa hai| zuddha AtmAmeM na yogoMkA kArya haiM na koI zubha yA azubha upayoga hai| AtmA svabhAvase akartA va abhoktA hai / na to parabhAvoMkA kartA haiM na parabhAvoMkA bhoktA hai / AtmA svabhAvase apanI zuddha pariNatikA kartA hai va sahaja zuddha sukhakA bhoktA hai / yaha AtmA parama nirAkula va samabhAyakA dhArI parama pavitra nizcala
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 yogasAra TIkA | [ 235 rahanevAlA parama padArtha paramAtmA hai| maiM aisA hI huuN| aisA nizcaya anubhava pUrvaka honA hI samyagdarzana guNakA pragaTa honA hai| so midhyAt karma va atAnubaMdhI kapAyake upazama binA nahIM hotA hai| zAstroMko ThIka ThIka jAnanepara bhI jahRtika svAnubhava na ho vahAM taka jJAna samyagjJAna nahIM kahalAtA hai / samyagdarzana ke prakAza pote kI jJAna hai| ucita hai ki AtmA ke zraddhAna va jJAnameM bAra bAra ramaNa kreN| bAra bAra bhAvanA bhAva | bhAvanA meM calanA sI cAritra hai / jahA~ AtmA Apase ApameM sthira hojAtA hai vahAM ratnatrayakI ekatA hotI hai| vahI mokSamArga hai| ratnatraya dharma nija AtmAkA svabhAva hI hai / puruSArthasiddhayupAya meM kahA hai darzanamAtmavinizvitirAlaparijJAnamiSyate bodhaH / sthitirAtmani cAritraM kuta etebhyo bhavati bandhaH // 216 // samyakcaritramoghalakSaNo mokSamArga ityeSaH / mukhyopacArarUpaH prApayati paraM padaM puruSam // 222 // bhAvArtha --- apane AtmAkA nizcaya samyagdarzana hai / apane AtmAkA jJAna samyagjJAna hai / apane AtmAmeM sthiratA samyakcAritra hai | ina tInoMse karmabaMdha nahIM hotA hai | nizcaya vyavahAra ratnatraya svarUpa mokSamArga yahI AtmAko paramapada meM pahuMcA detA hai / AtmAnubhava meM saba guNa haiM / jahi appA tahi sayala guNa kevali ema bhaNati / tihi kAraNaeM joi phuDa appA vimalu muNaMti // 85 // anvayArtha - ( jahiM appA tahiM sayala guNa ) jahAM AtmA
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 ] yAgasAra TIkA / hai vahI usake sabai guNa hai| (kevAla ema bhaNIta ) kevalI bhagavAna aisA kahate haiM (tihi kAraNaeM joi phuDu vimalu appA muNati) isa kAraNa yogIgaNa nizcayase nirmala AtmAkA anubhava karate haiN| bhAvArtha- zuddhAtmAkA jahA~ zradbhAna hai, jJAna hai va usIkA bhyAna hai arthAt jahAM zuddhAtmAkA anubhava hai, upayoga pAMca iMdriya va manake viSayoMse haTa kara eka nirmala AtmAhIkI tarapha nanmaya hai vahI yathArtha mokSamArga hai| jaba AtmAkA grahaNa hogayA taba AtmAka sarva guNoMkA grahaNa hogayA, kyoMki dravyake sarva guNa usake bhItara hI rahate haiM / mizrIko grahaNa karanese mizrIke sarva guNa grahaNameM AjAte haiM | Amako grahaNa karanese Amake mpAdi sarva guNa grahaNameM AjAte haiM / isI taraha AtmAke grahaNa hote huye AtmAke sarva guNa grahaNameM AjAte haiN| eka eka guNakA grahaNa karaneme AtmAkA eka eka aMza praNameM AyagA, sarva AtmA grahaNameM nahIM AyagA / paraMtu akhaNDa va abheda eka AtmAko grahaNa karate hue usake bhItara vyApa kara rahe huye sarva guNa grahaNameM AjAyaMge | isaliye yogIgaNa nizcala hokara eka nija AsmAko hI dhyAte haiN| AtmAkA bhyAna karate hue sabhyagdarzana, samyagjJAna, samyakanAritra tInoM ratnatraya haiM / vahIM samyaka tapa hai| AtmAkaM bhItara ramaNa karanevAlA rAgadveSake abhAvama nizcaya ahiMsA vratakA pAlaka hai / sarya asata para padArthoke tyAga va satta nija padArthaka yathArtha grahaNase AtmAmeM hI nizcaya satya vrata hai | mudgalAdikI guNa paryAyakI sthitiko grahaNa na karake apanI AtmIka sampadAmeM santopa rakhanese AtmAmeM hI nizcaya acaurya vrata hai / AtmAke sivAya para padArthameM na jAkara ekAgra bane, para brahmA svarUpa AtmAmeM hI vihAra karaneme AtmAmeM hI nizcaya brahmacarya vrata
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [297 hai / rAgAdi sarva vibhAvoMke va mUcha ke tyAgase AramAke eka asaMga bhAvameM ramaNa karaneme AtmAmeM hI parigraha tyAga vrata hai / AtmA 'AtmAmeM satya bhAvasa jaba ThaharA hai taba vahAM nizcavase sAmAyika hai| 'jaba AtmAkA anubhava karate hue bInarAgatA hotI hai taba gata kAlake bandhe hAra kA~se vIrAganA hotI hai va ve karma svayaM nirjarAko prApta hote jAte haiM. isaliye vahIM nizcaya pratikramaNa hai / AtmAmeM jA ranapatA hai banAyI hokAra vibhAvoM kI tyAga hai, isaliye nizcaya pratyAkhyAna hai| AtmA apane AtmAke guNoMmeM yA guNI AtmAmeM parama ekAgra bhAvameM lIna haiN| yahI nizcaya stuti hai / AtmA AtmAkA hI ArAdhana ba vinaya kara rahA hai| yahI nizcaya vaMdanA hai| __ AtmAsa zarIrAdi sarva paradravyona moha tyAga diyA hai va Apase ApameM thiranA kI hai, yahI nizcaya kAyotsarga hai | mana, vacana, kAyake sarva vikAroMse bhinna hokara AtmA AtmAmeM hI gupta kilemeM virA'jita hai, yahIM nIna gutrikA pAlana hai| pAMcoM iMdriyoMke viSayoMse upayoga rukakara eka AtmAmeM hI tanmaya ho yahI pAMca indriya nirodha saMyama hai| krodhAdi cA kapAyoMmeM radina AtmAmeM virAjamAna honese 'pUrNa uttama kSamA, uttama mAdava, uttama Arjaba, uttama zauca dharma hai / AtmA parama zAMta hai, parama komala hai, parama sarala hai, parama zuci hai / AtmAke darzana guNa hai, vIrvaguNa hai, AnandaguNa hai. jJAnacetanA hai, sarva hI zuddha guNoMkA nivAsa AtmA hai / jisane AtmAkA ArAdhana kiyA usane sarva AtmIka guNoMkA ArAdhana kara liyaa| AtmAke dhyAna hI AtmAke guNa vikasita hote haiM / zrutajJAnakI pUrNatA hotI hai| avadhijJAna va manAparyagrajJAnakI riddhi pragaTa hotI
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAMgasAra ttiikaa| hai, kevalajAnakA lAbha hotA hai| nirmANakA parama dhyAya eka AtmAkA dhyAna hai / tatvAnuzAsana meM kahA hai yo madhyasthaH pazyati jAnAtyAtmAnamAmilAmanyAmA / hAvagamacaraNarUpamsa nizcayAnmuktiheturini jinoktiH / / 3 / / bhAvArtha-jo vItarAgI AtmA AtmAka bhItara AtmAkaM dvArA AtmAko dekhatA va jAnatA hai vaha svayaM samyagdarzana, jJAnacArikarUpa hotA hai| isaliye nizcaya monamArga svarupa hai, aisA jinendra bhagavAna kahate haiM / eka AtmAkA hI manana kara / ekalau iMdiya rahiyau maNa vaya kAya ti-suddhi / appA apu muNehi tu9 lahu pAvahi siva-siddhi // 86 / / anvayArtha-(ekalau) ekAkI nigraMtha hokara (iMdiya rahiyau) pAMcoM indriyosa virakta hokara / maNa vaya kAya ti. suddhi ) mana vacana kAyakI zuddhime ( tuhaM appA appu muNahi / ta AtmAke dvArA AtmAkA manana kara (siva-siddhi lahu pAvahi) molakI siddhiH zIghra hI kara sakegA / bhAvArtha-AtmAkA manana nizcinta hokara karanA caahiye| isaliye gRhasthIkA tyAga jarUrI hai / gRhasthake vyavahAra dharma, paisA kamAnA, kAma bhoga karanA, ina tInoM kAmoMke liye mana bacana kAyako caMcala va rAga dvepase pUNi va Akulita rakhanA par3atA hai va pAMcoM indriyoMke bhogAMmeM ulajhanA par3atA hai| jaba sarva ciMtAeM na rahegI taba hI mana sthira hokara saMkalpa vikalpase rahita hokara apane AtmAke zuddha svabhAvakA manana kara -- - ---
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAMgasAra TIkA | [ 211 sakegA / atra nirmadha patra dhAraNa karake nirAkula ho jAnA cAhiye / strI putrAdikuTumbakI ciMtAoMse mukta hojAnA cAhiye / parima va ArambhakA tyAga vinA yathAjAtarUpa ghAre nahIM hotaa| isaliye bAlakake samAna namna va nirvikAra hojAnA cAhiye / prAkRtika jIvanameM AjAnA cAhiye / tila tupa mAtra pariSada nahIM rakhanA cAhiye / zaradI, garmI, hA~sa, macchara Adi bAIsa parIsahaki sahane kI zakti prApta karanA caahiye| UMcA AtmalyAna, nirbhaya va nirvikAra huye binA hI nahIM sattA | jahA~ taka kAma vikArakI vAsanA na mile. strI purupakA bheda na miTe, lajjAkA bhAva dilase na haTe vahAM taka isa UMce patrako grahaNa na kareM | Avaka meM rahakara ekadeza AtmalyAnakA sAdhana kreN| nivAM kA sAkSAt upAya nirbaMdha pada hI hai| isa hI padako dhArakara sarva hI prAcInakAlake tIrthaMkarAMne va mahAtmAoMne ukta prakArakA AtmadhyAna karake dhyAna va zudhyAna karake nirvANa lAbha kiyA thA / sarva ciMtAoMne rahita ekAkI honA jarUrI hai| apane AtmAko ekAkI samajhanA cAhiye | isakA saMyoga hulase anAdikAlakA hone para bhI yaha bilakula usase nirAlA hai / yaha zuddha caitanyamaya mUrti hai| na to kamakA na zarIrAdikA na rAgAdi bhAvakarmIkA koI sambandha isa AtmAse hai na anya AtmAoM kA koI sambaMdha hai| haraeka AmAkI sattA nirAlI hai, meM ekAkI sadAsa hUM va rahUMgA / ekatvakI bhAvanA sadA bhAve / pAMcoM iMdriyoMke viSayoMkA pUrNa vijayI honA cAhiye / jahA~taka iMdriyoMke viSayoM kI lAlasA na TUTaM bahAM taka gRhastha meM strIsahita rahakara hI yathAzakti AtmAkA manana kareM | jaba lAlasA vipayoMkI na rahe, manase vipaca, vikAra nikalajAve va atiMdriya
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300] yogasAra ttiikaa| AtmIka susvakA prema bar3ha jAye va abhyAsa bhI aisA hojAve ki AtmIka rasake svAda vinA aura saba vipaya rasake svAda phIke bhAme satra hI vaha jina yA jiteMdriya hokara AtmAkA manana kara sattA hai| manakI zuddhi ho ! manameM se rAgadeva modako mAlAne taTAganAle rasakA rasika manako banAyA jaaye| sarva hI apabhyAnoko dUra kiyA jAve / Arta raudrabhyAnoMse manako nirmala kiyA jAye / manameM sahaja vairAgya prApta kiyA jAve, kaSTa va upasarga Anepara manako sahanazIla banAyA jaaye| krodha, mAna, mAyA, lobhaka AkramaNAme manako bacAyA jAve, vacanIkA prayoga kevala Avazyaka dharmopadezoM meM kiyA jAve / mauna rahanekI Adata DAlI jAye | strIkathA, bhojana kathA, dezakathA, nRpati kathAme virakta rahA jaave| bhApA mIThI amRta mamAna svanara priya dharmarasa garmita bolI jAve, bacana zuddhi pAlI jAve / zArIrako zuddha nirvikAra rakkhA jAyesnAnAdi tyAgakara zRGgAra va zobhA rahita va zAna raRgvA jAve | nizcayagne rasa nIrama AhAra jo zata ho usako UnIdara lekara zarIrako roga rahita va halakA ravalA jaave| isa taraha mana, vacana, kAyako zuddha rakhake nirjana sthAnoM meM tikara ekAkI zuddha atIndriya AtmAkA manana yA anubhava kiyA jAve | isI upAyasa mAnakI siddhi hogii| AtmAnuzAsanameM kahA haimuhuH prasArya sajjJAnaM pazyan bhAvAn yathAsthitAn / prAtyaprItI nirAkRtya dhyAyedadhyAtmacinmuniH // 177 / / bhAvArtha- AtmajJAnI muniko yogya hai ki vAravAra sabhyagjJAnako bhItara phailA rakheM / padArthoMko jaisAkA taisA dekhane hue, -rAgaDepa na karate hue samatAbhAvasa AtmAko dhyAve | /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... yogasAra TIkA / sahaja svarUpa meM ramaNa kara / jai badra sukau muNahi tAM dhiyahi bhiMtu / sahaja-sarUvar3a jar3a ramahi to pAvahi siva santu // 87 // [ 301 anvayArtha (jaba sukka muNA ) yadi tu bandha mokSa kI kalpanA karegA ( to bhiMtu baMdhiyahi ) to niHsandeha tu bagA (jar3a sahaja-sarubai ramahi ) yadi tU sahaja svarUpa meM ramaNa karegA (to santu mitra pAvadi ) to zAMta mokSako pAyegA | bhAvArtha - nirvANakA upAya eka zuddhAtmAnubhava hai, jahAM manake vikalpa yA vicAra satra banda mI jAte haiM, kAya sthira hotI haiM, vacana nahIM rahanA hai vahAM hI svAnubhavakA prakAza hotA hai / isIko nirvikalpa samAdhi kahate haiM / yahIM AtmasvabhAva hai, yahIM yathArtha makSikA mArga hai, yahIM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrako ekatA hai, yahIM rAgadeSa rahita vItarAgabhAva hai, yahIM parama samatA hai, yahI eka advaitabhAva hai, yahI saMvara va nirjarA tatva hai / . ataeva jJAnIko vyavahAranayake vicArako to bilakula chor3a denA cAhiye / vyavahAranayase hI yaha dekhA jAtA hai ki AtmAmeM karmokA bandha hai, AtmA ke sAtha zarIra haiM / AtmA meM krodha, mAna, mAyA, lobha mAtra haiN| AtmA azuddha hai, isako zuddha karanA hai| mokSakA lAbha karanA hai| hama cauthe, pAMcave, chaThe yA sAtave guNasthAna meM haiM / guNasthAnoMkI unnati karake arahanta va siddha honA hai| hama manuSyagati meM haiM, hama senI paMcendriya hai, trasa haiM, mana vacana kAya yogoMke dhArI haiM, hama puruSavedI haiM, hamAre kaSAya bhAva
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302] yogasAra TIkA | haiM, hamAre gani zruta jJAna haiM, hamAre asaMyama yA deza saMyama yA sakala saMyama hai, hamAre cakSu yA acakSu bahIna hai, hamAre zubha yA azubha dezyA hai. hama bhavya haiM, hama sabhya haiM, hama sainI haiM. hama AhAraka hai / isataraha guNasthAna tathA sAnA sthAnoMkA vicAra yA karmo svabhAvakA vicAra va cAra prakAra baMdhakA vicAra thA -saMvara va nirjarAke kAraNoMkA vicAra yaha saba vyavahAra nayake dvArA vicAra caMcala hai, zubhayogamaya hai anaeva baMdhake kAraNa haiN| kyoMki ina vicAroMmeM saMsAra dazA tyAgane yogya va mokSa dazA praNayogya bhAsatI hai / saMsArase patra mokSa hai| vItarAga jhAko pani liye vyavahAra nayake sarva vicAroMko baMda rakhake kevala nizraya nayake dvArA apaneko va jagatako dekhanA cAhiye, taba yaha jagata chaha zuddha jyoMkA samudAya diikhegaa| sarva dI paramANu rUpa mugala abaMdha doge va sarva hI jIva zuddha vItarAga dekheNge| isa taraha dekhanese rAga dvepake kAraNa sarva hI dRzya dRSTimeM nikala jAyage / samatAbhAva AjAyagA / phira kevala apane hI AtmAko dravyarUpa zuddha dekheM / t jahAM taka vicAra hai vahUti manakA vikalpa hai| jaba vicAra karate karate mana thira hojAyagA taba sahaja svarUpameM ramaNa hojAyagA svAnubhava hojAyagA / isIse bahuta karmokI nirjarA hotI hai| isIke lAbhako mokSamArga jAno / jaba jaba svAnubhava hai taba taya mokSamArga hai | svAnubhava ke sivAya manake vicArako va zAstra pAThako yA kAya vartanako yA mahAtrata atrata pAlanako mokSamArga kahanA yathArtha nahIM hai, vyavahAra mAtra hai| jaise talavAra sonekI sthAna meM hai usako sonekI talavAra kahanA / lAla raMga ke milanese pAnIko lAla kahanA, ajhike saMyogale 1
