Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ "aho! zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra 169 'haritakAvyAdi nighaMTu : dravya sahAyaka: pU. A. zrI prema-bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA.nA samudAyanA dIkSA dAnezvarI pU. A. zrI guNaratnasUrIzvarajI ma.sA. tathA pU. A. zrI rasimaratnasUrIzvarajI ma.sA. nA ziSyanI preraNAthI zrI sumatinAtha zve. mU. pU. jaina saMgha, mRdaMga epArTamenTa, vAsaNA, amadAvAdanA jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla somala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 saMvata 2069 I. 2013
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2065 (I. 2009) seTa naM.-1 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| pustakanuM nAma kramAMka pRSTha kartA-TIkAkAra-saMpAdaka pU. vikramasUrijI ma.sA. pU. jinadAsagaNi cUrNIkAra pU. meghavijayajI gaNi ma. sA. 001 002 003 004 005 006 007 008 009 010 011 012 013 014 015 016 017 zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda - 05. 018 019 020 021 022 023 024 025 026 027 028 029 zrI naMdIsUtra avacUrI zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI zrI arhadgItA bhagavadgItA zrI arhaccUDAmaNi sArasaTIkaH zrI yUkti prakAzasUtraM zrI mAnatuGgazAstram aparAjitapRcchA zilpa smRti vAstu vidyAyAm zilparatnam bhAga - 1 zilparatnam bhAga - 2 prAsAdatilaka kAzyazilpam prAsAdamaJjarI rAjavallabha yAne zilpazAstra zilpadIpaka vAstusAra dIpArNava uttarArdha jinaprAsAda mArtaNDa jaina graMthAvalI hIrakalaza jaina jyotiSa | nyAyapravezaH bhAga-1 dIpArNava pUrvArdha | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga - 1 | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-2 prAkRta vyAkaraNa bhASAMtara saha tattpopaplavasiMhaH zaktivAdAdarzaH kSIrArNava vedhavAstu prabhAkara pU. bhadrabAhusvAmI ma.sA. pU. padmasAgarajI gaNi ma.sA. pU. mAnatuMgavijayajI ma.sA. zrI bI. bhaTTAcArya | zrI naMdalAla cunilAla somapurA zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI vinAyaka gaNeza ApaTe zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI nArAyaNa bhAratI goMsAI zrI gaMgAdharajI praNIta zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI naMdalAla cunIlAla somapurA zrI jaina zvetAmbara konphransa zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI zrI AnaMdazaMkara bI. dhruva zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI pU. municaMdrasUrijI ma. sA. zrI eca. Ara. kApaDIA zrI becaradAsa jIvarAja dozI zrI jayarAzI bhaTTa, bI. bhaTTAcArya zrI sudarzanAcArya zAstrI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 238 286 84 18 48 54 810 850 322 280 162 302 156 352 120 88 110 498 502 454 226 640 452 500 454 188 214 414 192
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 824 288 30 | zinjaratnAkara prAsAda maMDana zrI siddhahema bRhadavRtti bRhannyAsa adhyAya-1 | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya-2 zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 zrI narmadAzaMkara zAstrI | paM. bhagavAnadAsa jaina pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. pU. bhAvasUrinI ma.sA. 520 034 (). pU. bhAvasUri ma.sA. zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 (2) 324 302 196 039. 190 040 | tilaka 202 480 228 60 044 218 036. | zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-5 037 vAstunighaMTu 038 | tilakamannarI bhAga-1 tilakamagnarI bhAga-2 tilakamajharI bhAga-3 sakhasandhAna mahAkAvyam saptabhaphImimAMsA nyAyAvatAra vyutpattivAda guDhArthatattvaloka sAmAnya niryukti guDhArthatattvAloka 046 saptabhInayapradIpa bAlabodhinIvivRttiH vyutpattivAda zAstrArthakalA TIkA nayopadeza bhAga-1 taraSiNIkaraNI nayopadeza bhAga-2 tarakiNItaraNI nyAyasamuccaya cAdyArthaprakAzaH dina zuddhi prakaraNa 053 bRhad dhAraNA yaMtra 05 | jyotirmahodaya pU. bhAvasUrinI ma.sA. pU. bhAvasUrina ma.sA. prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. vijayaamRtasUrizvarajI pU. paM. zivAnandavijayajI satiSacaMdra vidyAbhUSaNa zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) pU. lAvaNyasUrijI. zrIveNImAdhava zAstrI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. darzanavijayajI pU. darzanavijayajI sa. pU. akSayavijayajI 045 190 138 296 (04) 210 274 286 216 532 113 112
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra bhASA | 218. | 164 saMyojaka - bAbulAla saremala zAha zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIzana sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, mahAvAha-04. (mo.) 8427585804 (yo) 2213 2543 (5-mela) ahoshrut.bs@gmail.com maho zrutajJAnamajtha ddhiAra - saMvata 2075 (5. 2010)- seTa naM-2 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne DI.vI.DI. banAvI tenI yAdI. yA pustasI www.ahoshrut.org vebasAITa 52thI ugl stGirls sii zAze. krama pustakanuM nAma tA-TI8152-saMpaES pRSTha 055 | zrI siddhahema bRhavRtti bRhadanyAsa adhyAya-6 | pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. 296 056 | vividha tIrtha kalpa pa. jinavijayajI ma.sA. 160 057 lAratIya Tana bhe| saMskRti sanomana pU. pUNyavijayajI ma.sA. 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH zrI dharmadattasUri 202 059 | vyApti paJcaka vivRtti TIkA zrI dharmadattasUri jaina saMgIta rAgamALA zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI | 306 061 | caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) | zrI rasikalAla eca. kApaDIA 062 | vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya |saM zrI sudarzanAcArya 668 063 | candraprabhA hemakaumudI saM pU. meghavijayajI gaNi 516 064| viveka vilAsa saM/. | zrI dAmodara goviMdAcArya 268 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha | pU. mRgendravijayajI ma.sA. 456 066 | sanmatitattvasopAnam | saM pU. labdhisUrijI ma.sA. 420 06764zamAtA vahI guzanuvAha gu4. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. 638 068 | moharAjAparAjayam saM pU. caturavijayajI ma.sA. 192 069 | kriyAkoza saM/hiM zrI mohanalAla bAMThiyA 428 070 | kAlikAcAryakathAsaMgraha saM/. | zrI aMbAlAla premacaMda 406 071 | sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA | saM. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya 308 072 | janmasamudrajAtaka saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 128 meghamahodaya varSaprabodha saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 532 on jaina sAmudrikanAM pAMca graMtho 14. zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI 376 060 322 073
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ '075 374 238 194 192 254 260 | jaina citra kalpadruma bhAga-1 16 | jaina citra kalpadruma bhAga-2 77) saMgIta nATya rUpAvalI 13 bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpa sthApatya 79 | zilpa cintAmaNi bhAga-1 080 | bRhad zilpa zAstra bhAga-1 081 bRhad zilpa zAstra bhAga-2 | bRhad zilpa zAstra bhAga-3 083. AyurvedanA anubhUta prayogo bhAga-1 kalyANa kAraka 085 | vinorana zora kathA ratna koza bhAga-1 kathA ratna koza bhAga-2 088 | hastasagnIvanama 238 260 guja. | | zrI sArAbhAI navAba guja. | zrI saYTmAruM navAva guja. | zrI vidyA saramA navIna guja. | zrI sArAmAruM navIna guja. | zrI manasubAna muvAmana guja. | zrI nannAtha maMvArama guja. | zrI nannAtha maMvArama guja. | zrI gagannAtha maMvArama guja. | . vantisAgaranI guja. | zrI vardhamAna parvanAtha zatrI saM./hiM zrI naMdalAla zarmA guja. | zrI levalAsa gIvarAna kozI guja. | zrI levalAsa navarIna lozI sa. pU. meniyanI saM. pU.vinayanI, pU. puNyavijayajI AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 114 '084. 910 436 336 087 230 322 (089/ 114 endracaturvizatikA sammati tarka mahArNavAvatArikA 560
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra- saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| pustaka nAma saMpAdaka / prakAzaka motIlAla lAghAjI punA krama karttA / TIkAkAra 91 syAdvAda ratnAkara bhAga-1 vAdidevasUrijI 92 syAdvAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 93 motIlAla lAghAjI punA syAdvAda ratnAkara bhAga-3 vAdidevasUrijI 94 motIlAla lAghAjI punA syAdvAda ratnAkara bhAga-4 vAdidevasUrijI 95 syAdvAda ratnAkara bhAga-5 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 96 | pavitra kalpasUtra puNyavijayajI sArAbhAI navAba TI. gaNapati zAstrI TI. gaNapati zAstrI veMkaTeza presa 97 samarAGgaNa sUtradhAra bhAga - 1 98 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga - 2 99 bhuvanadIpaka 100 gAthAsahastrI 101 bhAratIya prAcIna lipImAlA 102 zabdaratnAkara 103 subodhavANI prakAza 104 laghu prabaMdha saMgraha 105 jaina stotra saMcaya - 1-2-3 106 sanmati tarka prakaraNa bhAga 1,2,3 107 sanmati tarka prakaraNa bhAga-4, 5 108 nyAyasAra nyAyatAtparyadIpikA 109 jaina lekha saMgraha bhAga - 1 110 jaina lekha saMgraha bhAga-2 111 jaina lekha saMgraha bhAga-3 112 | jaina dhAtu pratimA lekha bhAga - 1 113 jaina pratimA lekha saMgraha 114 rAdhanapura pratimA lekha saMdoha 115 | prAcina lekha saMgraha - 1 116 bIkAnera jaina lekha saMgraha 117 prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga - 1 118 prAcina jaina lekha saMgraha bhAga - 2 119 gujarAtanA aitihAsika lekho - 1 120 gujarAtanA aitihAsika lekho 2 121 gujarAtanA aitihAsika lekho-3 122 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala - 1 123 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-4 124 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-5 125 | kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta inskrIpzansa 126 | vijayadeva mAhAtmyam bhojadeva bhojadeva padmaprabhasUrijI samayasuMdarajI gaurIzaMkara ojhA sAdhusundarajI nyAyavijayajI jayaMta pI. ThAkara mANikyasAgarasUrijI siddhasena divAkara siddhasena divAkara satiSacaMdra vidyAbhUSaNa puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara kAMtivijayajI daulatasiMha loDhA vizAlavijayajI vijayadharmasUrijI agaracaMda nAhaTA jinavijayajI jinavijayajI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI pI. pITarasana pI. pITarasana pI. pITarasana pI. pITarasana jinavijayajI bhASA saM. saM. saM. saM. saM. saM./aM saM. saM. saM. saM. hindI saM. saM./gu saM. saM, saM. saM. saM. saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./ hi jinadattasUri jJAnabhaMDAra saM./hi aravinda dhAmaNiyA saM./gu saM./gu saM./hi saM./hi saM./hi saM./gu saM./gu saM./gu aM. sukhalAlajI munzIrAma manohararAma haragovindadAsa becaradAsa hemacaMdrAcArya jaina sabhA orIenTa insTITyuTa varoDA AgamoddhAraka sabhA aM. aM. aM. saM. sukhalAla saMghavI sukhalAla saMghavI esiyATIka sosAyaTI yazovijayajI graMthamALA yazovijayajI graMthamALA nAhaTA dharsa jaina AtmAnaMda sabhA jaina AtmAnaMda sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipA. jaina satya saMzodhaka pRSTha 272 240 254 282 118 466 342 362 134 70 316 224 612 307 250 514 454 354 337 354 372 142 336 364 218 656 122 764 404 404 540 274 414 400 320 148
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 754 194 3101 276 69 100 136 266 244 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2068 (I. 2012) seTa naM.-4 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama | pustaka nAma kartA / saMpAdaka bhASA | prakAzaka 127 | mahAprabhAvika navasmaraNa sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 128 | jaina citra kalpalatA sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 129 | jaina dharmano prAcIna itihAsa bhAga-2 hIrAlAla haMsarAja guja. hIrAlAla haMsarAja 130 | oparezana ina sarca opha saM. menyu. bhAga-6 pI. pITarasana aMgrejI | eziyATIka sosAyaTI 131 | jaina gaNita vicAra kuMvarajI ANaMdajI guja. jaina dharma prasAraka sabhA 132 | daivajJa kAmadhenu (prAcina jyotiSa graMtha) zIla khaMDa saM. | braja. bI. dAsa banArasa 133 || | karaNa prakAzaH brahmadeva saM./aM. | sudhAkara dvivedi 134 | nyAyavizArada maho. yazovijayajI svahastalikhita kRti saMgraha | yazodevasUrijI guja. | yazobhAratI prakAzana 135 | bhaugolika koza-1 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta barnAkyulara sosAyaTI 136 | bhaugolika koza-2 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 137 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-1,2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 138 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI / jaina sAhitya saMzodhaka punA 139 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-1, 2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 140 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 141 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-1,2 / / jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 142 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 143 | navapadonI AnupUrvI bhAga-1 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 144 | navapadonI AnupUrvI bhAga-2 somavijayajI | zAha bAbulAla savacaMda 145 | navapadonI AnupUrvI bhAga-3 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 146 | bhASavati zatAnaMda mArachatA saM./hi | eca.bI. guptA enDa sansa banArasa 147 | jaina siddhAMta kaumudI (ardhamAgadhI vyAkaraNa) ratnacaMdra svAmI prA./saM. | bhairodAna seThIyA 148 | maMtrarAja guNakalpa mahodadhi jayadayAla zarmA hindI | jayadayAla zarmA 149 | phakkIkA ratnamaMjUSA-1, 2 kanakalAla ThAkUra saM. harikRSNa nibaMdha 150 | anubhUta siddha vizAyaMtra (cha kalpa saMgraha) meghavijayajI saM./guja | mahAvIra graMthamALA 151 | sArAvali kalyANa vardhana saM. pAMDuraMga jIvAjI 152 | jyotiSa siddhAMta saMgraha vizvezvaraprasAda dvivedI saM. bIjabhUSaNadAsa banArasa 153| jJAna pradIpikA tathA sAmudrika zAstram rAmavyAsa pAnDeya saM. | jaina siddhAMta bhavana nUtana saMkalana | A. caMdrasAgarasUrijI jJAnabhaMDAra - ujjaina hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 2 | zrI gujarAtI zve.mU. jaina saMgha-hastaprata bhaMDAra - kalakattA | hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 274 168 282 182 guja. 384 376 387 174 320 286 272 142 260 232 160
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra | pRSTha 304 122 208 70 310 462 512 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2069 (I. 2013) seTa naM.-5 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | krama | pustaka nAma kartA/saMpAdaka viSaya | bhASA saMpAdaka/prakAzaka 154 | uNAdi sUtro opha hemacaMdrAcArya | pU. hemacaMdrAcArya | vyAkaraNa | saMskRta johana kriSTe 155 | uNAdi gaNa vivRtti | pU. hemacaMdrAcArya vyAkaraNa saMskRta pU. manoharavijayajI 156 | prAkRta prakAza-saTIka bhAmAha vyAkaraNa prAkRta jaya kRSNadAsa guptA 157 | dravya parikSA aura dhAtu utpatti | Thakkara pherU dhAtu saMskRta /hindI | bhaMvaralAla nAhaTA 158 | Arambhasidhdhi - saTIka pU. udayaprabhadevasUrijI jyotISa saMskRta | pU. jitendravijayajI 159 | khaMDaharo kA vaibhava | pU. kAntIsAgarajI zIlpa | hindI | bhAratIya jJAnapITha 160 | bAlabhArata pU. amaracaMdrasUrijI | kAvya saMskRta paM. zIvadatta 161 | giranAra mAhAtmya daulatacaMda paraSottamadAsa tIrtha saMskRta /gujarAtI | jaina patra 162 | giranAra galpa pU. lalitavijayajI | tIrtha saMskRta/gujarAtI | haMsakavijaya phrI lAyabrerI 163 | praznottara sArdha zataka pU. kSamAkalyANavijayajI | prakaraNa hindI | sAdhvIjI vicakSaNAzrIjI 164 | bhAratiya saMpAdana zAstra | mUlarAja jaina sAhitya hindI jaina vidyAbhavana, lAhora 165 | vibhaktyartha nirNaya giridhara jhA saMskRta caukhambA prakAzana 166 | vyoma batI-1 zivAcArya nyAya saMskRta saMpUrNAnaMda saMskRta yunivarsiTI 167 | vyoma vatI-2 zivAcArya nyAya saMpUrNAnaMda saMskRta vidyAlaya | 168 | jaina nyAyakhaMDa khAdyam | upA. yazovijayajI nyAya saMskRta /hindI | badrInAtha zukla 169 | haritakAvyAdi nighaMTU | bhAva mitha Ayurveda saMskRta /hindI | zIva zarmA 170 | yoga ciMtAmaNi-saTIka pU. harSakIrtisUrijI | saMskRta/hindI | lakSmI veMkaTeza presa 171 | vasaMtarAja zakunam pU. bhAnucandra gaNi TIkA | jyotiSa khemarAja kRSNadAsa 172 | mahAvidyA viDaMbanA pU. bhuvanasundarasUri TIkA | jyotiSa | saMskRta senTrala lAyabrerI 173 | jyotirnibandha / zivarAja | jyotiSa | saMskRta AnaMda Azrama 174 | meghamAlA vicAra pU. vijayaprabhasUrijI jyotiSa saMskRta/gujarAtI | meghajI hIrajI 175 | muhUrta ciMtAmaNi-saTIka rAmakRta pramitAkSaya TIkA | jyotiSa | saMskRta anUpa mizra 176 | mAnasollAsa saTIka-1 bhulAkamalla somezvara jyotiSa orienTa insTITyUTa 177 | mAnasollAsa saTIka-2 bhulAkamalla somezvara | jyotiSa saMskRta orienTa insTITyUTa 178 | jyotiSa sAra prAkRta bhagavAnadAsa jaina jyotiSa prAkRta/hindI | bhagavAnadAsa jaina 179 | muhUrta saMgraha aMbAlAla zarmA jyotiSa | gujarAtI | zAstrI jagannAtha parazurAma dvivedI 180 | hindu esTrolojI pitAmbaradAsa trIbhovanadAsa | jyotiSa gujarAtI pitAmbaradAsa TI. mahetA 264 144 256 75 488 | 226 365 nyAya saMskRta 190 480 352 596 250 391 114 238 166 saMskRta 368 88 356 168
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2071 (I. 2015) seTa naM.-6 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustakewww.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama viSaya | bhASA pRSTha pustaka nAma kAvyaprakAza bhAga-1 | saMpAdaka / prakAzaka pUjya jinavijayajI 181 | saMskRta 364 182 kAvyaprakAza bhAga-2 222 183 kAvyaprakAza ullAsa-2 ane 3 330 184 | nRtyaratna koza bhAga-1 156 185 | nRtyaratra koza bhAga-2 ___ kartA / TikAkAra pUjya mammaTAcArya kRta pUjya mammaTAcArya kRta upA. yazovijayajI zrI kumbhakarNa nRpati zrI kumbhakarNa nRpati zrI azokamalajI | zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva 248 504 saMskRta pUjya jinavijayajI saMskRta yazobhArati jaina prakAzana samiti saMskRta zrI rasIkalAla choTAlAla saMskRta zrI rasIkalAla choTAlAla saMskRta /hindI | zrI vAcaspati gairobhA saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta zrI maMgeza rAmakRSNa telaMga gujarAtI mukti-kamala-jaina mohana graMthamAlA 448 188 444 616 190 632 | nArada 84 | 244 zrI caMdrazekhara zAstrI 220 186 | nRtyAdhyAya 187 | saMgIratnAkara bhAga-1 saTIka | saMgIratnAkara bhAga-2 saTIka 189 | saMgIratnAkara bhAga-3 saTIka saMgIranAkara bhAga-4 saTIka 191 saMgIta makaranda saMgIta nRtya ane nATya saMbaMdhI 192 jaina graMtho 193 | nyAyabiMdu saTIka 194 | zIghrabodha bhAga-1 thI 5 195 | zIghrabodha bhAga-6 thI 10 196| zIghrabodha bhAga-11 thI 15 197 | zIghrabodha bhAga-16 thI 20 198 | zIghrabodha bhAga-21 thI 25 199 | adhyAtmasAra saTIka 200 | chandonuzAsana 201 | maggAnusAriyA saMskRta hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 422 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 304 zrI hIrAlAla kApaDIyA pUjya dharmotarAcArya pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya gaMbhIravijayajI eca. DI. belanakara 446 |414 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA saMskRta/gujarAtI | narottamadAsa bhAnajI 409 476 siMghI jaina zAstra zikSApITha 444 saMskRta saMskRta/gujarAtI zrI DI. esa zAha | jJAtaputra bhagavAna mahAvIra TrasTa 146
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2072 (I. 2016) seTa naM.-7 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| pRSTha 285 280 315 307 361 301 263 395 krama pustaka nAma 202 | AcArAMga sUtra bhAga-1 niyukti+TIkA 203 | AcArAMga sUtra bhAga-2 niyukti+TIkA 204 | AcArAMga sUtra bhAga-3 niyukti+TIkA 205 | AcArAMga sUtra bhAga-4 niyukti+TIkA 206 | AcArAMga sUtra bhAga-5 niyukti+TIkA 207 | suyagaDAMga sUtra bhAga-1 saTIka 208 | suyagaDAMga sUtra bhAga-2 saTIka 209 | suyagaDAMga sUtra bhAga-3 saTIka 210 | suyagaDAMga sUtra bhAga-4 saTIka 211 | suyagaDAMga sUtra bhAga-5 saTIka 212 | rAyapaseNiya sUtra 213 | prAcIna tIrthamALA bhAga-1 214 | dhAtu pArAyaNam 215 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-1 216 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-2 217 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-3 218 | tArkika rakSA sAra saMgraha bAdArtha saMgraha bhAga-1 (sphoTa tattva nirUpaNa, sphoTa candrikA, 219 pratipAdika saMjJAvAda, vAkyavAda, vAkyadIpikA) vAdArtha saMgraha bhAga-2 (SaTkAraka vivecana, kAraka vAdArtha, 220 | samAsavAdArtha, vakAravAdArtha) | bAdArtha saMgraha bhAga-3 (vAdasudhAkara, laghuvibhaktyartha nirNaya, 221 __ zAbdabodhaprakAzikA) 222 | vAdArtha saMgraha bhAga-4 (AkhyAta zaktivAda chaH TIkA) kartA / TikAkAra bhASA saMpAdaka/prakAzaka | zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI malayagiri | gujarAtI zrI becaradAsa dozI A.zrI dharmasUri | saM./gujarAtI | zrI yazovijayajI graMthamALA zrI hemacaMdrAcArya | saMskRta A. zrI municaMdrasUri zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI zrI becaradAsa dozI A. zrI varadarAja saMskRta rAjakIya saMskRta pustakAlaya vividha kartA saMskRta mahAdeva zarmA 386 351 260 272 530 648 510 560 427 88 vividha kartA / saMskRta | mahAdeva zarmA 78 mahAdeva zarmA 112 vividha kartA saMskRta raghunAtha ziromaNi | saMskRta mahAdeva zarmA 228
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ *RROR RORRORORS . - . - OMtatsat / zrIbhAvamizrakRta-bhAvaprakAzAntargataH harItakyAdinighaNTuH / - - - - - - - paTiyAlArAjyanivAsi--rAjavaidya--zrIvaidyarata paM0 // rAmaprasAdAtmaja--vidyAlaGkAra--zivazarmavaivAzAstrikRta--zivaprakAzikA bhaassaattiikaashitH| - *RRORARRORADABA000*RGAORORSROSORRORRORO*/ - - - - khemarAja zrIkRSNadAsa, adhyakSa-" zrIveGkaTezvara " sTom -presa, ___ bambaI. - - saMvat 2009 zake 1874 - - RE RSERY - n amasodes - AANANHAWowNTARAT ...
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Funeralama - - mudraka aura prakAzakakhemarAja zrIkRSNadAsa, adhyakSa-"zrIveGkaTezvara" sTIm-presa, bambaI. punarmudraNAdi sarvAdhikAra "zrIveGkaTezvara" mudraNayantrAlayAdhyakSake adhIna hai| - - - - - Aho! Shrutgyanam
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ DEDICATION. TO Vaidya Ratna Pandit Ram Prasad Raj Vaidya of Patiala. Whose Solicitude for the advancement of Ayurveda has manifested itself in such glorious success, whose sympathies for suffering humanity are highly genuine, and whose fount of Knowledge has incessiintly been supplying the author amongst thousand others, with inspirations that have been the main cause of the production of this work, this Commentary entitled the Shiv Prakashika is very respectfully dedicated by. His most dutiful & obedient Son SHIV SHARMA. Aho! Shrutgyanam
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aho! Shrutgyanam
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREFACE While every session witnesses a tremendous outpour of the se called sommentaries on Ayurvedic Books from the Press an apology seems necessary for the production of the present work. That the book has univessally been approved by the present Scholars of Ayurveda as a sagacious and conenient access to enter the vast science of Ayurveda, is evident from the fact that the leading institutes of Ayurveda have with a singular coincidence, chosen it as the fit text for the beginners of Ayurveda. A suitable commer tary on this Nighantu for the students of Ayurveda, therefore, is not an unnecessary labour. This may not satisfy the fastidious critic and he might still assert with this professional frown, that these are translations extant in tha same line, and another work in the same ine is a futile labour. In response to this I can only request him to alienate my humble work from that line. The work in this line in many cases, though written by professional parasites of Ayurvede, have elearly ommitted the texts, whenever they invite some racking of the brain, and replaced by the convenient and self-made texts, which fail to follow the chain. In many places most confounding and misleading transliations have been cansciously given to hide the inability of rightly understanding the tex. The text in such cases itself than to be distorted into such crude forms, were better left to I have endeavoured, in the present translation to clear out such ntricate points, and made the best effort I could to simplify the work for the young students of Ayurveda. I must not forget to acknowlege the great help rendered te me by Pandit Hari Sharma Shastri, Vaidya Bhushan, which enabled me to bring forth this work with great convenience, and much sooner than anticipated. Patiala. 7th June 1926. SHIV SHARMA. Aho! Shrutgyanam
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aho ! Shrutgyanam
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA / dhArmika unnatiko choDakara aura aneka prakArakI unnati saMsAra isa samaya apane apane DhaMga se kara rahA hai| isa unnati meM Ayurvedika unnativA lone bhI Age pAMva bddhaayaa| jisase kucha prAyurvedika hindI urdU ke patra Ayurvedika grantha tathA unakI jaiso taisI bhASA bhI Age Ane lagI / isa samaya saba vaidya RSiyoMkI AjJAnusAra zAstrako vidhivata guruyoMse paDhakara saba vidhi vyavasthA apane pUjya guruyoMse sIkhakara aura anubhava prApta karane ke anantara saMsAra ke hita meM dhammanusAra apanA bhI hitasAdhana kara ubhayaloka kalyANakArI mArgakA avalambana karanevAle mila sakeM yaha bAta to hai hI nahIM, kintu ve guru ke vaidya svayaM gItA paDhe hue isa samaya zAstrajJa bhI bahuta mila sakate haiN| jo vyAkhyAna aura lekhoMmeM evaM prastAva vijJAnameM kahIM na kahIM prativarSa apanA pANDitya prakAzita kara DAlate haiN| aisI avasthA meM binA guruoM kI sevA aura vinA hI maryAdA ke sabako Ayurveda - ziromaNi bananekA abhyAsa baDe vegase baDhatA jAtA hai / maiMne daza pandraha varSameM apane pUjya pitAjI ke pAsa svayaM sarvasiddhAntI vananevAle bahuta se rogI Ate dekhe haiN| aise sarvatantra svatantroMko dekha kabhI 2 mujhe hAsya aura kabhI 2 vaidyarAja banane kI ruci ho AtI thI, parantu pUjya pitAjI Ayurvedika granthoMko kabhI hAtha bhI lagAne nahIM dete the / dama donoM bhAiyoM ke bhAgya meM vyAkaraNa, nyAya aura kAvyaprakAza hI rahatA thA / hamako chaH mahIne paDhakara ghara bhAga jAnevAle vaidyarAjoM para baDI IrSA rahatI thI / hamane yaha kaSTa 'zAstrI' ke kaThina granthoM aura bI0 e0 ke sTIvasana Adi taka bhogA / phira hamako Ayurveda kI prathama zreNIkA vidyArthI banAyA gayA / aura granthoMke sAtha sAtha pAreke saMskAra tathA sarkArI auSadhAlayoM meM upavaidyoMse prArambha kara kabhI kabhI vaidyake sthAna para kAma karaneko bhI samaya hama lagAyA gyaa| aba paMdraha varSa ke bAda caraka saMhitAke par3hate Aho! Shrutgyanam
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA / samajhe ki usa samaya pitAjI hamako kyoM mAyurvedakA nAma taka nahIM lene dete the / Ayuvada zAstrake jJAnake liye jitane zAstroMkA paNDita prathama hI ho jAnA cAhiye, abhI hamameM vaha yogyatA nahIM AyI thii| to bhI par3hate * suzrutasaMhitA aura carakasaMhitA para aMgrejI TokA karanekI dhuna savAra huI / hamane apanA bhAva pUjya pitAjIse pragaTa kiyA / pita jI ne AjJA dI abhI jaldI mata kro| pahale choTe graMthoMpara bhASAnuvAda karo phira saMskRta aMgrejI TippaNiye karo / saba upakaraNa ekatrita kara carakakI aMgrejI TIkA krnaa| jo graMtha bhAnuzAda ke lie mujhe diye gaye unameM vaha harItakavAdinighaNTu" bhI hai / maiMne thama isako lekara isakA bhASAnuvAda kiyaa| isameM khii| aMgrejI aura phArasI zabda bhI lAtha de diye gaye haiN| sajJa sarvAdhAra antaryAmIkI pUjAke liye yaha anuDa merA prathama Ayurvedika pue hai / isako bhagavAnakI bheMTake liye anabhijJAvasthAmeM lAyA haM, bhagavAn mujha para kRpAvara ki maiM aura puSpa jAnakAra pujArIke samAna bhagavAnako bheMTa kara skuu| jise maiM Ayurveda dvArA saccA pujArI kahalAnekA adhikArI bana jAUM / jina pUjya pitAjI dvArA isa aAyurveda mamadrakA darzana humA hai, unakI AjJAnusAra yaha nighaNTu "zrIveM kaTezvara" sTIm presameM chapane ko bheja dUpare phUlakI khoja meM lagatA huuN| bhagavAn apane bhaktoMko anabhijJatAke doSoMpara sadA kSamA karate Aye haiN| virATra bhagavAn isa phUna caDhAnekI anabhijJatA para bhI adhapakSamA bara vijJa bananekA AzIrvAda pradAna kreNge| yadi mAnuSI buddhi ke kAraNa yA chApekhAnekI kRpAse koI bhraSTatAnATaka khiLa jAye to buddhimAn jana kSamAkara sUcita karane kI kRpA kareMge jisase dUsarI bAra chapane meM sudhAra diyA jaaye| -zizarmA, pttiyaalaa| Aho ! Shrutgyanam
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhyarthanA / sarva zaktivAle prabhU, he jagake kartAra ! apane AyurvedakI, aba to suno pukAra // apanI sRSTIkA hita kara jo Ayurveda banAyA hai / sRSTIkI racanA se pahale hI jo tumako bhAyA hai // jisameM saba sRSTIkA hitakara saca vidhi mArga batAyA hai / jisako kaha upaveda vidhAtAne pracAra karAyA hai // isI Apake vedapara, aba saMkaTa rahA chAya / he isake pyAre prabhU, lIje ise bacAya // prathama to isake hI pRjaka aba nAnA kaSTa uThAte haiM / tisapara bhI naitika balase koI ise DarAne Ate haiM / kahIM vRthA koi ekTa banAkara ise dabAne AtA hai / koI jhUThe vijJApana de isako badanAma karAtA hai || maNDalI isa taraha kare nitya badanAma | para yaha sabako de rahA, phira pUraNa kAma // phira bhI pUraNa kAma sabhIkA saca vidhi yaha hitakArI hai / dharma, artha aru kAma mokSatakakA bhI yahI pracArI hai // isameM hI saba svAsthyavRtta aura dharma karma batalAyA hai / milate saca ubhayaloka sukha jise hRdaya yaha bhASA hai | aMga aMga hai bharA, niHsvAratha upakAra | chipI nahIM isakI dazA, kyA kyA kahU~ pukAra // Aho! Shrutgyanam
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ phira apane isa puNya vedapara dayA kAhe nahIM karate ho| jagake karatA haratA ho bhI kyA kaliyugase Darate ho / saSa vijJAnAse kucha bar3hakara aba bhI yaha vijJAnI hai| rAmaprasAda prajAkA hitakara sabavidha dAsa amAnI hai| --rAmaprasAda. Aho! Shrutgyanam
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prstaavnaa| atharvavedameM deva parApUjana, prAyazcita upavAsa Adike anantara dehako pArogya rakhane ke liye cipasAkA upadeza kiyA hai| dravya, guNa, karmake vicAra karanese Arogya lAbha hotA hai| kisa dravyameM kyA guNa hai usakI itikartavyatA kisa prakArase hai itanA jAna lenA sabhIko Avazyaka hai / vAta, pitta, kapha athavA inake saMyogase huI prakRti ke anukUla padArthoke sevana karanese dehameM roga nahIM ho sakate / kadAcita viruddha padArthoM ke sevanase pAtAdi doSoMmeM vaiSamya ho jAne ke kAraNa roga ho bhI jAve to unake karSaNa paMhaNAtmaka (doSoM ke ghaTAne baDhAne rUpa ) sucikitsAse zIghra naSTa ho sakate haiM / yahI saba vicAra karake AyurvedatattvajJa bhAva mizra ne apane nirmita bhAvaprakAza meM nAnA prakAra ke atra, zAka, phala, mUla, jala, dahI, dUdha, zarkarA Adi nitya ke upayogI prAyaH sabhI padArtho ke guNa avaguNa kahe haiN| usI bhAvaprakAzameM saMgraha kA yaha bhAvaprakAzanighaNTu banAyA gayA hai| isIkA dUsarA nAma harItasyAdinighaNTu hai / isameM granthakAra (bhAva mizra ) ne dIpAntara vacA (cova cInI) Adi vartamAna samayameM pracalita katipaya navIna dravyoM ke nAma guNa likhakara apane pUrvavartI nighaNTukAroMle vizeSatA dikhAte hue isakI upAdeyatAko aura bhI bar3hA diyA hai / yaha aisA uttama nighaNTu banA hai ki vaidya tathA anya AyurvedapremI manuSyoMne isako atyanta Adarase paThana pAThana prAdi kAryameM grahaNa kiyA hai / isake dvArA dezavAsiyoM kA jo upakAra huA hai isake liye ukta graMthakArake, loga atyanta upakRta aura RNI haiN| aise paramopayogI-sarvapriyalarvamAnya nighaNTukA yathArtha bhASAnuvAda na hone ke kAraNa saMskRtAnabhijJa jana. sAdhAraNa isake anupama lAbhoMse vazcita the / yadyapi hamAre yahAMke chape hue savistRta sarala bhASATIkAsahita bhAvaprakAzameM isa nighaNTukA bhI muvisvata saraLabhASAnuvAda pAcukA hai tathApi samagra graMthakA mUlya adhika Aho! Shrutgyanam
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) prastAvanA | hone ke kAraNa vaha bhI sarva sAdhAraNako sulabha na thA; aMtaH yaha sabake liye sulabha ho isa icchA se hamAre yahAM tRtIyAvRtti prakAzita mUla pustakakA paTiyAlA rAjavaidya vaidyaratna paM0 rAmaprasAdAtmaja vidyAlaGkAra zivazarma vaidyazAstri dvArA auSadhoMke aMgrejI nAmoMsahita zivaprakAzikA namaka sarala hindI bhASATIkA banavAkara prakAzita kiyA hai| ukta pustakameM mAMsavaga aura kRtAnnavaga na honeke kAraNa hamAre yahAM prakAzita sva0 lAlAzAlagrAma vaizyakRta bhASAnuvAdasahita bhAvaprakAzase uddhRtakara ukta donoM vargoM ko bhI isameM joDa diyA hai / aura vartamAna kAlameM phArasI nAmoMse vyavahRta honevAlI aneka auSadhoM ke saMskRta nAva tathA aneka aprasiddha saMskRtanAmavAlI kaupadhoMDe pracalita bhASAnAma pradarzita karanevAlA pariziSTa bhI joDa diyA hai, isase isakI upayogitA atyadhika baDha gayI hai / isa prakArakA yaha saMskaraNa yadyapi yathAsaMbhava suvidhAyukta aura bhalI bhAMti parizodhita karake hI chApA gayA hai tathApi prathama prayatna aura manuSyasvabhAva ke kAraNa yadi koI truTi pratIta ho to use sahRdaya mahodaya sadaya hRdaya hokara avazya kSamA kreN| aisI vinIta prArthanA karate hue AzA karate haiM ki Arogyako sabase adhika lAbha samajhanevAle nItijJa puruSa tathA Ayurveda vidyApremI isakA saMgraha kara hamAre parizramako saphala karate hue isase lAbha utthaaveNge| rAjazrIkRSNadAsa, adhyakSa- "zrIveGkaTezvara" sTIm-presa, Aho! Shrutgyanam bambaI.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ shrii| atha bhAvaprakAza ( harItakyAdi ) nighaNTustha vA~kI suucii| -topRSTha. varga | pRSTa. varga. 1 hriitkyaadivrg| 323 takravarga 57 karpUrAdi vrg| 327 navanIta vrg| 84 gudduucyaadivrg| 328 ghRtvrg| 148 puSpavargI 332 muutrvrg| 163 phlvrg| 334 tela varga! 194 bttaadivrg| 338 mdhuvrg| 210 dhAtuvarga! 344 ikSu vrg| 250 dhaanyvrg| 350 sNdhaanvrg| 268 zAkavarga: 357 drvypriikssaavrg| 293 vaarivrg| 366 maaNsvrg| 309 dugdhvrg| 394 kRtAnna vrg| 318 dadhivarga: 430 anekArthavarga! RE Aho! Shrutgyanam
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza ( harItakyAdi) nighaNTukI sUcI / viSaya. | pRSTha. harItakyAdivargaH / 1 maMgalam / 2 harItakyA nAmalakSaNaguNAH / 2 harItakyA utpattiH / 3 harItakyA nAmAni / 3 harItakIjAtayaH / 3 rItakyA lakSaNam / 4 harItakI prayogaH / 5 harItakIguNAH / 8 harItakI seva ne ayogya prANinaH 9 vibhItakaH / 9 AmalakI / 10 phalAnurUpa bIja guNaH / 10 triphalA / 11 zuNThI ! 12 Ardrakam / 12 pippalI / 14 maricam / 14 trikaTu / 14 pippajImUlam / 15 caturUSaNam / 15 cavyam / 15 gajapippalIM / pRSTha. 16 citrakaH / 16 paMcakolam / 1. SaDUSaNam / 17 yathAnikA / 18 ajamodA / 19 pArasIkayavAnI / 19 zuklajI kaMkRSNAjI rkmupkuNcii| 20 dhAnyakam / 20 zatapuSya, mitreyA 21 methikA, vanamethikA / 22 candrazUram | 22 caturbIjam / 22 hiMgu / 23 vacA / 23 pArasIkavacA / 24 mahAmarIvacA / 24 dvIpAntaravacA / viSaya. 25 hapuSA / 25 viDaMgam / 26 buru | Aho Shritaveram 26 vazarocanA /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza ( harItakyAdi ) nighaNTukI suurg| (15) pRSTha. viSaya. pRSTha. viSaya. - '27 smudrphenH| 27 aSTavargaH / 28 jIvakarSabhayorutpattilakSaNa naamgunnaaH| 28 medaamhaamedyoH| 29 kAkenyoH / 30 RddhivRddhyoH| 31 mukhyaMladRzaH prtinidhiH| 35 yaSTimadhu 33 kopillaH / 33 aarvdhH| 34 kttvii| 34 kirAtaH / 35 iMdrayavam / 35 itikkI beamaraHprAha / 36 madanaH / 36 rAstA / 37 naakulii| 37 maacikaa| * 38 tejvtii| 38 jyotissmtii| 38 kuSTham / 39 puSkaramUlam / 39 hemaahaa| 40 shRnggii| 40 kttphlH| 40 bhaagii| 41 ashmbhedH| 41 dhtkii| 52 mNjisstthaa| 42 kusuNbhm| 43 laakssaa| 43 hridraa| 44 aamrgNdhihridraa| 44 arnnyhridraa| 44 daaruhridraa| 45 rsaaNjnm| 45 vaakucii| 46 ckrmrdH| 47 ativissaa| 47 sAvaralodhraH paTiyAlodhaH / 48 rsonH| 49 plaaNddH| 49 bhllaatkm| 50 bhgaa| 51 khstilH| 51 ahiphenkm| 52 kha sabInAni / 52 saMdhavam / Alb ! 52 gddaakhym|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ (16) bhAvaprakAza (harItakyAdi) nighaNTukI sUcI / pRSTha. 53 sAmudrama | 53 viDam / 54 sauvarcalam | 54 audbhidam / 54 caNakAmlam / 55 yavakSAra svarjikA suvacikAzca 55 saubhAgyam / 56 kSAradvayaM kSAratrayaM ca / 56 kSArASTakam / 56 cukram / karpUrAdivargaH / 57 karpUraH / 58 cIna najJA / 58 kastUrI ! 59 lata kastUrikA | 59 gaMdha mArjAravIryam / 59 candanam / 60 haricandanam / 60 raktacandanam / 61 pataMgam / viSaya 62 saralaH / 63 tagaram / 63 padmakam / 61 aguru, kRSNA guru, gurusatvaM ca / 62 devadaha / pRSTha. 64 gugguluH / 65 zrIvAsaH / 66 rAlaH 67 kundaru / 67 sihnakaH / 68 jAtIphalam / 68 jAtipatrI / 69 chavaGgam / 69 bahulA / 70 upakuMcikA / 70 tvakU / 70 dArusitA / 71 tamAlapatram / 71 nAgapuSpaH / 72 vijAtakaM, catujavikam / 72 kuMkumam / 73 gorocanA / 73 nakham / 74 hrIveram / 74 vI raNam / 75 uzIram / 75 jaTAmAMsI / 76 zilApuSpam / 76 sustakam / Aho! Shrutgyanam viSaya. 77 kacUraH /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza ( harItakyAdi) nighaNTukI suucii| (17 / pRSTa. viSaya. | pRSTa. viSaya. - 77 mug| 89 snaak| 77 plaashii| 90 bRhatpazcamUlam / 78 priyNguH| 90 shaalprnnii| 79 rennukaa|| 91 pRshniprnnii| 79 graMthiparNam / 91 bRhtii| 79 sthaunneykm| 92 kNttkaarii| 80 nishaacrH| 92 ubhe ca bRhtyau| 80 tAlI raaptrm| 93 gokssur| 81 kaakolm| 93 laghupaMcamulam 81 gandhakokilA, gNdhmaaltii| 94 dshmuulm| 81 laamjkm| 14 jiivntii| 82 elavAlukam / 95 mudrprnnii| 82 kuTanaTam / 95 maassprnnii| 83 spRkkA / 95 jiivniiygnnH| 83 prpttii| 83 nlikaa| 96 shuklrktairNddaa| 84 prpaunnddriikm| 97 aakaarkrbhH| 98 shuklrktaako| mudduucyaadivrgH| 92 sehuNddH| 84 guDUcyA utpatti ma guNAzca / 100 sehuMDabhedaH shaatlaa| 85 gudduucii| 100 lihaarii| 86 tAMbulam / 100 shvetrktkrviirau| 87bilvaH / 101 dhnrH| 87 gNbhaarii| 102 baaykH| 88 paattlaa| 102 prpttH| 89 agnimmthH| 103 niNbH| Ahd! Shrutgyanam
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ (18) bhAvaprakAza harItakyAdi) nighaNTukI sUcI | viSaya. pRSTha. 103 mahAniMyaH / 104 pAribhadraH / 104 kAMcanAraH ko vidArazca / 105 zyAma zveta rakta--zigruH ! 106 zvetanIlapuSpA aparAjitA / 106 siMduvAraH / 107 kuTajaH / 108 karaM to isakaraMjaH / , 108 tRtIyaH karaMjaH / 109 zvetaraktaguo | 109 kapikacchuH / 110 rohiNI / 110 cillakaH / 111 TaMkArI 111 vetasaH / 111 jalavetasaH / 111 ijjaH / 112 aMkoTaH / 112 balA, mahAvalA, pratibalA, mAgavalA / 113 lakSmaNA / 113 svarNa1lI / 114 kArpAsI / 114 vaMzaH / 215 nakaH / pRSTha. 115 mujaH / 116 kAzaH / 116 gundraH / 116 erakA / 117 kuzaH / 117 kaNam / 117 bhUstRNam / . 118 nIladU / 118 zvetadUva / 118 gaMDadUrvA / 119 vidArIkandaH, vArAhIkandaH / 120 mUsalI / 120 zatAvarI / 121 aMkuraH / 121 azvagandhA / 121 pAThA / viSaya. 122 zvetA nizothA / 122 zyAmAtravRda | 122 ladhvIdantI bRddanto ca / 123 laghudantophalaM, bRhatIphalama 124 aindravAruNI / 124 nolI / 125 zarapuMkhA / 125 mRjadArakaH / Ato Shrutgyanam durAlabhA /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha. bhAvaprakAza ( harItakyAdi ) nighaNTukI sUcI (19) viSaya. | viSaya. 126 muNDI / 127 apAmArgaH / 127 raktApAmArgaH / 128 kokilAH / 128 asthisaMhArI / 129 mahAjALano / 130 kumArI / 130 zveta punarnavA | 130 raktapunarnavA | 131 ekAyakaH / 131 prasAraNI / 132 kRSNasArivA / 132 sArivA / 132 bhRMgarAjaH / 133 SaNapuSpI / 133 cAyamANA / 133 mUrvA / 134 kAkamAcI / 134 kAkanAsA / 134 kAkajaMghA | 135 nAgapuSpI / 135 meSazRGgI / 136 haMsapadI / 136 somalatA / 36 mAkAzavalI | pRSTha. 137 pAtAlagaDI / 137 bandA / 137 vaTapatrI / 137 hiMgupatrI / 138 vaMzapatrI / 138 sarpAkSI / 138 matsyAkSI / 138 zaMkhapuSpI / 139 akapuSpI | 139 lajjAluH / 139 tadbhadaH pralambuSA / 140 dugdhikA / 140 bhUmyAmalakI / 140 brAhmo / 141 droNapuSpI / 141 suvarcalA / 142 vandhyAkakoTakI / 143 mArkezikA | 142 devAlI / 144 jalapipaLo / 144 gojihvA / 144 nAgadantI / 145 bellutarI / 146 chikkanI / 146 varvarI / Aho 146 kakundara /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) pRSTha. 140 sudarzanA / 147 bhAkhuparNI / 147 mayUrazikhA / # bhAvaprakAza ( harItakyAdi) nighaNTukI sUcI / viSaya.. puSpavargaH / 148 kamalasya nAmAni guNAzca / 149 padminI / 149 navapatrAdi / 150 sthalakamalinI / 150 kumudam / 150 kumudinI / 151 jalakumbhI sevAlam / 151 zatapatrI / 152 vAsantI / 152 vArSikI / 152 svarNajAtikA 153 yUthikA / 153 cAMpeyaH / 154 bakulaH / 154 bakaH / 154 kadaMbaH / 155 kujakaH / 155 mallikA | 156 mAdhvI / 156 ketakI, svarNa ketakI / 156 kiMkigataH / 157 kaNikAraH / 157 azokaH / 157 bAgapuSpaH / 158 saireyaH / 158 kundam / 158 mucukundaH / 159 tinakaH / viSaya. 159 bandhUkaH / 159 khaDapuSpam / 160 sindUrI / 160 agastyaH / 160 tulasI zuklA kRSNA ca / 161 maruvakaH 161 damanakaH / 162 varvarI ! phalavarga: / 163 Amrabhya nAma guNAH / 165 AmrAvarttamya lakSaNAM guNAzca / 166 grAmravIjam / 166 navapallavam / 166 AmrAtam / 167 rAjAmram / 167 kozAmram | 167 panasaH / Ah! Shrutgyanam 168 lakucam /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza (harItakyAdi) nighaNTukI suucii| (21) pRSThAMka. viSaya. pRSTha. viSaya. AutomaintafaiwanNE - 169 mocaaphlm| 581 bhkhaannm| 169 cirbhaTam / 181 zRGgArakam / 170 nArikelam / 18. kumuda bIjam / 171 kaalindm| 181 madhUkaM, jalamadhUkam / 171 dshaaNgulm| 182 pAlevatam / 172 vpussm| 182 pruusskm| 172 krmukm| 183 tuutm| 173 tAlam / 183 dADimam / 173 taaddii| 184 bhuvaarH| 174 zAlaphaLan / 184 katakam / 174 bilyH| 185 draakssaa| 175 kapittham / 186 kSudrakharjUraM, piNDa khajUraM ca / 155 naarNgm| 587 piNDakhajUrabhedaH-sulemAnI / 175 tindukam / 1 287 vaataadH| 176 kpiiluH| 188 sevam / 176 phlendrH| 588 amRtaphalam / 177 bdrm| 188 piichH| 177 badaravizeSANAMlakSaNa guNAzca / | 181 aghottH| 178 prAcInAmala km| 289 bIjapUram / 178 la vlii| 189 viijpuurbhedH| 178 karamadaH krmrdikaa| 190 jmbiirdrym| 179 priyAlam / 190 nibuujhm| 180 raajaadnm| 190 missttaanmbuukm| 180 vikaMkatam / 191 krmrNgm| 180 embiijm| All 195 milkaa||
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ (22) bhAvaprakAza ( harItakyAdi) nighaNTukI sUcI / 1 pRSTha. 191 amlavetasam / 192 vRkSAmham | 193 caturAlaM paMcAylam / 193 paribhASA | baTAdivargaH / 124 varasya nAmAni guNAzca : 194 prazvatthaH 195 pipalabhedaH 195 prazvatthabhedaH / viSaya. 195 udumbaraH / 196 mala yUH / 196 plakSaH / 196 zirISaH / 197 zrIrivRkSAH paMcapalvalAH / 198 zALaH / 198 zAla bhedaH / 198 zallakI / 199 zizipA / 199 kukkubhH| 200 asanaH / 200 khadiraH / 201 zvetakhadira: 201 irimedaH / 201 rohitakaH / 202 kikirAtaH // pRSTha. 202 ariSTakaH / 202 putrajIvaH / 202 iMguruH / 203 jiMginI / 203 tAlaH 203 tuNI / 204 bhUrjapatraH / 204 palAzaH / 205 zAlmalI / 205 mocarasaH / 205 kUTazAlmaliH / 206 dhatraH / 206 dhanvaMgaH / 206 karIraH / 207 zAkhoTaH / 207 varuNaH / 200 kaTabhI / 208 golIDhaH / 208 aMbu zirISakA / 209 zamI / 209 saptaparNaH / 209 tinizaH / 209 bhUmisahaH / dhAtuvargaH / viSaya. Aho S510 dhAtUnAM lakSaNAni guNAzca / rotay :
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza ( harItakyAdi nighaNTukI sUcI / viSaya. pRSTha. 210 suvarNotpattinAmalakSaNAH / 235 manaHzilA / 212 rajatam / 235 aMjanaM sauvIram / 236 TaMkaNam / 237 sphaTikA / 237 rAjAvataH / 214 tAmram / 215 vaMgam / 216 yasadam / 217 sIlakam / 218 loham / 219 lohasa ra 1 219 kAMtaLoham / 120 maMDuram / 220 saptopadhAtavaH / 221 svarNamAkSikam / 222 tAramAkSikam / 222 tuttham / 223 kAMsyam / 223 pittalam / 224 siMdUram / 224 zilAjatu | 126 rasaH / 226 pAradaH / 229 uparasAH / 219 gaMdhakam / 230 hiMgulam | pRSTha. 231 a kam / 234 haritAlam / 237 cuMbakaH / 237 gairikam / 238 khaTI, gaurakhaTI / 238 vAlukA / 238 rUpai m / 239 kAsIm / 231 saurASTrA / 339 kRSNamunikA / 240 kapardakam / 240 zaMkhaH / 240 bolam / 240 kakuSTham / 241 ratna niruktiH / ( 23 ) viSaya. 241 ratna nAma / 242vaSNudharmottare'pi / 242 hArakam / 244 harinmaNiH (pannA) 244 mANikyam / 244 puSparAgaH / Aholar, 2456- draH khaM gomedaH /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ (24) bhAvaprakAza (harItakyAdi) nighaNTukI suucii| viSaya. 245 vaidUryam / 258 maassH| 245 mauktikm| 258 raajmaassH| 245prshaalH| 259 niSpAvaH / 245 atha ratnAnAM guNAH / 259 makuSTham / 246 ki ratnaM yasya grahasya prIti 259 msuurH| krm| 260 caNAH / 246 uprgni| 261 kaalaayH| 246 kprdshNkhau| 247 vissm| 261 triputtH| 247 brsnaabhH| 261 kunthH| 247 prdiipnH| 262 tilH| 248 gikH| 263 atsii| 248 kAlakUTaH / 363 tuvrii| 248 haalaahlH| 263 gormrsspH| 249 brhmputrH| 264 raajikaa| 250 upaviSANi 264 kssudrdhaanym| dhaanyvrgH| 265 kNgu| 251 shaali| 251 zAli dhAnyaguNAH / 265 ciinkH| 253 rhshaaliH| 265 kodrvH| 253 vriihiNdhaanym| 266 zAbIjam / 254 ssssttikm| 266 vaMzadhIjam / 255 yvH| 266 kusuNbhviijm| 256 godhuumH| 266 gyedhuH| 257 shiNbiigunnaaH| . 267 niivaarH| 357 mudgm| Aho ! h267 yvnaalH|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvapakAza ( harItasyAdi ) nighaNTukI sUnI / ( 25) manAmAINMENSanvarmummer pRSTha. viSaya. - - -- - - - 267 shnnH| 267 nvdhaanyaadiH| shaakvrgH| . 269 patrazAkaM vAstukaddhayam / 270 potkii| 270 shvetrktmaarissH| 270 taMDulIyaH / 271 pAlikyA / 271 kAlazAkam / 272 ssttushaakH| 272 klNbii| 272 lonI hallonI c| 272 caaNgerii| 273 cukraa| 273 ciNcuH| 274 hilmockaa| 274 shitivaarH| 274 mulkm| 275 dronnpusspii| 275 yvaanii| 275 dadrughram / 2.5 sehunnddm| 276 prpttm| 276 gojihaa| 276 paTolam / 276 gudduucii| pRSTha. viSaya. 2.7 kAnamardam / 277 caNakam / 277 klaayH| 247 sArSaNam / 278 puSpazAkaM-agastikam / 278 kdlii| 278 shigru| 278 shaalmlii| 279 phlshaakN-kuussmaannddm| 279 kuussmaannddii| 280 misstttumbii| 280 kttutuNbii| 280 ii.kettii| 281 ciciDA |281 kaarvellm| 281 mhaakoshaaskii| 282 raajkoshaatkii| 282 pttolH| 283 vibii| 283 shibiidrym| . 284 zobhAMjanam / 284 taam| 28. niDizaH 85 pittaam| 1 285 krkottkii| Aho|286 ddoddikaa|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) pRSTha. bhAvaprakAza (harItakyAdi nighaNTukI sUcI | 286 kttkaarii| 286 nAlazAkam / 286 mUlakam / 287 kaMdazakaM - sUrayAma 287 prAlukam / 288 rakta lubhedaH / 388 mUlakam / 588 gAjaram / 389 kadalI / 189 mAna6. 289 vArAhI / 290 istikarNI | 290 kembukam / 190 kaserulam / 391 zAlUkam / 291 varjanIyam / 292 saMsvedajama | vArivargaH / viSaya 293 vArinAmAni guNAzca / 293 tadbhedAH / 394 dhArAjalam / 294 tadbhedau / 295 gAMgaM sAmudraM veti dhArA jalasya parIkSA / 295 anArtavam / 296 karakAjalam / pR.5. 296 tauSAm / 296 hemajalam | 297 bhaumam / 297 bho-nAdeyam / 299 prauddhitram / 299 nai m / 300 rasama / 200 tADAgam / 300 vApI | 301 kauNm / 301 cauMDyam / 302 pAlvalam / 302 vikaram / 302 kedAram | 303 vRSTijamm / 303 vihitajam 604 suzrutaH / 304 jalagrahaNakAlaH / 305 jalapAnam 305 zItalajalam / 305 tanniSedhaH / 306 alpaja m / 306 AvazyakatA / 306 hArItaH / 306 praza tajalam / 300 ninditam / Aho7 zAdhana |muu viSaya. FR
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha. bhAvaprakAza (kyA?) nighaNTukI sUcI / ( 27 ) viSaya. | pRSTha. viSaya. 320 sazarkaradadhiguNaH / 300 saguDadadhiguNAH / 320 naktaM dAdhaniSedhaH / 320 saraH (malAI ) / 312 sarasya guNAH / 322 mastuguNAH / tavargaH / dugdhavargaH / 309 dugdham / 310 godugdham 310 dezavizeSe zraSTaca 311 AhAravizeSam / 311 mAhiSam / 311 chAm / 312 mRgI dugdham / 312 meSI kAm / 312 azvadugdham / 312 uSTrI dugdham / 313 hastinI dugdham / 313 nArIdugdham / 313 dhAroSNam / 314 pIyUSa - kilATa-kSIrazA vakrapiMDa - moraTA: / 315 santAnikA guNAH / 317 ninditam / dadhivargaH / 318 dadhi / 318 tadbhedA guNAzca // 319 gavyadadhiguNAH / 319 mAhiSada guNAH / 319 prajAdadhiguNaHH / 319 asAraka dAdhaguNAH / 320 gADhitadadhiguNAH / 323 takrasya paMca bhe 323 teSAM pRthaka pRthak guNAH / 324 takrasevanaguNAH / 334 uddhRtastokoddhRtanAnuddhRtaghRta taka guNaH / 325 dravyAntarasya saMyogAta vividharogA hAratvam / navanItava: / 327 navanItanAmAni / gavyanavanItam / mAhiSanavanItam / dugdhotthanavanItam / sadyaskanavanItaguNAH / ciraMtana navanItaguNAH / ghRtavargaH / 328 ghRtagamAni / 328 ghRtaguNAH 328 gavyavRtaguNAH / 329 mAhiSaghRtaguNAH Ahe! 32yajjA ghRtaguNAH /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 28) bhAvaprakAza (harIlakpAdi) nighaNTukI suuii| MAYAHARTerra - mana pRSTha. viSaya. | pRSTha. viSaya From Marv... maanwer-msmara ... mam.... . 339 ussttriighRtgunnaaH| 338 madhunAmaguNAzca / 329 messiighRtgunnaaH| 339 mdhubhedaaH| 329 striivRtgunnaaH| 339 mAkSikalakSaNa gaNA: 339 vaDavAghRtaguNAH / 350 bhraamrmdhulkssnngu0|| 330 dugdhoddhRtaghRta gnnaaH| 340 kSaudramadhulakSazAguNAzca / 330 shstndugdhotthvRtgunnaaH|| 340 pauttikamadhulakSaNaguNAH / ( eka dina meM bAsI dRdhale 341 chAtramadhulakSa gaagunnaaH| nikAle hue ghRtake guNa) 34? Ayama thulkssnn| 331 puraannghRtgunnaaH| 342 pauddAra kamadhulakSaNaguNAH / 331 rogavizeSe vRtaNAH / |342 daabmdhulssnngugaaH| ___ muutrvNgH| 342 navapurANamadhuguNAH / 332 gomuutrgunnaaH| 43 zAtalaM madhu guNavataram / 333 mnussrbhuuvgunnaaH|| 343 padhUmNamuzAruSNAnisyoSNa333 mRtrsyaamaanypribhaassaa| __ kAle ca visssmm| sailvrgH| 343 mdhuucchissttgunnaaH| 334 tailasvarUpam / ikssuvrgH| 334 vila telgunnaaH| 344 ikssunaamgunnaaH| 335 srssptailgunnaaH| |345 izubhedA guNAzca / 336 tuvriitelgunnaaH| 345 kaasstthenyjH| 336 atsiitaingunnaaH| 345 pAlataruNavRddhenuguNAH / 336 kusumbhtelgunnaaH| 346 muulmdhyaaybhedenejhugunnaaH| 337 khasa (postadAnA) tailaNAH / 343 cuussitekssugunnaaH| 337 eraNDataila gnnaaH| 346 yAMtri jhursgunnaaH| 338 rAna tailgunnaaH| 338 avshisstttelgunnaaH| 346 payuSitejhuramaguNAH / 346 pkvekssursgubhaaH| madhuvaH / 347 ikSu jnitdrvygugaaH| 338 mdhuutpttiH| Ant317 phAyatam
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha. aratra (aratiAdi) nighaNTukI sUcI | viSaya. IZNESTI MALTA MINA EN ELSA 347 matsthaMDIla kSaNAguNAH / 355 SakasIdhuH / 348 guDam / 3-5 AsavaH / 348 purANaguDam / 355 navamadyadoSAH / 348 saMyAvizeSeNa guDasya guNAH / 355 purANamadyaguNAH / 349 khaNDa | 349 sitA / 349 puSpAsitA / 349 sitopalA / 349 madhujA zarmA / 350 paribhASA | sandhAnavargaH / 351 tuSodakasya lakSaNa guNAca 351 sovIrasya lakSaNaM guNAca / dravyaparIkSA | 357 pathyAdInAM parIkSA / 358 svabhAvato hitAni / 359 svabhAvAdahitAni / 350 kAMjikalakSaNaM guNAzca / 351 kojikasyeteSu rogeSu niSedhaH / 360 saMyogaviruddhAni / 352 bhAratAnam / 352 dhAnyAmlam / 352 zaMDAkI budhAH / guNAH / 352 zukta 353 Asutam / 353 madyaniruktiH / 353 madyanAmAni / ca. 354 madyagutAH / 354 ariSTam / 354 ariSTaguNAH / 354 surAyA lakSaNe guNAzca / 354 vAruNIguNAH / 355 AmasIdhuH / ( 129 ) 356 sAvikAdinarANAM jAte'pi made satvAdayo bhAvAH / 356 madyapAnavidhiH / 356 gaMdhanAzaH / 360 bheSajasaMktaH / 361 pratinidhiH / mAMsavargaH / viSaya. 366 mAMlasya nAmAni / 366 mAMsabhedaH / 366 jAMgalamAMsabhya lakSaNa guNAca 367 mAnUpamAMsasya lakSa guNAzca / 367 jaMghAlagAnA viziSTaguNaH / 368 bilezayAnAM gaNanA guNAzca / 368 guhAzayAnAM gAnA guNAzca / 369 parNamRgANAM gatanA guNAzca / 350 viSkirANAM gaNanA guNAca / 370 pratudAnAM gaNanA guNAzca / 371 prasahAnAM gaNanA guNAzca / All 372 grAmyANAM gaNanA guNAzca /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ . (30) bhAvapakAza ( harItakyAdi) nighaNTukI suucii| ms pRSTha. viSaya. | pRSTha. viSaya. marAmaranMATUSamsasaramanandmary Teanintendra athaanuupaaH| | 381 pakSyaNDasya gunnaaH| 372 kUle carANAM gaganA guNAzca / 382 grAmyanachAgaH / 372 plavA / gaNanA gunnaav| 383 meSaH ( mer3hA) 373 kozasthAnAM gaNanA gunnaac| / 383 eDakaH (dumbA) 374 pAdigaNanA guNAzca / 383 vRSabhaH (caina) 374 matsyAnAM gaNanA guNAzca / / | 384 azvaH (ghor3A) 375 jaMghAlAdInAM nAmAni gunnaashc| 375 eNahariNa. (kAlA hiraNa) atha kUle craaH| 375 kurNgH| 384 mahiSaH (bhaMsA) 375 rojhH| 385 maNDUkaH ( meDaka) 376 pRSataH (cittAlamRga) atha paadinH| 376 nyakuH (bArahasiMgA) 376 sAbaram / 385 macchapaH (kachupA) 376 muNDI / 385 sayohatasya mAMsasya gunnaaH| 386 svayaMmRtasya mAMsam / atha vileshyaaH| 386 vRddhavAlamAMsam / 377medhA (sAhI). 386 vivAdinasya mosmuu| 377 pakSiNAM nAmAni guNAzca / 1387 jAtyAdiparatvena guNAH / 377 vartakaH ( baTera) atha matsyAH / 378 lAvaH (lavA) 388 rohitaH (roha) 379 vaartiikH| 388 zilIndhaH (siLadha) 379 kRssnntinirigaurtitirii| 89 maMkuraH (mAkura) 379 caTakaH (gaureyA niza) 389 mArikA ( moI) 379 kukkuTaH dhanakukkuTazca / 389 pAThIna: (bumArI) atha prtudaaH| 389 zrRMgo (sIMgA) 380 hArItaH / ( hariyala) 390 illInaH ( ilanA) 390 zakulI (saurI) 380 pANDadhavala paanndduu| 390 gargaraH (gargarA) 381 myuurH| 390 kavi: (kaI) 381 paaraatH| 1390 mimasyaH vI) Aho Shrutavaman
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza (harItakyAdi) nighaNTunI suutii| (31) cm viSaya. | pRSTha. viSaya. 390 daNDamatsyaH ( daNDArI) |399 lapsikA ( yo) 391 eraGgI ( araMgI) [400 rozikA (roTI) 391 mahAzapharI (1patA) 400 aMgArakarkaTI (vATI) 191 gaganI (gAI) 401 yvrottikaa| 391 madguraH (maguro) 401 maarottikaa| 391 saNadapatsyaH ( TeMgarA) 401 carakaroTikA / 391 proSThI zaharI (puMDI) |101 pissttikaa| 392 kSudramatsyaH / 402 beDhamikA ( veTaI) 393 pratikSudramatsyaH / 402 parpaTa : (pa paDa) 393 mtsyaannddH| 403 pUrakA (kacaurI) 393 zubhakamAsyAH / 403 vaTaka: (barA) 393 dagdhamatmyAH / 393 kUpajAtimatsyaguNAH / 404 kaalikvttkH| 393 RtuvizeSe matsyavizeSAH / 405 amlikaavttkH| 405 mdrkaaH| kRtaanmH| 406 mASava ttekaa| 394 manAnAMsAdhanaprakArAHsiddhAnAM! gunnaashc| 406 kUSmANDa kvttii| 395 pribhaassaa| 406 mugvttii| 395 bhaktamya nAmAni sAdhanAjAcA406 aliikmtsyH| 395 dAlI (dAla) 407 kvathikA (kaDhI) 396 kRzarA (khicarI) 408 mudga kvttkaaH| 296 sApahArI (tAharI) 408 pakaurI (phulaurI) 397 paramAI (khIra) mAMsasya prkaaraa| 397 naarikkssii| 409 zuddhamAMsam / 398 sevikA (saI) 410 sahadrakam / 398 maMDakaH ( maMDA) 410 takamAsamA 198 logbI (loI) 411 harIsA (prAsa) 399 rii| Aho atsvitmaatm|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ (32) bhAvaprakAza (harItakyAdi) nighaNTukI sUcI | | pRTha. pRSTa. 413 zUlyapalam / 412 mAMsazRMgATakam | 413 mAMsarasaH / zAkapAkavidhiH / 414 maTakam (marI ) 414 saMyAvaH ( gujiyA ) 415 karpUranAlikA viSaya. 415 phenikA ( phenI ) 416 zaSkulI (khasta pUrI ) / 417 sevikAmodakaH / 417 mukkAmodakAH (bUMdI ke laDDU) 417 vesana modakAH (mAtAcUra ke laDDU ) 418 dugdhakUpikA / 418 kuNDalinI ( jalebI ) pazcAt pariSyANi / 419 rasAlA (sikharana ) prapAnakAni / 421 zarkarodakam (sarabata ) 421 Amra phalaprapAnakam / 422 amlikA kalamarAnakan / 422 nimbukaphalapa nakam / 422 dhAnyApa kanam / 423 kAzI / 123 jAliH / 424 takram / 424 dugdham 1 424 saktavaH / 425 yatrasaktavaH / 425 caNakayava saktavaH / 425 zAlisaktavaH / 426 sAmAnya paribhASA / 426 dhAtrA: ( bahurI ) 426 lAjA ( khIla ) 427 cipiTA : ( ciuDA ) 427 holA / 427 UcI (jaMbI ) viSaya. 428 kulmASaH / ( ghughurI ) 428 tilakuTTama ( tilakuTa ) 428 tila : (khala, pIlA ) 429 tandulaH ( cAvala ) anekArthavargaH / 429 dvayarthandAH | 434= yarthakavargaH / 438 anekArthazabdAH / 440 pariziSTanAma 444 pariziSTabhASAnAmAni / / iti viSayAnukramaNikA samAptA / Anor Shrugyanam
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIgaNezAya nmH| AU / bhAvaprakAzanighaNTuH / arthAt hriitkyaadinighnnttuH| shivprkaashikaattiikopetH| -CETRO gurave nmH| TIkAkArakRtaM maMgalam / brahmendrAdIzca vai devAn bharadvAjAdikAnuSIn / siddhAcAryAstathAnyAMzca dyAyurvedapracArakAn // 1 // praNamya zrIgurUnbhaktyA pUjyAn pitRpadAbjakAn / harItakyAdikozasya bhASA zivaprakAzikA / sarvalokahitArthAya kriyate zizarmaNA // 2 // brahmAdika devatAoM, bharadvAjAdi RSiyoM, siddhAcAryoM aura anya mAyurvedapracArakoM, guruoM tathA pUjya pitRcaraNakamaloMmeM bhaktisahita praNAma karake maiM ziva zarmA saba logoMke hitake liye harItakyAdi nighaNTupara zivaprakAzi kA nAmakI bhASATIkAko karatA hUM // 1 // 2 // yato dravyaguNajJAnaM pradhAnaM hi cikitsite| haritakI puraskRtya nighaNTulikhyate mayA // dohaa| Ayurvedika zAstra hai, auSadha jJAna pradhAna / yAse pathyAdika likhyo, ucita dravya guNa jJAna / Aho! Shrutgyanam