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / / 303 'pAnIko ugA kahanA, dhoke saMyogasa ghar3ako kA bar3A kahanA,vaise mana, vacana, kAyako kriyAko mAnamArga kahanA vyavahAra hai| sAdhaka 'avasthA yaha svAnubhava bahuta alpakAla rahatA hai / vanavRSabhanArAca sahananake dhArI badi muhUtala kucha kama dera taka hojAye vo cAra pAnI kA baMdhana kara Aye kAlAnakA lAna hojAve / svAnubhavaka chuTanepara sAdhakako niyanaya yA dravyArthikanayake dvArA zuddha nandhakA vicAra karanA cAhiye | adi upayoga na jame to vyavahAranaya yA paryAyAdhikanAyaka dvArA sAta lattra, bAraha bhAvanA, daza dharma, guNasthAna, mArgaNA AdikA vicAra kara, zAstra paheM, ue. deza da Adi vyavahAra dharmako kare, paraMtu bhAvanA yahI rana ki maiM zIghra hI svAnubhavameM pahu~ca jaa| isa upAya jo koI tanvajJAnI sahajAtma mvarUpako manana karegA vahI parama zAMta nirvANaka sukhakA bhAjana hogaa| samayasArameM kahA hai jaha baMdha cintato baMdhaNabaddho Na pAdi vimokkha / taha baMdha citanno jIvoviM Na pAvadi vimovaM // 311 // jaha baMdha bhitaNaya baMdhaNabaddho du pAvadi vimokraya / taha aMdhe bhittANaya jIvo saMpAvandi vimokrava // 313 // bhAvArtha-jaise koI baMdhanameM baMdhA hai vaha aMdhakI ciMtA kiyA kare to ciMtA mAtra yaha dhase nahIM chUTa saktA vaise hI koI jItra yaha cinA kare ki yaha karmabandha hai, karmase mukta honA hai vaha isa ciMtAse mukta nahIM hogA / jaise baMdhana meM baMdhA puruSa baMdhako kATa karake hI baMdhase chUTegA vaise hI bhavya jIva baMdhako cheda karake hI mukta hogaa| baMdhake chedakA upAya eka svAnubhava hai /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304] yogasAra TIkA / mamyagdRSTi sugati pAtA hai| sammAiTrI-jIvara dRggaI-gamaNu Na hoii| jai jAi vi to dosu pavi puvya-kiu khavaNei / / 88|| anvayArtha -- ( sammAiTTI-jIva dugAI-gamaNu Na hoi| mamyaSTI jIvakA gamana gboTI gatiyoM meM nahIM honA hai (jai jAi vi to dosu NAva ) yadi kadAcita khoTI gati jAve to hAni nahIM puca-kisa mAi) gaI parmana karmadA bhaya karatA hai| bhAvArtha-AtmAke zuddha svarUpakI gAr3ha ruci va anidriya sukhako parasaprema rakhanevAle bhavyajItrako samyagdRSTi kahate haiM vaha mokSaka nagarakA pathika bana jAnA hai | saMsArakI tarapha pITha rakhatA hai unake bhItara ATha lakSaNa yA cihna pragaTa hojAle haiM saMbo NiTaveo NidA garuhA upasamAbhakti / bandhanaM aNukaMpA guNaddha sammana juttamsa // (1) saMvega-dharmameM prema | (2) niveda-maMjhAra zarIra bhAgAMse vairAgya / saMsArake bhItara cArI ganimeM AkulatA hai, yaha zarIra kArAgAra hai, indriyoMke bhoga agnikArI va nAzavanta haiN| (3) nindA (4) gardA-AtmabalakI kamIma va kApAyake udayame lAcAra hokara jo una laukika kAryoMmeM pravartanA par3atA hai va AraMbhAdi karanA par3atA hai usIke liye vaha apane manameM apanI niMdA karatA rahatA hai va dUsarose bhI apanI kamIkI niMdA karanA rahatA hai / vaha to nirvANake lAbhako hI uttama jAnatA hai / vahAMtaka apanI mana, vacana, kAyakI kriyAko tyAganeyogya samajhatA hai /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / . [305 (5) upazama-zAMta bhAva samyaktIke bhItara rahatA hai / zAna. pUrvaka haraeka kAma karatA hai | AtmAnubhakke pratApame sahaja zAMta bhAva jAgRta rahatA hai | ekadama krodhAdimeM nahIM pariNamalA hai, viparIta kAraNoMpara kamaukA udaya phala vicAra letA hai / (6) bhakti- samyaktI jinendradeva, nitha guru, jinavANIko gAr3ha bhakti rakhatA hai / manuti, baMdanA, pujA, svAdhyAya kiyA karatA hai| unako mokSakA sahakArI jAnanA hai| (5) vAtsalya-sAdhI bhAI 4 bahanoMpara dhArmika prema rakhatA hai, dharmabhAvase unakI sevA karatA hai| (8) anukampA-prANI mAtrapara dayAbhAva rakhatA hai| mana, vacana, kAyase kisI prANIko kaSTa denA nahIM cAhatA hai | zaktiko na chipAkara prANImAtrakA hita karatA hai| kisI prANIke sAtha anyAyakA vyavahAra nahIM karatA hai / aisA tatvajJAnI jIva durgati lejAnevAre pApa karmIko nahIM bAMdhanA haiM | mithyAtva guNasthAnameM baMdhanevAlI 16 solahakA, arthAt 1mithyAtva, 2-TuMDaka saMsthAna, 3-napuMsaka veda, 4-asaMprApra sahanana, 5-ekendriya, 6-sthAvara, 7-AnApa. 8-mUkSma, 5-sAdhAraNa, 18aparyApta, 11-Indriya, 12-tendriya, 13-caundriya, 14-narakagani, 15-narakagatyAnupUrvI, 16-naraka Ayu kA / tathA sAsAdana guNasthAna taka baMdhanevAlI 25 panIsakA arthAt 4 anaMtAnubaMdhI kapAya, 5 styAlagRddhi, 6 nidrA nidrA, 7 pracalA pracalA, 8 dubhaMga, 9 dumbara, 10 anAdeya, 11-14 cAra saMsthAna nyagrodhAdi, 15-18 cAra saMhanana vanatArAcAdi, 19 aprazasta vihAyogati, 50 strIveda, 21 nIca gotra, 22 ticagati, 23 siryacagatyAnupUrvI, 24 tiryaMca Ayu. 25 udyota. kii| isataraha 41
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 ] yogasAra TIkA | prakRtiyoMkA baMdha nahIM karatA hai / vaha to devagati yA manuSyagati meM hI janma letA hai| yadi nica yA manuSya samyaktI huA to svargakA deva hotA hai | yadi nArakI va deva samyaktI huA to manuSya hotA hai ! samyakta lAbha hone ke pahale yadi manuSya yA niryacane narakaAyu ca tiryaMca Ayu yA manuSyAyu bAMdhalI ho to samyakta sahita pahale narka, va bhogabhUmi ci ca manuSya janmatA hai| vahAM bhI samabhAvame duHkha sukha bhoga letA hai / samyaktI sadA hI sukhI rahatA hai / ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA haisamyadarzanazuddhA nArakatiryaG napuMsakakhatvAni / duSkuruvikRtArUpAyurdaridratAM ca brajanti nApyavRttikAH // 35 // ojastejovidyA vIryayazovRddhi vijaya vibhavamanAthAH / mahAkulAH mahArthAM mAnava tilakA bhavanti darzanapUtAH // 36 // bhAvadhi - samyagdarzana se zuddha jIva vrata rahita honepara bhI aisA pApa nahIM bAMdhate jisase nArakI ho, titheca ho, napuMsaka ho, strI ho, nIca kula meM paidA ho, aMgahIna ho, alpAyu ho, yA daridrI ho / samyagdarzanase pavitra jIva oja, teja, vidyA, vIrya, yaza, vRddhi va vijayako pAnevAle mahAkulavAna, mahAdhanavAna manuSyoM meM mukhya hote haiM / samyagdRSTIkA zreSTha kartavya | / appa - sarUvahU~ jo ramai chaMDivi sahu vabahAru / so sammATThI hava lahu pAvar3a bhavapAru || 89 // anvayArtha -- (jo sahu SavahAru chaMDivei ) jo sarva vyavahA ko chor3akara ( appa - sarU ramai ) apane AtmA ke svarUpameM ramaNa
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [ 307 karatA hai ( so sammAiDI havai ) vahI samyagdRSTI hai ( lahu pAvai bhavapAra ) yaha zIghra hI saMsArase pAra hojAtA hai / bhAvArtha - jisako nirvANa hI eka grahaNayogya pada dikhatA hai, jI cAroM gatiko sarva karmajanita dazAoMkI tyAganeyogya samajhanA hai, jo anaMtajJAna, darzana, sukha, vaicike lAbhako parama lAbha sa jhatA hai, jo nizrayase jAnanA hai ki maiM sarva zuddha siddha sama hU~ vyavahAra dRSTimeM karmakA saMyoga hai so tyAgane yogya hai, jo saMsAra vAsameM kSaNa mAtra bhI rahanA nahIM cAhatA hai vahI samyagdRSTi hai / vaha jAnatA hai ki nirvANakA upAya mAtra eka apane hI zuddha AtmAke zuddha svabhAva meM ramaNa hai / AtmAnubhava haiN| usakA nizritapane abhyAsa taba hI saMbhava hai jaba sarva vyavahArako vyAga diyA jAye, gRhastha prabaMdhako haTA diyA jAye ! strI putrAvi kuTumbakI ciMtAko meTa diyAjAye / dhana, dhAnya, bhUmi makkAnAdi parigrahako tyAga diyA jAye / tIrthaMkara ke samAna yathAsyAta rUpa nana digambara pada dhAraNa kiyA jAye, jahAM bAlakake samAna sarala va zAMta bhAva meM rahakara nirjana sthAnoMmeM AtmAkA anubhava kiyA jAve / sAdhupa meM utanA hI vyavahAra raha jAtA hai jisase bhikSAvRtti dvArA zarIrakA pAlana ho va jaba upayoga AtmIka bhAva meM na rame tatra zuddhAtmA smaraNa karAnevAle zAstroMke manana va dharma meM stuti vaMdanA pAThAdi par3ane meM upayogako rakhA jAve / vyavahAra dharmavyAta va dharmakI prabhAvanA karanA itanA vyavahAra rahatA hai| AhAra vihAra va vyavahAra dharmako karate hue sAdhu isa vyavahAra se bhI udAsa rahate hai Atma vIryakI kamI se vartate haiN| jaise2 Atma dhyAnakI zakti bar3hatI jAtI hai vaise 2 yaha vyavahAra bhI chUTatA jAtA hai, taubhI sAdhupadameM itanI adhika AtmaramaNatAkA abhyAsa
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308] yogasAra ttiikaa| hojAtA hai ki eka aMtarmuhUrnase adhika AtmAnubhavase bAhara nahIM rahatA hai| ___ sAdhuke japatAnA upazama yA patAgIra na naTe. hAla sAtavAM do guNasthAna hote haiN| hagaekakA kAla eka antama(tase adhika nahIM hai| vyavahAra dharma va kriyAkA pAlana chaTe guNasthAna meM hotA hai / AhAra, vihAra, nidrAkA, va nihArakA kArya chaThe guNasthAnameM hotA hai| yadi ina vyavahAra kAryoM meM antamuhatane adhika samaya lage to bIca bIca meM sAtayAM guNasthAna brANabhara ke liye AtmAnubhavarUpa hojAtA hai| samyagdaSTrIya gRha tyAga va sAdhupadakA praNa naba hI hotA hai jaba usake bhItara pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udaya na honepara sahamA vairAgya jaga jAtA hai / vaha dRr3hatA pUrvaka vinA pariNAmoMkI umatA prApta hue kisI RcI kriyAko dhAraNa nahIM karatA hai| jabataka sahaja vairAgya Ave baha pariNAmoMke anusAra zrAvaka padake bhItara rahakara yathAsaMbhava dazana pratimAse lekara uddiSTatyAga gyArahavIM pratimA taka cAritrako pAlakara AtmAnubhavake liye adhika 2 samaya nikAlatA hai / krama kramame vyavahArako ghaTAtA hai va nizcayameM ramaNako bar3hAtA hai| yaha zrAvakakA paMcama guNasthAna bhI taba hI hotA hai jaba samyaktIke bhItara apalyAsyAna kapAyake udaya na honepara ekadeza sahaja vairAgya paidA ho jAtA hai / yadi aisA bhAva na ho to yaha cauthe guNasthAnameM hI rahakara yathAsambhava samaya nikAlatA hai| jaba vaha sarva vyavahAra mana, vacana, kAyakI kriyAko chor3akara zuddhAtmAkA mananaM karake svAnubhava karatA hai, vyavahArakI ciMtA adhika honese vaha adhika samaya svAnubhavameM nahIM Thahara saktA hai| prayatna eka yahI rahatA hai ki svAnubhava dazAmeM adhika rhuuN| kaSAyake udayale va
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ yomasAra ttiikaa| [309 AtmabIryakI kamIse vaha lAcAra ho jAtA hai / samyagdRSTIkA lakSya eka nirvANa hI ho jAtA hai| vaha avazya nirvANapurameM pahuMca jAyagA : devasanAcArya tatvasArameM kahate haiMsahai aa bhanco mokkha jAvai paradavyayAvaDo citto| ugatavapi kuNato suddhe. bhAve lahuM lA // 33 // bhAvArtha-jabataka citta paradravyake vyabahArameM rahanA hai va maMlagna hai, tabataka bhatryajIva kaThina 2 tapa karatA huA bhI mokSako nahIM pAtA hai paraMtu zuddha AtmIka bhAvoMkA lAbha honepara vaha zIghra hI mokSako pAletA hai| samyaktI hI paMDita va mukhiyA hai| jo sammatta-pahANa buhu so tailoya-pahANu / kevala-pANa vi lahu lahai sAsaya-sukkha-NihANu // 10 // anvayArtha-(jo sammatta-pahANa) jo mamyagdarzanakA svAmI hai (buha) vaha paMDita hai (so tai loya pahANu ) vahI tIna lokameM pradhAna hai : mAsaya sukkha NihANu kevala-NANa vi lahu lahai) so avinAzI mukha nidhAna kevalajJAnako zItra hI pAletA hai| bhAvArdha-samyagdarzana sarva guNoMmeM pradhAna hai| isake hote hue jAna samyagjJAna va cAritra samyakcAritra hojAnA hai| jaise ke aMka sahita bindI saphala hotI hai, nahIM to niSphala, hai se samyAna sahita jJAna va cAritra mokSakI tarapha lejAnevAle haiN| yadi samyakta ma ho to kevala puNya bAMdhake saMsArake bhramaNake hI kAraNa haiM / - .. jaise mUla vinA vRkSa nahIM, nIva vinA ghara nahIM vaise hI sabhyaktake vIja binA dharmarUpI vRkSa nahIM ugatA hai| jisako aneka
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 ] yogasAra TIkA | zAstroMkA jJAna ho, paraMtu samyakta na ho to vaha jJAnI paMDita nahIM hai / samyakta ke hote hue ho vaha jJAnI hai, usakA zAstra jJAna saphala hai / dvAdazavANIkA sAra yahI hai jo apane AtmAko paradravyoM parabhAvoMse bhinna va zuddha dravya jAnA jAve va zaMkArahita vizvAsa lAyA jAve | yahI nizcaya samyagdarzana hai / tIna lokakI sampadA samyagdarzanake lAbhake samAna kucha nahIM hai / eka nIca cANDAla puruSa yadi samyagdarzana sahita haiM to vaha pUjyanIya deva haiM, paraMtu eka navama avadhikakA ahamida sambatktake binA pUjya nahIM haiM | eka gRhastha samyagdarzana sahita ho to vaha usa munise uttama hai jo mithyAdarzana sahita cAritra pAlatA hai| samyagdazena sahita narakakA bAsa bhI uttama hai| samyagdarzana rahita svargakA vAsa bhI ThIka nahIM hai / samyagdarzanakA itanA mahAtmya isIliye kahA gayA hai ki isake lAbhameM anAdikAlakA andherA miTa jAtA hai va prakAza hojAtA hai / jo saMsAra priya bhAsatA thA vaha tyAganeyogya bhAsane lagatA hai / jo sAMsArika indriya sukha grahaNa karaneyogya bhAsatA thA vaha tyAgane yogya bhAsatA hai / jisa atIndriya svAdhIna sukhakI khabara hI nahIM zrI usakA patA laga jAtA hai va usakA svAda bhI Ane lagatA hai / samyagdRSTake bhItara sakhA jJAna hotA hai ki merA Atmadravya parama zuddha jJAnAdRSTrA paramAtmasvarUpa hai / merI sampatti mere ho avinAzI jJAna darzana sukhavIryAdi guNa haiN| merA ahaMbhAva aba apane AtmA meM haiva mamakAra mAtra apane hI guNomeM haiN| pahale maiM karmajanita apanI avasthAoM ko apanI mAnatA thA ki maiM nArakI hUM tiryeca hUM, manuSya hUM, deva huuN| maiM sundara hUM. asundara hUM, rogI hUM, nirogI hUM. kothI hUM, mAnI hUM, mAyAvI hUM, lobhI hU~, strI hUM, puruSa hUM, napuMsaka hUM, zokI
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA! 311 hUM, bhayavAna hUM, duHstrI hUM, sukhI hUM, puNyakA kartA hUM, pApakA kA hUM, paropakArI hUM, dAnI hUM, tapasvI hUM, vidvAna hUM, pratI hUM. zrApaka hUM, muni I, rAjA hUM, pradhAna huuN| isI taraha para vastuoMko apanI mAnakara mamakAra karatA thA ki merA dhana hai, bena hai, makAna hai, grAma hai, rAjya hai, mere vastra haiM, AbhUSaNa hai, merI lI hai. mere putra putrI hai, merI bhaginI haiM, merI mAnA hai, 'merA pitA hai, marI nenA hai, mere hAthI ghor3e haiM, marI pAlakI hai | isa ahaMkAra mamakArameM andhA hokara rAta dina karmajanita saMyogoM meM hI krIr3A kiyA karatA thA / ipTake grahaNa va aniSTake tyAgameM udyamI thA / isa ajJAnakA nAza hote hI sabhyatIkA parabhAvoMmeM ahakAra va parapadArthoM meM mamakAra bilakula dUra hojAtA hai| ___ yaha grahasthImeM jamataka rahatA hai tabataka kA~ka udayako udaya mAnakara sarva gRhastha saMbaMdhI laukika kriyAko apane AtmIka kartavyase bhinna jAnatA hai / liA nahIM hojAtA hai| bhInara vairAgI rahatA hai / kaSAyakA unya jaba zamana hotA hai taba gRha sAgakara sAdhu ho jAtA hai / samyaktI jIva sadA hI bheda vijJAnake dvArA apane zuddhAtmAko bhinna bhyAnA hai | dhIre 2 AtmAko nirmala karatA hai / samyaktI mAdhu hI ApakazreNIpara ArUr3ha hokara mohakA va zeSa jhAnAvaraNAdikA pUrNa kSaya karake kaMvalajJAnI arahata paramAtmA hojAtA hai taba avinAzI anaMta sukhakA bhoganevAlA hojAtA hai / samyaktake samAna koI mitra nahIM hai, yahI samA mitra hai jo saMsArake duHkhase chur3Akara nirmANameM pahuMcA detA hai / AtmAnuzAsana meM kahA hai-- samabodhavRttatapasAM pApANamyeba gauravaM puMsaH / pUjyaM mahAmaNariva tadeva samyaktvasaMyuktam / / 15 // bhAvArtha-zAMta bhAva, jJAna, cAritra, tapakA mUlya kaMkar3a pASA
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312] yogasAra TIkA | ke samAna samyagdarzanake binA tuccha hai / yadi samyagdarzana sahita ho to unakA mUlya mahAna ratnake samAna hojAtA hai / Atma meM sthiratA saMvara va nirjarAkA kAraNa hai| ajara amara guNa-gaNa-pilara jahi appA thiru ThAI / so kammehiNa dhiya saMciya - pucca vilAi // 91 // anvayArtha - ( jahi ajara amara guNa-gaNa- NilaDa appA thiru ThAI ) jahAM ajara amara guNAMkA nidhAna AtmA sthira hojAtA hai ( so kammoha Na baMdhiya ) vahAM vaha AtmA navIna karmose nahIM caitA hai ( puvva saMciya vila) pUrva meM saMcitakamakA kSaya karatA hai| bhAvArtha - yaha AtmA nizcaya janma, jarA, maraNama rahita avinAzI hai tathA sAmAnya va vizeSa guNoMkA samUha hai| karmoMsa zarIroMse bhinna jaba apane AtmAko dekhA jAtA hai to vaha zuddha GI dikhatA hai / 'jama miTTI sahita pAnIko jaba pAnI svabhAvakI apekSA dekhA jAye to pAnI zuddha hI dikhatA hai / davijJAnakI zaktima apane AtmAko kamase bhinna va karmadrayajanita bhAvoM bhinna sahaja jJAna, daDIta. sukha, zrIkA sAgara niraMjana paramAtmAdeva hI dekhatA caahiye| ko aisA hI zradvAna hotA hai| isa ajJAna va jJAna se samyagdRSTI jIva apane AtmAmeM sthira honekA puruSArtha karatA hai| jabataka svAnubhava yA AtmAmeM thiratA prApta karatA hai tabataka pUrva kimakI nirjarA bahuta hotI hai / guNasthAnAMkI rItikaM anusAra vaidha niyamita prakRtiyoMkA hotA hai / tathApi ghAtIya karmoMmeM anubhAga bahuta anya par3atA hai / adhAnI meM pApa karma kA baMdha nahIM hotA hai. puNya karmIkA hI hotA hai / unameM
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ | yogasAra TIkA | [ 313 anubhAga adhika par3atA hai, sthiti Ayuke sivAya sAta kamAMkI kama par3atI hai / baMdhakA udaya sUkSmasaparAya daza guNasthAna taka calatA hai / kyoMki arts lobha kaSAyakA udaya hai| yahatika saparAyika A hai / yahataka upayogakI caMcalatA hai| upazAMta kaSAyakA kAla antarmuhUrta hai| yahAM vItarAgatA hai| zrINakapAyameM bhI vItarAgatA hai, sayoga kevalI meM bhI vItarAgatA hai / ina tInoM guNasthAnoM meM yogoM kI caMcalatA hai| isameM IyApatha va eka sAtAvedanIya karmakA hotA hai / karma Ate haiM, phala dekara cale jAte haiM / avicAra nAmakA antarmuhUrta meM jJAnA I jahAM AtmAmeM thiratA hai vahAM vizeSa karmakI nirjarA hotI hai| oNamoha guNasthAna meM virArUpa eka vitarka dUsarA zubhyAna paidA hojAtA haiM taba eka hI caraNa, darzanAvaraNa va antarAya karmakI nirjarA hojAtI hai / aura yaha AtmA arahanta paramAtmA hojAtA hai / terahaveM va caudahava AtmAmeM parama sthiratA hai isase baMdha nahIM hotA hai| purAtana karma jhar3ane jAte haiM | caudahaveM antameM yaha AtmA karma rahita hokara siddha hojAtA hai / - AtmAmeM ritA honekA kAma cauthe guNasthAna se prArambha ho jAtA hai | vahAM svarUpAcaraNa cAritra hai jo anaMtAnubaMdhI kaSAyake udaya na honepara pragaTa hojAtA hai / pAMcave dezasaMyama guNasthAna meM apratyAkhyAna kapAyakA udaya nahIM hai isase svarUpAcaraNameM adhika sthiratA hotI hai| va nirmalatA bhI hotI haiN| paMcama guNasthAna meM gyAraha zreNiyAM haiM, unameM car3hate hue jaise 2. pratyAkhyAna kaSAyakA udaya manda hotA hai vaise 2 svarUpa meM sthiratA adhika hotI jAtI hai /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| pramatta guNasthAnameM pratyAkhyAna kapAyakA sadaya nahIM rahatA hai tara aura bhI adhika svarUpAvara go zira lii| apanoM saMcalana kapAyakA maMda udya hai taba pramAda bhAva rahita adhika nizcalatA hotI hai | apUrvakaraNa guNasthAnameM aura bhI saMjvalana maMTa par3a jAtA hai tana adhika sthiratA hotI hai / anivRttikaraNameM bahuta hI maMda kapAya hotI hai taba aura bhI adhika zriratA hotI hai / sUkSmasAparAyameM kevala sukSma lobhakA udaya hai. adhika thiratA va zAMti hai| isataraha jaina jaise rAga dvepa vikAra dUra hote jAte haiM me caisa AtmAmeM sthiratA bar3hatI jAtI hai / zuddhAtmA strabhAvameM sthira honA yA AtmIka AnaMdakA pAna karanA hI eka upAya hai, jisasa saMbara va nirjarA hokara mokSakA upAya ghanatA hai| isaliye mumukSuko puruSArtha karake apane hI zuddhAtmAkI bhAvanA nitya karanA cAhiye / iSTopadezameM kahA hai-- avidyAbhidu jyotiH paraM jJAnamayaM mahat / tatpaSTavyaM tadeSTanyaM tadraSTavyaM mumukSubhiH // 11 // bhAvArtha-mokSake premiyoMkA kartavya hai ki ve AtmAkaM hI sambandhameM prazna kareM, usIkA prema kareM va unIko dekheM va anubhava kreN| kA Atmajyoti anAnasa rahita hai. parama jJAnamaya hai va sabase mahAna hai| AtmaramI kamoMse nahIM vndhtaa| jaha salilaNa Na lippiyai kamalaNi-patta kayA vi / taha kammehiM Na lippiyai jai rai appa-sahAvi // 12 // anvayArtha-(jaha kamalANa-patta kayA vi salilaNa Na
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [310 lippiyai ) jaise kamalinIkA pattA kabhI bhI pAnIsa lipta nahIM hotA (taha jai appa-sahAtri raha kammAhi Na lippiyaTa) vaise hI yadi AtmIka svabhAvameM rata ho to jIva karmomme lipta nahIM hotA hai| bhAvArtha-AtmAmeM lIna bhavyajIva mokSamAgI hai| ratnatrayakI ekatAko rakhatA haiN| vItarAga va samabhAvameM lIna hotA hai | rAgaMtaSa bihIna hotA hai| isase kAma nahIM baMdhatA hai | baMdhanAzaka vItarAga bhAtra hai| baMdhakAraka rAgadvaSa moha hai / moha mithyAtya bhAvako kahate haiM | rAgadveSa kaSAyako kahate haiM / samyaktI cauthe guNasthAnameM ho to apane AtmaramaNatAkI gAda zraddhAvA 41 ikanAlIsa prakRtikA baMdha nahIM karatA hai, unako hama pahale ginA cuke haiM / samyaktI naraka, niyaMcagati lejhAnevAlI karmaprakRtiyoM ko nahIM bAMdhatA hai| phira jaisera guNasthAnoMmeM calatA hai. AtmaramaNatAkI zakti vizeSa pragaTa hojAtI hai, taba aura adhika baMdhako ghaTAtA jAtA hai / baMdhakI isase 120 prakRttiye ginI gaI haiN| jJAnAvaraNIyakI 5 + darzanAvaraNIyako 9+ vedanIyakI 2+. mohanIyakI 26 ( samyakta va mizrakA baMzca nahIM hotA hai) + AyukI 4 + nAmakI 67 pAMca baMdhana, pAMca saMvAna na gina pAMca zarorake sAtha milA diye varNAdi 20 kI apekSA cAra hI jAne isa taraha 10+16-26 karma 93 meM ghaTa gAra + gotrakI 2 + antarAyakI 5-120-ye prakRtiyAM nIce likhe prakAra guNasthAnoM meM zucchitti pAtI haiM | jina guNasthAnameM jitanI prakRtiyoMkI vyucchitti hai ve prakRtiyAM Ageke guNasthAnoM meM nahIM baMdhatI hai--- guNasthAna vyunchitti saMkhyA (2) mithyAtva-16-midhyAlva, huNDaka saMsthAna, napuMsaka veda, asaM saMhanana, ekendriya, sthAvara, AtApa, sUkSma,. nAma
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra diikaa| sAdhAraNa, aparyApta, yaiMdriya, tedriya, cauiMdriya, narakagati, naraka gatyA0-naraka Ayu-16 / (2) sAsAdana-25 anantAnubandhI 4 kaSAya, styAnagRddhi, nidrA nidrA, pracalA pracalA, durbhaga, dusvara, . anAdeya, nagrodhAdi 4 saMsthAna, vajranArAcAdi 4 saMhanana, aprazasta vijJAyogati, strI veda, nIcayotra, ticagati, tithaMca gatyA, udyota, niyaMca Ayu-25 (3) mizra . (4) avirata samyakta-18 apratyAkhyAna kaSAya 4, vanapabha nArAca saMhanana, audArika zarIra, auM0 aMgopAMga, manuSyagati, manuSyagatyA, manuSya Ayu-10 (5) dezavirata- 4-pratyAkhyAna kaphAya 4 (6) samatvavirala-6-athira. azubha, asAtAvadanIya, ayaza, ara.ni, zoka-6 (5) apramatcavirata-1 davA (8) apUrvakaraNa-26 nidrA, pracalA, tIrthakara, nirmANa, pra zamna, vihAyogani. paMcendriya, tejasa, kArmaNa, AhAraka zarIra, ahAraka aMgopAMga, samacaturastra saMsthAna, devagati, devagalyA, vaikirika zarIra, vaimjhiyika aMgopAMga, varNAdi 4, agugalaghu, upaghAta, paraprAta, uzvAsa, prasa, pAdara, paryAta pratyeka, sthira, zubha, subhaga, Adeza, hAsya, rati, bhaya, jugupsA=36
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAmasAra TIkA / (9) anittikaraNa-5, muMveda, sajvalana kapAya 4-5 (10) sUkSmasAparAya-16, jJAnAvaraNa 5, darzanA0 4, antarAya. 5. aza, ucca gotra=16 (11) upazAMta kaSAya- 5 0 (12) kSINakaSAya--. (13) sayogakevalI-1 sAtAbedanIya / 12 AtmAnubhavaphe pratApame kamavandha ghaTatA jAtA hai ! ayogakevalI pUrNa AtmaramI hai| yogoMkI caMcalatA nahIM hai isase koI karmakA baMdha nahIM hotA hai | samayasArakalazameM kahA hai rAgadvepavimohAnAM jhAnino yadasaMbhavaH / tata eva na bandho sya te hi bandhasya kAraNam // 7-5 // bhAvArtha---jJAnIkai gaga dveSa moha nahIM hote isaliye jJAnIko bandha nahIM hotA, ve hI andhake kAraNa haiM | AtmaramaNa tatvase vInarAgabhAna bar3hatA hai, bandha rukatA hai| samasukha bhogI nirvANakA pAtra hai ! jo samasukkha NilINu buhu puNa puNa anu mugei / kammakkhara kari so vi phuDa lA NivyANu laheI // 93 / / anvayArtha (jo buhu sama sukkha NilIzu yuga guNa appu muNei) jo jJAnI saba sukhameM lIna hokara cAra kAra AtmAkA anubhava karatA hai ( so vi kuTu kammakhau kara lahu NivvANu lahei) vahI pragar3hapane kaukA kSaya karake zIghra hI nirvANako pAtA hai| . bhAvArtha-nirmANakA upAya kaSTa sahana nahIM hai kiMtu samabhA
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7SATTA 318] yogasAra ttiikaa| ke sAtha sukhakA bhoga hai | apane AtmAkA AtmArUpa zraddhAna, jJAna va usI meM caryA arthAta AtmAnubhava hI nizcaya ratnatraya svarUpa molamArga hai / vahA~ AtmA, AtmAmeM hI rata hotA hai, manake vicAra baMda hojAte haiM, bacana va kAyakI kriyA dhira hojAtI hai| pariNAma rAgadveSagne rahena sama va zAMta hojAta hai na hI Atmasthinika hote hI AtmIka sugvakA svAda AlA hai| jaise mizrIke khAsa mITesanakA, nImake khAnekA kaDuvApanakA lavaNake khAnese strArepanakA svAda AtA hai, vaime hI AtmAke zuddha svabhAvameM ramaNa karanema AtmAnaMdakA svAda AtA hai| usI samaya pUrva bAMdhe huye kamIkI sthiti ghaTatI haiM / Ayukarmako chor3akara zepakI sthiti kama honI hai | pApakarmIkA rasa sUkhatA hai, ve vizeSa girane lagate haiM, vinA phala diye cale jAte haiM, puNyakamaukA rasa bar3hatA hai, ve pracura phaLa dekara jAte haiM / ghAtIyakama nirbala par3ate haiM, navIna karmoMkA bhI sabara hotA hai / AtmAnubhavake samagra guNasthAnako paripATIke anusAra jina2 ghAtIya karmakI prakRtiyokA baMdha hotA hai, unameM sthiti va anubhAga alpa par3atA hai| aghAtIyameM puNyakamakA baMgha hai, kama sthiti va adhika rasadAra hotA hai / jaba Ayava kama pa nirjarA adhika naba mokSamArgakA sAdhana hotA hai / sazca sukhakA bhoga samyagdaSTIko bhaleprakAra AtmAke sammukha hone hotA hai / AtmadhyAna hI mokSamArga hai / AtmadhyAnI hI guNasthAnoMkI zreNIpara car3ha saktA hai / mumukSuko eka AtmadhyAnakA hI abhyAsa karanA caahiye| isake do bheda haiM-nirvikalpa AtmadhyAna, savikalpa AtmadhyAna / nirvikalpa AramadhyAnaphe dvArA nirvikalpa AtmadhyAna hotA hai| nirvikalpa dhyAna hI vAstabameM dhyAna hai / yahI mokSakA sAkSAn upAya hai / savikalpa dhyAna aneka prakAra haiN| nizcaya nayase apane
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! yAMgasAra TIkA | [ 319 AtmIka tatvakA vicAra karanA yaha nikaTa sAdhana haiM / AtmAke guNoMkI bhAvanA karate karate yakAyaka thiratA hotI hai| nizcaya naya me apane AtmAko hI zuddha dekheM va jagatakI sabai AtmAoM ko bhI zuddha dekheN| zepa pAMca dravyoMko mUla svabhAva meM dekhe| isa dRSTi dIrgha abhyAsase rAga dveSa na raheMge, dveSa bhAvakI mAtrA bar3hatI jAyagI / vyavahAra nayake dvArA dekhane se pUjaka pUjya, baMdha mokSakI kalpanA hotI hai / nizcaya nayase Apa hI pUjya hai, Apa hI pUjaka hai, caMdha mokSakA vikalpa hI nahIM hai| trikAla zuddha AtmAkA darzana nizcaya naya karAtA hai| nizcaya nayakA vicAra bhI savikalpa dhyAna hai / sAdhakakI nirbalatA se sAdhu ho yA gRhastha ho jaba upayoga nizcayanayake vivA ravi nahIM ho to phira vyavahAranayase piMDastha, padastha rUpastha dhyAnake dvArA va pAMca parameSThI svarUpake manana dvArA OM ahe, hrIM zrIM maMtra dvArA dhyAna kare / " chi kadAcita isameM bhI upayoga na jame to adhyAtmika graMtha par3heM, stuti par3heM, bhakti yA vedanA kare, upadeza deve, graMtha likhe, sAdhu-sevA kare, azubha bhAvoMse bacane ke liye zubha bhAvoMmeM vartanAva vyavahAradharma ke bhedoM kI sAdhanA saca savikalpa dharmanyAna hai / gRhasthIkA mana jatra nizcayana ke vicAra meM na lage to vaha devapUjAdi chaH karmIkA sAdhana kare / niSkAma bhAvase jagata mAtrakI sevA kare, tIrthayAtrA kare, sarva hI prakArake vyavahAra dharmako karake upayogako azubhase bacAkara zuddha bhAvameM car3hanekA prayatna kreN| nizcaya va vyavahAra dharma donoMkI DorIko hAthameM rakhakara sAdhana kre| nizcayadharmako upAdAna sAdhana va vyavahArako nimitta sAdhana jaane| jo koI nirvANakA lakSya rakhake saba sukhako bhogatA huA AtmAnubhavakA abhyAsa kare vaha zIghra hI nirvANakA lAbha karegA |
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320] yogasAra ttiikaa| samayasArakalazameM kahA haiatyantaM bhAvayitvA vinamavirataM karmaNastAphalAna prampATaM nAyitvA pralayana khilAjJAnasaMcetanAyAH / pUrNa kRtyA svabhAvaM svarasaparigataM jJAnasaMcatanAM svAM sAnandaM nATyantaH prazAsamitaH sarvakAlaM pibantu // 4-10 // bhAvAtha-karma karane ke prapaMcase va karmaphalame nirantara virakta bhAvI bhaleprakAra bhAvanA kare | sarva prakAra ajJAna cananAko nAzakaraneka bhAvako bhaleprakAra nAza karAve / apane AtmIka rasase pUNa apane svabhAvako jAnakara jJAnacaMtanAko yA AtmAnubhUtiko AnaMda sahita kela karAva, va sarvakAla zAMta rasakA hI pAna kare / cahI jJAnIko preraNA hai / AtmAko puruSAkAra yAve / purisAyAra-pamAzu jiya ammA eDa pavittu / jAijjai guNa-gaNa jilau Nimmala-teya-phuraMtu // 94 // anvayArtha-(jAya ) I jIva : (ehu apyA purisAyArapamANu pavitta guNagANalau Nimmalateya-phuraMtu joinjA) isa apane AtmAko puruSAkAra pramANa, pavitra, guNoMkI khAna, va Nimila tejase prakAzamAna dekhanA cAhiye / bhAvArtha-AtmAkI bhAvanA karaneke liye zikSA dI hai ki AtmAko aisA vicAranA cAhiye ki usakA AtmA apane puruSake AkAra pramANa hai, sartha zarIrameM vyApaka hai / yadi palmAsanase baiThe to AtmAko padmAsana vicAra / yadi kAyotsarga Asanase khar3A ho to AtmAko usI prakArakA vicAre / yadyapi AtmA asaMkhyAna pradezI
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [321 hai taubhI jisa zarIrameM rahatA hai, zarIrake AkArapramANa prAyaH karake rahatA hai| jaise dIpakakA prakAza jaisA vartana hotA hai vaisA vyApa kara rahatA hai / isa AkArake dhArI AtmAko pavitra dekheM ki yaha nirmala jalake samAna zuddha sphaTikake samAna parama zuddha haiM | isameM na karmIkA maila hai na rAgAdi vikAroMkA maila I na anya kisI zarIrakA maila hai| vyAthika nayase AtmAko sadA hI nirAkaraNa degme / na yaha kabhI baMdhA thA na baMdhA hai na kabhI baMdhagA / phira dekhe ki sAmAnya va vizeSa guNokA sAgara hai / yaha jJAtAdayA hai, bItarAga hai| paramAnada I. ekA nIryavAna , mahA mAyakta guNI hai, parama nirmala tejameM camaka rahA hai| isa prakAra apane zarIrameM vyApaka AtmAko vAra vAra degyakara cittako roke / yaha dhyAnakA prakAra hai / dhyAtAko rama nizcinta honA cAhiye / uttama dhyAtA niyaMtha sAthu hote haiN| parigrahakA svAmIpanA honesa dhyAnake samaya usakI ciMtA bAdhA karatI hai / isaliye sAdhugaNa sarva parigrahakA tyAga karake dhana kuTumba kSetrAdike rakSaNAdike vikalpoMme zunya hote haiN| dezatraptI madhyama dhyAtA hai, avirata samyaktI jaghanya bhyAtA hai| bhyAtAko samyagjJAna honA hI cAhiye / kyoMki jabataka apane AtmAke zuddha svabhAvakA zraddhAna mahIM hogA taba taka usakA prema nahIM hogaa| premake vinA usameM Asakti yA ciratA nahIM hogii| dhyAtAko yaha zraddhAna honA hI cAhiye ki maiM hI paramAtmA rUpa hUM, mujhe jagatake iMdra cakravartI Adi padoMse koI rAga bhAva nahIM hai, kevala nirmANakA hI dhyeya hai| ___mAyA mithyA nidAna tIna zasyAmme rahita, sarva zaMkAoMse rahita, parama niSpahI, sarva tRSNA rahita honA cAhiye / dhyAnake samaya samyagjJAna va vairAgyakI mUrti hojAnA caahiye| aisA dhyAtA dhyAnako dhyAneke liye nirAkula kSoma rahita sthAnameM baitthe| jitanA