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| atha prathamaM harItakyA utpattirnAma lakSaNaM guNAzca / dakSa prajApati svasthamazvinau vaakymuuctuH| kuto harItakI jAtA tasyAstu kati jAtayaH // 1 // rasAH kati samAkhyAtAH kati coparasA smRtaaH| nAmAni kati coktAni kiMvA tAsAM ca lkssnnm||2|| ke ca varNA guNAH ke ca kA ca kutra prayujyate / kena dravyeNa saMyuktA kAMzca rogAnvyapohati // 3 // prazrametaM yathA pRSTaM bhagavanvaktumaIsi / azvinorvacanaM zrutvA dakSo vacanamabravIt // 4 // sarvathA sukhapUrvaka baiThe hue dakSa prajApatijIse azvinIkumAra pUchane lage ki he bhagavan ! harItakA ( harar3a ) kahAM se utpanna huI hai aura isakI kitanI jAtiye haiM ? isameM kitane rasa aura uparasa haiM ? isake kitane nAma haiM aura unke kyA lakSaNa haiM ? isake varNa aura guNa kyA kyA haiM ? kisa prakArakI harItakIkA kisa sthAna meM prayoga karanA cAhiye ? harItakI kina 2 dravyoMke saMyogase kina 2 rogoMko dUra karatI hai ? ina praznoMkA kramapUbaiMka uttara denekI kRpA kIjiye / isa prakAra azvinIkumAroMke vacaHko sunakara dakSa prajApati kahane lge|| 1-4 // harItakyA utpttiH| papAta biMdurmedinyAM zakasya pibato'mRtam / tato divyAH samutpannAH saptajAtiharItakI // 5 // AdikALameM jaba indra amRta pIne lage to pIte samaya amRtakI eka bUMda pRthvIpara gira par3I usase sAta jAtikI divya zaktiyoMvAlI harI. takI utpanna huI // 5 // Aho ! Shrutgyanam
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| harItakInAmAni / harItakyabhayA pathyA kAyasthA puutnaamRtaa| haimavatyavyathA cApi cetakI zreyasI zivA // vayasyA vijayA cApi jIvantI rohiNIti c||6|| harItakI, abhayA, pathyA, kAyasthA, pUtanA, amRtA, haimavatI, madhyamA, cetakI, zreyasI, zikSA, vayasthA, vijayA, jIvantI aura rohinI para harItakIke saMskRta nAma haiN| ise hindI bhASAmeM haraDa, harI, harItakI, yUnAnImeM ilalAjaI aura aMgrejImeM Myraaglans kahate haiM // 6 // harItakI jaatyH| vijayA rohiNI caiva pUtanA cAmRtAbhayA // jIvantI cetakI ceti pathyAyAH sapta jaatyH|| 7 // vijayA, rohiNI, patanA, amRtA, abhayA, jIvantI aura cetakI para harItakIkI sAta jAtiye // 7 // harItIlakSaNam / alAvuvRttA vijayA vRttA sA rohiNI smRtA / pUtanAsthimatI sukSmAkathitA mAMsalAmRtA // 8 // paMcarekhAbhayA proktA jIvantI svrnnvrnninii| trirekhA cetakI jJeyA saptAnAmiyamAkRtiH // 9 // tUmbIke pAkAra kI gola haraDako vijayA kahate haiN| sAdhAraNa gola harada rohiNI kahI jAtI hai| jisa harar3ameM guThalI bar3I aura chilakA patalA ho usako pUtanA kahate haiM / moTe guhe vAlI haraDe amRtA kahI jAtI haiN| yazca rakhAoMvAlI haraDako abhayA karate haiN| svargaka samAna varNavAlI jIvantI kahI jAtI hai| gaura tIna rekhAvAlI harahako kI kahate haiM / isa prakAra sAta jAtikI haraDoMke yaha sAta svamane
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / kahe haiN| vijayA iraDa prAyaH vindhyAcala parvatapara utpanna hotI hai| cetakI himAcalapara, pUtanA sindhu nadIke kinAre para, rohiNI prAyaH saba sthAnoMmeM, amRtA aura abhayA cambeke pahADoMpara aura jIvantI saurASTra dezameM utpanna hotI hai // 8 // 9 // hriitkiipryogH| vijayA sarvarogeSu rohiNI vraNaropaNI / pralepe pUtAnA yojyA zodhanArthe'mRtA hitA // 10 // akSigege'bhayA zastA jIvantI sarvarogahRt / cUNArthe cetakI zastA yathAyuktaM prayojayet // 11 // cetakI dvividhA proktA zvetA kRSNA ca vrnntH| SaDaMgalAyatA zvetA kRSNA tvekAMgalA smRtA // 12 // kAcidAsvAdamAtreNa kAcid gandhena bhedayet / kAcitsparzana dRSTayAnyA caturdhA bhedayecchivA 13 // cetakIpAdapacchAyAmupasarpati ye narAH / bhiyaMte tatkSaNAdeva pazupakSimRgAdayaH // 14 // cetakI tu dhRtA haste yAvattiSThati dehinaH / tAvada bhidyeta vegaistu prabhAvAnAtra saMzayaH // 15 // nRpAdisukumArANAM kRzAnAmbheSajadviSAm / cetakI pasmA zastA hitA sukhvirecnii|| 16 // saptAnAmapi jAtInAM pradhAna vijayA smRtaa| sukhaprayogA sulabhA sarvarogeSu zasyate // 17 // vijayA haraDa saba rogoMmeM prayukta kI jAtI hai, rohiNI vraNoM ke bharane meM
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. Ta (5) hitakArI hai, pUtanA lepa karaneke liye uttama haiM, amRtA haraDa zodhana ( recana kArya ) meM hitakArI hai, prabhayA netra vikAroMke liye zreSTha hai, jIvantI saba rogoM ko haranevAlI hai, aura cUrNoM meM cetakIkA prayoga karanA cAhiye // cetakI varNa meM do prakAra kI hai-sapheda aura kAlI / sapheda prAyaH che aMgula lambI hotI hai aura kAlI eka aMgula lambI hotI hai | koI haraDa svAdamAtrase, koI gandha lenese, koI sparza mAtrase aura koI dRSTimAtra se hI dasta lAne lagatI hai / inameM cetakI haNDake vRkSa ke nIce ho jo manuSya yA pazu pakSi mRgaM Adi lakha jAte haiM unako tatkSaNa dasta hone lagate haiM / uttama cetakI haraDa jabataka manuSya hAthameM dhAraNa karatA hai tabataka usako isa haraDa ke prabhAva se barAbara virecana hotA rahatA hai rAjA Adi sukumAra puruSoMko, kRza puruSoMko tathA aauSadha pIne se dveSa rakhane vAloM ko cetakI haraDa parama hitakArI aura sukhapUrvaka virecana karanevAlI hai | ina sAtoM hI jAtikI haraDoMmeM vijayA haraDa pradhAna hai saba sthAnoM meM mila sakatI hai, taba rogoMmeM hitakArI hai aura isakA : sukhapUrvaka prayoga kiyA jA sakatA hai // 10- 17 // harItakIguNAH / harItakI paJcarasAlavaNA tuvarA param / rUkSoSNA dIpanI medhyA svAdupAkA rasAyanI // 18 // cakSuSyA laghugayuSyA bRMhaNI cAnulomanI / zvAsakAsapramehArzaH kuSThazothodara krimIn // 19 // vasagrahaNI roga vibandhaviSamajvarAn / gulmAdhmAnatraNacchardihikA kaMThahRdAmayAn // 20 //
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) bhAvaprakAzAnighaNTuH bhA. TI. / kAmalAM zUlamAnAhaM plIhAnaM ca yakRdgadam / azmarI mUtrakRcchra ca mUtrAghAtaM ca nAzayat // 2 // harItakI lavaNake atirikta pAMcoM rasovAlI hai, vizeSataH kaSAya rasa-' vAnI hai, tathA rUkhI, garama, dIpana karanavAlI, buddhiko baDhAnevAlI, svAdu pAkabAlI, Ayuko baDhAnevAlI, AMkhAko hitakArI, halakI, mAyuvardhaka, zarIrako puSTa karanevAlI aura vAyuko zAMta karanevAlI hai| haraDa-zvAsa, khAMsI prameha, bavAsIra, koDha, sUjana, udara, kRmiroga, visaparoga, (pAThAntara vaisvaryasvaraGga roga) grahaNI, vindha, viSamajvara, mulma, prAdhamAna, vraNa (dhAva), vamana, hicakI, kaNTha aura hRdayake roga, kAmalA, zUla, sAnAha, plIhA aura yakRta roga, patharI, mUtrakRccha aura mUtrAghAta ina sabako naSTa karatI hai // 18-21 // svAdutiktakaSAyatvAta pittahatkaphahRttu sA / kaTutiktakaSAyatvAdAlatvAdAhacchviA // 22 // pittakRtkaTukAmlatvAdvAtantra kathaM zivA // prabhAvAdApatRtvaM siddhaM yattatprakAzyate / / 23 / / hetubhiH ziSyabodhArtha pUrva tu kriyte'dhunaa| kammAnyatvaM guNaH sAmyaM dRSTamAzrayabhedataH // 24 // yatastato neti ciMtyaM dhArIlakucayoryathA / pathyAyA majjani svAdu nAvAvamlo vyvsthitH||25 vRte tiktastvaci kaTu sthisthastuvaro rsH| navA snigdhA ghanA vRttA gurvI kSiptA ca yAMbhasi 26 nimajjetsA suprazastA kathitAtiguNapradA / navAdiguNayuktatvaM tathaivAtra dvikrsstaa| harItakyAH phale yatra dvayaM tacchRSThabhucyate // 27 //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (7) harItakI madhura, tikta aura kaSailI honese pinako, kaTu tikta aura kasailI honese kaphako aura amla hone ne vAtako haranevAlI hai / yadi aisA kaho ki kaTu aura amla honese pittako kyoM nahIM baDhAtI ? kar3avI aura kasalI honese vAyuko kyoM nahIM baDhAtI ? kyoMki prabhAvase hI isakA doSa haranevAlA svabhAva hai isaliye yaha doSoMkA prakopa nahIM krtii| pahale jo hamane rasoMke guNase doSoMkA prazamanakrama batalAyA hai vaha ziSyoMke bodhake liye hai| bahutase dravyarasa guNoMmeM sAmyAvasthA rakhate hue bhI Azraya bhedase bhinna bhinna karmoM ko karate haiN| jaise mAmale aura pabaharake phUla rasameM samAna honepara bhI bhinna bhitra guNoM ko karate haiN| haraDakI majjA svAdu hai, isakI nADiyoMmeM khaTTApana hai, hameM tikta rasa hai, tvacA kaTupana hai aura guThalI meM kasailA rasa hai| haraDa naI cikanI, ghana, yuSTa. gola aura bhArI lenI cAhiye / jo ina guNoMvAlI haraDa jala meM girAnese DUba jAya vaha haraDa atyanta zreSTa aura guNoMke karanevAlI hotI hai / jo haraDa navIna Adi guNoMke hote hue bhI do tolA kI tolameM ho vaha haraDa zreSTha kahI hai // 22-27 // carvitA vayatyagniM peSitA mlshodhnii| svinA saMbhAhiNI pathyA bhRSTA protA tridoSanut28 unmIlinI buddhibalendriyANAM nirmUlinI pittakaphAnilAnAm / vitraMsinI mUtrarAkRnmalAnAM harItakI syAtsaha bhojanena // 29 // annapAnakRtAndoSAnvAtapittakaphodbhavAn / harItakI haratyAzu bhutasyopari yAjitA // 30 // harItakI carvaNa karanese agniko baDhAtI hai,| pIsakara khAnese malako
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / zuddha karatI hai, puTapAka kI huI malako bAMdhatI hai, bhUnakara khAI huI tridoko nAza karatI haiM / yati harItakI bhojanake sAtha khAI jAve to buddhi, bala aura ndriyoM ko vivasita karatI hai; vAta, pitta kaphake vikAroMko nirmUla karatI hai. mUtra viSThA aura matoMko sApha karake nikAla detI hai / yadi haraDako bhojana ke antameM sevana kiyA jAya to anna pAna ke mithyA upayoga karane se utpanna hue bAta pitta kapha ke saba vikAroMko dUra karatI hai // 28-30 // lavaNena karpha haMti pittaM iMti sazarkarA / ghRtena vAtajAnrogAnsarvarogAnguDAnvitA // 31 // siMdhUtthazarkarA zuMThI kaNAmadhuguDaiH kramAt / varSAdiSvabhayA prAzyA rasAyanaguNaiSiNA || 32 // haraDa lagAke sAtha kaphako, mizrI ke sAtha pittako, ghRtake sAtha vAtavikAroM ko aura guDa ke sAtha saba rogoM ko dUra karatI hai| iraDa-saiMdhA namaka, zarkarA, sauMTha, pIpala, zahada aura guDake sAtha kramapUrvaka varSA, zarada, hemanta zizira, vasanta aura grISma RtumeM khAnese rasAyana ke guNoMko karatI hai arthAt buDhApe aura bImArIko dUrakarake umarako baDhAtI hai / / 31 / / 32 / / 9 harar3a sevanake ayogya prANI / adhvAtikhinnobalavarjitazca rUkSaH kRzolaMghanakarSitazca / pittAdhiko garbhavatIcanArI vimuktaraktastvabhayAMnakhAdet // jo manuSya mArga caDhakara thaka gayA ho, balarahita ho, rUkSa ho, kRza ho, jo laMghana karane se kRza hogayA ho, jisake zarIra meM pitta adhika ho, jisakA rakta nikalavAyA gayA ho aura garbhavatI strI inako irar3akA sevana nahIM karanA cAhiye // 33 // Aho! Shrutgyanam
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (9) vibhitkH| vibhItakatriliGgaH syAdakSaH karSaphalastathA // kalidrumo bhUtavAsastathA kaliyugAlayaH // 34 // vibhI-kaM svAdupAkaM kaSAyaM kaphapittanut / uSNa vIrya himasparza bhedanaM kAsanAzanam // 35 // sUkSaM netrahitaM kezyaM kRmivaisvaryanAzanam / vibhItamajjA tRchardikaphavAtaharI laghuH // 36 // kaSAyA madakRJcAtha dhAtrImajjApi tdgunnaa| baheDA, vibhItaka, vibhItakI, akSa,karSaphala, kalidruma, bhUtavAsa,kaliyugAlaya, samvata samvataka, kuzika aura kAsaghU yaha baheDeke nAma haiN| hiMdImeM baheDA, phArasImeM balaile aura aMgrejImeM Belleric Myrabalam kahate haiN| baheDA madhurapAkI. kasailA, kapha aura pinako naSTa karanevAlA, uSNavIrya, sparzameM ThaNDA, dastAvara aura khomIkoSTa karanevAlA hai, rUna hai, netre'ko hitakArI hai, kezoMko baDhAtA hai, kRmi aura svarabhaGgako dUra karatA hai| baher3ekI majjA-pyAsa, chardi, kapha aura vAyuko haranevAlI hai / halkI hai, kasailI hai aura mada karanevAlI hai, mAmalekI majjAke bhI prAyaH yahI guNa haiM // 34-36 // aalmkii| vayasyAmala kI vRSyA jAtIphalarasaM zivam // 37 // dhAtrIphalaM zrIphalaM ca tathAmRtaphalaM smRtam / triSTrAmalakamAkhyAtaM dhAtrI tissyphlaamRtaa||38|| harItakI maM dhAtrI phalaM kintu vizeSataH / raktapittapramehaghnaM paraM vRSyaM rasAyanam // 39 //
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / (10) haMti vAtaM tadamlatvAtpittaM mAdhuryyazaityataH / karpha rUkSa kaSAyatvAtphalaM dhAgyAstridoSajit // 40 // vavasyA, pAlamakI, vRSNa, jAtIphalarasA, zivadhAtriphala, zrIphala: amRtaphala, dhAtrI, tiSyaphala aura amRtA yaha mAmale ke nAma haiN| isako hindImeM prAmalA, phArasImeM mAmalaja, aMgrajAmeM Emblic Myrababa lan kahate hai| grAmalaka zabda tInoM liMgoMma hotA hai| AmalA harItakIke samAna guNoMvAlA hai kintu itanI isameM vizeSatA hai ki raktapitta tathA pramehakA dUra karaneme, vIrya puSTi aura rasAya karmama yaha vize rUpase guNa karatA hai, malA amla rasase vAyukA,madhura rasasa aura zItatAse pittako, rU aura kaSAya honese kaphako jItatA hai / isa liye dhAtrA phala tridoSanAzaka hai / / 37 // 38 // 39 // 40 // yatyayasya phalasyeha vIryya bhavati yAdRzam / yasthatasyeva vIryeNa ma jAnAmapi nirdizet // 4 // jita 2 phala jhA jisa 2 prakArakA vIrya hotA hai utta-2 phala kI majjAko bhI usI prakAra ke vIryavAlI jAnanA cAhiye // 41 // triphalA / pathyA vibhInadhAtrINAM phalaiH syAtriphalA samaiH / phalatrikaM ca triphalA sA varA ca prkaartitaa||12|| triphalA kaphapittaghnI me kuSThairA sarA / cakSuSyA dIpanI rucyA viSamajvaranAzinI // 43 // haraDa, bahaDA tathA prAmalA ina tInoMkI guThalIrahita chAla mama bhAga le nese triphalA kahI jAtI hai / phalavika, phiphalA aura barA yaha viphale ke nAma haiN| viphahA kakapinanAzaka, meDa aura kuSThako harane pAlA dastAvara, agnidIpaka,rucikAraka aura viSamajvarako dUra karanevAlA hai // 42 // 13 //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / zuMThI / zuMThI vizvA ca vizvaM ca nAgaraM vizvabheSajam / USaNa kaTubhadraM ca zRMgaveraM mahauSadham // 44 // zuMThI rucyAmavAtaghnI pAcanI kaTukA laghuH / snigdhoSNA madhurA pAkakaphavAtavibaMdhanut // 45 // vRSyA svayryAvamizvAsazUlakAsahRdAmayAn / iMti zlIpadazophArzaAnA ho iramAruvAn // 46 // AgneyaguNabhUyiSThaM toyAMzaM parizoSayet / saMgRhNAti malaM tatru grAhi zuvyAdayo yathA // 47 // vibaMdhabhedanI yA tu sA kathaM grAhiNI bhavet / zaktirvibaMdhabhede'svA yato na malapAtane // 48 // ( 11 ) zuNThI, vizvA, vizva, nAgara, vizvabheSaja, USaNa, kaTubhadra, zRGgavera aura mahauSadha yaha soMTha ke nAma haiM / zuNDIko hindI meM soMTha, phArasI meM jaMjabIla agrejImeM Drygingerroot kahate haiM / sauMTha-rucikAraka, AmavAtako naSTa karane vAlI, pAcana karanevAlI, kaTu, halakI, cikanI, garama, pAkameM madhura, kapha vAta tathA malake bandhako naSTa karanevAlI, vIryavardhaka, svarako baDhAnevAlI, tathA vamana, zvAsa, zUja, khAMsI, hRdaya ke roga, zlIpada, sUjana, bavAsIra, AvAda aura bAyuke vikAroM ko naSTa karatI hai| jo dravya anika guNakI adhikatAse jalake aMzako zoSaNa karane vAlA ho aura malaya bAMdhanevAlA ho usako grAhI kahate hai / jaise soMTha, yadi isameM yaha zaMkA kI jAya ki jaba soMTha malake bandhako bhedana karanevAla' hai phira yaha grAhI kaise ho sakatI hai ? isake uttara meM kahate haiM ki soMThakI zakti bhedana karane meM hai parantu malako pAtanaH karanA isakA dharma nahIM hai / / 44-68 // Aho Shrutgyanam
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 12 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / Adrakam / ArdrakaM zRMgaveraM syAtkaTubhadraM tathArdikA / ArdrikA bhedanI murvI tIkSNoSNA dIpanI matA // 19 // kaTukA madhurA pAke rUmA vAtakaphApahA / ye guNAH kathitAH a'vyAM te'pisaMtyAke'khilAH50 bhojanAgre sadA pathyaM lavaNAkabhakSaNam / agnisaMdIpanaM rucyaM jihvAkaNThavizodhanam // 11 // Adraka, zRMgavera, kaTubhadra aura AdikA yaha adarakake nAma haiN| ise hindImeM adaraka, phArasI meM jiMjibilaratavA aura aMgrejI meM Emblic Myrobalan kahate haiM / AdikA bhedana karanevAlI, bhArI, tIkSaNa, UpaNa aura dIpana karatI hai| Adrika pAka madhura, rUkhA aura vAta tathA kaphako naSTa karanevAlA hai / jo guNa soMThameM haiM vaha sampUrNa adA kameM bhI haiN| bhojanase prathama lavaNa aura Ardaka khAnA sarvadA hitakArI, agniko dIpana karanevAlA, rocaka aura jIbha tathA kaNThako zuddha karatA kuSThe pAMDvAmaye kRcchre raktapitte vraNe jvare / dAhe nidaaghshrdonev pUjitamAkam // 52 // kuSTha, pANDuroga,kRccha, raktapina, vrayA (ghAva ), jvara, dAha inameM tathA grISma aura zarada Rtu meM adarakakA sevana nahIM karanA cAhiye / / 52 / / pipplii| pippalI mAgadhI kRSNA vaidehI capalA kmaa| upakulyopaNAzauMDI kolA syAttIkSNataMDulA // 53 // pippalI dIpanI vRSyA svAdupAkArasAyanI / anuSNA kaTukA snigdhA vaatshlessmhriilghuH|| 54 //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakpAdinighaNTuH bhA. Te!. | pippalI recanI haMti zvAsakAsodarajvarAn / kuSThaprameha gulmArzaH plIhazUlAmamArutAn // 55 // AdI kaphapradA trigdhA zItalA madhurA guruH / pittaprazamanI sA tu zuSkA pittaprakopanI // 56 // pippalI madhusaMyuktA medaHkapha vinAzinI / zvAsakAsajvaraharI vRSyA medhyAgnivarddhanI // 57 // jIrNajvare'gnimAMdye ca zasyate guDapipalI / kAsAjIrNArucizvAsahRtpAMDukRmiroganut // 58 // dviguNaH pippalIcUrNAgaDotra bhiSajAM mataH // (13) pippalI, mAgadhI, kRSNA, vaidedI, capalA, kaNA, upakulyA, USNA zauMDI, kolA, tIkSNataNDulA yaha pippalIke nAma haiN| isakA hindI meM madya phArasImeM pippalAdazaja / pippalI- dIpana karanevAlI, vIryavardhaka, pAkameM madhura, Ayuke baDhAne - vAlI, USNa nahIM, kaTu, cikanI, vAta aura kaphako haranevAlI, halkI aura recaka hai / pippalI - zvAsa, khA~sI, udara, jvara, koTa, prameda, gulma, arza plIhA ( tillI ), zUla tathA grAmako naSTa karatI hai / pippalI yadi gAlI do to kaphako baDhAnevAlI, cikanI, zItala, madhura, bhArI aura pittako zamana karanevAlI hai, yadi sUkhI ho to pittako prakopa karatI hai| madhuke sAtha khAI huI pippalI meda tathA kaphako naSTa karanevAlI, zvAsa, kAla aura jvarako haranevAlI, vIryavardhaka, buddhivardhaka tathA agniko baDhAnevAlI hai| jIrNa jvara meM aura agnike mandaho jAnepara gur3ake sAtha pippalI khAne yogya hai | gur3ake sAtha pIpala khAnese kAsa, ajIrNa, aruci, zvAsa tathA hRdaya, pANDu aura kRmi rogoMko naSTa karatI hai| zreSTha vaidyoMke matameM pippalI cUrNase dviguNa gur3a DAlanA yogya hai // 5358 //
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. maricam / maricaM vellajaM kRSNamUSaNaM dharmapattanam / maricaM kaTukaM rUkSNaM dIpanaM kaphavAtajit // 59 // uSNaM pittakaraM tIkSaM zvAsazUlakRmIna haret / tadA madhuraM pAke nAtyuSNaM kaTukaM guru // 6 // kiMcittIkSNaguNaM zleSmapraseki syAdapittalam / marica, vellaja, kRSNa, USaNa, dharmapatnana yaha kAlI miracake nAma haiM isako hindImeM kAlI miraca tathA gola miraca, phArasImeM pilapila pasvat, paura aMgrejImeM Black Pepper kahate haiN| kAlI miraca-kaTu, tIkSNa, dIpaka, kapha aura vAtako jItanevAlI uSNA, pittakAraka, rUkhI tathA zvAsa zUla aura kRmiyoMko naSTa karatoDe / golI kAlI miraca pAkameM svAdu, bahuta USNa nahIM, kaTu, bharI, kucha tIkSNa guNoMvAlI, kaphako nikAla denevAlI aura pittakAraka nahIM hai // 59 / / 60 // trikttu| vizvopakulyAmaricatrayaM trikaTu kathyate // 61 // kaTutrikaM tu trikaTu tryUSaNaM vyoSamucyate / tryUSaNaM dIpanaM haMti zvAmakAmatvagAmayAn // 62 // gulmamehakaphasthaulyamedaHzlIpada pInamAn / soMTha, pIpala aura kAlI miraca ina tInoMko trikaTu kahate haiN| kaTutrika, vikaTu, vyUSNa aura yoSa yaha trikaTu paryAyavAcaka zabda haiN| trikaTu agnidIpaka tathA zvAsa, khAMsI, svacAke roga, gulma, prameha, kapha, moTApana,medAralIpada aura pInasa ina rogoMko naSTa karatA hai // 61 // 62 // pippalImUlam / aMthikaM pippalImUlamUSaNaM caTakAziraH // 63 // EART 6
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (15) dIpanaM pippalImUlaM kTUSNaM pAcanaM laghu / rUkSaM pittakaraM bhedi kaphavAtodarApaham // 64 // AnAhaplIgulmaghnaM kRmizvApakSayApaham / granthika, pippalImUla, USaNa aura caTakAzira yaha pippalImUlake saMskRta nAma haiN| hindI meM ise pippalAmUla, phArasImeM phinaphilamoyA aura agarejI Piper Root kahate haiN| pippanAmala-agnidIpaka, kaTu, uSNa, pAcaka, halkA rUkhA,pinakAraka, bhedana karanevAlA tathA kapha, vAta, udara, pAnAha, plIhA, gulma, kRmi. roga, zvAsa tathA kSayako naSTa karatA hai||63 // 64 // caturUSaNam / jyUSaNaM sakaNAmUlaM kati caturUSaNam // 65 // vyoSasyaiva guNAH proktA adhikaashctruupnne| saMu, kAlI miraca, pIpala aura pipalA mUla ina cAroM ko caturUSaNa kahate haiN| caturUpayA meM upeSaNavAle hI adhika gANA haiM // 65 // cavyam / bhaveccavyantu cavikA kathitA sA tathoSaNA // 66 // kaNAmUlaguNaM canyaM vizeSAddajApaham / cadhya, cavika, USaNa yaha cavyake saMskRta nAma haiN| hindImeM isako caya aura agarejImeM Chavica Rax Burghi Piper Chava kahate haiM cavyameM pIpala mUla sadRza hI guNa haiM parantu gudAse utpanna hue rogoMke liye vizeSataH hitakArI haiM // 66 // gjpipplii| cavikAyA phalaM prAjJaiH kathitA gjpipplii||67|| kapivallI kolavallI zreyasI bazirazca saa|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / gajakRSNA kaTuvItazleSmadvahnivardhinI // 68 // uSNA niraMtyatIsAraM zvAsakaNThAmayakrimIn / cavikA phalako hI vidvAna puruSa gajapippalI kahate haiM / kapivallI kolabalI, zreyasI tathA vazira yaha saMskRta meM gajapippalI ke paryAvAcaka zabda haiM | hindI meM isako gajapIpala, aMgrejI meM Scendapsus Officinalis kahate haiM / gajapIpala- kaTu, vAta aura kaphako haranevAlI, agriko baDhAnevAlI, garama tathA atisAra, zvAsa, kaNThake roga tathA kRmiyoMko naSTa karatI hai // 67 // 68 // citrakaH / citrako'nalanAmA ca pAThI vyAlastathoSaNaH // 69 // citrakaH kaTukaH pAke vahnikRtpAcano laghuH / rUkSoSNo grahaNIkuSThazothArzaH kRmikAsanut // 70 // vAtazleSmaharo grAhI vAtArzaHzleSma pittahRt / vitraka, analanAmA ( arthAta agni ke jitane nAma haiM vaha saba citrakake bhI haiM ) pAThI, vyALa aura USaNa yaha citrakake nAma haiM / isako hindI meM cItA aura citraka, phArasImeM vekha barandA aura aGgarejI meM Gingerroot kahate haiN| cItA pAkameM kaTu, agnikoM dIpana karanevAlA, pAcana karane bAlA, rUkhA aura grAhI hai| citraka -grahaNI, kuSTha, sUjana, bavAsIra, kRmiroga ora kAsako naSTa karanevAlA tathA vAta aura kaphako naSTa karanevAlA hai / / 69 / / 70 / / paMcakolam | pippalIpippalImUlaM cavya citrakanAgaraiH // 71 // paMcabhiH kolamAtraM yatpaMcakolaM taducyate /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH mA. ttii.| (17) paMcakolaM rase pAke kaTukaM rucikRnmatam // 72 // tIkSNoSNaM pAcanaM zreSThaM dIpanaM kaphavAtanut / gulmaplIhodarAnAhazUlaghnaM pittakopanam // 73 // pIpala, pippalImUla, cavya, cItA aura soMTha ina pAMcoMko eka 2 kola (ATha 2 mAse) lekara ekatrita kare use paJcakola kahate haiN| paJcakolarasa tathA pAkameM kaTu, rucikAraka tIkSNa,garama, pAcana karanevAlA, agnidIpaka, kapha vAtako naSTa karanevAlA tathA gulma,plIhA tillI, udararoga, AnAha aura zUlako haranevAlA aura pittako prakupita karanevAlA hai / / 71-73 / paDUSaNam / paMcakolaM samaricaM SaDUSaNamudAhRtam / paMcakolaguNaM tattu rUkSamuSNaM viSApaham // 74 // paJcakolameM kAlI miraca milAdenese paDUSaNa bana jAtA hai| paJcakolarUkhA, garama aura viSoM kA haranevAlA hai // 74 // yavAnikA / yavAnikogragaMdhA ca brhmdrbhaajmodikaa| saivoktAdIpyakA dIyA tathA syAdyavasAhvayA // 7 // yavAnI pAcanI rucyA tIkSNoSNA kaTukA lghuH| dIpanI ca tathA tiktA pittalA zukrazUlahRt // 76 // vAtazleSmodarAnAhagulmaplIhakRmipraNut / yavAnikA, ugragandhA,brahmadarbhA, ajamodikA, dIpyakA,dIpyA tathA yakSasAhayA ye ajarAyana ke saMskRta nAma haiM ise hindI meM ajavAyana, phArasImeM nAnukA, aMgrejI meM ( Bishops weed seed) kahate haiN| bhajavAyana--pAcana karanerAlI runni kAraka tIkSNa,garama,kaTu halakI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ (18) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| agnidIpaka,tiktapittakAraka,tathA vIrya,zUla,vAta, kapha, udararoga,pAnAha zulma, plIhA tathA kRmiyoM ko haratI hai|| 75 // 76 // ajmodaa| ajamodA kharAzvA ca mAyUro dIpyakastathA // 77 // tathA brahmakuzA proktA kAravI locamastakA / ajamodA kaTustIkSNA dIpanI kaphavAtanut // 7 // uSNA vidAhinI hayA vRSyA balakI laghuH / netrAmayakaphacchardihikAbastirujo haret / / 71 // ajamodA, kharAzvA,mAyUra,dIpyaka, brahmakazA kAravI,locamastakA yaha ajamodake saMskRta nAma haiN| hindImeM ise ajamoda, phArasImeM karapasa aura aMgrejImeM Celery Seed kahate haiN| ajamoda-kaTu, tIkSNa, agnidIpaka, kapha, vAtako haranevAlI, uSNa, dAhako karanevAlI,hadayako priya laganevAlI,vIrthadhaka bala kAraka,ila kI tathA netraroga, kapha, vamana, hicakI tathA basti (masAnA ) ke rogoMko naSTa karatI hai // 77-79 / / paarsiikyvaanii| pArasIkayavAnI tu yavAnIsadRzA guNaiH / vizeSAtpAcanI rucyA grAhiNI mAdinI guruH||8|| pArasIkayavAnI guNoMmeM yavAnI hI samAna hai kiMtu yaha vizeSatAse yAcana karanevAlI,rucikAraka,grAhI,madakAraka aura bhArI hai| ise hiMdI meM khurAsAnI ajavAina, phArasI meM turumeM vaMje aura aMgrejImeM Artimisiamaritema kahate haiM / khurAsAnI ajavAyana adhika khAnese viSakA prabhAva karatI hai // 80 // Aho! Shrutgyanam
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / zuklajIrakaM kRSNajIrakamupakucI / jIrako jaraNojAjI kaNA svAddIrghajIrakaH / kRSNajIraH sugaMdhizva tathaivodgArazodhanaH // 81 // kAlAjAjI tu supavI kAlikA copakAlikA pRthvIkA kAravI pRthvI pRthuH kRSNopakuMcikA // 82 // upakuMcI ca kuMcI va bRhajjIrakamityapi / jIrakatritayaM rUkSaM kaTUSNaM dIpanaM laghu // 83 // sagrAhi pittalaM medhyaM garbhAzayavizuddhikRta / jvaraghnaM pAcanaM vRSyaM balyaM rucyaM kaphApaham // 84 // cakSuSyaM pavanAmA nagulamacchatisArahRt / dhAnyakaM dhAnakaM dhAnyaM dhAnA dhAneyakaM tathA // // 85 // ( 19 ) jIraka, jaraNa, ajAjI, kathA, dIrghajIraka, ye sapheda jIre ke saMskRtameM nAma haiM ! hindImeM ise sapheda jIrA, phArasImeM jIrA aura aMgrejImeM Cumminon Seed kahate haiM / kRSNAjIra, sugaMdhi, udgArazodhana yaha kAle jIreke saMskRta nAma haiM / hindI meM ise kAlA jIrA, phArasI meM jIrA syAha aura aMgrejImeM Black Caraway Seed kahate haiM / kAlAjAjI, suSavI, kAlikA, upakAlikA, pRthvIkA kAravI, pRthvI, pRthu, kRSNA, upakuJcikA upakuMcI kunI, tathA bRhajjIraka yaha kalauMjIke saMskRta nAma haiN| hindI meM ise kalauMjI, phArasI meM syAhadAne, aMgrejImeM Small Fennel Flower kahate haiN| tInoM prakArake jIre, rUkhe, kaTu uSNa, agnidIpaka, halake, grAhI, pittakAraka, buddhivardhaka, garbhAzayako zuddha karanevAle, jvaranAzaka, pAcaka, vIryavardhaka, balakAraka, rucikAraka, kaphanA zaka, netrako hitakara tathA vAyu, AdhmAna, gulma, vamana aura atisArako - naSTa karate haiM // / 81-84 // Aho! Shrutgyanam
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / dhAnyakam / dhAnyakaM dhAnakaM dhanvaM dhAnA dhAneyakaM tathA // 85 // kunaTI dhenukA chatrA kustuMburu vitunnakam / dhAnyakaM tuvaraM snigdhamavRSyaM mUtralaM laghu // 86 // tiktaM kaTUSNavIrye ca dIpanaM pAcanaM smRtam / jvaraghnaM rocanaM grAhi svAdupAki tridoSanut // 87 // tRSNAdAvamizvAsakAsAmAzaHkRmipraNut / AI tu tadguNaM svAdu vizepAtpittanAzi tat88 // dhAnyaka, dhAnaka, dhAnya, dhAnA, dhAneyaka kunaTI, dhenukA, chatrA, kustumburu, citraka yaha ghaniyeke saMskRta nAma haiM / dhaniyAM phArasImeM tukhmekasanIjaI, aMgrejI meM Coriander Seed kahate haiM / dhaniyAM - kasailA, cikanA, vIryanAzaka, mUtrako utpanna karate vALA, halkA, tikta, kaTu, uSNavIrya, agnidIpaka, pAcaka, jvaranAzaka, rucikAraka, grAhI, pAka meM madhura, tridoSanAzaka tathA pyAsa, dAha, vamana, kAla, Ama arza aura kRmiyoM kA unmUlana karatA hai / hai gIle dhaniye ke bhI guNa sUkheke samAna hI haiM kintu vaha vizeSataH madhura aura pittanAzaka hotA hai // 85-88 // zatapuSpA mizreyA ! zatapuSpA zatAhvA ca madhurA kAravI misiH / atilaMbI sitacchatrA saMhitacchatrakApi ca // 89 // chatrA zAleyazAlInau mizreyA madhurA misiH / zatapuSpA laghustIkSNA pittakRddIpanI kaTuH // 90 // uSNA jvarAnilazleSmavraNazUlAkSirogahRt / mizreyA tadguNA proktA vishessaadyonishuulnut||91||
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI . / ( 21 ) agnimAMdya dyA baddha vikRmizukrahRt / rUkSoSNApAcanIkA savamizleSmA nilAn haret // 92 // zatapuSpA, zatAhvA, madhurA, kAravI, milI, pratilambI, khitacchatrA sahitacchatrakA, chatrA, zALeya tathA zAlIna yaha sauMpha ke saMskRta nAma haiM, hindI meM ise sauMpha kahate haiM, phArasI meM bAdiyAna, aMgrejImeM Fennel Seed kahate haiM / mizrayA, madhurA aura mili yaha soyAke saMskRta nAma haiM / isako hindI meM soyA phArasI meM tukhmeM zUta, aMgrejImeM Dill Seed kahate haiM / sauMpha - halakI, tIkSNa, pittavardhaka agridIpaka, kaTu, garama tathA jvara vAyu, kapha. vraNa zUddha aura netrarogoMko naSTa karatI hai| soyeke bhI aise hI guNa haiM parantu soyA vizeSatAse yonike zUlako haranevAlA, agnidIpaka, hRdayako hitakara, malako bAndhanevAlA, kRmi tathA vIryako haranevAlA, rUkhA, garama, pAcaka tathA kAla, vamana, kapha aura vAtako naSTa karanevAlA hai / / 89-92 // meSikA vanamethikA / methanI 'methikA methI dIpanI bahupatrikA | bodhanI bahubIjA ca jAtIgaMdhaphalA tathA // 92 // varI candrikA maMthA mizrapuSpA ca kairavI / kuMcikA bahuparNI ca pItabIjA municchadA // 94 // methikA vAtazamanI zleSmaghnI jvaranAzinI / tataH svalpaguNA vanyA vAjinAM sA tu pUjitA // 95 // methikA, methI, methI, dIpanI, bahupatrikA, bodhanI, bahubIjA, jAtigaMdhaphalA, vallarI, candrikA, manthA, mizrapuSpA, kairavI, duHkhikA, bahuparNI, pItabIjA tathA municchadA yaha methI ke saMskRta nAma haiN| hindI meM Aho! Shrutayanam ise methI, phArasI meM tukhme zamapIta, SagrejImeM Fennyreek kahate haiM /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ (22) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / methI-vAtako zamana karanevAlI, kaphako naSTa karanevAlI tathA jvaranAbaka hai| vanamethI isakI apekSA thoDI guNoMvAlI hai, yaha ghoDoMke liye paramottama hai // 93-95 // caMdrazUram / caMdrikA carmahaMtrI ca pshumehnkaarkH|| naMdanI kAravI bhadrA vAsapuSpA suvAsarA // 16 // caMdrazUraM hitaM hikAvAtazleSmAtisAriNAm / asRgvAtagadadveSi balapuSTivivardhanam // 97 // caMdrikA, carmahantrI, pazumehanakAraka, nandanI, kAravI, bhadrA, vAsapuSpA, suvAsarA, yaha caMdrazUrake saMskRta nAma haiM. ise hindImeM hAlI hAlim, phArasImeM hAlama turume tarAtejaka, aMgrejImeM Common Cress kahate haiN| caMdrazUra-hicakI, vAta-kapha, rudhira tathA vAtavyAdhiyoMmeM hitakArI hai| tathA balakArakSa aura puSTi karanevAlA hai // 96 // 97 // cturbiijm| methikA caMdrazarazca kAlAjAjI yavAnikA / etacatuSTayaM yuktaM caturbIjamiti smRtam // 98 // taccUrNa bhakSitaM nityaM nihaMti pavanAmayam / ajIrNazUlamAdhmAnaM pArzvazUlaM kaTivyathAm // 99 // methI, hAlo, kAlAjIrA aura ajavAyana ina cAroMko caturbIja (cAradAnA ) kahate haiM / caturbIjakA cUrNa nitya khAyA humA vAyuke roga, ajIrNa, zUla, aphArA, pasalIkA zUla aura kamarakI vedanA inako naSTa karatA hai // 98 // 99 // hiMgu / sahasravedhi jatukaM bAhrIka hiMgu rAmaTham / o ! tutayanam
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. 1 (23) hiMguSNaM pAcanaM rucyaM tIkSNaM vAtabalAsahRt // 100 // zUlagulmodarAnAikRmighnaM pittavardhanam / sahasravedhi, jatuka, bAhnika, hiMgu, rAmaTha yaha hIMgake saMskRta nAma haiM / hiMdI meM ise hIMga, phArasI meM darkhate bhaura aGgujakhAlisa, aMgrejImeM Assaboetida kahate haiM / hIMga - garama, pAcaka, rucikAraka, tIkSNa, pittavardhaka tathA vAta, kapha, zUla, gulma, udararoga, grAnAha aura kRmirogako dUra karatA hai / / 100 // vacA / vacogragandhA SaDgraMthA golomI zataparvikA // 101 // kSudrapatrIca maGgalyA jaTilogrA ca lomazA / vacoyagaMdhA kaTukA tiktoSNA vAMtivahnikRt // 102 // vibaMdhAdhmAna zUlaghnI zakRnmUtravizodhanI / apasmArakaphonmAdabhUtajantvanilAn haret // 103 // vaca, ugragandhA, SaDgranthA, golomI, zatapavikA, kSudrapatrI, mAMgalyA, jaTilA, umrA aura lomazA yaha vacake saMskRta nAma haiN| hindI meM ise baca pharAsI meM sosanajarda tathA agara, turakI aura aMgrejI meM Sweet Flagroot kahate haiM / * vaca - ugragandhavALI. kaTu, tikta, garama, vamana aura vahniko karanevAlI mala mUtrako zuddha karanevAlI tathA malAdike bandha, grAmmAna, zUla apasmAra (mRgI ) kapha, unmAda, bhUta, kRmI aura vAtakA nAza karanevAlI hai / / 101 / / 102 // 103 // pArasIkavacA / pArasIkavacA zukkA proktA haimavatIti sA / haimavatyuditA tadvAtaM haMti vizeSataH // 104 // pArasIkavacA, zuklA aura hemavatI ina tIna nAmoMse saMskRta meM khurAsAnI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. vaca kahI jAtI hai / haimavatI ke guNa bhI bacake hI samAna haiM kintu vAtako yaha vizeSatAse hanana karatI hai| isakA nAma hindImeM khurAsAnI baca, phArasI meM sosana jarda tathA agara, turakI tathA aMgrejI meM Sweet Flagroot hai // 104 // mahAbharI - vacA / sugandhApyugragaMdhA ca vizeSAtkaphakAsanut / susvaratvakarI rucyA hRtkaMThamukhazodhanI // 105 // parA sugaMdhA sthUlagraMthiryasyAloke mahAbharI / sthUlagraMthiH sugaMdhA syAttato hInaguNA smRtA 106 // sugandhA aura ugragandhA yaha kulajanake saMskRta nAma haiM, hindI meM ise kulijana phArasImeM khiraddAsA aura aMgrejImeM Great Galangal kahate haiM / yaha vizeSa karake kapha aura vAtako naSTa karanevAlI, svarakAraka, rucikAraka tathA hRdaya, kaNTha aura mukhako zuddha karatI hai| dUsarI vatra sugandhA, sthUlagranthi tathA mahAbharI nAmase loka meM prasiddha hai / vaha vaca sugandhayukta, moTI gAMThavAlI aura kuliMjanase hIna guNavAlI hotI hai // 105 // 106 // dIpAMtaravacA | dvIpAMtaravacA kiMcittiktoSNA vahnidIsikRt / vibaMdhAdhmAna zUlaghnI zakRnmUtravizeodhanI // 107 // vAtavyAdhInapasmAramunmAdaM tanuvedanAm / vyapohati vizeSeNa phiraMgAmayanAzinI // 108 // dIpAntaravaca hindI meM copacInI, phArasImeM khana aura aMgrejImeM Chinaroot kahate haiM / copacInI- kiMcita tikta, kucheka garama, agniko dIpana karanevAlI, mala mUtrako zuddha karanevAlI tathA mala AdikA bandha, AdhmAna, zULa vAtavyAdhi, apasmAra ( mRgI ) unmAda tathAam tathA zarIrakI pIDAko caura vizeSataH phiraGga rogako naSTa karanevAlI hai // 107 // 108 //
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (25) hpussaa| tanmadhye prathamaphalaM matsyavadvilagaMdhakam / dvitIyamazvatthaphalasadRzaM matsyagaMdhi ca // 109 // hapuSA havuSA vinA parAzvatthaphalA mtaa| mtsygNdhaapliihhNtriivissghniidhvkssnaashinii||10|| hapuSA dIpanI tiktA mRdUSNA tuvarA guruH / pittodarasamIrAoMgrahaNIgulmazUlahRt // 111 // parApyetadguNA proktA rUpabhedo dvayorapi / hAUbera do prakArakA hai eka to macchI kI taraha kI durgandha yukta, dUsarA pIpala ke phalake samAna aura macchI kI gndhvaalaa| hapuSA, haSA, vinA yaha prathama prakAra ke hAUberake nAma haiM aura azvasthaphalA, plIha trI. viSaghnI aura cAMkSanAzinI yaha dUsare hAUberake nAma haiN| isako hindImeM hAubera, tathA aMgrejImeM Thevetic Narifoia kahate haiN| hAUbera agniko dIpana karanevAlI, tikta, mRdu, uSNa, kaSailI, bhArI tathA pittaroga, udararoga, vAyu roga, bavAsIra, saMgrahaNI, gulma aura zUla inake haranevAlI hai| dUsare hAUberameM bhI yahI guNa hai| rUpamAtrakA hI bheda hai|| 109-111 // viDaMgam / puMli klIve viDaMgaH syAtkRmighno jaMtunAzanaH / taMDulazca tathA vellamamoghA citrataMDulaH // 112 // viDaMgaM kaTu tIkSNoSNa sUkSaM vahnikaraM laghu / zUlAdhmAnodarazleSmakRmivAtanibandhanut // 113 // * viDaMga pulliGga athavA napuMsaka donoM liMgoM meM hotA hai / kRmighna, jantunAzana, taNDula, vella, amoghA aura citrataMDula yaha vAyaviDaGgake nAma haiN| hindImeM ise vAyaviDaGga, phArasImeM baraMga, kAvanI aura aMgrejImeM Bubreng kahate haiN| Aho! Shrutgyanam
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ (26) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / vAyaviDaGga-kaTu tIkSNa, uSNa, rUkSa, jaTharAniko caitanya karanevAlA aura halakA hai| tathA zUla, AdhmAna, udararoga, kaphavikAra, kRmi aura vAyuke bandhako dUra karatA hai // 112 // 113 // tuNvruH| tuMbaruH saurabhaH sauro vanajaH so'NujoM'dhakaH / tubaru kathitaM tiktaM kaTu pAke'pi tatkaTu // 114 // rUkSoSNaM dIpanaM tIkSNaM rucyaM laghu vidAhi ca / / vAtazleSmAkSikarNoSThaziroruggurutAkRmIn // 11 // kuSThazUlArucizvAsaplIhakRcchrANi nAzayet / tumbaru, saurabha, saura, dhanaja, sAnuja, (so'Nuja ) aura andhaka yaha nepAlI dhaniye ke nAma haiM / ise hindImeM naipAlI dhaniyA kahate haiN| tumgharu-tikta, kaTu, pAkameM bhI kaTu, rUkSa, uSNa, agnidIpaka, rucikA. raka, halakA, dAhako utpanna karanevAlA tathA vAta, kapha, netraroga, karNaroga, poSTharoga, ziroroga, bhArIpana, kRmi, koDha, zUla, aruci, zvAsa, plIhA tathA kRccha inako nAza karanevAlA hai // 114 / / 115 / / vNshrocnaa| syAdvaMzarocanA vAMzI tugAkSIrI tugA shubhaa||116|| tvakSIrI vaMzajA zubhrA vaMzakSIrI ca vaiSNavI / vaMzajA bRMhaNI vRSyA balyA svAdvI ca shiitlaa117|| tRssnnaakaasjvrshvaaskssypittaasrkaamlaaH| haretkuSThaM vraNaM pAMDuM kaSAyo vAtakRcchajit // 118 // vaMzarocanA, ghAMzI, tugAkSIrI, tugA, zubhA, svakSIrI, vaMzajA, zubhrA, vaMzakSarI tathA vaiSNavI yaha vaMzalocana ke nAma hai| ise hindImeM vaMzalocana Ano! Shrutgyanem.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / (27) phArasImeM bavAzIra aura aMgrejImeM The Siliceus Concreotion karate haiN| vaMzalocana-zarIrakI dhAtuoMko puSTa karanevAlI, vIryavardhaka, balavardhaka, madhura, zItala tathA tRSNA, (pyAsa) khAMsI jvara, zvAsa, kSaya, pitta, raktavikAra, kAmalA, kuSTha, vraNa, pANDuroga ina rogoMko haranevAlI kasailI tathA vAyu aura kRcchako jItanevAlI hai / 115-118 // sgudrphenH| samudraphenaH phenazca DiMDIrobdhikaphastathA samudraphenazcakSuSyo lekhanaH zItalazca saH // 119 // kaSAyo viSapittaghnaH karNahakkaphahallaghuH / samudraphena, phena, DiNDIra, abdhikapha yaha samudraphenake nAma haiN| isako hindImeM samudrajhAga, phArasImeM kaphedarayA aura aMgrejImeM Catilefish bone kahate haiM / samudraphena-netroMke liye hitakArI, lekhana, zItala, kaSAya, viSa aura pittako naSTa karanevAlI, karNaroga aura kaphako haranevAlI tathA halakI hai // 119 // assttvrgH| jIvakarSabhako mede kAkolyA RdbhivRddhike // 120 // aSTavargo'STabhirdravyaiH kathitazcarakAdibhiH / aSTavargo himaH svAdu bRMhaNaH zukralo guruH // 121 // bhnsndhaankRtkaamblsNblvrddhnH| vAtapittAsratRDdAhajvaramehakSayApahaH // 122 // jIvaka, RSabhaka, medA, mahAmedA, kAkolI, kSIrakAkolI, Rddhi aura vRddhi ina pAThoMko carakAdi RSiyoM ne aSTavarga kahA hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 28 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / aSTavarga- zItala, madhura, dhAtuoM ko puSTa karanevAlA, vIryavardhaka, bhArI, TUTe hueko joDanevAlA, kAma, kapha tathA balako baDhAnevAlA, tathA vAta, pitta, raktavikAra, pyAsa, dAha, jvara, prameha tathA kSayako naSTa karatA // 120-132 // jIvakarSabhayorutpatirlakSaNaM nAma guNAH / jIvakarSabhako jJeyau himAdrizikharodbhavau / rasonakaMdavatkaMdo nissArau sUkSmapatrakau // 123 // jIvakaH kUcikAkAraH RSabho vRSazRMgavat / jIvako madhuraH zRGgI hrasvAMgo kUcazIrSakaH // 124 // RSabho vRSabho dhIro viSANI drAkSa ityapi / taarat balyau zItau zukrakaphapradau // 125 // madhurau pittadAhAsrakArzyavAtakSayApahau / jIvaka aura RSabhaka yaha donoM himAlayapara utpanna hote haiM / rakhona ( lahasuna ) kandakI taraha yaha donoM kanda sArarahita aura sUkSma pattoMvAle hote haiM jIvaka kUcIke AkAravAlA tathA RSabhaka bailake sIMga ke AkAravAlA hotA hai / jIvaka, madhura, zrRMgI, hrasvAMga, kUcaMzIrSaka yaha jIvake nAma haiM / RSabha, vRSabha, dhIra, viSANI, drAkSa yaha RSabhaka ke nAma haiN| jIvaka aura RSabhaka- balavarddhaka, zIta, vIrya tathA kaphako baDhAnevAle, madhura tathA pitta, dAha, rudhiravikAra, daurbalya, vAta tathA kSayako haranevAle haiM // 123 - 125 // medAmahAdayoH / mahAmedAbhidhaH kaMdo moraMgAdau prajAyate // 126 // mahAmedAvana medA syAdityuktaM munIzvaraiH / zuSkAkanibhaH kaMdo latAjAnaH sapAMDuraH // 127 // mahAmedAbhidho jJeyo medAlakSaNamucyate / zukkakaMdo nakhacchedyo medo dhAtumiva sravet // 128 //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (29) yaH sa medeti vijJayo jijJAsAtatparairjanaiH / svalpaparNI maNicchidrA medA medobhvaadhraa||129|| mahAmedA vasucchidrA tridaMtI devtaamnniH| medAyugaM guru svAdu vRSyaM stanyakaphAvaham // 130 // bRMhaNaM zItalaM pittaraktavAtajvarapraNut / mahAmedA nAmakA kanda moraMga Adi pahADa para utpanna hotA hai|mraamed aura avanimedA yaha mahAmedAke nAma munIzvaroMne kahe haiN| mahAmedA nAmakA kanda sUkhe hue adarakake samAna zveta tathA la tAse umpanna hotA hai| aba medAkA lakSaNa kahate haiN| jisa zveta kandako nakhase chedane para meda dhAtu ke samAna rasa nikale use jijJAsu manuSya medA kahate haiM / svalpaparNI,maNicchidrA,medA, medobhavA, adharA yaha medA ke nAma haiN| mahAmedA, pasuchidrA, vidantI, devatAmaNi yaha mahAmedAke nAma haiN| medA aura mahAmedA-bhArI, . madhura,vIryavardhaka,dUdha tathA kaphako baDhAnevAlI,dhAtupoMko puSTa karanevAlI, zIvala tathA pitta,rudhiravikAra,vAta, jvara inako naSTa karatI hai // 126-130 kaakolyoH| jAyate kSIrakAkolI mahAmedodbhavasthale // 13 // yatra syAttIrakAkolI kAkolI tatra jAyate / pIvarIsadRzaH kandakSIraM sravati gaMdhavAn // 132 // sA proktA kSIrakAkolI kaakoliiliNgmucyte| yathA syAtkSIrakAkolI kAkolyapitathA bhaveva133 eSA kiMcidbhavetkRSNA bhedoyamubhayorapi / kAkolI vAyasolI ca vIrA kAyasthikA tthaa||134 TANTRY
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ (30) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / sA zuklA kSIrakAkolI bayaHsthA kssiirvllikaa| kathitA kSIriNI dhArI kSIrazuklA pysvinii||135|| kAkolIyugalaM zItaM zukrala madhuraM guru / bRMhaNaM vAtadAhAtrapittazothajvarApaham // 13 // jahAM mahAmedA utpanna hotI hai vahIM arthAva moraMga pahADameM hI kSIrakAkolI utpanna hotI hai aura jahAM jahAM kSIrakAkolI utpanna hotI hai vahIM kAkolI utpanna hotI hai| kSIrakAkolIkA kanda pIvarI asagandhake samAna hotA hai aura usameM se gandhayukta dUdha nikalatA hai, yaha kSIrakAkolIke lakSaNa haiM, kAkolIke cihna kahate haiM-kAkolIH bhI kSIra kAkolIke samAna hI hotI hai kintu yaha kizcit kAlI hotI hai| yahI ina donoMmeM bheda hai / kAkolI, vAyasolI, vIrA, kAyasthikA yaha kAkolIke nAma haiN| sapheda kAkolI kSIrakAkolI kahI jAtI hai| vayasyA,kSIravallikA, kSIriNI dhArI,tIrazuklA aura payasvinI yaha tIrakAkolIke nAma haiN|donoN kAkoli ye-zItala, vIryako baDhAnevAlI, madhura, bhArI, dhAtuoMko puSTa karane vAlI tathA vAta, dAha, raktavikAra,pitta, zotha; jvara, ina sabako jItane cAlI haiM // 131-536 // . RddhivRddhvoH| RddhivRddhizca kaMdau dvau bhavataH koshyaamle| zvetalomAnvitau kandau latAjAtau srNdhrkau||137|| tAveva vRddhirRddhizca bhedamapyetayobruve / tUlagraMthisamA RddhimiAvattaphalA ca sA // 138 // vRddhistu dakSiNAvartaphalA proktA maharSibhiH / RddhiyugmaM siddhilakSmyau vRddharaNyAhnayA ime||139||
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (31) RddhirbalyA tridoSaghnI zuklA madhurA guruH| prANaizvayaMvarI mRriktapittavinAzinI // 140 // vRddhigarbhapradA zItA bRMhaNI madhurA smRtaa| vRSyA pittAsrazamanI ksstkaaskssyaaphaa|| 141 // rAjJAmapyaSTavargastu yato'yamatidurlabhaH / tasmAdasya pratinidhigrahIyAttadguNaM bhiSak / / 142 // Rddhi aura vRddhi yaha donoM kanda kozayAmala parvatameM pAye jAte haiN| Rddhi va vRddhi ke kanda latAoMke nIcese nikalate haiM, ina kandoM para zveta nobha aura chidrase hote haiM aba Rddhi aura vRddhi meM bheda kahate haiN| Rddhi kapAsakI gAMThake samAna hotI hai tathA isakA phala bAI ora ghUmA huA hotA hai| vRddhikA phala dAI bora ghUmA huA rahatA hai aisA maharSiyoMne kahA hai| Rddhi siddhi tathA lakSmI yaha Rddhike aura vRddhi siddhi tathA lakSmI yaha vRddhike nAma haiN| . Rddhi balavardhaka, tridoSanAzaka, vIryako baDhAnevAlI, madhura, bhArI, Ayu tathA aizvaryako baDhAnevAlI tathA mUcrchA aura raktapittakA nAza karane vAlI hai / vRddhi-garbhake denevAlI, zItavIrya, dhAtu puSTiko karanevAlI, madhura, vIryaThadhaka, pitta tathA raktako zamana karanevAlI tathA cata kAsa paura kSayako dUra karatI hai| kyoMki prAyaH yaha aSTavarga rAjAoMke liye bhI duprApya hogayA hai isaliye vaidyako isake sthAna para isake sadRza guNoMvAle isake pratinidhi dravya prayoga karanA cAhiye // 137-142 // mukhyasadRzaH prtinidhiH| medAjIvakakAkolIvRddhidvaMdve'pi cAsati / varI vidAryazvagaMdhA vArAhIzcakramAkSipet // 14 //
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ (32) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| medAmahAmedAsthAne zatAvarImUlam / jIvakarSabhasthAne vidArImUlam // 144 // kAkolIkSIrakAkolIsthAne azvagaMdhAmUlam / RddhivRddhisthAne vArAhI kaMdaguNaistattulyaMkSipet 145 bhedA, mahAmedA, jIvaka aura RSabhaka, kAkolI, kSIrakAkolI tathA Rddhi vRddhike abhAvameM kramase zatAvara, vidArIkanda, asagandha tathA bArAhIkandakA prayoga kre| arNat medA aura mahAmedAke abhAva meM zatApara, jIvaka aura RSabhakake abhAva meM vidArIkanda kAkolI aura kSIrakAkolIke abhAvameM asagandha evaM Rddhi ke tathA vRddhike abhAvameM vArAhI kanda DAlanA cAhiye / / 143-145 // yaSTImadhu / yaSTImadhu tathA yaSTImadhukaM klItakaM tthaa| anyatlItanakaM tattu bhavettoyamadhUlikA // 146 // yaSTI himA guruH svAdvI cakSuSyA balavarNakRt / musnigdhA zukalA kezyA svaapittaanilaasrjit|| vraNazothaviSacchaditRSNAglAnikSayApahA // 147 // yaSTImadhu, yaSTImadhuka, klItaka, yaha madhuyaSTike nAma haiN| jo madhuSTi jala meM utpanna hotI hai use klItaka aura klItanaka kahate haiN| madhuyaSTiko hindImeM mulaiThI, phArasImeM bekhamehekmara tathA paravImeM asala-prasUsa aGgarejImeM Liguariel poor kahate haiM / madhuyaSTI-zItala, bhArI, madhura, neboMko hitakara, bala tathA varNake liye hitakArI, snigdha, bIryavardhaka, kezoM aura svarako baDhAnevAlI tathA pitta, vAyu, vraNa, zotha, viSa, vamana, pyAsa, gtAnI tathA kSayako dUra karatI haiM // 146 / / 147 / / Shrutgyanam
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakpAdinighaNTuH bhA. TI. / (33) kAMpillaH / kAMpilyaH(chaH)karkazazvandroraktAM gore canopi ca // 148 kAMpilyaH kaphapittAsrakRmigulmodaravaNAn / haMti recI kaTUSNazca mahAnAdaviSAzmanut // 149 // kAMpilya, karkaza, candra, raktAMga tathA recana yaha kamIleke nAma haiN| isako hindI meM kamIlA, phArasI meM kanvilAma aura aMgrejI meM Kamila Rodtlera kahate haiN| kamIlA recana karanevAlA, kaTu, garama tathA kapha, pitta, raktavikAra, kRmi, gulma, udararoga aura vraNa inako naSTa karanevAlA tathA prameha, AnAha, viSa aura patharIko dUra karatA hai / / 148 // 149 // AragvadhaH / Aragvadho rAjavRkSaH zaMpAkazcaturaMgulaH / Arevato vyAdhighAtI kRtamAlaH suvarNakaH // 150 // karNakAro dIrghaphalaH svarNagaH svarNabhUSaNaH / Aragvadho guruH svAduH zItalaH sraMsano mRduH 151 jvarahRdrogapittAsravAtodAvarttazUlanut / tatphalaM sraMsanaM rucyaM koSThapittakaphApaham // 152 // jvare tu satataM pathyaM koSThazuddhikaraM param / prAvadha, rAjavRkSa, zaMSAka, caturaMgula, Arevata, vyAdhighAtI, kRtamAla, suvarNaka, karNakAra, dIrghaphala, svarNaga tathA svarNabhUSaNa yaha amalatAsake nAma haiM | hindI meM yaha amalatAsa, phArasI meM khyAre zambara paura aMgrejI meM Pudding Pipeltree ina nAmoMse pukArA jAtA hai / amalatAsa- bhArI, madhura, zItala, sraMsana ( dastoMke lagAnevAlA ), komalatathA jvara, hRdayake roga, raktavikAra, vAta, udAvarta tathA zUlakA nAza karatA hai / amalatAsakI phaLI saMsana karanevAlI, rucikAraka tathA koSTa, 3
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ (34) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / phli, aura kaphako naSTa karanevAlI hai / yaha jvarameM dI huI sarvadA pathya tathA koTheko zuddha karanevAlI hotI hai // 150-152 // kttvii| kaTvI tu kaTukA tiktA kRSNabhedA kttNbhraa||153|| azokA matsyazakalA cakrAMgI shkulaadnii| . matsyapittA kAMDaruhA rohiNI ktturohinnii||19|| kaTukA kaTukA pAke tiktA rUkSA himA lghuH| bhedanI dIpanI hRdyA kaphapittajvarApahA // 119 // pramehazvAsakAsAsradAhakuSThakRmipraNut / kavI, kaTukA, tiktA, kRSNabhedA, kaTaMbharA, azokA, matsyazakalA, cakrAMgI, zakulAdanI, matsyapittA, kANDaruhA, rohiNI kaTurohiNI yaha kaTavIke nAma haiM / ise hindImeM kaTukI, kuTakI, kaTu, phArasImeM kharta kesiyAha aura aMgrejImeM Black Hellhare kahate haiN| kuTakI-pAkameM kaTu, tikta, rUkSa, zItala, halakI, malako bhedana karane vAlI, agnidIpaka, hRdayako priya tathA kaphapittajvara, prameha, zvAsa, khAMsI, raktavikAra, dAha, kuSTha tathA kRmI inakA nAza karanevAlI hai // 153-155 / / kiraatH| kirAtatiktaH kairAto kaTutiktaH kiraatkH||16|| kAMDatikto'nAyyatito bhUniMbo rAmasenakaH / kirAtako'nyo nepAla so'Itito jvarAMtakaH 157 kirAtaH sArako rUkSaH zItalastiktako lghuH|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (35) sannipAtajvarazvAsakaphapittAsradAhanut // 158 // kAsazothatRSAkuSTharavraNakRmipraNut / kirAtatikta, kairAta, kaTu tikta, kirAtaka, kANDatikta, anAryatika bhUnimba, rAmasenaka yaha cirAyateke nAma haiN| isI prakArakA cirAyatA jo nepAla dezameM utpanna hotA hai usako atikta aura jvarAMtaka kahate haiN| isako hiMdImeM cirAyatA, phArasI, nenIhAdA tathA aMgrejImeM Chireta kahate haiN| cirAyatA-dastAvara, rUkSa, zItala, tikta, halakA tathA sannipAtajvara zvAsa, kapha, pitta raktavikAra, dAha, khAMsI, zotha, tRSA, kuSTha, jvara, vraNa tathA kRmi inako naSTa karatA hai // 156-158 // indrayavam / uktaM kuTajabIjaM tu yavamiMdrayavaM tathA // 159 // kaliMgaM cApi kAliMga tathA bhadrayavaM smRtam / kacidindrasya nAmaiva bhavettadabhidhAyakam // 160 // phalAnIndrayavAstasya tathA bhadrayavA api| kuTajabIja, yava indrayava, kaliMga, kAliMga tathA bhadrayava yaha indrajauke nAma haiN| yaha amarakozameM likhA hai| bhagavAn dhanvantari kahate haiM ki indrake sampUrNa nAma indrajauke paryAyavAcaka zabda hote haiM / jaise zakra, indra, indrayava aura bhadrayava ityaadi| ise hindImeM indrajau, phArasImeM javAna kuciska aura aMgrejImeM Rosebay kahate haiM // 159 // 160 // indrayavaM tridoSaghnaM saMgrAhi kaTu zItalam // 16 // jvarAtIsAraraktArza kRmivIsarpakuSThanut / dIpanaM gudakIlAsravAtAsrazleSmazUlajit // 162 // indrajau-tridoSanAzaka, grAhI, kaTu, zItala tathA jvara, atisAra,raktavikAra, aza, kRmi, visarpa tathA kuSThako karanevAlA, agnidIpaka,
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ (36) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| aura bavAsIrake massoM, rudhiravikAra, vAta, kapha tathA zUlako jItanepAnA hai // 161 // 162 // mdnH| madanazchardanaHpiMDIrAThaH piMDItakastathA / karahATo marubakaH zalyako viSapuSpakaH // 16 // madano madhurastikto vIryoSNo lekhano laghuH / vAMtikRdvidradhiharaH pratizyAyavraNAntakaH // 16 // rUkSaH kuSThakaphAnAhazothagulmavraNApahaH / madana, chardana, piNDIrATha, piNDItaka, karahATa, maruvaka, zalyaka, viSapuSpaka yaha madanaphalake saMskRta nAma haiN| hindI meM ise rADA tathA mainaphala, aMgrejImeM Bushia Gardenia kahate haiM / mainaphala-madhura, tikta, uSNabIryavAlA, lekhana karanevAlA, halakA, vamanako karanevAlA, vidradhinAsaka, rUkSa tathA pratizyAya, vraNa, koDha, kapha, zotha, pAnAha, (aphArA), gulma tathA vraNako nAza karanevAlA hai // 163 // 164 / / raanaa| rAsnA yuktarasA rasyA suvahA rasanA rasA // 16 // elAparNI ca surasA sugandhA zreyasI tathA / rAnAmapAcanI tiktA gurUSNA kphvaatjit|166| zothazvAsasamIrAstravAtazulodarApahA / kAsajvaraviSAzItivAtakAmayasidhmahRt // 167 // rAsnA, yuktarasA, rasyA, subahA, rasanA, rasA, elAparNI, surasA, sugandhA, preyasI yaha rAsnAke saMskRta nAma haiN| ise hindImeM rAyasana, phArasImeM rAna kahate haiN| Aho! Shrutgyanam
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 37 ) rAyasana - grAmako pacAnevAlI, tikta, bhArI, garama, kaphavAtanAzaka tathA zotha, zvAsa, vAtarakta, vAtazUla, udararoga, kAsa, jvara, viSa, slIprakArakI vAtavyAdhiyAM tathA sidhma, koTa inako naSTa karatI hai // 165-167 // nAkulI / nAkulI surasA nAgasugandhA gaMdhanAkulI / nakuleSTA bhujaMgAkSI sarpAkSI viSanAzanI // 168 // nAkulI tuvarA tiktA kaTukoSNA vinAzayet / bhogilUtAvRzvikAkhu viSajvarakRmitraNAn // 169 // nAkulI, suramA, nAgasugandhA, gaMdhanAkulI, nakuleSTA, bhujaMgAkSI, sarpAkSI aura viSanAzinI yaha isake saMskRta nAma haiM / ise hindI meM nAI tathA nAkulIkanda, phArasI meM viSamUMgarI aura aMgrejImeM Kanwolfia Scrpentina kahate haiM / nAkulI - kaSAya rasadhAlI, tikta, kaTu, udyA tathA sarpa lUtA ( makaDI), bicchU tathA cUhekA viSa, jvara, kRmi tathA vraNa inako naSTa karatI hai / / 168 / / 169 / / mAcikA / mAcikA prasthakAMbaSThA tathAMbAMbAlikAMbikA | masUravidalA kezI sahasrA bAlamUlikA // 170 // mAcikAmlA rase pAke kaSAyA zItalA laghuH / pakkAtIsAra pittAsrakapha kaMDDAmayApahA // 171 // mAcikA, prasthakA, ambaSThA, ambA, ambAlikA, ambikA, masUravidalA, kezI. sahastrA aura bAlamUlikA yaha mAcikAke saMskRta nAma haiM / ise hindI meM makoha, phArasI meM rodhAtarIkha aura aMgrejImeM Solenum Nigrum kahate haiM / 1 makoha-rasameM amla, pAkameM kaSAya, zItala, halakA aura pakvAtisAra, pitta, raktavikAra, kapha tathA kaNDuroga ( khujalI ) dUra karatA hai 170 171 Aho Shrutgyanam
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / tejavatI / tejasvinI tejavatI tejohvA tejanI tathA / tejasvinI kaphazvAsakAsAsyAmaya vAtahRt // 172 // pAcanyuSNA kaTustiktA rucivahnipradIpanI / ( 38 ) tejasvinI, tejavatI tejovA, tejanI yaha tejavatIke saMskRta nAma haiM / . ise hindImeM tejovatI aura aMgrejI meM Toothache Tree kahate haiM / tejasvinI - pAcana karanevAlI, garama, kaTu, tikta, rucikara, agridIpaka tathA kapha, zvAsa, kAsa, mukharoga tathA vAyuko haraNa karatI hai / / 172 // jyotiSmatI / jyotiSmatIsyAtkaTabhIjyotiSkAkaMgunItica 173 pArAvatapadI paNyA letA proktA kakuMdanI / jyotiSmatI kaTustiktA sarA kaphasamIrajit 174 atyuSNA vAmanI tIkSNA vahnibuddhismRtipradA / jyotiSmatI, kaTabhI, jyotiSkA, kaMgunI, pArAvatapadI, paNyA, latA, kakuMdanI yaha jyotiSmatIke nAma haiN| hindI meM ise mAlakaMganI, phArasImeM kAla aura aMgrejI meM Staff Trec kahate haiM / mAlakaMganI - kaTu, tikta, dastAvara, bAta tethA kaphako naSTa karanevAlI, bahuta garama, bamanakAraka, tIkSNa tathA agni, buddhi aura smRtiko baDhAtI hai / / 173 / / 174 // kuSTham / kuSTa rogAhvayaM vApyaM paribhAvyaM tathotpalam // 175 // kuSThamuSNaM kaTu svAdu zukralaM tiktakaM laghu / haMti vAtAsravIsarpakAsa kuSThamarutkaphAn // 176 // ! kuSTha, rogAhaya, vApya, paribhAvya tathA utpala yaha kuSThake saMskRta
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. 1 ( 39 ) nAma haiM, hindI meM ise kUTha, phArasImeM kozta aura aMgrejImeM Castor root kahate haiM / kUTha - garama, kaTu, madhura vIryaparddhaka, tikta, halakA tathA vAta, rudhiravikAra, visarpa, kAsa, kuSTha aura kaphako naSTa karatA hai // 175 // 176 // puSkaramUlam / uktaM puSkaramUlaM tu pauSkaraM puSkaraM ca tatra / padmapatraM ca kAzmIraM kurabhedamimaM jaguH // 177 // pauSkaraM kaTukaM tiktamuva kAtakaphajvarAn / iMtizvAsArucizothAnavizeSAtpArzvazUlanut / puSkaramUla, pauSkara, puSkara, padmapatra tathA kAzmIra yaha kuSThake bheda por3akaramUla ke nAma haiM, hindI meM ise pohakaramUla kahate haiM / pohakaramUla- kaTu, tikta tathA vAta aura kaphake jvara, zvAsa, aruci, zotha aura vizeSataH pArzvazUla inako naSTa karanevAlA hai // 177 // 178 // hemAhvA / paTuparNI haimavatI hemakSIrI himAvatI / mAhvA pItadugdhA ca tanmUlaM cokamucyate // 179 // H mAvA recanI kA bhedanyutklezakAriNI / kRmikaMDUviSAnAhakaphapittAsrakuSThanut // 180 // 7 paTuparNI, haimavatI hemakSIrI, himAvatI, hemAvatI, hemAhA, pItadugdhA yaha mAha ke saMskRta nAma haiM / hindI meM ise pIle dUdhakI kaTerI tathA satyA nAzI aura aMgrejImeM Gambage Thistle kahate haiM / isakI jar3ako coka kahate haiM / pIle dUdha kI kaTelI-recana karanevAlI, tikta. malako zithila karanevAlI, jIko macalAnevAlI tathA kRmi, khujalI, viSa, AnAha, kapha, pitta, raktavikAra aura koMr3hako naSTa karanevAlI hai // 179 // 180 //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ (40) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / shRNgii| zRMgI karkaTazRMgI ca syaatkuliirvissaannikaa| ajazRMgI ca vakrA ca karkaTayakhyA ca kIrtitA181 zRMgI kaSAyA tiktoSNA kaphavAtakSayajvarAn / zvAsovAtatRkAsahikArucivamIharet // 182 // zRMgI, karkaTazRMgI, kulIra, viSANikA, majazRGgI, vakrA tathA karkaTA yaha zRGgIke saMskRta nAma haiM / hindImeM ise kAkaDasiMgI kAte haiM / zRGgI-kaSAyarasapAlI, tikta, garama tathA kapha, vAta, kSaya, jvara,zvAsa, UhmavAta, tRSNA, kAsa, hicakI, aruci, vamana, inako haranevAlI hai // 181 // 182 // kaTphala / kaTaphalaH somavalkazca kaiTaryyaH kuMbhikApi ca / zrIparNikA kumudikA bhadrA bhadravatIti ca // 183 // kaTphalastuvarastiktaH kaTuvAtakaphajvarAn / haMti khAsapramehArzaH kaaskNddvaamyaaruciiH||18|| kaTphala, somavalka, kaiTararya, kumbhikA, zrIparNikA, kumudikA, bhadrA, bhadravatI yaha kaT phalake saMskRta nAma haiN| hindImeM ise kAyaphala phArasImeM udulabarka tayA aMgrejImeM Myricasapida kahate haiN| kAyaphala-kasalA, tikta, muTu taNa vAta, kapha, udara, vAsa, prameha,marza, khAMsI, khujalI aura aruci ina sabako dUra karatA hai / 183 // 184 // bhaagiiN| bhAgI bhRgubhavA padmA phaMjI brAhmaNayaSTikA / brAhmaNyaMgAravallI ca kharazAkazvahaMjikA // 185 //