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322] yogasAra TIkA / ekAMta hogA utanA dhyAna siddha hogaa| strI, puruSa, napuMsakoM ke saMparka rahita zIta garmIkI va DAMsa maccharakI bAdhA rahita parama zAMta sthAnako dhyAnake liye khoje / dhyAnakA samaya atiprAtaHkAla sarvottama hai, madhyama sAyaMkAla hai, jaghanya madhyAhnakAla hai | dhyAnako bhUmipara, pASANa zilApara, kASTAsanapara, caDhAIpara, kisI samatala sthAna para kreN| jahAM zarIrako sthira jamAkara rakhasake, mana vacana kAya zuddha ho, manameM dhyAnake sivAya aura koI ciMtA na ho| jaba taka dhyAna karanA ho dUsare kAmoMkA vicAra na kre| dhyAna ke samaya mauna rahe yA maMtra jape / koI vArtAlApa na kareM, zarIra namra ho yA yathAsaMbhava zrAvakakA ghor3e vastra sahita ho, rogI na ho, bharapeTa na ho, bhUkha pyAsa se pIDita na ho, Asana jamA karake baiThe / nizcala kAya rahe, sIdhA mutra ho / isataraha baiThakara kucha dera bAraha bhAvanA vicAra karake cittako vairAgyavAna banAye, phira nizcaya nayase jagatako dekhakara rAga dveSa mitraade| phira apane hI AtmAko dekhe ki yaha zuddha niraMjana paramAtmA hai, zarIra meM vyApaka parama nirmala hai / mana jalake samAna yA sphaTikake samAna dekhakara vAravAra nyAve / manakI sthiratA ke liye kabhI kabhI koI maMtra par3ha kabhI kabhI guNoMkA vicAra kare | tattvAnuzAsana meM kahA hai mAdhyasyaM samatopekSA vairAgyaM sAmyamaspRhaH / caitRSyaM paramaH zAMtirityeko'rtho'bhidhIyate // 132 // didhAsuH svaM paraM jJAtvA zraddhAya ca yathAsthirti / vihAyAnyadamarthitvAt svamevavatu pazyatu // 143 // bhAvArtha - dhyAtAko mAdhyastha bhAva, samatA, upekSA, vairAgya, sAmyabhAva, niSpRhatA, tRSNA rahitatA, paramabhAva, zAMta bhAvameM lIna
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra diikaa| honA cAhiye / isakA eka hI artha hai tathA AtmAkA va parakA jJAna va zraddhAna karake jaisA yathArtha svarUpa hai baisA jAne, phira niHprayojana jJAnakara parako choDakara kevala apane Apako hI jAne va dekhe / AtmajJAnI sava zAstroMkA jJAtA hai / jo appA suddha vi mugai asui-sriir-vibhinnu| so jANai sasthaI sayala sAsaya-sukkhaha~ lINu // 95 // anvayArtha (jo amui sarIra vibhinnu ) jo koI isa apavitra zarIrase bhinna (sAsaya-mukkhaha~ lIzu ) va avinAzI sukhameM lIna ( muddha vi appA muNai) zuddha AtmAkA anubhava karatA hai ( so sayala satya jANai ) vahI sarva zAstroko jAnatA hai| bhAvArtha-zAstroMkA jJAna taba hI saphala hai jaba apane AtmAko yathArtha pahacAna le, usakI ruci prApta karale va usake svabhAvakA svAda Ane laga jAve / kyoMki zudvAtmAkA anubhava hI mokSamArga haiN| zuddha svarUpakI bhAvanAse hI AtmA zuddha hote hote paramAtmA hojAtA hai| jinavANIphe abhyAsakA bhaleprakAra udyoga karake apane AtmAko yathArtha jAnanekA hetu rAtre | vartamAnameM yaha apanA AtmA kama saMyogase malIna dikha rahA hai va isakI yaha malInatA pravAharUpase anAdi hai / malIna pAnIko do dRSTiyoMse dekhanA yogya hai / vyavahAranayase yaha pAnI mailA hI hai| kyoMki miTTI milI hai va miTTIkI malInatAne jalakI svacchatAko chipA diyA hai| nizcayanayase dekhA jAve to miTTI bhinna hai, pAnI bhinna hai, taba yaha jala svabhAvameM nirmala dikhatA hai ! isI taraha yaha AtmA
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124] yogasAra diikaa| karma pugaloMke saMyogasa vyavahAranayase azuddhA jhalakatA hai, kaunI isake zuddha svabhAvako ika diyA hai | nizcaya nayame yahI AtmA isa apavitra audArika zarIrase va taijasa va kArmaNa zarIrase va rAgAdi vikArI bhAvoMme bhinna paramAnaMdamayI hI parama zuddha jJAtA dRSTA paramAtmA mpa dIkhatA hai | yahI dRSTi dhyAtAke liye parama upakArI hai / ataera jinavANIke bhItara donoM nayoMkI mukhyatAma AtmAke svarUpake batAnevAle graMthoMkA bhaleprakAra abhyAsa kare / jIva, ajIya. Amba, baMdha, saMvara, nirjarA va mokSa ina sAta tatvoMko samajhanese vyavahAra nayagne AtmAke azuddha svarUpakA va azuddhama zuddha honekA sarva jJAna hotA hai / dravyasaMgraha tathA natvArthasUtra ye do graMtha bar3e upayogI haiM, inakA sUkSmatAse abhyAsa karake inakI TIkAeM dekha-bRhana dravyasaMgraha va sarvArthasiddhi, rAjavAlika, zokavArtika / vizapa jAnane ke liye gommadasAra jIvakAMha va karmakAMDakA bhaleprakAra abhyAsa kare va AcAra zAstroMse muni va zrApakakI bAharI kriyAke. pAlanekI vidhi jAne / mUlAcAra va ratnakaraMTa zrAvakAcArakA manana kare / mahAn puruSoMki jIvana caritrako bhI jAne ki unhoMne mokSamArgakA kisataraha sAdhana kiyA thaa| karma sApekSa AtmAkI avasthAkA ThIka paricaya prApta kreN| phira nizzya nayakI mukhyataHse AtmAko jItaneke liye mahAna yogI zrI kundakundAcArtha kuna paMcAstikAya, pravacanasAra, aparAhuDa, samayasAra, niyamasArakA bhaleprakAra abhyAsa kare, paramAtma-prakAzakA manana kare, taya darpaNake samAna vidita hogA ki mere hI zarIrake bhItara "paramAtmAdeva birAjamAna haiN| zAstroMke jhAnake liye vyAkaraNa va nyAyako bhI jAne | taba zabda jJAna va yuktikA jJAna ThIka 2 hogA va anya darzanavAloMke matase
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| jina darzanako tulanA karake jAnane kI yogyatA prApta hogI / jo kevala vyavahAranayame hI AsmAko jAne, nizcayanayase na jAne, usako apane zuddha tatvakA nizcaya nahIM hogA aura jo vyAhArako na jAne, kevala nizcayako hI jAne, vaha azuddhatAke meTanekA upAya nahIM kara skegaa| donoM nayoMse virodha rahita jJAna jaba hogA taba hI bhedavijJAna TegA / bheda vijJAnake abhyAsa vinA tasvajJAnakA lAbha nahIM hogA, tatvajJAna binA AtmAkA yathArtha manana va anubhava nahIM hogA / samyagdarzanakA lAbha nahIM hogaa| jo zAstroMko par3hakara vyavahAra-magana raha va AtmIka AnaMdakA svAda na le, usakA parizrama saphala nahIM hogA | hetu zAstroMke par3hanekA kevala eka apane AtmAkA yathArtha jJAna hai / puruSArtha-siddhapAyameM kahA hai ayudhamya bodhanAdhai nadIvarA dezayantyabhUtArtham / vyavahArameva kevalamacai ti yantasya dezanA nAsti // 6 // mANavaka eva siMho yathA bhavatyanvIta siMhasya / byabahAra eva hi tathA nizcayatAM yAnyanizcayajJasya // 7 // bhAvArtha --munirAjoMne ajJAnIko samajhAne ke liye asatyArthikoM yA azuddha padArthako kahanevAle vyavahAranayakA upadeza kiyA hai| paraMtu jo kevala vyavahAramayakaM vistArako jAne va nizcayanayake niyamako na jAne vaha jinavANIkA yathArtha jJAtA nahIM hosaktA / bAlakako vilAba dikhAkara siMha batAdiyA jAtA hai| yadi kabhI use siMhakA jhAna na karAmaga jAye to vaha bAlaka. bilApako hI siMha samajhA karegA, usI taraha yadi nizcayakA jJAna na karAyA jAve to nizcayako na jAnanevAlA vyavahArako hI nizcaya va satya va mUla padArtha samajha baittegaa|
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | parabhAva kA tyAga kAryakArI hai / jo vi jANaha appu paru pavi parabhAu caNDa ! so jANau satthaI sayala Na hU sivasukkhu laher3a // 96 // 326 ] va anvayArtha - ( jo appu paru NAve jANai ) jo koI AmAko parapadArthako nahIM jAnatA hai ( parabhAva Navi caNDa ) va parabhAvoM kA tyAga nahIM karatA hai ( sI sayala sandhaI jANai ) vaha sarva zAstroMko jAnatA hai to bhI (sivasukkhu Na hulahei ) mokSa sukhako nahIM pAyegA | bhAvArtha aneka zAstroMke par3hane kA phala meda vijJAnakI prApti hai| anAdikAlame AtmazakA va sUkSma karma puloM kA saMyoga saMbaMdha aisA gAr3ha hai ki koI bhI samaya dekho AtmAke eka eka pradezameM apane pudalakarma vargaNAeM pAI jAtI haiN| una kamakA udaya bhI hara eka samaya hai, hara samaya moha va rAga dveSase usakI anubhUti malIna horahI haiM | isako kabhI bhI AtmAke zuddha jJAnakA anubhava nahIM AtA hai| yaha karmacetanA va karmaphala cetanA meM hI lavalIna hai| yaha prANI apanI iMdriyoMkI tRSNAko pUrti mana vacana kAyase aneka kAma karanemeM tanmaya rahatA hai| - dhana kamAnekA, makAna banAnekA, vastra sIne milAnekA, AbhUpaNa banavAnekA, zRMgAra karanekA, rasoI banAnekA sAmagrI ekatra karanekA, bAdhakoMko dUra rakhanekA, parigrahakI rakSAkA Adi udyamameM tallIna hokara karmacetanA rUpa vartatA hai / jaba asAtAkA tIvra udaya AjAtA hai tatra duHkha va sukhameM tanmaya hokara karmaphalacetanArUpa hojAtA hai | unmattakI taraha jagatakaM padArthoMmeM Asakta rahatA hai, viSayasukhakI rAta dina cAha kiyA karatA hai /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| isane kabhI bhI yaha nahIM jAnA ki maiM AtmA dravya pugalase sarvathA bhinna huuN| maiM na pazuhUM,na pakSI hUM, na mAnadha hUM, na rAgIdvapI huuN| maiM to parama vItarAgI jJAna dAna sukha vIryakA dhArI karmaphalaMka rahita paramAtmA huuN| aura saba prakAra ke bhAva va padArtha jasase nirAle haiN| jina bhAvoM meM anAdikaralase ApA mAnA kiyA una hI bhAvoMko para jAnanekI va apane zuddha vItarAga vijJAnayama bhAvako pahacAnanekI AvazyaktA hai | ataeva zAstroMke pabhekA phala yahI hai jo apane AtmAko AtmArUpa va parako rUpa mAne ! jisakI cuddhimeM bheda vijJAnakA prakAza na ho usakA zAstrajAna mokSamArgameM lAbhakArI nahIM hogaa| meda vijJAna honepara yaha pratIti jamanI cAhiye ki saccA AnaMda mere hI AtmAkA guNa hai| taise mizrIkA svAda pAne ke liye mizrI khAnemeM upayogako jor3anA par3atA hai | yadi upayoga na thira ho to mizrIkA svAda nahIM aaegaa| isI taraha AtmAnaMdake pAneke liye karmakalaMka rahita cItarAgI va jJAtAdRSTA apane AtmAke bhItara zraddhA va jJAna sahita ramaNa karatA par3egA | saya bhanya sarya padArthoM meM va bhAvoM meM se upayogako haTAnA par3egA / isaliye parama sukhako anaMtakAla ke liye nirantara bhoga karaneke liye jJAna va vairAgya sahita AtmAkA anubhava prApta karanA cAhiye / jAne to yaha ki maiM nirAlA zuddha AtmAdravya huuN| maiM hI paramezvara hUM, maiM hI paramadeva hUM, maiM hI upAsanA karane yogya hUM, va apanI hI ArAdhanAse hI mokSakA lAbha hogaa| advaita nirvikalpa dhyAna hI saMbara va nirjarAkA kAraNa hai ! vairAgya yaha ki isa jagatake bhoga vipake samAna tyAganeyogya haiM / laukika koI pada iSTa nahIM hai, eka zivapada kalyANakArI hai mahAna vairAgya yahI hai ki
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 ] yogasAra TIkA / tIna lokakI sampattise udAsInatA AjAve / eka nija svabhAtrase hI prema utpanna hojAce | jhAna va vairAgya vinA ratnatrayadharmakA svAda nahIM AyagA / mokSake sukhakA upAya nijAtmIka sukha yA vedana hai| AtmAnaMdakA anubhatra hI dhyAnakI Aga hai jo kauMko jalArahI hai| mumukSuko yogya hai ki jinavANIkA abhyAsa karake AtmAko va parapadAdhoM ko ThIka ThIka jAne | jAnakara paramasamabhAvI hogA / jaise sUryakA kAma kevala jagatako prakAza karatA hai, kisIme rAgadveSa karanA nahIM hai, samabhAvase nirvikAra rahanA hai vaisA hI AtmAkA svabhAva samabhAvase padAdhAko pathArtha jAnanA hai. kimIle gAmaheSa nahIM karanA hai / jo samabhAvameM tiSTakara nija AtmAko dhyAtA hai vahI nirvANake sukhako pAtA hai| bRhat sAmAyika pAThameM kahA hai bhavati madhinaH saukhyaM duHkhaM purAkRtikarmaNaH sphurati hRdaye rAgo dveSaH kadAcana me kathaM / manasi samatAM vijJAyatthaM tayovidadhAti yaH kSapati sudhIH pUrva pApaM cinoti na nRtana // 102 // bhAvArtha-prANIko sAMsArika sukha duHkha apane purvameM yAMdha kamauke udayase hotA hai / taba jJAnIka manameM kisa taraha rAga dveSa paidA hosaktA hai ! jJAnI rAgadvepakA svarUpa jAnakara unako tyAgakara samatAko manameM dhAraNa karatA hai| isI upAyama yaha pUrva pApako nAza karatA hai va naye karmakA saMgraha nahIM karatA hai| parama samAdhi zivasukhakA kAraNa hai| vanjiya sarala-viyappaI parama-samAhi lahati / jaM vidahiM sANaMdu ka vi so siba-sukkhaM bhaNeti // 17 //
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [329 anvayArtha-(sayala-triyappaI vajiya) sarva vikalpoMko tyAgane para (parama samAhi lahAte) jo parama samAdhiko pAte haiM ( jaMka bi sANaMdu vidahi) taba kucha AnaMdakA anubhava karate haiM siva sukravaM bhaNati ) isI sutrako mokSakA sukha kahate haiM / bhAvArtha-mokSakA mukha AtmAkA pRNa svAbhAvika sutra hai jo riTako sadAra nita nA ! gese sukhakA upAya bhI AtmIka AnaMdakA anubhava karanA hai / sukhI AtmA hI pUrNa sukhI hotA hai | AtmIka sukhake svAda pAnekA upAya apane hI zuddha AtmAmeM nirvikalpa samAdhikA prApta karanA hai | tatvajJAnIko ucina hai ki vaha prathama gAr3ha vizvAsa kareM ki maiM hI siddha sama zuddha hai | merA dravya kabhI svabhAvase rahita nahIM huA / kA~ka malase svabhAva jhaka rahA hai, paraMtu bhIttarase nAza nahIM huA / jaise miTTIke milane se pAnIkI nirmalatA ika jAtI hai, nAza nahIM hotI hai| nirmalI phala DAla dene para miTTI nIce baiTha jAtI hai pAnI sApha dikhatA hai / yaha AtmA anAdise ATha prakArake karmoMsa milA hai to bhI apanA svabhAva banA huA hai| samyagdRSTI jIva zuddha nizcaya nayake dvArA apane AtmAke sAtha rahanevAle sarva saMyogoMko dUra karake AtmAko zuddha dekhate haiN| Agama jJAnakI zraddhApara jaba apane AsmAko bAra bAra zuddha bhAyA jAtA hai tara bhAvanAke duda saMskArase gAr3ha ruci hojAtI hai / yahI samyakta hai taba upayoga svayaM parase chUTakara apane AtmAmeM Thahara jAtA hai | svAnubhavakI kalA samyakta hote hI jaga jAtI hai / isa samaya kAyA thira honI hai, bacana vilAsa nahIM hotA hai, manakA cintavana baMda hojAtA hai| yadi vikalpoMse rahita parama samAdhi hotI hai, usI samaya AtmIka AnandakA svAda AtA hai / .. -. .. .-
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [321 anvayArtha (sayala-viyappaI vajjiya) sarva vikalpoMko tyAgane para (parama samAhi lahati) jo parama samAdhiko pAte haiM ( aMka vi sANaMdu vidahi) taba kucha AnaMdakA anubhava karate haiM siva sukkhaM bhaNati ) isI sustrako mokSakA sukha kahate haiN| bhAvArtha-mokSakA sukha AtmAkA pUrNa svAbhAvika mukha hai jo siddhoMko sAmAna nirantara anubhAseM mAtA hai ! aise sambakA upAya bhI AtmIka AnaMdakA anubhava karanA hai / sukhI AtmA hI pUrNa sukhI hotA hai | AtmIka sukhake khAda pAnekA upAya apane hI zuddha AtmAmeM nirvikalpa samAdhikA prAma karanA hai| tattrajJAnIko ucita hai ki vaha prathama gAr3ha vizvAsa kare ki meM hI siddha sama zuddha huuN| merA dravya kabhI svabhAvase rahita nahIM huaa| kamoMke mailane svabhAva ruka rahA hai, paraMtu bhItarase nAza nahIM huA / jame miTTIke milanese pAnIkI nirmalatA Dhaka jAtI hai, nAza nahIM hotI hai / nirmalI phala DAla denepara miTTI nIce baiTha jAtI hai pAnI sApha dikhatA hai | yaha AtmA anAdise ATha prakArake kati milA hai to bhI apanA svabhAtra banA huA hai| samyagdRSTI jIva zuddha nizcaya naya dvArA apane AtmAke sAtha rahanevAle sarva saMyogoko dUra karake AtmAko zuddha dekhate haiN| Agama jhAnakI zraddhApara jaba apane AtmAko bAra bAra zuddha bhAyA jAtA hai taba bhAvanAke dar3ha saMskArame gAr3ha ruci hojAtI hai| yahI sambakta hai taya upayoga svayaM parase chUTakara apane AtmAmeM Thahara jAtA hai | syAnubhavakI kalA samyakta hote hI jaga jAtI hai / isa samaya kAyA thira hotI hai, vacana vilAsa nahIM honA hai, manakA cintavana baMda hojAtA hai| yadi vikalpoMse rahita parama samAthi hotI hai, usI samaya AtmIka AnandakA svAda AtA hai |
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33.] yogasAra TIkA / isIse karmakI nirjarA bhI adhika hotI hai / isIko dhyAnakI Aga kahate haiN| samyaktIko svAnubhavake karanekI rIti mila jAtI hai| isIko mokSakA upAya jAnakara samyaka kAravAra svAnumyA abhyAsa karake AtmAnandakA bhoga karatA hai / yadi koI samyaktI nirmanya muni ho va vanavRSabhanArAca saMhananakA dhArI ho aura usakA svAnubhava yathAyogya eka aMtarmuharsa taka jamA rahe to vaha cAra bAtIya kokA kSaya karake paramAtmA hojAve / eka sAtha hI ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha, ananta bAyako prakAza karale / __ AtmavIryakI kamIse sarva hI samyaktI aisA nahIM kara sakate haiM. tantra zaktike anusAra gRhasthameM yadi rahate haiM to samaya nikAla kara AtmAnubhavake liye sAmAyikakA abhyAsa karate haiN| adhika derataka sAmAyika nahIM ho sakatI hai isaliye samyaktI gRhastha derataka jinapUjA karate haiM, jinendra guNa gAna karate karate svAnubhava pA lete haiM / kabhI adhyAtma andhokA manana karate haiM, kabhI adhyAtma carcA karate haiM kamI adhyAtmIka bhajana gAte haiN| pariNAmoMko pApake bhAvoMse bacAne ke liye zrAvaka bAraha vrata pAlate haiN| nirAkula svaccha bhAvoMka honepara hI svAnubhavakA kAla adhika rahanA hai / jaba vairAgya adhika hojAtA hai taba samyaktI gRha tyAma karake sAdhu hojAtA hai, taba parigrahake tyAga honepara va AraMbha na karanepara nirAkulatA vizeSa prApta hotI hai / kSobha rahita mana hI nizcayatnayoM dvArA sarva jIvoMko samAna dekhakara rAgadveSako jItatA hai| vItarAgI hokara vAravAra AtmAnubhava karatA hai | AtmAnubhakse saccA AtmIka AnaMda pAtA hai| isI upAyase yaha sAdhaka mokSamArgako taya karatA huA bar3hatA jAtA hai, kabhI na kabhI nirvANakA lAbha kara - .... . - - -
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / letA hai / tatvAnuzAsana meM kahA hai samAdhisthena yadyAtmA bodhAtmA nAnubhUyate / tadA na tasya taddhyAnaM mUrchAvAnmoha eva saH // 169 // tadevAnubhavaMzcAyamekAmyaM paramRcchati / tathAtmAdhInamAnaMdameti vAcAmagocaraM // 170 // bhAvArtha-samAdhibhAvameM tiSThakara jo jJAna svarUpa AtmAkA anubhava na ho to yaha usake dhyAna nahIM hai vaha mUchAMvAna yA mohI hai | jaba dhyAna karate hue AtmAkA anubhava pragaTa honA hai tatra parama ekAgratA milatI hai tathA taba hI vaha vacanoMke agocara AtmIka AnaMdakA svAda bhogatA hai| AtmapAna bAra nagara hai| jo piMDatthu payatthu buha rUvatthu vi jiNa uttu / rUvAtItu muNehi lahu jima paru hohi pavittu / / 98 // anvayArtha--(budda) he paMDita ! (jiNa-unu jo piMDatyu payatyu rUvatthu vi rUvAtItu muNahi ) jinendra dvArA kahe gae. jo piMDastha, padastha, rUpastha, va rUpAtIta dhyAna hai unakA manana kara (jima lahu paru pavitu hohi ) jisase tu zodha hI parama pavitra ho jaave| bhAvArtha-jaise maile vastrako dhyAnapUrvaka ragar3anese sApha hotA hai vaisA hI yaha azuddha AtmA AtmAke dhyAnase zuddha hojAtA hai / dhyAna karanekI aneka rItiyA~ haiN| jJAnArNava anthameM piMDasthAna, cAra prakArake dhyAnoMkA vistArase varNana hai| yahAM saMkSepameM kahA jAtA hai {1) piMDastha-piMDa zarIrako kahate haiM usameM virAjita
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| AtmAkA dhyAna so piMDasthadhyAna hai| isakI pAMca dhAraNAeM haiMpRthvI, Agni, pavana, jala, tatva rUpavatI / (1) pRthvI dhAraNA-dhyAtA aisA vicAre ki madhyaloka eka kSIra sAgara hai, usake bIca meM jambUdvIpake barAbara eka hajAra pattoMkA eka kamala hai, usa kamalake bIca meM meru parvatake samAna karNikA hai| meru parvatake paur3aka vanameM pAhaka zilA hai usapara sphaTikamaNikA siMhAsana hai, usapara meM karmoMke kSaya karaneke liye padmAsana baiThA huuN| itanA svarUpa dhyAna meM jamA lenA pRthvI dhAraNA hai| (2) agni dhAraNA-yahI zyAtA vahIM baiThA huA yaha soce ki mere nAbhike sthAnapara eka 16 pattIkA kamala haiM usapara 16 svara ligve haiM-a, A, i, I, u, U, R, R, la, lu, e, ai, o, au, aM aH / kamalake bIcameM hai akSara likhA hai, dUsarA kamala hRdayasthAnameM nIceke kamalake Upara ullA ATha pattoMkA ricAre | grahI jJAnAvaraNIya ATha karma hai aisA jAne / hai kI reSAse dhRmA nikalA phira AgakI lau hogaI aura karmoMke kamalako jalAne lgaa| isI AgakI eka zAkhA mastakapara AI va zarIrako saba taraha trikoNa rUpameM hogaI / isa trikoNameM rararararara akSara agnimaya prApta hai / bAharake tIna konoM para agnimaya svastika, bhItara tIna konoM para * hai agnimaya lilA vicAre, yaha bAharakI Aga zarIrako jalA rahI hai isataraha karma va zarIra jalakara rAkha horahe haiM aisA dhyAna kre| (3) pavana dhAraNA-pavana vegase calakara mere cAroM tarapha ghumane lagI | gola maMDala bana gayA | usameM svAya svAya svAya likhA vicAre / yaha, maMDala rAkhako ur3A rahA hai, AtmA svaccha ho. rahA hai| (4)jala dhAraNA-kAle kAle meghoMse pAnI barasa rahA hai
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [ 333 candrAkAra jala maMDala mere Upara hogayA papapapapa likhA hai yaha jalakI dhArAeM mere AtmAko ghorahI haiM, saba raja dUra ho rahI haiM aisA vicAre | ( 5 ) tatva rUpavatI - AtmA bilakula sApha hogayA, siddha ke samAna ho gayA / parama zuddha zarIra ke pramANa AtmAko dekhe / yahI piMDastha dhyAna hai | ( 2 ) padastha dhyAna - padoMke dvArA dhyAna karanA / jaise OM ko yA hai ko mastakapara, bhauhoke bIca meM, nAkakI nokapara, mu~hameM, gale meM, hRdayameM yA nAbhimeM birAjamAna karake dekhe va pAMca parameSThI ke guNa kabhI kabhI vicAra kare / (2) eka ATha pattoMkA kamala hRdayameM vicaare| eka palepara Namo arahaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AiriyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loevsAhUNaM, samyagdarzanAya namaH, samyagjJAnAya namaH, samyakUcAritrAya namaH | ina ATha padakoM virAjita karake eka eka padakA dhyAna kramase kareM / (3) rUpastha dhyAna - apaneko samavasaraNameM zrI arahaMta bhagavAna ke sAmane khar3A dekheM | arahaMta bhagavAna padmAsana parama zAMta virAjita haiM unake svarUpakA darzana kreN| athavA kisI dhyAnamaya tIrthaMkarakI pratimAko manameM lAkara usakA dhyAna kare / (4) rUpAtIta -- siddha bhagavAnake puruSAkAra jJAnAnandamaya svarUpakA dhyAna kare | jaba mana ekAgra hotA hai vItarAgatA pragaTa hotI hai taba bahuta karma jhar3ate haiM, AtmA AtmadhyAnake upAya se hI parama pavitra paramAtmA hojAtA hai / tatvAnuzAsanameM kahA hai
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334] yogasAra TIkA / yena bhAvana yadrUpaM dhyAyatyAsmAnamAtmavit / tena tanmayatAM yAti sopAdhiH sphaTiko yathA // 19.1 / / bhAvArtha-jina bhAvase va bisa rUpase AtmajJAnI AtmAko zyAtA hai usIsa vaha tanmaya hojAtA hai, jaise raMgakI upAdhise sphaTika pASANa tanmaya hojAnA hai| sAmAyika cAritra kathana / savve jIvA NANamayA jo sama-bhAva muNei / so sAmAiu jANi phuDa jiNavara ema bhaNei // 9 // anvayArtha-(savye jIvA jANamayA) sarva hI jIva jJAnasvarUpI hai aisA (jo samabhAva muNei) jo koI samabhAtrako manana karatA hai (so phuDa sAmAiDa jANi) usIke pragaTapane sAmAyika jAno (ema jiNavara bhaNei) aisA zrI jinendra kahate haiN| bhAvArtha-samabhAvakI prAptiko sAmAyika kahate haiN| yaha bhAva taba hI saMbhava hai jaba isa vizvako nizcayanayase yA dravyArthika nayase dekhA jaave| paryAyArthika yA vyavahAranayakI dRSTiko aMda kara diyA jAve / jagatameM nAnA bheda paryAyakI apekSAse dIkhate haiN| cAra gati nAma karmake udayase jIva nArakI, pazu, mAnava va deva dikhate haiM / jAti nAmakarmake udayase ekendriya, dvendriya, tendriya, cauniya, paMcendriya saSa dIkhate haiN| jIvoMkI antaraMga va bahiraGga avasthAeM ATha karmoke udayase vicitra dIkhatI haiN| mohanIya karmake udayase jIba zarIrAsakta, krodhI, mAnI, mAyAvI, lobhI, hAsya sahita, ratiyAna, jhokI, arativAna, bhayabhIta, jugupsA sahita, strIvedI, 'puvedI, napuMsakavedI, tInakaSAyI, mandakaSAyI, pApI, puNyAtmA dIkhate
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | | 335 haiN| hiMsaka, dayAvAna, asatyavAdI, satyavAdI, cora va ImAnadAra, kuzIla va brahmacArI, parigrahavAna va parigraha rahita, mohakI tIvratA se yA mandatAse dIkhate haiN| jJAnAvaraNI karmake kSayopazama kama va adhika hone se koI manda jJAnI, koI tIvra jJAnI, koI zAstroMke vizeSa jJAtA, koI alpajJAnA, koI zIghra smRtivAna, koI ala smRtivAna dIkhate haiM / darzanAvaraNIya karmake kSayopazama se koI cakSu rahita, koI cakSubAma dIkhate haiM / antarAya karmake kSayopazamase koI vizeSa AmacalI, koI kama AtmabalI dIkhate haiN| nAnA jIveMkiM nAnAprakAra ke pariNAma thAtIya karmoke kAraNa dIkhate haiM | Ayukarma ke udayase koI dIrghAyu, koI alpAyu dIkhate haiN| koI janmate haiM, koI marate haiN| nAmakarma ke kAraNa, koI sundara, koI asundara, koI suDaula zarIro, koI phuDaula zarIrI, koI balavAna, koI nivela, koI rogI, koI nirogI, koI strI, koI puruSa, koI andhe, koI bahire, koI kAne, koI laMgar3e, koI sundara cAla calanevAle, koI burI cAla calanevAle dIkhate haiN| gotra karmake udayase koI umrakulI, koI nIcakulI dIkhate haiM / vedanIya karmake udayase koI dhanavAna, koI nirdhana, koI bahukuTumbIjana, koI kuTumba rahita, koI indriya bhoga sampanna, koI bhoga rahita, koI vizAla makAnakA vAsI, koI vRkSatala nivAsI, koI saba sAbhUSaNa, koI AbhUSaNa rahita, koI sukhI, koI duHkhI dIkhate haiN| ATha karmoMke udayase yaha jagatakA nATaka horahA hai| prANI indriyake viSayoMke lobhI haiM va AhAra, bhaya, maithuna, parigraha, saMjJAoMmeM mUr3ha haiN| isake kAraNa iSTa padArthoMmeM rAga va aniSTa padArthoM meM dvaidha karate haiM / vyavahAradRSTi rAgadveSa honekA nimitta sAmane rakhatI hai| nizcaya
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| dRSTisa saba hI jIva cAhe siddha ho yA saMsArI samAna dIkhate haiN| karma rahita, zarIra rahita, rAgadveSa rahita saca hI samAna jJAnI, parama sakhI, parama santoSI, parama zuddha, ekAkAra dIkhate haiM | jitane guNa eka AtmAmeM haiM utane guNa dUsarI AtmAoM meM hai| sattA sadha AtmAkI nirAlI hone para bhI svabhAvase satra samAna dIkhate haiN| pudgala saba paramANurUpa dIrakhate haiN| dharma, adharma, kAla, AkAza cAra amRtIka dravya svabhAtrase jhalakate haiN| choTe bar3e, sundara asundara, svAmI setraka, AcArya ziSya, pujya' pUjaka Adike bheda saba ur3a jAte haiM | jo koI isa taraha saba dRSTriAna dekhatA hai usIke rAgadveSakA vikAra dUra hojAtA hai, vaha samabhAvameM AjAnA hai | isa taraha samabhAvako lAkara dhyAtA jaba para jIvoMse upayogako haTAkara kevala apane svabhAyameM jor3atA hai taba nizcala hojAtA hai, Atmastha hotAtA hai, AtmAnubhavameM hojAtA hai taba hI parama nirjarAkA kAraNa sAmAyika cAritrakA prakAza hotA hai | vikalpa rahina bhAvameM rahanA hI sAmAyika hai, yahI munipada hai, yahI mokSamAga hai, yahI ratnatrayakI ekatA haiM / zrI yogandradeva amRtAzItimeM kahate haiM satsAmyabhAvagiriMgaTaramadhyametya ___ padmAsanAdikamadopamidaM ca baddhvA / AtmAnamAtmani sakhe ! paramAtmarUpaM tvaM dhyAya vesi nanu yena mukha samAdheH // 28 // bhAvArtha-he mitra 1 sacce sAmyabhAvakI guphAke bIca meM baiTha kara va niSi padmAsana Adi bAMdhakara apane hI eka AtmAke bhItara apane hI paramAtmA svarUpI AtmAko tu dhyAna, jisase tU samAdhikA sukha anubhava kara ske|
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | rAga dveSa tyAga sAmAyika hai / rAya-rosa ve pariharivi jo samabhAu muNei / so sAmAi jANi phuDa kevali ema bhaNe || 100 // [ 337 anvayArtha - (jo rAga-rosa ve pariharivi samabhAva muNe) jo koI rAgadveSako tyAga karake samabhAvakI bhAvanA karatA hai ( so UDa sAmAna nAgi) ki jAno (ema kevala bhaNer3a ) aisA kevalI bhagavAnane kahA hai I bhAvArtha - rAgadvepakA tyAga hI sAmAyika hai| midhyAdRSTI ajJAnI zarIra va indriyoMke viSayoMkA rAgI hotA hai isaliye jinameM apanA manoratha siddha hotA jAnatA hai, unase prIti karatA hai, jiname bAdhAkI zaMkA hotI hai unase dveSa rakhatA hai| vaha kabhI rAgadveSa me chUTatA nahIM / bora tapa karate rahanepara bhI vaha kaSAyakI kAlimAsa mukta nahIM hotA hai / samyagdIkA mAtra ulaTa jAtA hai, yaha saMsArake sukhoMkA zraddhAbAna nahIM rahatA hai| usake gAr3ha zraddhAna atIMdriya AtmIka AnaMdakA hotA hai, vaha eka mAtra siddha dazAkA hI premI rahatA hai| vaha saMsAra zarIra va bhogoMse pUrNa vairAgI ho jAtA hai| paramANu mAtra bhI rAga usake bhItara sAMsArika padArthoMkI tarapha nahIM rahatA hai| vaha jagatakI dazAoMko samabhAva se dekhatA hai| sarva sAMsArika jIvoMke bhItara jo jo bhItara va bAhara vazA vartatI hai vaha unake svayaM pariNamana zakti kamauke udaya, upazama, kSaya yA kSayopazamake AdhIna hai| dUsarA jIva koI usa dazAko balAtkAra palaTa nahIM saktA hai| nimitta kAraNa mAtra eka dUsareke pariNamanase hosakta haiM tathApi antaraMga nimitta va upA dAna haraekakA haraekake pAsa svataMtra hai| aisA vastukA svabhAva jAna *