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (41) bhAGgI rUkSA kaTustiktA rucyoSNA pAcanI lghuH| . dIpanI tuvarA gulmaraktajinnAzayeddhavam // 186 // zothakAsakaphazvAsapInasajvaramArutAn / bhAI, bhRgubhavA, padmA, phI, brAhmaNayaSTikA, brAhmaNI, aGgAravallI, kharazAka aura halikA yaha bhAgIMke saMskRta nAma haiN| hindImeM ise bhAraMgI tathA aMgrejImeM Clerodendron Seretun kahate haiM. bhAraMgI-rUkSa, kaTu, tikta, rucikAraka, uSNa, pAcaka halakI, agnidIpaka, kasainI, gulma paura raktavikAroke jItanevAlI, zotha, kAsa, kapha, vAsa, pInasa, jvara tathA vAta inako zIghra hI naSTa kara detI hai // 185 // // 186 // ___ ashmbhedH| pASANabhedakozmano girabhininayojanI // 187 // azmabhedo himastitaH kaSAyo bastizodhanaH / bhedano haMti doSArthIgulmakRcchAzmadujaH // 188 // yonirogAnpramehAMzca plIhazUlavaNAni ca / pASANabheda, azmana, giribhita, bhinnayojanI, azmabheda yaha pApAyabhedake saMskRta nAma haiN| ise hindI meM pAkhAnabheda, phArasImeM gozAda tathA aMgrejImeM Irissp kahate haiN| pASANabheda-zItala, tikta, kasailA, basti (masAnA) ko zuddha karane vAlA, bhedana karanevAlA tathA vAta, pitta, kapha, aza, gulma, kRccha, patharI, hRdayake roga. yoniroga, prameha. plIhA, zUla tathA vroMkA nAza karatA hai| 187 // 188 // dhaatkii| dhAtakI dhAtupuSpIca vahnijvAlA ca sA smRtA 189 dhAtakI kaTukA zItA madakRttuvarA lghuH| tRSNAtIsArapittAsraviSakRmivisarpajit // 19 //
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ (42) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / dhAtakI, dhAtupuSpI, vahnijvAlA, yaha dhAtakIke saMskRta nAma haiN| hindImeM ise dhAyake phala aura aMgrejImeM Woodfaraha. Floribunda kahate haiN| dhAyake phUla-kaTu, zIta, madakAraka, kasaile, halake tathA pyAsa, pratisAra, pitta, raktavikAra, viSa, kRmi paura visarpako jItanevAle haiN||189|| 190 // mNjisstthaa| maMjiSThA vikasA jiMgI samaMgA kAlameSakA / maMDUkaparNI maMDIrI bhaMDI yojanavallyapi // 191 // rasAyanyaruNA kAlA raktAMgI raktayaSTikA / maMDItakI ca gaMDIrI maMjUSA vastraraMjanI // 192 // maMjiSThA madhurA tiktA kapAyA svaravarNakRt / gururuSNA viSazleSmazothayonyakSikarNaruk / / 193 // raktAtIsArakuSThAtrabIsapatraNamehanut / / maMjiSThA, vikasA, jiGgI, samajhA, kAlameSikA, maNDUkaparNI,maNDIrI, bhaNDI, yojanavallI, rasAyanI, aruNA, kALA, raktAGgI, raktayaSTikA, maNDItakI, gaNDIrI, maMjUSA, vasvaraMjanI yaha maMjiSThAke saMskRta nAma haiN| ise hindI meM maeNjITha, phArasImeM sanAsa aura aMgrejImeM Madderroot kahate haiN| . majITha-madhura, tikta, kasalI; svara aura varNa ke liye uttama, bhArI, uSNa tathA viSa, zleSma, zotha yoni, akSi tathA kAnoMke roga, raktAtisAra, koTa, raktavikAra, visarpa tathA vraNa aura mehako naSTa karatI hai| 191-193 // kusubham / syAkusuMbhaM vahnizikhaM vastraraMjakamityapi // 19 // kusumaM vAtalaM kRccharaktapittakaphApaham / kusuMbha, vahnizikhA tathA vakharaJjaka yaha kusubhake saskRta nAma haiN|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (43) hindImeM ise kusuMbhA, phArasImeM gulemAskara aura aMgrejImeM Officinal Carthamus kahate haiN| kusumbhA-vAtakAraka tathA kRccha, rakta, pitta aura kaphako dUra karatA kasaila, vasapa, kamalAkSA sA karatA laakssaa| lAkSA palaMkaSAlato yAvo vRkSAmayo jatu // 19 // lAkSA vA himA balyA snigdhA ca tuvarA laghuH / anuSNA kaphapittAtrahikAkAsajvarapraNuta // 196 // vrnnorksstviisrpkRmikusstthgdaaphaa| alaktako guNasta dvizeSAd vyaMganAzanaH // 197 // lAkSA, palaMkaSA, alakta, pAva, vRkSAmaya, jatu yaha lAmAke saMskRta : nAma haiN| hindImeM ise lAkha, phArasI meM ise lAka aura aMgrejImeM Shellac kahate haiN| lAkSA-varNako uttama karanevAlI, zItala, balavardhaka, snigdha, kasailI, anuNNa aura kapha, pitta, raktavikAra hicakI, kAsa, jvara, vraNa, urakSata, visarpa, kRmi, kuSTha ina vyAdhiyoMko haraNa karatI hai / malataka (lAkhakA rasa) bhI lAkSAke samAna guNoMvAlI hai kintu vizeSakarake svacAke chibhbha paura chAiyoM ko naSTa karato hai // 195-197 // haadriaa| haridrA kAMcanI pItA nizAkhyA vrvrnninii| kRminA haladI yoSitpriyA httttvilaasinii||198|| haridrA kaTukA tiktA rUkSoSNA kaphapittanuta / vardhyA tvagdoSamehAsrazothapAMDuvraNApahA // 199 // haridrA, kAJcanI, pItA,nizAkhyA, varamaNinI, kRminA, inadI, yoSipriyA, haTTavinAsanI yaha haldIke nAma hai| hindImeM ise haladI, phAra sImeM jardacoba aura aMgrejImeM Turmeric kahate haiN|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ (44) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / hanadI-kaTu, tikta, rUkSa, garama, kapha aura pittako naSTa karanevAlI, vargako uttama karanevAlI aura svacAke doSa, prameha, raktavikAra, zotha, pANDuroga aura vraNoMko naSTa karatI hai // 198 // 199 // aamrgndhihridraa| dAbhedA sugaMdhA ca dArU dArukadAru ca / karpUrA padmapatrA syAtsurabhI suranAyakA // 20 // AmragaMdhiharidrA yA sA zItA vAtalA matA / pittahanmadhurA tiktA sarvakaNDUvinAzinI // 201 // dArvIbhedA sugandhA, dArvI, dAruka, dArU, karpUrA, pradmapatrA, AmragandhI surabhI, suranAyakA. yaha AmbAhaldIke nAma haiN| AmbAhaldI-zItala, vAtakAraka, pittanAzaka, madhura, tikta aura saba prakArakI kaNDu (khujalI) ko dUra karanevAlI hai| pampiyA haldI ke nAmase prasiddha hai // 200 // 201 // ___ arnnyhridraa| araNyahaladIkaMdaH kuSThavAtAsranAzanaH / bharaNyahaldI arthAt jaMgala meM honevAlI haldIkA kanda-kuSTha Ara vAtaraktako dUra karatA hai, yaha vanahaldoke nAmase prasiddha hai| dAruharidrA / dArvI dAruharidrA ca parjanyA parjanIti ca // 202 // kaTaMkaTerI pItA ca bhavetsaiva pcNpcaa| saiva kAlIyakaH proktastathA kAleyako'pica // 203 // pItazca harizca pItadAruzca pItakam / dArvI nizAguNA kiMtu netrakarNAsyaroganut // 20 // dArvI,dAruharidrA, parjanyA parjanI, kaTaMkaTerI, pItA, pacampacA, kAlIyaka, kAlepaka, pItadu, haridru pItadAru, pItaka yaha dAruhaldIke nAma haiN| 'simaleke pahADoMmeM kasmalake nAmase prasiddha nam
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. DI. / (45) dArUharadI meM haldI ke samAna hI saba guNa haiM kintu netra kAna aura sukhake rogoMko vizeSa rUpase dUra karatI hai / 202-204 // rasAMjanam / dAvakAsamaM kSIraM pAdaM paktvA yadA ghanam / tadA rasAMjanaM khyAtaM netrayoH paramaM hitam // 205 // rasAMjanaM tArkSyazailaM rasagarbha ca tArkSyajam / rasAMjanaM kaTuzleSma viSanetravikAranut // 206 // uSNaM rasAyanaM tiktaM chedanaM vraNadoSahRt / dArUhaldI ke aSTAvazeSa kvAthameM cauthA hissA godugdha milAkara pakAce jaba vaha aphIma ke samAna gADhA ho jAya to isako rasAana yA rasota kahate haiM / yaha netroMke liye parama hitakArI hai / rasAJjana, tAryazaila, rasagarbha, tAja, yaha rasautake saMskRta nAma haiM / rasauta - kaTu hai, kapha, viSa aura netrarogoMko haratI hai, uSNa hai, rasAyana : hai, tikta hai, chedana hai auaura vraNa doSoMko haranevAlI hai || 205 // 206 // vAkucI / avalgujA vAkucI syAtsomarAjI suparNikA 207 zazilekhA kRSNaphalA somA pUtiphalIti ca / somavallI kAlameSI kuSThaghnI ca prakIrtitA // 208 // vAkucI madhurA tiktA kaTupAkA rasAyanI / viSTabhahRddhimA rucyA sarA zleSmAsrapittanut // 209 H rUkSA dyA zvAsakuSThamehajvarakRmipraNuta /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ (46) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / tatphalaM pittalaM kuSThakaphAnilaharaM kaTu // 21 // kezyaM tvacyaM vamizvAsakAsazothAmapAMDunut / pavalgujA, bAkucI, somarAjI. suparNikA, zazilekhA, kRSNaphalA, somA, pratiphalI, somavallI, kAlameSI aura kuSThaghnI yaha bAvacIke nAma haiN| bAvacI-madhura, tikta, kaTupAkI, rasAyanakarvI, vibandhako dUra karane vAlI, ThaNDI, rucikAraka dastAvara, kapha aura raktapittako haranevAlI, rukSa, hRdayako hitakArI, zvAsa, kuSTha, prameha, jvara aura kRmiyoM ko dUra karatI hai| vAvacIke phala pittakAraka, kuSTha kapha aura vAyuke haranevAle kaTu, pezoMko hitakArI, tvacAko sundara banAnevAle, vamana, zvAsa, kAsa, sUjana aura pANDurogako haranevAle haiN| bAvacIkA zvitrakuSa (phulabaharI) ke Upara vizeSa rUpase prayoga kiyA jAtA hai / ise hindImeM bAvacI aura aMgrejImeM Esculent Fiacourtia kahate haiM / 207-210 // cakramardaH / cakramardaH prapunnATo dadrughno meSalocanaH // 211 // padmATaH syAdeDagajaH cakrI punnATa ityapi / cakramardo laghuH svAdU rUkSaH pittaanilaaphaa212|| hRyo himaH kaphazvAsakuSThadadrukRmIna haret / haMtyuSmaM tatphalaM kuSThakaMDudadruviSAnilAn // 213 // gulmakAsakRmizvAsanAzanaM kaTukaM smRtam / cakramarda, prapunATa, dadrughna, meSalocana, padmATa, eDagaja, cakrI, pubATa, yaha panavADake nAma haiN| pananADa-lakA, svAdu, kakSa, pitta aura vAyuke haranevAlA, hadayako hitakArI, zItala,kapha, zvAsa, kuSTha, dagu, viSa, vAyu, kRmiyoMko haranevAlA hai, isake phala garama haiM,kuSTha, kaNDugu, viSa,vAyu, gulma, khAMsI, kRmi aura zvAsa rogako naSTa karanevAle haiM tathA kaTu hai| Aho Shrutgyanam
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ " harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (47) isake peDa varSARtumeM utpanna hote haiM, garIba loga isake pattokA zAka bhI khAte haiM / isakI phaliyoM se moThake samAna bIja nikalate haiM, jo dahImeM milAkara svacA para lagAne ke kAma pAte haiM // 211-213 // , ativissaa| viSA svati viSA vizvA zRMgI prativiSAruNA 214 zuklakaMdA copaviSA bhaMgurA ghuNavallabhA / viSA soSNA kaTustiktA pAcanI dIpanI hare215 kaphapittAtisArAmaviSakAsavamikrimIn / viSA, ativiSA, vizvA, RDI, prativiSA, aruNA, zulakandA, upaviSA, bhagurA, ghuNavallabhA yaha atIsake nAma haiN| pratIsa-kicit uSNa, kaTu, tikta, pAcanakartA aura agnidIpaka hai| tathA kapha, pinna, atisAra, grAmavikAra, viSavikAra, khAMsI, vamana aura kRmirogako pUra karatI hai / rAtisAra aura bArIke jvaroMmeM yaha vizeSa rUpase prayukta kiyA jAtA hai| atIma nAmase yaha saba jagaha prasiddha hai // 214 // 21 // sAvaralodhraH / pttiyaalodhrH| loprastillastirITazca sAvaro gAlavastathA // 216 // dvitIyaH paTTikAlodhaH kramukaH sthUlavalkalaH / jIrNapatro bRhatpakSaH paTTI lAkSAprasAdanaH // 217 // lodhro grAhI laghuH zItaH cakSuSyaH kaphapittanut / kaSAyo raktapittAmRgjvarAtIsArazothahRt // 21 // lodhra, tilla, tillaka, tirITa, sAvara, gAlava yaha zAvaralodhake nAma haiN| paTTikAlodhra, kramuka, sthUlavalkana, jIrNapatra, bRhatpatra, paTTI aura nAkSAprasAdana yaha paTiyA lona yA paThAnInodhake nAma haiN| lodhra-grAhI, ila kA; zItala, netroMko hitakArI, kapha-pitamAzaka, kasailA, raktapitta,
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ . (48) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| raktavikAra, jvara, atisAra aura zothake haranevAlA hai paThAnI lodhake nAmase saba jagaha prasiddha hai // 216-218 // rsonH| lazanastu rasonaH syAdugragaMdho mahauSadham / ariSTo mlecchakaMdazca yavaneSTo rasonakaH // 219 // yadAmRtaM vainateyo jahAra surasattamAt / tadA tato'patadviduH sa rasono'bhavadbhuvi // 220 // paMcabhizca rasairyukto rasenAmlena vrjitH| tasmAdrasona ityukto dravyANAM guNavedibhiH // 221 // kaTukazcApi mUleSu tiktaH patreSu sNsthitH| nAle kaSAya udiSTo nAlAgre lavaNaH smRtH||222|| bIjaM tu madhuraH prokto rasastadguNavedibhiH / rasono bRMhaNo vRSyaH snigdhoSNaH pAcanaHsaraH223 rase pAke ca kaTukastIkSNo madhurako mtH| balavarNakaro medhAhito nevyo rasAyanaH // 224 // hRdrogjiirnnjvrkukssishuulvibndhgulmaarucikaasshophaan| dunomakuSThAnalasAdajaMtusamIraNazvAsakaphAMzca haMti 225 lazuna, rasona, ugragandha, mahauSadha, ariSTa, mlecchakanda, yavaneSTa, rasonaka yaha lazunake nAma haiM / jaba garur3ajI devanokase amRta lekara Aye to unake mukhase joeka bindu pRthvIpara girAusase rakhonakanda (lazuna) utpanna humA / kyoMki amla rasase rahita yaha kanda pAMca rasovAlA hotA hai isaliye isako dravyaguNake jAnanevAnoMne rakhona kahA hai| rasona-mUlameM kaTu, poMmeM tikta, nAlameM kaSAya, nAlake agra bhAgameM navaNa aura bIjoM meM madhura rasavAlA. isake
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. (19) tattvako jAnanevAloMne kahA hai / nazuna vIryako puSTa karanevAlA, zarIrako puSTa karanevAlA cikanA, garama, pAcana, dastAvara. rata aura pAkameM kaDa, vIkSNa aura madhura hai, bala varNake karanevAlA, medhAvardhaka, netroMko hitakArI aura rasAyana hai, hRdroga, jIrNajvara, kukSizUla, viSandha, gulma, bharuci, kAsa, sUjana, bavAsIra, kuSTha, agnikI mandatA, kRmi,vAyu, zvAsa aura kaphako haranevAlA hai 219-225 // plaaNdduH| palAMDuryavaneSTazca durgadho mukhadUSakaH / palAMDustu guNai yo rasonasadRzo budhaiH // 226 // svAduH pAke rasenoSNaH kaphantrAtipittalaH / harate kevalaM vAtaM balavIryakaro guruH // 227 // palANDu, yavaneSTa, durgandha, mukhadUSaka yaha pyAjake nAma haiM ise hindImeM piyAja, phArasImeM pyAja aura aMgrejI meM Onion bulb karate haiN| piyAja (palANDa) guNoM meM rasonake samAna hai| pAkameM madhura, ramameM uSNa, kaphakAraka, kizcita pinakAraka, vevala vAtanAzaka, balavIryavardhaka aura bhArI hai / / 226 // 227 // bhllaatkm| bhallAtakaM triSu proktamaruSkoruSkaro'nikaH / tathaivAnimukhI bhallI vIravRkSazca zophakRt // 228 // bhallAtakaphalaM pakvaM svAdu pAkarasaM lghuH|| kaSAyaM pAcanaM snigdhaM tIkSNoSNaM chedi bhednm229|| medhyaM vahnikaraM haMti kaphavAtavraNodaram / kuSThAjhegrahaNIgulmazothAnAijvarakrimIn // 230 // Aho! Shrutgyanam
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ (50) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / tanmajjA madhurA vRSyA bRMhaNI vAtapittahA / vatamAruSkaraM svAdu pitaghnaM kezyamagnikata // 23 // bhallAtakaH kaSAyoSNaH zukralo madhuro laghu / vAtazleSmodarAnAhakuSThAzagrahaNIgadAn // 232 // haMti gulmajvarazvitravahnimAMdyakRmivraNAn / bhallAtaka zanda viliGga vAcaka hai| aruSka, aruSkara, pagnika, agnimukhI, bhallI, vIravRtaM aura zophakRt yaha bhilAveke nAma haiN| ise hindImeM bhilAvA, phArasImeM bilAdura aura aMgrejImeM rarkingnut karate haiN| bhilAveke pake phala rasa aura pAkameM madhura, halake, kasaile, pAcana, snigdha, tIkSNa, uSNa, chedI, bhedanakartA, buddhivardhaka aura agnikAraka haiN| tathA kapha, vAta, vraNa, udararoga, kuSTha, bavAsIra, grahaNI, gulma, zotha aphArA, jvara aura kRmiyoMko nAza karate haiM / bhilAveke phaloMkI majA-madhura, vIryavardhaka, zarIrapuSTikAraka aura vAta pittake haranevAlI hai| bhilAveke phaloM kI uNDiye madhura, pittanAzaka, kezoM aura jaTharAgniko baDhAnevAlI hotI haiM / bhikAve-kaisele, garama, vIryavardhaka, madhura aura halake haiN| tathA vAta, kapha, udararoga, aphArA, kuSTha, bavAsIra, gulma,jvara, zvitrakuSTha, mandAgnI, kRmi aura vroko dUra karanevAle haiM / bhilAvekA vidhirahita upayoga karanese zarIrameM khujalI aura sUjana mAdi dAruNa vikAra utpanna ho jAte haiN| dahI, nAriyanakI girI aura tiloMkA nepa karanese aura khAnese bhilAvekI khujalI tathA viSa zAnta hotA hai| 228-232 // bhaGgA gannAmAtulAnI mAdanI vijayA jyaa||233|| bhaGgA kaphaharI tiktA grahaNI pAcanI lghuH| tIkSNoSNA pittalA mohamadavAgvahnivardhanI // 23 // bhaMgA, gaMjA, mAtulAnI, mAdanI, vijayA aura jayA yaha bhAMgake nAma
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ haritakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (51) nAma haiN| phArasI bhASA meM kanaka tathA aMgrejImeM mnlian Hded kahate haiN| bhAMga kaphako haranevAlI, tikta, grAhI, pAcana karanevAlI, inakI, tIkSNa, uSyA, pittakAraka aura moha, mada, vANI aura agniko baDhAnevAlI hai // 233 // 234 // khmtilH| tilabhedaH khasatilaH khAkhasazcApi sNsmRtH| syAtvAkhasaphalodabhUtaM valkalaM zItalaM laghu 236 // grAhi tiktaM kaSAyaM ca vAtakRtkaphakAsahRta / dhAtUnAM zoSakaM rUkSaM madakRdvAgvivarddhanam // 236 // muhurmohakaraM rucyaM sevanAtpuMstvanAzanam / tilabheda, khasatila aura khAkhasa yaha postake nAma haiN| ise hindImeM postadAneke DoDe athavA khasakhasa, phArasImeM kokanAra tathA aMgrejImeM Poppy Seed kahate haiN| khasakhasakA chilakA zItala, halakA, grAhI, tikta, kasailA vAtakAraka, kapha aura khAMsIke haranevAlA, dhAtuoM ko sukhAnevAlA, rUkhA,madakAraka, vANIko baDhAnevAlA, bAraMpAra mohakAraka, arucikAraka tathA sevana karanene puruSatvako naSTa karanevAlA hai| khasakhasake DoDe para pachane lagAkara jo dUdhasA nagakara sUbatA hai vaha aphIma kahAtI hai||235||236|| ___ ahiphenakam / uktaM khasaphalaM kSIramAphUkamahiphenakam // 237 // AphUkaM zoSaNaM grAhi zeSmaghnaM vAtapittalam / tathA khasaphalodbhUtavalkalaprAyamityapi // 238 / khasaphala, kSIra, pAka aura pahinaka yaha aphImake nAma haiM / ise hindImeM aphIma phArasImeM aphayUna aura aMgrejImeM Opium kahate haiN|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ (52) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| aphIma-zoSaNa karanevAlI, grAhI, kaphanAzaka, vAta pittakAraka paura jo postakI chAnake guNa haiM vaha prAyaH isameM haiM / / 237 // 238 // . khsbiijaani| ucyate khasabIjAni te khAkhasatilA api / khasabIjAni balyAni vRSyANi sugurUNi ca 239 // zamayaMti karpha tAni janayaMti samIraNam / khasapIja aura khAkhasatilA yaha khasakhasake nAma haiN| basapIja-vaLakAraka, vIryavardhaka, atyaMta bhArI, kaphako zamana karanevAle tathA vAyuko utpanna karanevAle haiM // 239 / / saindhavam / saindhavo'strI zItazivaM pANibhaMthaM ca siMdhujam240 saiMdhavaM lavaNaM svAdu dIpanaM pAcanaM laghu / snigdhaM rucyaM himaM vRSyaM sUkSma netryaM tridoSahata241 saiMdhava zabda svIliMgameM nahIM hotA / saiMdhava, zItaziva, pANimanya paura sindhu yaha saiMdhava namakake nAma haiM / isako hindI meM seMdhA namaka, phArasImeM namakasaMga, aMgrejImeM Cloride of Sodium kahate haiN| saMdhava namaka svAdu, dIpana karanevAlA, pAcaka halakA, snigdha rudhikAraka zItala, vIryavardhaka, sUkSma, netroMko hitakara tathA tridoSako naSTa karanevAlA hai // 240 // 241 // gaDAkhyam / zAkaMbharIyaM kathitaM gaDAkhyaM romakaM tthaa| gaDAkhyaM laghu vAtaghnamatyuSNaM bhedi pittalam 242 // tIkSNoSNaM cApi sUkSma cAbhiSyaMdi kaTupAki ca / zAkaMbharI gaDAkhyA aura romaka yaha sAMbhara nUnake nAma hai| ise. hindImeM sAMbhara nUna, phArasImeM milahe avazI kahate haiN|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 53 ) sAMbhara namaka-halakA, vAtanAzaka, atyanta uSNa, dastAvara, pittavardhaka, tIkSNa, uSNA, sUkSma, abhiSyandI aura kaTupAkI hai / yaha sAMbharalavaNa nAma se prasiddha hai // 242 // sAmudram / sAmudraM yattu lavaNamakSIvaM vaziraM ca tat // 243 // sAmudraM vai sAgarajaM lavaNodadhisaMbhavam / sAmudraM madhuraM pAke satiktaM madhuraM guru // 244 // nAtyuSNaM dIpanaM bhedi sakSAramavidAhi ca / zleSmalaM vAtanuttitama rUkSaM nAtizItalam // 245 // samudralavaNa, akSIva, vazira sAmudraja, sAgaraja, udadhisambhava yaha samudralavaNake nAma haiN| sAmudra namaka- pAka meM madhura, kiMcita tikta, madhura, bhArI, kizcit uSNa, dIpana, bhedanakarttA, kSArayukta, avidAhI, kaphakAraka, vAtanAzaka, vika, snigdha aura kiMcita zItala hai / / 243-245 // viDam | viDaM pAkyaM ca katakaM tathA drAviDamAsuram / viDaM sakSAramUrddhAdhiH kakavAtAnulomanam // 246 // (UrdhvaM kaphamadho vAtaM saMcArayedityarthaH / ) dIpanaM laghu tIkSNoSNaM sUkSmaM rucyaM vyavayAyi ca vibaMdhAnAha viSTaMbhodarda gauravalanut // 247 // 1 viDa, pAkya, kataka, drAviDa aura Atura yaha vir3a namakake nAma haiM vinamaka kSArayukta hai / Upara aura nIce ke mArgoM se kapha aura bAyuke atulomana karanevAlA hai arthAta Urdhva mArgale kapha aura adho mArgase pavanako anulomana karake nikAlatA hai | AasahasrrtA, halakA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ . (64) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / tIkSNa,uSNa,rUkhA,rucikAraka,nyavAyI, vivaMdhanAzaka tathA pAnAha,viSTambha udarda, zarIrakA bhArIpana aura zUlako nAza karatA hai // 246 // 247 // sauvarcalam / sauvarcalaM syAdrucakamakSapAkaM ca dhAtumat // 248 // rucakaM rocanaM bhedi dIpanaM pAcanaM param / sasnehaM vAtanunAtipittalaM vizadaM laghu // 249 // sauvarcala, rucaka, akSapAka aura dhAtumat yaha sazvara namakake nAma haiN| ise hindImeM kAlA namaka, phArasImeM namaka syAha tathA aMgrejImeM Black Salt kahate haiM isako kAlA namaka bhI kahate haiN| sazcara namaka-rucikAraka, dastAvara, agnidIpaka, pAcana karanevAlA, snigdha, vAtanAzaka, pittako kizcit baDhAnevAlA, vizada aura halkA hai // 248 // 249 / / audbhidam / audbhidaM pAMzu lavaNaM yajjAtaM bhUmitaHsvayam / kSAraM guru kaTu khigdhaM zItalaM vAtanAzanam // 250 // audbhida aura pAMzu lavaya yaha khArI nonake nAma haiN| yaha namaka bhUmise svayaM hI utpanna hotA hai| pAMzu lakSaNa-kSAra, bhArI,kaTu, snigdha, zItala aura vAtanAzaka hai||250|| caNakAmlakam / caNakAmlakamatyuSNaM dIpana daMtaharSaNam / lavaNAmlarasaM rucyaM zulAjIrNavibaMdhanut // 25 // caNakAmlaka ( canekA khAra) bahuta uSNa,dIpana, dantaharSakartA, namakIna aura khaTTe rasavAlA hai, rucikAraka, zUla, ajIrNa aura vivAdhako nAza karanevAlA hai // 251 // Aho? Shrutgyanam
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / yavakSArA svarjikA - suvArcikAzca / pAkyaH kSAro yavakSAro yAvazuko yavAgrajaH / svarjikApi smRtaH kSAraH kApotaH sukhavarcakA 252 // (55) pAkya, cAra, yavakSAra, yavAgraja aura yAvazUka yaha javAkhArake nAma / ise hindI meM jaukhAra, aMgrejI meM Carbouate of Potash kahate haiM / svarjikA, sajjIkhAra, kapota aura sukhavarcakA yaha sajjIkhArake nAma haiN| ise hindImeM sajIkhAra phArasI meM saJjAra kaliyA aura aMgarejI meM Carbonate 0. Soda kahate haiM / / 252 // kathitaH svarjikAbhedo vizeSajJaiH suvarcakA / nidaM tizUlavAtAma zleSmazvAsagalAmayAn // 253 // pAMDvazagrahaNIgulmAnAhaplIhahRdAmayAn / svarjikA rUpaguNA tasmAdvizeSAdgulmazula hRva 254 suvarcakA svarjikAtra boddhavyA guNato janaiH / sajjIkhArakA bheda eka suvacikA yA loTAsajjI nAmase prasiddha hai inameM jaukhAra-zUla, vAtavikAra, AmavikAra, kapha, zvAsa, galeke roga, pANDuroga, bavAsIra grahaNI, gulma aphArA, plIhA aura hRdayake rogoMko dUra karatA hai / sajjIkhAra jaukhArase nyUnaguNoMvAlA hai / kintu gulma aura zUlako vizeSarUpase dUra karatA hai| suvacikA ( loTAsajjI) bhI sajjIkhArake samAna hI guNavAlI hai / / 253 // 254 // * saubhAgyam / saubhAgyaM TaMkaNaM kSAraM dhAtudrAvakamucyate // 255 // TaMkaNaM vahnikRdrkSaM kaphahRdvAtapittakRt / saubhAgya, TaMkaNa, kSAra aura dhAtudrAvaka yaha suhAgeke nAma haiM / ise hindImeM suhAgA, phArasImeM tIgAra aura aMgrejImeM Borax kahate haiM /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ (56) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / suhAgA-vahivarddhaka, rUkSa kaphanAzaka aura vAtapittake karanevAlA hai||255|| kSAradvayaM kSAratrayaM ca / svarjikAyAvazUkazca kSAradvayamudAhRtam // 256 // TaMkaNena yutaM tattu kSAratrayamudIritam / militastUktaguNavadvizeSAdagulmahatparam // 257 // sajjIkhAra aura jaukhArake milAnese kSAraddhaya kahA jAtA hai| yadi inameM muhAgA milA de to kSAratraya bana jAtA hai| tInoM kSAra mile hue uparokta guNoMko vizeSa rUpase karate haiN| aura gulmako to vizeSarUpase naSTa karanevAle ho jAte haiM / 256 // 257 // kSArASTakam / palAza vajizikhariciMcArkatilanAlajaH / yavajaH svarjikA ceti kSArASTakamudAhRtam // 258 // kSArA ete'grinA tulyA gulmazUlaharA bhRzam / palAza (DhAka ), thohara, apAmArga, (puThakaNDA ) imalI, Aka aura tila, nAna ina 6 dravyoMkA alaga alaga kSAra banAkara inahImeM jaukhAra aura sajjIkhAra milA diyA jAya to inako kSArASTaka kahate haiN| yaha bhATha kSAra milAkara agni ke tulya ho jAte haiM tathA gulma aura zUlako vizeSarUpase naSTa karate haiM / 258 // cukram / cukaM sahasravedhi syAdasAmlaM zuktamityapi // 259 // cukaMmatyamlamuSNaM ca dIpanaM pAcanaM param /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (57) zUlagulmavibandhAmavAtazleSmaharaM param // 260 // vamitRSNAsyavairasyahatpIDAvahnimAMdyahRt / cukra, sahasravedhI, rasAmla paura zukta yaha khaTTe cUkake nAma haiN| . cukra-atyanta khaTTA, uSNa, dIpana aura pAcana hai tathA zUla, gulma vibandha, AmavAta, kapha, vamana. pyAsa, mukhakI virasatA, haspIDA aura maMdAgniko dUra karanevAlA hai // 259 // 260 // iti zrIvidyA nakAra-zivazarmavaidyazAstrikRtazivaprakAzikAbhASAyAM harItakyAdinighaNTau hriitkyaadivrgH||1|| - krpraadivrgH| kpuurH| puMsi klIbe ca karpUro himAhvo himabAlakaH / ghanasArazcandrasaMjJo himanAmApi sa smRtaH // 1 // karpUraHzItalo vRSyazcakSuSyo lekhano laghuH / surabhirmadhurastiktaH kaphapittaviSApahaH // 2 // daahtRssnnaasyvrsymedodaugndhynaashnH| karpUro dvividhaH proktaH pakkApakkaprabhedataH // 3 // pakvAtkarpUrataH prAhurapakkaM guNavatparam / karpUra zabda pulliGga aura strIliGga donoMmeM hotA hai| kapUra, sitAbhra himA ( himake sampUrNa nAmoMvAlA), himAlaka, ghanasAra yaha kaparake
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ (58) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / nAma haiM tathA candramAke sampUrNa nAmoMse bhI pukArA jAtA hai / ise hindI meM kapUra, phArasI meM kaphUra aura aMgrejImeM Comphor kahate haiN| kavara - zItala, vIryavardhaka, netroMke liye hitakArI, lekhana, halakA, sugandhayukta, madhura, tikta tathA kapha, pitta, viSa, dAha tRSNa, mukhakI virasatA, meda aura durgaMdhako naSTa karatA hai| kapUra pakka aura apakka bhedase do prakArakA hai, papaka kapUra pakka kapUra se adhika guNoMvAlA hai // 1-3 // cInasaMjJaH / cInasaMjJastu karpUraH kaphakSayakaraH smRtaH // 4 // kuSThakaMDUvamiharastathA tiktarasazca saH / cInasaMjJaka karpUra ( cIniyA~ karpUra ) - tikta rasavAlA tathA kapha, koTa, kaNDu (khujalI ), vamana inako naSTa karatA hai // 4 // kastUrI / mRganAbhirmRgamadaH kathitastu sahasrabhit // 5 // kastUrikA ca kastUrI vaidhamukhyA ca sA smRtA / kAmarUpodbhavA kRSNA naipAlI nIlavarNayuk // 6 // kAzmIre kapilacchAyA kastUrI trividhA smRtA / kAmarUpodbhavA zreSThA nepAlI madhyamA bhavet // 7 // kAzmIradezasaMbhUtA kastUrI hyadhamA smRtA / kastUrikA kaTustiktA kSAroSNA zukralA guruH // 8 // kaphavAta viSacchardizIta daurgandhyadoSahRt / mRganAbhi, mRgamada sahasrabhita, kastUrikA, vaidhamukhyA yaha kastUrikAke saMskRta nAma haiM / ise hindI meM kastUrI, phArasI meM muSka aura aMgrejImeM Musk kahate haiM / kAmarUpa dezameM utpanna huI kastUrI kAlevarNakI, nepAla dezameM utpanna huI nIlavarNa yukta tathA kAzmIra deza meM utpanna huI bhUre raMgakI
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (59) hotI hai / isa prakAra kastUrI tIna prakArakI hai| kAmarUpa dezakI kastUrI uttama, nepAlakI madhyama tathA kAzmIrakI hIna guNoMvAlo hai|| kastUrikA-kaTu, tikta, khArI,garama,vIryavardhaka, bhArI aura kapha, vAta, viSa, vamana, zIta tathA durgandhatAko haranevAlI hai // 5-8 // ltaakstuurikaa| latA kastUrikA tiktAsvAdvIvRSyA himA lghuH||9|| cakSuSyA chedanI zleSmatRSNAvastyAsyarogahRt / latA, kastUrI, tikta, madhura, vIryavardhaka, zItala, halakI, netroMko hita kare, chedana aura kapha, tRSNA tathA vasti (masAnA) aura mukhake rogoMkA nAza karatI hai // 9 // gandhamAjAravAyam / gandhamArjAravIryyantu vIryyakRtkaphavAtahat // 10 // kaNDukuSThaharaM netryaM sugandhaM svedagandhanut / gandhamArjAravIrya (javAdikasturI)-vIryakAraka, netroMko hitakArI, sugandhayukta tathA kapha, vAta, kaNDu, kuSTha aura svedakI gandhako naSTa karanevAlI hai|| 10 // candanam / zrIkhaNDaM candanaM na strI bhadrazrIstailapaNikA // 11 // gandhasAro maleyajastathA candradyutizca sH| svAde tiktaM kaSe pItaM chede raktaM tanau sitam // 12 // granthikoTarasaMyuktaM candanaM zreSThamucyate / candanaM zItalaM rUkSaM tiktamAlAdanaM laghu // 13 // zramazoSa viSazleSmatRSNApittAsradAhanut / zrIkhaMDa aura candana svIliGameM nahIM hote / zrIkhaMDa, candana, bhadrazrI,taila parNikA, gaMdhasAra, malayaja tathA candradyuti yaha candanake saMskRta nAma haiN|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ (60) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| hindImeM ise sapheda candana, phArasI meM sapeda sandala tathA aMgrejImeM Sandal wood kahate haiN| uttama candana vaha hotA hai jo svAdase tikta ho, ghisanepara pIta nikale chedana karanepara lAla nikale,Uparase sapheda ho tathA graMthi aura koTarIyukta ho / candana--zItana, rUkSa, tikta, pAlAda karanevAlA, halakA tathA zrama, zoSa, viSa, kapha, tRSNA, pitta tathA rudhirake vikAroMko naSTa karatA hai||11.-13|| haricandanam / kalaMbakaM tu kAlIya pItAbhaM haricandanam // 14 // haripriyaM kAlasAraM tathA kAlAnusAryakam / kAlIyakaM raktaguNaM vizeSAdvyaMganAzanam // 15 // kalambaka,kAlIya, pItAbha,haricandana, haripriya,kAla tAra tathA kAlAsArthaka yaha pIta candanake nAma haiN| pIta candanake guNa raktacandanake hI samAna haiM, kintu yaha vizeSa karake vyaMga (chAI) ko naSTa karatA hai|| 14 // 15 // raktacandanam raktacandanamAkhyAtaM raktAMga kSudracandanam / tilaparNI raktasAraM tatpravAlaphalaM smRtam // 16 // raktaM zItaM guru svAducchadi tRSNAsrapittahat / titaM netrahitaM vRSyaM jvaravraNaviSApaham // 17 // raktacandana, raktAMga, zudacandana, titaparNI, rakta tAra tathA pravAlaphala yaha raktacandanake saMskRta nAma haiN| hindI meM ise nAla vandana, phArasImeM saMdalerakha aura aMgrejI meM ise Red Sandel wood kahate haiN| . lAlacandana-zItala,bhArI, madhura, tikta nevahitakArI,vIryavarddhaka tathA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (61) vamana, tRSNA, raktavikAra, pitta, jvara, vraNa, viSa, inakA apaharaNa karatA hai // 16 // 17 // pataMgam / pataMgaM raktasAraM ca suraMga raMjanaM tathA / paTaraMjakamAkhyAtaM pattUraM ca kucandanam // 18 // pataMga madhuraM zItaM pittazleSmatraNA srnut.| haricandanavadvedyaM vizeSAdAhanAzanam // 19 // candanAni tu sarvANi sadRzAni rsaadibhiH| gandhe na tu vizeSo'sti pUrva zreSThatamaM guNaiH // 20 // pataMga, raktasAra, suraMga, raMjana, paTaraMjaka, pattUra aura kucandana yaha pataMgake saMskRta nAma haiM / ise hindImeM pataMga athavA pataMgavRkSa, aura phArasI bakama, aMgrejI meM Sappan wood kahate haiN| pataMga-madhura, zItala tathA pitta, kapha, vraNa paura raktavikAroko dUra karatA hai| isameM pIta aura candanake samAna hI guNa haiM,parantu yaha dAhako vizeSa karake naSTa karatA hai| rasAdikameM to saba candana samAna hI haiM, kevala gandhakA hI bheda hai| una sabameM prathapa (zveta candana ) guNoM meM sabase zreSTha re||18-20|| aguru kRSNAguru agurusatvaM ca / aguru pravaraM lohaM rAjAha yogajaM tathA / vazikaM kRmijaM cApi kRmijagdhamanAryakam // 21 // agurUSaNa kaTu tvacyaM titaM tIkSNaM ca pittalam / / laghukarNAkSirogaghnaM zItavAtakaphapraNuta // 22 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra 62) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. kRSNaM guNAdhikaM tanu lohavadvAri majati / aguruprabhavaH snehaH kRSNAgurusamaH smRtaH // 23 // paguru, pravara, loha, rAjAha, yogaja, vazika, kRmija, kRmijagdha tathA anAryaka yaha paguruke saMskRta nAma haiM / isako hindI meM agara athavA kAlI agara, phArasImeM kaza bebavA aura aMgrejI meM Eagal woodkhtehaiN| - agara-garama, kaTu, tvacAko uttama karanevAlA, tikta, tIkSNa, pittava. dhaka halkI aura karmaroga, akSiroga, zIta, vAta tathA kaphako dUra karatI hai| kAle raMgakI agara adhika guNoMvAlI hotI hai aura vaha janameM lohekI taraha DUba jAtI hai / aguruse utpanna hue tela meM bhI kAlI agarake samAna guNa haiM // 21-23 // devdaaru| devadAru smRtaM dAru bhAdradAvidAru ca / mastadAru drukilimaM kilimaM surabhUruhaH // 24 // 'devadAru laghu snigdhaM tiktoSNa kaTupAki ca / / vibandhAdhmAnazothAmataMdrAhikAjvarAtrajit // 25 // prmehpiinsshlessmkaaskNdduusmiirnut| devadAru, dAru bhadradAru, indradArU, mastadAru, drukilima, kilima tathA surabhUruha yaha devadAruke saMskRta nAma haiN| hindImeM ise devadAha phArasImeM devadAra tathA aMgrejImeM lsua Caprredea kahate haiN| devadAru-halkA, snigdha, tikta, garama pAkameM kaTu aura malake baMdha, AdhmAna, zotha, Ama, tandrA, hicakI, jvara, raktavikAra, prameha, pInasa, kapha, khAMsI, kaNDa, (khujalI) tathA vAyuko naSTa karatA hai // 24 // 25 // srlH| saralaH pItavRkSaH syAttathA surabhidArukaH // 26 // saralo madhurastitaH kaTupAkara so laghuH / LAM
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (63) snigdhoSNa karNakaNThAkSirogarakSoharaHsmRtaH // 27 // kphaanilsveddaahkaasmuucchaavnnaaphH| sarala,pItavRkSa, surabhidAruka yaha saralake saMskRta nAma haiN| ise hindImeM dhUpavRkSa tathA aMgrejImeM Long Leved pine kahate haiN| sarala-madhura, tikta, pAka aura rasameM kaTu, halkI, snigdha, garama aura karNaroga, akSiroga. kaNTharoga, bhUtAdikoMkI pIDA, kapha, bAyu, sveda, dAra, kAsa, mUcchI tathA vraNako naSTa karatA hai // 26 // 27 // tagaram / kAlAnusAr2yA tagaraM kuTilaM nahuSaM natam // 28 // aparaM piNDatagaraM daNDahastaM ca bahiNam / tagaradvayamuSNaM syAtsvAdu snigdha laghu smRtm||29|| viSApasmArazUlAkSirogadoSatrayApaham / kAlAnusArya, tagara kuTila, nahuSa tathA nata yaha prathama prakAra kI tagarake nAma haiN| piNDatagara, daNDahasta tathA bahiNa yaha dUsarI tagarake nAma haiN| tagarako hindImeM tagara kahate haiN| donoM prakArakI tagara--uSNamadhura, snigdha, halkI aura viSa, apasmAra zUla, akSiroga tathA tridoSa inako naSTa karate haiM // 28 // 29 // - padmakam / padmakaM padmagandhi syAttathA padmAhvayaM smRtam // 30 // padmakaM tuvaraM tiktaM zItalaM vAtalaM laghu / visarpadAhavisphoTakuSThazleSmAstrapittanut // 31 // garbhasaMsthApanaM vRSyaM vamivraNatRSApraNut / panaka, padmagandhi, padmAhaya yaha padmakake saMskRta nAma haiM ise hindImeM paprakASTha tathA pamAkha karate haiN|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 64 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. 1 padmaka- kasailA, tikta, zItala, vAtavardhaka, halakA, garbhako sthApana karanevAlA, vIryavardhaka tathA vijJa, dAha, visphoTa, kuSTha, kapha, raktapitta, camana, vraNa aura tRSAko dUra karatA hai // 30 // 31 // guggulluH / muggulurdevadhUpazca jaTAyuH kauzikaH puraH // 32 // kumbhollUkhalakaM kIbe mahiSAkSaH palaMkaSaH / mahiSAkSo mahAnIlaH kumudaH padma ityapi // 33 // hiraNyaH paJcamo jJeyo gugguloH paJcajAtayaH / mRgAMjana savarNastu mahiSAsa iti smRtaH // 34 // mahAnIlastu vijJeyaH svanAmasamalakSaNaH / kumudaH kumudAbhaH syAt padmo mANikyamannibhaH // 35 // hiraNyAkhyastu hemAbhaH paMcAnAM liGgamIritam / mahiSAkSo mahAnIlo gajeMdrANAM hita vubhau // 36 // hayAnAM kumudaH padmaH svastyArogyakarau parau / vizeSeNa manuSyANAM kanakaH parikIrtitaH // 37 // kadAcinmahiSAzazca mataH kaizcinnRNAmapi / guggulurvizadastikto vIryoSNaH pittalaH saraH // 38 // kaSAyaH kaTukaH pAke kaTU rUkSo laghuH paraH / bhagrasandhAnakRvRSyaH sUkSmastapya rasAyanaH // 39 // dIpanaH picchilo balyaH kaphavAtatraNApacIH / medomehAzmavAtAMzva vedakuSThAmamArutAn // 40 // piNDakAgraMthizophAza gaNDamAlAkRmIJjayet / mAdhuryAcchamayedvAtaM kaSAyatvAcca pittadA // 41 //
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ hargatakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (65) tiktatvAtkaphajittena guggulaH srvdosshaa| sa navo bRMhaNo vRSyaH puraannstvtilekhnH||42|| snigdhaH kAMcanasaMkAzaH pakajambUphalopamaH / nUtano gugguluH proktaHsugandhiryastu picchilH||43|| zuSko durgaMdhakazcaiva tyaktaprakRtivarNakaH / purANaH sa tu vijJeyo guggulurvIryyavarjitaH // 44 // * amlaM tIkSNamajINa ca vyavAyaM bhramamAtapam / madyaM roSaM tyajetsamyagguNArthI purasevakaH // 45 // guggula, devadhUpa, jaTAyu, kauzika, pura, kumbha, ullUkhalaka, mahiSAkSa aura palaMkaSA yaha guggulake saMskRta nAma haiN| ullUkhalaka zanda napuMsaka liMgameM hI hotA hai / guggulako hindI meM guggula, phArasImeM vorAjadAna aura aMgrejImeM Indian Dellum kahate haiM / __ mahiSAkSa, mahAnIla, kumuda, padma tathA hiraNya yaha gugguLake pAMca bheda haiN| mRgake netrake samAna varNavAlA mahiSAkSa guggula hotA hai, jo guggula apane nAmake anusAra atyaMta nIlA ho use mahAnIna kahate haiN| jisa guggulakA kumuda samAna varNa ho use kumuda kahate haiN| jisa guggulakI mANikyake samAna kAnti ho use padma kahate haiM tathA jisakA varNa svarNake samAna ho vaha hiraNyaguggula jAnanA / yaha pAMcoMke lakSaNa haiN| mahiSAkSa aura mahAnIla hAthiyoMke liye hitakArI haiM, padma aura kumuda yaha donoM guggula azvoMke liye lAbhadAyaka haiM aura manuSyoMke liye vizeSa karake hiraNya guggula hitakara hai| kucha manuSyoMkA mata hai ki hiraNyAkSaguggula manuSyoMko bhI diyA jA sakatA hai / guggula-vizada, tikta, uSNavIrya, pittakAraka, dastAvara, kasainA, kaTu, pAkameM kaTu, rUkSa, halakA TUTe hueko joDanevAlA, vIryavardhaka sUkSma,svarakAraka aAyuko baDhAnevAlA dIpana, cikanA, balakAraka tathA kapha, vAta vrae, apacI, meda, meha, patharI, Aho! Shrutgyanam
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( ( 66 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI . / bAta, kleda, kuSTha, AmavAta, piNDaka, granthi, zopha bavAsIra, gaMDamALA tathA kRmiyoMko haratA hai / guggula-madhura honese vAta ko, kasailA hone se pittako tathA tikta hone se kaphako naSTa karatA hai, isa prakAra guggula tridoSanAzaka hai| navIna guggula puSTikAraka tathA vIryako baDhAnevAlA hai, purAnA guggula atyanta lekhana hai / jo guggula snigdha ho, svarNake samAna ho, pake hue ambu phalake sadRza ho tathA sugandhita aura picchila ho vaha nayA (navIna) hotA hai / jo gUgala sUkhA durgandhiyukta tathA jisane apanA svAbhAvika varNa choDa diyA ho, vaha purAnA hotA hai tathA vaha zaktirahita hotA hai ! lAbhakI icchA karanevAle gUgalake khAnevAleko pramla, tIkSNa tathA ajIrNa karanevAle padArtha tathA vyavAya, bhrama aura garamI, madya tathA krodha inakA tyAga kara denA cAhiye / / 32-45 // zrIvAsaH / zrIvAsaH saralasrAvaH zrIveSTo yakSadhUpakaH / zrIvAso madhurastiktaH snigdhoSNastuvaraHsaraH // 46 // pittalo vAtamUtrakSisvararogakSayApahaH / rakSoghnaH svedadaurgandhyayU kAkaNDUtraNapraNut // 47 // zrIvAsa, saralasrAva, zrIveSTa, yakSadhUpaka yaha zrIvAsa ke saMskRta nAma haiM / hindI meM ise gandhapirojA tathA saralakA gonda, phArasI meM sandaruSa kAdavA aura aMgrejImeM Gumcopal kahate haiN| zrIvAsa - madhura, tikta, snigdha, uSNa, kasailA, dastAvara, pittavardhaka aura vAta, ziroroga, akSiroga, svara roga, kSaya, rAkSarUkI pIDA, sveda, durgautA, thUkA (jUM), khujalI tathA vrayA inako naSTa karatA hai // 46 // 47 // rAlaH / rAlastu zAlaniryAsaH tathA sarjarasaH smRtaH / devadhUpo yakSadhUpastathA sarvarasazca saH // 48 // Aho ! S
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (67) rAlohimogurustiktaH kaSAyo grAhako haret / doSAsrasvedavIsarpajvaravraNavipAdikA // 19 // grahabhanAsthidagdhAmazUlAtIsAranAzanaH / rALa, zAlaniryAsa, sarjaraja, devathUpa, yakSadhUpa aura sarvarasa yaha rAlake saMkRta nAma haiN| ise hindImeM rAla, phArasImeM rAla magarabI aura aMgrejImeM Yellow Risin kahate haiN| gala-zItala, bhArI, tikta, kalailI, grAhI aura doSa, raktavikAra, sveda, visarpa, jvara, vraNa, vipAdikA, graha, bhannAsthi, agnise dagdha, pAma, zUla tathA atisArakA naSTa karatI hai||48 // 49 // kuNdruH| kundarustu mukundaH syAtsugandhAkunda ityapi // 50 // kundarumadhurastiktastIkSNastvacyAkaTurharet / jvarasvedagrahAlakSmImukharogakaphAnilAn // 5 // kuMdarU, mukuMda, sugandha aura kuMda yaha kundake saMskRta nAma hai, ise hindImeM nala kundaru, phArasI meM kaMdurarUmI tathA aMgrejI meM Alibanam kuMdaru-madhura, tikta, tIkSNa, tvacAko hitakara, kaTu tathA jvara, sveda, graha, alakSmI, mukharoga, kapha aura vAtako naSTa karatI hai // 50 // 5 // sihkH| siddhakastu turuSkaH syAdyato yvndeshjH| kapitailaM sa cAkhyAtaM tathA ca kapinAmakaH // 12 // siddhakA kaMTukaH svAduHsnigdhoSNa zukakAMtikRt / vRSyaH kaNThyaH svedakuSThajvaradAhagrahApahaH // 53 // siddhaka, turuka, yavanadezaja, kapila aura kapivAcaka sampUrNa zabda isake nAma haiN| ise hindImeM zilArasa, phArasImeM sarArasa aura aMgrejImeM Liquid Amber kahate haiN| Aho! Shrutgyanam
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.|| sihaka-kaTu, madhura, sindha, uSNa, zukra aura kAMtiko baDhAnevAlA, bIrya tathA kaMThako baDhAnevAlA tathA sveda, koDha. jvara, dAha tathA grahabAdhAko naSTa karatA hai // 52 // .53 / / jAtIphalam / jAtIphalaM jAtikoSaM maaltiiphlmitypi| .. jAtIphalaM rase tiktaM tiktoSNaM rocanaM laghu // 14 // kaTukaM dIpanaM grAhi svayaM zleSmAnilApaham / nihaMti mukhavairasyaM maladaurgandhyakRSNatAH // 55 // kRmikAse vamizvAsazoSapInasahRdrujaH / jAtiphala, jAtikoSa, mAlatIphala yaha jAtiphalake saMskRta nAma haiN| ise hindImeM jAyaphala, phArasImeM jobho buvA tathA aMgrejImeM Nutmeg . jAtiphala-rasameM tikta, uSNa, rocaka, halakA, kaTu, dIpana grAhI, stharakAraka, zleSma aura vAtako naSTa karanevAlA aura mukhakI virasatA malakI durgandhatA, kRSNatA, kRmi, kAsa, vamana, zoSa, pInasa tathA hRdaH / yake rogoMko dUra karatA hai / / 54 // 55 // jaatiptrii| jAtIphalasya tvak proktA jAtIpatrI bhissgvraiH||56|| jAtipatrI laghuH svAduHkaTUSNA rucivarNakRt / kaphakAsavamizvAsatRSNAkRmiviSApahA // 17 // zreSTha vaidyone jAtiphala kI chAlako jAtipatrI kahA hai / isako hindImeM 'jAvitrI, phArasImeM javatrI aura aMgrejImeM Mace kahate haiN| . jAtipatrI-laghu, madhura, kaTu, uSNa, rucikAraka,varNako uttama karanebAlI tathA kapha, kAsa, vamana, zvAsa, pyAsa kRmi aura viSa inako mAranevAlI hai| 56 // 57 // Aho! Shrutgyanam
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (69) lavaMgam / lavaMgaM devakusuma zrIsaMjJaM zrIprabhUnakam / lavaMgaM kaTukaM tiktaM laghu netrahita himam // 28 // dIpanaM pAcanaM rucyaM kaphapittAsranAzanam / tRSNAM chardi tathAdhmAnaM zUlamAzu vinaashyet||19|| kAsaM zvAsaM ca hikAM ca kSayaM kSapayati dhruvam / 'lavaMga, devakulama, zrIsaMjJa, zrIprasUnaka yaha lavaMga ke saMskRta nAma haiN| ise hindImeM lauMga, phArasImeM meharU aura aMgrejImeM Cloves kahate haiN| navaMga-kaTu, tikta, netrako hitakArI, zItala, dIpana, pAcana, rucikAraka tathA kapha, rudhiravikAra, pyAsa, vamana, AdhmAna, zUla, kAsa, bAsa, hicakI tathA kSayako dUra karatA hai // 58 // 59 // bahulA ( elaa)| elA sthUlA ca bahulA pRthvIkA viSuTApi ca // 6 // bhadralA vRhadelA ca candrabAlA ca nisskuttiH| sthUlA ca kaTukA pAke rase cAnilakRllaghuH // 61 // rUkSoSNA zleSmapittAsrakaMDUzvAsatRSApahA / hallAsaviSavastyAsyazirorugvamikAsanut // 62 // elA, sthUlA, bahulA, pRthvIkA, vikuTA, bhadrelA, bRhadelA, candrabAlA aura niSkuTI yaha elAke saMskRta nAma haiN| ise hindImeM baDI ilAyacI, phArasImeM hailakalA aura aMgrejI meM Large Cardamum kahate haiN| . elA-pAka aura rasameM kaTu, vAtakAraka, halakI, kakSa, uSNa tathA kapha, pitta, raktavikAra, kaNDa (khujalI), zvAsa, hallAsa (sUkhe vamana honA), viSa, vasti (malAnA ) ke roga, mukha ke roga, zirake roga, vamana aura kAsako naSTa karanevAlI hai 60-62 // Aho ! Shrutgyanam
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / upakuMcikA / sUkSmopakuJcikA tutthA koraMgI drAviDI truTi: / elA sUkSmA kaphazvAsakAsArzomUtrakRcchrahRt // 63 // rase tu kaTukA zItA laghvI vAtaharI matA / sUkSmA, upakuJcikA, tutthA, koraMgI, drAviDI, truTI yaha choTI ilAyacI ke saMskRta nAma haiM / isako hindImeM choTI ilAyacI, phArasImeM Daila tathA aMgrejI meM Sheleser Cardamum kahate haiM / ( 70 ) sukSma elA-rasameM kaTu, zItala, halakI, vAtanAzaka tathA kapha, zvAsa, kAla, arza, mUtrakRcchra inako naSTa karatI hai // 63 // tvaka / tvakpatra ca varAMgaM syAd bhRMgaM cocaM madotkaTam 64 // tvacaM laghUSNaM kaTukaM svAdu tiktaM ca rUkSakam / pittalaM kaphavAtaghnaM kaNDvAmArucinAzanam // 65 // hRdvastirogavAtAzaHkRmipIna sazukrahRt / svapatra, varAMga, bhRMga, coca tathA madotkaTa yaha tvakpatrake saMskRta nAma haiN| ise hindI meM tejapAta aura aMgrejI meM Cinnamon kahate haiM 1 svapatra - halakA garama. kaTTu, madhura, tikta, rUkSa, pittavardhaka, kaphavAtanAzaka, kaNDu, Ama, aruci, hRdayake roga, vastikeM roga, vAta, arza, kRmi, pInasa aura zukrako naSTa karatA hai // 64 // 65 // dArusitA / svasvAdvItanutvaka sA syAttathA dArusitAmatA 66 uktA dArusitA svAdvI tiktA cAnilapittahRt / surabhiH zukralA varNya mukhazoSatRSApahA // 67 // zvakU, svAdvI, tanutvaka tathA dArusitA yaha dAlacInI ke saMskRta nAma haiN| ise hindI meM dAlacInI,gyaphArasI meM dAnI tathA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| aMgrejI meM Cinnamon Bark kahate haiN| dAlacInI madhura, tika, vAta paura pittako haranevAlI, sugandhayukta, vIryavardhaka, varNako uttama karane vAlI tathA mukhazoSa aura tRSAko naSTa karanevAlI hai / / 66 // 67 / tamAlapatram / patraM tamAlapatraM ca tathA syAtpatranAmakam / patrakaM madhuraM kiMcittIkSNoSNaM picchilaM laghu // 68 // nihaMti kaphavAtA hallAsArucipInasAn / patra, tamAlapatra tathA patravAcaka sampUrNa zabda yaha tamAlapatrake saMskRta nAma haiM / ise hindImeM tejapAta, phArasImeM sAdarasu, aMgrejImeM Falia Malabathy kahate haiN| patraka--madhura, kiMcita tIkSNa paura uSNa, cikanA, halakA aura kA vAta, aza, hallAsa tathA pInasa ina rogoMko naSTa karanevAlA hai // 68 // naagpusspH| nAgapuSpaH smRto nAgaH kezaro nAgakezaraH // 19 // gaMpeyo nAgakiMjalkaH kathitaH kAMcanAhvayaH / nAgapuSpaM kaSAyoSNaM rUkSa lavAmapAcanam // 70 // jvarakaNDUtRSAsvedacchardihallAsanAzanam / daurgandhyakuSThavIsarpakaphapittaviSApaham // 71 // nAgapuSpa, nAga, kesara, nAgabesara, cAMpeya, nAgakiraka tathA suvarNake sampUrNa nAma yaha nAgakezarake nAma haiN| ise hindI meM nAgakezara, pharasImeM narakImAsa, aMgrejImeM Saffron kahate haiN| nAgakezara--kasailA, garama, rUkSa, halakA, prAmako pakAnevAlA aura jvara, kaNDa, tRSA, sveda, vamana, hallAsa, durgabdhatA kuSTha, vikSapa, kapA, pitta vathA viSako naSTa karanevAlA hai / / 59 // 7 // Aho! Shrutgyanam
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI . / trijAtaM caturjAtam / svagelA patra kaistulyaistrisugandhi vijAtakam / nAgakesarasaMyuktaM caturjAtakamucyate // 72 // tadadvayaM rocanaM rUkSaM tIkSNoSNaM mukhagandhahRt / laghupittAdvirNya kaphavAtaviSApaham // 73 // ( 72 ) dAlacInI, elA tathA tamAlapatra, ina tInoMko vijAtaka tathA trisugandha kahA jAtA hai / yadi ina tInoMmeM nAgakesara bhI milA diyA jAve to use catujItaka kahate haiM / vijAtaka aura caturjAtaka - rucikAraka, rUkSa, tIkSNa, mukhakI durgandhatAko haranevAle, iLake, pittAgnivarddhaka, varNako uttama karanevAle tathA kapha bAta aura viSako naSTa karanevAle haiM // 72 // 73 // kuMkumam / kuMkumaM ghusRNaM raktaM kAzmIraM pItakaM varam / saMkocaM pisunaM dhIraM bAhrIkaM zoNitAbhidham // 74 // kAzmIradeza kSetre kuMkumaM yadbhaveddhitam / sUkSma kesara mAraktaM padmagandhi taduttamam // 75 // bAhrIkadezasaMjAtaM kuMkumaM pAMDuraM matam / ketakI gandhayuktaM tanmadhyamaM sUkSma kesaram // 76 // kuMkumaM pArasIkaM yanmadhugandhi tadIritam / ISatpADuravarNa tat dhamaM sthUlakesaram // kuMkumaM kaTukaM snigdhaM zirorugNajantujit / tiktaM vahiraM varNya vyaMgadoSatrayApaham // 78 // kuMkuma, ghuNa, rakta, kAzmIra, pItaka, vara, saMkoca pizuna, dhIra, bAhlIka, 77 //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (73) yaha tathA raktake sampUrNa nAma kuMkumake haiN| ise hindImeM kesara athavA kezara. phArasI meM jApharAna aura aMgarejImeM Saffron kahate haiN| jo kezara kAzmIrameM utpanna hotA hai vaha sUkSma, lAla tathA kamalake samAna gandhavAlI hotI hai vaha sarvottama hai| jo kezara bAhrIka dezameM utpanna hotI hai vaha pANDuraMgavAlo, retakI puSpake samAna gandhavAlI tathA sUkSma hotI hai aura vaha kesara madhyama hai| jo kezara pArasa deza meM utpanna hotI hai vaha sthUla kucha pANDu varNamAlI tathA madhuke samAna gandhavAlI hotI hai aura vaha adhama hai| kuMkuma-kaTu snigdha, tikta, bamanako haranevAlA, maNako uttama karanevAlA tathA zirake roga, vraNa, kR me, vyaMga aura tridoSako naSTa karanevAlA hai||74-78|| gorocnaa| gorocanA tu mAMgalyA vaMdyA gaurI ca rocanA / gorocanA himA tiktA vazyA maMgalakAMtidA // 79 // ' viSAlakSmIgrahonmAdagarbhasrAvakSatAsrajit / .. gorocanA, mAMgalyA, vandyA, gorI aura rocanA yaha gorocanake saMskRta nAma haiM / ise hindImeM gorocana, fArasImeM gAyarohana tathA aMgrejImeM Gallstone Bijoor kahate haiM / gorocana-zItala, tikta, vaMzameM karane vAlI, maMgala aura kAntiko karanevAlI tathA viSa, alakSmI, graha, unmAda, garbhastrAva, kSata tathA rakta vikAroko jItatI hai||79 // . nakham / nakhaM vyAghanakhaM vyAghrAyudhaM taccakrakArakam // 8 // nakhaM svalpaM nakhI proktA hnuiittttvilaasinii| nakhadvayaM grahazleSmavAtAstrajvara kuSThanut // 81 // UML
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ (74) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / laghUSNaM zukralaM vaye svAdu vraNaviSApaham / alakSmImukhadaurgandhyAhRtpAkarasayoH kaTu // 82 // nakha, vyAghranakha, vyAghrAyudha tathA cakrakAraka yaha nakhake nAma haiN| choTe makhoMko nakhI, hanu aura haDavilAsinI kahate haiN| ise hindI meM nakha' athavA nakhI, pharasImeM nAkhudhirayA~ tathA aMgrejImeM Shell kahate haiN| nakha aura nakhI donoM-halake, garama, vIryavardhaka varNako uttama karanevAle, madhura tathA graha, kapha, vAta, raktavikAra, jvara kuSTa vraNa, viSa, alakSmI, mukhakI durgandha ina sabako haranevAle haiM tathA pAka aura rasameM kaTu hai // 80-82 // hIberam / bAlaM hrIberabariSThodIcyaM kezAMbunAm ca / bAlakaM zItalaM kharaM laghu dIpanapAcanam // 83 / hallAsArucivisarpahRdrogAmAtisArajit / bAla, hIbera bahiSTha, udIcya yaha paura kezoM tathA jalake sampUrNa nAma hIverake nAma haiN| isako hindImeM sugaMdhavAlA, phArasI meM asArUM tathA aMgrejImeM Muricatus kahate haiN| sugandhavAlA-zIna, rUkSa, halakA, dIpana, pAcana tathA hallAsa, paruci, visarpa, hRdayake roga aura bhAmAtisArako dUra karatA hai / 83 / vIraNam / syAdvIraNaM vIrataraM vIraM ca bahumUlakam // 84 // vIraNaM pAcanaM zItaM staMbhanaM laghu tiktakam / madhuraM jvaranuvAMtimadajitkaphapittahat // 85 // tRSNAstraviSavIsapakRcchradAhavraNApaham / vAraNa, vIratA,vIra, bahumUlaka yaha vIranake saMskRta nAma haiN| ise. hindI meM vIraNa tRNa yA pahIyAsa kahate hai| Ahe serutgyanam
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (75) vIraNataNa-pAcana, zItala, stambhana karanevAlA, halakA, tika, madhura tathA jvara, vamana, mada kapha, pitta, tRSNA, raktavikAra, viSa, visarpa, ruccha, dAha tathA vraNa inako naSTa karatA hai // 84 // 85 // uzIram / vIraNasya tu mUlaM syAduzIraM naladaM ca tat / / 86 // amRNAlaM ca sevyaM ca samagandhakamityapi / uzIraM pAcanaM zItaM staMbhanaM laghu tiktakam // 87 / / madhuraM jvarahaddhAMtimadanutkaphapittahat / tRSNAsraviSavIsarpadAhakRcchravaNApaham // 88 // vIraNakI jadako uzIra, jalada, amRNAla, sevya, samagandhaka kahA jAtA hai / hindI meM isako khasa kahate haiN| usIra (khasa) pAcana, zItala, stambhana karanevAlA, halakA, tikta, madhura tathA ubara, vamana, mada, kapha, pitta, tRSNA, raktavikAra, viSa,visarpa, kRScha, dAha aura broMko haranevAlA hai // 86-88 // jttaamaaNsii| jaTAmAMsI bhUtajaTA jaTilA ca tapasvinI / mAMsI tiktA kaSAyA ca medhyA kAMtibalapradA // 89 // svAhI sitA tridoSAsradAhavIsarpakuSThanut / jaTAmAMsI, bhUtajaTA jaTilA aura tapasvinI yaha jaTAmAMsIke saMskRta nAma haiN| isako hindImeM bAlachaDa, phArasImeM suMbula aura aMgrejI meM Spikenardkahate haiN| * jaTAmAMsI-tikta, kasailI, buddhivardhaka kAMti aura balako denevAlI madhura, zItala tathA vidoSa, raktavikAra, dAha, visarpa aura kuSThako dUra karatI hai / 89 // ___Aho! Shrutgyanam.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / hitaa| zaileyaM tu zilApuSpaM vRddha kAlAnusAryakam // 90 // zaleyaM zItalaM hRdyaM kaphapittaharaM laghu / kaNDukuSThAzmarIdAhaviSahallAsaraktajita // 91 // zaileya, zinApuSpa, vRddha, kAlAnusAryaka yaha zaileyake nAma haiN| isako hindImeM bhUricharIlA tathA pattharakA phUla aura phArasImeM dahAla kahate haiM zaileya chAra charIlA-zItala, hRdayako priya, kapha aura pinako haranevAlA, halakA tathA kuSTha, kaNDU, patharI, dAha, viSa hallAsa aura raktabi. kAroko jItatA hai / / 90 // 91 // mustakaM (nAgaramustakam ) / mustakaM na striyAM mustaM triSu vAridanAmakam / kuruvindo paro bhadramusto nAgaramustakaH // 92 // mustaM himaM kaTu grAhi titaM dIpanapAcanam / kaSAyakaphapittAtrataDUjvarArucijaMtujit / / 93 // anUpadeze yajAtaM mustakaM tat prazasyate / strApi munibhiH proktaM varaM nAgaramustakam / / 94 // mustaka zabda boliMgameM nahIM hotA / musta zabda vigivAcI haiN| mustaka, musta, kurubinda, para, bhadramusta, nAgaramustaka yaha tathA meghake sampUrNa nAma yaha nAgaramotheke saMskRta nAma haiN| ise hindImeM mothA athavA nAgaramothA, aura phArasomeM muzka jamIna kahate haiM / mustaka-kaTu, zItala, grAhI, tikta, dIpana, pAcana, kasailA tathatA kapha pitta, raktavikAra, vRSA,jvara, aruci aura kRmiyoMko jItanevAlA hai| jo mustaka anUpa dezameM utpanna hotA hai vaha uttama hotA hai| usameM bhI muniyoMne nAgara mustakako zreSTha kahA hai / / 93-94 //
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / karcUraH / karpUro vaidhamukhyazca drAviDaH kAlpikA zaTI | karpUro dIpano rucyaH kaTukastikta eva ca // 95 // sugandhiH kaTupAkaH syAtkuSTAzatraNakA sanut | uSNo laghuI recchUvAsa gulmavAtakaphakRmIn // 96 // ( 77) karpUra, veghamukhya, drAviDa, kAlpika, zaTI yaha kacUrake saMskRta nAma haiN| isako hindI meM kacUra athavA kAlI haldI, phArasImeM jaraMvAda, aMgrejImeM Long zedoory kahate haiM / kara- dIpana, rucikAraka, kaTu, tikta, sugandhayukta, kaTupAkI, halakA, garama tathA kuSTha, arza, vraNa, kAsa, zvAsa, gulma, vAta, kapha aura kRmi-, yoMko haratA hai // 95 // 96 // murA / surA gandhakuTI daityA surabhistAlaparNikA / murA tiktA himA svAdvI laghvI pittAnilApahA / jvarA sRgbhUtarakSoghnI kuSThakAsavinAzinI / murA, gandhakuTI, daityA, surabhi aura tAlaparNikA yaha muzake saMskRta nAma haiM / ise hindI meM murA kahate haiM / murA-tikta, zItala, madhura, halakI, pisa aura vAsako dUra karanevAlI, kuSTha aura kAsako naSTa karanevAli tathA jvara, raktavikAra aura bhUta, rAkSasoMkI pIDAko haranevAlI hai // 97 // palAzI / zaTI palAzI SaDgranthA suvratA gandhamUlakA // 98 // gandhArikA gandhavapurvadhUH pRthupalAzikA / bhaved gandhapalAzI tu kaSAyA grAhaNI laghuH // 99 //