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 338] yogasAra TIkA / kara jJAnI jI apane jIvana meM va maraNameM va duHkha yA sukhameM yA anya kisI kArya meM samabhAva rakhatA hai, karmoM ke acche yA bure vipAkako samabhAva se bhoga letA hai / dUsare ke jIvana maraNa para va duHkha sukha honepara va anya kisI kArya ke hone para bhI samabhAva rakhatA hai| rAga dveSa karake Akalita nahIM hotA hai | yadi strI kA maraNa va putra putrIkA maraNa hojAye to anya kisI mitra yA baMdhukA maraNa yA viyoga hojAye to jJAnI samabhAvase dekhakara Akulita nahIM hotA hai / vaha jAnatA hai ki sarva jIvoMko dukha sukha va unakA jIvana maraNa unake hI apane karmoke udaya anusAra hai| karmaki udayako koI meTa nahIM saktA hai / apane jIvanako va dUsaroMke jIvanakI sthitiyoMko dekhakara rAga dveSa nahIM karatA hai| jaise sUryakA udaya honA, prakAzakA phailanA, prakAzakA kama honA va adhakArakA hojAnA yaha saba sUryake vimAnakkI gati svabhAvakA kAraNa hai| jJAnI jIva kabhI yaha vicAra nahIM karatA hai ki dina bar3ha jAve to ThIka hai, rAtri bar3ha jAye yA ghaTa jAve to ThIka hai / prakAza sadA banA rahe va kabhI nahIM ho aisA rAga dveSa jJAnI kabhI nahIM karatA hai| sUryake pariNamanako sambhAvameM dekhatA hai / isItaraha jagatameM paramANu jaise aneka skaMdha banate haiM / skaMdhoMse aneka paramANu banate haiN| pulake kArya unake svabhAvase hote rahate haiN| jaise pAnIkA bhApa bananA, megha bananA, pAnIkA barasanA, nadIkA bahanA, miTTIkA kupA honA, tuphAnakA AnA, bhUkaMpa honA, bijalIkA camakanA, parvatoMkA cUra honA, makAnoMkA giranA, jaMgalameM vRkSoMkA utpanna honA, jaMgala meM Aga laganA, Adi aneka prAkRtika kArya hote rahate haiM / unameM bhI jJAnI rAga dveSa nahIM karatA hai| samabhAva se dekhatA hai / jagatakA caritra eka nATaka hai / usa
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| nAMdakako jJAnI svAmI hokara nahIM dekhatA hai / jJAtA haptA darzaka hokara dekhatA hai / nATakake bhItara hAni va lAbha dekhakara jJAnI samabhAtra (khatA hai / jo samabhAvasaM pane pariNamanako va dusaroke pariNamanako dekhatA hai, usake pUrvakarma phala dekara gira jAte hai, navIna pApakarmoMkA baMdha nahIM hotA hai va ati alpa hotA hai | vahI sAmAyika cAritrako pAlanA hai | aisA samabhAvadhArI jJAnI gRhastha sAmAyika zikSAvratakA va muni sAmAyika cAritrakA pAlaka hai| samayasAra kalazameM kahA hai-. iti vastumvabhAvaM nvaM jJAnI AnAti tega saH / sagAdInnAtmanaH kuryAntrAto bhavati kArakaH // 14-8 / / bhAvArtha-jJAnI isataraha sarva vastuki svabhAvako va apane 'Apako ThIka ThIka jAnatA hai, isaliye rAgadveSa bhAtrIko apane bhItara nahIM karatA hai, sama bhAvage rahatA hai isaliye vaha rAgadveSakA kartA nahIM hotA hai / cAritra mohanIyake udyase honevAle vicArako kA~kA udyarUpa roga jAnatA hai, unake meTanekA udhama hai| chedopasthApanA caaritr| hiMsAdiu-parihArU kari jo appA hu Thavei / so viyaU cArittu muNThi jo paMcama-gai i / / 101 // anvayArtha-(jo hiMsAdiu-parihAru kari appA hu Thayei) jo koI hiMsA Adi pApoko tyAga karake AtmAko sthira karatA hai (so biyapha cAritu muNi) so dUsaraM cAritrakA dhArI hai, aisA jAno (jo paMcama-gada jeI ) yaha cAritra paMcama gatiko le. jAtA hai|
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340] yogasAra ttiikaa| bhAvArtha-pahalAkoMke dvAra. sAnepola paMca cAritrale dUsare cAritra ledopasthApanAkA svarUpa batAyA hai| sAmAyika cAritra pahalA hai usako dhAraNa karate hue sAdhu nirvikalpa samAdhimeM va samabhAvameM lIna rahatA hai, vahAM grahaNa tyAgakA vicAra nahIM hosaktA hai| ___strAnubhava honA yA Atmastha rahanA hI sAmAyika hai | paraMtu yaha dazA eka antarmuhUtase adhika AtmajJAnI chamasthake honA asambhava hai| upayoga cancala ho jAtA hai taba azubha bhAvoMga baca. neke liye vyavahAra cAritrakA vikalpa kiyA jAtA hai / vyavahAra cAritrake Alambana sAdhu phira antarmuhUrta pIche AtmalIna hojAtA hai / pramatta bhAvameM bhI antarmuhUrtase adhika nahIM rahatA hai / sAmAyikake cheda hojAnepara phira sAmAyikameM sthira honA hI chedopasthApanA cAritra hai| nizcaya cAritra sAmAyika hai, usame upayoga haTanepara phira jisa vyavahAra cAritraka dvArA punaH nizcaya cAritrameM AyA jAye yaha chedopasthApanA cAritra haiM, yaha savikalpa haiM / nizcaya cAritra nirvikalpa hai| isa bhedarUpa cAritrameM sAdhu aTThAIsa mula. guNoMkI samhAla rakhatA hai| pAMca ahiMsAdi bata-saMkalpI va ArambhI hiMsAko mana, vacana, kAya, kRta, kArina, anumodanAse pUrNapane tyAga va bhAvoMmeM rAga dvaipa rahita rahanekA va bAharameM prANImAnakI rakSAkA udyama karanA ahiMsA mahAvata hai| jinavANIme virodharUpa na ho aisA. vacana yathArtha kahanA / satya dharmakI rakSA karate hue kahanA satya mahAvrata hai| para pIr3AkArI, ArambhakArI sarva vacanoMse virakta rahanA, ahiMsA poSaka va vItarAgatAvarddhaka vacana kahanA salpa mahAvata hai| binA paraphe dvArA dI huI kisI bhI vastuko buddhipUrvaka pramAda : -- - - -
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| bhAvase grahaNa nahIM karanA / corIke sarva prakArake doSoMse bacanA so acaurya mahAvata hai| strI, devI, pazunI, citrAma, ina cAra prakArakI striyoMke saMbaMdhoM mana vacana kAya, kRta kArita anumodanAse kuzIlakA tyAganA, sarala nirvikAra zIla svabhAvase rahanA, kAma vikArake AkramaNase bacanA so brahmacarya mahAvata hai / cetana acetana sarva prakAra ke pariprahakA tyAga karake Arkicanya bhAvase rahakara sarva prakAra kI mu kA tyAga karanA parigraha tyAga sahAvata hai| ina pAca mahAnatoMke rakSAkSa zeSa teIsa guNoMko sAdhu pAlete haiN| pAMca mamiti: cAra hAtha bhUmi Age dekhakara dinameM prAzuka yA raudI huI bhUmi para calanA IryA samiti hai / miSTra hitakArI sabhya vacana bolanA, karkaza marmachedaka vacana nahIM kahanA bhASA samiti hai / zuddha bhojana bhikSAvRttile zrAvaka dAtAra dvArA bhaktipUrvaka diye jAne para saMtoSale grahaNa karanA eSaNA samili hai / zarIra, pIchI, kamaMDala, zAstrAdi dekhakara rakhanA, uTAnA AdAnanikSepaNa samiti hai| ___ mala mUtrAdi jaitu rahita bhUmipara DAlanA utsarga samiti hai| pAMca indriya nirodhaH spazena, rasanA, ghrANa, cakSu ya kAna ina pAMca iMdriyoMke viSayoMkI icchAko rokanA, indriya bhogoMse virakta rahanA, samabhAvase iMdriyoM ke dvArA kAma lenA / nirvikAra bhAvase iMdriyoM se jJAna prAma karanA iMdriya vamana hai| chaH nisa AvazyakaH- ... . pratidina samaya para tIna kAla mAmAyika karanA, mana
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342] yogasAra TIkA / caca kAyase dhati doSoMkA prAtaH va saMdhyAko pratikramaNa karanApazcAtApa karanA / prasAkhyAna - AgAmI doSa ta honekI bhAvanA karanA yA svAdhyAya karanA / tIrthaMkaroMke guNoM kI stuti karanA stavana hai, tIrthakasko mukhyatAse guNAnuvAda karanA vaMdanA hai / kAyase mamatA tyAgakara dhyAna karanA kAyAtsarga hai / sAta anya guNa - (1) zarIra yA vastrAdi na rakhakara bAlakake samAna nagna rahanA / (2) apane kezAMko lona karanA - ghAsa ke samAna mamatA rahita hokara upADa lenA / (3) snAna nahIM karanA / (4) daMtavana nahIM karanA - dAnoMkA aMgAra nahIM rakhanA / (5) bhUmi zayana - jamInapara tRNakA yA kASTakA saMthArA karanA, yA khAlI jamInapara sonA / (6) sthiti bhojana- khar3e hokara bhojana karanA | (7) ekavAra bhojana - dinameM eka hI bAra bhojanapAna karanA / ina 28 mUla guNoM ko nirdoSa pAlanA chedopasthAMnA cAritra hai nizcayame Atmastha hojAnA hI cAritra hai / tatvArthasAra meM kahA hai yaMtra hiMsAdibhedena tyAgaH sAvadyakarmaNaH / vratalope vizuddhirvA chedopasthApanaM hi tat // 46-6 // bhAvArtha - jahAM hiMsAdike medase pApa karmoMkA tyAga karanA yA vrata bhaMga honepara prAyazcitta lekara phira balI honA bhI heopasthAnA cAritra hai / parihAravizuddhi cAritra / micchAdita jo pariharaNu samma saNa- suddhi / so parihAravimuddhi muNi lahu pAvahi sivasiddhi // 102 //
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| anvayArtha-(jo micchAdiu pariharaNu ) jo mithyAlAdikA tyAga karake ( sammadasaNamuddhi ) samyagdarzanakI zuddhi prApta karanA ( so parihAravisuddhi muNi / vaha parihAra vimuddhi saMyama jAno (laha siva-siddhi pAvahi) jisasa zreSTha mokSakI siddhi milatI hai| bhAvArtha-parihArabizuddhi saMyamakA vyavahAra meM pracalita strakAra yaha hai ki vaha vizeSa saMyama jasa sAdhuko prApta hotA hai jo tIsa varSa taka sukhale gharameM rahA ho phira dIkSA lekara ATha varSa taka tIrthakarakI saMgati meM rahe va prAcAravAna purbayA syAlaka / ailaH sAnu vizeSa hiMsAkA tyAgI hotA haiM | chaThe va sAtave guNasthAnameM hI hotA hai / yahA~ adhyAtma priMse zabdArtha lekara kahA hai ki mithyAtvAdi viSayAMkA tyAga karake samyagdarzanakI vizeSa zuddhi prApta karanA parihAravizuddhi hai| zuddha AtmAkA nirmala anubhava hI mokSamArga hai / usake bAdhaka mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra haiN| anaMtAnubandhI kaSAya aura mithyAdarzana karmaka upazama yA bhayase eka hI sAtha samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra pragaTa hojAte haiM, tInoM hI AtmAke guNa haiM / jJAna aura cAritra ekadeza jhalakate haiM / isake pUrNa prakAzake liye apratyAkhyAna, pratyAkhyAna va saMjvalana kaghAyakA upazama yA kSya karanA hotA hai / jaise jaisa svAnubhavakA adhika abhyAsa hotA hai vaise 2 kadhAyakI malInatA kama hotI jAtI hai| taba jJAna nirmala va cAritra U~cA hotA jAtA hai| zrAvakapadameM dezacAritra hotA hai, sAdhupada meM sakala cAritra hotA hai| jisa sAdhukI svAnubhavakI tIvratA vItarAgatA aisI pragaTa ho jAtI hai ki buddhipUrvaka kaSAyamalakA svAda nahIM AtA hai| nirmala zuddha
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| svAnubhatra jhalakatA hai| mAlA mammAnana gADhava hA nirmaH / cAritra zuddha hotA hai| ___ ratnatrayakI zuddhatA prApta karanA hI mokSake nikaTa pahuMcanA hai / ataeva sAdhuko nigrantha padameM rahakara vizeSa AtmatyAnakA abhyAsa karanA yogya hai / mohake sAtha sAdhuko yuddha karanA hai| isaliye jJAna vairAgyakI khaDgako teja rakhanekI jarUrata hai / samyagdarzanake pratApame jJAnIko jagatake padArthoMkA yathArtha jJAna hotA hai ki chaH dravyoMse yaha jagana bharA hai| sarva hI dravya nizcayame apane apane svabhAvameM phalola karate haiM / yadyapi saMsArI jIva pugalake saMyogase azuddha hai / nara nAraka niyaMca devake zarIroMmeM nAnAprakAra dIkhate haiM to bhI jJAnI una saba jIvoMko dRSyake svabhAvakI apekSA zuddha ekarUpa jJAnAnandI parama nirvikArI dekhatA hai| isa jhAnake kAraNa na koI Azcarya nahIM bhAsatA hai / vaha chachA dravyAMka mUlaguNa va paryAyIka svarUpako kevalajJAnIke samAna yathArtha va zaMkArahita jAnatA hai | apane AtmAkI sattAko anya AtmAoMkI sattAse bhinna jAnatA hai / to bhI svabhAvase sabako va apane AtmAko eka samAna zuddha dekhatA hai / isI jJAnake pratApane usake bhItara sahaja vairAgya bhI rahanA hai ki eka apanA zuddha AtmIka pada hI sAra hai, uttama haiM, grahaNa karaneyogya hai / siddhapakI hI prApti karanI cAhiye | cAroM ganike kSaNikapada satra tyAganeyonya haiM / yaha indriyoM ke sukhako AkulatArUpa va parAdhIna va nAzavaMta va pApabaMdhakArI ba atRptakArI va heya samajha cukA hai / isaliye vaha bhogavilAsake hetuse catrAvartIpada, nArAyaNapada, balabhadrapada, pratinArAyaNapad, rAjApada, zreSThIpada, indrapada Adi nahIM cAhatA hai, usake bhItara pUrNa vairAgya hai ki sarva hI ATha karmoMkA
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ ; yogasAra TIkA / [ 345 saMyoga miTAneyogya hai, saba hI rAgAdi vibhAva tyAganeyogya hai, sarva hI zarIra va bhoga sAmagrIkA saMyoga dUra karaneyogya hai, aisA dRr3ha jJAna vairAgyadhArI samyagdRSTI pUrva karmake udayase yadyapi gRhasthapadameM aneka gRhasthakaM kAma karatA huA dikhAI par3atA hai taubhI vaha una kAryoMko Asakti bhAvase nahIM karatA hai / kaSAyake udayako roga jAnatA hai / rogako miTAnekI bhAvanA bhAtA hai| jitanAra kapAyakA udaya miTatA hai isakA vyavahAra bhI nirmala hotA jAtA hai / mokSakA upAya meM eka samyagdarzanakI zuddhatA hai| vItarAga yathAkhyAta cAritra va kevalajJAnake lAbhakA yahI upAya hai / tatvArthasAra meM kahA hai viziSTaparihAreNa prANighAtamya yatra hi / zuddhirbhavati cAritraM parihAravizuddhi tat // 47-6 // bhAvArtha -- jahAM prANiyoM ke dhAtakA vizeSapane tyAga ho va cAritrakI zuddhi ho vaha parihAravizuddhi cAritra hai / yathAkhyAta saMyama | suhumaha~ lohahaiM jo vilau jo suhumuvi pariNAma | so muhamu vicArita muNi so sAsaya-suha dhAmu // 103 // anvayAtha -- (suhamahaM lohaDaM jo vilaja) sUkSma lobhakA jo bhI kSaya hokara (jo muvi pariNAma) jo koI sUkSma vItarAga bhAva hotA hai (sohumu vicArita muNi) use sUkSma yA yatrAkhyAta cAritra jAno ( so sAsaya sudddhAmu vahI avinAzI sukhakA sthAna hai / bhAvArtha-sutra AtmAkA guNa hai / usako yathArtha cAroM
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 ] yogasAra ttiikaa| ghAtIya kamAne roka rakkhA hai paraMtu mukhyatAsa usako rokanevAlA moha karma hai | jitanA 2 mohakA kSaya hotA hai utanA ra sukhakA prakAza hotA jAtA hai | yaha sukha vItarAga bhAtra sahita nirmala hai / mAyika samyagdaSTI jova cAra anaMtAnubadhI apAya aura darzanamohakI tIna prakRtiyoMkA jaba Aya kara detA hai taya kSAyika samyastva va svarUpAcaraNa cAritra pragaTa hojAne haiN| ina zaktiyoMke pragaTa honepara jaba kabhI jJAnI apane upayogako apane AtmAmeM sthira karatA hai. taba hI svarUpakA anubhava AtA hai va anIndriya AnaMdakA svAda AtA hai| avirata samyagdarzana cauthe guNasthAnameM bhI isa sukhakA prakAza hojAtA hai| phira yaha zAyika samyaktI mahAtmA jitanAra svAnubhavakA abhyAsa karatA hai utanAra karAyakA rasa kama udayameM AtA hai| taba utanAra nirmala mumba anubhavameM AnA hai| pAMcave dezasaMyama guNasthAnameM apratyAgaThyAna kaSAyakA udaya nahIM hotA hai taba cauthe guNasthAnakI apekSA nirmala sukha svAdameM AtA hai| chaThe pramattaguNasthAnameM pratyAkhyAna kaSAyakA bhI udaya nahIM rahatA hai, taba aura adhika nirmala sukha vedanemeM AtA hai / sAtave apramatta guNamyAnameM saMjvalana kapAyakAmaMda udaya rahatA hai taba aura bhI nirmala sukha anubhavameM AtA hai | AThave apUrvakaraNa guNasthAnameM saMjvalana kaSAyakA ati maMda udaya hotA hai taba aura bhI nirmala sukha svAdameM AtA hai | anivRttikaraNa nau guNasthAnameM atizaya maMd kaSAyakA udaya rahatA hai tathA vItarAga bhAvakI Aga bar3hatI jAtI hai| usa kAraName yogI anivRttikaraNake dUsare bhAgameM apratyAkhyAna 4 va pratyAgnyAna 4 ina ATha kaSAyakarmoMkI sattAkA kSaya kara detA hai| tIsare bhAgameM napuMsaka vedakA cauthe bhAgameM strI cedakA, pAMcave bhAgameM hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA ina cha: mokaSAyoMkA, chaTe bhAgameM puruSa vedakA, sAna- bhAgameM sajvalana krodhakA..