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 78 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / tiktA tIkSNA ca kaTukA uSNAsyamalanAzini / zotha kA sabraNazvAsa zUlahidhmagrahApahA // 100 // zaTI pachAzI, SaDgranthA, suvratA, gandhamUlakA, gandhArikA, gandhavapu, vadhU aura pRthupalA zikA yaha gandhapakAzIke nAma haiN| ise hindImeM gandhapalAzI, phArasI meM jaraMbAda kahate haiM / gandhapalAzI - kasailI 'grAhI, halakI, tikta, tIkSyA, kaTu, garama, mukhake malako naSTa karanevAlI tathA zotha, kAsa, vraNa, zvAsa, zUla, himma, hicakI tathA grahako dUra karanevAlI hai / / 98- 100 // priyaMguH / priyaMguH phalinI kAMtA latA ca mahilAhvayA / gundrA gandhaphalI zyAmA viSvaksenAMganApriyA // 1 // priyaMguH zItalA tiktA tuvarAnilapittahRt / raktAtIsAra daurgadhyasvedadAhajvarApahA // 2 // gulmatRiviSamehanI tadvadgandhapriyaMgukA / tatphalaM madhuraM rUkSaM kaSAyaM zItalaM guru || 3 || vibandhAdhmAnabalakRt saMgrAhi kaphapittajit / * priyaMgu, phalinI, kAntA, latA, gundrA, gandhaphalI, zyAmA, viSvaksenA, aMganA priyA, yaha tathA mahilAke saba nAma priyaguke nAma haiN| isako hindI meM phUla priyaMgu kahate haiM / priyaMgu - zItala, tikta, kasailI, kapha aura pittako haranevAlI, raktavikAra, atisAra, durgandhatA, sveda, dAha, jvara, gulma tathA tRSAko naSTa karanevAlI hai, gandhapriyaMga bhI inhIM guNoMvAlI jAnanI / priyaMgukA phala madhura, rUkSa, kasailA, zItala, bhArI, grAhI, kapha aura pittako jIvanevAlA tathA malake bandha, prAdhmAna aura balako karatA hai // 1-3 // Aho Shrutgyanam
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (79) rennukaa| reNukA rAjaputrI ca nandanI kapilA dvijA // 4 // bhasmagaMdhA pANDuputrI smRtA kauMtI hareNukA / reNukA kaTukA pAke tiktAnuSNA kaTurlaghuH // 5 // pittalA dIpanI medhyA pAcanI gbhpaatinii| balAsavAtakRccaiva tRTkaNDUviSadAhanut // 6 // reNukA, rAjaputrI, nandanI, kapilA, dvijA, bharamagandhA, pANDuputrI, kauntI tathA hareNukA yaha reNukAke nAma haiN| reNukA-pAkameM kaTu, tikta, anuSNA, kaTu, halakI, pittakAraka, dIpana, buddhidhardhaka, pAcana,garbhako girAnevAlI, kapha aura vAtako naSTa karanevAlI sayA pyAsa, kaNDU, viSa aura dAhako dUra karanevAlI hai||4-6 // granyiparNam / pranthipaNe granthikaM ca kAkapucchaM ca gutthakam / nIlapuSpaM sugandhaM ca kathitaM tailaparNikam // 7 // graMthipaNa tiktatIkSNa kaTUSNaM dIpanaM laghu / kaphavAtaviSazvAsakaNDadaurgadhyanAzanam // 8 // anyiparNa, granthika,kAkapuncha, gutthaka,nIlapuSpa,sugandha aura tailapaNika yaha pranthiparNake nAma haiN| pranthiparNa-tikta, tIkSNa, kaTu, uSNa, dIpana, halakA tathA kapha, vAta, viSa, zvAsa, kaNDu paura durgandhako naSTa karatA hai / / 7 // 8 // / sthANeyakam / sthauNeyakaM barhibarha zukabaha ca kukkuram / zIrNa roma zukaM cApi zukapuSpaM zukacchadam // 9 // sthauNeyakaM kaTu svAdu tiktaM snigdhaM tridossnut|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 80 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / medhAzukrakaraM rucyaM rakSo'zrIjvarajantujit // 10 // haMti kuSThAtRdAdaudhya tilakAlakAn / sthauyaka, barhi, zukabaI, kukkura, zIrNa, roma, zuka, zukapuSpa, zukacchada yaha sthauNeyaka ke nAma haiN| ise hindI meM thunera kahate haiM / sthayaka kaTu madhura, tikta, snigdha, tridoSanAzaka, buddhi tathA vIryako baDhAnevAlA, rucikAraka tathA rAkSasa, alakSmI, jvara, kRmi, kuSTha, raktavikAra pyAsa, dAha tathA tilakAlaka inako dUra karanevAlA hai // 9 // 10 // nizAcaraH / nizAcaro dhanadaraH kitavo gaNahAsakaH // 11 // rocaka zaMkitazvaNDo duSpatraH kSemako ripuH / rocako madhurastiko kaTuHpAke kaTurlaghuH // 12 // tIkSNo dyo himohaMti kuSThakaNDukaphAnilAn / rakSo'zrIsveda medotrajvaragandhaviSavraNAn // 13 // nizAcara, dhanahara, kitava, gaNahAsaka, rocaka, zaMkita, caNDa, duSpatra kSemaka, ripu yaha nizAcara (bhaTeza) ke nAma haiM / bhaTerA (nizAcara ) madhura, tikta, kaTu, pAkameM kaTu, halakA, tIkSNa, hRdayako priya, zItala tathA kuSTha, khujalI kapha, bAta, rAkSasabhaya, alakSmI, sveda, meda, raktavikAra, jvara, durgandha, viSa, aura vraNoMko nAza karanevAlA hai // 11-13 / / / / tAlIsapatram / tAlIsamuktaM patrADhyaM dhAtrIpatraM ca tatsmRtam / tAlIsaM laghu tIkSNoSNaM zvAsakAsakaphAnilAn 14: nihantyarucigulmAmavahnimAMdyakSayAmayAn / tAlIsapatra, tAlIsa, patrADhya aura dhAtIpatra yaha tAlIsapatrake nAma haiM hindI meM ise tAlIsapatra, phArasImeM jarA kahate haiM /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (81) tAlIlapatra-halakA, tIkSaNa, uSNa tathA zvAsa, kAsa, kapha, vAta, aruci, gulma, Ama, agnikI mandatA tathA kSayako naSTa karatA hai // 14 // kolam / kakolaM kolakaM prokaM tathA kozaphalaM smRtam // 16 // kakkolaM laghu tIkSNoSNaM titaM hRdyaM rucipradam / AsyadaurgabhyahRdrogakaphavAtAmayAMdhyat // 16 // kakkola, koTaka aura kozaphala yaha kaMkona ke nAma haiN| ise hiMdImeM kaMkola, phArasImeM kavAbaha aura aMgrejImeM Cubeba Pepper kahate haiN| kaMko-halakA, tIkSNa, uSNa, vikta, haiyakA praya, rupakAraka tathA mukhakI durgadhatA, hRdayake rAga, vAta, kapha aura andhatAko haranevAlA hai||15|| 16 // gandhakokilA, gndhmaaltii| snigdhoSNA kapha hattiktA sugandhA gNdhkokilaa| gaMvakokilayA tulyA vijJeyA gaMdhamAlatI // 17 // gandhakokilA-snigdha, kaphako haravAnI, tikta aura sugandhavAlI hai| gandhakokilAke samAna hI gabamAla tI jAnanI / / 17 / / l.mjaam| lAmajakaM sunAlaM sthAdamRgA layaM laghu / iSTakAvathakaM sevyaM naladaM cAvadAtakam // 18 // lAmajakaM himaM titaM laghu doSatrayAsrajit / tvagAmayasve kRcchadAhapitAsraroganu / // 19 // lAma jaka, tunAla, amRNAla, laya, laghu, iSTakAvathaka, senya, nasada bhorapadAtaka yaha lAmajjaka nAma hai| Aho! Shrutgyanam
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ (82) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / lAmajaka-zItala, tikta, halakA tathA tridoSa,raktavikAra,tvacAke roga, sveda, kRcchra, dAha aura raktapittakA nAza karanevAlA hai // 18 // 19 // elAvAlukam / elavAlukamaileyaM sugaMdhi harivAlukam / ailavAlukamailAlu kapitthaphalamIritam // 20 // ailAlu kaTukaM pAke kaSAyaM zItalaM lghu| haMti kaNDUvraNacchaditRTkAsArucidujaH // 21 // balAsaviSapittAsrakuSThamUtragadakrimIn / elavAluka, aileya, sugandhi, harivAluka, ailavAluka, ailAla aura kapitthaphala yaha elake saMskRta nAma haiN| elavA-kaTu, pAkameM kasailA, zItala, halakA tathA khujalI, vraNa, vamana, pyAsa, kAsa, aruci, hRdayake roga, kapha, viSa, pitta, raktavikAra, koDha, mUtraroga tathA kRmiyoMko nAza karanevAlA hai // 20 // 21 // kuTannaTam / kuTanaTaM dAsapuraM vAneyaM paripelavam // 22 // plavagopuragonadai kaivartI mustakAni ca / musnAvatpelavapuTaM zukAva syAdvitunakam // 23 // vitunnakaM himaM tiktaM kaSAyaM kaTukAMtidam / kaphapittAsravIsarpakuSThakaMDUviSapraNut // 24 // kuTanaTa, dAsa, vAneya, paripelava, pUva, gopura, gonarda, kaivartI tathA sustaka yaha kevaTImotheke nAma haiN|kevttiimothaa motheke samAna komala patroMvAlA tathA zukake samAna kAMtivAlA hotA hai aura usako vitunaka 2 vitunaka-zItala, tikta, kasailA, kaDa, kAMtivardhaka tathA kapha, pitta, raktavikAra, visarpa, koDha, khujalI aura viSa inako naSTa karatA hai| 22-24 // Aho! Shrutgyanam
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (83) spRkaa| spRkkAstram brAhmaNI devI marunmAlA latA laghuH / samudrAMtA vadhUH koTivarSAlaMkopaketyapi // 25 // spRkA svAdvI himA vRSyA tiktA nikhiladoSanut kuSThakaNDUviSasvedadAhAvyajvararaktahRt // 26 // . spRkkA, asnaga,brAhmaNI, devI, marunmAlA, latA, laghu, samudrAMtA, vadha, koTiva aura alaMkopakA yaha asavaragake nAma haiN| spRkA-madhura, zItala, vIryavardhaka, tikta, tridoSanAzaka tathA kuSTa khujalI viSa, sveda, dAha, pADhayavAta, jvara tathA raktavikArako naSTa karane vAlI hai||25||26|| prpttii| papaTI raMjanI kRSNA jatukI jananI jniH| jatukRSNA inasaMsparzA jatukRccakravartanI // 27 // parpaTI tuvarA tiktA zizirA varNakRllaghuH / viSavraNaharI kaNDUkaphapittAsrakuSThanut // 28 // parpaTI, rajanI, kRSNA, jatukI, jananI, jani, jatukRSNA, agnisaMspA , jatukRta aura cakravartinI yaha parpaTIke nAma haiN| parpaTI-kaSAya, tikta, zItala, varNako uttama karanevAlI, halakI taya viSa, vraNa, khujalI, kapha, pitta, raktavikAra aura kuSThako naSTa karanevAlI hai||27||28|| nlikaa| nalikA vidrumalatA kapotacaraNA nttii| dhamanyaMjanakezI ca nirmathyA suSirA nalI // 29 //
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ (84) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| nalikA zItalA laghvI cakSuSyA kaphapittahat / kRcchrAzmavAtatRSNAsrakuSThakaNDujvarApahA / / 130 // nalikA vidrumalatA, kapotacaraNA, naTI, dhamanI, aJjanakezI, nirmabhyA muSirA aura nalI yaha nalIke nAma haiN| malI-zItala, halakI, netroMko hitakara tathA kapha, pitta, kRcchra, paparI, bAta, pyAsa, raktavikAra, koDha, khujalI aura, jvarako dUra karanevAlI hai||| 29 // 130 // prapauNDarIkam / prapauNDarIkaM pauMDayaM cakSuSyaM pauMDarIyakam / pauMDayya madhuraM tiktaM kaSAyaM zukralaM himam / cakSuSyaM madhuraM pAke vaye pittakaphapraNut / / 131 // iti krpuuraadivrgH| prapauNDarIka,pauNDarya,cakSuSya aura pauNDarIyaka yaha pauNDarIyakake nAma haiN| NDarIyaka-madhura, tiktaH kasailA, vIryavardhaka, zItala, netrahitakara, pAkameM madhura, varNako uttama karanevAlA, pitta tathA kaphakA nAza karane vAlA hai| 11 // iti zrIvidyAlaMkAra-zivazarmavaidyazAstrikta-zivaprakAziphAmASAyAM harItakyAdinighaNTau karpUrAdivargaH // 2 // - ka. guicyAdi-vargaH / tatrAdau guDUcyA utpattinAma muNAzca / atha laMkezvaro mAnI rAvaNo rAkSasAdhipaH / rAmapatnI vanAtsItAM jahAra madanAtura // 3 //
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI . / (85) tatastaM balavAn rAmo ripuM jAyApahAriNam / vRto vAnarasainyena jaghAna raNamUrddhani // 2 // hate tasmin surArAtau rAvaNe balagarvite / devarAjaH sahasrAkSaH parituSTo hi rAghave // 3 // tatra ye vAnarAH kecidrAkSa tairnihatA raNe / tAniMdro jIvayAmAsa saMsicyAmRtavRSTibhiH // 4 // tato yeSu pradezeSu kapigAtrAtparicyutAH / pIyUSabindavaH petustebhyo jAtA guDUcikA // 5 // ! prathama giloya kI utpatti tathA guNoMko kahate haiM- jaba abhimAnI rAkasoke adhipati rAvaNane kAmAtura hokara balAt sItAkA haraNa kiyA, taba jAyAke haranevAle rAvaNako balavAn rAmacandra jIne vAnaroMko sAtha le jAkara raNameM mArA / balAbhimAnI paura devatA proMke zatru rAvaNa ke mAre jAnepara rAmacandrajI para atyaMta prasanna hokara devatAoM ke rAjA iMdrane mRtakI vRSTi karake vAnaroM ko jinako rAmeM rAkSasoMne mAra diyA thA, phira jIvita kara diyA / usa samaya jina 2 sthAnoMpara vAnaroMke zarIra se bhraSTa hokara amRta kI bU~deM giroM vahAM 2 guDUcI utpanna ho gaI // 1-5 // - guDUvI / guDUcI madhuparNI syAdamRtAmRtavallarI | chinnA chitraruhA chinnodbhavA vatsAdinIti ca // 6 // jIvaMtI taMtrikA somA somavallI ca kuNDalI / kSaNikA dhArA vizalyA va rasAyanI // 7 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 86 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / candrahAsA vayasyA ca maMDalI devanirmitA / guDUcI kaTukA tiktA svAdupAkA rasAyanI // 8 // saMgrahaNI kaSAyoSNA laghvI balyAgnidIpanI / doSatrayAmatRDradAha mehakAsAMca pAMDutAm // 9 // kAmalA kuSThavAtAsrajvarakimivamIrharet / giloya, guDUcI, madhuparNI, amRta, amRtavallarI, chinnA, chinnaruhA chinnodbhavA, vatsAdinI, taMtrikA, somA, somavallI, kuNDalI, cakralakSaNikA, dhArA, vizarayA, rasAyanI, candraddAlA vayasthA, maNDalI, devanimitA yaha guDUvI ke saMskRta nAma haiN| ise hindI meM gilo, phArasI meM giloya aura aMgrejI meM Coculs corbi kahate haiM / giloya - kaDu, tikta, pAka meM madhura, prAyuvardhaka grAhI, kailI, garama, ilekI, balakAraka, agnidIpaka tathA tridoSa yAma, pyAsa, dAGa, prameha kAsa, pANDutA, kAmalA, kuSTha, vAyu, raktavikAra, jvara, kRmi tathA ko haranevAlI hai // 6-9 // 10 // tAMbUlam | tAMbUlavalI tAMbUlI nAginI nAgavallarI // tAMbUlaM vizadaM rucyaM tIkSNoSNaM tuvaraM saram / vazyaM tiktaM kaTu kSAraM raktapittakaraM laghu // 11 // zleSmAsyadorgadhyamalavAtazramApaham / balyaM tAmbUlavallI, tAmbUlI, nAginI tathA nAgavallarI yaha tAmbUlake nAma hai / isako hindI meM pAna, phArasImeM tabola aura aMgrejImeM Betel leaf kahate haiM / tAmbUla - vizada, rucikAraka, tIkSNa, uSNa, kasailA, dastAvara, vazakAraka, tikta, kaTu, khArA, raktapittakara, halakA, balavardhaka tathA kapha sukhakI durgandha, mala, vAta aura zramako haranevAlA hai // 10 // 11 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (87) vilvaH / bilvaH zANDilyazailUSau mAlUrazrIphalAvapi // 12 // gandhagarbhaH zalATuzca kaNTakI ca sdaaphlH|| zrIphalastuvarastito grAhI sUkSo'gnipittakRt // 13 vAtazleSmaharo balyo laghuruSNazca paacnH| bilva, zAMDilya, zailUSa, mAlUra, zrIphala, gandhagarbha, zalATu, kaNTakI, sadAphala yaha bilpake nAma haiN| aMgrejImeM ise Bangakins kahate haiN| bilva-kasailA, tikta, grAhI, khA, agni aura pittako baDhAnevAlA, vAta dhaura kaphako haranevAlA, balavardhaka, halakA, uSNa aura pAcana gNbhaarii| gaMbhArI bhadraparNI ca zrIparNI madhuparNikA // 14 // kAzmIrI kAzmarI hIrA kAzmaryaH pItarohiNI / kRSNavRntA madhurasA mahAkusumakApi ca // 19 // kAzmarI tuvarA tiktA vIryoSNA madhurA guruH| dIpanI pAcanI medhyA bhedanI bhramazothajit // 16 // doSatRSNAmazUlArzIviSadAhajvarApahA / tatphalaM bRMhaNaM vRSyaM guru kezya rasAyanam // 17 // vAtapittatRSAraktakSayasUtravibaMdhanut / svAdu pAke himaM snigdhaM tuvarAmlaM vishuddhikRt||18|| hanyAdAhatRSAvAtaraktapittakSatakSayAn / gambhArI, bhadraparNI, zrIparNI, madhuparNikA, kAzmIrI, kAzmarI, hIrA, kAzmarya, pItarohiNI, kRSNayantA, madhurasA, mahAkusumakA yaha gambhArIke
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ (88) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / mAma haiN| kAlakAke samIpa kauzalyA nadI ke kinAre isake baDe vRkSa pIpanake samAna cauDe patnoMvAle hote haiM, vahAM yaha kumhAra nAmase prasiddha hai| kAzmarI-kasailI, tikta uSNavIrya, madhura, bhArI dIpana, pAcana, buddhi, vardhaka, dastAvara tathA bhrama, zotha, vidoSa, pyAsa, Ama, zUla, aza, viSa, dAha paura jvarako dUra karanevAnI hai| kAzmarIkA phala-dhAtuoMko puSTa karanevAlA, vIryavardhaka, bhArI, keze ko baDhAnevAlA aura rasAyana, pAkameM madhura, zItala, snigdha, kasailA, amla, zuddhikAraka aura vAta, pitta, pyAsa, rakta vikAra, kSaya, mUtraroga, malakA bandha, dAha, vAta, pyAsa, rakta, pitta, kSata aura kSaya inako naSTa karatA hai // 14-18 // paattlaa| pATalI pATalAmoghA madhudUtI phalerudA // 19 // kRSNavRntA kubegakSI kaacsthaalylivllbhaa| tAmrapuSpI ca kathitA parA syAtpATalA sitaa||20 muSkako mokSako ghaNTA pATaliH kaasstthpaattlaa| pATalA tuvarA tiktAnuSNA doSatrayApahA // 21 // arucizvAsazothArzazchadihikAtRSAharI / puSpaM kaSAyaM madhuraM himaM hRdyaM kaphAsranut // 22 // pittAtIsArahRtkaMThayaM phalaM hikAstrapitahata / pATalI, pATalA, amoghA, madhudUtI, phalekahA, kRSNacantA, kurAkSI, kAcasthAlI, aliballabhA, tAmrapuSpI yaha pADhala ke nAma haiN| muSkaka, mokSaka, ghaNTA, pATalI, kASThapATalA, yaha ghaMTApADhanake nAma haiN| isako aMgrejI meM Banduknut kahate haiM ho! Shrutgyanam .
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (89) pAThalA-kaSAya, tikta, anuSNa, vidoSanAzaka tathA aruci, zvAsa, grotha, aza, vamana, hicakI, pyAsa inako haranevAlI hai| isakA puSpakasailA, madhura, zItala, hadapako priya, kapha aura raktavikArako jItane vAlA, pitta aura atisArako jItanevAlA paura kaNThako hitakArI hai| isakA phala hicakI, raktavikAra aura pittako jItanevAlA hai // 19..22 // aamimNthH| animantho jayA sa syAt zrIparNI gaNakArikA23 jayA jayaMtI tarkArI nAdeyI vaijayaMtikA / agnimaMthaH vayathunuvIryoSNaH kaphavAtahat // 24 // pAMDunut kaTukastitastuvaro madhuro'gnidaH / agnimaMtha, jaya, zrIparNI, gaNakArikA, jayA, jayaMtI, takArI, nAdeyI, vaijayaMtikA yaha agnimaMthake nAma haiN| isako hindImeM arNo kahate haiN| agnimaMtha-sUjanako naSTa karanevAlA, uraNavIrya, kapha tathA vAtako naSTa karanevAlA, pANDuroganAzaka, kaTu, tika, kaSAya, madhura tathA agniko bddhaanevaalaa||23||24|| syaanaakH| syonAkaH zoSaNazca syAnaTakaTvaMgaTuMTukaH // 25 // mnndduukprnnptronnshuknaashkttunttaaH| dIrghavRntoraluzcApi pRthuziMbaH kaTaMbharaH // 26 // syonAko dIpanaH pAke kaTu kastuvaro himaH / grAhI tito'nilazleSmapittakAsAmanAzanaH // 27 // TuMTukasya phalaM bAlaM rUkSa vAtakaphApaham /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ (90) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / hRdyaM kaSAyaM madhuraM rocanaM laghu dIpanam // 28 // gulmArza kRmihatprauDhaM guruvAtaprakopanam / syonAka, zoSaNa, naTa, kaTvaMga, DhuMTuka, maNDUkaparNa, patrorNa, zukanAza, kaTunnaTa, dIrghavRnta, arala, pRthusiba bhaura kaTaMbhara yaha syonAkake nAma haiN| ise hindImeM sonApAThA kahate haiN| syonAka-dIpana, pAkameM kaTu, kasailA, zItala, grAhI, tikta tathA vAta, kapha, pitta, kAsa, Ama inako naSTa karatA hai| isakA kaccA phala-khA, bAta tathA kaphanAzaka, hRdayako priya, kasailA, madhura, rucikAraka, haskA, dIpana tathA gulma, praza, kRmi inako naSTa karatA hai aura pakA huA phala bhArI tathA vAtako kupita karanevAlA hai| yaha zimaLeke pahAr3oMmeM aura kAlakAke pAsa bar3A pRkSa hotA hai, isako talavArake samAna phala lagate haiN| aura vahAM ise TATamaDaMgA kahate haiM // 25-28 // bRhatpazcamUlam / zrIphalaH sarvatobhadrA pATalA gaNikArikA / syonAkaH paJcabhizcataiH paJcamUlaM mahanmatam // 29 // paMcamUlaM mahattiktaM kaSAyaM kaphavAtanut / madhuraM zvAsakAsaghramuSNaM ladhvagnidIpanam // 30 // zrIphala (vila ), sarvatobhadrA (kAzmarI), pATanA (pADhala ), gaNikArikA (agnimantha) tathA syonAka (sonApADhA) ina pAMcoMko milAnese vRhapaMcamUla bana jAtA hai / hatapaMcamUla-atyanta tikta, kasainA, kapha aura vAtako naSTa karanevAlA, madhura, zvAsa aura kAsako haranevAlA, garama, laghu tathA agnidIpaka hai| 29 // 30 // shaalprnnii| zAlaparNI sthirA saumyA triparNI pIvarI guhA / vidArigaMdhA dIghodhidardIdhapatrAMzumatyapi // 31 //
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / (91) zAlaparNI guruzchardijvarazvAsAtisArajit / zoSadoSatrayaharI bRMhaNyuktA rasAyanI // 32 // tiktA viSaharI svAduH kSartakAsakRmipraNut / zAlaparNI, sthirA, saumyA, triparNI, pIvarI, guhA, vidArigandhA, dIrghAghra dIrghapatrA aura aMzumatI yaha zAlaparNI ke nAma haiM / zAlaparNI - bhArI, zoSa tathA tridoSanAzaka, dhAtuoM ko puSTa karanevAlI Ayuvarddhaka, tikta, viSako haranevAlI, madhura tathA vamana, jvara, zvAsa, atisAra, kSata, kAsa aura kRmi inako haranevAlI hai // 31 // 32 // pRznipaNA | pazriparNI pRthakaparNI citrapayatriparNikA // 33 // kroSTuvinnA siMhapucchI kalazI dhAvanI guhA / pRzniparNI tridoSaghnI vRSyoSNA madhurA sarA // 34 // haMti dAhajvarazvAsaraktAtIsAratRDvamIH / pRzniparNI, pRthakparNI, citraparNI, aMghripaNikA, kASTucitrA siMhapucchI kalazI tathA guhA yaha pRzniparNI ke nAma haiM / pRzriparNI- tridoSanna, vIryyavarddhaka, garama, madhura, dastAvara tathA dAha, jvara zvAsa, raktAtisAra, pyAsa aura bamana inako naSTa karatI hai // 33 // 34 // bRhatI / vArtAkI kSudrabhaMTAkI mahatI bRhatI kulI // 35 // hiMgulI rASTrikA siMhI mahoTI duSpradharSaNI / bRhatI grAhaNI dyA pAcanI kaphavAtahRt // 36 // kaTutiktAsya vairasya malArocakanAzanI // uSNA kuSThajvarazvAsazUlakA sAgnimAMdyajit // 37 // vAtakI, kSudabhaMTAkI, mahatI. bRhatI, kulI, hiMgunI, rASTrikA, siMhI moTI, duSpradharSaNI, yaha bRddatIke nAma haiM, isako baDI kaTelI kahate haiM /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ (91) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / vRhatI-grAhI, hRdayako priya, pAcana, kapha tathA vAtako haranevAlI,kaTu, tikta, garama tathA mukhakI virasatA,aruci, mala, kuSTha, mAra, 'vAsa, zUla, kAsa tathA agni kI mandatA inakora karanevAlI hai // 35-37 / kNttkaarii| kaNTakArI tu duHsparzA kSudrA vyAghI nidigdhikA // kaMTArikA kaMTakinI dhAvanI bRhatI tathA // 38 // kaMTakArI, duHsparzA kSudrA; nidi gdha kA, kaMTArikA, kaMTakinI dhAvanI tathA vRhatI yaha kaTerI ke nAma haiM // 38 // ubhe ca bRhatyau yata Aha sushrutH| kSudrAyAM kSudraghaMTAkyAM bRhatIti nigadyate / zvetA kSudrA caMdrahAsA lakSmaNA kSudradUtikA // 39 // garbhadA candramA candrA candrapuSpA priyNkrii| kaMTakArI sarA tikA kaTukA dIpanI laghuH // 40 // rUmoSNA pAcanI kAsazvAsajvarakaphAnilAn / nihaMti pInasaM pArkhapIDAkRmihRdAmayAn // 4 // tayoH phalaM kaTu rase pAke ca kaTukaM bhavet / zukrasya recanaM bhedi tiktaM pittAgnikallaghu // 12 // kaTerI maura bar3I kaTerI donoM hI vRhatI kahalAtI haiN| yaha suzrutameM kahA hai| zvetA, kSudrA, candrahAsA, lakSmaNA, kSudradUtikA, garbhadA , candramA, candrA, candrapuSpA aura priyakarI yaha sapheda puSpavAlI kaTerIke nAma haiN| kaTerI-dastAvara, tikta, kaTu, agnidIpaka, halakI, rUkSa garama, pAcana karanevAlI tathA kAsa, zvAsa jvara, kapha vAta, pInasa, pasalIkI pIr3A kRmi tathA hRdayake rogoMko haratI hai| donoM kaTeriyoM ke phana-kaTu rasa aura pAkameM kaDu, vIryake recana karane vAle, dastAvara, tikta, pittAgni
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (93) varSaka, halo tathA kapha, vAyu, khujalI, kAsa, meda kRmi aura jvarako dUra karanevAle haiM / / 39-42 // hanyAtkaphamarutkaMDUkAsame kRmijvarAn / tadvatproktA sitA kSudrA vishessaadrbhkaarinnii|| 13 // usIke samAna zveta kaTerIke guNa haiM, kintu yaha vizeSatAse garbhako dhAraNa karAnevAlI hai // 43 // gokssurH| gokSuraH kSurako'pi syAt trikaMTaHsvAdukaMTakaH / gokaMTako bhakSaTaMko vanabhaMgATa ityapi // 14 // palaMkapAzvadaMSTrA ca tathA syAdikSugaMdhikaH / gokSuraH zItalaH svAdurbalakRddhastizodhanaH // 15 // madhuro dIpano vRSyaH pussttidshvaashmriihrH| pramehazvAsakAsArzakRcchadogavAtanut // 46 // gokSura, kSuraka, vikaNTa, svAdukaNTaka, gokaNTaka, bhaTaka, vanazRGgATa, par3hakaSa, azvadeSTA tathA izugaMdhika yaha gokhakare nAma haiN| isako hindImeM gokharU aura phArasI turumakhAra yA hastaciMghADa kahate haiN| gokharU-zItala, madhura, balabaddhaka, masAneko zuddha karanevAlA, svAdu, dIpana, vIryavardhaka, puSTikAraka, patharIko haranevAlA tathA prameha bAsa, kAsa, maza, kRccha, hRdayake roga aura vAta inako naSTa karatA laghupaMcamUlam / zAlaparNI pRzniparNI vArtAkI kNttkaarikaa| gokSuraH paMcabhizcataiH kaniSThaM paMcamUlakam // 17 // Mavale
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| paMcamUlaM laghu svAdu balyaM pitAnilApaham / nAtyuSNaM bRMhaNaM grAhi jvarazvAsAzmarIpraNut // 48 // zAlaparNI, pRzniparNI, choTI kaTerI, baDI kaTerI aura gokharU inako laghu paJcamUla kahate haiN| laghu paJcamUla-halakA, madhura, balakAraka, pitta tathA vAyuko naSTa karane. vAlA, kizcita garama, bRMhaNa, grAhI, jvara, zvAsa aura patharIko naSTa karane bAnA hai|| 47 // 48 // dazamUlam / ubhAbhyAM paMcamUlAbhyAM dazamUlamudAhRtam / dazamUlaM tridoSaghnaM zvAsakAsazirorujaH // 49 // taMdrAzothajvarAnAhapArzvapIDArucIharet / laghupazcamUla aura vRhata paJcamUla yaha donoM milakara dazamUla kahalAte hai dazamala-vidoSanAzaka tathA zvAsa, kAsa, zirake roga, taMdrA, thotha, jvara, AnAha ( aphArA), pasalIkA zUla tathA aruci inako naSTa karatI hai||49|| jiivntii| jIvaMtI jIvanI jIvA jIvanIyA madhusravA // 50 // mAMgalyanAmadheyA ca zAkazreSThA payasvinI / jIvaMtI zItalA svAduH snigdhA doSatrayApahA // 5 // rasAyanI balakarI cakSuSyA grAhiNI laghuH / jIvaMtI, jIvanI, jIvA, jIvanIyA, madhuravA, mAMgalyanAmadheyA,zAka zreSThA tathA payasvinI, yaha jIvantIke nAma haiN| jIvantI-zItala, svAdu, snigdha, tridoSanAzaka, vAyu tathA balavarddhaka, netroko hitakara, prAhI aura halakI hai // 50 // 51 // ! Shrutgyanam
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (95) mudgpnnii| mudgaparNI kAkaparNI zUrpaparNyalpikA sahA // 52 // kAkamuddA ca sA proktA tathA mArjAragaMdhikA / mudgaparNI himA rUkSA tiktA svAdvI ca zukralA 53 cakSuSyA kSatazothanI grAhaNI jvaradAhanut / doSatrayaharI ladhvI grahaNyoMtisArajit / / 54 // mudraparNI, kAkaparNI, zUrpaparNI, alpikA, sahA, kAkamudgA aura mAriMgaMdhikA yaha mudgapIke nAma haiN| mudraparNI-zItala, kakSa, tikta, vIryavardhaka, netroMko hitakara, tridoSa, nAzaka, halakI, grAhI tathA jvara, dAha, arza aura atisArako jItatI hai|| 52-54 // maassprnnii| mASaparNI sUryaparNI kAMbojI hypucchikaa| pAMDulomazaparNI ca kRSNavRntA mahAsahA // 55 // maSaparNI himA tiktA rUkSA zukrabalAsakRt / madhurA pAhaNI zothavAtapittajvarAjit // 56 // mASaparNI, sUryapI, kAMbojI, hayapucchikA, pAlomazaparNI, kugNavRntA, mahAsahA yaha mASapIke nAma haiN| mApaparNI-ThaMDhI, tikta, rUkhI, vIrya aura kaphako baDhAnevAlI, madhura, AhI, zotha, vAta, pitta, jvara aura raktavikArako haranevAlI // 55 // 56 // " jiivniiygnnH| aSTavargaH sayaSTIko jIvaMtI mudgaparNikA / mASaparNIgaNo'yaM tu jIvanIya iti smRtaH // 17 //
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ (96) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / jIvano madhurazvApi nAmnA sa parikIrtitaH / jIvanIyagaNaH proktaH zukrakRta bRMhaNo himaH // 58 // gururgarbhapradaH stanyakaphakRtpittaraktahRt tRSNAM zoSaM jvaraM dAhaM raktapittaM vyapohati // 59 // aSTavarga - ( jIvaka, RSabhaka, medA, mahAmedA, kAkolI, kSIrakAkolI, Rddhi, vRddhi) jIvantI, mudraparNI tathA mASaparNI inako jIvanIya gaNa kahate haiM / jIvanIthagana - vIrya hAraka, dhAtumako puSTa karanevAlA, zItala, bhArI, garbhako denevAlA, dUdha tathA kaphako utpanna karanevAlA, pitta, tathA rakta, pyAsa, zoSa, jvara, dAha tathA raktapitta ina ko naSTa karatA hai // 57-59 // zukkura ktairaDauM / zuka eraMDa AmaMDazcitra gaMdharvahastakaH / paMcAMgulI vardhamAno dIrghadaMDo vyavakaH // 60 // rakto'parorubUkaH syAdurubU ko rustathA / vyAghrapucchazva vAtArizcaMcu hattAnapatrakaH // 61 // eraNDayugmaM madhuramuSNaM guru vinAzayet / zUlazothakaTIvastiziraHpIDodarajvarAn // 62 // 1 bradhnazvAsakaphAnAhakAsakuDAmamA hatAn eraMDapatraM vAtaghnaM kapha krimivinAzanam // 63 // mUtrakRchraharaM cApi pittaraktaprakopanam / vAtAryyapradalaM gulmavastizUlaharaM param // 64 // kaphavAtakRmIna haMti vRddhiM saptavidhAmapi / eraMDaphalamatyuSNaM zUlagulmA nilApaham // 65 //
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI . / (97) yakRtplIhodarArzoghnaM kaTukaM dIpanaM param / tadvanmajjA ca vibhedI vAtazleSmodarApahA // 66 // zukla eraMDa, ghamaMDa, citra, gaMdharvahastaka; paMcAMgula, vardhamAna, dIrghadaNDa tathA viDambaka yaha sapheda eraMDake nAma haiM / rakta eraMDa, rubUka, uhabUka, rubu, vyAghrapuccha vAtAri, caMcu, uttAnapatraka yaha lAla eraMDa ke nAma haiM / inako hindI meM sapheda tathA lAla eraMDa, phArasI meM bedaMjIra aura aMgrejImeM Castor Oil kahate haiM / donoM prakArake eraMDa - madhura, uSNa, bhArI tathA zUla, zotha, kamara, basti aura zirakI pIDA, udararoga, jvara, zvAsa, kapha, aphArA, kAsa, kuSTha aura AmavAtako nAza karanevAle haiN| eraMDa ke patra pitta tathA raktako kupita karanevAle haiM tathA vAta, kapha, kRmi aura mUtrakRcchrako naSTa karate haiN| eraMDakI ko pala-gulma, vastike zUla, kapha, vAta kRmi, tathA sAtA prakAra kI vRddhiko naSTa karatI hai / eraMDa ke phala atyanta garama, kaTTa, dIpana tathA gulma, zULa, vAta, yakRta, plIhA, udararoga aura arza ko naSTa karanevAle haiM / isakI majjA malabhedaka tathA vAta, kapha aura udarake rogoM ko haranevAlI hai / 60-66 // AkArakarabhaH / AkArakarabhazcaiva kalako'tha kalakaH / alloSNo vIyyaiNa balakRtkaTuko mataH // 67 // pratizyAyaM ca zothaM ca vAtaM caiva vinAzayet / AkArakarabha, grAkallaka aura akallaka yaha akarakareke nAma haiM / karkaza - USNavIrya, balakAraka, kaMTu tathA vAta, pratizyAya aura zothanaSTa karatA hai // 67 // Aho ! Shrutgyanam
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ (94) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / zuklaraktAauM / zvetArko gaNarUpaH syAnmaMdAro vanuko'pi ca // 18 // zvetapuSpaH sadApuSpaH sa bAlArkaH prtaapsH| raktA'parokanAmA syAdarkaparNo vikIraNaH // 69 // raktapuSpaH zuklaphalastathA sphoTaH prkiirtitH| arkadvayaM saraM vAtakuSThakaNDUviSavaNAn // 70 // nihaMti plIhagulmAzaHzleSmodarazakRtkRmIn / alarkakusumaM vRSyaM laghu dIpanapAcanam // 71 // arocakaprasekAzakAsazvAsanivAraNam // 72 // raktArkapuSpaM madhuraM satiktaM kuSThakrimighnaM kaphanAzanaM ca azIviSahaticaraktapittasaMgrAhigulmezvayathohitaM tat73 kSIramarkasya tiktoSNaM snigdhaM salavaNaM laghu / kuSThagulmodaraharaM zreSThametadvirecanam // 74 / / zvetArka, gaNarUpa, mandAra, vasuka, zvetapuSpa, sadApuSpa, bAlArka tathA pratApasa yaha zveta arkake nAma haiN| raktArka, arkaparNa, vikIraNa, rakapuSpa, zuklaphala, sphoTa tathA sUryake sampUrNa nAma yaha raktArkake nAma haiN| inako hindI meM sapheda aura lAla Aka, phArasImeM dudha tathA khurka aura aMgrejImeM Gigontic Swallw wart kahate haiN| donoM prakArake Aka-dastAvara tathA vAta, kor3a, khujalI, viSa, vraNa, kIhA, gulma, arza, kapha, udararoga aura malake kRmiyoMko naSTa karate haiN| pAkakA phUla-vIryavardhaka,halkA,dIpana,pAcana rucikAraka, praseka (mukhase nAra giranA ) arza,kAsa aura vAsa inako dUra karatA hai / lAla pAkakA
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (99) phUla-madhura, tikta tathA kuSTha, kRmi, kapha, arza, viSa, raktapitta inako dUra karanevAlA hai| grAhI tathA gulma aura sUjanameM hitakArI hai| pAkakA dUdha tita, uSNa, snigdha, lavaNa rasavAlA aura kuSTha, gulma, udara ina rogoMko haranevAlA hai tathA virecana kAryameM zreSTha hai // 68-74 // . sehuNddH| sehuNDaH siMhatuNDaH syAdvajI vajradrumo'pi ca / sudhAsamaMtadugdhA casnustriyAMsyAtsnuhI guddaa|75|| sehuNDo recanastIkSNo dIpanaH kaTuko guruH / zUlAmaSThIlikAdhmAnakaphagulmodarAnilAn // 76 // unmaadmedkusstthaashHshothmedo'shmnnNddutaaH| vraNazothajvaraplIhaviSadUSIviSaM haret // 77 // uSNavIrya snuhIkSIraM snigdhaM ca kaTukaM laghu / gulminAM kuSThinAM cApi tathaivodararogiNAm // 78 // hitametadvirekArthe ye cAnye dIrgharogiNaH / sehuNDa, sihatuMDa, vajrI, vajradruma, sudhA, samaMvadugdhA, snuka, snuhI, guDA yaha thoharake nAma haiN| ise hiMdImeM thohara, phArasImeM lAdanAma, aMgrejImeM nilkhedge Prickly pear kahate haiN| thohara-recana, tIkSNa, dIpana, kaTu, guru tathA zUla, Ama, aSThIlikA, mAdhmAna, kapha gulma, udara roga, vAyu, unmAda, prameha, kuSTha, arza, zotha, mada, patharI, pAMDuroga, vraNa, zotha, plIhA, viSa aura dUSI viSako naSTa karatA hai| thoharakA dUdha-snigdha, kaTu, uSNavIrya, halkA hai tathA gulma kuSTha, udara roga, aura dIrgha rogiyoM ke virecanake liye unama guNakArI hai|75-78|| Aho! Shrutgyanam
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 100 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. 1 sehuDabhedazAtalA / zAtalA saptalA sAravimalA vilA ca sA // 79 // tathA nigaditA bhUriphenA karmakapetyapi / zAtalA kaTukA pAke vAtalA zItalA laghuH // 80 // tiktA zothakaphAnAhapittodAvartaraktajit / zAtalA, saptalA, sAravimalA, vidalA, bhUriphenA tathA karmmakaSA yaha zAtalA ke nAma haiM / ise phArasI meM eSaNa kahate haiM / zAtalA - pAka meM kaTu, vAtavarddhaka, zItala, halkI, tikta tathA zotha, kapha, AnAha (bArA), pitta, udAvartta aura rakta vikArako jItatI hai // 79 // 80 kalihArI | kalihArI tu ilinI lAMgalI zuklapuSpyapi // 81 // vizalyAgnizikhAnaMtA vahnivatrA ca garbhanut / kalihArI sarA kuSThazophAzavraNazUlajita // 82 // sakSArA zleSmajittiktA kaTukA tuvarANi ca / tIkSNoSNakRmilaghvI pittalA garbhapAtinI // 83 // kalihArI, halinI, lAGgalI, zuklapuSpI, vizalyA, agnizikhA, anaMtA vahnivatrA aura garbhanuta yaha kalihArIke nAma haiN| isako aMgrejI meM Wolfsbone kahate haiM / isako zimalA prAntameM nagarauDI kahate haiM / kalihArI - dastAvara, kuSTha, zopha, arza, vraNa aura zUlako jItanevAlI' hai / kSAra, kaphanAzaka, tikta, kaTu, kaSAya, tIkSNa, uSNa, kRminAzaka, halkI, pittakAraka aura garbhako girAnevAlI hai // 81-83 // zvetarakta karavIrau / karavIraH zvetapuSpaH zatakumbho'zvamArakaH / dvitIyo raktapuSpazca caMDAMto laguDastathA // 84 //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (101) karavIradvayaM tiktaM kaSAyaM kaTukaM ca tat / vraNalAghavakRnetrakopakuSThavraNApaham // 85 // vIryoSNaM kRmikaNDughnaM bhakSitaM viSavanmatam / karavIra, zvetapuSpa, zatakuMbha aura azvamAraka yaha sapheda kanerake nAma haiN| dUsarA nAna kanera-raktapuSpa, caMDota aura laguDa kahalAtA hai / ise phArasImeM kharajerA aura aMgrejImeM Sweet Scented obander kahate haiM, hindImeM kanera kahate haiN| donoM kanera-tikta, kaSAya, kaTu, vraNakAraka, lAghava karanevAle, netrapIr3A, kuSTha aura vraNako naSTa karanevAle, uSNavIrya, kRmi aura khujalIko haTAnevAle, khAnese viSake samAna hAnikara haiM / / 84 // 85 // dhttrH| dhattaradhUrtadhuttUrA unmattaH kanakAhvayaH // 86 // devatA kitavastUrI mahAmohI zivapriyaH / mAtulo madanazcAsya phale mAtulaputrakaH // 87 // dhatUro madavarNAgnivAtakRjjvarakuSThanut / kaSAyo madhurastito yUkAlikSAvinAzanaH // 88 // uSNo guruvraNazleSmakaMDUkRmiviSApahaH / dhanUra, dhUrta, dhuttUra, unma ma, svarNake paryAyavAcaka saba zabda, devatA, kitava, tUrI, mahAmohI, zivapriya, mAtuna aura madana yaha dhatUreke nAma haiN| isake phalako mAtulaputraka kahate haiM / aMgrejI meM ise Thorn Apple samajhate haiN| dhatUrA-madakAraka, varNakAraka, agni tathA vAyuddhaka, jvara aura kuSThako mAranevAlA, kaSAya, madhura, tikta, yUkA paura likSAnAzaka, uSNa, bhArI tathA vraNa, kapha, kaMDa, kRmi aura viSako nAza karanevAlA 1 // 86-88 // Aho ! Shrutgyanam
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 102) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| * vaaskH| vAsako vAsikA vAsA bhiSaGmAtA ca siMhikA89 siMhAsyo vAjidaMtaH syAdATarUpaka ityapi / aTarUpo vRSanAmA siMhaparNazca sa smRtaH // 9 // vAsako vAtakRtsvaryaH kaphapittAsranAzanaH / tiktastuvarako hRyo laghuH zItastRDartihat // 9 // shvaaskaasjvrcchrdimehkusstthkssyaaphH| vAsaka, vAsikA, vAsA, bhiSaGmAtA, siMhikA, siMhAsya, vAjidanta pATaraSaka, aTarUSa, vRSa, siMhaparNa yaha bAMseke nAma haiN| bAMsA-vAtakAraka, svarakAraka, kapha, pitta aura rudhira vikArako nAza karanevAlA, tikta, kaSAya, hRdayako hitakara, halkA, zItana, pyAsa aura pIDAko haranevAlA tathA zvAsa, kAsa, jvara, vamana, prameha, kuSTha, kSaya nako naSTa karane vAlA hai aura raktapitta ( nakazIra) AdikA siddha bhauSadha hai // 89-91 // prpttH| papaTo varatiktazca smRtaH parpaTakazca saH // 92 // kathitaH pAMzuparyAyastathA kvcnaamkH| parpaTo haMti pittAstrabhramatRSNAkaphajvarAn // 93 // saMgrAhI zItalastito dAhanudvAtalo lghuH| parpaTa, varatikta, paparTaka tathA pAMzu aura kavacake paryAyavAcaka zabda pittapApaDeke nAma haiN| ise phArasImeM zAhatarA aura aMgrejImeM Justacia Procarabens kahate haiN| . pittapApar3A-grAhI, zItala, tikta, halakA, vAtakAraka tathA dAha, pitta, raktavikAra, bhrama,pyAsa, kapha aura jvara inakA nAza karatA hai // 92 / / 93 // Aho! Shrutgyanam.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (103) nivH| niMbaH syAtpicumardazca picumaMdazca titakaH // 94 // ariSTaH pAribhadrazca hiMguniryAsa ityapi / niMbaH zIto laghuAhI kaTupAko'gnivAtanut // 15 // adyaH zramatRTkAsajvarArucikRmipraNut / vraNapittakaphacchardikuSThahallAsamehanut // 96 // niMbapatraM smRtaM netryaM kRmipittaviSapraNut / vAtalaM kaTupAkaM ca sarvArocakakuSThanut // 97 // naimbaM phalaM rase titaM pAke tu kaTubhedanam / snigdhaM laghUSNaM kuSThadhnaM gulmArzaHkRmimehanut // 98 // nidha, picumarda, picumanda titaka, pariSTa, pAribhadra, hiMguniyAsa yaha nImake nAma haiN| ise phArasI meM ne nava aura aMgrejI meM Nimbtree kahate haiM nIma-zItala, halkI, grAhI, pAkameM kaTu, magni aura vAtako naSTa karanevAlI, hRdayako apriya tathA bhrama, pyAsa, kAsa, jvara, aruci, kRmi, vraNa, pitta, kapha, vamana, kuSTha, hallAsa aura pramehako haranevAlI hai| nImake patte netroMke liye hitakArI, vAtakAraka, pAkameM kaTu tathA kRmi, pitta, viSa, saba prakArakI aruci aura kuSThako naSTa karanevAle haiN| nImake phala- rasameM tikta, pAkameM kaTu bhedana, snigdha, uSNa, kuSThanna tathA gulma, aza, kRmi aura pramehake nAza karanevAle haiM // 94-98 // ___mhaanikaa| mahAniMbaH smRto dreko ramyako viSamuSTikaH / kezamuSTirnibarakA kArmuko kSIva ityapi // 99 // mahAniMbo himo rUkSastiko grAhI kaSAyakaH /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ (104). bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / kaphapittabhramacchardikuSThahallAsaraktajit // 10 // * pramehazvAsagulmArzomUSikAviSanAzanaH / mahAniMba, dreka, ramyaka, viSamuSTika, kezamuSTi, nivaraka, kArmuka paura kSIca yaha bakAyanake saMskRta nAma haiN| ise hindImeM Deka aura bakAyana, aura phArasI meM tujAkunArya kahate haiN| bakAyana-zItala, rUkSa, tikta, grAhI, kaSAya tathA kapha, pitta, bhrama, vamana, kor3ha, hallAsa, raktavikAra, prameha, zvAsa, gulma, arza aura cUheke viSako naSTa karanevAlI hai // 99 // 100 // paaribhdrH| pAribhadro niMbatarumaidAraH pArijAtakaH // 11 // pAribhadronilazleSmazothameda kRmipraNut / . tatpuSpaM pittarogaghnaM karNavyAdhivinAzanam // 102 // . pAribhadra, niMbataru, maMdAra, pArijAtaka yaha pAribhadra ke nAma haiN| ise phArasImeM pharahada aura aMgrejI meM Erythrine Indica kahate haiN| pAribhadra-vAta, kapha, zotha, meda aura kRmirogako naSTa karatA hai| isakA phUla pittarogoMko nAza karanevAlA aura karNarogako haranevAlA hai|| 101 // 102 // kAMcanAraH kovidaarshc| kAMcanAraH kAMcanako gaMDAriH zoNapuSpakaH / kovidArazcamarikaH kuddAlo yugapatrakaH // 103 // kuNDalI tAmrapuSpazcAzmaMtaka: svlpkesrii| kAMcanAro himo grAhI tuvaraH shlessmpitthRt||104|| kRmikusstthgudbhrNshgNddmaalaabnnaaphH| TAR
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma haiN| harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (105 ) kovidAro'pi tadvatsyAttayoH puSpaM laghu smRtam 106 sUkSa saMgrAhi pittAtrapradarakSayakAsanut / kAMcanAra, kAMcanaka, gaMDArI, zoNa puSpaka, kovidAra, camarika,kudAna, yugapatraka, kuNDanI, tAmrapuSpa, azmantaka, svalpakezarI yaha kacanArake kacanAra- zItala, grAhI, kasailA,kapha tathA pittanAzaka paura kRmi,koda, gudabhraMza, gaMDamAlA aura vraNoko haranezalA hai| kovidAra bhI isIke samAna guNoMvAlA hai| ina donoMke phUla-laghu, rUkSa, grAhI tathA pitta,raktavikAra, pradara, kSaya aura kAsako naSTa karane vAle haiM // 103-105 // . zyAma-zveta-rakta-zigruH / zobhAMjanaH zigrutIkSNagaMdhakAkSIvamocakAH // 106 // tadbIjaM zvetamaricaM madhuzigrustu lohitH| zigruH zaraH kaTuH pAke tIkSNoSNaM mdhurolghuH||107 dIpano rocano sUkSaH kSArastitovidAhakRt / saMgrAhI zukralo hRyo pittaraktaprakopanaH // 108 // cakSuSyaH kaphavAtaghno vidradhizvayathukrimIn / medo'pacIviSaplIhagulmagaMDavaNAn haret // 109 // zvetaH proktaguNo jJeyo vizeSAdIpanaH saH / plIhAnaM vidradhiM haMti vraNanaH pittaraktakRta // 110 // madhuzignuH proktaguNo vizeSAdIpanaH srH|| zivalkalapatrANAM svarasaH paramArtihat // 11 // cakSuSyaM zigrujaM bIjaM tIkSNoSNaM viSanAzanam / , avRSyaM kaphavAtaghnaM tatrasyena zirotihRt // 112 // zobhAMjana, zigru, tIkSNagaMdhaka, akSodha, mocaka yaha sahijanake nAma haiN| ise aMgrejImeM Horse Radish Tree kahate haiMm
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ (106) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| lAla sahijanako laghuzizu kahate haiN| sahijanA-dastAvara, pAkameM kaTu tIkSNa, uSNa, madhura, halkI, dIpana,rocana, rUkSa, kSAra, tikta, dAhakAraka, . grAhI, bIryavardhaka hRdayako hitakara,pina aura rudhirako kupita karanevAlI, nevoMko hitakara, kapha tathA vAtanAzaka aura vidradhi,sUjana, kRmiroga,meda, apacI, viSa, plIhA, gulma, gaMDamAlA aura vraNoMko haranevAlI hai| sapheda sahijaneke bhI yahI guNa haiN| parantu yaha vizeSatA agnidIpaka, dastAvara tathA vidradhi, plIhA, varNa, pina aura raktavikArako naSTa karanevAlI hai| nAla sahijanameM bhI yahI guNa haiM,vizeSatAse agnidIpaka,aura dstaavrhai| sahijanekA chAla aura pattoMkA svarasa atyanta pIDAko naSTa karatA hai| isake bIja netroMko hitakara, tIkSNa, uSNa, viSanAzaka, vIryako kama karanevAle tathA kapha aura vAtako naSTa karane vAle haiN| unakI nasavAra sira-dardako dUra karatI hai // 106-112 // - zvetanIlapuSpA aparAjitA / AsphotA girikarNI syAd viSNukAMtAparAjitA / aparAjite kaTumedhye zIte kaNThaye sudRSTide // 113 // kuSThamUtratridoSAmazothavraNaviSApahe / kaSAye kaTuke pAke tikte ca smRtibuddhide // 114 // bhAsphotA, girikarNI, viSNukrAMtA, aparAjitA yaha aparAjitAke nAma haiN| aMgrejImeM ise Megerin kahate haiM / - donoM prakArakI aparAjitA-kaTu, medhAvardhaka, zItala, kaNThako hitakara dRSTiko denevAlI, kaSAya, pAkameM kaTu, tikta, smRti aura buddhidAyaka tathA kor3ha, mUtraroga, tridoSa, grAma zotha, vraNa aura viSa inako naSTa karane vAlI hai|| 113 // 114 // siMdubAraH / siMduvAraH zvetapuSpaH siMdukaH siMduvArakaH / nIlapuSpI tu nirguDI zephAlI suvahA ca sA // 115
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (107) siMdukaH smRtidastiktaH kaSAyaH kaTuko lghuH|| kezyo netrahito haMti shuulshothaammaarutaan||116|| kRmikuSThArucizleSmavaNAnIlA hi tadvidhA / siMduvAradalaM jantuvAtazleSmaharaM laghu // 117 // siMduvAra, zvetapuSpa, sinduka, sinduvAraka, nIlapuSpI, nirguNDI, zephAlI, subahA yaha saMbhAlUke nAma haiN| ise aMgrejImeM Five Leaved. Chus Tree kahate haiN| saMbhAlU-smRtidAyaka, tikta, kaSAya, kaTu, halakA, keza aura netroM ko hitakara tathA zUla, zotha, Ama, bAta, kRmi, koda, aruci, kapha aura vraNa inako naSTa karanevAlA hai| nIle phalavAle saMbhAlUke bhI yahI guNa haiN| isake patte kRmi, vAta tathA kapha inako haranevAle aura halphe. haiM // 115-117 // kuttjH| kuTajaH kuTijaH kauTo vatsako girimallikA / kAliMgazcakrazAkhI ca mallikApuSpaityapi // 118 // iMdrayavaphalaH prokto vRSyakaH pAMDuradrumaH / kuTajaH kaTuko rUkSo dIpanastuvaro himaH // 119 // aotisArapittAsrakaphatRSNAmakuSThajit / kuTaja, kuSTija, kauTa, vatsaka, girimallikA, kAliMga cakrazAkhI, mallikApuSpa, indrayavaphala vRNyaka, pANDuradruma yaha kur3Ake nAma haiN| aMgrejI meM ise Ovalleaved Rose Bay kahate haiN| kur3A-kaTu, rUkSa, dIpana, kaSAya, zItala tathA arza, atisAra, pitta raktavikAra, kapha. pyAsa, prAma aura koDhako jItanevAlI hai| zimana prAntameM koyar3a nAmase prasiddha // 118 // 11901
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / karaMjo hrasvakaraMjaH / karaMjo naktamAlazca karajazvira bilvakaH // 120 // ghRtapUrNaH karaMjo'nyaH prakIryaH pUtiko'pi ca / sacoktaH pUtikAraMjaH somavalkazca sa smRtaH 125 // karaMjaH kaTukastIkSNo vIryoSNo yonidoSahRt / kuSThodAvarta gulmAzatraNa krimikaphApahA // 122 // tatpannaM kaphavAtAzaHkRmizothaharaM param / bhedanaM kaTukaM pAke vIryoSNaM pittalaM laghu // 123 // tatphalaM kaphavAtaghnaM mehAzaHkRmikuSThajit / ghRta pUrNakaraMjo'pi karaMjasadRzo guNaiH // 124 // ( 108 ) karaMja, naktamAla, karaja, virabilvaka yaha karaMjake nAma haiM / ghRtapUrNa, karaMja, prakIrya, pUtika, pUtikaraMja aura somavalka, yaha ghiyAkaraMjake nAma haiN| ise aMgrejImeM Smooth Leaved Pongamia kahate haiM / karaMja- kaTu, tIkSNA, uSNavIrya, yoniroganAzaka tathA kor3ha, udAvarta, gulma, arza, vraNa, kRmi aura kaphake nAza karanevAlA hai / isake patte, bhedanakartA haiM, pAka meM kaTu, uSNavIrya, pittakAraka, halke tathA kapha, bAta, arza, kRmi aura zothake haranevAle haiN| karaMjakA phala - kapha, vAta, prameha, arza, kRmi aura koTako naSTa karatA hai / ghRtapUrNa karaMjake bhI karaMjaladRza guNa haiM / 120-124 // tRtIyaH karaMjaH / udakIryyastRtIyo'nyaH SaDgrantha hastivAruNI / karkaTI vAyasI cApi karaMjI karabhaMjikA // 125 //
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 109 ) haratikyAdinighaNTuH bhA. TI. / karaMjI staMbhanI tiktA tuvarA kaTupAkinI / vIryoSNA vamivattA kRmikuSThapramehajita 126 // udakI, patha, hastivAdaNI, karkaTI, vAyasI, karaMjI, karabhaMjikA yaha tIsare karaMju eke nAma haiM / karaMjI - vIryastaMbhaka, tikta, kaSAya, pAkaveM kaTu, USNavIrya tathA vamana pitta, arza, kRmi, koTa aura pramehako naSTa karanevAlI hai // 125 // 126 // zvetaraktaguMje / zvetA guJjaccaTA proktA kRSNalA cApi sA smRtA / raktA sA kAkacicI syAtkAkaNatIca raktikA 127 kAkAdanI kAkapIluH sA smRtAMgAravallarI / guJjAdvayaM tu kezyaM syAdvAtapittajvarApaham // 128 // mukhazoSabhrama zvAsatRSNAmadavinAzinI / netrAmayaharaM vRSyaM balyaM kaMDuvraNApaham // 129 // kRmIMdraluptakuSThAni raktA ca dhavalApi ca / sapheda ghuMghucIko uccaTA aura kRSNalA kahate haiN| lAla ghuMghucoko kAkacicI, kAkAMtI, raktikA, kAkAdanI, kAkapIlU aura aMgAravalarI kahate haiN| donoM ghughucI raktakake nAmase prasiddha haiM / donoM ghughuciyeM - keza, vIrya aura balavardhaka tathA vAta, pitta, jvara, mukha zoSa, bhrama, zvAsa, pyAsa, mada, netraroga, khujalI, vraNa, kRmi, iMdralupta aura koDhako naSTa karanevAlI haiM, khAnele viSakA prabhAva karatI haiM / / 127-129 / / kapikacchuH / kapikacchUrAtmaguptA riSyaproktA ca markaTI // 130 // ajahA kaNDurAdhyaMDA duHsparzA mAvRSAyaNI /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 110) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / lAMgUlI zUkaziMbI ca saiva proktA mhrssibhiH||13|| kapikacchubhRzaM vRSyA madhurA bRMhaNI guruH tiktA vAtaharI balyA kaphapittAsranAzinI // 132 // tadIjaM vAtazamanaM smRtaM vAjIkaraM param / kapikacchu, pAramaguptA, riSyaproktA, markaTI,ajahA, kaNDarA, adhyaMDA, duHsparzA, prAvRSAyaNI, lAMghulI, zukaziMbI yaha kauMcake nAma haiN| ise aMgrejImeM Cowhedge kahate haiN| kauMca-masyanta vIryavardhaka, madhura, dhAtuoMko puSTa karanevAlI, bhArI, tikta, vAtanAzaka, balavardhaka tathA kapha, pitta aura raktavikAroMko naSTa karanevAlI hai / kauMcakA bIja-vAtanAzaka, smRtivardhaka aura parama vAjIkara hai / 130--132 // rohinnii| mAMsarohiNyativiSA vRttA carmakaSA kRzA // 133 // prahAravallI vikasA vIravatyapi kathyate / syAnmAsarohiNI vRSyA sarAdoSatrayApahA // 134 // mAMsarohiNI, ativiSA, vRtA, carmakaSA, kRzA, prahArapallI, vikasA aura vIrabatI yaha rohiNIke nAma haiN| rohiNI-vIryavardhaka, dastAvara aura tridoSanAzaka hai // 133 // 134 // ' cillkH| cillako vAtaniharhArI zleSmaghno dhAnupuSTikRt / Agneyo viSavadyasya phalaM mtsynissuudnm||135|| cillacha- vAtanAzaka, kaphanAzaka, dhAtuoMkI puSTi karanevAlA aura agniguNa bhUyiSTha hai| isakA phala viSasadRza macchiyoMko mAra DAlatA I. Aho! Shrutgyanam
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (111) ttNkaarii| TaMkArI vAtajittiktA zleSmaghnI dIpanI lghuH| zothodaravyathAhaMtrI hitA koSTavisarpiNAm // 136 // . TaMkArI-vAtako jItanevAlI, tikta, kaphanAzaka, dIpana, halkI, zotha paura udarapIDAko naSTa karanevAlI, tathA koSTa aura visarpake liye hitakArI hai // 136 // vetasaH / vetaso namrakaH prokto vAnIro vaMjulastathA / abhrapuSpazca vidalo rathazItazca kIrtitaH // 137 // vetasaH zItalo dAhazothArthoyonirukmaNut / iMti vIsarpakRcchAstrapittazmarikaphAnilAn // 138 // vetama, namraka, vAnIra, vaMjula, adhapuSpa, vidala aura rathazIta yaha vyUsa (vetama) ke nAma haiN| vetasa-zItala hai aura dAha, zotha, arza, yoniroga, visarpa, kRccha, rakta. pitta, patharI, kapha aura vAtakA nAza karatI hai // 137 // 138 // jlvetsH| nikaMcakaH parivyAdho nAdeyI jalavetasaH / jalajo vetasaH zItaH saMgrAhI vAtakopanaH // 139 // * nikuMcaka, parivyAdha, nAdeyI, jala ghetala, jalaja yaha jalavatatake nAma haiM / jalavetasa-zIta, grAhI paura vAtako bar3hAnevAlI hai // 139 // ijjlH| ijalo hijjalazcApi niculazcAMbujastathA / jalavetasavavedyo hijalo'yaM viSApahaH // 140 // injala, hijala, nicula aura aMbuja yaha hijalaka nAma haiN| isake saba guNa jalavetasa hI haiN| jaise vizeSazAse yaha viSanAzaka hai||140
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 112 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / aMkoTaH / aMkoTo dIrghakIlaH syAdaMkolaca nikocakaH / aMkoTakaH kaTustIkSNaH strigdhoSNastuvaro laghuH 141 recanaH kRmizUlAmazophagrahaviSApahaH / visarpakaphapittAsramUSikA hiviSApahaH // 142 // tatphalaM zItalaM svAdu zleSmaghnaM bRMhaNaM guru / balyaM virecanaM vAtapittadAhakSayAsrajit // 143 // aMkoTa, dIrghakIla, aMkola, nikocaka yaha DherAke nAma haiN| deza - kaTu, tIkSNa, snigdha, uSNa, kaSAya, halkA recana tathA kRmi; zUla, Ama, zopha, graha, viSa, visarpa, kapha, pitta, raktavikAra, cUhe aura sAMpakA viSa inako naSTa karanevAlA hai| isakA phaLa- zItala, svAdu, kaphanAzaka, dhAtuoM ko puSTa karanevAlA, bhArI, bakakAraka, dastAvara aura vAta, pitta, dAha, kSaya, raktavikAra inako jItanevAlA hai // 141--143 // balA, mahAbalA, atibalA, nAgavalA | balA vATyAlikA vATyA saiva vATacAlakApi ca / mahAbalA pItapuSpA sahadevI ca sA smRtA // 144 // tato'nyAtibalA riSyaproktA kaMkatikA sahA / gAMgerukI nAgabalA jhaSA hrasvagavedhukA // 145 // balAcatuSTayaM zItaM madhuraM balakAMtikRt snigdhaM grAhi samIrAsrapittAsrakSatanAzanam // 146 // balAmUlatvacazcUrNa pItaM sakSIrazarkaram / mUtrAtisAraM harati dRSTametanna saMzayaH // 147 //
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 13 ) harenmahAbalA kRcchraM bhavedvAtAnulomanI / hanyAdatibalA mehaM payasA sitayA samam // 148 // balA, vATacAlikA, vATyA, vATacAlakA, mahAbalA, pItapuSpA, sahadevI yaha balA aura mahAbalAke nAma haiN| balAko aMgrejI meM Hombeamep Side kahate haiM / pratibalA, riSyaproktA, kaMkatikA yaha atibalA ke nAma haiM / ise aMgrejImeM Indian Mellow kahate haiM / gAMgerukI, nAgabalA, jhaSA, hrasvagavedhukA yaha nAgabalA ke nAma haiN| cAroM valA - zItala, madhura, balavardhaka, kAMtivardhaka, snigdha, grAhI paura vAta, rakta, pitta, raktavikAra, kSata inako naSTa karanevAlI haiM / balAkI jar3akI chAlakA cUrNa dUdha aura zarkarAke sAtha khAyA huA mUtrakRcchrako dUra karatA hai isameM saMzaya nahIM, dRSTise dekhA huA hai| mahAbalA mutrakRcchUko naSTa karatI hai aura vAtanAzaka hai| atibalA dUdha aura misarIke sAtha khAI huI pramehako nAza karatI hai / 144--148 // lakSmaNA / putrakAkAraraktAlpabiMdubhirlAJchitA sadA / lakSmaNA putrajananI vastagandhAkRtirbhavet // 149 // kathitA putradA vazyA lakSmaNA munipuGgavaiH / lakSmaNAkA kanda putaleke AkAravAlA hotA hai, patra lAla aura choTI bUdoMse lAMchita hotA hai / isakI gaMdha bakare ke sadRza hotI hai| lakSmayA aura putrajananI isake saMskRta nAma haiN| muni kahate haiM ki lakSmaNA zravazya hI putrako detI hai / isake abhAva meM sapheda phUla kI kaTenIkI jar3akA prayoga karate haiM / / 149 // svrnnvllii| svarNavI raktaphalA kAkAyuH kAkavallarI // 150 // svarNavalI ziraHpIDAM tridoSaM haMti dugdhadA / svarNavallI, raktaphala, kAkA, kAkavallarI yaha svarNavallI ke nAma haiN| Aho! Smrutgyanam 8
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ (114) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| svarnavallI-zirakI pIr3A aura vidoSakA nAza karatI hai, dUdhako baDhAnevAlI hai / 150 // kaarpaasii| kArpAsI tuMDakezI ca samudrAMtA ca kthyte||15|| kAsako laghuH koSNo madhuro vaatnaashnH| tatpalAzaM samIranaM raktakRnmUtravarddhanam // 152 // tatkarNapiDikAnAdapUyAsrAva vinAzanam / tabIjaM stanyadaM vRSyaM snigdhaM kaphakaraM guru // 153 // kApAsI, tuNDakezI, samudrAtA yaha kapAlake nAma haiN| kapAma-laghu, kiMcit garama, madhura, vAtanAzaka hai / isake patte vAtamAzaka rakta aura mUtrako baDhAnevAle aura kAnakI pIr3A, karNanAda, pIpa bahanA, inako baMda karanevAle haiN| kapAsake bIja dUdha baDhAnevAle, vIryavaki, snigdha, kaphakAraka aura bhArI haiM / / 151-153 / vNshH| vaMzasvakUsArakaritvacisAratRNadhvajAH / zataparvA zataphalI veNumaskaratejanAH // 154 // vaMzaH saro himaH svAduH kaSAyo vastizodhanaH / chedanaH kaphapittanaH kuSThAsravaNazothajit // 155 // tatkarIraH kaTuH pAke rase rUkSo guruH srH| kaSAyaH kaphakRtsvAdurvidAhI vAtapittalaH // 156 // tadyavAstu sarA rUkSAH kaSAyAH kaTupAkinaH / vAtapittakarA uSNA baddhamUtrA-kaphApahAH // 157 // vaMza, tvaksAra, kAra, svacisAra, tRNadhvaja, zavaparvA, zataphalI,veNu
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 115 maskara aura tejana yaha bAMsake nAma haiN| ise phArasI meM kasava aura aMgrenImeM Bombooeamc kahate haiM / + bAMsa dastAvara, zItala, madhura, kaSAya, vastizodhaka, chedana, kapha aura vAtako naSTa karanevAlA, koTha, raktavikAra, vraNa, zodha inako jItanevAlA hai / basakA aMkura - pAka aura rasameM kaTu, rUkSa, bhArI, dastAvara, kaSAya, kaphakAraka, madhura, dAhakAraka vAta aura pittako baDhAnevAlA hai / bAMsake jau dastAvara, rUkSa, kasaile, pAka meM kaTu, vAtapittakAraka, unna mUtrarodhaka aura kapha nAzaka haiM / 154 - 157 // nalaH / nalaH poTagalaH zunyamadhyazva dhamanastathA / nalastu madhurastiktaH kaSAyaH kapharaktajit // 158 // " nala, poTagala, zUnyamadhya, dhamana yaha nalake nAma haiN| ise aMgrejImeM Indian Tobaccoo kahate haiM / nala - madhura, tikta, kaSAya, kapha aura vAtanAzaka hai // 158 // muMjaH / bhadramuJjaH zaro bANastejanazcakSumuNDanaH / muJja muAtako bANaH sthUladarbhaH sumekhalaH // 159 // muadvayaM tu madhuraM tuvaraM ziziraM tathA / dAhatRSNA visarpAsramUtrakRcchrAkSirogahRt // 160 // doSatrayaharaM vRSyaM mekhalA sRpayujyate / bhadramuMja, zara, bAgA, tejana, cakSumaNDana, muMja, muMjAtaka, bANa, sthUladarbha, sumekhala yaha muJjake nAma haiN| donoM muMja--madhura, kaSAya, zItana aura dAi, pyAsa, visarpa, raktavikAra, mUtra kRcchra, netraroga, tridoSa ( inako naSTa karanevAlI tathA vIryavardhaka haiN| muMja mekhalAoM meM prayoga kI jAtI 3 // 159 // 160 //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 116 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / kAzaH / kAzaH kazekSuruddiSTaH sa syAdikSurakastathA // 161 // ikSvAlikekSugaMdhA ca tathA poTagalaH smRtaH / kAzaH syAnmadhurastiktaH svAdupAko himHsrH162|| mUtrakRcchrAzmadAhAsrakSayapittAkSirogajita / . kAza, kAkSu, ikSurasa, ikSuvALikA, ikSugandhA aura poTagala yaha kAsa ke nAma haiM / kAsa-- madhura, tikta, pAtra meM madhura, zItala, dastAvara aura mUtrakRcchra, patharI, dAha, raktavikAra, kSaya, pitta, netraroga inako haranevAlI hai / / 161 / / 162 / / gundraH / gundraH paTerako gutthaH zRMgaverAbhamUlakaH // 163 // guMdraH kaSAyo madhuraH ziziraH pittaraktajit / stanyaH zukrarajomUtrazodhano mUtrakRcchrahRt // 164 // gundra, paTeraka, guttha, zrRMgaverAbhamUlaka yaha gundrake nAma haiN| gundra kaSAya, madhura, zItala, dUdha baDhAnevAlA, vIryya, raja aura mUtrako zuddha karanevAlA tathA pina, raktavikAra, mUtrakRcchra inako naSTa karanevAlA hai // 163 // 164 // erakA | erakA guMdramalA ca zivaguMdrA zarIti ca / erakA zizirA vRSyA cakSuSyA vAtakopinI 165 // mUtrakRcchrAzmarIdAhapittazoNitanAzinI / parakA, gudramUlA, ziva gundrA aura zarIti yaha erakAke nAma haiM / erakAzIyala, vIryavarddhaka, netroMko hitakara, vAtavarddhaka aura mUtrakRcchra, badharI, dAha, pitta tathA rudhira vikAra nAzaka a 7 165 //
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. 1 kuzaH / kuzo darbhastathA barhiH sUcyayo yajJabhUSaNaH // 166 // tato'nyo dIrghapatraH syAtkSurapatrastathaiva ca / . darbhadrayaM tridoSaghnaM madhuraM tuvaraM himam // 167 // mUtrakRchrAzmarItRSNAvastiruk pradarAsrajit / ( 117 ) kuza, darbha, barhi, sUcyagra, yajJabhUSaNa yaha kuzAke nAma haiM / kSuraputra bhI aisI hI hai parantu lambe pattoMvAlI hotI hai| donoM kuzA-tridoSanAzaka madhura, kasailI, zItala tathA mUtrakRcchra, patharI, pyAsa, vastiroga aura pradarako haranevAlI hai // 166 // 167 // katRNam / kattRNaM rohiSaM devajagdhaM saugaMdhikaM tathA // 168 // bhUtIkaM vyAma pauraM ca zyAmakaM dhUpagaMdhikam / rohiSaM tuvaraM tikta kaTupAkaM vyapohati // 169 // hRtkaMThavyAdhipittAsrazUlakAsakaphajvarAn / paura, zyAmaka, kaNa, rohiSa, devajagdha, saugaMdhika, bhUtIka, dhyAma, dhUpagaMdhika yaha rohiSake nAma haiN| rohiSa-kaSAya, tikta, pAkameM kaTTu tatha hRdayavyAdhi, kaNThavyAdhi, pitta, rakta vikAra, zUla, kAsa, kapha aura vara ko naSTa karatA hai // 168 // 169 // bhUstRNam / bhUtIkaM guhyabIjaM ca sugaMdhaM gomayapriyam // 170 // bhUstRNaM tu bhavecchatrA mAlAtRNakamityapi / bhUstRNaM kaTukaM tiktaM tIkSNoSNaM rocanaM laghu // 171 //
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 118 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / vidAhi dIpanaM rUkSamanetryaM mukhazodhanam / avRSyaM bahuviTkaM ca pittaraktapradUSaNam // 172 // bhUtIka, gRhyabIja, sugaMdha, gomayapriya, bhUstRNa, chatrA, mAlAtRna yaha bhUtRNake nAma haiN| bhUtRNa-kaTu, tikta, tIkSNa, uSya recana, laghu, dAhakAraka, dIpana, rUkSa, netroMko hitakara, mukhazodhaka, vIryyako kama karanevAlA, bahuta viSThA nikAlanevAlA, pitta aura raktako dUSita karanevAlA hai // 170 - 172 // nIladUrvA / nIladUrvA ruhAnaMtA bhArgavI zataparvikA / zasyA sahasravIryyA ca zatavallI ca kIrtitA // 173 // nIladUrvA himA tiktA madhurA tuvarA haret / kaphapittAsravIsarpatRSNAdAhatvagAmayAn // 174 // nIladUrvA, ruhA, anaMtA, bhArgavI, zatapavikA, zasyA, sahasravIryA aura zatavallI yaha na lI dUbake nAma haiN| nIlI dUba-zItala, madhura, vikta, kaSAya, aura kapha, pitta, raktavikAra, vIsarpa, vyAsa, dAha tathA tvacAke rogoMko naSTa karanevAlI hai // 173 // 174 // zvetadUrvA / dUrvA zukkA tu golomI zatavIryyA ca kathyate / zvetadUrvA kaSAyA syAtsvAdvI vraNyA ca dIpanI 175 tiktA himA visarpAstratRpittakaphadAhahRt / zvetadUrvA, golomI, zatavIya yaha sapheda dUbake nAma haiN| sapheda dUbakaSAya, madhura, vraNanAzaka, dIpana, tikta, zItala aura visarpa, raktavikAra, pyAsa, pitta, kapha auaura dAhako naSTa karanevAlI hai / / 175 1 gaMDadUrvA / gaMDadUrvA tu gaMDIrI matsyAkSI zakulAdanI // 176 // gaDadUrvA himA lohadrAvaNa grAhaNI laghuH /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 119 ) tiktA kaSAyA madhurA vAtakRtkaTupAkinI // 177 // 4/ dAhatRSNAbalA sArukuSThapittajvarApahA // gaMDadUrvA, gaMDIrI, matsyAkSI, zakulAdanI yaha dUvakei nAma haiM / gaMDadUrvA-zItala, lohA yAdi dhAtuoMko dravita karanevAlI, grAhI, halkI, tikta, kaSAya, madhura, vAtakAraka, kaTupAkI tathA dAi, pyAsa, kapha, raktavikAra, kor3ha, pitta aura jvarakA nAza karanevAlI hai // 176 // 177 // vidArIkandaH / vArAhI kaMdaH / vArAhIkaMda evAnyazcarmakArAluko mataH // 178 // anUpe sa bhaveddeze vArAha iva lomavAn / vidArI svAdukaMdA casAtu kroSTrI sitA matA // 179 // ikSugaMdhA kSIravalI kSIrazukkA payasvinI / vArAhI varadA vRSTirvadaretyabhidhIyate // 180 // vidArI madhurA snigdhA bRMhaNI stanyazukradA / zItA svaryyA mUtralAca jIvanI balavarNadA // 181 // guruH pitAsrapavanadAhAnhaMti rasAyanI / vArAhIkandako bheSarabanda bhI kahate haiN| vArAhIkandakI sajala dezameM honevAlI eka jAtIko carmakArAlu bhAvamizra mAnate haiM, parantu kAlakAke samIpa pahAr3oMpara jo bhevarakanda hai vahI vArAhIkaMda hai / yaha sUara jaise romavAlA kanda hotA hai / vidArI, svAdukaMza, kroSTrI, sitA, ikSugaMdhA, kSIravallI, kSIrazuklA, payasvinI yaha vidArIkandake nAma haiN| zimale ke pahAr3a para isako sarAlI kahate haiN| vArAhI, varadA, ghRSTi, varada yaha bhI vArAhIkanda ke nAma haiM / vidArIkanda-madhura, snigdha, bRMhaNa, vIryavarddhaka, zItala, svarakAraka, mUtrabaddhaka, jIvana denevAlA, bala aura varNa bar3hAne vAlA, bhArI, rasAyana tathA pitta, raktavikAra, vAta aura dAhako naSTa karanevAlA hai // 178--181 // Aho ! Shrutgyanam
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / mUlI / tAlamUlI tu vidvadbhirmuSalI parikIrtitA // 182 // mUSalI madhurA vRSyA vIyyaSNA bRMhaNI guruH / tiktA rasAyanI iMti gudajAnanilaM tathA // 183 // ( 120 ) tAlamUlI aura musalI yaha musalIke nAma haiM / musalI - madhura, vIryavarddhaka, uSNavIrya, bRMhaNI, bhArI, tika, rasAyana, bavAsIrako haranevAlI tathA vAtanAzaka hai // / 182 // 183 // . 7 zatAvarI / zatAvarI bahusutA bhIrurindIvarI varI / nArAyaNI zatapadI zatavIryyA ca pIvarI // 184 // mahAzatAvarI cAnyA zatamUlyUrdhvakaMTikA / sahasravIryyA hetuzca riSyaproktA mahodarI // 185 // zatAvarI guruH zItA tiktA svAdvI rasAyanI / medhAmipuSTidA snigdhA netryA gulmAtisArajit 186 zukrastanyakarI balyA vAtapittAsrazothajit / mahAzatAvarI medhyA hRdyA vRSyA rasAyanI // 187 // zItavIryA nityarzo grahaNInayanAmayAn / zatAvarI, bahusRtA, bhIru, indIvarI, varI, nArAyaNI, zatapadI, zatavIya pIvarI yaha zatAvarIke nAma haiM / mahAzatAvarI, zatAvarI, UrdhvakaMTikA, sahasravIya, hetu, riSyaproktA, mahodarI yaha bar3I zatAvarIke nAma haiM / zatAvarI bhArI, zItala, tikta, madhura, rasAyana, buddhivarddhaka, pranivarddhaka, strigdha netroMko hitakara, gulma aura pratisArako jItanevAlI, vIryya tathA dugdha vaka, balakAraka, vAta, pitta, rakta vikAra aura zodhako naSTa karanevAlI hai -
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 121 ) zatAvarI buddhivardhaka, hRdayako priya, vIryavardhaka, rasAyana, zItavIrya aura arza, grahaNI, netra roga inako naSTa karanevAlI hai / / 184-187 // aMkuraH / tadaMkura stridoSaghno laghurazaH kSayApahaH // 188 // isakA aMkura - tridoSanAzaka, dattakA, arza aura kSayako nAza karanebAlA hai || 188 // azvagandhA / gandhAMtA vAjinAmA dirazvagaMdhA dayAhvayA / vArAhakarNI varadA baladA kuSThagaMdhinI // 189 // azvagaMdhAnilazleSmazvitrazothakSayApadA / balyA rasAyanI tiktA kaSAyoSNA tizukralA // 190 // gaMdhAMtA, vAjigaMdhA, azvagaMdhA, hayAhayA, vArAhakarNI, taradA, valadA, kuSThagaMdhinI yaha asagandha ke nAma haiN| isako phArasI meM mehemana vararI aura aMgrejI meM Winter Chery kahate haiN| alagandha-balakAraka, rasAyana, tikta, kaSAya, uSNa, atyanta vIryavardhaka aura vAta, kapha, zvitra, zotha, kSaya inako naSTa karanevAlA hai // 189 // 190 // pAThA / pAThAMbaSThAMbaSThakI ca prAcInA pApacelikA / ekASThIlA rasA proktA pAThikA varatiktikA // 191 // pAThoSNA kaTukA tIkSNA vAtazleSmaharI laghuH / iMti zUlajvaracchardikuSThAtIsArahadujaH // 192 // dAhakaMDu viSazvAsakRmigulmagaravaNAn / pAThA, aMbaSThA, aMbaSThakI, prAcInA, pApacelikA, ekASTIlA, rasA, pAThikA varatiktikA yaha pADhake nAma haiN| pATa-uSNA, kaDu, vIkSNa, vAta
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 122) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / paura kapha nAzaka, halkI tathA zUla, jvara, vamana, kuSa, atisAra, hRdayake roga, dAha, khujalI, viSa, zyApta, kRmi, gulma aura viSake vraNako naSTa karatA hai // 191 // 192 // zvetA nishothaa| zvetA trivRtribhaNDI syAtrivRtA tripuTApi c||193|| sarvAnubhUtiH saralo nizotho recanIti ca / zvetA trivRdrecanI syAtsvAduruSNA samIrahRt 194 rUkSA pittjvrshlessmpittshothodraaphaa| zvetA, vivRt, tribhaNDI, trivRtA, tripuTA, sarvAnubhUti, sarala, nizotha, recanI yaha nisotake nAma haiN| ise aMgrejImeM Turbitn root kahate haiN| sapheda nikhota recanI, madhura, ugNa, vAtanAzaka, rUkhI tathA pisa, jvara, kapha, zotha aura udararogako naSTa karatI hai // 193 // 194 // zyAmAtrivRt / trivRcchayAmArddhacandrA capAliMdI ca suSeNikA195 zyAmA trivRttato hInaguNA tIvra virecanI / macchIMdAhamadabhrAMtikaNThotkarSaNakAriNI // 196 // vivRta, zyAmA, adhacandrA, pAlindI, suSeNikA yaha kAlInikhotake nAma haiM / kAlInilota usase guNameM kucha hIna hai / parantu birecana karAnemeM tIvra hai| mAdAha, mada, bhrama aura kaNThakA khicanA, adhika sevanase ina upadravoMko karatI hai // 195 // 196 // ladhvIdantI ca bRhaddantI / / laghvI dantI vizalyA ca syaaduduNbrprnnypi| tathairaMDaphalA zIghrA zyenaghaNTA ghuNapriyA // 197 // vArAhAMgI ca kathitA nikuMbhazca mukuulkH|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ daMdana aura rAhAMgI, nikuMbha, varapaNI, paraMDA harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (123) dravaMtI zaMbarI citrA pratyakpAkhupaya'pi // 198 // citropacitrA nyagrodhI sutazreNI tathA vRssaa| daMtIdvayaM saraM pAke rase ca kaTu dIpanam // 199 // gudAMkurAzmazUlAza kaMDukuSThavidAhanuta / tIkSNoSNaM hNtipittaastrkphshothodrkrimiin||20|| lavI, dantI, vizalyA, udumbaraparNI, eraMDaphalA, zIghrA, zyenaghaNTA, guNapriyA, vArAhAMgI, nikuMbha, mukUlaka yaha laghudantIke nAma haiN| isako daMdana aura tirIphala bhI kahate haiN| aMgrejI meM ise Croton Seed aura phArasImeM baMda kahate haiN| dravantI, zaMdharI, citrA, pratyakaparNI, AkhuparNI, citropacitrA, nyagrodhI, sutazraNI aura vRSA yaha baDI dantI ke nAma haiN| ise phArasImeM zakArahujura aura aMgrejImeM Physician nnt kahate haiN| donoM prakArakI dantI-dasvAvara, pAka aura rasameM kaTu tathA dIpana hai / bavAsIra, patharI, zUla, gudAkI khujalI, kuSTha aura dAhako naSTa karanevAlI hai| tIkSaNa aura uSNa hai| pitta, rakta, kapha, sUjana, udararoga aura kRmiyoMko dUra karatI hai // 197-200 // .. laghudantIphalaM bRhadaMtIphalam / kSudradantIphalaM tu syAnmadhuraM rasapAkayoH / zItalaM sRSTaviNmUtraM garazothakaphApaham // 201 // jayapAlo daMtibIjaM vikhyAtaM titiNIphalam / jayapAlo guruH snigdho recanaH kphpitthaa||202|| choTI dantIke phala-pAka aura rasameM madhura haiM, zItala, malamUtrako nikAlanevAle haiM / viSavikAra, sUjana paura kaphako haranevAle haiN| baDhI dantIke phala-jayapAla, dantIbIja, titaNIphala aura jamAnagoTeke nAmase prasiddha haiN| jamAlagoTA-bhArI, cikanA, tIkSNa, virecanakatA pitta aura kaphako haranevAlA hai / 201 // 30 //
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. aiMdravAruNI / raigarruNa citrA gavAkSI ca gavAdanI / vAruNI ca parA zukkA sA vizAlA mahAphalA 203 // zvetapuSpA mRgAkSI ca mRgaivarurmRgAdanI // gavAdanIdvayaM tiktaM pAke kaTu saraM laghu // 204 // vIyryoSNaM kAmalA pittakapha plIhodarApaham / zvAsakAsApahaM kuSThamulmathitraNapraNut // 205 // prameha mUDhagarbhAmagaMDAmaya viSApaham / ( 124 ) " eNdrI, indravAruNI, citrA, gavAkSI, gavAdanI, vAruNI yaha indrAyaNa ke nAma haiN| dUsarI indrAyaNa zuklA, vizAlA, mahAphalA, zvetapuSpA, mRgAkSI, mRgA, evafru aura mRgAdanI ina nAmoMvAlI hai| donoM prakArakI, iMdrAyaNa pAkameM tikta, kaTu, dastAvara dalkI, uSNavIrya hai tathA kAmalA, pisa, kapha, tillI, udara roga, zvAsa, kAla, koTa, gulma, graMthiroga, vraNa, prameha, mUDhagarbha, grAmavikAra, gaMDamAlA aura viSavikArako dUra karanevAlI hai| ise phArasI meM khuriyAjA talakha aura aMgrejImeM Clocynth kahate // 203 - 205 // nIlI / nIlI tu nIlinI tRNI kAlA dolA ca nIlikA 206 raJjanI zrIphalI tutthA grAmINA madhuparNikA / kItikA kAlakezI ca nIlapuSpA ca sA smRtA 207 nIlanI recanI tiktA kezyA mohabhramApahA / uSNA iMtyudara plIhavAtaraktakaphAnilAn // 208 // AmavAtamudAvarte madaM ca viSamuddhatam / nIlI, nIlinI, tUNI, kALA, dolA, nIlikA, raJjanI, zrIphalI stutthA, mINA, madhuparNikA, klItikA, kAlakezI aura nIlapuSpA yaha nIlinIke nAma haiN| hindI meM ise kAlAdAnA yA kAha ki / kahate haiN| kAlA
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 125 ) dAnA recaka, tikta, kezoMko baDhAnevAlA, moha aura bhramako haranevAlA baura uSNa hai / tathA udararoga, plIhA, vAtarakta, kapha, vAyu, AmavAta, udAvarta, mada aura baDhe hue viSavikAra ko dUra karatA hai / 206 - 208 // zarapuMkhA / zarapuMkhA plIhazatrurnIlavRkSAkRtizca sA // 209 // zarapuMkhA yakRta plIhagulmatraNa viSApahA / tiktaH kaSAyaH kAsAsrazvAsajvaraharo laghuH // 210 // zarakhA, plIhazatru, nIlavRkSAkRti yaha sarapuMkhAke nAma haiN| hiMdImeM ise saraphoM kA kahate haiM / aMgrejImeM Purpose Tebhrosia kahate haiM / sarapuMkhA - yakRta, plIhA, gulma, vraNa aura viSako haranevAlI hai tathA tikta aura kaSAya hai / evaM kAsa, raktavikAra, zvAsa, jvarako haranevAlI hai mora halkI hai // 309 // 210 // vRddhadArakaH / vRddhadAraka AvegI chatrAMgI riSyagaMdhikA / vRddhadAraH kaSAyoSNaH kaTustikto rasAyanaH // 216 // vRSyo vAtAmavAtArzaHzothamehakaphapraNuta / zukAyurbalamevAbhisvarakAMtikaraH saraH // 212 // vRddhadAraka, AvegI, chatrAMgI, riSyagaMdhikA yaha vRddhadAruke nAma haiM hindI meM ise vidhAyarA kahate haiN| zimalA prAntameM ise buDDhanakI bela kahate haiM / bidhAyarA- kaSAya, uSNa, kaTu, tikta, rasAyana, bIryavardhaka, vAtanAzaka aura AmavAta, arza, sUjana, prameha praura kaphako nAza karatA hai / tathA bIrya, Ayu, bala, buddhi, jaTharAgni, svara aura kAntiko bar3hAnevAlA aura dastAvara hai || 211 // 212wanam
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 126) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / yabAsa duraalbhaa| yAso yavAso duHsparzo dhanvayAsaH kunAzakaH / durAlabhA durAlaMbhA samudrAMtA ca rodanI // 213 // gAMdhArI kacchurAnaMtA kaSAyA durabhA grhaa| yAsaH svAduH sarastiktastuvaraH zItalo lghuH214|| kaphamedomadabhrAMtipittAsrakuSThakAsajit / tRSNA visarpavAtAsravamijvaraharaH smRtaH // 21 // yavAsasya guNaistulyA budhairuktA duraalbhaa| * yAsa, yavAsa, dusparza, dhanvayAsa, kunAzaka, durAlabhA, durAlaMbhA samudrAMtA, rodanI, gAndhArI, kacchurA, anaMtA, kaSAyA,durabhA aura grahA yaha javAseke nAma haiN| javAsA-madhura, dastAvara, tikta, kasalA,zItana aura halkA hai| tathA kapha, meda, mada, bhrama, pitta, rakta, kuSTha, khAMsI, pyAsa, visarpa, vAtarakta, vamana, jvara inako haranevAlA haiM / javAsA, aura durAlabhA eka jAtike kSupa haiN| ambAlA jilAmeM javAsA aura jhAsAke nAmase bahuta milatA hai // 213-215 // . muNDA / muMDI bhikSurapi proktA zrAvaNI ca tpodhnaa||216|| zrAvaNAhvA muNDitikA tathA shraavnnshiirssikaa|| mahAzrAvaNikA tvanyA sA smRtA bhUkadaMbikA 217 kadaMbapuSpikA ca syAdavyathAtitapasvinI / muNDitikA kaTuH pAke vIryoSNA madhurA laghuH218 medhyA gaMDApacIkuSThakRmiyonyatipAMDunu /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (127) zlIpadArucyapasmAraplIhamedogudAtihat // 219 // mahAmuMDI ca tulyA hi gugairutA maharSibhiH / muNDI, bhikSu, zrAvaNI, tapodhanA, zrAvaNAhA, muNDitikA, zravaNazI pikA yaha gorakhamuNDIke nAma haiN| dUsarI muNDI mahAzrAvaNI, bhUkadaMvikA. kadaMvapuSpikA avyathA, atitapasvinI ina nAmoM vAlI hai| donoM prakArakI muMDiyAM pAkameM kaTu, vIrya meM uSNa, madhura, halakI, buddhivarddhaka tathA gaMDa; apacI, kuSTha, kRmi, yoniroga, pAMDu, zlIpada, aruci, apasmAra, plIhA, meda aura bavAsIra inako dUra karatI hai / muMDo aura mahAmuMDI guNoMmeM eka jaisI hai // 216--219 // ____ apaamaargH| apAmArgastu zikharI hyadhaHzalyo mayUrakaH / markaTI dugrahA cApi kiNahI kharamaMjarI // 220 // apAmArgaH sarastIkSNo dIpanastitakaH kttuH| pAcano nAvanazchardikaphamedo'nilApahaH // 221 // nihaMti gujAdhmAnAzaH kaNDuzUlodarApacIH / apAmArga, zikharI, adhaHzalya, mayUraka, markaTI, durgrahA, kiNahI aura kharamaMjarI yaha apAmArgake nAma haiM / hiMdImeM ise puThakaMDA aura prAdhA. mArA kahate haiM / apAmArga-dastApara, tIkSNa, dIpana, kar3ha, pAcana tathA bIka, vamana, kapha, meda, vAyu, hRdroga, aphArA, aza, khujalI, zUla, udara roga aura apacIko dUra karatA hai // 220 // 221 // rktaapaamaargH| rakto'nyo vaziro vRntaphalo dhAmAgavo'pi ca 222 pratyakaparNI kezaparNI kathitA kpipipplaa| apAmArgo'ruNo vAtaviSTaMbhI kaphahaddhimaH // 223 //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 128) bhAtaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / rUkSaH pUrvaguNainyUnaH kathito gunnvedibhiH| apAmArgaphalaM svAdu rase pAke ca durjaram // 22 // viSTaMbhi vAtalaM rUkSaM raktapittaprasAdanam / raktaapAmArga, vazira, vRntaphala, dhAmArgava, pratyakUparNI, kezaparNI aura kapipippalA yaha lAla apAmArgake nAma haiN| lAla apAmArga--vAyukAraka, viSTabhakAraka, kaphanAzaka, zItala, kSa paura apAmArgase guNoMmeM hIna hai| apAmArgake phala-rasameM svAdu, pAkama durjara, viSTabhI, vAtakAraka,rUkhe, rakta aura pittako prasanna karanevAle haiM // 222-224 // __ kokilaakssH| kokilAvastu kAkekSurikSuraH kSurikaH kSuraH // 225 // bhikSaH kAMDekSarapyukta ikssugndhekssvaalikaa| kSurikaH zItalo vRSyAsvAdvamlapicchalastathA 226 tito vAtAmazothAzmatRSNAdRSTayanilAsrajit / kokilAkSa, kAkekSu, ikSura, kSurika, bhura, bhikSu, kANDeca, ikSugandhA aura kSuvAlikA yaha kokilAkSake nAma haiN| hiMdI bhASAmeM ise tAlamakhAnA kahate haiN| tAlamakhAnA--zItala, vIryavardhaka, madhura amma, picchala aura tikta hai| tathA yu, Ama, zotha, patharI, pyAsa, dRSTidoSa, vAta paura raktavikArako jItanevAlA hai // 225 // 226 // asthisNhaarii| graMthimAnasthisaMhArI vajrAMgI cAsthizRGkhalA 227 asthisaMhArikaH prokto vAtazleSmaharo'sthiyuk / uSNaH saraH kRmighnazca durnAmA caakssiroght||228|| lakSaH svAdurlaghurvRSyaH pAcanaH pittalaH smRtH|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (129) bhiSagvarairyathAnAma phalaJcApi prakIrtitam // 229 // kAMDaM tvavirahitamasthizRMkhalAyA, mASA dvidalamakaMcukaM tadardam / saMpiSTaM tadanu tatastilasya taile, . saMpakaM vaTakamatIva vAnahAri // 230 // grothamAna, asthisaMhArI, vajrAMgI, asthizRGkhanA yaha pasthisaMhArIke nAma haiN| hindImeM ise haDajorI kahate haiN| asthisaMhArI--vAta, kaphanAzaka, haDUDIko joDanevAlI, garama, dastAvara, kRmighra, arzanAzaka, netrarogahara, rUkSa, madhura, halakI, vIryadhika, pAcana aura pittakAraka hai vadyoMne isake nAmake mAphika hI isake phalako bhI kathana kiyA hai| asthisaMhArIkA tvacArahina kAMDa lekara usase pAdhI hilkA rahita uDadakI dAna lekara donoMko bArIka pIla TikiyA bagakara tiloke telameM pakAve, yaha sampUrNa vAtavikAroMko dUra karatI hai / / 227--230 / / mhaajaalnii| mahAjAlanikA carmaraMgaH syAtrIlapuSpikA / AvartakI tidukinI vibhAMDI raktapuSpikA // 23 // mahAjAlanikA titA recanI kaphapittajit / haMti dAhodarAnAhazophakuSThakaphajvarAn // 232 // mahAjAnanikA, carmaraMga, nalipuSpikA, AvartakI, ti dukinI, vibhAMDI aura raktapuSpikA, yaha jaMgalI kar3avI turaIke nAma haiN| mahAjAlanI-- vikta, dastAvara, kapha pina, dAha, udAroga, aphArA, sUjana, kuSTha, kapha aura jvarako haranevAlI hai|| 231 // 232 / / Aho! Shrutgyanam
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / kumArI / kumArI gRhakanyA ca kanyA ghRtakumArikA / kumArI bhedanI zItA tiktA netryA rasAyanI // 233 // madhurA vRMhaNI balyA vRSyA vAtaviSapraNut / gulma plIhaya kRvRddhikaphajvaraharI bhavet // 234 // granthyagnidagdha visphoTapItaraktatvagAmayAn / ( 130 ) kumArI, gRhakanyA, kanyA, ghRtakumArikA yaha ghIkumAra yA ghumAra paTTe nAma haiN| ghokumAra dastAvara, zItala, tikta, netroMko hitakara, rasAyana, madhura, vRMhaNa, balakAraka aura vIryavardhaka hai| tathA vAta, viSavikAra, gulma, plIhA, yakRta, aNDavRddhi, kapha, jvara, graMthi, agnidagdha, visphoTaka, kAmalA, raktavikAra aura tvacAke vikAroMko dUra karatA haiM / ise phArasImeM darakhte sinna aura aMgrejImeM Barhadses aloes kahate * // 233 // 234 // zvetapunarnavA | punarnavA zvetamUlA zothaghnI dIrghapatrikA // 235 // kaTuH kaSAyAnurasA pAMDughnI dIpanI sarA / zophA nilagarazleSmaharI vraNyodarapraNut // 236 // punarnavA, zvetamUlyA. zothanI, dIrghapatrikA yaha zvetapunarnavA ke nAma haiM / hindI meM sAThI, ikhiTa aura bilakhaparA kahate haiN| ise aMgrejI meM Spreading Hagweed kahate hai| zvetapunarnavA kaTu kaSAyAnurasa hai tathA dastAvara, dIpana, pAMDunAzaka evaM sujana, vAyu, viSavikAra, kapha, Na aura udararogako dUra karatI hai / / 235 / / 236 / / raktapunarnavA | punarnavAparA raktA raktapuSpA zivATikA / zothanI kSudravarSAbhUvRSaketuH kaThilikA // 237 //
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (131) punarnavAruNA tiktA kaTupAkA himA laghuH / vAtalA grAhiNI zleSmapittarakta vinaashinii||238|| raktapujanavA, raktA, raktapumA, zivATikA, zothanI, varSAbhU, vRSa betu, kaThilli kA yaha lAlapunarnavAke nAma haiN| lAnapunarnavA--tikta, kaTupAkI, zItala, halakI, vAtakAraka, malarodhaka tathA kapha, pitta aura raktadhikArako dUra karatI hai // 337 / / 238 // elAyakaH / elAyakaH kRSNabolaH kumArI sAratodbhavaH / * kRSNabolaH kaTuH zIto bhedako rsshodhkH| zUlAdhmAnakarpha vAtaM kRmigulmau ca naashyet||239|| elAyaka, kRSNavola, kumArI, sAratodbhava yaha elaveke nAma haiM / elacAkaTu, zItala, dastAvara, rasazodhaka, zUla, AdhmAna, kapha, vAta, kRmi aura gulmarogako nAza karatA hai / ise aMgrejImeM Socotrin Aloes kahate haiM // 239 // prsaarnnii| prasAraNI rAjabAlA bhadraparNI pratAninI / / 240 // saraNI sAraNI bhadrabalA cApi kttNbhraa| prasAraNI gururvRSyA balasaMdhAnakRtsarA // 24 // vIryoSNA vAtahattiktA vAtaraktakaphApahA / prasAraNI, rAjavalA, bhadraparNI, pratAninI, saraNI, sAriNI, bhadravanA paura kaTabharA yaha prasAriNIke nAma haiN| hindImeM khIpa yA pasarana aura candravela kahate haiM / pratAraNo--bhArI, vIryavarddhaka, banakAraka, sandhAnakAraka, dastAghara, uSNavIrya, vAtanAzaka, tikta, vAtarakta aura kaphako karanevAlI hai // 240 / / 241 // Aho! Shrutgyanam
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 132 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / kRSNasArikhA / kRSNA tu sArivA zyAmA gopIgopavadhUzva sA242 cavalA sArivA gopI gopakanyA ca zAradI | sphoTAzyAmAgopavalIlatAsphotAcacaMdanA // 243 // kRSNasArivA, zyAmA, gopI, gopavadhU aura kRSNA yaha kAle zArivAke nAma haiN| dharanA, sAriza, gopI, gopakanyA, zAradI, sphoTA, zyAmA, gopavallI, latA, sphotA aura candanA yaha zvetazArivAke nAma haiM / isako hindI meM panantamUla, kahate haiM / zimalA prAnta meM dudhalIkI bela kahate haiM 242 // 243 // sArivA / sArivAyugalaM svAdu snigdhaM zukrakaraM guru / agnimAMdyArucizvAsakAsAmaviSanAzanam 244 // doSatrayAkhapradarajvarAtIsAranAzanam / donoM prakArakA sArivA svAdu, snigdha, vIryavardhaka, bhArI hai tathA agnimAMdya, aruci, zvAsa, kAsa, Ama, viSa, tridoSa, rakta, pradara, jvara aura atisArako naSTa karatA hai // 244 // bhRMgarAjaH / bhRMgarAjo bhRMgarajo mArkavo bhRMga eva ca // 249 // aMgArakaH kezarAjo bhRGgAraH kezaraJjanaH / bhRGgAraH kaTukastiko rUkSoSNaH kaphavAtanut // 246 // kezyastvacyaH kRmizvAsakAsazothAmapAMDunut / daMtyo rasAyano balyaH kuSThanetrazirortinut // 247 // bhRGgarAja, bhRMgarAja, mArkava, bhRGga, aMgAraka, kezarAja, bhaMgAra aura
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (133) kezaraMjana yaha bhAMgareke nAma haiN| bhAMgarA-kaTu, tikta, rUkSa, uSNa, kaphavA tanAzaka, kezavarddhaka, tvacAko hitakArI tathA kRmi, zvAsa, kAsa, zoSa, pAma, pANDu, kuSTha,netra aura zirake vikAroko dUra karatA hai| dAMtoMke liye hitakArI, rasAyana aura balavarddhaka hai| ise phArasImeM jamadara, aMgrejImeM Traling Ebipat kahate haiM // 245-247 // shnnpusspii| zaNapuSpI smRtA ghaMTAravA shnnsmaakRtiH| zaNapuSpI kaTu taktA vAmanI kphpittjit||248|| zaNapuSpI, ghaNTAravA, zaNasamAkRti yaha zaNapuSpIke nAma haiN| zaNapuSpI-kaTu, tikta, vamanakAraka aura kapha pittako jItanevAlI hai| isako hindImeM vanachunachunA, phArasImeM lAdanA aMgrejImeM Flax Hemg kahate haiM // 248 // traaymaannaa| balabhadrA trAyamANA trAyaMtI girisaanujaa| trAyaMtI tuvarA titA sarA pittakaphApahA // 249 // jvarahRdrogagulmArzobhramazUlaviSapraNut / balabhadrA, trAyamANA, vAyaMtI aura girisAnujA yaha trAyamANake nAma haiN| vAyamANa-kasailI, tikta, dastAvara, pita-kaphanAzaka tathA jvara, hRdroga, gulma, arza, bhrama, zUla aura viSavikArako dUra karatI hai||249|| mUrvA mUrvA madhurasA devI moraTA tejanI khuvA // 250 // madhUlikA madhuzreNI gokarNI pIluparNyapi / mUrvA sarA guruH svaadustitaapittaasrmehnut||25|| tridoSatRSNAhRdrogakaMDukuSThajvarApahA / mUrvA, madhurasA, devI, moraTA, tejanI, suvA, madhUlikA, madhuzreNI, gokarNI, pIluparNI yaha mUrvA ke nAma hai| bhU-dastAvara, bhArI, svAdu,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 134 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / tikta tathA pitta, rakta, prameha, tridoSa, pyAsa, hRdroga, kaNDu, kuSTha aura barake haranevAlI hai / / 250 / / 251 / / kAkamAcI / kAkamAcI dhvAMkSamAcI kAkAhvA caiva vAyasI 252 kAkamAcI tridoSaghnI trigdhoSNA svarazukradA / tiktA rasAyanI zotha kuSTAzajvaramehajit // 253 // kaTuhitA hikkAchardihRdroganAzanI / kAkamAcI, dhvAMkSamAcI, kAkAhvA, vAyasI yaha kAkamAcIke nAma haiN| hindI meM ise makoha kahate haiN| kAkamAcI tridoSanAzaka, snigdha, uSNA, svaravarddhaka, vIryyaprada, tikta aura rasAyana hai| tathA zotha, ku.STha, arza, jvara, prameha, hicakI, chardI aura hRdrogako dUra karatI hai| tathA kaTu aura netroMko hitakArI hai / / 252 / / 253 / / kAkanAsA / kAkanAsA tukAkAMgI kAkatuMDaphalA ca sA // 254 // kAkanAsA kaSAyoSNA kaTukA rasapAkayoH / kaphaghnI vAmanI tiktA zothArzaH shvitrkusstthhRt||255|| kAkanAsA, kAkAMgI, kAkatuNDaphalA yaha kAkanAsAke nAma haiM hindI meM ise kavvADoDI kahate haiN| kAkanAsA- kaSAya, uSNa, rasa pAka meM kaTu, kaphanAzaka, vamanakAraka, tikta tathA zotha, artha aura citrakuSThako nAza karanevAlI hai / / 254 // 255 // kAkajaMghA | kAkajaMghA nadIkAMtA kAkatiktA sulomazA / pArAvatapadI dAsI kAkA cApi prakIrtitA // 256 //
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttaa.| (135) kAkajaMghA himA tiktA kaSAyA kaphapittajita / nihaMti jvarakuSThAsrakrimikaMDuviSapraNut // 257 // kAkajayA, nadIkAMtA. kAkatiktA,lomazA,pArAvatapadI, dAsI aura kAkA yaha kAjaMghAke nAma haiN| kAkajaMghA-zItala, tikta, kaSAya, kapha, pittako jItanevAlI tathA jvara, kuSTha, raktavikAra, kRmi, kaNDU aura viSako dUra karatI hai // 256 // 257 / / naagpusspii| nAgapuSpI zvetapuSpA nAgarI rAmadUtikA / nAgarI rocanI tiktA tIkSNoSNA kaphapittanuta258 vinihaMti viSaM zUlaM yonidoSavamikrimIn / nAgapuSpI, zvetapuSpA, nAgarI, rAmadUtikA yaha nAgapuSpIke nAma haiN| nAgapuSpI-rucikAraka, tIkSNa, uSNa, tikta, kaphapittanAzaka tathA viSa, zUla, yonidoSa, vamana aura kRmiyoM ko dUra karatI hai // 258 / / messshRNgii| meSazRMgI viSANI syaanmessvllyaajshRNgikaa||259|| meSazRMgI rase tiktA vAtalA zvAsakAsahRt / sUkSA pAke kaTustiktA vrnnshlessmaatishuulnuv260|| meSazRMgIphalaM tiktaM kuSThamehakaphapraNut / dIpanaM sresanaM kAsakRmivraNaviSApaham // 263 // meSazRGgI, viSANI, meSavallI, ajazRGgI yaha meDhAGgIke nAma haiM meTAzRGgo-rasameM tikta, vAtakAraka, zvAsa-kAsanAzaka, rUkSa, pAkameM kaTu, tikta, vraNa, kapha aura netrazUlako dUra karatI hai| meghasiMgoke phala
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 136 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / tikta hote haiM / kuSTha, meha aura kaphako dUra karate haiN| dIpana haiM, saMsana tathA khA~sI kRmi, vraNa aura viSako haranevAle haiM // 259-261 // haMsapadI | haMsapadI haMsapadI kI mAtA tripAdikA / haMsapAdI guruH zItA haMti raktaviSavraNAn // 262 // visarpadAhAtIsAralUtAbhUtAdiroganut / haMsapadI, haMsapadI, kITamAtA, tripAdikA yaha haMsapadIke nAma haiM / ise hindI meM haMsapadI, phArasI meM paraspAzAna aura aMgrejI meM Maiden Hair kahate haiN| haMsapadI - bhArI, zItala tathA rakta, viSa, vraNa, visarpa, dAha, pratisAra makkaDIkA viSa, bhUtAdi rogoMko dUra karanevAlI hai / 262 // somalatA / somavallI somalatA somakSIrI dvijapriyA // 263 // somavallI tridoSanI kaTustiktA rasAyanI / somavallI, somalatA, somatIrI, dvijapriyA yaha somalatAke nAma haiM / somavallIkI aMzumAn Adi jatiyeM hotI haiN| somalatA-- tridoSanAzaka, tika aura rasAyana hai || 263 // kaTu, AkAzavalI / AkAzavallI tu budhaiH kathitAmaravallarI // 264 // vallI grAhaNI tiktA picchilAkSyAmayApahA / turAgnikarI hA pittazleSmAmanAzinI // 265 // prAkAzavalI, bhramaravallarI aura khavallI yaha amarabelake nAma haiM / amavela-grAhI, tikta, cikanI, netraroga nAzaka, kaSAya, agnidIpaka, hadayako priya aura pitta, kapha tathA grAmako haranevAlI haiM // 264 // 265 // Aho
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / pAtAlagarur3I / chilahiMDo mahAmUlaH pAtAlagaruDAhvayaH / chilahiMDaH paraM vRSyaH kaphaghnaH pavanApahA // 266 // ( 137 ) chilahiNDa, mahAmUla, pAtAlagaruDa tathA garuDake sampUrNa nAma yaha pAtALagAruDIke nAma haiM / yaha atyanta vIryavardhaka, kapha tathA vAtako naSTa karanevAlI hai // 226 // baMdA | vaMdA vRkSAdanI vRkSabhakSyA vRkSaruhApi ca / vaMdAkaH syAddhimastiktaH kaSAyo madhuro rase // 267 // kaphavAtAsrarakSotraNaviSApahA / mAMgalyaH candA, vRkSAdanI, vRkSabhakSyA aura vRkSaruhA yaha bandeke nAma haiN| bandA - zItala, tikta, kaSAya, rasa meM madhu, maMgalakAraka tathA kapha, vAta, rakta vikAra, rAkSasaroga, vraNa aura viSako haratA hai // 267 // vaTapatrI / 8 vaTapatrI tu kathitA mohanI revatI budhaH // 268 // vaTapatrI kaSAyoSNA yonimUtragadApahA / vaTapatrI, mohanI aura revatI yaha vaTapatra ke nAma haiN| vaTapatrIkasailI, garama tathA yoni aura mUtrake rogoMko haratI hai / / 268 // hiMgupatrI / hiMgupatrI tu kavarI pRthvIkA pRthukA pRthuH // 269 // hiMgupatrI bhavedrucyA tIkSNoSNA pAcanI kaTuH / hRdvastirugvibaMdhAzaHzleSmagulmAnilApahA // 270 // hiMgupatrI, katharI, pRthvIkA, pRthukA, pRthu yaha hiMgupatrIke nAma haiN| hiMgupatrI - rucikAraka, tIkSNa, uSNa, pAcana, kaTu tathA hRdayaroga, vastike roga, vibandha, arza, kapha, gulma aura bAta inako jItanevAlI hai / / 269 / / 270 / / Aho ! Shrutgyanam
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / vaMzapatrI / vaMzapatrI veNupatrI piMgA hiMguzivATikA / hiMgupatrIguNA vijJairvezapatrIva kIrtitAH // 271 // ( 138 ) vaMzapatrI, veNupatrI, piGgA aura hiMguzivATikA yaha vaMzapatrIke nAma haiN| usake guNa vidvAnoMne hiMgupatrIke samAna hI kahe haiM / / 271 // matsyAkSI / matsyAkSI bAhnikI matsyagaMdhA matsyAdanIti ca / matsyAkSI grAhaNI zItA kuSTapittakaphAsrajita 272 laghustikA kaSAyA ca svAdI kaTuvipAkinI / matsyAkSI, bAlikI matsyagandhA, matsyAdanI ye matsIke nAma haiM / mAlI - grAhI, zItala, laghu, tikta, kasailI, svAdu, kaTupAkI tathA kuSTha, pitta, kapha aura raktavikAra inako naSTa karanevAlI hai isako machechI bhI kahate haiM / / 272 // sarpAkSI / sarpAkSI syAttu gaMDAlI tathA nADIkalAyakA // 273 // sarpAkSI kaTukA tikkA soSNA kRminikRntanI / vRzviko durusarpANAM viSaghnI vraNaropaNI // 274 // sarpAkSI, gaNDAlI aura nADIkalAyakA yaha sarahaTI ( gohake Ade ) ke nAma haiM / sarpAkSI-kaTu, tikta, garama tathA kRmi, vicchu, cUhA aura sAMpa enake viSako mAranevAlI tathA vraNako bharanevAlI hai / / 273 // 274 // zaMkhapuSpI | zaMkhapuSpI tu zaMkhAhnA mAMgalyA kusumApi ca / zaMkhapuSpI sarA medhyA vRSyA mAnasarogahRt // 275 //
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 139 ) rasAyanI kaSAyoSNA smRtikAMtibalAgnidA | doSApasmArabhUtAdikuSTha kimi viSapraNuta // 276 // zaMkhapuSpI, zaMkhAhA aura mAMgalyakutumI yaha zaMkhapuSpIke nAma haiM / zaMkhapuSpI - dastAvara, buddhivardhaka, vIryavardhaka, mAnasikaroganAzaka, rasAyana, kaSAya, uSNa tathA smRti, kAnti, bala aura agni inako baDhAnevAlI hai / doSa, apasmAra, bhUtAdi roga, kRmi tathA viSako haranevAlI hai // 275 // 276 // arka. puSpI | arkapuSpI krUrakarmA payasyA jalakAmukA / arkagopI kRmizleSmameha pittavikArajit // 2774/4/ arkapuSpI, krUrakarmA, payasyA aura jalakAmukA yaha prarkapuSpIke nAma haiN| hindI bhASAmeM ise arkaphUlI bhI kahate haiM / arkapuSpI - kRmi, kapha, prameha aura pittake vikAroMko jItatI hai // 277 // lajjAluH / lajjAluhiM zamIpatrA samaMgA jalakarNikA / raktapAdI namaskArI nAmnA khadiraketyapi // 278 // lajjAluH zItalA tiktA kaSAyA kaphapittajit / raktapittamatIsAraM yonirogAnvinAzayet // 279 // lajjAlu, zamIpatrA, samaGgA, jalakarNikA, raktapAdI, namaskArI, khadirakA yaha lAjavantIke nAma haiN| hindI bhASA meM ise chuImuI kahate haiN| lAjavantI - zItala, tikta aura kaSAya hai tathA kapha, pisa, raktapitta, atisAra aura yonirogoMko dUra karatI hai || 278 // 279 // tadbhedaH alaMbuSA / alaMbuSA kharatvak ca tathA medogalA smRtA / alaMbuSA laghuH svAduH kRmipittakaphApahA // 280 // lAjavanta kA bheda alambuSA, kharatvaka aura medogalA yaha alambuSAke
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ (140) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| nAma haiN| alambuSA halakI, svAdu, kRmi, pita aura kaphako nAza karanevAlI hai // 280 // dugdhikaa| dugdhikA svAduparNI syAtkSIrAvI kSIrivI tathA / dugdhikoSNA gurU rUkSA vAtalA gbhkaarinnii28|| svAdukSIrA kaTustiktA sRSTamUtramalApahA / svAdurviSTaMbhanI vRSyA kaphakoSTakRmipraNut // 282 // dugdhikA, svAdupa, zIrAvI, kSorivI yaha dudhalIke nAma haiN| dundhikA guru, pakSa, pAtakAraka, garbhakAriNI, svAdu, dudhavAlI, kaTu, tikta, mutra aura malako nikAlanevAlI, svAdu, viSTambhakArI, vRSya tathA kapha, koDha aura kRmiyoMko dUra karanevAlI hai // 281 // 282 // ___bhuumyaamlkii| bhUmyAmalakikA proktA zivA tAmalakIti ca / bahupatrA bahuphalA bahuvIryA jaTApi ca // 283 // bhUdhAtrI vAtakRttikA kaSAyA madhurA himaa| pipAsAkAsapittAsrakaphapAMDukSatApahA // 284 // bhUmyAmalakI, zivA, tAmalakI, bahuphalA, bahuvIryA, jaTA yaha bhaI mAmaleke nAma haiN| bhUI AmalA-vAtakAraka, tikta, kaSAya, madhura aura zItala hai tathA pyAsa, khA~sI, pitta, rakta, kapha, pANDu aura kSatako haranevAlA hai| bhUmigrAmala-pAtAlA mAmalA ina nAmoMse prasiddha hai|| 383 284 // braahmii| brAhmI kapotakA ca somavallI sarasvatI / maMDUkaparNI mAMDUkI vASTrI divyA mahauSadhI 285 //
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (141) brAjhI himA sarA tiktA laghurmedhyA ca shiitlaa| kaSAyA madhurA svAdupAkA puNyA rasAyanI // 286 // svayyo smRtipradA kuSThapAMDumehAstrakAsajita / viSazothajvaraharI tadvanmaMDUkaparNikA // 287 // brAhmI, kapotakA, somavallI, sarasvatI yaha brAhmIke nAma haiN| maNDa kaparNI, mANDUkI. svASTrI, divyA aura mahauSadhI yaha maNDUkaparNo ke nAma haiN| brAhmI-zItala. dastAvara, tista, halakI, buddhivardhaka, uNDI, kaSAya, madhura, svAdupAkI, pu tI , svapardhaka, smRtivarddhaka kuSTha, pANDa, prameha, rAtavikAra, khAMsI, viSa, zotha mora jvara ke harane vAlo hai brAjhIke samAna hI maNDUkoM ke guNa haiM / brAhmo aura maNDUSoM meM bar3e choTe patrakA kiMcita bheda hai, parantu baMgAla ke vaidya jala nIma ko brAhmo aura donoM prasakI brAhmIko maNDUkaparNI hI mAnate haiM // 2850.287 // dronnpusspii| droNA ca droNapuSpI ca phalapuSpA ca kiirtitaa| droNapuSpI guruH svAdU rUsoSNA vAtapittakRta288 satIkSNA lavaNA svAdupAkA kaTvI ca bhednii| kaphAmakAmalAzothatamakazvAsajaMtujit / / 289 / / droNA, doNapuSpI aura pharapuSpA yaha droNapuSpI ke nAma haiN| dezabhASAmeM isako guruga aura bar3aghala bhI kahate haiN| droNapuSpI-bhArI, svAdu, rUkSa, uSNa, vAtapitakAraka, tIkSNa, lavaNaralayukta, svAdupAkI, kaTu paura dastAvara he tathA kapha, Ama, kAmalA, zotha, tamakapAsa aura kRmi. yoMko jItanevAnI re // 288 // 289 // suvrclaa| suvarcalA sUryabhaktA varadA badarApi ca / suryAvartA raviprItA parA brahmAsuvarcalA // 29 //
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 142 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / suvarcalA himA rUkSA svAdupAkA sarA guruH / apittalA kaTuH kSArA viSTaMbhakaphavAtajit // 291 // anyA tiktA kaSAyoSNA sarA rUkSA laghuH kaTuH / nihaMti kaphapittAsrazvAsakAsArucijvarAn // 292 // visphoTakuSThamehAstrayonirukkumipAMDutAH / , suvarcalA sUryabhaktA, varadA, badarA, sUryAvarttA, raviprotA yaha suvarca - lAke nAma haiN| dUsarI brahmasuvarcalA hotI hai| suvarcalA -zItala, rUkSa, svAdupAkI, dastAvara, bhArI, pitta na karanevAlI, kaTu bora kSAra hotI hai| tathA viSTambha, kapha aura vAtako jItanevAlI hai / brahmatuvarcalA kaSAya, uSNa, dastAvara, rUkSa, halakI aura kaTu hai tathA kapha, raktapitta, zvAsa, kAla, aruci, jvara, visphoTaka, kuSTha prameha, raktavikAra, yoniroga, kRmi aura pANDurogakA nAza karatI hai| isako hiMndIbhASA meM hu hula, phArasI meM AphatAba parasta aura aMgrejI meM Suu flower kahate haiM / / 290 -- 292 // vaMdhyAkakoTakI / vaMdhyaraachi devI kanyA yogezvarIti ca // 293 // nAgArirnAgadamanI viSakaMTakinI tathA / vaMdhyAkakoTakI laghvI kaphanuvraNazodhanI // 294 // sapadapaharI tIkSNA visarpaviSahAriNI / asranakI, devI, kanyA, yogezvarI, nAgarI, nAgadamanI aura viSaNTA kinI yaha bAMjha kakoDeke nAma haiN| bAMjhakakoDA- halakA, kapha nAzaka, vraNazodhaka, sapadarpanAzaka, tIkSNa, visarpa aura viSako haranevAlA hai| bAMjhakakoDekI bela hotI hai| isakI jaDameMse kanda nikalatA aura prAyaH vahI saba kAma AtA hai / / 293 // 294 // Ako! Shrutgyanam
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (143) maakddikaa| mArkaMDikA bhUmicarI mArkaDI mRdurecanI // 295 // mArkaDikA kuSThaharI udhiHkaayshodhnii| viSadurgadhakAsanI gulmodrvinaashnii|| 296 // mADikA, bhUmicarI, mArkaNDI aura mRdurecanI yaha mArkaNDikAke nAma haiN| isako dezabhASAmeM bhuIkhAkhasA kahate haiM / bhuIkhAkhasA-kuSThako haranevAlI, vamana virecana dvArA donoM orase zarIrako zuddha karanevAlI tathA viSa, durgandha, khAMsI, gulma aura udararogako naSTa karatI hai|| 295 / / 296 // devdaalii| . devadAlI tu veNI syAtkoMTI ca graagrii| devatADo vRttakoSastathAjImUta ityapi // 297 // pItAparA kharasparzA viSaghnI garanAzanI / devadAlI rase tiktAkaphAzaHzophapAMDatAH // 298 // nAzayedvAmanI tiktA kSayahikkAkRmijvarAn / devadAlIphalaM tiktaM kRmizleSmavinAzanam // 299 // saMsrana gulmazalaghnamarzoghnaM vAtajitparama / devadAlI, veNI, karkoTI, garAgarI, devanADa, vRttakoza aura jImUta yaha bandAla DoDeke nAma haiN| isako ghagharabela bhI kahate haiM, isakA bheda pItadevadAlI hai / isake nAma kharasparzA, viSaghnI aura gagnAzinI hai| devadAlIrasameM tikta hai, kapha, arza, sUjana aura pANDurogako naSTa karatI hai| evaM vamana karnA, tikta tathA kSaya, hicakI, kRmi aura jvaroMko naSTa karatI hai / detadAlIke phala-tikta haiM, kRmi, kapha, gulma, zUla, artha aura vAyuko jItanevAle haiM tathA dastAvara haiM // 297-299 //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ (144) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| jlpipplii| jalapippalyabhihitA zAradI zakulAdanI // 30 // matsyAdanI matsyagaMdhA lAMgalItyapi kiirtitaa| . jalapippalikA hRdyA cakSuSyA zukralA lghuH301|| saMgrAhaNI himA rUkSA raktadAhavaNApahA / kaTupAkarasA rucyA kaSAyA vahnivarddhanI // 302 // jalapippalI, zAradI, zakulA no, matsyAdanI, matsyagandhA, lAMgalI yaha jalapIpalake nAma haiM, jala pIpala-hRdayake liye hitakArI, netroMko hitakArI, vIryavarddhaka, halkI, saMgrAhI, zItala, rUta tathA rakta dAha aura vraNoM ko haranevAlI, pAka aura ratameM kaTu, rucikAraka, kasailI aura agniko baDhAnevAlI hai // 300-302 // gojihvA / gojihvA gojikA gojI dArvikA kharapaNinI / gojihvA vAtalA zItA grAhaNI kaphapittanut 3.3 // hRdyA pramehakAsAsravaNajvaraharI laghuH / komalA tuvarA tiktA svAdupAkarasA smRtaa||304|| gojibA, gojI, dAvikA, gojikA kharapaNinI yaha gojiyA ghAsake nAma haiN| isako mantala, gAjavAM paura kAhajavAM bhI kahate haiN| goji hApAtakAraka, zItala, grAhI, kaphapittanAzaka, hRdayako hitakArI, prameha, kAsa, raktavikAra, vraNa aura jvarako haranevAlo; komala kasailI, tikta, pAka aura rasameM svAdu hotI hai // 303 // 304 // . naagdmnii| vijJeyA nAgadamanI balAmoTA viSApahA / nAgapuSpI nAgapatrI mahAyogezvarIti ca // 30 //
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. 1 ( 145 ) balAmoTA kaTustikA laghuH pittakaphApahA / mUtrakRcchratraNAn rakSo nAzayejAlagardabham // 306 // sarvaprahaprazamanI vizeSaviSanAzanI / jayaM sarvatra kurute dhanadA sumatipradA || 307 || nAgadamanI, balamoTA, viSApahA, nAgapatrI, nAgapuSpI, mahAyogezvarI yaha nAgadamanI ke nAma haiN| nAgadamanI kaDu, tikta, halakI, pina kaphanA. zaka tathA mUtrakRcchra, vraNa, rAkSasabhaya, jAlagardabha aura sarva graha ko zamana karanevAlo hai| vizeSatAse viSako naSTa karatI hai tathA dhana, buddhi aura sarvatra jayako denevAlI hai / 305-307 // belaMtarI / vellaMtaro jagati vIrataruH prasiddhaH zvetA sitAruNavilohitanIlapuSpaH / syAnAtitulya kusumaH zamisUkSmapatraH syAtkaMTakI sajaladezaja eSa vRkSaH // 308 // velaMtarI rase pAke viktastRSNA kaphApahA / mUtrAghAtAzma jigrAhIyo nimUtrAnilArtijit 309 belantara, vIrataru nAmase sarvatra prasiddha hai / isameM zveta, kAle, lALa, atyanta bAla aura nIlavarNaka puSpa Ate haiN| isameM puSpa camelIke puSpoM ke samAna, isaka patra zamIke poMke samAna aura bArIka hote haiN| isakI TahaniyoM meM kAMTe hote haiM / isake vRkSa jalavAnI bhUmimeM utpanna hote haiM, vellantara - rasa meM aura pAka meM tikta hotA hai tathA pyAsa, kapha, mUtrAghAta aura patharIko jItatA hai / grAhI hai, yoniroga, mUtraroga, aura vAyukI pIDAko dUra karatA hai // 308 // 309 // Aho! Shrutgyanam 10
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 146) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / chiknii| chikkanI kSavakRtIkSNA chikikA praannduHkhdaa| chikanI kaTukA rucyA tIkSNoSNA vahnipittakRt / vAtaraktaharI kuSThakRmivAtakaphApahA // 310 // vikkanI, savata, tIkSNA, chikkikA, ghrANaduHkhadA yaha nakachikanIke nAma haiN| nakachikanI, kaTu, rucikAraka. tIkSNA, unna, vahni tathA pittako baDhAnevAlI tathA vAtarakta, kuSTha, kRmi aura vAta kaphako haranevAlI hai / nakachikanIke kSupa jamInapara chAye hue hote haiM aura yaha chikanI nAmase prasiddha hai| 310 // vrvrii| varvarI kabarI tuMgI kharapuSpAjagaMdhikA / varvarI tu laghU rucyA hadyA ca kphvaathRt||31|| varvarI, kaparI, tuMgI, kharapuSpA, ajagandhikA yaha nagandhavAvarIke nAma haiN| nagandhavAvarI-halakI, rucikara, hRdayako hitakArI, kapha aura vAtako jItanevAlI hai // 311 // kkuNdrH| kakuMdarastAmracUDaH sUkSmapatro mRducchadaH / kakuMdaraH kaTustito jvrrktkphaaphaa||312|| tanmUlamA nikSiptaM vadane mukhazoSahRt / kakundara, tAmracUDa, sUkSmapatra, - mRducchada ye kukarauMdAke nAma haiN| koI ise kukarabhaMgarA aura kukaDa chihI kahate haiN| kukaDachiDI-kaTu, tikta tathA jvara, rakta aura kaphako haranevAlI hai| isakI gIlI jaDako mukhameM rakhajaise mukha sUkhanA banda hotA hai // 312 hrutgyanam
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / sudarzanA / sudarzanA somavallI cakrAhvA madhuparNikA // 313 // sudarzanA svAduruSNA kaphazophAsravAtajit / ( 147 ) sudarzA somavallI, cakrAhA, madhuparNikA yaha sudarzanAke nAma haiN| sudarzanA - svAdu, uSNa, kapha, sUjana, rakta paura vAtako jItanevAlI he // 313 / / AkhukarNI / AkhukarNI tvAkhukarNaparNikA bhUdarIbhavA // 314 // AkhukarNI kaTutiktA kaSAyA zItalA laghuH / vipAke kaTukA sUtrakaphAmayakRmipraNut // 315 // AkhukarNI, AkhukarNapaNikA, bhUdarIbhavA yaha mUsAkannI ke nAma haiM / mUsA kannI kaTu, tikta, kaSAya, zItala aura halakI hai, vipAkameM kaTu tathA mUtra aura kaphake rogoM aura kRmiyoMko dUra karatI hai // 314 // 315 // mayUrazikhA / mayUrAhnazikhA proktA sahasrAMtrirmadhucchadA / nIlakaNThazikhA laghvI pittazleSmAtisAra jita 316 // iti guDUcyAdivargaH / mayUrazikhA, sahasrAMghri, madhuccha dA, nIlakaNTha zikhA yaha morazikhAke nAma haiN| morazikhA- ilkI, pitta kapha aura pratisArako jItanevAlI hai // 316 // iti zrIvaidyaratna paNDita rAma prasAdAtmaja - vidyAlaGkArazivazarmavaidyazAstrikRta- zivaprakAzikA bhASAyAM harItakyAdinighaNTau guDUcyAdivargaH samAptaH // 3 // Ahod Shrutavanam
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 148 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / puSpavargaH 4. tatrAdau kamalasya nAmAni guNAzca / vA puMsi padmaM nalinamaraviMdaM mahotpalam / sahasrapatraM kamalaM zatapatraM kuzezayam // 1 // paMkeruhaM tAmarasaM sArasaM sarasIruham / bisaprasUna rAjIva puSkarAM bhoruhANi ca // 2 // kamalaM zItalaM vaNya madhuraM kapha pittajit / tRSNAdAhAtra visphoTa viSavIsarpanAzanam // 3 // vizeSataH sitaM padma puMDarIkamiti smRtam / raktaM kokanadaM jJeyaM nIlamiMdIvaraM smRtam // 4 // dhavalaM kamalaM zItaM madhuraM kaphapittajit / tasmAdarUpaguNaM kiMcidanyadvaktotpalAdikam // 5 // kamalake nAma tathA guNoM ko kahate haiM - padma zabda puMlliMga tathA napuMsaka donoM meM hotA hai / padma, nalina, paravinda, mahotpala, sahasrapatra, kamala, zatapatra, kuzezaya, paMkeruha, tAmarasa, sArasa, saraso0ha, bila prasUna, rAjIva, puSkara tathA ambhoruha yaha kamake nAma haiN| isako hindI meM kamala aMgrejImeM Lotus kahate haiM / kamala-zItala, varNako uttama karanevAlA, madhura kapha tathA pittako jItanevAlA, tathA vAsa, dAha, raktavikAra, visphoTa, viSa aura visarpa inako naSTa karanevAlA hai / zveta kamalako puNDarIka, lAla kamalako raktama aura nIne kamalako indIvara kahate haiM / zveta kamala - zItala, madhura tathA kapha aura pittako jIvanevAlA hai / anya raktAdi kamala isase kicinnyUna guNavAle haiM // 1--5 Aho ! Shrutgyanam
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. 1 padminI / mUlanAladalotphulaphalaiH samuditA punaH / padminI procyate prAjJairbisinyAdizva sA smRtA // 6 // AdizabdAt nalinIkamalinItyAdiH / ( 149 ) padminI zItalA gurvI madhurA lavaNA ca sA / pittAsRkkaphanudrUkSA vAtaviSTaMbhakAriNI // 7 // mUla, nAla, patra Adi yukta aura praphullita kamalako padminI tathA bisinI kahate haiM / padminI- zItala, garI, madhura, lavaNarasayukta, vAta tathA malake viSTambha ko karanevAlI tathA pitta, raktavikAra, kapha inako naSTa karanevAlI aura rUkSa hai // 6 // 7 // navapatrAdi / saMvartikA navadalaM vIjakozobjakarNikA / kiJjalkaH kesaraH prokto makaraMdo ramaH smRtaH // 8 // padmanAlaM mRNAlaM syAttathA bisamiti smRtam / saMvartikA himA tiktA kaSAyA dAhatRpraNut // 9 // mUtrakRcchragadavyAdhiraktapittavinAzinI / padmasya karNikA tiktA kaSAyA madhurA himA || 1 0 // mukhavaizadyakullavI tRSNAsRkkaphapittanut / kiMjalkaH zItalo vRSyaH kaSAyo grAhako'pi saH 11 kaphapittatRSAdAharaktAzaviSazothajit / mRNAlaM zItalaM vRSyaM pittadAhAsrajidguruH // 12 // durjaraM svAdupAkaM ca stanyAnila kaphapradam / saMgrAhi madhuraM rUkSaM zAlUkamapi tadguNam // 13 //
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ (150 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / kamalinIke navIna patroMko saMtikA, bIjakozako anjakarNikA, kezarako kicalka tathA isake rasako makareda kahate haiN| padmakI nAlako mRNAla tathA bisa yA bhisa, bhasIr3A kahate haiN| .. saMbartikA-zItala, tikta, kasailI, dAha caura pyAsako haranevAlI tathA mUtrakRcchra, gudAke roga aura rakta pittako naSTa karanevAlI hai| manjakarNikA-tikta, kasanI, madhura, zItala, mukhako svaccha karanevAlI, hala kI tathA pyAsa, raktavikAra aura kaphako jItane kiMjalka-zItala, vIryavardhaka, kasailA, grAhI aura kapha, pitta, ppAsa, dAha raktavikAra, arza, viSa tathA zothako jItanevAlA mRNAla-zItala, vIryavardhaka, pitta dAha aura raktavikArako jItanevAlA, dujara, pAkameM madhura, dUdha, vAyu tathA kaphako baDhAnevAlA, prAhI, madhura tathA rUkSa hai| zAlUka (kamalakA kanda ) meM bhI mRNAlake samAna guNa hai // 8-13 / / sthlkmlinii| padmacAriNyaticarA'nyathA padmA ca shaardii| padmAnuSNA kaTustiktA kaSAyA kphvaatjit||14|| mUtrakRcchrAzmazUlaghnI zvAsakAsaviSApahA / pacAriNI, aticarA, avyathA, padmA aura zAradI yaha sthalakamalinIke nAma haiN| sthalakamalinI-anuSNa, kaTu, tikta; va sailI, kapha aura vAtako nItanevAlI tathA mUtrakRcchra, patharI zUla, zvAsa, kAsa aura viSa inako dUra karatI hai // 14 // kumudam / zvataM kuvalayaM proktaM kumudaM kairavantathA // 15 // kumudaM picchilaM snigdhaM madhuraM hAdi zItalam / zveta kuvalayako kumuda aura kairava kahate haiN| ise hindImeM bhabhuta Smruuulla
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 151 ) kumuda - picchila, snigdha, madhura, pittako prasanna karanevAlA tathA zItala hai // 15 // kumudinI / kumudratI kairavikA tathA kumudinIti ca // 16 // sA tu mUlAdisarvAgairuditA samuditA budhaiH / padminyA ye guNAH proktAH kumudinyAmapi smRtAH 17 // mUlAdi sampUrNa aGgayukta kumudako mukudinI kahate haiN| kumuddhatI, kairavikA aura kumudinI yaha usake nAma haiN| jo guNa padminIke kahe haiM vaha kumudinI meM bhI haiM // 16 // 17 // jalakuMbhI sevAlam / vAriparNI kuMbhikA syAcchevAle zaivalaM ca tat / vAriparNI himA tiktA laghvI svAdvI sarA kaTuH // 18 // doSatrayaharI rUkSA zoNitajvarazoSakRt / zaivAlaM tuvaraM tiktaM madhuraM zItalaM laghu // 19 // snigdhaM dAhatRSApittaraktajvaraharaM param / vAriparNI, kuMbhikA, zevAla aura zaivAla yaha zaivAlake nAma haiN| isako hindI meM zaivAla kahate haiM / zaivAla- zItala, tikta, halakA, madhura, dastAvara, kaTu, tridoSanAzaka, rUkSa tathA raktavikAra, jvara aura zoSako naSTa karatA hai / zaivAla - kasailA, tikta, madhura, zItala, halakA, snigdha tathA dAha, pyAsa, pitta, raktavikAra aura svara inako atyanta haranevAlA hai // 18 // 19 // zatapatrI / zatapatrI taruNyuktA karNikA cArukesarAM // 20 // sahA kumArI gaMdhAvyA lAkSApuSpAtimaMjulA /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 152 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / zatapatrI himA hRdyA grAhiNI zukralA laghuH // 21 // atrara jidvarNyA tiktA kaTUvI ca pAcanI / zatapatrI, taruNI, kaNikA, cArukesarA, sahA, kumArI. gaMdhADhayA, sAkSApuSpA tathA atimaJjulA yaha gulAbake nAma haiM / isako hindI meM gulAba, phArsa meM gulesukhaM tathA aMgrejI meM Cabbagerose kahate haiM / zatapatrI zIla, hRdayako priya, grAhI, vIthyavardhaka, halakI, tridoSa tathA raktavikArako naSTa karanevAlI, varNako uttama karanevAlI, vika, kaTu aura pAcana hai // 20 // 21 // vAsantI / nepAlI kathitA tajjJaiH saptalA navamAlikA // 22 // vAsaMtI zItalA laghvI tiktA doSatrayAsrajit / nepAlI, saptalA, navamAlikA aura vArsatI yaha navamAlikAke nAma haiM / ise hindI meM nevArI yA vAsantI kahate haiM / nevArI - zItala, halakI, tikta aura tridoSanAzaka hai // 22 // vArSikI / zrIpadI SaTpadA naMdA vArSikI muktabaMdhanA // 23 // vArSikI zItalA laghvI tiktA doSatrayApadA | karNAsamukharogaghnI tattailaM tadguNaM smRtam // 24 // zrIpadI, SaTpadA, nandA, vArSikI muktabandhanA yaha zrIpadI ke nAma haiM / zrIpadI - zItala, halakI, tikta, tridoSanAzaka aura karNaroga, akSiroga aura mukharogoM ko haranevAlI hai / isake tailameM bhI isake samAna guNa haiM // 23 // 24 // svarNajAtikA / jAtijatI ca sumanA mAlatI rAjaputrikA / cetakI hRdyagaMdhA ca sA pItA svarNajAtikA // 25 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (153 ) jAtIyugaM tiktamuSNa tuvaraM laghu doSajit / zirozimukhadaMtArti viSakuSThatraNAsrajit // 26 // jAti, jAtI, sumanA, mAlatI, rAjaputrikA, cetakI aura hRdyagandhA, yaha cetakIre nAma haiN| pIlI cetakIko svarNajAti kA kahate haiN| isako hindImeM camelI aura cambelI tathA aMgrejImeM Spanish Jasmine kahate haiN| donoM prakArakI camelI-tikta, garama, kasailI, haja kI, tridoSanAzaka aura ziroroga, akSiroga, mu varoga, dantaukI pIDA, kuSTha, vrama aura rakavikArako haranevAlI hai / / 25 // 26 // yuthingkaa| yUthikA gaNakAMbaSThA sA pItA hemapuSpikA / yUthiyugaM himaM titaM kaTupAkarasaM laghu // 27 // madhuraM tuvaraM hRdyaM pittaghnaM kaphavAtalam / vraNAsramukhadaMtAzizirorogaviSApaham // 28 // yUthikA, gaNakA aura ambaSThA yaha jUhIke nAma haiM / hemapuSpikA pIlI jUhIkA nAma hai| donoM prakArakI jUhI-zItala tikta, pAka aura rasa meM kaTu, halakI, madhura, kasailI. hadayako priya, pittanAzaka, kapha aura vAtako baDhAnevAlI tathA vraNa, raktavikAra, mukharoga, dantaroga, akSiroga, ziroroga aura viSakA nAza karanevAlI hai // 27 // 28 // caaNpeyH| cAMpeyazcapakaH prokto hemapuSpazca sa smRtH| etasya kalikA gaMdhaphalIti kathitA budhaiH // 29 //
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 194) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / caMpakaH kaTukastiktaH kaSAyo madhuro himaH / viSakrimiharaH kRcchUkaphavAtAsrapittajit // 30 // cAMpeya, campaka aura hemapuSpa yaha campakake nAma haiN| ise. hindI meM campA kahate haiN| isakI campotiyoMko gandhaphalI kahA jAtA hai| campaka-kaTu, tikta, kasaimA, madhura. zItala, viSa aura kRmiyoMko haranevAlA tathA kRccha, kapha, vAta aura raktapittako naSTa karanevAlA hai|| 29 // 30 // nkulH| bakulo madhugaMdhazca siMhakesarakastathA / bakulastuvaro'nuSNaH kaTupAkaraso guruH // 31 // kaphapittaviSazvitrakRmidaMtagadApahA / bakula, madhugandha aura siMhakesara ye bakulake nAma haiN| ise hindImeM maulasirI tathA aMgrejImeM Surinam medlar kahate haiN| bakula-kasailA, anuSNa, pAka aura rasameM kaTu, bhArI aura kaphA pitta, viSa, zvitra, kRmi tathA dAMtoMkI vyAdhiyoMko dUra karanevAlA vakaH / zivamallI pAzupata ekASThIlo bako vasuH // 32 // bako'nuSNaH kaTustitaH kaphapittaviSApahA / yonidoSatRSAdAikuSThazothAstranAzanaH // 33 // zivamallI, pAzupata, ekASThIla, baka tathA vasu yaha bar3I maulasirIke nAma haiN| baDI maulasirI-anuSya, kaTu, tikta aura kapha, pitta, viSa, yonidoSa, pyAsa, dAha, kuSTha, zotha tathA raktavikArako naSTa karatI hai|| 32 // 33 // kdNvH| . kadaMbaH priyako nIpo vRttapuSpo ilipriyaH / Pvana
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (155 ) kadaMbo madhuraH zItaH kaSAyo lavaNo guruH // 34 // saro'vaSTaMbhakRkSaH kaphastanyAnilapradaH / kadava, priya, nIpa, vRttapuSpa tathA halipriya yaha kadaMbake nAma haiN| kadaMga-madhura, zItala, kasailA, lavaNarasavAlA, bhArI, dastAvara, peTameM havA bharanevAlA rUkSa aura kapha, dUdha tathA vAyuko bar3hAnevAlA hai // 34 // kubjkH| kubjako bhadrataruNI bRhtpusspo'tikesrH|| 35 // mahAsahA kaMTakADhayA niilaa'likulsNkulaa| kubjakaH surabhiH svAduH kaassaayaanursaasrH||36|| tridoSazamano vRSyaH zItahartA ca sa smRtH| kubjaka, bhadrataruNI, bRhatpuSpa, prativesara, mahAsahA, kaMTakADhaya, nIlA paura alikuddhasaikulA yaha kunjakake nAma hai| ise hindImeM kUjA kahate haiN| kunjaka-sugandhayukta, madhura kasailA, dastAvara, tridoSanAzaka, vIryavardhaka tathA zItako haranevAlA hai // 35 // 36 // mllikaa| mallikA madayaMtI ca zItabhIruzca bhUpadI // 37 // mallikoSNA laghuvRSyA tiktA ca kaTukA haret / vAtapittAsyaharavyAdhikuSThAruciviSatraNAn // 38 // mallikA, madayantI, zItabhIru aura bhUpadI yaha mallikAke nAma haiN| isako hindImeM motiyA kahate haiN| mallikA-garama, halakI, vIryavardhaka, tikta, kaTu paura vAta, pitta, mukha tathA pAkhoMke roga, kuSTha, aruci, viSa paura vraNoMkA nAza karanevAlI hai||37|| 38 // Aho ! Shrutgyanam
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ (156) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| maadhvii| mAdhavI syAttu vAsaMtI Driko maMDako'pi ca / atimukazcAvimuktaHkAmuko bhramarotsavaH // 39 // mAdhavI madhurA zItA laghvI doSatrayApahA / mAdhavI, vAsantI, puMDika, maNDaka, atimukta, avisakta, kAmuka aura bhramarogsava yaha mAdhavIke nAma haiM / ise hindImeM.mAdhavI aura vasantI tathA aMgrejImeM Clustered Hiptega kahate haiN| mAdhavI-madhura, zItala, halakI aura tridoSanAzaka hai / / 39 // ketakI / svarNa ketkii| ketakaH sUcikApuSpo jaMbUkaH krakacacchadaH // 40 // suvarNaketakI tvanyA laghupuSpA sugaMdhinI / ketakaH kaTukAsvAdurlaghustiktaH kaphApahaH // 11 // uSNastiktaraso jJeyazcakSuSyo hemaketakI / ketaka, sUcikApuSpa, jambUka aura krakacacchada yaha ketakIke nAma haiM suvarNare takI, laghupuSpA aura sugaMdhinI yaha suvarNaketakI ke nAma haiN| isako hindImeM kevaDA tathA pInA kevaDA aura phArasImai karaja kahate haiN| kevaDA-kaTu, svAdiSTha, halakA,tikta paura kaphako haranevAlA hai| pIlA bevaDA-garama, tiktarasavAlA tathA netroMke liye hitakArI hai // 40 // 41 // kikirAtaH / kiMkirAto hemagauraH pItakaH pItabhadrakaH // 42 // kiMkirAto himastiktaH kaSAyazca hredsau| kaphapittapipAsAsradAhazoSavamikrimIn // 13 // kiMkigata, hemagaura, pItaka aura pItabhadraka yaha pItake nAma haiN| isako hindImeM kiMkirAta aura phArasI meM madhilAna kahate haiN|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (157 ) kiMkIrAta-zItala, tikta, kaSAyaralavAlA aura kapha, pitta, pyAsa, raktavikAra, vraja dhaura kuSTha inako jItanevAlA hai| 42 // 43 // krnnikaarH| karNikAraH kaTustitastuvaraH zodhano lghuH||44|| raMjanaH sukhadaH zothazleSmAsravaNakuSThajit / karNikAra (amalatAsa)-kaTu, tikta, kasailA, zodhana, halakA, raMga denevAlA, sukhadAyaka aura zotha, kapha, raktavikAra, vraNa tathA kuSTha inako jItanevAlA hai||44|| ashokH| azoko hemapuSpazca vaMjulastAmrapallavaH // 15 // kaMkeliH piMDapuSpazca gaMvapuSpo naTastathA / azokaH zItalastito grAhI varNyaH kssaaykaa46|| doSApacItRSAdAhakRmizothaviSAsrajita / azoka, hemapuSpa, vaMjula, tAmrapallava, kaMkelI, piNDapuSpa, gandhapuSpa aura naTa yaha azokake nAma haiN| azoka-zItala, tikta, grAhI, varNako unama karanevAnA, kasailA aura tridoSa, apacI, tRSA, dAha, kRmi, zAtha viSa tathA raktavikArakA nAza karane vAlA hai| 45 // 16 // baannpusspH| amlAto'mlAdanaH proktastathAmlAtaka ityapi 47 // kuraMTa ko bANapuSpaH sarAvoktA mahAsahA / amlAdanaH kaSAyoSNaH snigdhaH svAduzca tiktakA pAlAta, pamlAdana, amlAtaka, kuraMTaka, bANapuSa, sarAyoktA aura mahAsahA yaha bANapuSpake nAma haiN| bANapuSpa-kasailA, garama, nidhi, svAdu aura tikta hai // 47 // 18 // .