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| AThave bhAgameM saMcalana mAnakrA, naumeM bhAgameM saMjvalana mAyAkA kSaya kara detA hai / isataraha apratyAkhyAnakA adhika 2 svAi AtA hai| sukSmasAparAbATa guNasthAnamA agdhameM milA lonkA kI zAya kara detA hai taba bArahaveM guNasthAnameM jAkara yathAkhyAta cAritrako pragaTa karake zuddha sukhakA anubhava karatA hai | aTThAIsa prakAra mohakarmake atra honese na miTanevAlA sukha pragaTa ho jAtA hai / jaba yogI dvitIya zuklanyAnaka balama jJAnAvaraNa, dazanAvaraNa, antarAya tInoM karmoMkA sarvathA kSaya kara detA hai taba terahave guNasthAnameM Akara kevalajJAnI ahaMta paramAtmA ho jAtA hai, usasamaya nija AtmAkA pratyakSa darzana va anubhava ho jAtA hai / abataka zrutamAnake dvArA parokSa jJAna thA, aba kevalajJAnIka pratyakSa jJAnaka dvArA pratyakSa amRtIka AtmAkA jJAna va anubhava ho jAtA hai, antarAgya karmake nAzase anaMtavIya pragaTa honese sukha parama zuddha va yathArtha anaMtakAla taka svAdameM AnetrAlA jhalaka jAtA hai isaliye isa guNasthAnameM yaha anaMta sukha kahalAtA hai | phira yaha sukha kabhI kama nahIM hotA hai, nirantara siddhoMke svAda meM AtA hai / tatvArthasArameM kahA haisaMsAraviSayAtItaM siddhAnAmavyayaM sukham / avyAbAdhamini proktaM paramaM paramarSibhiH // 15 // loke tatsadRzo yarthaH kRla'pyanyo na vidyate / upamIMyeta tayena tasmAnnirupamaM smRtam // 52-8 // bhAvArtha-siddhoMke saMsArake viSayoMkI parAdhInatAse rahita avinAzI sukha pragaTa hotA hai usa sumbako parama va bAdhA rahita sukha parama RSiyoMne kahA hai| samasta jagatameM koI bhI usa sukhake
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348] yogasAra ttiikaa| samAna padArtha nahIM hai jisako usa susva guNakI upamA dI jAsake isaliye usa sukhako upamA rahita anupama kahA gayA hai| AtmA hI paMcaparameSThI hai| arahaMtu vi so siddha phuTu so Ayariu viyANi / mo uvajhAyau so ji muNi Nicchai~ appA jANi // 104 // ___ anvayArtha-( Niccha) ninayanayama ( arahaMtu vi apA jANi : AgmA hI arahata haiaisA jAno (so phuDa siddha) vahI Arama, amara siddha hai / so pArera miyANi) usIko AcArya jJAno (so avajhAyau ) vahIM upAdhyAya hai (so ji muNi) vahI AtmA hI sAdhu hai| bhAvArtha-nizcayanayama jisane AtmAkA anubhava prApta kara liyA usane pacioM parameSThiyoMkA anubhava prApta kara liyA / ye pAMcoM pada AtmAko hI diye gaye haiN| vyavahAranayase yA paryAyakI dRzise AtmAke pAMca bheda ho jAte haiM, nizvayase AtmA eka hI rUpa haiM / jisa AtmAmeM cAra ghAtIya karmo kSayase anaMta darzana, anaMta jhAna, nAyika sambakta, bhASika cAritra, anaMta vIrca, anaMta sugna, guNa pragada hai parantu cAra aghAnIya karmoMkA udaya hai va unakI sattA AramAke pradezomeM hai| jo jIvanmuka paramAtmA hai ve arahata haiN| arahanakA dhyAna karate hue unake pudalamaya zarIrapara va siMhAsana chatrAdi ATha prAtihArya para lakSya na dekara unakI AtmAkI zuddhipara lakSya denA cAhiye va apane AtmAko bhI usa samAna honekI bhAvanA karanI cAhiye / AtmIka bhAvose arahaMtakI AtmAko dhyAnA caahiye| dhyAna meM
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAMgasAra TIkA / [ 349 ekAgra ho jAnA cAhiye yaha arahaMtakA dhyAna hai / siddha bhagavAna AThoM hI kamase rahita pragaTapane zuddhAtmA hai vahAM zarIrAdi kisI bhI pudralakA saMyoga nahIM haiN| puruSAkAra amRtaka dhyAnamaya AtmAko siddha kahate haiN| ve niraMjana nirvikAra haiN| samyakta, jJAna, darzana, vIrya, agurulaghu, avyAnAdha, sUkSmatva, avagAhana ina ATha prasiddha guNoM se vibhUSita haiN| zAma pAnI hai| ke ko apane AtmAmeM birAjamAna karake ekatAna ho jAnA, siddhakA dhyAna hai / AcAryakI AtmA zuddha samyagdarzana. zuddha jJAna, zuddha cAritra, zuddha tapa va parama vIrya vibhUSita hai va nizraya ratnatrayamaI zuddhAtmAnubhava se alaMkRta hai / yadyapi ziSyoM ke kalyANa nimitta paropakAra bhAva se bhI raMjita haiM yaha unakI pramAda avasthA hai usako lakSyameM na lekara kevala zuddhAtmAnubhavakI dazAko bhyAnameM lekara unake svarUpako apane AtmAmeM biThAkara ekatAna hojAnA AcAryakA dhyAna hai / upAdhyAya mahArAja. vyavahArameM aneka zAstroMke jJAtA hokara paThana pAThanameM upayukta rahate haiM, yaha unakI pramAda dazA hai / apramatta dazA meM ve bhI svAtmAnubhava meM ekAma hokara AtmIka AnaMdakA pAna karate haiM / isa nizcaya AtmIka bhAvako dhyAnameM lekara apane AtmAko unake bhAvameM ekatAna karanA upAdhyAyakA dhyAna hai | sAdhu parameSThI vyavahArameM 28 mUlaguNoM kA pAlana karate haiM, nivase zuddha AtmIka bhAva meM ramaNa kara Atmaguma ho, nirvikalpa. samAdhikA sAdhana karate haiM, ApameM hI Apako ApameM hI apane hI dvArA Apake liye Apa hI dhyAte haiM, parama ekAgrabhAvase AtmAmeM magana haiM, unake isa AtmIka svarUpako apane AtmAke bhItara dhAraNa karake ekAma ho jAnA sAdhukA dhyAna hai /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - . - . . - . . . . - - - ILLLLL 350] yogasAra TIkA - AtmAke dhyAna meM hI pAMcoM parameSThIkA jyAna garbhita hai / zarIrAdiko kriyAko na cyAnameM lekara kevala unake AtmAkA ArAdhana nizcaya ArAdhana hai / samayasAra kalazameM kahA hai.-- darzanajJAnacAritratrayAtmA tattvamAtmanaH / eka eva gadA senyo mokSamArgo mumukSuNA // 6-10 // bhAvArtha-AsmAkA svarUpa samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritramaI ekarUpa hI hai, yahI eka mokSakA mArga hai | mokSake arthIko ucita hai ki isI eka svAnubhavarUpa mokSamArgakA sevana kreN| -.. - .. ---- AtmA hI brahmA viSNu maheza hai / so siu saMkaru viNDa so so rudda vi so buddha / so jiNu Isaru baMbhu so so aNaMtu so siddha / / 105 // anvayArtha-( so siu saMkara viNhu so) yahI ziva haiM, zaMkara haiM, vahI viSNu haiM ( so rudda vi so buddha ) vahI rudra haiM, vahIM buddha haiM ( so jiNu Isaru baMbhu sauM) baddI jina haiM, Izvara haiM, vahI brahmA haiM ( so aNaMtu so siddha ) bahI anaMta haiM, vahIM siddha haiN| bhAvArtha--jisa paramAtmAkA dhyAna karanA hai, usake aneka nAma guNavAcaka hosakate haiM vahI ziva kahalAtA hai / kyoMki vaha kalyANakA kartA hai / usake dhyAna karanese hamArA hita hotA hai / vahI zaMkara kahalAtA hai, kyoMki usake dhyAna karanese AnaMdakA lAbha hotA hai, dUsarA koI laukikajanoMse mAnya va pUjya ziva-zaGkara nahIM hai| vahIM vinyu kahalAtA hai, kyoMki vaha kevalajJAnakI apekSA sarva lokAlokakA nAtA honese sarvavyApaka hai, dUsarA koI laukikajanoMse mAnya yathArtha viSNu nahIM hai| vahI rudra yA mahAdeSa hai, kyoMki usa
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [ 351 paramAtmAne sarva kamako bhasma kara DAlA hai| dUsarA koI lokasaMhAraka rudra nahIM hai na dUsarA koI leokavi hai| hI savA kucha hai, kyoMki vahI sarva tatvoMkA yathArtha jJAtA hai / aura koI bauddhoM mAnya buddhadeva yathArtha sarvajJa paramAtmA nahIM hai / vahI yathArtha jina haiM kyoMki usane rAgAdi zatruoMko va jJAnAvaraNAdi karma-ripuoMko jIta liyA hai| aura koI yathArtha jinA yA vijayI nahIM hai, yahI Izvara hai. kyoMki avinAzI paramaizvaryakA dhArI vahI paramAtmA hai jo parama kRtakRtya va saMtopI hai, sarva prakArakI icchAse rahita hai | vahI paramAtmA sacA brahmA hai, kyoMki yaha brahmasvarUpa meM lIna haiM / athavA vaha apane svarUpase yathArtha mokSakA upAya batAtA hai| vahI dharmakA kartA hai| usake ho svarUpake dhyAnale saMsArI AtmA paramAtmA hojAtA hai / aura koI jagatakartA brahmA nahIM haiM / yahI paramAtmA anaMta hai kyoMki vaha anaMta darzana, anaMta jJAna, anaMta sukha, anaMta vIrya, anaMta zAMti, anaMta samyakta Adi anaMta guNakA dhArI hai / usIko siddha kahate haiM; kyoMki usane sAdhyako siddha kara liyA hai / saMsArIko zuddha svarUpakI prApti siddha karanI hai / usako vaha prApta kara cukA hai / paramAtmA yathArtha strarUpake pratipAdaka hajAroM nAma lekara bhAvanA karanevAlA bhAvanA kara saktA hai| nAma lenA nimitta haiN| una nAmAMka nimitta se paramAtmAkA svarUpa dhyAnameM yathArtha ho AnA cAhiye / paramAtmA vAstava meM jaina siddhAMtameM siddha bhagavAnako kahate haiN| jo parama zuddha haiM, unakI AtmA meM kisI paradravyakA saMyoga nahIM haiM, na vahAM jJAnAvaraNAdi ATha karma haiM na rAgAdi bhAva karma haiM na zarIrAdi nokarma hai, zuddha sphaTikake samAna nirmala hai / jJAtAdRSTA svabhAva se hai tathApi prazaMsA kiye jAnepara prasanna nahIM hotA hai /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352] yogasAra ttiikaa| nindA kiye jAnepara krodhita nahIM hotA hai| vaha sadA nirvikAra rahate haiN| usameM hI viSaya rahIM hotA hai / gaTApi ve paramAtmA stuti karanevAle para prasanna yA rAgI nahIM hote haiN| tathApi bhaktoMkA pariNAma unakI stutike nimittase nirmala yA zubha hojAtA hai taba jitane aMza. bhAvoMmeM vItarAgatA hotI hai utane aMza karmakA kSaya hotA hai / jitane aMza zubha rAga hotA hai utane aMza puNyakA baMdha hotA hai / nindA karanevAloMke bhAva bigar3ate haiM usame ye nindaka pApakA baMdha karate haiN| paramAtmA parama vItarAga rahate haiN| ve koI bhI azuddha bhAki ko nahIM haiN| unameM zuddha pariNamana hai / ye zuddha AtmIka bhAvoMke hI katI hai| jaise nirmala kSIra jhIra samudrameM nimarla hI taraMge uThatI haiM vaise zuddhAtmAmeM sarva pariNamana yA vartana zuddha hI hotA hai | ve paramAtmA sAMsArika sukha yA duHkha bhoganevAla nahIM haiM / ce kevala apane hI atIndriya paramAnanda ke niraMtara bhoganevAle haiN| paramAtmA sukha, sattA, caitanya, baudha ina cAra mukhya prAgasi sadA jIte rahate haiM / paramAtmAmeM kevaladAna va kevalajJAna upayoga eka hI sAtha apane Apako hI dekha rahA hai / apane Apako hI jAna rahA hai / paramAtmA varNa, gaMdha, rasasparzase rahita amUrtIka hai taumI jJAnamaI purupAkAra . padmAsana yA kAyotsarga Adi Asanase rahate huye asaMkhyAta pradezI haiN| ye paramAtmA parama Adarza haiN| haraeka AtmA bhI nizcayase paramAtmA hai aisA jAnakara vItarAgamaya yA samabhAvameM hokara svAnubhavakA abhyAsa karanA yogya hai | yahI upAya paramAtmAke padake lAbhakA hai| samAdhazatakameM kahA hainirmala: kevalaH siddho vivikta: prabhu rakSayaH / parameSTI parAtmeti paramAtmezvaro jinaH // 6 // ......
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| bhAvArtha-paramAtmA karmamala rahita nirmala hai, eka akelA hai isase kevala hai, vahI siddha hai, brahI saMbai anya dravyoMkI va anya AtmAoMkI sattAse nirAlA vivikta hai| vahIM anaMta bAvAna hone se prabhu haiM, vahI sadA avinAzI haiM, vahI parama pada meM rahanese parameSThI haiM / vahI utkRSTa honese parAtmA haiM, vahI paramAtmA haiM, vahIM sarva indrAdise pUjya Izvara haiM, yahI ramgAdi vijayI jina bhagavAna haiN| paramAtmAdeva apane hI dehameM bhI hai| eka hi lakakhaNa-lakkhiyau jo paru Nikalu deu / dehaha majjhahiM so vasaha tAsu Na vijai bheu // 106 // anvayArtha-(eka hi.lakSaNa-lakviyau jo paruNikalu daMja ) isa prakAra para kahe hue lakSaNoMme lakSita jo paramAtmA niraMjana deva haiM (dehA~ majjhahi so vasai) tathA jo apane zarIrake bhItara basanevAlA AtmA hai ( tAsu bheDaNa vijjai) una donoMmeM koI bheda nahIM hai| . bhAvArtha-apane zarIrameM va prANImAtrake zarIrameM AtmA dravya zarIrabharameM vyApakara tiSThA huA hai | usa AtmadravyaphA lakSaNa siddha paramAtmAka samAna hai| vyavahAra dRSTise yA karmabandhakI dRSTile siddhAramAse aura saMsArI AtmAse svarUpakI pragaTatA va apragaTalAke kAraNa bhI haiM / saMsArI AtmAeM kArmaNa va taijasaH zarIrako prabAhakI apekSA. anAdise sAthameM rakha rahI hai | AThauM karmake vicitra medoMka udayase. yA vipAka rasase AtmAoMke vikAsameM bahuta bheda dikha rahe haiN| una : meMdoMko saMgraha karake vicAreM to 19 unIsa jIva samAsa nIce prakAra hoMge- .:: . . : . : . .. .. ... ... : ..
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ RE CHILD 354] yogasAra ttiikaa| '. (1) pRthvIkAyika sUkSma, (2) pRStrIkAyika bAdara, (3) jalakAyika sUkSma, (4) jalakAyika bAdara, (5) agnikAyika sUkSma, agnikAyika bAdara, (7) bAyakAdhika sakSma- (8) vAyakAyika bAdara, (1) nitya nigoda sAdhAraNa vanampanikAyika sUkSma, (10) ninya nigoda sAdhAraNa vanaspatikAyika bAdara, (11) itara yA caturgati nigoda sAdhAraNa vanaspatikAyika mukSma, (12) itara nigoda sAdhAraNa vanaspatikAyika bAdara, (13) pratyeka vanaspatikAyika saprati hita (nigoda sahita ), (14) pratyeka banaspatikAyika apratiSThita (nigoda rahita), (15) Tendriya, (16) tendriya, (15) caturiTriyaH (18) paMcendriya asainI, (19) paMcendriya sainI / haraekameM paryApta tathA aparyApta bheda haiM, isa kAraNa 38 ar3atIsa bheda ho jAyage | labdhaparyApta va nirvRtyaparyAptake bhedase 57 sattAvana jIva samAsa ho jaayeNge| sanI paMcendriyameM nArakI, deva, manuSyoMke aneka bheda haiM va pazuoMmeM jalacara, thalacara va nabhacara haiN| karmoke udayaka kAraNa saMsArI jIyoMke bhItara jJAna darzana va vIrya guNakI pragaTatA kama va adhika hai va krodha, mAna, mAyA, lobha kaSAyoMse anuraMjita yogoMkI pravRtti yA lezyA mUlameM chaH bhedarUpa hai to bhI haraekake bhItara manda, mandatara, tIna, tIvratara zaktikI apekSA aneka bheda haiM / kRSNa, nIlA, kApota, lezyAke pariNAma azubha kahAte haiM, kyoMki ina bhAtroMke hote hue jIva pApa karmoko hI bAMdhate haiN| pIta, pama, zukla lezyAke pariNAma zubha kahAte haiN| kyoMki ina bhAvoMse ghAtIya kA~kA manda paMgha par3atA hai va aghAsIya karmoMmeM kevala puNyakA hI bandha par3anA hai| isa taraha antaraMga bhASoMmeM va bAharI zarIrakI ceSTAmeM vizeSa vizeSa bheda kamauke udayase hI ho rahe haiN|
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [355 isa kAraNa saMsArI jIva vicitra dokhate haiN| rAgI jIva ina jIyoMko dekhakara jinase kucha indriya viSayake sAdhanameM madada milatI hai unasa prIti jinase bAbA pahuMcata, disa hai unase dvepa kara lete haiM / usIse karmabandha karate haiM va una kamaukA phala bhogate haiM / isa dRSTi se dekhate hue vItarAgIko bandha nahIM honA hai| samabhAva hI mokSakA upAya hai, isa bhAvake lAneke liye sAdhakako vyavahAra dRSTi se bheda hai, aisA jAnate hue bhI, aisA dhAraNAmeM rakhate hue bhI isa iSTikA vicAra baMda karake nijaya dRSTise apane AtmAko va sarva saMsArI AtmAoMko dekhanA cAhiye taba apanA AtmA va sarva saMsArI AtmAeM ekasamAna zuddha, niraMjana, nirvikAra, pUrNa jJAna, darzana, vIrya va Anandamaya amUrtIkA, asaMkhyAta pradezI jJAnAkAra dekha par3eMge / tava siddhoMmeM ba saMsArI AtmAoMmeM koI bheda nahIM dIkha pdd'egaa| samabhAvako lAneke liye dhyAnAko nizcayanayase dekhakara rAga 'dveSako dUra kara denA cAhiye / phira kevala apane hI AtmAko zuddha dekhanA cAhiye | use hI parama deva mAnanA caahiye| Apa hI niraMjana haiM, paramAtmA deva haiM aisA bhAva lAkara isI bhAvameM upayogako sthira karanA cAhiye taba bhAvanAke pratApasa yakAyaka svAnubhava ho jAyagA, mokSamArga pragada ho jAyagA / vItarAga bhAva hI paramAnanda prada hai va nirjarAkA kAraNa hai / samAMdhizanako kahA hai -- paritrAhammatiH svasmAcyuto banAtyasaMzayam / svasminnahammatiyalyutvA parasmAnmucyate budhaH // 13 // dRzyamAnamidaM. mUDhastrilimamavabudhyate / idamityamabuddhastu niSpana zabdavarjitam / / *"....