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 158) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / saireykH| saireyakaH zvetapuSpaH saireyA kaTisArikA / sahAcaraH sahacaraH sa ca bhiMdyapi kathyate // 19 // kuraMTako'tra pItaH syAdraktaH kurabakaH smRtH| nIlo bANo dvayorukto dAsI cArtagalazca sH||50|| saireyaH kuSThavAtAstrakaphakaMDUviSApahaH / tiktoSNo madhuro daMtyaH musnigdhaH keshrNjnH||5|| sareyaka, zvetapuSpa, sareyA, kaTisArikA, sahAcara, mAcara aura 'bhindI yA zvetapuSpavAlI kaTasaraiyAke nAma haiM / pIle puSpavAlI kaTasaraiyAko kuraMTaka, nAlapuSpavAnIko kurabaka tathA nIle phUlavAmIko bANa, dAsI paura Artagana kahate haiN| vANa zabda svIniMga aura puMliMga donoM meM hotA hai| kaTasaraiyA-tikta, uSNa, madhura, dAMtoMko hitakArI, snigdha, kezako raMjana karanevAlA aura kuSTha, vAta, raktavikAra, kapha, kaNhu tathA viSako dUra karanevAlA hai // 19-51 // kuMdam / kuMdaM tu kathitaM mAdhyaM sadApuSpaM catatsmRtam / kuMdaM zItaM laghu zleSmazirorugviSapittahat // 52 // kuMda, mAdhya aura sadApugpa yaha kuMdake nAma haiN| kunda-zItala, laghu aura kapha, zirakI pIDA, viSa tathA pittako naSTa karanevAlA hai // 52 // mucukuNdH| mucukuMdaH kSatravRkSazcitrakA prativiSNukaH / mucukuMdaH ziraspIDApittAstra viSanAzanaH // 53 // zucakunda, patravRSa, citraka aura prativiSNuka yaha mucukundake
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (159) mucukunda-zirakI pIDA, pisa, rudhiravikAra tathA viSako naSTa karatA tilaka / tilakaH kSurakaH zrImAn puruSazchatrapuSpakaH / tilakaH kaTukaH pAke rase coSNo rasAyanaH // 54 // kaphakuSThakamInvastimukhadantagadAna haret / tilaka, bhuraka, zrImAna aura chatrapuSpa yaha tilakake nAma haiN| tilaka-pAka aura rasameM kaTu,uSNa, rasAyana aura kapha, kuSTha, kRmi, vastiroga, sukharoga tathA dAMtoMke rogako haratA hai // 54 // baMdhUkaH / baMdhUko baMdhujIvazca rakto mAdhyAhriko mataH // 55 // baMdhUkaH kaphadU grAhI vAtapittaharo laghuH / bandhaka, bandhujIva, rakta aura mAdhyADika yaha bamdhUkake nAma haiN| bandhUka-kaphakAraka, grAhI, pitta-vAtanAzaka aura laghu hai // 55 // oNDapuSpam / oNDapuSpaM japA cAtha trisaMdhyA sAruNA matA 56 japA saMgrAhiNI kezyA trisaMdhyA kaphavAtahata / boNDapuSpa, japA yaha japAke nAma haiN| lAlapuSpAvAlI japAko trisandhyA kahate haiN| japAko hindImeM guDAra aura aMgrejI meM Shoe flower kahate haiN| apA-pAhI aura kezoMko uttama karanevAlI hai| visatya (lAlapuSacAnI japA) kaphavAtako naSTa karatI hai / 56 // anam
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 160) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| siNduurii| siMdUrI raktabInA ca raktapuSpA sukomalA // 7 // siMdUrI viSapittAsratRSNAvAMtiharI himaa| -sindUrI. rakabInA, raktapuSpA aura komalA yaha siMdarIre nAma haiM ise hindImeM siMdUriyA prathayA jAphara aura aMgrejI meM Armalto kahate haiN| sindUrI-zItala paura viSa, pitta, raktavikAra pyAsa paura vamanako ra karanevAlI hai // 57 // agastyaH / agastyAhvo vaMgeseno munipuSpo munidrumaH // 18 // agastyaH pittakaphajicAturthikaharo himH| sUkSo vAtakarastitaH pratizyAyanivAraNaH / / 59 // bhagastya, ghanasena, mu ne puSpa aura munidruma yaha agasyake nAma haiM ise hindI meM agastya athAhathiyA aura aMgrejI meM Large Flowered Agita kahate haiN| agastya -pitta tathA kAko jItane vAlA, cAturthika parako haranevAlA zItala rUkSa, vAtakara, tikta aura pratizyAyako nivAraNa karatA hai|58 / / 59 // tulasI zuklA kRSNA ch| tulasI surasA grAmyA sulabhA bahumaMjarI / apetarAkSasI gaurI zUladhanI devaduMdubhiH // 6 // tulasI kaTukA tiktA hRdyoSNA dAha pittakRt / dIpanI kuSThakRcchAstrapArzvarukkaphavAtajit // 6 // zuklA kRSNA ca tulasI guNaistulyA prakIrtitA / vanasI, surasA, grAmyA, mulabhA, bahumajarI, apetarAkSaptI, gaurI..
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (161) zUladhnI aura devaduMdubhi yaha tulasIke nAma haiN| ise hindImeM tunasI, phArasImeM rehAna aura aMgrejImeM White Basil kahate haiN| tulasI-kaTu, tikta, hadayako priya, garama, dAha aura pittako karanevAlI, dIpana aura kuSTha, kRcchra, raktavikAra, pasalIkA zUla, kapha aura vAta inako naSTa karatI hai| kAlI aura zveta donoM prakArakI tulasI guNoMmeM samAna hI hai // 60 // 61 // __mruckH| mArutako marubako marunmarurapi smRtaH // 62 / / phaNIphaNijjakazcApi prasthapuSpaH samIraNaH / marudagniprado hRyastIkSNoSNaH pittalo lghuH||63|| vRzcikAdiviSazleSmavAtakuSThakRmipraNut / kaTupAkaraso rucyastito rUkSaH sugaMdhikaH // 64 // mArutaka, marubaka, maruva, maru, phaNi, phaNijaka, prasthapuSpa aura samIraNa yaha mArutakake nAma haiN| hindI meM ise maruvA, phArasI meM marjagula aura aMgrejI meM Sweet Mary aran kahate haiN| maruvA-agnivardhaka, hRdayako priya, tIkSNa, uSNa, pitta kAraka, halakA, pAka aura rasameM kaTu, rucikAraka, tikta, rUkSa, sugandhayukta aura vicchU bhAdike viSa, kapha, vAta, kuSTha aura kRmi inako dUra karanevAlA hai| 63-64 // dmnkH| ukto damanako dAMto muniputrastapodhanaH / gaMdhotkaTo brahmajaTo vinItaH kulaputrakaH // 6 // damanastuvarastito hRyo vRSyaH sugaMdhikaH / grahaNIviSakuSThAsrakledakaMDutridoSajit // 66 // damanaka, dAnta, muniputra, tapodhana, gandhotkaTa, brahmajaTa, vinIta 11 Ano! Shrutgyanam
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ (192) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / aura kulaputraka yaha damanakake nAma haiN| ise hindImeM daunA aura aMgrejImeM Arteemesia Indica kahate haiN| damanaka-kaSAyarasavAlA, tikta, hadayako priya, vIryavardhaka, sugandhayukta paura grahaNI, viSa, kuSTha, raktavikAra, kleda, kaNDa tathA tridoSa inako naSTa karanevAlA hai / 65 // 66 / / vrvrii| varvarI kavarI tuMgI kharapuSpAjagaMdhikA / parNAsastatra kRSNetu kaThillakakuTherakau // 67 // tatra zuklojakaH prokto vaTapatrastato'paraH / varvarItritayaM rUkSaM zItaM kaTu vidAhi ca // 68 // tIkSNaM rucikaraM hRdyaM dIpanaM laghupAki c| , pittalaM kaphavAtArakaMDukrimiviSApaham // 69 // iti pusspvrgH| varvarI, kavarI, tuMgI, kharapuSpA, agaMdhikA aura parNAta vaha varvarIke nAma haiM / kAlI barvarIko kaTillaka aura kuTheraka, zveta. barbarIko arjaka aura tIsare prakArakI barbarIko vaTapatra kahate haiN| barbarIko hindImeM banatuLasI athavA barvarI aura phArasImeM palaMga muka kahate haiN| tInoM prakArakI varvarI-rUkSa, zIta, kaTu, dAhotpAdaka, tIkSNa, rucikAraka, hadayako priya, dIpana, pAkameM halakI, pittavardhaka aura kapha, vAta raktavikAra, kaNDu, kRmi tathA viSako dUra karanevAlI hai // 67-69 // iti zrIvidyAlaMkAra-zivazarmavaidyazAstrikRta--zivaprakAzikAbhASAyAM harItakyAdinighaNTau puSpavargaH samAptaH // 4 // Aho! Shrutgyanam
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / phalavargaH 5. ( 163 ) tatrAdAvAmrasya nAma, guNAH 1 Amrazvato rasalo'sau sahakAro'tisaurabhaH / kAmAMgo madhudUtazca mAkandaH pikavallabhaH // 1 // AmrapuSpamatIsArakaphapittapramehanut / asRgdaraharaM zItaM rucikRd grAhi vAtalam // 2 // Amra bAlaM kaSAyAmle rucyaM mArutapittakRt / taruNaM tu tadatyamlaM rUkSaM doSatrayAsrakRt // 3 // AmramAmaM tvacAhInamAtape'tivizoSitam / amlaM svAdu kaSAyaM syAdabhedanaM kaphavAtajit // 4 // pakvaM tu madhuraM vRSyaM snigdhaM balasukhapradam / guru vAtaharaM hRdyaM vayaM zItamapittalam // 5 // kaSAyAnurasaM vahnizleSmazukravivarddhanam / tadeva vRkSasaMpakvaM guru vAtaharaM param || 6 || madhurAmlarasaM kiMcidbhavettatpittanAzanam / Amra kRtrimapakvaM cettadbhavetpittanAzanam // 7 // rasasyAmlasya hAnestu mAdhuryyAcca vizeSataH / cUSitaM tatparaM rucyaM balyaM vIryyakaraM laghu // 8 // zItalaM zIghrapAki syAdvAtapittaharaM saram / tadraso gAlito balyo guruvataharaHsaraH // 9 //
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ (164) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / ahRdyastarpaNo'tIva bRMhaNa kaphavarddhanaH / tasya khaMDaM guru paraM rocanaM cirapAki ca // 10 // madhuraM bRMhaNaM balyaM zItalaM vAtanAzanam / vAtapittaharaM rucyaM bRMhaNaM balavarddhanam // 11 // vRSyaM varNakaraM svAdu dugdhAnaM guru zItalam // 12 // maMdAnalatvaM viSamajvaraM ca raktAmayaM baddhagudodaraM ca / AghrAtiyogo nayanAmayaM ca karoti tasmAdati tAni nAdyAt // 13 // etadamlAmraviSayaM madhurAmraparaM na tu| madhurasya para netrahitatvAyA guNA yataH // 14 // zaMvyambhaso'nupAnaM syAdAmrANAmatibhakSaNe / jIrakaM vA prayoktavyaM saha sauvarcalena ca // 15 // prathama Amake nAma aura guNa kahate haiM-Amra, cata, rasAla, sahakAra, patisaurabha, kAmAMga, madhukta, mAkanda aura pikavallabha yaha Amake nAma haiN| ise hindI meM prAma, phArasImeM prAMbA aura aMgrejImeM Mango kahate haiN| AmakA phUla-zItala, rucikAraka, grAhI, vAtakAraka aura atitAra, kapha, pitta, prameha, raktapradara inako naSTa karanevAlA hai| kaccA mAma-kasailA, khaTTA, rucikAraka, vAyu aura pittako baDhAnevAlA hotA hai| taruNa (bar3A aura vinA pakA) pApa-pratyanta khaTTA, kakSa aura tridoSa tathA raktavikArako dara karanevAlA hai| chilA huA kaccA aura dhUpameM sukhAyA humA pAma (bhamacara)-amla,svAdu, kalailA, bhedana aura kapha tathA vAtako jItane vAlA hotA hai| Ahe!Shrutgyanam
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 165 ) pakkA Ama- madhura, vIryavardhaka, snigdha, bala dhaura sukhake denevAlA bhArI, vAtanAzaka, hRdayako priya, varNako uttama karanevAlA, zItala pittako na karanevAlA, kaSAya rasavALA aura agni, kapha tathA vIryako baDhAnevAlA hotA hai / vRkSapara pakA hubA Ama* bhArI, vAtanAzaka, madhura, amla rasavAlA aura pittako kiJcita naSTa karanevAlA hotA hai| kRtrimatAle pakAyA huA Ama amla na hone se tathA atyanta madhura hone se pittako naSTa karatA hai / cUsA huA grAma atyanta rucikAraka, balavardhaka, vIryakAraka, halakA, zItala, zIghra pAcana karanevAlA, vAta aura pittako haranevAlA tathA dastAvara hai | AmakA nikAlA huA rasa-balavardhaka, bhArI, vAtanAzaka, dastAvara, hRdayako apriya, tRptikAraka, dhAtubhoMko puSTa karanevAlA aura kaphavardhaka hai| AmakA khaNDa ( surakhyA) bhArI, atyanta rucikAraka, va dera meM pakanevAlA, madhura, vAtuoM ko puSTa karanevAlA, balakAraka, zItala aura vAtanAzaka hai / maiM dUdhake sAtha khAyA huA Ama-vAta tathA pittako haranevAlA, rucikAraka, puSTikAraka, balavardhaka, vIryako baDhAnevAlA, varNako uttama karanevAlA, svAdu, bhArI aura zItala hai / grAmakA atyanta bhakSaNa karanA- mandAgni, viSamajvara, raktavikAra, malakA rodha, udararoga tathA netravyAdhiyoM ko utpanna karatA hai / isaliye grAmako bahuta nahIM khAnA caahiye| yaha doSa amla Ama khAnese hote haiM, madhurase nahIM, kyoMki madhura Ama khAnese netroM ko hitakara yadi guNa hote haiM / yadi grAma adhika khAne hoM to saDake pAnI athavA jIrA paura kAle namaka ke sAtha sAtha sevana karanA cAhiye // 1--15 // athAmrAvartasya lakSaNaM guNAzca / pakasya sahakArasya paTe vistArito rasaH / dharmazuSko muhurdatta AmrAvata iti smRtaH // 16
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ (166) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| AmrAvartastRSAcchardivAtapittaharaH saraH / rucyaH sU-zubhiH pAkAllaghuzca sa hi kiirtitH17|| pake hue AmakA rasa vastrapara vichAkara dhUpameM bAra 2 rasa DAlakara mukhAyA humA AmrAvarta kahalAtA hai| pAmrAvarta--dastAvara, rucikAraka, sUryakI kiraNoM dvArA pakanese laghu aura pyAsa, vamana, vAta tathA pisako haratA hai / / 16 // 17 // AmrabIjam / AmrabIjaM kaSAyaM syAccharyatIsAranAzanam / ISadamlaM ca madhuraM tathA hRdayadAhanut // 18 // AmakI guThalI- kasailI, kizcita bhagna, madhu, hRdayakI dAhako naSTa karanevAlI aura vamana tathA atIsArako naSTa karanevAlI hai // 18 // navapallavam / Amrasya pallavaM rucyaM kaphapittavinAzanam / pAmrake patte-rucikAraka aura kapha tathA pisako naSTa karate haiN| AmrAtakam / AmrAtakaH pItanazca markaTAmraH kapItanaH // 19 // AmrAtamamlaM vAtaghnaM gurUSNaM rucikRtsaram / pakkaM tu tuvaraM svAdu rase pAke himaM smRtam // 20 // tarpaNaM zleSmalaM snigdhaM vRSyaM viSTaMbhi bRMhaNam / guru balyaM marutpittakSatadAhakSayAsrajit // 21 // pAnAtaka, pItane, markaTAmra aura kapItana yaha amboDake nAma haiN| isako hindI meM ambADA aura aMgrejI meM Spondias Minate kahate haiN| mAnaMtaka-khaTTA, vAtanAzaka, bhArI, uSNa, rucikAraka aura dastAvara hai| pakA huA AmrAtaka-kasailA, svAdu, rasa"tathA pAkameM zItala,
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 167 ) tRptiko karanevAlA, kaphakAraka, snigdha, vIryavardhaka, maLake bandhako karanevAlA, puSTikAraka, bhArI, balakAraka aura vAyu, pitta, kSata, dAha, kSayaH tathA raktavikArako dUra karatA hai / 19-21 // rAjAmram / rAjA mraSTaMga AmrAtaH kAmAhvo rAjaputrakaH / rAjAnaM tuvaraM svAdu vizadaM zItalaM guru // 22 // grAhi rUkSaM vibaMdhAdhmavAtakRtkaphapittanut / rAjAmra, TaMga, sAmrAta, kAmAda aura rAjaputraka yaha kalamI grAmake nAma haiM / ise hindImeM kalamI Ama aura mAladaha Ama kahate haiM / rAjA mra- kasailA, svAdu, vizada, zItala, bhArI, grAhI, rUkSa, kapha aura pittako naSTa karanevAlA aura vivandha, prAdhmAna, vAta tathA kapha inako baDhAnevAlA hai // 22 // kozAmram / kozAmra uktaH kSudrAmraH kRmivRkSaH sukozakaH // 23 // kozAmraH kuSThazothAsrapittatraNakaphApahaH / tatphalaM grAhi vAtaghnamamloSNaM guru pittalam // 24 // pakvaM tu dIpanaM rucyaM laghUSNaM kaphavAtanut / kozAmra, kSudrAmra, kRmivRkSa, sukozaka yaha choTe Amake nAma haiM / kazAmra - kuSTha, zotha, raktavikAra, pitta, vraNa aura kapha inako naSTa karatA hai| kozAmrakA phala-grAhI, vAtanAzaka, khaTTA, garama, bhArI pittakAraka hotA hai / isakA pakA huA phala- dIpana, rucikAraka, halakA, garama tathA kapha aura vAtako dUra karanevAlA hai // 23 // 24 // I ghanasaH / panasaH kaMTakiphalaH panaso'tibRhatphalaH // 25 // panasaM zItalaM pakvaM snigdhaM pittAnilApaham |
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 168) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / tarpaNaM bRhaNaM svAdu mAMsalaM zleSmalaM bhRzam // 26 // balyaM zukrapadaM haMti raktapittazatavraNAn / Ama tadeva viSTaMbhi vAtalaM tuvaraM guru // 27 // dAhahRnmadhuraM balyaM kaphamedovivarddhanam / panasa, kaMTakiphala aura ativRhatphala yaha panasake nAma haiN| ise hindImeM kaTahara athavA kaTahala kahate haiN| kaTaharakA pakA hamA phalazItala, snigdha, pina aura vAyuko ghaTAnevAlA, bana tathA zukrako baDhAne vAlA aura raktapitta, kSata aura vraNoMko dUra karatA hai| kaccA kaTaharaviSTambhakAraka, vAtavardhaka, kasailA, bhArI, dAhako haranevAlA, madhura paurapata, kapha, meda inako baDhAnevAlA hai / / 25-27 // lakucam / lakucaH kSudrapanaso likuco Dahurityapi // 28 // Ama lakucamuSNaM ca guru vissttNbhkRttthaa| madhuraM ca tathAmlaM ca doSatrayaviraktakRt // 29 // zukrAninAzanaM vApi netrayorahitaM smRtam / supakvaM tanu madhuramamlaM cAnilapittahat // 30 // kaphavahnikaraM rucyaM vRSyaM viSTaMbhakaM ca tat / lakuca, kSudrapanasa, likuca aura Dahu yaha bar3ahalake nAma haiN| bar3ahalakhaTTA, tridoSa aura raktavikAroMko utpanna karanevAlA, zukra paura agniko bhaSTa karanevAlA aura netroMko hAni karanevAlA hai| pakA bar3ahala-madhura, sahA, vAta tathA pinako haranevAlA, kapha aura agniko baDhAnevAlA, rucikAraka vIryavardhaka bhaura viSTambha karanevAlA hai / 28-30 //
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / mocAphalam / ( 169 ) kadalI vAraNasA raMbhA morcAzumatphalA // 31 // mocAphalaM svAdu zItaM viSTaMbhi kaphanudguru 1 snigdhaM pittAsratRDradAhakSatakSayasamIrajit // 32 // pakvaM svAdu himaM pAkaM svAdu vRSyaM ca bRMhaNam / kSunetrAmayaharaM mehanaM rucimAMsakRt // 33 // mANikyamaya mRtacaMpakAdyA bhedAH kadalyA bahavo'pi saMti / uktA guNAsteSvadhikA bhavaMti nidASatA syAllaghutA ca teSAm // 34 // kadalI, vAraNA, raMbhA, mocA, aMzumatphalA yaha kadalIke nAma haiM 1 ise hiMdI meM kelA, phArasI meM mAvajabojha, aMgrejImeM Plantain kahane haiM / kadalIphala - svAdu, zItala, viSTambhakAraka, kaphanAzaka, bhArI, snigdha paura pitta, raktavikAra, tRSA, dAha, kSata, kSaya aura vAyuko naSTa karanevAle hote haiM / kele kA pakA huA phala-svAdu, zItala, pAkameM madhura, vIryavardhaka, puSTikAraka, ruci tathA mAMsako baDhAnevAlA aura bhUkha, pyAsa, netroMke roga tathA pramehako naSTa karanevAlA hai| mANikya, martya, amRta tathA campakAdi bhedoMse kadalI kaI prakArakI hai| unameM ukta guNa haiM kintu nirdoSatA aura laghutA yaha adhika haiM / / 41-34 // cirbhaTam / cirbhaTaM dhenudugdhaM ca tathA gorakSakarkaTI / cirbhaTaM madhuraM rUkSaM guru pittakaphApaham // 35 //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 170) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / anuSNaM grAhi viSTabhi bAlaM cAnilakopanam / kaphapittakaraM syaMdi pakaM tRSNaM ca pittalam // 36 // cirbhaTa, dhenudugdha aura gorakSakarkaTI yaha cinbhaDake nAma haiM / isako hindImeM cimbhaDa, phArasImeM khayAra paura aMgrejI meM Pubescetcucudmber kahate haiN| bAlacirbhaTa-madhura, rUkSa, bhArI, pitta aura kaphako haranevAlA, anugNa, grAhI, viSTambhakAraka hai / pazyacirbhaTa-garama tathA pittavardhaka hai // 35 // 36 // nArikelam / nArikelo dRDhaphalo lAMgalI kUrcazIrSakaH / tuGgaH skaMdhaphalazvoccastRNarAjaH sadAphalaH // 37 // nArikelaphalaM zItaM durjaraM vastizodhanam / viSTaMbhi bRMhaNaM balyaM vAtapittAstradAhanut // 38 // vizeSataH komalanArikelaM nihaMti pittajvarapittadoSAn / tadeva jINa guru pittakAri vidAhi viSTabhi mataM bhiSagbhiH tasyAMbhaH zItalaM hRdyaM dIpanaM zukralaM laghu / pipAsApittajitsvAdu vastizuddhikaraM param // 40 // nArikelasya tAlasya khajUrasya zirAMsi ca / kaSAyasnigdhamadhurabRMhaNAni gurUNi ca // 41 // nArikela, dRDhaphala , lAMgalI, kUrcazIrSaka, tuMga, skandhaphala, ucca, tRNarAja aura sadAphala yaha nArikela ke nAma haiN| isako hindI meM nAriyala, phArasImeM pharAja, aura aMgrejImeM Coconut Palm kahate haiN| nAriyala-zIta, durjara, vastizodhaka viSTambhakAraka, balavardhaka tathA vAta, pitta, raktavikAra paura dAhako naSTa karanevAlA hai| komala Aho! Shrutgyanam
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (171) nAriyala-vizeSa karake pittajvara, aura pittadoSoM ko dUra karatA hai / jIrNa nAriyama-bhArI, pittakAraka dAhotpAdaka aura viSTambhakAraka hai| nAriyalakA jala-zItala, hRdayako priya, vIryavardhaka, dIpana, halakA, pyAsa paura pittako jItanevAlA, svAdu aura vastiko zuddha karane vAlA hai| nAriyala, tAla aura khajUra inakI zirA kasailI, snigdha, madhura, puSTikAraka maura bhArI hotI hai // 37-41 // ___kAlindam / kAlindaM kRSNabIjaM syAtkAliMgaJca suvartulam / kAlinda grAhi dRpittazukrahRcchItalaM guru // 42 // pakvaM tu soSNaM sakSAraM pittalaM kaphavAtajit / kAlinda. kRSNabIja, kAliMga aura suvartula yaha tarabUjake nAma haiN| ise hindImeM tarabUja, phArasImeM hadavAnA aura aMgrejI meM Water Malon kahate haiM / tarabUja-grAhI, zItala, bhArI paura dRSTi, pitta aura vIryako haranevAlA hai| pakA humA tarabUja-garama, kSArayukta, pittakArI aura kapha tathA vAyuko jItanevAlA hai // 42 // dazAMgulam / dazAMgulaM tu kharbujaM kathyate tadguNA atha // 13 // khabUMjaM mUtralaM balyaM koSThazuddhikaraM guru / snigdhaM svAdutaraM zItaM vRSyaM pittAnilApaham // 44 // teSu yaccAmlamadhuraM sakSAraM ca rasAdbhavet / raktapittakaraM tattu mUtrakRcchraharaM param // 49 // dazAMgula aura khabUja yaha kharabUjeke nAma haiM / ise hindI aura phArasImeM kharabUjA aura aMgrejI meM Melon karate haiN| kharabUjA-mUtravardhaka, balakAraka ko ThekI zuddhiko karanevAlA, bhArI, snigdha, svAdutara, zIta, vIryavardhaka aura pitta tathA vAyuko naSTa karane
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 172) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / vAlA hai| khaTTA kharabUjA-madhura, kSAra, raktapittanAzaka aura mUtrakRcchrako dara karanevAlA hai / / 42-45 // pusm| trapusa kaMTakiphalaM sudhAvAsaH suzItalam / pusa laghu zItaM ca navaM tRTkamadAhajit / / 46 // svAdupittApahaM zItaM tiktaM kRcchraharaM param / tatpakamalamuSNaM syAtpittalaM kaphAtanut // 47 // tadbIjaM mUtralaM zItaM rUkSaM pittAsrakRcchrajit / bapusa, kaMTakiphala, sudha vAsa aura suzItala yaha khIre ke nAma haiN| ise hindImeM khIrA, phArasI meM ziyArakhurda aura aMgrejI meM cucumbet kahate haiN| choTA aura navIna khIrA-zItala, svAdu, pinanAzaka, tikta aura kRcchU, pyAla,glAni paura dAhako dUra karatA hai| pakA huA khIrA-khaTTA, garama, pittakAraka tathA kapha aura bAtako dUra karanevAlA hai| vIrekA bIja-mUtrala, zItala, rUkSa aura pitta, raktavikAra tathA kRpachUko jItanevAlA hai| 46 // 47 // kmukm| ghoMTA pUgI ca pUgazca guvAkA kramukasya tu // 18 // phalaM pUgIphalaM proktamuddhegaM ca tadIritam / pUgaM guru himaM rUkSaM kaSAyaM kaphapittajit // 49 // mohanaM dIpanaM rucyamAsyavairasyanAzanam / Adra tadgurvabhiSyaMdi vahnidRSTiharaM smRtam // 50 // svinaM doSatrayacchedi dRDhamadhyaM taduttamam / ghoMTA, pUMgI, pUga, guvAka aura kramuka yaha supArIke nAma hai| isake phalako pUgIphala tathA udvega kahate haiM / isako hindImeM supArI, phArasImeM popila aura aMgrejImeM Betinut Palm kahate hai|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI . / ( 173 ) supArI bhArI, zItala, rUkSa, kasaitI, kapha aura pittako jItanevAlI, mohana karanevAlI, dIpana, rucikAraka, mukhakI virasatAkA nAza karanevAlI hai| golI supArI-bhArI, abhiSyaMdi aura agni tathA dRSTIko haranevAlI hai| cikanI supArI tridoSanAzaka hai / jisa supArIkA madhyabhAga dRDha ho vaha uttama guNoMvAlI hotI hai // 48-50 // tAlam / tAlastu lekhapatraH syAttRNarAjo mahonnataH // 51 // pakkatAlaphalaM pittaraktazleSma vivarddhanam / durjaraM bahumUtraM ca taMdrAbhiSyaMdazukradam // 52 // tAlamajjA tu taruNA kiMcinmadakaro laghuH / zleSmalo vAtapittaghnaH sasneho madhuraH saraH // 53 // tAla, lekhapatra, tRNarAja aura mahotrata yaha tADake nAma haiM / ise hindI meM tADa, phArasI meM tAla tathA aMgrejI meM Palmypalm kahate haiM / tAlakA pakA huA phala-pitta, rakta aura kaphakoM baDhAnevAlA, durjara, bahuta mUtrako lAnevAlA, abhiSyandakAraka tathA tandrA aura vIryako utpanna karanevAlA hai| navIna tADakI majjA-kiJcit madako karanevAlI, halakI, kaphakAraka vAta-pittanAzaka snigdha, madhura aura dastAbara hai // 51--53 // tADI / tAlajaM taruNaM toyamatItra madakRnmatam / amlIbhUtaM yadA tu syAtpittAtadoSahRt // 54 // tAlakA navIna rasa- atyanta madakArI hotA hai / yadi vaha khaTTA ho jAya to pittakAraka aura vAtake doSoMko haranevAlA hai // 54 //
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI . / zAlaphalam / zAlaM phalaM rUkSazItaM madhuraM staMbhanaM guru / kaSAyaM lekhanaM stanyavAtAdhmAna vibaMdhakRt // 55 // pittadAhatRSAkAsakSatakSayaviSAsranuta / ( 174 ) zAlako hindI meM sAla aura aMgrejI meM Soltree kahate haiM / zAlakA phala - rUkSa, zItala, madhura, staMbhanakAraka, bhArI, kasailA, lekhana aura dUdha vardhaka, vAyu, AdhmAna tathA vibandhako karatA hai| tathA pita, dAha, pyAsa, khAMsI, kSata, kSaya, viSa aura raktavikAroMko dUra karanevAlA hai // 55 // bilvaH / bilvaH zAMDilya zailUSau mAlUra zrIphalAvapi // 56 // bAlaM bilvaphalaM bilvakarkaTI bilvapezikA | grahaNI kaphavAtAmazUlaghnI bilvapezikA // 57 // bAlaM bilvaphalaM grAhi dIpanaM pAcanaM kaTu / kaSAyoSNaM laghu snigdhaM tiktaM vAtakaphApaham // 58 // pakvaM guru tridoSaM syAddurjaraM pUtimArutam / vidAhi viSTaMbhakaraM madhuraM vahnimAMdyakRt // 59 // bilva, zANDilya zailUSa, mAlUra aura zrIphala yaha beLake nAma haiN| ise hindI meM bila athavA bela, aMgrejImeM Bangolkins kahate haiN| vizva karkaTI aura vizva pezikA yaha bAlabilake nAma haiM / bAlabila -- grAhI aura kapha, vAta, grAma tathA zUlako naSTa karatA hai / anya granthoM meM likhA hai ki baccA bila-grAhI, dIpana pAcana, kaTu, kasailA, garama, snigdha aura vAta tathA kaphako haranevAlA haiN| pakkA bila - bhArI, tridoSakAraka, durjara, durgandhita, dAhotpAdaka, viSTaMbhakAraka, madhura paura agniko manda karanevAlA hai // 56 // 59 // w Aho ! Shrutgyanam ,
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (175 ) kapittham / kapitthastu dadhitthaH syAttathA puSpaphalaH smRtaH / kapipriyo dadhiphalastathA daMtazaTho'pi ca // 60 // kapitthamAma saMgrAhi kaSAyaM lekhanaM laghu / pakvaM guru tRSAhikAzamanaM vAtapittajit // 61 // svAdvamlaM tuvaraM kaNThazodhanaM grAhi durjaram / kapittha, dadhittha, puSpaphala, kapipriya, dadhiphala aura daMtazaTha yaha kaithake nAma haiN| ise hindImeM kaitha aura aMgrejImeM woodapple kahate haiN| kaccA kaitha-grAhI, kasailA, lekhana aura halakA hai / pakka kaitha-bhArI, pyAsa aura hicakiyoMko dUra karanevAlA, vAta tathA pittako jItanevAlA, svAdu, amla, kasailA, kaNThako zuddha karanevAlA, grAhI tathA durjara hai // 60 // 61 // nAraMgam / nAraMgo nAgaraMgaH syAttvaksugaMdho mukhapriyaH // 62 // nAraMgaM madhurAmlaM syAdrocanaM vAtanAzanam / apara tvamlamatyuSNaM durjaraM vAtahRtsaram // 63 // nAraMga, nAgaraMga, tvamsugandha paura mukhapriya yaha nAraMgIke nAma haiM / ise hindImeM nAraMgI, phArasImeM nAraMga aura aMgrejImeM Orrange kahate haiN| nAraMga-madhura, khaTTA, rucikAraka, vAtanAzaka hai| dUsarI prakArake nAraMgI--amla, atyanta uSNa, durjara, vAtahAraka aura dastAvara hai|| 62 // 63 // tiMdukam / tidukaH sphUrjakaH kAlaskaMdhazca zitisArakaH / syAdAmaM tiMdukaM pAhi vAtalaM zItalaM laghu // 64 // pakvaM pittapramehAsrazleSmaghnaM madhuraM guru|| siMdukta, sphUrjaka, kAlaskandha aura zitisAraka yaha tendUke nAma haiN|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 176 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI . / isako hindI meM tendU, phArasI meM janubasa aura aMgrejImeM Ehony kahate haiM / kaccA tendu-grAhI, vAtakAraka, zItaLa aura bhArI hai| pakA huA tendu - madhura, bhArI aura pitta, prameha, raktavikAra tathA kaphako jitanevAlA hai // 64 // kupIluH / tiMdukaH kathito yastu jalajo dIrghapatrakaH // 65 // kupIluH kulakaH kAkatiMdukaH kAlapIlukaH / kAkendurvipatiduzca tathA markaTatiMdukaH // 66 // kupIlu zItalaM tiktaM vAtalaM madakRllaghu / pAdavyathAharaM grAhi kaphapittavinAzanam // 67 // jo sinduka jala meM utpanna ho usako dIrghapatraka, kupilu, kulaka, kAka tinduka, kAlapIluka, kAkeMdu, viSatindu aura markaTatinduka kahate haiM / isako hindImeM kAkateMdu, athavA kucalA, phArasI meM ipharAko aura aMgrejI meM Paison Nut kahate haiN| kucalA - zItaLa tikta, vAtakAraka, madavardhaka, halakA, pezkI pIDAko haranevAlA, grAhI tathA kapha aura pittako naSTa karanevAlA hai // 65 // 67 // phaleMdraH / phalendraH kathitA naMdI rAjajabUrmahAphalA / tathA surabhipatrA ca mahAjaMbUrapi smRtA // 68 // rAjajabUphalaM svAdu viSTaMbhi guru rocanam / kSudrajambUH sUkSmapatro nAdeyI jalajaMbukaH // 69 // jambU : saMgrAhaNI rUkSA kaphapittAsradAdajit / phaleMdra, naMdI, rAjajambU, mahAphanA, surabhigvA aura mahAjaMbU yaha bar3I jAmuna ke nAma haiN| isako aMgrejImeM Jamdil tree kahate haiM /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (177) rAjajambUphala--sthA, viSTambhakAraka, bhArI aura rucikAraka hai / zuda. nambU, sakSamapatra, nAdeyI aura jalaja buka yaha choTI jAmuna ke nAma haiN| choTI jAmuna-grAhI, rUkSa aura kapha, pitta, rakta vikAra tathA dAhako jii| nepAlI hai // 68 // 69 // badaram / puMsi striyAM ca karkadhUrbadarI kolamityapi // 70 // phenilaM kuvalaM ghoMTA sauvIraM badaraM mahat / ajApriyaH kuDAkoliviSamo bhayakaMTakaH // 7 // karkandhU, badarI kola, phenila, kuzala, ghoMTA aura sauvIra yaha baDe vera ke nApa haiM / ajApriya, kuhA, koli, viSama aura bharakaMTaka yaha choTe cerake nAma // 70 // 71 // badaravizeSANAM lakSaNaguNAzca / pacyamAnaM tu madhuraM sauvIraM badaraM mht| sauvIraM badaraM zItaM bhedanaM guru shukrlm|| 72 // bRMhaNaM pittadAhAlakSayatRSNAnivAraNam / sauvIraM laghu saMpakvaM madhuraM kolamucyate / / 73 // kolaM tu badaraM grAhi rucyamuSNaM ca vAtalam / kaphapittakaraM cApi guru sArakamIritam // 74 // kakandhuH kSudrabadaraM kathita pUrvasUribhiH / amlaM syAtkSudrabadaraM kaSAya madhuraM manAk // 79 // snigdhaM guru ca titaM ca vAtapittApahaM smRtm| zuSkaM bhedyagnikRtsarva laghutRSNAklamAtrajita / / 76 // pake hue madhura aura baDe berako sauvIra kahate haiN| sauvIra-zItala
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 178) bhAvaprakAzanighaNTuHbhA. ttii.| bhedana, bhArI, vIryavardhaka, Ayuko baDhAnevAlA aura pitta,dAha,raktavikAra, bhaya aura tRSNA inako nivAraNa karatA hai|pke hue choTe berako kola kahate haiN| kola-grAhI, rucikAraka, garama, vAtakAraka, kapha, pittako baDhAnevAlA, bhArI tathA dastAvara hai / atyAdha choTe berako karkandhU kahate haiN| karkandhU-amla, kasalA, kiMcit mIThA, snigdha, bhArI, tikta, vAta tathA. pittako naSTa karanevAlA hai| zuSkavera-bhedana karanevAlA, agnivardhaka halakA aura tRSNA,kAni tathA raktavikAroko jItanevAlA hai / / 72-76 // prAcInAmalakam / prAcInAmalakaM loke pAnIyAmalakaM smRtam / prAcInAmalakaM doSatrayajijjvaraghAti ca // 77 // prAcInAmalaka aura pAnIyAmalaka yaha pAnI Amane ke nAma haiN| isako aMgrejImeM Hacaurtia Cataphracta kahate haiM / prAcInAmalaka-tridoSa tathA jvarako jItane vAnA // 7 // lvlii| sugandhamUlA lavalI paaNddukomlvlklaa| lavalIphalamazmAza kaphapittaharaM guru // 78 // vizadaM rocanaM sUkSaM svAdamlaM tuvaraM rase / sugandhamUlA, lavalI, pAMDu aura komala valkalA yaha lavalIke nAma hai| isako hiMdImeM haraphArevaDI tathA aMgrejI meM Ciccodisticha kahate haiN| lavalIkA phala-bhArI, svaccha, rucikAraka, rUkSa, svAdu, amla, rasameM kasalA aura patharI, arza, kapha tathA pittako haranevAlA hai / / 78 // karamadaH krmrdkaa| karamardaH suSeNaH syaatkRssnnpaakphlstthaa|| 79 // tasmAllaghuphalA yA tu sA jJayA krmrdikaa|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (179) karamardadvayaM tvAmamamlaM guru tRSApaham // 80 // uSNaM rucikaraM proktaM raktapittakaphapradam / tatpakvaM madhuraM rucya laghupittasamIrajit // 81 // karamarda, suSeNa aura kRSNa pAkaphala yaha karauMdeke nAma haiN| jisake choTe paraka ho usako karamardikA (karauMdI) kahate haiM / isako aMgrejI meM Jasmine flowered Carriressa kahate haiM / kacce karauMdA karauMdI aura khaTTe, bhArI, pyAsako naSTa karanevAle,uSNa, rucikAraka aura raktapita tathA kakako utpanna karanevAle haiM, pakke karauMde aura karauMdI-madhura, rucikAraka, halake aura pitta tathA vAyuko naSTa kara nevAle haiN| 79 // 81 // priyAlam / priyAlastu kharaskaMdhazvAro bahulavalkalaH / rAjAdanaM tApaseSTaH sannakadurdhanuHpaTaH // 82 // cArastu pittakAsanaH tatphalaM madhuraM guru / snigdha saraM marutpittadAhajvaratRSApaham // 83 // priyAlamajjA madhurA vRSyA pittAnalApahA / hRdyo'tidurjaraH snigdho viSTaMbhI cAmavarddhanaH // 8 // priyAla, kharaskandha, cAra, bahulavalkala, rAjAdana, tApaseSTa, santrakahU~ aura dhanu:paTa yaha cirauMjIke nAma haiN| isako hindI meM cirauMjI, phAra. sImeM bukalekhAjA kahate haiM / cirauMjI pitta aura kAsako dUra karatI hai| usakA phala madhura, bhArI, snigdha, dastAvara aura vAyu, pitta, dAha, jvara tathA pAsako dUra karatA hai| cirauMjIkI majA-madhura, vIryavardhaka, pitta sathA agniko dUra karanevAlI, hRdayako hitakArI, atyanta durjara, snigdha, viSTambhakAraka aura pAmako baDhAne vAlI hai // 45 // 84 // Shrutgyanam
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. rAjAdanaH / rAjAdanaH phalAdhyakSo rAjanyA kSIrikApi ca / kSIrikAyA phalaM vRSyaM balyaM snigdhaM himaM guru // 85 // tRSNAmUrcchAmadabhrAMtikSayadoSatrayAsrajit / ( 180 ) rAjAdana, phalAdhyakSa, rAjanyA aura kSIrikA yaha khiranIke nAma haiM / isako aMgrejI meM Obtuse Leaved Mimusops kahate haiM / khiranIkA phala - vIryavardhaka, balakAraka, snigdha, zItala, bhArI aura dhyAsa, mUrcchA, mada, bhrAMti, kSaya, vidoSa tathA raktavikArako dUra karatA hai // 85 // vikaMkatam / vikaMkataH muvAvRkSo graMthilaH svAdukaMTakaH // 86 // sa eva yajJavRkSazca kaMTakI vyAghrapAdapi / vikaMkataphalaM pakvaM madhuraM sarvadoSajit // 87 // vikaMkata, suvAvRkSa, graMthila, svAdukaNTaka, yajJavRkSa, kaNTakI aura kaMDavAha, vyAghrapAda yaha kaMTAIke nAma haiN| kaMTAIkA pakA huA phaLa- madhura aura tridoSanAzaka hai // 86 // 87 // padmavIjam / bIjaM tu padmAkSaM gAloDhacaM padmakarkaTI / padmabIjaM himaM svAdu kaSAyaM tiktakaM guru // 88 // viSTaMbhi vRSyaM rUkSaM ca garbhasthApanakaM param / kaphavAtaharaM balyaM grAhi pittAsradAhanut // 89 // padmavIja, padmAkSa, gAloDhya aura padmakarkaTI yaha kamala gaTTeke nAma haiN| kamalagaTTA - zItala, svAdiSTa, kasailA, tikta, bhArI, viSTambhakAraka, vIryavardhaka, rUkSa, garbhako sthApana karanevAlA, kapha aura vAtako haranevAlA, balakAraka, [grAhI aura pittaraktavikAra tathA dAhako dUra karanevAlA 88 // 89 //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (181) makhANam / makhANaM padmabIjAbhaM pAnIyaphalamityapi / makhANaM padmabIjasya guNastulyaM vinirdizet // 9 // kamalagaTTe bhUna le nepara makhANe ho jAte haiM / makhANa, padmavImAbha paura pAnIyaphala yaha makhANe ke nAma haiM / makhANeke kamagaDheke samAna zRMgATakam / zRMgATakaM jalaphalaM trikonnphlmitypi| zRMgATakaM himaM svAdu guru vRSyaM kaSAyakam // 9 // grAhI zukrAnilazleSmapradaM daahaalpittnut| ukta kumudabIjaM tu budhaiH kairaviNIphalam // 92 // . bhaMgATaka, jalaphala aura trikoNaphala yaha siMghADeke nAma haiM isako hindImeM siMghADA, phArasImeM surakSAn aura aMgrejImeM Water Caltrap kahate haiN| siMghAr3A-zItala, sAdu, bhArI, vIryavardhaka, kalailA, grAhI tathA zukra, vAyu, aura kaphako bar3hAtA hai / tathA dAha aura raktapitta ko naSTa karatA hai|| 91 // 92 // kumudavIjam / bhavetkumudratIbIjaM svAdu rUkSa himaM guru / kumudratI ke bIja-svAdiSTa, rUkSa, zItala aura bhArI hote haiM / madhUka, jalamadhUkam / madhUko guDapuSpaH sthAnmadhupuSpo madhusravaH // 13 // vAnaprastho madhuSThIlo jalajo'tra mdhuulkH| madhUkapuSpaM madhuraM zItalaM guru bRhaNam // 94 // balazukrakaraM proktaM vAtapittavinAzanam /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ (182) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| phalaM zItaM guru svAdu zukalaM vAtapittanut // 95 / / ahRdya haMti tRSNAstradAhazvAsakSatakSayAn / madhUka, guDapuSpa, madhupuSra, madhusrava, vAnaprastha aura madhuSThIna yaha mahue ke nAma haiN| jala meM utpanna mahueko madhUlaka aura jalamahuA karate haiN| isakI phArasImeM jakA aura aMgrejImeM Elloo Patree kahate haiN| mahupake phUla-madhura, zItala, guru, bRhaNa, balakAraka, vIryavarddhaka aura vAta, pinako nAza karanevAle haiN| mahueke phala-zItala, bhArI, madhura, vIryavaIka, vAta, pittanAzaka aura hRdaya ke liye hAnikAraka haiN| tathA pyAsa, rakta, dAha, zvAsa, kSata aura jyako dUra karate haiM / / 93-95 // . . pAlavatam / pAlevataM sitaM puSpaistidukAbhaM phalaM matam // 96 // anyAnmANavakaM jJeyaM mahApAlevataM tathA / svAdamlaM zItamuSNaM ca dvidhA pAlevataM guru // 97 // yata svAdu madhuraM tacchItaM yadamlaM taduSNakam / ubhayamapi guru iti hemaadriH| pAlevatake phUla zveta hote haiM, phala vinduke samAna hote haiN| dUsarA pAlevata mANavaka aura mahApAnevata nAmase prasiddha hai / pAleSata pahADI sevakI choTI jAti hai / apAlo aura pAlo nAmase prasiddha hai| pAleSatamIThe aura khaTTe do prakAra ke hote haiN| mIThe zItala paura khaTTe uSNasvabhAvabAle hote haiN| donoM prakArake pAlevata bhArI hote haiN| yaha hemAdrikA mata 1 // 96 // 97 // parUSakam / parUSakaM paruSakamalpAsthi ca parAparama // 98 // parUSakaM kaSAyAmlamAmaM pittakaraM laghu
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 183 ) tatpakvaM madhuraM pAke zitaM viSTaMbhi bRMhaNam // 99 // hRdyaM tu pittadAdAkhajvarakSayasamIrajit / parUSaka, paruSa, alpAsthi aura parApara yaha phAla leke nAma haiM / kaccA phAlasA - kasailA, halakA aura pinakAraka hai / pakanepara rasa aura pAkameM madhura, zItala, viSTambha, bRMhaNa auaura hRdayako hitakArI hotA hai / tathA pitta, dAha, rakta, jvara, kSaya aura vAyuko jItatA hai // 98 // 99 // tRtam / tUdastUtaM ca yUpazca kramuko brahmadAru ca // 100 // tRtaM pakvaM guru svAdu himaM pittAnilApaham / tadevAmaM - guru saramamloSNaM raktapittakRt // 101 // tUda, tUta, yUpa, kramuka aura brahmadAha yaha zahatUta ke nAma haiM / ise hindI meM sahatUta, phArasI meM zahatUta, aMgrejI meM Mulberrias kahate haiM / pake hue tUta bhArI, svAdu, zItala, pita aura vAyuko haranevAle hote haiN| kacce tUna bhArI, dastAvara, khaTTe, uSNA aura rakta pitako karanevAle hote haiM // 100 // 101 / dADimam / dADimaH karako daMtabIjo lohitapuSpakaH / tatphalaM trividhaM svAdu svAdvamlaM kevalAmlakam 102 tatta svAdu tridoSaghnaM tRDdAhajvaranAzanam / hRtkaMThamukharogaghnaM tarpaNaM zukalaM laghu // 103 // kaSAyAnurasaM grAhi snigdhaM medhAbalAvaham / svAdvamlaM dIpanaM rucyaM kiMcitpittakaraM laghu // 104 // amlaM tu pittajanakamAmavAtakaphApaham / dADima, kAraka, dantabIja aura lohita yaha anAra ke nAma haiM / aagyo anAra ke phala tIna kisamake hote haiM-mIThe, khaTUTemiTThe para kevala khaTTe /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ (184 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| inameM mIThe anAra-tridoSanAzaka, pyAsa, dAha aura jvarakA nAza karane vAle, hRdaya, kaNTha aura mukharogoMko haranevAle, tRptikAraka, bIryavardhaka, halake, kaSAyAnurasa prAhI, snigdha, medhA aura bala ke karanevAle haiN| khaTamiThA anAra-dIpana, rucikAraka, kiMcit pittako karanevAlA aura halakA hotA hai| khaTTA anAra-pittakAraka. AmavAta aura kaphake haranevAlA hotA hai // 102.104 // bhuvaarH| bahuvArastu zItaH syAduddAlo bahuvArakaH // 105 // zeluH zleSmAtakazcApi picchilo bhuutvRksskH| . bahuvAro viSasphoTavaNavIsarpakuSThanut // 106 // madhurastuvarastitaH kezyazca kaphapittahat / phalamAma tu viSTabhi rUkSaM pittakaphAstrajit / / 107 // tatpakvaM madhuraM snigdhaM zleSmalaM zItalaM guru / bahuvAra, zIta, uddAla, bahuvAraka, zelu, zlegmAMtaka, picchina aura bhRtavRkSa yaha lipsodeke nAma haiN| isako hindImeM lisor3ha, phArasI meM sapistA, aMgrejImeM Narrow leaved Sepistun karate haiM lisor3A-: viSa, phoDe, vraNa, visarpa aura kuSako naSTa karatA hai| madhura, kasainA aura tikta hai, vezIko hitakArI tathA kaphapitta ke jItanevAlA hai| isake kacce phala viSTambhI, rUkSa aura pitta, kapha tathA rakta ke jItanevAle haiN| isake pake hue phala-dhura, snigdha, kaphakAraka, zItala aura bhArI hote haiM // 105.107 // - katakam / eyAmasAdi katakaM kattakaM tatphalaM ca tat // 108 // katakasya phalaM netryaM jalanirmalatAkaram / vAtazleSmaharaM zItaM madhuraM tuvaraM guru // 109 // payaHprasAdI, kataka aura kattaka yaha nirmalI dhukSa tathA phaloMke nAma
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| haiN| nirmalIke phala-netroMko hitakArI, jalako nirmala banAnevAle, bAta aura kaphake haranevAle, zItala, madhura, kasaile aura bhArI hote haiN| ise aMgrejImeM A nut which clears water kahate haiM // 108 // 109 // draakssaa| drAkSA svAduphalA proktA tathA madhurasApi c| mRdvIkA hArahUrA ca gostanI cApi kIrtitA / 110 // drAkSApakvA sarAzItA cakSuSyAvRhaNI guruH|| svAdupAkarasA svaryA tuvarA sRSTamUtraviT // 131 // koSThamArutakRd vRSyA kaphapuSTirucipradA / haMti tRSNAvarazvAsavAtavAtAstrakAmalAH // 112 // kRcchrAstrapittasammohadAdazoSamadAtyayAna / AmA svalpamuNA gurvI saivAmlA raktapittakRt 113 vRSyA sthAgostanI drAkSA murvI ca kaphapittanut / abIjA'nyA svalpatarA gossanI sahazA guNaH 114 drAkSA parvatajA lavI sAmlA zleSmAmlapittakRt / drAkSA parvatajA yAdRk tAdRzI karamardikA / / 115 // drAkSA, svAduphalA, madhurasA, mRddhIkA, hAraharA aura gostanI yaha munakkA, dAkha yA aMgUra ke nAma haiN| isako hindImeM dAkha tathA aMgara, phArasImeM munakkA aura aMgrejI meM Grape Raisins kahate haiM / pakI huI drAkSA--dastAvara, zItana, netroMko hitakArI, vRhaNa, bhArI, pAka aura rasameM svAdu, svaravardhaka, kasailI, mala tathA mUtrako lAnevAlI, koThemeM havAko karanevAlI, vIryavardhaka, kapha, puSTi aura ruciko karanevAlI aura tRSNA, jvara, zvAsa, vAta, bAtarakta, kAmalA, kucchU, raktapitta, sammoha, dAha; zoSa tathA madAtyaya ina rogoM ko dUra karatI hai|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ (186) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| kaccI dAkha--thor3e guNoMvAlI tathA bhArI hai| khaTTI dAkha-raktapita kAraka hai / gauke stanake samAna AkAravAlI dAkha-vIryavardhaka, bhArI tathA kapha aura pitako naSTa karanevAlI hai| bIjoM se rahita dAkha-gostanoke samAna guNoM vAlI hai / parvatameM utpanna huI dAkha-hana kI, khaTTI, kapha tapA amlapinake karanevAlI hai, parvatopatra drAkSAke samAna hI karamardikA bhUmbeke guNa haiM // 110.115 // kSudrakharjUraM piMDakhajUMraM ca / bhUmikharjurikA svAdI durArohA mRducchadA / tathA skandhaphalA kAkakarkaTI svAdumastakA 116 // piMDakharjurikA tvanyA sA deze pazcime bhaveta / kharjurI gostanAkArA paradvIpAdihAgatA // 117 // jAyate pazcime deze sA chohAreti kiirtitaa| khajurItritaya zItaM madhuraM rasapAkayoH / / 118 // snigdhaM rucikaraM hRdyaM kSatakSayaharaM guru / tarpaNaM raktapittaghnaM puSTi viSTaMbhazukradam // 119 // koSThamArutaharalyaM vAMtivAtakaphApaham / jarAtisArakSuttRSNAkAsazvAsanivArakam // 120 // madamUrchAmarutpittamadyodbhUtagadAntyakRt / mahatIbhyAM guNairalpA svalpA khajUrikA smRtA 121 khajuritarutoyaM tu madapittakaraM bhavet / vAtazleSmaharaM rucya dIpanaM balazukrakRt // 122 // bhUmikhajUrikA, svAdI, dugarohA, mRducchadA, skaMdhakalA, kAkakakaTI paura svAdumaravakA yaha khajUra ke nAma jo khajUra pazcima dezameM
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 187 ) utpanna hotI hai use piMDakhajUrikA kahate haiM / baura jo khajUra dUsarI jAtikI gauke stana ke samAna AkAravAlI, dUsare dvIpase AI huI pazcima deza meM utpanna hotI hai use chodArA kahate haiM / inako hindI meM khajUra, piNDa' khajUra aura chuhAre, phArasI meM tamarurutaka aura aMgrejI meM Date Palm kahate haiM / tInoM prakArakI khajUreM - zItala, rasa aura pAka meM madhura, snigdha, rucikAraka, hRdayako priya, kSata aura kSayako naSTa karanevAlI, bhArI, tRptikAraka, raktapittanAzaka, puSTikAraka, viSTambhI, zukravardhaka, koThekI vAyuko haranevAlI, balakAraka aura dhamana, vAta, kapha, jvara, pratihAra, kSudhA, tRSNA, kAla, zvAsa, mada, vAyu, pitta, madyase utpanna hue roga ina sabako naSTa karanevAlI haiN| choTI khajUra bar3I khajUrase guNoM meM nyUna hai / khajUra ke vRkSoM kA isa mada tathA pittakAraka, bAta aura kaphako haranevAlA, rucikAraka dIpana aura balavIryavardhaka hai // 196-122 // piNDakharjUrabhedaH ( sulemAnI ) / sunepAlI tu mRdulA dalahInaphalA ca sA / sunepAlI zramabhrAMtidAha mUrcchAsrapittahRva // 123 // sunepAlI, mRdulA aura daladdIna phalA yaha sulemAnI khajUrake nAma haiM / sulemAnI khajUra - zrama, zrIti, dAha, mUrcchA aura raktapittako jItane vAlI hai // 123 // vAtAdaH / vAtAdo vAtaverI syAnnatropamaphalastathA / vAtAda uSNaH susnigvo vAtaghnaH zukrakRdguruH 124 vAtAdamajjA madhuro vRSyaH pittAnilApahaH / snigdhoSNaH kaphakaneSTo raktapittavikAriNAm 125 bAtAda, vAtavairI aura netropaphala yaha bAdAma ke nAma haiM / isako hindI meM bAdAma, phArasI meM badAmazIrI aura aMgrejImeM Almond kahate
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ (188) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / haiN| bAdAma-garama, snigdha, vAtanAzaka, vIryavardhaka aura bhArI hai| bAdA sakI majA-madhura, vIryavardhaka, pitta tathA vAyuko naSTa karanevAlI, sniASa . garama, kaphakAraka aura raktapittavikAriyoMko ahitakara hai // 124 // 125 // sevam / muSTipramANaM badaraM seva zibitikAphalam / sevaM samIrapittaghnaM vRMhaNa kaphakRd guru // 126 // rase pAke ca madhuraM ziziraM ruci zukrakRta / muSTipramANa, badara, seva, ziviti kAphala yaha sedhake nAma haiN| ise hindImeM tathA phArasImeM seva aura aMgrejI meM Apple kahate haiM / seva-vAta, "pinako naSTa karanevAlA, puSTikAraka, kaphotpAdaka, bhArI,rata aura pAkameM madhura, zItala ora ruci tathA vIryako utpanna karanevAlA hai|| 126 // ....... amRtaphalam / amRtaphalaM laghu vRSyaM susvAdu trIn haradoSAn 127 // dezeSu mudgalAnAM bahulaM tallabhyate lokaiH / amRtaphala (nAsapAtI athavA nAkha) inakA, vIryavardhaka, atyanta svAdu tathA tridoSanAzaka haiN| amRtaphala prAyaH mudgala dezomeM adhika milatA hai // 127 // pIlaH / pIlurguDaphalaH sraMsI tathA zItaphalo'pi ca // 128 // pIlu zleSma samIraghnaM pittalaM bhedi gulmanut / svAdu tiktaM ca yatpIlu tantrAtyuSNaM tridossht129|| pIlu, gur3aphala, jhalI aura zItaphala yaha pIluke nAma haiN| isako hindImeM pIlU, phAratImeM darakhate misvAk aura aMgrejI meM Mustarad tree of scripture kahate haiM / pIlU kapha aura dhAtako naSTa karane vaalaa|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. } ( 189 ) pittakAraka, bhedana aura gulmanAzaka hai| jo pIlU madhura tathA tikta ho vaha kicit gama aura tridoSanAzaka hotA hai // 128 // 129 // akSaTaH / pIluH zailabhavo'kSoTaH kaMdarAlazca kIrtitaH / carrotspi vAtAdasadRzaH kaphapittakRt // 130 // parvatotpatra pIlUko akSoTa kahate haiN| hindI meM akharoTa, phArasI meM bAlaaMgrejI meM Walnut nAmase pukArA jAtA hai / atoTa bhI bAdAma ke samAna guNoMvAlA aura kapha pittako karanevAlA hai // 130 // gaja, bIjapUram | bIjapUro mAtuluMgo rucakaH phalapUrakaH / bIjapUraphalaM svAdu rase'mlaM dIpanaM laghu // 131 // raktapittaharaM kaMThajihvAhRdayazodhanam / vAsakAsAruciraM hRdyaM tRSNAharaM smRtam // 132 // bIjapUra, mAtuluMga, rucaka, phalapUraka yaha bijaurA nimbU ke nAma haiM / ise hindI meM bijaurA nimbU, phArasI meM turaMba, aMgrejI meM Sitres kahate haiM / bijaurA nImbU - svAdu, rasa meM khaTTA, dIpana, halkA, raktapittanAzaka, hRdayako priya, tRSNAko haranevAlA aura kaNTha, jihvA aura hRdaya inako zuddha karatA hai tathA vAsa, kAsa aruci inako dUra karanevAlA hai // 131 // 132 // bIjapurabhedaH / bIjapUro'paraH prokto madhuro madhukarkaTI / madhukarkaTikA svAdvI rocanI zItalA guruH|| 133 // raktapittakSayazvAsakAsahikkAzramApahA / dUsarI prakAra ke bIjapUrako madhura aura madhukarkaTI kahate haiM / isako dezabhASA meM kotarA va hate haiN| cakotarA -sthA, rucikAraka, zItala,
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 190 ) bhAvaprakAzanighaNTuH mA. TI. / ArI aura raktapita, cAya, zvAsa, kAla, hikA aura bhrama inako dUra karatA hai // 133 // jaMbIradvayam / syAjaMbIro daMtazaTho jaMbhajaMbhIrajaMbhalAH // 134 // jaMbIramuSNaM gurvamla vAtazleSma vibaMdhanut / zUlakAsa kaphotklezaccharditRSNAmadoSajit // 135 // AsyavairasyahRtpIDAvahnimAMdya kRmInharet / svalpajabI rikA dvaSNAchardi nivAraNI // 136 // jambIra, dantazaTha, jaMbha, jaMbhIra, jaMbhana yaha jambhIrI nimbU ke nAma haiM / isako hindI meM jaMbhIrI nIMbU, phArasI meM limune turza aura aMgrejImeM Lemen kahate haiN| jambIra- garama, bhArI, khaTTA, vAta, kapha aura vivandhako jItanevAlA, mukhakI virasatAko haranevAlA tathA zUla, kAsa, kaphotkleza, vamana, pyAsa, Amake doSa, agnikI mandatA tathA kRmiyoM ko naSTa karanevAlA hai / usake samAna hI svalpajebhIrikA bhI tRSNA tathA vamanako nivAraNa karatI hai || 134 // 136 // niMbUkam | niMbU : strI niMbukaM kkIbe niMpAkamapi kIrtitam | niMbUkamamlaM vAtaghnaM dIpanaM pAcanaM laghu // 137 // nimbU yaha zabda khIliGga tathA niMbuka yaha napuMsaka liGgameM hotA hai / niMbU, niMbuka, nimpAka yaha kAgajI niMbU ke nAma haiN| kAgajI niMbU khaTUTA, bAtanAzaka, dIpana, pAcana aura ilakA hai // 137 // miSTaniMbUkam / miSTaniMbUphalaM svAdu guru mArutapittanut /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (191) galarogaviSadhvaMsi kaphotkezi ca raktahat // 138 // zoSArucitRSAcchardiharaM balyaM ca bRMhaNam / miSTaniMbUphala, mIThenIbU athA sarbatI nIMbUko kahate haiN| mIThAnIMbUsvAdiSTha, bhArI, vAta tathA pittako jItanevAlA, kaphoklezakAraka, raktako haranevAlA, balakAraka, dhAtuoMko puSTa karanevAlA tathA galake roga, viSa, zoSa, aruci, tRpA aura yamanako dUra karanevAlA hai 138 / karmaraMgam / karmaraMgaM himaM grAhi svAdamlaM kaphavAtahat // 539 // karmaraMgako hindImeM karamakha aura aMgrejImeM Carmb ola kahate haiN| karamakha-zItala, grAhI, khaTUTA, svAdu aura kapha-vAtakA nAza karane vAlA hai|| 139 // amlikaa| amlikA cukrikA'mlI ca cukrA daMtazaThApi ca / amlA ca ciMcikA ciMcA titiDIkA ca titiddii| amlikAmlA gurutiharI pittakaphAsrakRt / pakkA tu dIpanI rUkSA saroSNA kaphavAtanut // 14 // aminakA amlI, cukrikA, cukA, dantazaThA, amlA, ciMcikA, ciMcA, titiDIkA aura titiDI yaha imalIke nAma haiM / isako aMgrejImeM Tame irined kahate haiN| imalI-khaTUTI, bhArI, vAtanAzaka aura pitta, kapha tathA raktavikArako karanevAlI hai / pakI huI imalI- dIpana, rUkSa, dastAvara aura kapha tathA vAtako haranevAlI hai // 140 // 141 / amlavetamam / syAdamlavetasaM cuke zatavedhi sahasrabhit / amlavetasamatyamlaM bhedana laghu dIpanam // 142 //
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 192) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / hRdrogazalagulmaghnaM pittalaM lomaharSaNam / rUkSaM viNmutradoSaghnaM plIhodAvartanAzanam // 143 // hikAnAhArucizvAsakAsAjIrNavamipraNut / kaphavAtAmayadhvaMsicchAgamAMsadravatvakRt // 144 // caNakAmlaguNaM jJeyaM lohsuucidrvtvkRt| amlavetasa, cuka,zatavedhi, sahasrabhita yaha amlavetake nAma haiN| isako hindImeM amalaveta, phArasomeM turSaka aura aMgrejImeM Com mom Soral karate haiM / amla veta atyanta khaTA, bhedana, laghu, dIpana, pina kAraka, loma harSaNa karane vAlA, bakarI ke mAMsa tathA lohekI sUke pighalAnevAlA,caNakake kSArake samAna guNoMvAlA aura hRdayake roga, zUla, gulma, viSThA aura mutrake doSa,plIhA,udAvarta, hicakI AnAha, aruci,zvAsa, kAla,ajIrNa, vamana aura kapha tathA vAyuke rogoMko dUra karatA hai // 143-144 // vRkSAmlam / vRkSAmlaM titiDIkaM ca cukaM syAdamlavRkSakam 145 // vRkSAmlamAmamamloSNaM vAtaghna kaphapittalam / pakvaM tu guru saMgrAhi kaTukaM tuvaraM laghu // 146 // amloSNaM rocanaM rUkSaM dIpanaM kaphavAtahat / vRkSAmla, tintiDIka, cukra aura amlavRkSa yaha amlavRkSa (amalaveta) ke nAma haiN| ise hindImeM amlaveta aura aMgrejImeM Kokam Balten tree kahate haiN| kaccA amlavRkSa-khaTTA, garama, vAtanAzaka, kapha aura pittako baDhAnevAlA hotA hai| pakA huA-bhArI, grAhI, kadu, kaSAya, halakA, khaTTA, garama, rucikAraka, kakSa, agnidIpaka tathA kapha aura vAtako haranevAlA hai| 145 // 146 // Aho ! Shrutgyanam
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (193 ) caturamlaM paMcAmlam / amlavetasavRkSAmlabRhajjabIraniMbukaiH // 147 // caturamlaM hi paMcAmlaM bIjapUrayutairbhavet / amla veta, amla vRkSa, vaDA nambhIrInIvU tathA kAgajI nIMbU ina cAroko mitAnese caturagla aura ina cAroMmeM bijaurA nImbU milAnese paMcAmsa bana jAtA hai // 17 // pribhaassaa| phaleSu paripakvaM yadguNavattadudAhRtam // 148 // bilvAdanyatra vijJeyamAma taddhi guNAdhikam / phaleSu sarasaM yatsyAdguNavattadudAhRtam // 119 // drAkSAbilkhazivAdInAM phalaM zuSkaM guNAdhikam / phalatulyaguNaM sarva majjAnAmapi nirdizet // 190 / / phalaM himAgnidurvAtavyAlakITAdidUpitam / akAlajaM kubhUmIjaM pAkAtItaM na bhakSayet // 151 // . iti knvrgH| benake atirikta zeSa saba phana pake hue hI adhika guNavAle haiN| paraMtu bela to kaccA hI adhika guNoMvAlA hotA hai| dAkha, vena aura haraDa bhAdike sUkhe phana adhika guNoMvAle haiN| jo guNa phaloMmeM vahereM so guNa unakI majjAmeM bhI jAnane / jo phala parapha, bhagni, dUSitapavana, sarpa athavA kIhA mAdise kSita ho, vinA samaya utpanna hubhA ho, burIbhUmimeM utpanna hapA ho athavA pakakara kharAba ho gayA ho para kadApi nahIM khAnA caahiye|| 158 // 151 // iti zrIvaidyaratnapaMDitarAmaprasAdAtmaja-vidyAlaGkAra-zivazarmavaivaruvazivaprakAzikAbhASAyAM harItakyAdinighaNTau phalavargaH samAptaH // 5 // - - Aho! Shrutgyanam 13
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 194) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / vaTAdivargaH 6. tatrAdau vaTasya nAmAni guNAzca / vaTo raktaphalaH zRMgI nyagrodhaH skandhajo dhruvaH / kSIrI vaizravaNAvAso bahupAdo vanaspatiH // 1 // vaTaH zIto guruyAhI kaphapittatraNApahaH / vayoM visarpadAhanaH kaSAyo yonidoSahat // 2 // prathama paTake nAma tathA guNoMko kahate haiM:vaTa, raktaphala, zuMgI, nyagrodha, skandhaja, dhruva, kSIrI, vaizravaNAvAsa, bahupAda aura vanaspati yaha baDake nAma haiN| ise hindImeM bar3a athavA varauTA, phArasI meM darakhatarezA aura aMgrejI meM Banian Tree kahate haiM / bar3a-zIta, bhArI, grAhI, varNako uttama karanevAlA, kalailA tathA kapha, pitta, vraNa, vitarpa, dAha aura yonidoSa inako dUra karatA hai // 1 // 2 // ashvtthH| bodhidraH pippalo'zvathazcalapatro gjaashnH| . pippalo durjaraH zItaH pitazleSmatraNAsrajit // 3 // gurustuvarako rUkSA vo yonivizodhanaH / vodhidva, pippala, azvattha, calapatra aura gajAzana yaha pIpalake nAma haiN| ise hindImeM pIpala, phArasImeM darakhata larajAM aura aMgrejImeM Poplar leaved Figtree kahate haiN| pIgla-dujara, zItala, bhArI, kasailA, rUkSa, vargako uttama karanevAlA, yoniko ra nevALA aura pitta, kapha vraNa aura rakta vikArako jItatA hai // 3 Aho! Shrutgyanam
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (195) pipplbhedH| . pArizonyaH palAzazca phalIzazca kamaNDaluH // 4 // gardabhAMDaH kandarAlakapItanasupArzvakAH / pAriSo durjaraH snigdhaH kRmizukrakaphapradaH // 5 // phale'mlo madhuro mUle kaSAyaH svAdumajakaH / pArizonya, palAza, phanIza, kamaNDalu, gardabhANDa, kandarAla, kapItana aura supArzvaka yaha pArisa pIpana ke nAma haiN| isako hindImeM pAri sapIpala, phArasI meM yelAsavelpa aura aMgrejI meM Hiluxus kahate haiN| pArisapIpala durjara, snigdha, phalameM amla, madhura, mUlameM kaSAya, svAdu majjAvAlA tathA kRmiroga, zukra aura kaphako utpanna karanevAlA hai||4||5|| . azvatthabhedaH / * nandIvRkSo'zvatthabhedaH prarohI gajapAdapaH // 6 // sthAlIvRkSaH kSIritaruH kSIrI ca syAdvanaspatiH / nandIvRkSo laghuH svAdustiktastuvara uSNakaH // 7 // kaTupAkaraso grAhI viSapittakaphAstrajit / nandIvRkSa, azvatthabheda, prarohI, gajapAdapa, sthAnIvRkSa, kSIritaru, kSIrI aura vanaspati yaha veliyA pIpalake nAma haiM / isako hindImeM beliyA pIpala kahate haiN| nandIvRkSa-halakA, svAdu, tikta, kaSAya, garama, pAka aura rasameM kaTu, grAhI tathA viSa, pita,kapha aura raktavikAroMko,jItatA hai // 6 // 7 // udumbrH| udumbaro jantuphalo yajJAMgo hemadugdhakaH // 8 // . udumbaro himo rUjho guruH pittakaphAsrajit / madhurastuvaro vayovraNazodhanaropaNaH // 9 // udumbara, jantu kala, yajJAMga aura hemadugdhaka yaha galara ke nAma haiM / ise
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 196) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / hindImeM gulara, phArasImeM aMjIre pAdama aura aMgrejImeM Kigtree karate haiN| gulara-zItala, rUsa, bhArI, madhura, kasailA, varNako uttama karanevAlA, brayana zodhana aura ropaNa karanevAlA aura pitta kapha tathA raktavikA rako haranevAlA hai // 8 // 9 // mlyuuH| kAkodumbarikA phalgumalayUrjaghanephalA / malayUstambhakRttiktA zItalA tuvarA jayet // 10 // kaphapittavraNazvitrapAMDvarzaHkuSTakAmalAH / kAkodumparikA, phalgu, malayU aura jaghanephala yaha kaivarI ke nAma haiN| isa ko hindI meM kaibarI, phArasI meM aMjIre dAtI aura aMgrejImeM Figtree kahate haiN| kaidharI-stambhana karanevAlI, tikta, zItala, kasailI tathA kapha, pitta, vraNa, zvitra, pANDulA, arza, kuSTha aura kAmalA ina rogoMko dUra karanevAlI hai // 10 // plkssH| ppakSo jaTI parpaTI ca karpaTI ca striyAmapi // 11 // pakSaH kaSAyaH ziziro vraNayonigadApahaH / dAha pittakaphAsraghnaH zothahA raktapittahat // 12 // plakSa, jaTI, papaiMTI aura kapaTI yaha pilakhanake nAma haiN| pilakhanakasailI, zItala, vrama tathA yonirogoMko haranevAlI, zothako naSTa karane pAlI, raktapittako dUra karanevAlI tathA dAi, pitta, kapha aura raktavikAroko dUra karanevAlI hai // 11 // 12 / / shiriissH| zirISo bhaMDilo bhaMDI bhaMDirazca kapItanaH / zuSapuSpA zuktasmRdupuSpA zukapriyaH // 13 //
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (197) zirISo madhuro'nuSNastiktazca juvaro laghuH / / doSazothavisapaghnaH kaasvrnnvissaaphH||14|| zirISa, bhaMDina, bhaNDI, bhaNDIra, kapItana, zukapuSpa, zukavara, mA puSpa aura zukapriya yaha zirISake nAma haiN| isako hindImeM zirIha tathA sirisa aura phArasImeM darakhte jakariyA kahate haiN| zirISa-madhura, zItala, tikta, kasailA, hanakA tathA tridoSa, zoSa, visarpa, kAla aura broMko dUra karatA hai // 13 // 14 // sIrivRkSAH pNcvlklaaH| nygrodhoduNbraashvtthpaarissplksspaadpaaH| paMcaite kSiriNo vRkSAsteSAM tvakU pNcvlklm||15|| kecittu pAriSasthAne zirISa vetasa pare / kSIrivRkSA himA vaNyA yonirogavaNApahAH // 16 // rakSAkaSAyA medonA viparpAmayanAzanAH / zothapittakaphAstranAstanyA bhgraasthiyojkaaH17|| tvapaMcakaM himaM pAhi vraNazothavisarpajin / teSAM patraM himaM pAhi kaphavAtAsranullaghu // 18 // viSTaMbhAdhmAnajittiktaM kaSAya laghu lekhanam / vaDa, galara, pIpana, pArasIpIpala pora plavaM yaha pAMca sIrISa (. vAle puSa) kahalAte haiN| unakI chAlako paMcavarakala kahate haiN| koI pArasI pIpalake sthAna meM sirasa athavA vetatako kSIrivRkSoM meM ginate haiN| paraMtu sirISa aura ghetama donoM meM dUdha nahIM hotA hai, isaliye pArasa pIpala hI lenA cAhiye / kSIripakSa-zIvana, varNako uttama saranevAle, kama kasaile, dUdhako baDhAnevAle, bUTI huI haDDIko joDanevAle tathA yoniroga, ama, meda, visarpa roga,zotha, pina, kapha tathA raktavikArako jItanezale haiM
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ (198) bhAvaprava zanighaNTuH bhA. ttii.| paJcavalkala-grAhI, zItala, tathA vraNa, zotha aura visarpako jItane vAlA hai| unake patte-zItala, grAhI, halake, tikta, kasaile, kiMcita lekhana aura kapha, vAta, raktavikAra, viSTambha tathA mAdhmAnako jItanevAle haiM // 15 // 18 // shaalH| ( zAlastu sarjakAzvikarNakAH sasyasaMvaraH // 19 // azvakarNaH kaSAyaH syAdraNasvedakaphakrimIn / banavidradhibAdhiryayonikarNagadAnhareta // 20 // jAla, sarja, kArya, azvakarNaka aura sasyasaMvara yaha zAlake nAma / isako aMgrejI meM Salhel kahate haiM / zAla-kasailA tathA vraNa, sveda, kapha, kRmi, brana, vidradhi, badhiratA, yoniroga aura karNaroga inako dUra karanevAlA hai // 19 // 20 // shaalbhedH| sarjako'nyo'jakarNaH syAcchAlo mricptrkH| ajakarNaH kaTustiktaH kaSAyoSNo vyapohati // 21 // kaphapAMDuzrutigadAnmehakuSThaviSavraNAn / anya prakArake khAlako pramakarNa, zAna aura maricapatraka khte| prajakarNa-kaTu, tika,kasainA garama tathA kapha,pANDuroga,karNaroga,mameha kucha viSa aura vraNoMko naSTa karatA hai // 21 // shlkii| zallakI gajabhakSA ca suvahA surabhI rsaa| maheruNA kuMdurukI vallakI ca bahulavA // 22 //
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH mA. TI. / ( 199 ) zallaka tuvarA zItA pittazleSmAtisArajit / raktapittatraNaharI puSTikRtsamudIritA // 23 // zallakI, gajabhakSA, suvaddA, surabhI, rasA, maheruNA, kuMdarakI, vallakI aura bahuvA yaha sAlaI yA challake nAma haiN| sAlaI kasailI, zItala, puSTikAraka tathA pitta, kapha, atisAra, raktapitta aura vraNako haranevAlI. hai / / 22 / / 23 / / siMzinA / ziMzipA picchilA zyAmA kRSNasArA ca sA guruH / kapilA saiva munibhirbhasmagarbheti kIrtitA // 24 // ziMzipA kaTukA tiktA kaSAyA zothahAriNI / uSNavIryA hare medaH kuSThazvitravamikrimIn // 25 // vasti rugvaNadAhAsrabalAsAn garbhapAtinI / ziMzipA, picchilA, zyAmA aura kRSNasArA yaha zIzama ke nAma haiM / kapila zIzamako muniyoMne bhasmagarbhA kahA hai| isako deza bhASA meM TAilI tathA sIsama aura aMgrejI meM Black woods tree kahate haiN| sIsama - kaDu, tikta, kasailI, zothako haranevAlI, uSNavIrya, garbhako girAnevAlI tathA meda, kuSTha, vitra, vamana, kRmi, vastiroga, vrathA, dAha, raktavikAra aura kaphako naSTa karanevAlI hai / 24 // 25 // kakubhaH / kakubho'rjunanAmA syAnnadIsarjazca kIrtitaH // 26 // iMdradurvIravRkSazca vIrazva dhavalaH smRtaH / kakubho zItalo. hRdyaH kSatakSayaviSAsrajit // 27 // medo mehaNAna haMti tuvaraH kaphapittahRt / kakubha, nadI sarja, indradu, pIra, vakta para aura arjuna ke sampUrNa nAma
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ (200) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / yaha kohake nAma haiM / kakubha-zItala, hRdayako priya, kasailA tathA pata, kSaya, viSa, ratavikAra, meda, prameha, kapha aura pittako haranevAlA hai| 26 // 27 // asnH| bIjakaH pItasArazca pItazAlaka ityapi // 28 // badhUkapuSpaH priyakaH sarjakazvAsanaH smRtH| bIjakaH kuSThavIsarpazcitramehagadakrimIn // 29 / / haMti zleSmAsrapittaM ca tvacyA kezyo rasAyanaH / pIka, pItasAra, pItazAlaka, pandhUkapuSpa, priyaka, sarjaka aura asana yaha vijayasArake nAma haiN| ise phArasI meM kamara kasa aura aMgrejImeM Indian Kinstree kahate haiN| bIjaka-svacAke liye hitakArI, keza vardhaka, rasAyana tathA kuSTha, visarpa, rikaba, prameha aura kRmi inako nA karatA hai / 28 // 19 // khdirH| khadiro raktasArazca gAyatrI daMtadhAvanaH // 30 // kaMTakI bhAlapatrazca bahuzalyazca yajJiyaH / khadiraH zItalo dantyaH kNddukaasaaruciprnnut||31|| tiktaH kaSAyo medonaH kRmimehajaravraNAm / vitrazothAmapittAtrapAMDukuSThakakAm haret // 32 // khadira, raktasAra, gAyatrI, dantadhAvana, kaMTakI, bAlapatra, bahuzasya paura yajJiya yA kharake nAma haiN| khaira zItala, dantoM ke liye hitakArI, tika, kasailA tathA kaNDa, kAsa, aruci, bheda, kRmi, prameha, jvara, vraNa, zivaca, gyoSa, dhAma, pita, raktavikAra kuSTha aura kapha inako naSTa karanevAnA * hai30-32|| ' Aho! Shrutgyanam
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / zvetakhadiraH / ( 201 ) khadiraH zvetasAro'nyaH kadaraH somavalkalaH / khadiro vizado vaya mukharogakaphAsrajit // 33 // zvetakhadira, zvetasAra, kadara aura somavalkala yaha khaira vRkSake nAma haiN| zveta khadira- khaNcha, varNako uttama karanevAlA tathA mukharoga, kapha aura rakta vikArako jItanevAlA hai // 33 // irimedaH / irimedo vikhadiraH kAlaskaMdho'rimedakaH / irimedaH kaSAyoSNo mukhadantagadAsrajita // 34 // iMti kaNDUviSazleSma kRmikuSTha viSavraNAn / irimeda, vikhadira, kAlaskandha aura bharimedaka yaha durgandha khera ke nAma haiN| isako aMgrejImeM Spanj tree kahate haiM / irimeda-kasailA, ubhyA tathA mukharoga, khAMsI, raktavikAra, kaNDU, viSa, kapha, kRmi, kuSTha, garadoSa aura varNoMko haranevAlA hai // 34 // rohItakaH / rohItako rohitako rohi dADimapuSpakaH // 35 // rohItakaH lIhaghAtI rucyo raktaprasAdanaH / * rohataka, rohitaka, rohI aura dAhimapuSpaka vaha roheDeke nAma haiN| roga-kIDAko naSTa karanevAlA, rucikAraka tathA raktako zuddha karanevAlI hai // 35 // kiMkirAtaH / babUlA kiMkirAtaH syAtki karATaH sapItakaH // 36 //
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ zara (203) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / sa eva kathitastajjairAbhASaTpaimodanI / babUlaH kaphanugrAhI kuSThakRmiviSApahaH // 37 // babUla, kiMkirAta, kiMkarATa, sapItaka aura pAbhASaTpadamodanI yaha kIkarake nAma haiN| isako aMgrejImeM Acacia tree kahate haiM / kIkarakaphanAzaka, grAhI tathA kuSTha, kRmi paura viSako dUra karanevAlI hai // 37 // arissttkH| ariSTakastu mAMgalya kRSNavarNo'rthasAdhanaH / raktabIjaH pItaphenaH phenilo garbhapAtanaH // 38 // ariSTakastridoSaghno grahajidgarbhapAtanaH / pariSTaka, mAMgalya, kRSNavarNa, arthasAdhana, raktabIja, pItaphena, phenila garbhapAtana yaha rITheke nAma haiN| ise hindImeM rIThA, phArasImeM phidaka aura aMgrejImeM Soapberri Soapnut kahate haiN| rIThA-tridoSanAzaka, grahoMko jItanevAlA aura garbhako girAnevAlA hai // 38 // putrajIvaH / / putrajIvo garbhakaro yaSTipuSporthasAdhakaH // 39 // putrajIvo guruvRSyo garbhadaH zleSmavAtahata / sRSTamUtramalo rUkSo himaH svAduH paTuH kttuH|| 40 // putrajIva, garbhakara, yaSTipuSpa aura arthasAdhaka yaha jiyApotAke nAma haiN| isako hindImeM jiyApotA karate haiN| jiyApovA-bhArI, vIryavardaka, garbhadAyaka, kapha tathA vAtako haranevAlA, matra aura mana lAnevAlA, kakSa, zItala, madhura, lavaNAsayuka tathA kaTu hai // 39 // 40 // iMgudoMgAravRkSazca tiktakastApasadumaH /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (203) iMgudaH kuSThabhUtAdigrahaNaviSakrimIn // 11 // haMtyuSNAzcitrazulanastitakaH kaTupAkavAn / iMgada, aMgArapRca, tiktaka aura tApasadrama yaha hiMgoTake nAma haiN| ise hindImeM hiMgoTa aura aMgrejImeM Daliel kahate haiN| hiMgoTa-garama, tikta, pAkameM kaTu, tathA kuSTha, bhUtAdigraha, vrA. viSa, kRmi, zvitra aura zUla ko naSTa karatA hai||41|| __ jiNginii| jiMginI jhiMgiNI jhiMgI sani-sA pramodinI 12 jiMginI madhurA soSNA kaSAyA yonishodhinii| kaTukA vraNahRdrogavAtAtIsArahatpaTuH // 43 // jiginI, jhiMgiNI, jhiMgI, saniryAsA aura pramodinI yaha jiMganIke nAma haiN| jiMganI-madhura, garama, kasailI, yoniko zuddha karanevAlI, kaTu, lavaNarasayukta tathA vraNa, hRdayake roga, vAta, atisAra inako haratI tmaalH| tamAlaH zAlavadvedyo dAhavisphoTahapunaH / tamAlake guNa zAlake samAna hote haiM kintu yaha vizeSatA hai ki dAda paura visphoTakako haratA hai| tunnii| tuNI tunaka ApItastuNikaH kacchapastathA // 4 // kuTherakaH kAMtalako nadIvRkSazca naMdakaH // tuNIruktaH kaTu pAke kaSAyo madhuro laghuH // 15 // tikto grAhI himo vRSyo vraNakuSThAsrapittajit / tuNI, tunnaka, pApIta, taNika, karapa, kuTheraka, kAMtanaka, nandIpaka paura nandaka yaha tunake nAma haiN| Ano!Shrutgyanam
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ (204) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / tuna-pAkameM kaTu, kasailI, madhura, halakI, tikta, grAhI, zItala, pI+ vardhaka tathA vraNa, kuSTha, raktapitta inako jItatI hai // 44 // 45 // bhuurjptrH| bhUjapatraH smRto bhUrjazcarmI bahulavalkalaH // 46 // bhUjoM bhUtagrahazleSmakarNarukpittaraktajit / kaSAyo rAkSasaghrazca medoviSaharaH paraH // 17 // bhUjapatra, bhUjacarmI aura bahulavalkala yaha bhojapatrake nAma haiN| isako aMgrejImeM Jacpuemontri kahate haiM / bhojapatra-kasailA, rAkSasanAzaka tathA bhUtagraha, kapha, kAna kI pIr3A, pina, raktavikAra, meda aura viSako karanevAlA hai||46 // 47 // plaashH| palAzaH kiMzukaH parNo yAjJiko raktapuSpakaH / kSArazreSTho vAtaharo brahmavRkSaH samidvaraH // 18 // palAzo dIpano vRSyaH saroSNo vaNagulmajit / kaSAyaH kaTukastiktaH snigdho gudajarogajit // 19 // bhagnasaMdhAnakRdoSagrahaNyarzakRmIn hareta / pakhAza, kiMzuka, parNa, yAjJika, raktapuSpaka, kArazreSTha, vAtAra, brahmavRSa aura samidhara yaha DhAkake nAma haiM / isako aMgrejI meM Jaxin mot DhAka-dIpana, vIryavardhaka, dastAvara, gAma, baNa, aura gulmako jItanevAkhA, kasailA, kaDu, tikta, snigdha, gudAke rogako jItanevAlA, dUTe hueko joDanevAlA tathA zidoSa, grANI, aze aura kRmi zeko naSTa karanevAlA 2 // 18 // 19 // Aho! Shrutgyanam
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. 1 ( 2051 zAlmalI / zAlmalistu bhavenmocA picchilA pUraNIti ca 50 raktapuSpA sthirAyuzca kaMTakADhayA ca tulinI / zAlmaliH zItalA svAdvI rase pAke rasAyanI 51 // zleSmalA pittavAtAsrahAriNI raktapittajita | zAlmali mocA, picchilA, pUraNI, raktapuSpA, sthirAyu, kaNTa kADhyA saura tUlinI yaha semaLake nAma haiM / usako aMgrejImeM Sille cotton tree kahate haiM / zAlmali - zItala, rasa aura pAka meM madhura, rasAyana, kaphakAraka tathA pitta, vAta, raktavikAra aura raktapittako dUra karatI hai // 50 // 51 mocarasaH / niryAsaH zAlmaleH picchAzAlmalivaiSTako'pica 52 mocAsrAvo mocaraso mocanisa ityapi / mocAsrAvo himogrAhI snigdho vRSyaH kaSAyakaH53 pravAhikAtIsArAmakaphapittAsradAhanut / zAlmaliniyasa picchA, zAlmali, veSTaka, movAstrAva, mocarasa aura mocaniryAsa yaha mocarasa ke nAma haiM / mocarasa-zItala, grAhI, snigdha, vIryavardhaka, kaSAya tathA pravAhikA, atisAra, AmavikAra, kapha, pitta, rakta aura dAikA nAza karatA hai // 51 // 53 // kUTazAlmaliH / kutsitA zAlmaliH proktA rocanA kUTazAlmaliH54 kUTazAlmalikA tiktA kaTukA kaphavAtanut / bhedyuSNA lIhajaTharayakRdgulma viSApahA // 55 // bhUtAnAda vibandhAsramedaH zUlakaphApahA / Aho kutsitazAlmali, rocana aura kaTAramala yaha kUTaplike nAma haiM
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. 1 ( 206 ) kUTazAlmali- tikta, kaTu, kaphavAtanAzaka, uSNA, bhedana karanevAlI tathA plIhA, jaThara, yakRtavikAra, gulma aura viSako haranevAlI hai / evaM bhUtabAdhA, aphArA, vibandha, rakta, meda, zUru maura kaphako haranevAlI hai // 54 // 55 // dhavaH / dhavo ghaTo naMditaruH sthiro gauro dhuraMdharaH // 56 // dhavaH zItaH pramehArzaH pAMDupittakaphApahaH / madhurastuvarastasya phalaM ca madhuraM manAk // 57 // dhava, ghaTa, nanditaru, sthira gaura dhurandhara yaha dhavake nAma haiN| dhavazItala he tathA prameha, arza, pANDu, pitta aura kaphako haranevAlA hai / madhura ra kasailA hai, isakA phala kizcita mIThA hotA hai // 56 // 57 // dhanvaMgaH / dhagastu dhanurvRkSo gotravRkSastu tejanaH / dhanvaMgaH kaphapittAsrakAsahRttuvaro laghuH // 58 // bRMhaNo balakRdrkSaH saMdhikRdavraNaropaNaH / dhanvaMga, dhanuvRkSa, gotra vRkSa aura tejana yaha dhanvaMga ke nAma haiM / hindI bhASA meM dhAmana, aura dAmana kahate haiM / dhAmana-kapha, pitta, rakta aura khAMsIko haratA hai / kasailA, halkA, puSTikAraka, balavarddhaka, rUkSa, saMdhAnakAraka aura roSayA hai // 58 // karIraH / karIraH kakaroDapatro graMthilo marubhUruhaH // 59 // karIraH kaTukastiktaH svedyuSNo bhedanaH smRtaH / durnAma kaphavAtAmagarazothatraNa praNuta // 60 // yaha karIrake nAma haiM / karIra, krakara, apatra, graMthila aura karIra kaDu, tika svedajanaka, uSNa aura bhedana hai / tathA arza, kapha
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 207 ) khAta, Ama, gara, zotha aura vraNako dUra karatA hai / isake phaloMko TIDa aura Dele bhI kahate haiN| aMgrejImeM Aper kahate haiM // 59 // 60 // zAkhoTaH / zAkhoTa' pItaphalako bhUtAvAsaH kharacchadaH / zAkhoTo raktapittAzayAta zleSmAtisArajit // 61 // zAkhoTa, pItaphala, bhUtAvAsa, kharacchada yaha zAkhoTake nAma haiN| isako sahoDA vRkSa bhI kahate haiN| zAkhoTa-raktapitta, arza, vAta, kapha aura atisArako dUra karatA hai // 61 // varuNa / varuNo varaNaH setustiktazAkaH kumArakaH / kaSAyo madhurastiktaH kaTuko rUkSako laghuH // 62 // varuNa, varaNa, setu, tiktazAka, kumAraka yaha varuNa vRkSake nAma haiM / isako vasA aura aranA varanA bhI kahate haiN| varuNa kaSAya, madhura, tikta, kaTu, rUkSa aura halkA hotA hai // 62 // kaTabhI | kaTabhI svAdupuSpA ca madhureNuH kaTaMbharA / kabhI tu pramehArzonADIvraNa viSakrimIn // 63 // atyuSNA kaphakuSThaghnI kaTU rUkSA ca kIrtitA / tatphalaM tuvaraM jJeyaM vizeSAtkaphazukra // 64 // kaTabhI, svAdupuSSA, madhureNu yaha kaTabhIke nAma haiM / kabhI - prameha, arza, nADIvraNa, viSa aura kRmiyoMko naSTa karatI hai / atyaMta uSNa hai / kapha aura kuSTha ko haranevAlI hai, kaTu hai aura rUkSa hai / isake phala kasaile hote haiN| vizeSa kara kapha aura vIryakA nAza karate haiM // 63 // 64 //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / golIDhaH / mokSastu mokSakospi syAdgoDhIlo golihastathA / kSArazreSThaH kSAravRkSo dvividhaH zvetakRSNakaH // 65 // mokSakaH kaTukastito grAhyuSNaH kaphavAtahRt / viSamedo gulma kaMDUvastiruk krimizukranut // 66 // mokSa, mokSaka, golITa, goliha, kSAra zreSTha, kSAravRkSa ye mokSa (mokhA * vRkSa) ke nAma haiN| yaha sapheda aura kAlA do prakArakA hotA hai mokhA - kaDavA, caraparA, grAhI, garama, kapha, vAta, viSa, meda, gulma, khujalI, vastiroga, kRmi tathA vIrya ko naSTa karatA hai // 65 // 66 // aMbuzirISakA / ( 208 ) zirISikA TiMTiNikA durbalAMbuzirISikA / tridoSaviSakuSTA zaharI vArizirISikA // 67 // zirISikA, DhiNTiNikA durbalAmbuzirISikA yaha jalasirisake nAma haiN| jala sirisa - kATedAra aura khirilase choTA peDa hotA hai / jala khirisa-vidoSa, viSa, kuSTha maura bavAsIrako dUra karatA hai // 67 // zamI / zamI sakkuphalA tuMgA kezaraMtu phalAzivA / maMgalyA ca tathAlakSmIHzamIrAsAlpikA smRtA 68 zamI tiktA kaTuH zItA kaSAyA recanI laghuH ! kaphakAsa bhramazvAsa kuSThArzaH krimijitsmRtA // 69 // zamI, saktuphalA, tuMgA, kezaItRphalA, zivA, maMgalapA, lakSmI, zamI, rAsASikA, yaha zamI vRkSake nAma haiN| paMjAba meM isako jaNDI kahate | aMgrejI meM Sponge Tree kahate haiM Bhrutgyanam
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / (209) zamI - tikta, kaTu, zIta, kaSAya, recanI tathA halkI hai| aura kapha, kAsa, bhrama, zvAsa, kuSTha, arza, kRmi inako dUra karatI hai // 68 // 69 // saptaparNaH / saptaparNo vizAlatvaka zArado viSamacchadaH / saptaparNo vraNazleSmavAtakuSTAsrajaMtu jit // 70 // dIpanaHzvAsa gulmanaH snigdhoSNastuvaraHsaraH / samapaNa, vizAlatvak, zArada, viSamacchada, yaha saptaparNake nAma haiM / isako hindI bhASAmeM sataunA aura satavana kahate haiN| isakA leTina nAma Alstonia Scholaris hai / sataunA - vraNa, kapha, bAta, kuSTha, rakta aura kRmiyoM ko dUra karane vAlA hai| tathA dIpana hai evaM zvAsa aura gulmako dUra karanevAlA, snigdha, ubhyA, kasailA aura dastAvara hai // 70 // tinizaH / tinizaH syaMdano nemI rathaduvaijulastathA // 71 // tinizaH zleSma pittAsramedaH kuSThaprameha jit / tuvaraH zvitradAhaghno vraNapAMDukRmipraNut // 72 // tiniza, syandana, nemI, rathagu, vaMjula yaha tinizavRkSa ke nAma haiM / isako tiriccha bhI kahate haiM / tiriccha kasailA, kapha, pitta, rakta, meda, kuSTha, prameha, zvitra, dAha, vraNa, pANDu aura kamiyoMko dUra karanevAlA hai / isako aMgrejImeM Emgeniadal Bargia oides kahate haiM // 71 // 72 // bhUmisaH / bhUmisaso dvAradA tu zaradbhAnuH kharacchadaH / bhUmisastu ziziro raktapittaprasAdanaH // 73 // iti ghaTAdivargaH / bhUmisaha, dvAradA, zadbhAnu, svaracchada yaha bhUmisahA nAma haiN| ise Aho! Shrutgyanam 14
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 210 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / aMgrejImeM Indian Teak Tree hate haiM / sAgona zItala aura raktapittako zuddha karatA hai // 73 // iti zrIvaidyaratna paNDita rAmaprasAdAtmaja - vidyAlaGkArazivazarmavaidyazAstrikRta - zivaprakAzikAbhASAyAM harItakyAdinighaNTau vaTAdivargaH samAptaH // 6 // atha dhAtuvagaH 7. tatra dhAtUnAM lakSaNAni guNAzca / svarNa rUpyaM ca tAmra ca vaMgaM yasadameva ca / sIsa lohaM ca saptaite dhAtavo girisaMbhavAH // 1 // valIpalitakhAlityaM kAzyI'balyajarAmayAn / nivArya dehaM dadhati nRNAM taddhAtavo matAH // 2 // sonA, cAMdI, tAMbA, baMge, jasta, sIsA aura loha yaha sAta dhAtue~ parvatoM meM hotI haiM / yaha dhAtue~ valI ( svacAkA lukar3anA ), palita ( sapheda bAla ho jAnA ), khAlitya ( gaMjApana ), kRzatA, nirbalatA, vRddhatA aura rogako harakara manuSya ke zarIrako dhAraNa karatI hai, isaliye inako dhAtu kahate haiM // 1 // 2 // suvarNora rattinAmalakSaNaguNAzca / purA nijAzramasthAnAM saptarSINAM jitAtmanAm / patnIrvilokya lAvaNyalakSmIsaMpannayauvanAH // 3 // kaMdarpadarpavidhvastacetaso jAtavedasaH / patitaM yaddharApRSThe retastaddhematAmagAt // 4 //
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinivaNTuH bhA. TI. 1 ( 11 ) svaNa suvaNa kanakaM hiraNyaM hema hATakam | tapanIya ca gAMgeya kaladhautaM ca kAMcanam // 5 // caamii| raM zAtakuMbhaM bharma kArtasvaraM ca tat / jAMbUnada jAtarUpaM mahArajatamityapi // 6 // rukmaM lohavaraM cAgnibIjaM cAMpe karbure / aSTApadaM ca rasajaM taijasaM cApi kIrtitam // 7 // prAkRtaM sahajaM vahnisaMbhUtaM khanisaMbhavam / radravedhasaMjAtaM svarNa paMcavidhaM smRtam // 8 // dAhe rakta saMta chede niSeke kuMkumaprabham / tArazulbojjhitaM snigdhaM komalaM guru hema sat // 9 // tacchruta kaThina rUkSaM vivarNa samalaM dalam / chesitaM zvetaM kaSe tyAjyaM laghu sphuTam // 10 // suvarNa zItalaM vRSyabalyaM guru rasAyanam / svAtiktaM ca tuvaraM pAke tu svAdu picchilam 11 pavitraM bRMhaNa netryaM medhAsmRtimatipradam / hRdyamAyuSkaraM kAMtivAgvizuddhisthiratvakRt // 12 // viSadrayaM kSayonmAdatridoSajvarazoSajit // 13 // balaM savIyya irate narANAM rogavajAnpoSayatIha kAye / asaukhyakAryaM sadA suvarNamazuddhametanmaraNaMca kuryyAt asamyaGgamAritaM svarNa balaM vIrya ca nAzayet / karoti rogAn mRtyuM ca tadanyAdyatnatastataH // 15 // apane Azrama meM Thahare hue jitendriya khata RSiyoMkI lAvaNya lakSmI,
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ (212) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / paura yauvanasaMpanna striyoMko dekhakara kAmadevase pIDita cittavAle, amikA jo zukra pRthvIpara girA,vaha suvarNa bana gyaa| svarga,suvarNa,kanaka,hiraNya, hema, hATaka, tapanIya, gAMgeya,kaladhauta, kAMcana, cAmIkara, zAtakuMbha, bharma, kAryasvara, jAmbUnada, jAtarUpa,mahArajata rukma,lohavara,pagnibIja,cAMpeya, karbura, aSTApada, rasaja, taijasa yaha soneke nAma haiN| phArasI meM ise tinA, aura aMgrejI meM Gold karate haiN| prAkRta,sahaja, vahnisaMbhUta, khanisaMbhava tathA raseMdravedhasaMjAta ina bhedoMse pAMca prakArakA svarNa hotA hai / jo svarNa pAne meM lAla, kATanese sapheda, kasauTIpara kezarakA varNa denevAlA, tAmra aura cAMdI rahita. snigdha, komala aura bhArI ho vaha svarNa uttama hotA hai| jo sonA sapheda, kaThora, khA,bure varNavAlA,manasahita, gAMThake sadRza tapAne aura kATane meM sapheda, kasauTIpara sapheda, halakA aura coTase phUTa jAnevAlA ho, vaha svarNa tyAga denA cAhiye / svarNa-zItana, vIryavardhaka, banakAraka, bhArI, rasAyana, madhura tikta, kaSAya, pAkameM madhura, snigdha pavitra, bRMhaNa,netroMko hitakara,buddhi,smRti aura matiko denevAlA,hRdayako priya, AyuSya kAMti aura vANIko svaccha banAnevAlA, sthiratA denevAnA, donoM prakAra ke viSa (sthAvara, jaMgama ) tathA kSaba,unmAda,vidoSa jvara aura zotha inako jItanevAlA hai / azuddha gvarNa-bala vIryako haranevAlA,kAyAmeM rogoM ke samUha ko baDhAnevAlA paura zarIrake sukhakA nAza karatA hai / tatha. mRtyuko karanevAlA hotA hai| isI prakAra ThIka bhasmita na kiyA huA (adhamarA ) svarNa pala paura vIryakA nAza karatA hai| tathA rogoM aura mRtyuko karanevAlA hai| isaliye suvarSako vidhipUrvaka zuddha karake uttama bhasma banA lenA cAhiye // 3-15 // rajatam / tripurasya vadhArthAya nirnimeSairvilocanaiH / nirIkSayAmAsa zivaH krodhena paripUritaH //
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 213 ) agnistatkAlamapatattasyaikasmAdvilocanAt // 16 // tato rudraH samabhavadvaizvAnara iva jvalan / dvitIyAdapatannetrAdazrubiMdustu vAmakA // 17 // tasmAdrajatamutpannamuktakarmasu yojayet / rajataM trividhaM proktaM sahajaM khanijakRtrime // 18 // kRtrimaM ca bhavettaddhi vaMgAdirasayogataH / rUpyaM tu rajataM tAraM candrakAMtisitaprabham // 39 // vasUttamaM ca kupyaM ca kharjUraM raMgabIjakam / guru snigdhaM mRdu zvetaM dAhe chede ghanakSamam // 20 // varNADhyaM candravatsvacchaM rUpyaM navaguNaM zubham / kaThinaM kRtrima rUkSaM raktaM pItadalaM laghu // 21 // dahacchedaghanairnaSTaM rUpyaM duSTaM prakIrtitam / rUpyaM titaM kaSAyAmlaM svAdu pAkarasaM saram // 22 // vayasaH sthApanaM snigdhaM lekhanaM vAtapittajit / pramedAdikarogAMzca nAzayatyacirAddhruvam // 23 // tAraM zarIrasya karoti tApaMviDbaMdhanaMyacchati zukranAzam / vIryabalaM haMtita nostu puSTi mahAgadAnpoSayatihyazuddham 24 // jaba tripurAsura daityake vadha karane ke liye mahAdevane krodha se paripUrNa hokara nirnimeSa netroM se dekhA, to unake eka netrase agni to nikalI aura vaha agnikI bhAMti prajvalita zarIravAle hue, aura unake vAma netrase AMsU kI bUMda girI, usase rajata utpanna huA, jo aneka karmoMmeM prayoga karanA caahiye| rajata (cAMdI) tIna prakArakI hotI hai- eka sahaja, dusarI Shrutaka
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ (214) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / khanija, tIsarI kRtrima inameM kRtrima cAMdI, vaMga pAreke yogase banAI jAtI hai| cAMdI, pya, rajata, tAra, candrakAMtI, sitaprabha, basuttama kupya, khajUra aura raMgavIjaka ina nAmoMvAlI hai| jo cAMdI bhArI, cikanI, narama, zveta, dAha aura chedana meM bhI sapheda, coTase na TUTanevAlI, varNa karake yukta aura candramA jaisI svaccha ina nau guNoMvAlI cAMdI uttama . kahI jAtI hai / tathA jo cAMdI kaThora, banAvaTI, rUkSa, lAlavarNakI, pIta dalavAlI, halakI, dAhameM aura chedanameM vivarNa aura ghanakI coTa laganese naSTa ho jAya aisI cAMdIko duSTa cAMdI kahate haiN| rUpya (cAMdI) tikta, kaSAya, amla, pAka aura isameM madhura aura dastAvara hai / tathA umarako sthApana karanevAlI, snigdha, lekhana, vAta pittako jItanevAlI aura pramehAdi rogoMko zIghra naSTa karanevAlI hai| yadi azuddha cAMdIkA sevana kiyA nAya to tApa, vibaMdha, zukranAza, balakI hAni aura aneka rogoko utpanna karanevAnI hotI hai // 15-24 // tAmram / zukraM yatkArtikeyasya patitaM dharaNItale / tasmAttAnaM samutpanna midamAhuH purAvidaH // 25 // tAmramoduMbaraM zulbamuduMbaramapi smRtam / ravipriyaM mlecchamukhaM sUryyaparyAyanAmakam // 26 // japAkusumasakAzaM snigdhaM mRdu ghanakSamam / lohaM nAgojjhitaM tAnaM mAraNAya prazasyate // 27 // kRSNaM rUkSamatistabdhaM zktaM cApi ghanAsaham / lohanAgayutaM ceti zulaM duSTaM prakIrtitam // 28 // tAnaM kaSAyaM madhuraM ca tiktamamlaM ca pAke kaTu sArakaMca picApaha zleSmaharaMcazItoSaNasyAllaghulekhanaMca29
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. 1 (215 ) pAMDUdarArzojvara kuSThakAsazvAsakSayAnpIna samamlapittam / zothaMkRmiM zUlamapAkaroti prAhuH pare bRMhaNamalpametat 30 na viSaM viSamityAhustAmraM tu viSamucyate / eko doSo viSe tAmre tvaSTau doSAH prakIrtitAH // 31 // dAhaH svedo'rucirmUrcchA do reko vamimaH / svAmi kArtikakA zukra patita hokara jo pRthvIpara girA usase tAmna bana gayA, aisA RSi kahate haiN| tAmra, auduMbara, zulva, uduMbara, ravipriya, mlecchamukha, aura sUyyaMke vAcaka saba zabda tAMbeke nAma haiN| ise phArasImeM mikha aura aMgrejI meM Copper kahate haiN| tAMbA japAkusumake samAna lAla varNavAlA, cikanA, narama aura ghanakI coTase na TUTanevAlA hai / loha aura sIse pAdike aMzase rahita, aisA svaccha zuddha tAmra bhasmake liye acchA hotA hai / jo tAmra kAle varNakA, rUkhA, atyanta kaThora, zveta, ghanakI coTase TUTe jAnevAlA, loDa aura sIsA yukta, vaha dUSita tAmra sevana karane ke yogya nahIM hotA / tAmra-kaSAya, madhura, tikta aura amla hotA hai / evaM pAka meM kaTu hotA hai| tathA sAraka, pittanAzaka, kaphanAzaka, zItala, ropaNa, halakA, lekhana hai / pANDuroga, udararoga, arza, jvara, kuSTha, khAMsI zvAsa, kSaya, pInasa, amlapitta, zodha, kRmi aura zUlako dUra karatA hai / tathA kiMcita zarIrako puSTa bhI karatA hai| viSa dI kevala viSa nahIM, tAmra mahAviSa kahA jAtA hai| kyoM ki viSameM eka hI doSa hai, tAmrameM - dAha. sveda, aruci, mUccha, kleda, recana, damana aura bhrama yaha ATha doSa kahe haiN| isa liye tAmrako atyanta zuddha aura bhasmita karake sevana karanA cAhiye / / 25- 31 // baMgam | raMga vagaM trapu proktaM tathA picaramityapi // 32 //
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 216 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / khurakaM mizrakaM cApi dvividhaM vaMgamucyate / uttamaM khurakaM tatra mizrakaM tvavaraM matam // 33 // raMga laghu saraM rukSamuSNaM mehakaphakrimIn / nihaMti pAMDu sazvAsaM cakSuSyaM pittalaM manAk // 34 // siMhoyathA hastigaNa nihati tathaiva vaMgo'khila mehavargam / dehasya saukhyaM prabaleMdriyatvaM narasyapuSTividadhAtinUnam // 39 raMga, baMga, pu, piJcaDa, yaha vaMgake nAma haiN| vaMga-khuraka aura mizraka bhedase do prakArakA hotA hai| khuraka baMga-guNameM uttama hotA hai aura mizraka- nyUna hotA hai| hindImeM kalaI aura phArasImeM arjIja kahate haiM / vaMga - halkI, dastAvara, rUkhI, uSNa tathA prameha, kapha, kRmi, pANDu, aura zvAsako naSTa karanevAlo hai, metroMko hitakArI, kiMcita pittakAraka hai / jaise prabala siMha hAthiyoM ke samUhako nAza kara detA hai, vaise baMgabhasma sampUrNa prameha rogoMko naSTa karake dehako sukha detA hai aura puSTa karatA hai| tathA saMpUrNa iMdriyoM ko balavAn karatA hai // 32-35 // yasadam / yasadaM raMgasadRzaM rItihetuzca tanmatam I yasadaM tuMbaraM tikkaM zItalaM kaphapittahRt // 36 // cakSudhyaM paramaM mehAnpAMDuM zvAsaM ca nAzayet / yazada, raMgasadRza paura rItihetu yaha jasteke nAma haiN| ise phArasImeM rUrA tUtiyA aura aMgrejImeM zinc kahana haiN| kisI kisI graMtha meM yasada ko kharpara aura rasaka nAmase bhI nikhA hai| yAja kala vaidya svarNamAlinI vasantameM kharparakI jagaha isakI kA prayoga karate haiN| yazada- -kasailA tika, zItala, kaphapittanAzaka, netrako parama hitakArI tathA prameha, " Aho : Shrutgyanam pANDu aura zvAsako naSTa karatA hU~ // 35 //
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (217) sIsakam / dRSTvA bhogisutAM ramyAM vAsukistu mumocayat // 37 vIrya jAtastato nAgaH sarvarogApaho nRNAm / sIsaM vadhaM ca vapraM ca yogeSTaMnAganAmakam / sIsaM vaMgaguNa jJeyaM vizeSAnmehanAzanam // 38 // nAgastu nAgazatatulyabalaM dadAti vyAdhi vinAzayati jIvanamAtanoti / vahni pradIpayati kAmabalaM karoti mRtyuM ca nAzayati santatasevitassaH // 39 // pAkena hInaukila vaMganAgau kuSThAni gulmAMzca tathAtikaSTAn / pAMDupramehAnala sAdazothabhagaMdarAdIn kurutaH prabhuktau // 40 // sarparAjakI kanyAko dekhakara vAsukI nAgakA jo vIrya patana huA, usase manuSyoMke saba rogoMke dUra karane vAlA sIlA utpanna huaa| isake sIsa, vadha, vapra, yogeSTa aura nAgake jitane paryAyavAcaka zabda haiM, yaha saMskRta nAma haiN| hindImeM sikkA yA zIzA, phArasImeM surva aura aMgrejImeM Lead bahate hai| sIka meM sampUrNa gupa baMgaka samAna hai| vizeSatAse pramehoko nAza karatA hai / sIsakI uttama banI huI bhasma vidhivata sevana karanese zarIrameM hAthiyoMke samAna bala pAtA hai| prAdhiye dUra hotI haiN| bhAyu baDhatI hai, jaTharAna pradIpta hotI hai, kAmadevakA bala baDhatA hai, paura mutyukA bhI nAza hotA hai| yAde vaMga aura nAgako binA vidhivata bhasma kiye kaccI bhasmakA sevana kiyA jAya to patikaSTadAyaka, kuSTha, gulma, pANDa, prameha, maMdAgni, zotha aura bhagaMdara mAdi rogoko karatI hai / / 37-40 // Aho! Shrutgyanam
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ (218) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / loham / purA lominadaityAnAM nihatAnAM suraiyudhi / utpannAni zarIrebhyo lohAni vividhAni ca // 41 // loho'strI zastrakaM tIkSNaM piMDaM kaalaaysaaysii| guru dRDhatotkledakazmalaM dAhakAritA // 42 // azmadoSaH sudurgadho doSAH saptAyasasya tu / lohaM tiktaM saraM zItaM madhuraM tuvaraM guru // 43 // sUkSaM vayasyaM cakSuSyaM lekhanaM vAtalaM jayet / kaphapittaM garaM zulaM zothArzaH pliihpaaNddutaaH| medomehakRmInkuSThaM takiTTaM tadvadeva hi // 44 // khaMDatvakuSThAmayamRtyudaM bhavedUhRdrogazUlau kurute'shmriiNc| nAnArujAnAMca tathAprakopaMkarotihallAsamazuddhaloham 45 jIvahAri madakAri cAyasaM cedazuddhimadasaMskRtaMdhruvam / pATavaM na tanute zarIrake dAruNaM hRdi rujAM ca yacchati46 kUSmAMDa tilatailaM ca mASAnaM rAjikAM tathA / madyamamlarasaM cApi tyajellohasya sevakaH // 17 // pahile yudameM devatAoMse nihata hue, lomina daisyoMke zarIrameMse jo pRthvIpara rakta girA, usase aneka jAtike loha utpanna hue / loha strIliMga vAcaka nhiiN| isake zakhaka tIkSNa, piNDa, kalAyasa, pAyama yaha saMskRta nAma haiN| ise hiMdImeM lohA, phArasImeM Ahana va phaulAda, aMgrejImeM Iron karate haiN| lohemeM bhArIpana, dRDhatA, utkleda, karamaLa, dAhakAritA, azmadoSa aura durgandha yaha sAta doSa rahate haiM / isa liye bhasma karanese pahale zodhana karate samaya yaha saba doSa nikAla dene caahiye| loha
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyA dinighaNTuH bhA. ttii.| (219) tikta, sara,zItala. madhura, kasailA, bhArI,khA, vayasthApaka, netroMko hitakArI, lekhana aura vAtakAraka hai / tathA kapha, pina, gara,zUla, sUjana, aza, plIhA, pANDu, medaroga, prameha, kRmi aura kuSThako dUra karatA hai| lohekA kiTTa, arthAta maNDUra bhI lohake samAna hI guNavAnA hai| azuddha lohake sevana karanese napuMsakatA, kuSTharoga, mRtyu, hRdroga, zUla, patharI, hallAsa aura aneka prakArake rogoMkA prakopa hotA hai / vinA zuddha saMskAra kiye hue loha bharamake sevana karanese jIvanakAnAza, mada, jaDatA aura hRdaya dAruNa pIr3A utpanna hotI hai| lobhammake sevana karanevAle manuSyako kUSmANDa (kadda ) tilataicha uDadakI dAla, rAI, madya maura khaTTe rasa ko sarvathA tyAga karadenA cAhiye // 41 // 17 // lohasAram / kSamAbhRcchikharAkArANyaMgAnyamlena lepite / / lohe syuryatra sUkSmANi tatsAramabhidhIyate // 48 // lohaM sArAhvayaM inyAd grahaNImatisArakam / arddha sarvAGgajaM vAtaM zulaM ca pariNAma jam // 19 // chadi ca pInasaM pittaM zvAstraM kAsaM vyapohati // 50 // jisa loheke cauDe TukaDe para khaTTe rasake lepa karanese parvatake zikharake prAkArake bArIka 2 cauhara camakane naMge, usako sAgloha kahate haiN| sAranAmaka loha-saMgrahaNI, atisAra, progavAta, sarvAGgapAta, pariNA. mazUla, chadI, pImala, pitta, zvAsa aura khAMsIko dUra karatA hai // 48 // 50 // kAMtaloham / pAtre yasmin prasarati jale tailabiMdurniSikto viddhaM gaMdhaM tyajati ca nijaM rUSitaM niMbakarakaiH / ar
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ (220 ) ram kAza nighaNTuH bhA. TI. / taptaM dugdhaM bhavati zikharAkArakaM naiti bhUmi kRSNAMgaHsyAtsajalacaNakaH katilohaM taduktam 51 // gulmodarArzaHzulAmamA mavAtaM bhagaMdaram / kAmalAzotha kuSThAni kSayaM kAMtamayo haret // 52 // plIhAnamamlapittaM ca yaccApi zirorujam / sarvAn rogAnvijayate kAMtalohaM na saMzayaH // 23 // balaM vIryyaM vapuH puSTiM kurute'gniM vivarddhayet // 54 // jisa lohake pAtra meM pAnI bhara kara usameM telakI bUnda DAlI huI na phaile, hIMga apanI gaMdhako tyAga deve, nImakA patra kaDavApana choDa de, dUdha ubala kara zikharAkAra khar3A ho jAya para nIce na gire, tathA jala bhara kara cane DAlane se cane kALe dikhAI dene lageM, usa pAvavAle lohako kAMvaloha kahate haiM / kAnta loha -gulma, udararoga, aza, AmazUla, AmavAta, bhagandara, kAmalA, zotha, kuSTha, kSaya, plIhA, amlapitta, yakRta vikAra aura ziroroga ina sabako dUra karatA hai / kAntaloha bala, vIryya aura dharIrako puSTa karatA hai, jaTharAgniko balavAna karatA hai isameM saMdeha nahIM // 51-54 // maDUram / dhamAyamAnasya lohasya malaM maMDUramucyate / lohasiMhAnikA kiTTI siMhAnaM ca nigadyate // 55 // yallohaM yadguNaM proktaM tatkimapi tadguNam / bhaTTI meM dhamAe hue lohakA jo mala giratA hai usako maNDUra kahate haiM isake choha siMhAnikA, kiTTi, siMhAna mAdi nAma haiM / lohabhasma ke no guNa haiM loDakiDakI bhasma ke bhI vahI guNa haiM // 55 // saptopadhAtavaH / saptopadhAtavaH svarNamAkSikaM tAramAkSikam // 56 // S
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / tutthaM kAMsyaM ca rItizva siMdUrazca zilAjatu / upadhAtuSu sarveSu tattaddhAtuguNA api // 57 // saMti kiM teSu te gauNAstattadaMzAlpabhAvataH / svarNadi dhAtuoM kI sAta upadhAtue~ hotI haiN| jaise sonAmaMkkhI/ rUpAmakkhI, tuttha, kAMsI, pittala, siMdura aura zilAjIta / ina sAta upadhAtuoM meM inakI abalI dhAtuoMke se guNa rahate haiN| kyoMki gauNa rUpase unahI dhAtuyoMkA alpa bhAvase aMza inameM rahatA hai isaliye alpabhAva se yaha unakAsA hI guNa karatI haiN| hamAre matameM kAMsI aura pItalako upadhAtu nahIM mAnanA cAhiye kyoMki do do zuddha dhAtuyoMse kAMsI aura pIvala banAI jAtI hai| tAMbe aura baMga meM milAnese kAMsI, tAMbA paura jastake milAnese pItaLa banatA hai / isaliye inako kRtrima yA saMyogaja dhAtu mAnanA cAhiye // 56 // 57 // svarNamAkSikam / ( 221 ) svaccha mAkSikamAkhyAtaM tApIjamadhumAkSikam // 58 // tApyaM mAkSikadhAtuzca madhudhAtuzca sa smRtaH / kiMcitsuvarNa saahityaatsvrnnmaakssikrmiiritm||59|| upadhAtuH suvarNasya kiMcitsvarNaguNAnvitaH / tathA ca kAMcanAbhAve dIyate svarNamAkSikam // 60 // kiMtu tasyAnukalpatvAt kiMjidUnaguNaM tataH / na kevalaM svarNaguNo vartate svarNamAkSike // 61 // dravyAMtarasya saMsargAtsatyanye'pi guNA yataH / suvarNamAkSikaM svAdu tikkaM vRSyaM rasAyanam // 62 // cakSuSyaM vastirukkuSThapAMDumeha viSodarAn / arza: zothaM viSaM kaMDu tridoSamapi nAzayet // 63 //
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 222 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / maidAnatvaM balahAniyAM viSTabhatAM netragAnkuSTAn / tathaivamAlavaNa pUrvikAM cakarotitA pI jama zuddhametat // 64 // svaccha, mAkSika, tApIja, madhumAkSika, tApyaka, mAdika dhAtu aura madhuradhAtu yaha sonAmakkhIke nAtha hai| sonAmakkhI suvarNakese varNavAlI honeke kAraNa sonAmakkhI kahI jAtI hai, kiJcit svarNake guNAMvAlI honese ise svarNakI upadhAtu kahate haiM / yadyapi kucha loga svarNake prabhAmeM isakA prayoga karate hai parantu isameM svarNa se bahuta nyUna guNa haiM / tathA gaMdhaka Adi anya dravyoMke saMsargale anya guNoMkA isameM samAveza hai / sonAmakkhI - madhura, tikta, pRSya, rAyana, netroMko hitakArI tathA vastipIDA, kuSTha, pANDu, prameha, viSavikAra, udararoga, arza, zotha. khujalI aura tridoSako nAza karanevAlI hai / grazuddha sonAmakkhIke khAnese agnimAMdya, banakI hAni, atyanta biSTaMbha : netraroga, kuSTha, gaNDa-mAlA Adi dAruNa roga utpanna hote haiM // 58--64 // tAramAkSikam / tAramAkSikamanyattu tadbhavedrajatopamam / kiMcidrajata sAhityAttAramAkSikamIritam // 65 // anukalpatayA tasya tato hInaguNaM smRtam / na kevalaM rUpyaguNA vartate tAramAkSike // 66 // dravyAMtarasya saMsargAtsatyanye'pi guNA yataH // pUrvavat // tAramAkSika aura rajatorama yaha rUpAmAkhI ke nAma haiN| kiMcita rajatakA varNa honese isako rUpAmAkhI kahate haiM / yaha rajatase atyanta dIna guNoMvAlI hai / yadyapi kucha loga isakA rajatake abhAva meM prayoga karate haiM kintu isameM kevala rajatake guNa nahIM haiM: jina anya dravyoM kA saMsarga isameM hai unake guNa bhI isameM haiN| isake guNa prAyaH svarNamAkSika ke guNoM se milate haiM // 65 // 66 // tutyam / tutthaM vinnakaM cApi zikhigrIvaM mayUrakam // 67 //
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (223) tutthaM tAmropadhAturhi kiMca tAmreNa tadbhavet / kiMcittAmraguNaM tasmAdrakSyamANaguNaM ca tat // 68 // tutthaka kaTukaM kSAraM kaSAya vAmakaM laghu / lekhanaM bhedanaM zItaM cakSuSyaM kaphapittahRt // 69 // viSASmakuSTha kaMDUghnaM khaparaM cApi tadguNam / / tuttha,vitunaka,zikhigrIva aura mayUraka yaha nIlethotheke nAma haiN| nIlA yothA tAmrakA upadhAtu hai aura tAmrase hI utpanna hotA hai| usameM tAmrakese guNa hote haiM tathA tuttha-kaTu,tAra,kaSAya,yAmaka,halkA,lekhana,bhedana,zItala netroMko hitakArI kapha, pittake haranevAlA, viSa, patharI, kuSTa aura kaNDu inako haranevAlA hai aura tuthaI khapariyeke bhI yahI guNa // 67 69 // kAMsyam / tAmrastrapujamAkhyAtaM kAMsya zeSaM ca kAMsakam // 7 // upadhAturbhavetkAMsyaM dvyostrnnirNgyoH| kAMsyasya tu guNA jJeyAH svayonisadRzA jnaiH71|| saMyogajaprabhAveNa tasyAnye'pi guNAH smRtaaH| guru netrahitaM rUkSaM kaphapittaharaMparam // 72 // tAmrakhapuja, kAMsya,ghoSa, kAMsaka yaha kAMsIke nAma haiN| kAMsI tAMbe aura raMgake yogase utpanna hotI hai| yadyapi kAMsI meM tAMbe aura raMgake samAna hI guNa haiM parantu yogaja prabhArase isameM guru,nevahitakara,rUkSa aura kaphapitta ke haranevAle guNa vizeSa rUpase haiM // 70-72 // pittalam / pittalaM tvArakUTaM syAdAro rItizca kathyate // 73 // rAjarItibrahmarItiH kapilA piMgalApi.ca /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ (224) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| - rItirapyupadhAtuH spAttAmrasya yasadasya ca / / 74 / / pittalasya guNA jJeyAH svayonisadRzA janaiH / saMyogajaprabhAveNa tasyAnye'pi guNAH smRtaaH||7|| rItikAyugalaM rUkSa tiktaM ca lavaNaM rase / zodhanaM pAMDurogaghnaM kRmighnaM nAtilekhanam // 76 // pittala, ArakUTa, pAra- rIti,rAjarIti, brahmarIti,kapilA aura piMgala yaha pItala ke nAma haiN| pItala tAMbe aura jazadake saMyogase utpanna hotI hai, isa liye isameM tAMbe aura jastakele guNa hote haiN| parantu saMyogaja prabhAvase isameM aura bhI guNa pAjAte haiN| jaise yaha rUkSa. tikta, vaNarasayukta, zodhana, pAMDurogahara, kRmighna tathA prAyaMta lekhanakartA hai|| 73-76. // siMdUram / siMdUraM raktareNuzca nAgagarbha ca sIsakam / sIsopadhAtuH siMdUraM guNastarasIsavanmatam // 77 // siMdUramuSNavIsapa kuSThakaMDUviSApaham / bhanasaMdhAnajananaM vraNazodhanaropaNam // 78 // siMdUra,raktareNu,nAgagarbha, sItaka aura sIsopadhAtu yaha siMdUrake nAma haiN| siMdUra sIseke samAna guNoMvAlA hai tathA uSNa hai / visarpa, kuSTha, kaMDU aura viSako haranevAlA hai| kaTe hueke joDanevAlA tathA vraNoMko zodhana aura ropaNa karanevAlA hai // 77 // 78 // shilaajt| nidAghe dharmasaMtaptA dhAtusAraM dharAdharAH / niryAsavatpramucaMti tacchilAjatu kIrtitam // 79 //
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (225) sauvarNa rAjataM tAmramAyasaM taccaturvidham / zilAjatvadrijatu ca zailaniryAsa ityapi // 8 // gaireyamazmajaM cApi girijaM zaladhAtujam / zilAja kaTutiktoSNaM kaTupAkaM rasAyanam // 8 // chedi yogavahaM haMti kphmedoshmshrkraaH| mUtrakRcchre kSayaM zvAsa vAtAzIsi ca pANDutAm 82 // apasmAraM tathonmAdaM zothakuSThodarakrimIn / sauvarNa tu japApuSpavarNa bhavati tadrasAta // 83 // madhuraM kaTu tiktaM ca zItalaM kaTupAki ca / rAjataM pANDuraM zItaM kaTukaM svAdupAki ca / tAnaM mayUrakaNThAbha tIkSNamuSNaM ca jAyate // 84 / / lauhaM jaTAyupakSAbhaM titakaM lavaNaM bhavet / vipAke kaTukaM zItaM sarvazreSamudAhRtam // 85 // grISmaRtumeM sUryakI tIkSNa kiraNoMse tapAyamAna, parvata dhAtumake niyAsa ke samAna jisa upadhAtukA srAva karate haiM use zilAjatu kahate haiN| yaha zilAjatu sauvarNa,rAjata, tAmra aura Ayasa bhedale cAra prakArakI hotI hai| zilAjatu,adrija,zaita niyAsa,gaireya, azmaja,girija aura zailadhAtuja vaha zilAjatuke nAma haiN| zilAjita-kaTu,tikta,uSNa, kaTupAkI, rasAyana, chedI aura yogavAhI hai| tathA kapha,meda, patharI, zarkarA, mUtrakRccha, kSaya, zvAsa, vAta, parza, pAMDu, papasmAra, unmAda, zotha, kuSTha, udararoga, kRmiroga ina sabako dUra karatI hai / suvarNavAle pahAr3akI zilAjatu japApuSpake vanavAlI,ratameM madhura, kaTu aura tikta hotI hai tathA zItala aura kaTupAkI hotI hai / rajatavAlI pANDuvarNakI zItala, kaTu aura svAdupAkI hotI hai| tAyavAlI zinAjita-morake kaNThake samAna varNavAlI, tIkSNa Aho! Shrutgyanam