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356] yogasAra TIkA / bhAvArtha-jo koI apane zuddha svarUpake anubhavase chuTakara parabhAvoMmeM AtmApanekI buddhi karatA hai, apanemeM kaSAya jagA letA hai vaha avazya karma baMdha karatA hai| parantu jo para rAgAdi bhAvoMse chUTakara apane hI zuddha svarUpameM AtmApanekI bhAvanA karatA hai vaha jhAnI kramauma mukta hotA hai| murkha bahirAtmA isa dIkhanevAle jagatake prANiyoMko tIna liMgarUpa strI, puruSa, napuMsaka, dekhatA hai | paraMtu jJAnI isa jagatakA nizcayase ekasamAna zabda rahita va nizcala jJAtA hai| ume sarva jIva ekasamAna zuddha dIkhate haiN| ----- . AtmAkA darzana hI siddha honekA upAya hai| je siddhA je sijjhihihi je sijjhahi jiNa-uttu / appA-dasaNi te vi phuDa ehau jANi NimaMtu // 10 // anvayArtha-(jiNa unu) zrI jinendra ne kahA hai (je siddhA) jo siddha hocuke haiM (je sijjhihihi) jo siddha hoMge (ja sijjhAhe) jo siddha horahe haiM (te vi kuDa appA daMsANa) ve saba pragaTapane AtmAke darzanase haiM. ( ehau NibhaMtu jANi ) isa bAtako sandeha rahita jaano| bhAvArtha-granthakArane Upara kathita gAthAoMmeM siddha kara diyA hai ki mokSakA upAya kevala mAtra apane hI AtmAkA anubhava hai| mokSa AtmAkA pUrNa svabhAva hai| mokSamArga usI svabhAvakA zraddhA va jJAna dvArA anubhava hai| apanA hI AtmA * sAdhya hai, apanA hI AtmA sAdhaka hai / mAdAna kAraNa hI kAyarUpa ho jAtA hai| pUrva paryAya kAraNa hai, uttara paryAya kArya hai| .::: ... suvarNa,Apa hI dhIre. 2 zuddha hotA hai| jaisA jaisA: agnikA
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA | | 357 tApa lagatA hai va saila karatA hai vaise vaise sonA camakatA jAtA hai| usakI camaka dhIre 2 bar3ha hI AtI hai| sonA Apase hI kundana bana jAtA hai| isI taraha yaha AtmA mana vacana kAyakI kriyAko cuddhipUrvaka nirodha karatA hai aura apane upayogako pAMcoM iMdriyoMke fruit tathA manake vikalpoMse haTAkara apane hI AtmAmeM tanmaya ' karatA hai, Atmastha ho jAtA hai / isa dazAko AtmAkA darzana yA AtmAkA sAkSAtkAra kahate haiM / yahI dhyAnakI abhi hai, isIke jalane para jitanI 2 vItarAgatA bar3hatI hai maukA maila kaTatA hai, AtmAke guNoMkA vikAsa hotA hai| dhIre 2 AtmAkA bhAva zuddha hote hote parama vItarAga hojAtA hai / tatra kevalajJAnI arahaMta yA siddha kahalAtA hai| AtmAkA darzana yA AtmAnubhava hI eka sIdhI sar3aka hai jo mokSa siddha prAsAda taka gaI hai| dUsarI koI galI nahIM hai jisapara calakara pahuMca sake | siddhapada na to kisIkI bhakti se mila saktA hai na bAharI tapa va japa va cAritrase mila saktA hai| vaha to kevala apane ho AtmAke yathArtha anubhava hI prApta ho saktA hai / Sareest zrIguru tathA jinavANI se AtmAka: svarUpa Thokara jAnanA cAhiye ki yaha svataMtra dravyaM hai, sattU hai, vyApekSA nityaM hai, -samaya ra pariNamanazIla honese anitya hai, isaliye hara samaya utpAda vyaya bhavya svarUpa hai yA guNaparyAyasya haiN| guNa sadA dravyake sAtha rahate haiM ! dravya guNoMkA samudAya hI hai| guNoM meM jo pariNamana hotA hai use hI paryAya kahate haiM / AtmA purNa jJAna, darzana, sukha, vIrya, sabhyaktaH, cAritrAdi zuddha guNoMkA sAgara hai, parama nirAkula hai, parama vItarAMga hai, AThoM karma
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158] yogasAra ttiikaa| rAgAdi bhAvakrama, zarIrAdi nokarmase bhinna hai, zuddha caitanya jyotimaya haiN| para bhAvoMkA na to kartA hai na para bhAvoMkA bhoktA hai / yaha sadA svabhAvake ramaNameM rahanevAlI svAnubhuti mAtra hai| isataraha apane AtmAke zuddha svabhAvakI pratIti karake sAdhaka isI jJAnakA manana karatA hai| bheda vijJAnake dvArA yadyapi Apa azuddha hai to bhI apaneko kardama rahita jalake samAna zuddha mAnakara pAravAra vicAra karatA hai / isa mAlAmanA tase bhI kI samaya samaya anaMtaguNA banatI huI vizuddhatAko eka antamuhUrta ke liye pAtA hai | aise pariNAmaM kI prAptiko karaNalabdhi kahate haiM / taba yakAyakaH anaMtAnubaMdhI kaSAya aura darzana mohakA vikAra dUra hotA hai aura yaha jIva avirata samyaktI yA sAthameM apratyAkhyAna kapAyakA vikAra bhI hadanese ekadama dezaviratI zrAvaka yA pratyAkhyAna kapAyakA bhI vikAra hadaneme ekadama apramattavirata sAdhu hojAtA hai| cauthe avirata samyakta guNasthAnameM AtmAkA anubhava prAraMbha hojAtA hai, vaha doyajake candramAke samAna hotA hai| usI AtmAnubhavake satata abhyAsase pAtrake zuNasthAnake yogya AtmAnubhava nirmala hojAtA hai, isa taraha guNasthAna 2 prati jaise 2 car3hatA hai AtmAsubhavakI zuddhatA va sthiratA adhika adhika pAtA jAtA hai| AtmAnubhavako hI dharmadhyAna kahate haiN| usIko hI kamAya malake. adhika dUra honese zukla yAna kahate haiN| isIse cAra ghAtIya karma kSaya hote haiM taba AtmA arahaMta paramAtmA hojAtA hai| zeSa cAra aghAtIya karmoMka dUra honepara yahI siddha hojAtA hai / bhUta bhAvI vartamAna tInoM jhI kAloM meM siddha honekA eka hI mArga hai| .
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! yogasAra TIkA | [ 359 apane AtmAkA jo koI yathArtha anubhava karaMgA vahI samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritrakI ekatArUpa mokSamArgako sAdhana karegA | yaha mokSamArga vartamAna meM bhI sAdhakako AnaMdadAtA hai va bhaviSya meM anaMta sukhakA kAraNa hai| mumukSuko ucita hai ki vaha vyavahAra dharmake bAharI Alambanase nizcaya dharmakA yA AtmAnubhavakA abhyAsa kare / yahI kartavya hai, yahI isa pranthakA sAra hai | samayasAra kalaza meM kahA hai zuddhividhAyikila para sama svayaM svadravye ratimeti yaH sa niyataM sarvAparAcyutaH / bansamupetya nityamuditaH svajyotiracchocchala caitanyAmRtapUrapUrNa mahimA zuddho bhavanmucyate // 12-9 // bhAvArtha - jo koI azuddhatA ke karanevAle sarve hI para dravyakA rAga svayaM tyAgakara va sarva parabhAvameM ratirUpa aparAdha mukta hokara apane hI AtmIka dravyameM ratiH prIti, Asakti va ekAmatA karatA hai vaha apane uchalate hue AtmA ke prakAzameM rahakara karmabandhakA kSaya karake caitanyarUpI amRta pUrNa va zuddha hokara mokSarUpa yA siddha ho jAtA hai / granthakartAkI antima bhAvanA | saMsAraha bhaya bhI eNa jogicaMda muNieNa | appA saMboNa yA dohA ika maNeNa // 108 // anvayArtha - ( saMsAra bhaya-bhIyaraNa ) saMsAra bhramaNase bhayabhIta ( jogicaMda - puNiraNa ) yogendrAcArya munine ( appA
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ I 360 ] yogasAra TIkA / saMboNa ) AtmAko samajhAneke liye (ika- maNeNa ) ekAgra cittase ( dohA kyA ) ina dohoMkI racanA kI hai| bhAvArtha- graMthakartA yogendrAcAryane pragaTa kiyA hai ki unhoMne apane hI kalyANake nimitta ina gAthA dohoMkI racanA kI hai / kahate haiM ki mujhe saMsAra bhramaNakA bhaya hai| saMsAra meM AtmAko aneka prANoMko dhArakara bahuta kaSTa uThAne par3ate haiM, parama nirAkula sukhakA lAbha nahIM hotA hai| jahatika ATha karmakA saMyoga hai vahani hI saMsAra hai, kamoMke udayake AdhIna honese anaMtajJAna, anaMtadarzana pragaTa nahIM hotA hai / na anaMtatrI hI jhalakatA hai| midhyAtvakA gahalapanA rahatA hai, jisase prANI apane AtmIka atIndriya sukhako nahIM pahacAnatA hai, iMdriya sukhakA hI lobhI banA rahatA hai| iSTa sAmagrI milane kI tRSNA meM phaMsA rahatA hai / mahAna lobhI ho jAtA hai / iSTa vastuke milane para mAna karatA hai / iSTa vastuke liye mAyAcAra karatA hai| koI usake lAbhameM jo bAdhA kare usapara krodha karanA hai / mohanIya karmake udayase nAnA prakArake aupAdhika bhAva nirantara raMgA rahatA hai, isI kAraNa nae karmokA bandha karatA hai / cAra ghAnIya kamaukA jabataka kSaya na ho AtmA paramAtmA nahIM ho saktA hai | Ayu karmake udayavaza sthUla zarIra meM rukanA par3atA hai / nAmakarmake udayase zarIrakI racanA zubha yA azubha hotI hai / gotrakarmake udayase nindanIya yA AdaraNIya kulameM janmatA hai| vaMdanIya karmake udayase sAtAkArI yA asAtAkArI sAmagrIkA nimitta milatA hai | cAra aghAtIya karmake kAraNa bAharI piMjare meM kaida rahatA hai / cAroM hI gatiyoMmeM jIva sAMsArika AkulatA bhogatA hai /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra TIkA / [ 361 jisa indriya sukhako saMsArake ajJAnI prANI sukha kahate haiM usIko jJAnI jIva duHkha mAnate haiM, kyoMki jabataka viSayabhoga karane kI AkulatA nahIM hotI hai tabataka koI viSayabhoga meM nahIM par3atA hai | cAkI dAhakA uThanA eka tarahakA roga hai / viSayabhoga karanA isa rogake zamanakA upAya nahIM hokara tRSNAke rogakI vRddhikA hI upAya hai| bar3e 2 cakravartI rAjA bhI viSayabhogoMke bhogase tRpta nahIM hue / indriyoMke bhoga parAdhIna haiM, bAdhA sahita haiM, nAzavanta haiM va karmabandhake kAraNa haiM va samabhAvake nAzaka haiM / saMsAra meM duHkha manA hai, indriya sukhakA lAbha thor3A hai| nau bhI isa sukha saMtoSa nahIM hotA hai| AtmA svabhAvase paramAtmA rUpa haiM, jJAnAnandakA sAgara hai, parama nirAkula hai, parama bItarAga hai, aisA hokara bhI ATha karmoMkI saMgati isako mahAn dIna duHkhI ba tuccha honA par3atA hai / jisakI saMgati apanA svabhAva bigar3e, durgati prApta ho, janma maraNake kaSTa ho unakI saMgati tyAgane yogya hai | ina karmoM kA kAraNa rAga dveSa moha hai / isaliye rAga dveSa moha hI saMsArake bhramaNakA bIja hai / isI liye AcArya pragaTa karate haiM ki mujhe saMsAra se bhaya hai arthAt maiM rAga dveSa mohake vikAra se bhayabhIta hUM, maiM inameM par3anA nahIM cAhatA hUM, tathA nae karmAkA saMcara honeke liye va purAtana karmakI nirjarA honeke liye AcAryane apane AtmAko hI vItarAga bhAva meM lAneke liye AtmAke sAratatvakI bhAvanA kI hai-pragaTa kiyA haiM ki yaha AtmA nizcayase saMsArI nahIM hai, yaha to svayaM parama zuddha paramAtmA deva hai| isIkA hI vAravAra anubhava karanA caahiye| isI meM ramaNa karanA cAhiye |
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362] yogasAra ttiikaa| - AtmIka AnandakA hI svAda lenA caahiye| nirAkula atIndriya susvako bhoganA cAhiye / AtmAkA darzana karanA cAhiye / isa graMthakaM bhItara AcAryane isI zuddha AtmAkI bhAvanA karake apane AtmAkA hita kiyA hai| adhyAtma tatvakA vivecana gharamahitakArI hai,. AtmIka bhAvanAkA hetu hai / yadyapi aMdhakartAne apane hI upakArake liye graMzakI racanA kI hai tathApi zabdoMmeM bhAvoMkI sthApanA karane va unako lipiyaddha karanese pAThakoMkA bhI parama upakAra kiyA hai | isa granthako isI bhAvame paddhanA va manana karanA cAhiye ki hamArA saMsAra nAza ho athAn saMsArakA kAraNa karma ya karmabaMdhakA kAraNa rAga, dveSa, moha bhAvoMkA nAza ho va mokSakai kAraNa svAnubhavakA lAbha ho / paramAsmatatvakI hI bhAvanA rahe / AtmAkA hI ArAdhana rahe | samabhAvameM hI pravRtti rahe / zatirasakI hI dhArA vahe / usI dhArAke bhItara maganatA rahe / AnandAmRtakA hI pAna rahe, siddha sukhakA hI uddezya rahe,. zivAlayake bhItara praveza karanekI bhAvanA rahe / yahI bhAvanA amRtacandrAcArya ne samayasArakalazameM kI hai parapariNatihetormohanAnno'nubhAvAdavistamanubhAvyanyAptikalmASitAyAH / mama paramavizuddhiH zuddhacinmAtramUrte rbhavatu samayasAravyAkhyathaivAnubhUteH // 3 // bhAvArtha-AcArya kahate haiM ki nizcayase maiM zuddha caitanya mAtra mUrtikA dhArI hUM, paraMtu anAdikAlase merI anubhUti vibhAva pariNAmaukI utpattike kAraNa mohakarmake udayake prabhAvase rAgadveSale niraMtara malI horahI haiN| maiM isa samayasAra graMthakA vyAkhyAna karake yahI yAcanA
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasAra ttiikaa| [ 363 karatA hUM ki yahI merI anumati parama zuddha hojAve, vItarAgI hojAve, parama zAMtarasase vyApta hojAve. samabhAvameM nanmayatA hojAce, saMsAramAgase mokSamArgI hojAve / maMgalamaya arahatako, maMgala. siddha mahAn / AcAraja pATaka yatI, namaI namahaM sukha dAna / / parama bhAva parakAzakA, kAraNa AtmavicAra / jisa nimittase hoya so, baMdanIka harabAra / / . [randhaI, tA. 13-6-1939 ] TIkAkArako prshsti| yukta prAMtameM zubha nagara, nAma lakhanaU jAna / agravAla vaMzaja basa, maMgalasena mahAna / / 1 // jinavANI jJAtA sudhI, samayasAra rasa pAna / karata karAvata anyako, karata bhavya kanyA // 2 // tinasuta makkhanalAlajI, gRhI kArya lavalIna / tina suta vara haiM yuddha aba, saMtalAla durasa hIna / / 3 // tRtiya putra hUM nAma hai, 'sItala'. dharma prasAda / vikrama unisa paitise, janma bhayo dukha bAda / / 4 / / battisa vaya anumAna), gRha tyAgA vRSa kaaj| zrAkka cayo pAlate, bhramaNa karata para kAja // 5 //
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 ] yogasAra ttiikaa| vAyu kaMpake rogase, pIr3ita citta udAsa / yogasAra isa granthakA, bhAva likhanake kAja / pratidina dohA ekako, niyama kiyA hita saaj|| 7 // zataka eka ara ATha dina, pUrNa bhaye sukhdaay| mumbaI kSetra agAsameM, nagara bar3audA pAya // 8 // tIna jagahake bAsamai, karo saphala yaha kAma / mumbaI nagara vizAlameM, pUrNa kiyo abhirAma // 9 // apAr3ha kRSNA vArasI, maMgala divasa mahAna / saMkta unnisa chAnave, kIyo pUrNa likhAna // 10 // ulisa uncAlIsameM, jUna trayodaza jAna / bhajana karata paramAtmakA, maMgala par3hA mahAna // 11 // maMgala zrI jinarAja hai, maMgala siddha mahAna / sAdhu sadA maMgala maI, karahu. pApakI hAna / / 12 // Ka