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 216.) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / aura uSNa hotI hai| lohevAle pahADakI zilAjIta - jaTAyuke pakSake samAna kAlI, tikta aura lagNAnurasa hotI hai / pAkameM kaTu zItana aura sabameM zreSTha, zilAjIta mAnI jAtI hai / / 79-85 // rasaH / rasAyanAmike pArado rasyate yataH / tato rasa iti proktaH sa ca dhaturapi smRtaH // 86 // rasAyana karane loga jisa liye pAradako rasana karate haiM, isa liye pArada ko rala kahate haiM aura dhAtu bhI kahate haiM // 86 // pAradam / zivAMgAtmacyutaM retaH patitaM dharaNItale / taddehasAraM jAtatvAcchukka macchamabhUcca tat // 87 // kSetrabhedena vijJeyaM zivavIyyai caturvidham / * raktaM tathApI kRSNaM tattu bhavet kramAt 88 // brAhmaNaH kSatriyo vaizyaH zUdrazca khalu jAtitaH / zvetaM zastaM rujAM nAze raktaM kila rasAyane // 89 // dhAtuvedhe tu tatpItaM khe gatau kRSNameva ca / pArado rasadhAtuzca rasendrazca mahArasaH // 90 // capalaH zivavIryazva rasaH sRtaH zivAhvayaH / pAradaH SaDUH snigdhastridoSaghno rasAyanaH // 91 // yogavAdI mahAvRSyaH sadA dRSTibalapradaH / sarvAmayadaraH prokto vizeSAtsarvakuSTanut // 92 // svastha raso bhavedrAbaddho jJeyo janArdanaH / raMjitaH krAmitazcApi sAkSAdevo mahezvaraH // 93 //
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 227 ) harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / mUcchito harati rujaM bandhanamanubhUya khegatiM kurute / ajarIkaroti hi mRtaH ko'nyaH karuNAkaraH sUtAt 94 asAdhyo yo bhavedrogo yasya nAsti cikitsitam / raseMdro iMti taM rogaM narakuMjaravAjinAm // 95 // malaM viSaM vahnigiritvacApalaM naisargikadoSamuzaMti pArade upAdhijau dvau trapunAgayoga jaudoSauraseMdre kathi munizvaraiH malena mUrchAmaraNaM viSeNa dAdo'mitA kaSTataraH zarIre / dehasya jADyaM giriNA sadA syAcAMcalyato vIryyatizca puMsAm // 97 // vaMgena kueM bhujagena gaMDo bhavettato sauparizodhanIyaH // 98 // vahnirviSaM malaM ceti mukhyA dazepAstrayo rase / ete kuvatisaMpAtaM mRtiM mUcchI nRNAM kramAt // 99 // anye'pi kathitA doSA bhiSagbhiH pArade yadi / tathApyete trayo doSA haraNIcA vizeSataH // 100 // saMskArahInaM khalu sutarAjaM yatsevate tasya karoti bAdhAm dehasya nAzaM vidadhAtinUnaM kuSThAzca rogAJjanayennarANAm // zike aMga se patita huA vo jo pRthvIpara girA, vaha dehakA sArabhUta honese svaccha aura sapheda hokara pArada ke nAmase prasiddha huA / yaha zivavIrya kSetra ke bheda se cAra prakAra kA hogayA / zveta, rakta, pIta aura kRSNa, -yaha jAtibheda se brAhmaNa, kSatriya, vaiSa zuzam nAmase prasiddha huA /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ (228) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttaa.| inameM zveta pArada saba rogoMko nAza karaneke liye, lAla pArada rasAyana karmameM, pIlA pArada dhAtudhana meM aura kAlA pArada AkAzagamanameM zreSTha mAnA jAtA hai| pArada, rasadhAtu, rasendra, mahArasa, capala, zivavIrya, rasa, sUta aura jitane zivajIke nAma haiM vaha pAreke saMskRta nAma haiN| hindI meM pArA, phArasI meM sImA aura aMgrejImeM Mercury kahate haiM / pArada che rasoMbAlA, snigdha, tridoSana, rasAyana, yogakSAhI, atyanta puruSArthavarddhaka, dRSTiko bana denevAlA, rUba rogoMko haranevAlA aura vizeSa kara saMpUrNa kuSThaM ko dUra karatA haiN| svasthAvasthAmeM pArA brahmA, baddhahumA pAsa janAdana, raMjita aura kAmita pArA sAkSAta mahAdeva hotA hai| kajalI AdimeM mUrchita pArArogoMko haratA hai| khecarI guTikAke rUpameM ba~dhA huA pArA AkAzagama nakI zakti detA hai| aura mArA huA pArada umarako bar3hAne vAlA rasAyana hotA hai / isa liye pAre ke samAna kRpA karanevAlA dUsarA dravya nahIM hai, jisa rogakI koI cikitsA nahIM hai, jo roga sarvathA asAdhya hai unako pArAhI nAza kara sakatA hai / cAhe vaha roga manuSya yA hAthI ghor3a Adi pazuko bhI ho| pAremeM svabhAvase hI mala, viSa, vahni, giri aura capalatA yaha doSa rahate haiN| aura nAga tathA vega yaha do doSa pAremeM saMsarga pAte haiN| inameM manadoSase mUcrvA, viSase mRtyu, agnidoSase zarIrameM atyaMta dAha giridoSase zarIrakA jakaDa jAnA, cAMcalyase vIryanAza, vaMgadoSase kuSTa paura nAga doSase gaMDamAlA, Adi vikAra utpanna hote haiM / isaliye ina sAta doSoMko dUra karane ke liye pAradako svedana, pAtana Adi saMskAroM dvArA zodhana kara lenA cAhiye / ina saba doSoMmeM bhI vahni, viSa aura mala yaha tIna doSa pradhAna mAne jAte haiM / yaha pAreke tInoM doSa saMtApa,mRtyu bhaura muccha ko utpanna karate haiN| yadyapi pAreke saMpUrNa tInoM doSa nikAla denA atyAvazyaka hai parantu yahi,viSa aura mala inako to vizeSa rUpase nikAla denA hI cAhiye / jo manuSya vimA saMskAra kiye hue pAre
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (229) kA sevana karatA hai, usake zarI meM aneka roga, kuSTa tathA dehakA nAza taka ho jAte haiM / 87--101 // uparasAH / gaMdho hiMgulamabhratAlakazilAH srotojana TakaNa, rAjAvartakacuMbakau sphaTikayA zaMkhaH khaTIgairikam / kAsIsaM rasakaMkapadasikatAbolAzca kaMkuSThakaM, mauraassttriicmtaaamiiuprmaaHmuutsykiNcidgunnaiH102|| gaMdhaka, hiMgula, abhraka, haritAla, manasila, sroto'ana, TaMkaNa, rAjAvarta cubaka, sphaTika (pharakirI ) zaMkha, khaDiyA, gerU, kasIla,. rasaka, ko Daye, cAlu, bona, kaMkRSTha aura gajanI yaha saba uparasa kahe jAte haiN| kyoMki kisI aMzameM sUkSma rUpale inameM bhI raplake guNa hote haiN||| 102 // gndhkm| zvetadvIpe purA devyAH koDaMtyA rajasAplutam / dakUlaM tena vapreNa nAtAyAH kSIranIradhau // 1.3 // prasRtaM yadrajastasmAddhakaH smbhuuttdaa| gaMdhako gaMdhikazcApi gaMdhapASANa ityapi / / 104 // saugaMdhikazca kathito balibalavasApi ca / caturdhA gandhaka prokto rakta-pItaHsito'sitaH // 10 // rakto hemakriyAsUtaH pItazcaiva rasAyane / vraNAdilepane khetaH kRSNaH zreSThaH sudulabhaH // 106 // gandhakaH kaTukastiko vIryoSNastuvaraH srH| pittalaH kaTukA pAke kaNDuvIsapajantujit // 107 // iMti kuSThakSayaplIhakaphavAtAn rasAyanaH // 108 //
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! ( 230 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TA. azodhito gaMdhaka ekakuSTha karoti tApaMviSamaMzarIre / saukhyaM ca rUpaM ca balaM tathaujaH zukra nihatyevakaroti cAmam pUrvakAla meM zvetadvIpameM krIDA karatI huI pArvatIkA mAsika rajase bharA huA vastra snAna karate hue jo kSIra sAgara meM girA, usameM se nikale. hue pArvatI ke rajate gaMdhaka utpanna huii| gaMdhaka, gaMdhika, gaMdhapASANa saugaMdhika, balI, balavasA yaha gaMdhakaka nAma hai / aMgrejImeM ise Sulphur kahate hai / yaha rakta, pIta, zvata aura kRSNa bhedase cAra prakArakI hotI hai| lAla gaMdhaka svarNa banAne meM kAma prAMtI hai| pIlI rasAyana kamrmmameM aura zvata vraNAdi lepanoM meM kAma prAtI hai| kRSNa sabameM zreSTha hai, parantu muzakila se milatI hai| gaMdhaka - kaTTa, tikta, uSNavIrya, dastAvara, pittavarddhaka, vaTupAkI tathA khujalI, visarpa, kRmi, kuSTha, kSaya, plIhA, kapha aura vAta vikAroMko nAza karatI hai| tathA rasAyana hai, vina zodhanakI huI gaMdhaka khAne se kuSTha, viSamajvara, bala, varNa, bIcyaM aura projakI hAnI tathA aneka prakArake grAmavikAra, Adi vikAroMko karatI hai / / 103-109 // " higulam | hiMgula darada mlecchamiMgula pUrNapAradam / makSiraMgaM suraMgaM ca nAmnA kamarabaMdhanam // daradastrividhaH proktazvarmAraH zukatuDakaH // 110 // iMsapAdastRtIyaH syAdguNavAnuttarottaram / carmAraH zuklavarNaH syAtsapItaH zukatuMDakaH // 111 // japAkusuma saMkAzo haMsa pAdo mhottmH| tiktaM kaSAyakaTuhiMgulaMsyAnnetrAmayaghnaM kaphapittahAri / hRllAsa kuSThajvarakAmalAzcaplIhA mavAtaucagaraMnihaMti /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (231 ) UrdhvapAtanayuktyA tu DamarUyantrapacitam / hiMgulaM tasya mutaM tu zuddhameva na zodhayet // 113 // hiMgula, darada, mleccha iMgula, pUrNapArada, makSiraMga, suraMga aura karamAra' baMdhana yaha ziMgaraphake nAma haiM / zigarapha tIna prakArakA hotA hai-1 caura, 2 zukratuNDaka, 3 haMsapAda yaha tInoM ekase dUsarA uttarottara vizeSa guNavAlA hai| camAra sapheda varNavAlA, zukratuNDa kucha pIlA aura haMsapAda japAkusumake samAna lAla varNavAlA sabameM uttama hotA hai| zuddha hiMgula-tikta, kaSAya, kaTu, netrarogahara, kaphapitta nAzaka, hallAsa, kuSTha, jvara, kAmalA, plIlA, grAmaghAta aura garavikArako dUra karatA hai| hiMgulako nIMbU ke rasa meM pIsakara jarvapAtana yantrameM ur3A liyA jAya to isamese zuddha pArada nikala pAtA hai| sAdhAraNa rasomeM upayoga karane ke liye isako aura zodhana karanekI pAvazyakatA nahIM hai / 110-113 / / abhrakam / purA vadhAya vRtrasya vajriNA vajramuddhRtam / visphuliMgAstatastasmAdgane parisarpitAH // 114 // te nipeturghanadhvAnAH zikhareSu mahIbhRtAm / tebhya eva samunnaM tattadviriSu cAprakam // 115 // taghraM vajrapAtatvAdabhramabhraravodvAt / gaganAtskhalitaM yasmAdganaM ca tato matam / / 116 / / vipakSatriyavidzUdabhedAttasmAcaturvidhaH / kameNaiva sitaM raktaM pItaM kRSNaM ca varNataH // 117 // prazasyate sitaM tAre rakta tana rasAyane / pItaM hemani kRSNaM tu gadeSu drutaye'pi ca // 118 //
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ (232) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| pinAkaM darduraM nAga vajra ceti caturvidham / muMcatyagnau vinikSiptaM pinAkaM dalasaMcayAt / / 119 / / ajJAnAdbhakSaNaM tasya mahAkuSThapradAyakam / daduMra tvagninikSiptaM kurute darduradhvanim // 120 / / golakAna bahuzaH kRtvA sa syAnmRtyupradAyakaH / nAgaM tu nAgavadvahnoM phUtkAraM parimuMcati // 121 // tadbhakSitamavazyaM tu vidadhAti bhagaMdaram / vajrantu vajravattiSThettanAnI vikRti vrajeta // 122 // sarvAbhreSu varaM vajraM vyAdhivAkyamRtyuhRt / abhramuttarazailottha bahusattvaM guNAdhikam // 123 / / dakSiNAdribhavaM svalpasattvamalpaguNapradam // 120 / / vakAlameM vRtrAsurako mArane ke liye jaba indra ne vajra uThAyA to usameM se ciMgAriyA~ nikala kara idhara udhara phaila gaI / phira vaha cigAriyAM meghoMmeM phaila kara pahADoMke zikharoM para gira gii| unase una una pahADoMmeM adhaka utpanna ho gyaa| yaha vajrameMse giraneke kAraNa vajra meghoM dvArA Ane se adhaka,gaganase miraneke kAraNa gagana nAmale prasiddha humA, phira brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra ina cAra jAtiyoMvAlA kramase zveta, rakta, pIta maura kRSNa ina cAra varNoM meM vibhaka huA hai| inameM cAMdI banAneke kAmameM zveta, rasAyana meM lAla, svarNa kriyA meM pIlA, sarva roga nivRtti ke liye, tathA druti karmake liye kRSNa abhraka acchA hotA hai| kRSNAbhraka, pinAka durdara, nAga aura bajra ina bhedoMse cAra prakArakA hotA hai| jo abhraka agnimeM DAlakara dhamAnese apane dala ke saMcayako tyAgatA hai, usako pinAka kahate haiN| yadi isako jJAnase khA liyA jAya, to mahASThoMko utpanna karatA hai| jo abhraka agnimeM DAlakara pAnese meMDhakakI taraha Tarra 2 ke zabda
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (233) karatA hai ise dardura kahate haiM / isake sevanase zarIrameM graMthiyAM utpanna hokara mRtyu hotI hai| jo abhraka agnimeM tapAnele sApake. samAna phukAra kare, usako nAga kahate haiM / nAmAbhraka khAnese bhagandara Adi dAhaNa roga utpanna hote haiN| jo abhraka agnimeM tapAnese vikRti ko prApta na ho aura vanake samAna vaisA hI sthira rahe use vajrAdhaka kahate haiM / vajrAbheka saba abhrakoMmeM zreSTha hai tathA vyAdhi, vArddhakya aura mRtyuko haranevAlA hai / uttarake pahAr3oMne utpanna huA abhraka bahata satavAnA aura guNameM adhika hotA hai| dakSiNake pahAr3oMmeM utpanna huA abhraka alpa satva aura palpa guNavAlA hotA hai // 114-124 // abhra kaSAyaM madhuraM suzItamAyuHkaraM dhAtuvivarddhanaM ca / inyAtridoSa vraNamehakuSThaM plIhodaraM graMthiviSakrimIzca / / rogAn haMti dRDhayati vapurvIryavRddhiM vidhatte / tAruNyADhAyaM ramayati zataM yoSitAM nityameva / dIrghAyuSkAanayati sutAn vikramaiH siMhatulyA nmRtyorbhItiM harati satataM sevyamAnaM mRtAbhramam 126 pIDAMvidhatte vividhAM narANAM kuSThaM kSayaM pAMDugadaM ca zotham hRtpArthapIDAM ca karotyazuddhamadhavasiddhaM gurutApadaMsyAt manaka-kaSAya, madhura, zItala,mAyuvarddhaka aura dhAtu proMko puSTa karanevAlA hai| tathA bidoSa, vraNa, prameha, kuSTha, johA, udararoga, graMthi, viSa aura kRmiyoMko dUra karatA hai / vajrAbhrakakI uttama bhasma banAkara khAnese sepUrNa roga dUra hote haiM / zarIra dRDha hotA hai| vIrya kI vRddhi hotI hai aura saikaDaoN.khiyoMke saMgakI zakti ho jAtI hai / tathA tAruNya pAjAtA hai aura isa prabhAvale tihatulya parAkramavAle putra utpanna hote haiN| tathA mRtyukA bhaya dUra hotA hai / yaha uttama bhasmita vAcakake guNa haiM / yadi vinA addha kiye hue caMdrikAyukta abhrakakA sevana kiyA jAya to kuSTha, kSaya,
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 234) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / pANDa, zotha. itpIDA, pArzvapITA aura zarIrameM bhArIpana prAdi aneka prakArakI pIDAmoko utpanna karatA hai // 125-13 // haritAlam / haritAlaM tu tAlaM syAdAlaM tAlakamityapi / haritAlaM dvidhA proktaM patrAkhyaM piMDasaMjJakam // 128 // tayorAyaM guNaiH zreSThaM tato hInaguNaM param / svarNavarNa guru snigdhaM sapatraM cAbhrapatravat // 129 // patrAkhyaM tAlakaM vidyAguNADhyaM tadrasAyanam / * niSpatraM piMDasadRzaM svalpasattvaM tathA guru // 130 // strIpuSpahArakaM svalpaguNaM tatpiNDatAlakam / haritAlaM kaTu snigdhaM kaSAyoSNaM haredviSam / kaMDukuSThAsyarogAtrakaphapittakacatraNAn // 131 // harati ca haritAlaM cArutAM deha jAtAM sRjati ca bahutApAnaMgasaMkocapIDAm / vitarati kaphavAtau kuSTharogaM vidadhyAdidamazitamazudaM mAritaM cApyasamyak // 132 // haritAna, tAla, pAla aura tAlaka yaha haritAla ke nAma haiN| haritAla (pAkhya varkI) aura piNDa ina bhedoMle do prakArakI hotI hai / inameM varkI haratAla guNoMmeM zreSTha hotI hai| aura piNDa guNoM meM hIna hotI haiN| jo harivAla svarNake varNavAlI,bhArI,cikanI, abhrakake samAna patroMvAlI hotI hai usako paharitAla kahate haiN| yaha bhaneka guNoM se yukta aura rasAyana hai|. pole rahita piNDake samAna piNDaharivAna hotI hai,yaha alpasatyabhArI, khiyoMke mAsika dharmako rokanevAnI paura alpaguNavAlI piNDaharitAla
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (235) hA hai / haritAla-kaTu, snigdha, kaSAya aura ucya hotI hai / tathA viSa, kaNDU, kuSTha, mukharoga, / ktavikAra, kapha, pitta, keza aura vroko naSTa karatI hai| azuddha aura vinA uttama bhasma banAye mevana kI huI haDatAla, dehake saundaryako naSTa karatI hai, zarIrameM tApako utpanna karatI hai, kAmazaktiko naSTa karatI haiN| kapha, bAta aura kuSTha Adi rogoMko utpanna karatI hai| isa liye azuddha paura vinA unama bhasma banAye haDatAlakA sevana nahIM karanA cAhiye // 128-132 // manaH shelaa| manaHzilA manoguptA manohvA nAgajihnikA / nepAlI kunaTI golA zilA divyaupadhiH smRtaa133|| manaHzilA gururvaNyA saroSNA lekhanI kaTuH / tiktAsnigdhA viSazvAsakAsabhUtakaphAsranut // 13 // manaHzilA maMdabalaM karoti jaMtuM dhruva zodhanamaMtareNa / malAnubaMdhaM kila mUtrarodha sshkrNkRcchrgdckuyaat|| manaHzilA, manogumA, manohA, nAgajihikA, nepAlI, kunaTI, golA, zilA paura divyauSadhi yaha mainasilake nAma haiN| aMgrejImeM ise Realgar kahate haiN| - mainasila-bhArI, varNakAraka, damtAdhara, uSNa, lekhana, kaTu, tikta aura snigdha hai| tathA viSa, zvAsa, kAsa, bhUtavAdhA, kapha aura raktavikArako nAza karanevAlA hai| vinA zodhana kiyA huA mainasila-balahAnikAraka, vibandhakAraka, mUtrarodhaka, mUtrakRccha, aura zarkarA rogako karanevAlA hotA hai|| 133-135 // aMjana, sauvIrama / aMjanaM yAmunaM cApi kaapotaaNjnmitypi|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 236 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI . / tana srotoMjanaM kRSNaM sauvIraM zvetamIritam // 136 // valmIka zikharAkAraM bhinnamaMjanasannibham / ghRSTaM tu gairikAkArametatsrotoMjanaM smRtam // 137 // srotoMjanasamaM jJeyaM sauvIraM tatra pAMDuram / srotoMjanaM smRtaM svAdu cakSuSyaM kaphapittanut // 138 // kaSAyaM lekhanaM strigdhaM grAhi cchardiviSApaham / sidhmakSayAsrahRcchItaM sevanIyaM sadA budhaiH // 139 // srotoM janaguNAH sarve sauvIre'pi matA budhaiH / kiMtu dvayoraMjanayoH zreSTha srotoMjanaM smRtam // 140 // aMjana, yAmuna, kapotAMjana, sroto'Jjana yaha aanake nAma haiN| srotoana aura sauvIrAMjana bhedase yaha do prakArakA hotA hai / sroto'khana kAlA aura sauvIrAMjana sapheda raMga kA hotA hai / srotoJjana bambIke zikharake AkArakA, toDanese kAle aJjanake samAna para ghisane se gerUke samAna kaThora hotA hai| sauvIrAMjana srotoJjanake samAnahI hotA hai parantu kiJcita pANDupana liye hotA hai / srotoana svAdu, netrahitakara, kapha pitta nAzaka, kaSAya, lekhana, snigdha, grAhI, vamana aura viSako haranevAlA khIMpa, kSaya, raktavikArako haranevAlA aura zItala svabhAvavAlA hai / vidvAnoMko nitya yaha bhaJjana netroMmeM DAlanA cAhiye / srotoJjanake samAna hI saba guNa sauvIrAMja meM haiN| kintu donoMmeM srotoJjana zreSTha mAnA jAtA hai / 136 - 140 // TaMkaNam / TaMkaNo'karo rUkSaH kaphaghnovAtapittakRt / TaMgaNa ( suhAgA ) agni kAraka, rUkSa, kaphanAzaka aura bAta pita- kAraka hai / Aho! Shrutgyanam
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (237 ) sphottekaa| sphaTI ca sphaTikA proktAkhetA ca zubharaMgadA 141 // dRDharaMgA raMgadRDhA dRDhA raMgApi kthyte|| sphaTikAtu kaSAyoSNAvAtapittakaphavaNAn // 12 // nihaMti zvitravIsana yonisaMkocakAriNI / sphaTI, sphaTikA, zvetA, zubharaMgadA, dRr3haraMgA, raMgahaDhA, dRDhAraMgA yaha phaTakar3Ike nAma haiN| ise phArasImeM jAkala pheda aura aMgrejImeM Alum kahate haiN| phaTakar3I-kaSAya, uSNa, aura yonisaMkoca karanevAlI hai / tathA vAta,. pitta, kapha, vragA, zvitra aura visarpako naSTa karanevAlI hai / / 141 // 142 / / raajaavtH| rAjAvataHkaTustiktaHzizira pittanAzanaH / / 143 // rAjAzrtaH pramehanazchardihikAnivAraNaH / rAjAvarta-kaTu, tikta, zItala, pinanAzaka, prameha, chardI aura hica.. kI ko dUra karanevAlA hai // 143 // . cuvakaH / cuMbakaH kAMtapASANo'yaskAMto lohavarSakaH // 14 // cuMbako lekhanaH zIto medovissgraaphH| cuMbaka, kAMtapASANa, ayaskAnta paura lohakarSaka yaha cuMdhakake nAma haiN| cuMbaka lekhana, zItala, meda, viSa aura garako dUra karanevAlA garikam / gairikaM raktadhAtuzca gaireya girija tathA // 145 // svarNagairikamanyatta tato raktatara hi tat /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 238 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / gairikadvitayaM trigyaM madhuraM tuvaraM himam // 126 // dAhapittAsrakaphahikkAviSApaham / cakSuSyaM gairika, raktadhAtu, gareba cora girija yaha gehake nAma haiN| dUsarA svarNa gairika hotA hai vaha gerUne atyanta lAla hotA hai| donoM prakAra ke - snigdha, madhura, ka, zIla, netroMko hitakArI tathA dAha, pitta, -rakta, hicakI aura viSako harane vAle haiM // 155 // 146 // khaTI naurakhaTo | khaTikA kaThinI cApi lekhanIcanigadyate // 147 // khaTikA dAdajicchItA madhurA vipazothajit / lepAdete guNAH prokAbhakSitAmRttikAnamA // 348 // khaTI gorakhaTI dve ca guNaistulye prakIrtite / khaTikA, kaThinI aura lekhanI yaha khar3iyA maTTIke nAma haiM / khaDiyA miTTI le karane se dAdako jItatI hai / zIvana, madhura tathA viSa aura sujanako dUra karanevAlI hai / parantu khAnele miTToke samAna hAnikAraka hai / isakA bheda eka gorakhadI hotI hai / guNameM donoM khaTikA tulyA : hotI haiM // 147 // 148 // vAlukA / vAlukA sikanA prokA zarkarAtajApica // 149 // vAlukA lekhanI zItAMtra gorakSatanAzinI / bAlukA, vikatA, zarkarA retajA vaha bAlU reta ke nAma haiN| bAlUreta, lekhana, zIla, vrama aura uraHkSatakA nAya karatI hai // 149 // khaparam / kharparaM tutthakaM tutthAdanyattaisakaM smRtam // 150 // ye guNAstutya ke prokAste guNA rasake smRtAH / Shriyanam kharpara, tutthaka yaha khanake nAma haiM tAM le utpanna honevAlA khara
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (239) riyA, tuthaI khapariyA hotA hai| jastase utpana honevAlA khapariNa rasaka nAmakA khapariyA hotA hai| donoM khapariyA guNoM meM prAyaH samAna hote haiN| 150 / kAsIsam / kAsIsaM dhAtukAsI pAMzukAsIsamityapi // 15 // tadeva kiMcitpItaM tu puSpakA sI samucyate / kAsIsamamlamuSNaM ca tiktaM ca tuvaraM tathA // 12 // vAtazleSmaharaM keyaM netrakaMDUvipapraNut / mUtrakRcchAzmarI zvitranAzana parikIrtitam // 153 // kAlIsa, dhAtukAsosa, pAMgukAsIsa yaha kAsIsa ke nAma haiM / vahI kiMcita pIlA hone se puSpahAsola kahA jAtA hai / kAlosa amla, uSNa, tikta, kasailA,vAta ka ko haranevAlA,kezoM ko hitakArI,netroM kI khujalI tathA viSa vikArako harane vAlA, mUtrakRccha, patharI aura zvitra ko dUra karajevAlA hai // 151-153 // sauraassttrii| saurASTrI tuvarI kAMkSI mRttAlakasurASTrajA / ADhakI cApi sAkhyAtA mRtsnA ca suramRttikA 154 sphaTikAyA guNAH sarve saurASTrayAapi kiirtitaaH| saurASTra', tudharI, kAMjhA, mRtAlaka, sura STranA, ADhakI mRtsnA, suramanikA yaha gajanI miTTIke nAma haiN| isake saba guNa phaTakar3oMke samAna haiN|| 154 // kRssnnmRttikaa| kRSNAmRtkSatadAhAlapradarazleSmapittanut // 155 / / kRSNamRttikA kSata, dAha, rakta, pradara, kaka tathA pittakA nAyakaratI Aho! Shrutgyanam
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 240) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| kapardakam / kapadako varATazca kapardI ca vraattikaa| kapardikAhimA netrahitA sphoTakSayApahA // 156 // karNasrAvAgnimAMdyaghnI pittAsrakaphanAzinI / kapardaka, varATa, kapardI aura varATikA yaha kauDiyoM ke nAma haiM / kaur3iyA~-zItala, netrahitakArI, phor3e, kSaya, karNanAva, maMdAgni,pitta, rakta aura kaphako dUra karanevAlI hai| ise aMgrejImeM Cowries kahate haiM // 156 // shNkhH| zaMkhaH samudrajaH kambuH sunAdaH paavndhvniH||197|| zaMkho netryo himaH zIto laghu pittakaphAstrajita / zaMkha, samudra ja, sunAda, pAvana vani yaha zaMkhake nAma haiM / zaMkha netroMko hitakArI, ThaNDA, zItala, laghu, pitta, kapha aura raktako jItanevAlA hai| 157 // bolam / bolaM gaMdharasaM prANapiMDagoSarasAH smRtAH // 158 // bolaM raktaharaM zItaM medhyaM dIpanapAcanam / madhuraM kaTutiktaM ca dAisvedatridoSajit // 159 // jvarApasmArakuSThaghnaM garbhAzayavizuddhikRt / bola,gaMdharasa,pANapiNDa paura goparasa yaha bolake nAma haiN|bol raktako haranevAlA, zItala,buddhivarddhaka, dIpana, pAcana, madhura, kaTu, sikta tathA dAha, sveda vidoSa, ghara, apasmAra aura kuSThako haranevAlA evaM garmAzayako zuddha karanevAlA / / 158 / / 159 // kaMkuSTham / tatraikaMgalakAkhyaM syAttadanyadreNukaM smRtam // 160 //
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / himavatpAdazikhare kaMkuSThamupajAyate / tatraikaM raktakAlaM syAdanyaddhemaprabhaM smRtam // 161 // pItaprabhaM guru snigdhaM zreSTha kaMkuSThamAdizet / zyAmaM raktaM laghu tyaktasattvaM neSTaM hareNukam || 162 // kaMkuSTaM kAkakuSTaM ca varAMgaM raMgadAyakam / kaMkuSThaM recanaM tiktaM kaduSNaM varNakArakam // 163 // kRmizothodarA mAnagulmAnAhakaphApaham / ( 241 ) A kaMkuSTha do prakArakA hotA hai, eka nalaka aura dUsarA reNuka / kaMkuSTha himavAna pahADake zikharoM meM utpanna hotA hai| inameM eka kaMkuSTha lAla barNakA hotA hai| dUsarA svarNakIsI kAMtivAlA hotA hai / inameM suvarNa kIsI kAMtivAlA pIlA, bhArI aura cikanA kaMkuSTha zreSTha hotA hai / tathA zyAma rakta varNavAlA halkA, satvarahita hareNukA acchA nahIM hotA / kaMkuSTha, kAkakuSTha, barAMga aura raMgadAyaka yaha kaMkuSThake nAma haiN| kaMkuSTha, recaka, tikta, kaTu, uSNa aura vraNakAraka hai| tathA kRmi, zotha, udara, AdhmAna, gulma, aphArA aura kaphake haranevAlA hai / / 160-163 // ratnaniruktiH / dhanArthinojanAH sarvai ramaMte'sminnatIva yat // 164 // tato ratnamiti prokaM zabdazAstravizAradaiH / dhanakI icchAvAle loga hara samaya inameM atyanta ramaNa karate haiM, isa liye zabdazAstra ke jAnanevAloMne inako ratna kahA hai // 164 // ratnanAma | ratnaM klIve maNiH puMsistriyAmapi nigadyate 165 // tattu pASANabhedo'sti muktAdi ca tadducyate / amaraH / 16 Aho! Shrutgyanam
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. ratnamaNirdvayorazmajAtau muktAdike'pi ca // 166 // vajraM gArutmataM puSparAgo mANikyameva ca / iMdranIlazca gomedaM tathA vaidUryyamityapi // 167 // mauktikaM vidrumazceti ratnAnyuktAni vai tava / ( 242 ) viSNudharmottare'pi / muktAphalaM hIrakazca vaidUyye padmarAgakam // 168 // puSparAjaM ca gomedaM nIlaM gArutmataM tathA / pravAlayuktAnyetAni mahAratnAni vai nava // 169 // napuMsakameM ratna pu~liga aura khIliGka meM maNi zabdakA prayoga hotA hai / vaha ratna patthara ke bheda aura motI Adi haiM dhamarakoza ne bhI likhA hai ki maNi zabda hIrA Adi patthara aura muktA Adi haDDI vizeSake vAcaka haiN| vajra ( hIrA ), gArutmata ( patrA ), puSparAja ( pukharAja ), (mANikya) ( mANaka ) indranIla ( nIlama ), gomeda, vaiDUrmya, motI aura mU~gA yaha nava ratna haiM / viSNudharmottara purANa meM bhI muktAphala, hIrA vaiDUrya padmarAga, puSparAja, gomeda, nIlama, gArutmata aura mU~gA yaha nau mahAratna kahe haiM / 165-169 harikam / hIrakaH puMsi vajro'strI candromaNivarazca saH / sa tu zvetaHsmRto vipro lohitaH kSatriyaH smRtaH 170 // pIto vaizyo'sitaH zUdraH caturvarNAtmakazca saH / rasAyano mato vipraH sarvasiddhipradAyakaH // 171 // kSatriyo vyAdhividhvaMsI jarAmRtyuharaH smRtaH / vaizyo dhanapradaH proktastathA dehasya dADharyakRt // 172 // zUdro nAzayati vyAdhIn vaya staMbhaM karoti ca /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (243) puMstrInapuMsakAnIha lakSaNIyAni lakSaNaiH // 173 // suvRttAH phalasaMpUrNAstejoyuktA bRhttraaH| puruSAste samAkhyAtA rekhAbiMduvivarjitAH // 17 // rekhAbindusamAyuktAH SaDalAste striyaH smRtaaH|| trikoNAzca sudIrghAste vijJeyAzca npuNskaaH||17|| teSu syuH puruSAH zreSThA rasabaMdhanakAriNaH / striyAkutikAyasyakAMtistrINAMsukhapradAH // 176 // napuMsakAstvavIyAH syurakAmAH sttvvrjitaaH| striyaH strIbhyaH pradAtavyAH klI kIbe prayojayet 177 sarvebhyaH sarvadA deyA puruSA vIryavarddhanAH / azuddhaM kurute vastraM kuSThaM pArzvavyathAM tathA // 17 // pAMDutAM paMguratvaM ca tasmAtsaMzodhya mArayet / AyuH puSTiM balaM vIrya varNa saukhyaM karotica 179 sevitaM sarvaroganaM mRtaM vajraM na sNshyH| hIraka zabda pulliMga, vajra pu~lliMga aura napuMsapha liMga hai / candra aura maNivara tathA vajra yaha hIrake nAma haiN| zvetavarNakA hIrA brAhmaNa, lAlavarNakA kSatrI, pItavarNakA vaizya aura kRSNavarNakA zUdra kahA jAtA hai| . rasAyana karmameM brahmaNa varNakA hIrA kAma pAtA hai aura saba prakArakI siddhiyoMke denevAlA hai| kSatrI varNakA hIrA vyAdhiyoMko nAza karatA hai| tathA jarA aura mRtyuko dUra karatA hai| vaizya varNakA hIrA dhanako denevAnA aura dehako dRDha karanevAlA kahAM hai / zUdra vargakA hIrA vyAdhiyoM ko dUra karatA hai aura bhAyuko baDhAnevAlA hai| hIremeM puruSa, strI aura napuMsaka jAtiye ina lakSaNoMse jAnanI caahiye| jo hIrA gola, saba porase eka
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ (244) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| jaise phalovAlA tejayukta bahuta baDA rekhA aura biMdunoMse rahita ho para puruSasaMjJaka hotA hai| rekhA vinduyukta hai konevAlA strIsaijJaka hotA hai| tIna konevAla aura bahuta lambA napuMsaka saMjJaka hotA hai / inameM puruSa hIrA sabase zreSTha hai, isase baMdhana hotA hai / strIjAtikA hIrA zarIrako suMdara karanevAlA aura striyoMko sukhadAyaka hai / napuMsaka jAtikA hIrA pravIrya, akAma aura zaktirahita hotA hai| strI jAtikA hIrA khauko napuMsaka jAtikA napuMsakako aura puruSa jAtikA puruSako denA cAhiye / puruSa jAtikA hIrA vIryavarddhaka hai| azuddha hIrA koDha, pasalIkI pIDA, pAMDuroga tathA laMgaDApanako karatA hai / isa liye hIreko zodha kara mAranA cAhiye / mArA humA hIrA AyuSya, puSTikAraka, balakArakA vIryavarddhaka, varNako sundara karanevAlA, mukhadAyaka paura sarvaroganAzaka hai| ise phArasI meM ilmAza aura aMgrejImeM Diamond kahate haritam / gArutmataM marakatamazmagarbho harinmaNiH // 180 // gAtmata, marakata, azmagarbha, harinmaNi yaha panneke nAma haiN| isako phArasI meM jumaIda aura aMgrejImeM Emerald kahate haiM // 18 // mANikyam / mANikyaM padmarAgaH syAcchoNaratnaM ca lohitam / mANikya, padmarAga, zoNarazna aura nohita yaha mANikake nAma haiN| ise phArasI meM sAla vadapathAni aura aMgrejIme Tapuby kahate haiN| pusspraagH| puSparAgo maMjumaNiH syaavaacsptivllbhH|| 18 // puSparAga, maMjumaNi, vAcaspativallabha yaha pukharAjake nAma haiN| ise aMgrejI meM Onyz kahate haiM / 181 // Aho ! Shrutgyanam
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (215) iMdranIlaM gomedH| nIlaM tathedranIlaM ca gomedaH pItaratnakam / nIla, indranIla, gomeda, pItarattaka yaha nIlamake nAma haiN| aMgrejI meM ise onyx kahate haiN| vaidUryam / vaidUrya dUrajaM ratnaM syAtketugrahavallabham // 182 // vaidUrya, dUraja, ratna, ketugrahavallabha yaha vaiDUryamaNike nAma haiN| ise aMgrejI meM Catseye kahate haiM / / 182 / / - mauktikam / mauktikaM zauktikaM muktA tathAmuktAphalaM ca tat / / zuktiH zaMkho gajaH kroDaH phaNirmatsyazca darduraH 183 veNurete samAkhyAtAstajjJaimauktikayonayaH / mauktikaM zItalaM vRSyaM cakSuSyaM blpussttidm||184|| mauktika, zautika, muktA, muktAphala yaha motIke nAma haiN| use phArasImeM makhArIda aura aMgrejI meM Pearl kahate haiN| motIke milane ke sthAna-sopa, zaMkha, hAthI sUara, sarpa matsya, meDhaka aura bAMsa haiN| motI-zItala, vIryavarddhaka, netrahitakara, bala tathA puSTikAraka hai|| 183 // 184 // prvaalH| puMsi klIbe pravAlaH syAtpumAneva tu vidrumH| pravAla pulliMga aura strIliMga meM, vidruma puMlliMgameM hI hotA hai| hiMdImeM use mUMgA, phArasImeM mirajAn aura aMgrejI meM Red CoraL kahate haiN| ____ atha ratnAnAM gunnaaH| ratrAni bhakSitAni syurmadhurANi sarANi ca // 18 //
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ TO (246); bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| cakSuSyANi ca zItAni viSanAni dhRtAni c| maMgalyAni manojJAni grahadoSaharANi ca // 186 // ratna-khAnemeM madhura, dastAvara, cAkSuSya, zIta, viSana tathA dhAraNa kiye hue maMgalakAraka, manojJa aura graha doSoMko haranevAle hote haiM // 185 // 186. ki ratnaM kasya grahasya prItikamityukta ratnamAlAyAm / mANikyaM taraNeH sujAtamamalaM muktAphalaM zItagomaheiyasya tu vidrumo nigaditaHsaumyasya gArutmatam / devejyasya ca puSparAgamasurAcAryasya vajrazanenIlaM nirmalamanyayonigadite gomedvaiduuryke||187|| sUryake liye mANika caMdramAke liye amala motI, maMgalake liye vidruma, budhake liye gArutmata, bRhaspatike liye pukharAja, zukrake liye hIrA, zanike liye nIlama, rAhuke liye gomeda dhaura ketuke liye vaidUryyaka dhAraNa kiye jAte haiM // 187 // ___uparatnAni / uparatnAni kAcazca karpUrAzmA kapardikA / muktAzuktistathA zaMkha ityAdIni bhuunypi||188|| kAMca, karpUgaramA, kapardikA, muktAzukti tathA zaMkha ityAdi bahutase - uparatna kahalAte haiM / 188 // uparatnatvAdimI kapardazakhau punaruktau / guNA yathaiva ratnAnAmuparatneSu te tathA / kiMtu kiMcittato hInA vishesso'ymudaahRtH||189|| uparatnoMmeM ratnoM jaise guNa haiN| antara itanA hI hai ki inameM kucha nmUna zuNa haiM / 189 // Aho! Shrutgyanam
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / viSam / viSaM tu garalaM kSveDastasya bhedAnudAhare / vatsanAbhaH sa hAridraH zaktukazca pradIpanaH // 190 // saurASTrakaH zRMgikazca kAlakUTastathaiva ca / hAlAhalo brahmaputro viSabhedA amI nava // 191 // viSa garala aura dave yaha viSake nAma haiM / vammanAbha, hAridraka, zaktuka, pradIpana, saurASTrika, zRMgika, kAlakUTa, hAlAhala aura brahmaputra yaha nau viSake bheda haiM // 190 // 191 // (247 ) vatsanAbhaH / siMdhuvArasaha patro vatsanAbhyA kRtistathA / yatpArzve na tarovRddhirvatsanAbhaH sabhASitaH // 192 // ( dAridraH ) haridrAtulya mUlo yohAridraH saudAhRtaH / (zaktukaH) yadraMthiHzaktukeneva pUrNamadhyaH sazaktukaH 193 vatsanAbha viSaka saMbhAlUkI taraha ke patra hote haiM / vatsakI nAbhIke AkArakA mUla, hotA hai| aura usake samIpa koI bhI vRkSa baDe sAkArakA nahIM ho sakatA, yaha lakSaNa vatsanAbhake haiM / hAridraka: viSakA mUla haldIkI gAMDake samAna nikalatA hai / jisa viSakaMdakA madhyabhAga kaNakedAra graMthiyoMse bharA huA hotA hai use saktuka kahate haiM // 192 // 193 // pradIpanaH / varNato lohito yaH syAdIptimAn dahanaprabhaH / mahAdAha karaH pUrvaiH kathitaH sa pradIpanaH // 194 // (saurASTrakaH) surASTa viSayeyaH syAtsa saurASTrikaucyate / jo viSakaMda varNa meM lAla, agni ke samAna dIptimAna aura mahAdAike karanevAlA hotA hai usako pradIpana kahate haiM / 194 //
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 248) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / zRMgikaH / yasmin gozRMgake baddha dugdhaM bhavati lohitam 195 sa zRMgika iti prokto dravyatattvavizAradaiH / saurASTrika dezameM utpanna hone vAlA viSa saurASTrika kahalAtA hai| jisa viSake gauke sIMgameM bAMdhanese dUdhakA lAla varNa ho jAya usako dravyatattvake jAnanevAloMne zRMgika viSa kahA hai // 195 // kaalkuuttH| devAsuraraNe devairha tasya pRthumaalinH|| 196 // daityasya rudhirAjjAtastarurazvatthasannibhaH / niryAsa kAlakUTo'syamunibhiHparikIrtitaH // 197 // so'hikSetre zRMgabere koMkaNe malaye bhavet // 198 // devatAoMke aura asuroM ke saMgrAmameM devatAboMse mAre hue pRthu mAli daityake rudhirase pIpala ke samAna viSakA vRkSa utpanna huA usa vRkSake nisa (goMda) ko RSi logoMne kAlakTa kahA hai| yaha kAlakUTa prahikSetra, zRMgavera parvata, koMkaNa aura malayAcalameM utpanna hotA hai| 196-198 // haalaahlH| gostanAbhaphalo gucchastAlapatracchadasta thA // 199 // tejasA yasya dahyante samIpasthA drumAdayaH / asau hAlAhalo zeyaH kiSkivAyAM himAlaye200 dakSiNAbdhitaTe deze koMkaNe'pi ca jAyate / hAlAhala viSake vRkSa tADa ke patra ke samAna patra hote haiM / drAkSA phala ke samAna phaloMke gucche lagate haiN| isake samopake vRkSa isake tejase phuka jAte hai / isake vRta kiSkindhA, himAlaya, dakSiNa samudrake kinA. reke pahADoM para aura koMkaNameM hote haiM // 199 // 20 // Ahad Shrutgyanam'
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 249 ) harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / brahmaputraH / varNataH kapilo yaH syAttathA bhavati sArataH 201 // brahmaputraH sa vijJeyo jAyate malayAcale / brAhmaNaH pAMDurasteSu kSatriyo lohitaprabhaH // 202 // vaizyaH pItossitaH zUdro viSa uktazcaturvidhaH / rasAyane viSaM vipraM kSatriya dehapuSTaye // 203 // vaizyaM kuSTavinAzAya zudraM dadyAdadhAya hi / viSaM prANaharaM proktaM vyavAyi ca vikAzica 204 // AgneyaM vAtakaphahRdyogavAhi madAvaham / tadeva yuktiyuktaM tu prANadAyi rasAyanam // 205 // yogavAhi tridoSaghnaM bRMhaNaM vIryavarddhanam / ye durguNA viSe'zuddhe te syuhIMnA vizodhanAt 206 // tasmAdviSaM prayogeSu zodhayitvA prayojayet / brahmaputra viSa- kapila varNakA hotA hai aura malayAcala meM utpanna hotA hai / isakI cAra jAtiyAM hotI haiN| unameM brAhmaNa pANDu varNakA, kSatrI lALa varNakA, vaizya pItavarSakA aura zUi kRSNa varNakA hotA hai // rasAyana karmameM brAhmaNa, deha puSTike liye kSatrI, kuSTha dUra karaneke liye vaizya aura mAraNa kriyAmeM zUdra viSakA prayoga karanA cAhiye / ( isako vaidyaloga saMkhiyA yA pASANa viSa kahate haiM / viSa-prANoM ko naSTa karanevAlA, vyavAyI, vikAzI, agniguNabhUyiSa, vAta kapha nAzaka, yogavAhI aura madake karanevAlA hotA hai / vahI viSa yadi yuktipUrvaka prayoga kiyA jAya to prANadAyaka, rasAyana, yogavAhI, tridoSanAzaka, bRMhaNa aura vIryyabarddhaka ho jAtA hai /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 250 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / zuddha viSameM jitane durguNa hote haiM vaha zodhana karanese hIna paDa jAte haiM aura guNa raha jAte haiM / isaliye viSoMko saba yogoM meM zodhana karake hI DAlanA cAhiye // 201-206 // upaviSANi / akSIraM snuhIkSIraM lAMgalIkaravIrakau // 207 // guJjAhino dhattaraH saptopaviSajAtayaH // 208 // eSAM guNAstatratatra draSTavyAH / iti dhAtuvargaH / AkakA dUdha, voharakA dUdha, lAMgalI kaMda, kanera, ghuMghavI, aphIma aura dhatUrA yaha khAsa upaviSa kahe jAte haiM / / 207 / / 208 / / iti zrIvaivaratna paM0 - rAmaprasAdAtmaja vidyAlaMkAra -- zivazarma vaidyakRta zivaprakAzikAbhASAyAM harItakyAdinighaNTau dhAtuvargaH samAptaH // 7 // dhAnyavargaH 8 . zAlidhAnyaM vrIhidhAnyaM zUkadhAnyaM tRtIyakam / zibIdhAnyaM kSudradhAnyamityuktaM dhAnyapaMcakam // 1 // zAlayoraktazAlyAdyA vrIhayaH SaSTikAdayaH / yavAdikaM zukadhAnyaM mudrAdyaM ziMbidhAnyakam // 2 // kaMgvAdikaM kSuddhavAnyaM tRNadhAnyaM ca tatsmRtam / kaNDanena vinAzukA hemaMtAH zAlayaH smRtAH // 3 // zAlidhAnya, vrIhidhAnya, zUkadhanya zibIdhAnya, caura kSudradhAnya yaha dhAnyakI pAMca jAtiyA~ haiM / inameM lAla nIla zAli cAvalAdi zAlidhAnya kahe
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (251) jAte haiN| saThThI Adi vrIhi kare jAte haiN| yava Adi zUka dhAnya kahe jAte haiN| mUMga maTaramAdi phaliyoMse nikalanevAle dvidala zivi dhAnya kahe jAte haiN| aura kaMgunI Adi zudadhAnya paura tRNadhAnya kahe jAte haiN| jo cAvala vinA hI chaDanese zveta ho unako zAlidhAnya kahate haiM // 1-3 // . shaaliH| raktazAliH sa kalamaH pAMDukaH zakunAhRtaH / sugaMdhakaH kardamako mahAzAlizca duusskH||4|| puSpAMDakaH puMDarIkastathA mhissmstkH| dIrghazUkaH kAMcanako hAyano lodhrapuSpakaH // 5 // ityAyAH zAlayassaMti bahavo bahudezajAH / / graMthavistArabhIteste samAstA nAtra bhASitAH // 6 // zAlipAnyoMkI aneka jAti haiM jinameM raktazAli, kalama, pAMduka, zakunAhata, sugaMdhaka, kardamaka, mahAzAli, dUSaka, puSpAMDaka, puNDarIka, pahiSapAtaka, dIrghazUka, kAMcana, hAyana, lodhrapuSpaka, Adi zAli dhAnya kahe jAte haiN| coDA vAlamatI Adi zAlidhAnoM ke aMtargata / zAlidhA noMkI aneka dezoMmeM utpanna honese aneka prakArake jAtiyAM hotI haiN| jinako graMthake bahuta baDha jAneke bhayase yahAM para nahIM nikhA // 4-6 // shaalidhaanygunnaaH| / zAlayo madhurAH snigdhA balyA bddhaalpvrcsH| kaSAyA laghavo rucyAH svaryA vRSyAzca bRhaNAH // 7 // alpAnilakaphAH zItAH pittanA mUtralAstathA / zAlayodagdhamRjAtAH kaSAyA laghupAkinaH // 8 // sRSTamUtrapurISAzca rUkSAH shlessmaapkrssnnaaH| kaidArA vAtapittaghnA gurakaH kaphazukalAH // 9 //
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 252 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / kaSAyA alpavarcaskA medhyAzcaiva balAvahAH / sthalajAH svAdavaH: pittakaphaghnA vAtavahnidAH // 10 // kiMcittiktAH kaSAyAzca vipAke kaTukA api / vApitA madhurA vRSyA balyAH pittapraNAzanAH 11 // zleSmalAzcAlpavarcaskAH kaSAyA guravo himAH / vApitebhyo guNaiH kiMciddhInAH proktA avApitAH 12 // ropitAstu navA vRSyAH purANA laghavaH smRtAH / tebhyastu ropitA bhUyaH zIghrapAkA guNAdhikAH // 13 // chinnarUDhA himA rUkSA balyAH pittakaphApahAH / baddhavikAH kaSAyAzca laghavazcAlpatiktakAH // 14 // - zAlidhAnya- madhura, snigdha, balakAraka, kiMcita malako bA~dhanevAle, kasaile halke, rucikAraka, svarako ThIka karanevAle, bIryavarddhaka, zarIrapuSTikAraka, kiMcita vAtakapha pradhAna, zItala, pittanAzaka aura kiMcita -mUtra ke karanevAle hote haiN| jo zAlidhAnya, dagdha kI huI miTTI meM utpanna hote haiM vaha kasaile laghupAkI, malamUtrake nikAlanevAle, rUkSa aura kaphanAzaka hote haiM / jo dhAnya pAnIkI kyAriyoM meM hote haiM vaha vAta pittanAzaka, bhArI, kapha aura zukravarddhaka hote haiN| kaSAya-gralpa malakAraka, buddhivarddhaka aura balako baDhAnevAle haiN| jo dhAnya vinA pAnI kI kyAriyoMke sAdhA' raNa khetoM meM utpanna hote haiM vaha svAdu, pittakaphanAzaka, vAtakAraka, agniko caitanya karanevAle, kiMcit vikta, kaSAya, aura vipAkameM kahote haiN| jo dhAna eka kSetra se ukhADa kara dUsare kSetra meM lagAe jAte haiM unako vApita yA Aropita dhAnya kahate haiM / prAropita dhAnya- madhura, vRSya, balakAraka, pittanAzaka, kaphavarddhaka, alpamalake karanevAle, kaSAya,bhArI, zItala hote haiM / jo dhAnya ukhAr3a kara nahIM lagAe jAte, unako pravApita kahate haiM / bhavApita dhAnya vApitoM se guNoM meM kucha hIna hote haiM / jo dhAnya ropita haiM eka jagaha se
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (256) ukhADa kara dUsarI jagaha lagAe jAte haiN| vaha naye to vIryavarddhaka hote haiN| purAne honese halke ho jAte haiN| parantu saba prakArake dhAnyoMmeM ropita dhAnya zIghra pAkI aura guNoMmeM adhika hote haiN| jo dhAnya eka bAra kATalenese phira unakI jaDoMmeM utpanna ho jAte haiM vaha rUkSa, zItala, valakAraka, pitta kaphanAzaka, manako bA~dhanevAle, halke aura kiMcita tikta hote haiN|7-14|| raktazAli / raktazAlivarasteSu balyo vaNyastridoSajit / cakSuSyo mUtralaH svyNHshukrlstRdduujvraaphH||16|| viSavraNazvAsakAsadAinudvahnipuSTidaH / / tasmAdalpAMtaraguNAH zAlayo mhdaadyH|| 16 // saba dhAnoMmeM raktazAli acche, baladAyaka, varNakAraka, vidoSanAzaka, bakSuSya, mUtravarddhaka, svarakAraka, vIryakAraka, pyAsa, jvara, viSa, vraNa zvAsa kAsa aura dAiko mAranevAlA, agnidIpaka aura puSTikAraka hote haiN| dUsare mahAzAlI isase guNoMmeM nyUna haiM // 15 // 16 // brAhidhAnyam / .. vArSikA kaMDitAH zuklA bIyazcirapAkinaH / kRSNavrIhiH pATalazca kukkuTAMDaka ityapi // 17 // zAlAmukhI jatumukha ityAyA brIhayaH smRtaaH| kukkuTAMDAkRtirkIhiHkukkuTAMDaka ucyate // 18 // kRSNavIhiH sa vijJeyo yaH kRSNatuSataMDulaH / pATalaH pATalApuSpavarNako vrIhirucyate // 19 // zAlAmukhaH kRSNazUkaH kRSNataMDula ucyte| lAkSAvaNe mukhaM yasya jJeyo jatumukhastu saH // 20 //
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 254) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / bohayaH kathitA pAke madhurA vIryyato hitaaH| alpAbhiSyaMdinobaddhavarcaskAH SaSTikaiHsamAH // 21 // kRSNavIhirvarasteSAM tasmAdalpaguNAH pare / varSA Rtu meM pakanevAle, chaDane meM sapheda aura derameM pakanevAle vrIhi dhAnya kahalAte haiM / kRSNavrIhi, pATala', kukkuTAMDaka, zAlAmukhI, jatumukha ityAdi dhAnya hote haiM, murge ke aMDe ke AkAravAle kukkuTAMDaka vrIhi hote haiN| kAle tuSoMvAlA cAvala kRSNabrIhi hotA hai| pATake phUla jaise raMga. bAle pATala brohi hote haiN| jisakA zUka aura taNDula kAle hoM use zAlAmukha kahate haiN| jisake mukhakA raMga lAkhake sadRza ho use jatumukha kahate haiN| brIhi dhAnya pAkamaiM madhura,vIryyaka, hitakara,alpAbhiSyandI, malako bAMdhanevAle aura sAThI ke samAna hote haiN| kRSNa vrIhi inameM sabase zreSTha hai| dUsare saba alpa guNavAle haiM // 17-21 // paSTikam / garbhasthA eva ye pAkaM yAMti te SaSTikA mtaaH||22|| paSTikaH zatapuSpazca pramodakamukundako / mahApaSTika ityAdyAH SaSTikAH samudAhRtAH // 23 // ete'pi trIhayaH proktA vIhilakSaNadarzanAt / SaSTikA madhurA zItA lavako barcasaH // 24 // vAtapittaprazamanAH zAlibhiH sahazA guNaH / paSTikA pravarA teSAMladhI snigdhAtridoSajit // 25 // svAhI mRdvI pAhaNI ca baladA gharahAriNI / raktazAliguNastutyAstataH svalpaguNAH pare // 26 // jo garbhastha hI paka jAte haiM unheM sAThI dhAnya kahate haiM / SaSTika, zata. puSpa,pramodaka,mukundaka aura mahApaSTika ityAdi sAThIke bheda haiN| bohike
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ hatiyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (255) lakSaNa dikhAne se yaha bhI vrIhi kahAte haiN| sAThI dhAnya-madhura, zItala, harake, malarodhaka, vAtapittanAzaka aura zAlidhAnyake samAna hI guNavAle hote haiN| parantu sAThI cAvala inameM zreSTha, hatke, snigdha, tridoSanAzaka, mRdu, svAdu, grAhI, baladAyaka aura jvaranAzaka haiN| prAyaH raktazAlike samAna guNavAle haiN| anya saba prakArake cAvala inase guNoM meM nyUna hote haiM / 22-26 / ykH| anuyavo niHzUkaH syAtkRSNAruNavarNo yavaH / niHzUko'pi yavaH prokto dhavalAkRtikomahAn // 27 // yavastu zitazUkAsyAniHzUko'nuyavaH smRtH| tokmastadvattaharitastataH svalpazca kIrtitaH // 28 // yavaH kaSAyo madhuraH zItalo lekhano mRduH| vraNeSu tilavatpathyorUkSo medhAgnivarddhanaH // 29 // kaTupAko'nabhiSyaMdI svayoM balakaro guruH bahuvAtamalo varNasthairyakArI ca picchilaH // 30 // kaNThatvagAmayazleSmapittamedApraNAzanaH / pInasazvAsakAsorustaMbhalohitatRtpraNut // 31 // asmAdanuyavo nyUnastokmo nyuuntrsttH| anuyakSa, niHzUka, kRSNayava paura aruNayava, yaha yavoMkI jAtiyA~ haiN| inameM niHzUka yava zveta aura bar3e AkAravAle hote haiM, sAdhAraNa yA sita zUkavAle hote haiM / niHzUka yoMko anuyava bhI kahate haiM, jo kiMcita hare varNake aura choTe AkAravAle haiM unako tokma kahate haiN,| yava-kaSAya; madhura, zItala, lekhana, mRdu, vraNoMmeM tiloM ko samAna pathya, rUkSa, medhA
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 256 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / aura agniSaddhaka, kaTupAkI, dhanabhiSyandi, svarakAraka, balavarddhaka, bhArI, vAtapradhAna, malakAraka, varNa paura stheyake karanevAle, picchala, tathA kaNTha aura tvacA ke roga, kapha, pisa, meda, pInasa, zvAsa; kAsa, urustaMbha, raktavikAra aura pyAsako dUra karate haiM / javoMse anubhava nyUna guNavAle hote haiM / tokma atyanta nyUna guNavAle hote haiM / / 27-31 // godhUmaH / godhUmaH sumano'pi syAtrividhaH sa ca kIrtitaH // 32 // mahAgodhUma ityAkhyaH pacAddezAtsamAgataH / madhulI tu tataH kicidalpA sA madhyadezajA // 33 // niHzuko dIghagodhUmaH kvacinnaMdImukhAbhidhaH / godhUmo madhuraH zIto vAtapittaharo guruH // 34 // kaphazukraprado balyaH snigdhaH saMdhAnakRtsaraH / jIvano bRMhaNo varNyo vaNyarucyaH sthiratvakRt // 35 // kaphaprado navIno na tu purANaH / madhUlI zItalA snigdhApittaghnI madhurA laghuH // 36 // zukralA bRMhiNI pathyA tadvanaMdImukhaH smRtaH / godhUma, sumana, madhUlI yaha godhUmake nAma haiN| godhUma tIna prakArakI hotI hai| pazcimadeza se prAI huI baDe AkAravAlI gehUM ko mahA godhUma kahate haiM / madhyadezameM utpanna honevAlI kiMcit choTe AkAra kI madhUz2o kahI jAtI hai| kisI dezameM zUkarahita lambI godhUmako nandImukha kahate haiM gehUM (kaNaka) madhura, zIta, vAtapittanAzaka, kapha aura zukrako baDhAnevAlI, balakAraka, trigdha, saMdhAnakArI, sara, jIvana, bRMhaNa, varNakAraka, vraNoMko bharanevAlI, rucikAraka tathA Ayuvarddhaka hai, / navIna gehU kaphavarddhaka hotA hai, parantu eka varSake anantara kaphakAraka guNa isameM nahIM rahatA hai| Aho ! Shrutgyanam
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 257 ) madhUlI gehUM-zItala, snigdha, pittanAzaka, madhura, halkI, vIryavardhaka maura bRMhaNa hotI hai| yahI guNa nandImukhameM bhI haiM // 32-36 // zivIguNAH zamIjAH zivijAH zivibhavAHsUpAzca vedalAH // 37 // vedalA madhurA rUkSAH kaSAyAH kaTupAkinaH / vAtalAH kaphapittaghnA baddhamUtramalA himAH // 38 // Rte mudramamUrAbhyAmanye tvAdhmAnakAriNaH / zamIja, zivija, zivibhava, sUpa aura vaidala yaha do dAnavAle mUMga, mASa caNaka, maTarAdikoM ke nAma haiM / vaidala- madhura, rUkSa, kaSAya, kaTupAkI, vAtakAraka, kaphapittanAzaka, malamUtrako bA~dhanevAle aura zItala hote haiN| inameM mUMgI aura masUrake sivAya saba dvidala peTameM dabAko bharanevAle hote haiM // 37 // 38 // mudram / mudro rUkSo laghugrAhI kaphapittaharo himaH || 39 // svAduralpAnilo netryo jvaraghno vanajastathA / mudro bahuvidhaH zyAmo haritaH pItakastathA // 40 // zveto raktazca teSAM tu pUrvaH pUrvo laghuH smRtaH / suzrutena punaH prokto haritaH pravaro guNaiH // 41 // carakA dibhirapyukta eSa hyeva guNAdhikaH / mUMgI- rUkSa, laghu, grAhI, kapha-pittanAzaka, zItala, svAdu, alpabAta, netroMko hitakArI aura jvaranAzaka hotI hai / vanamUMga ke bhI bahI guNa haiM / mUMgI - zyAma, harita, pIta, zveta aura raktabheda se bahuta prakArakI hotI hai / inameM kramapUrvaka pahalI pahalI vizeSa halkI hotI hai / kintu suzruta 17
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ (258) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / aura caraka AdikoMne harI muMgIko vizeSa guNoMvAlI kahA hai| ise aMgrejImeM Green Gram kahate // 39-41 // maassH| mASo guruH sAdupAkaH snigdho rucyo'nilApahaH 42 sraMsanastarpaNo balyaH zukralo bRMhaNaH prH| chinnamUtramalaH stanyo medaH pittakaphapradaH // 43 // gudakIlArditazvAsapaktizUlAni nAzayet / kaphapittakaro mApaH kaphapittakaraM dadhi // 44 // kaphapittakarA matsyA vRtAkaM kaphapitta kRva / mASa ( uDada) guru, svAdupAki, nigdha, rucikAraka, vAtanAzaka, sraMsana, tarpaNa, balakAraka, vIryavardhaka aura zarIrako moTA banAnevAle, malamUtrako nikAlanevAle, stanoM meM dUdha utpanna karanevAle, meda, pitta aura kaphako baDhAnevAle tathA aza, zvAsa aura pariNAmazUnako dUra karate haiN| mASa, dadhI, machalI aura beMgana yaha cAroM hI pRthakU sevana karane se, yA milAkara sevana karanese pitta aura kaphako vizeSa rUpase baDhAte haiM / ise aMgrejImeM Kidney Bean kahate haiM / 42-44 // raajmaassH| rAjamASo mahAmApazcapalazca balaH smRtaH // 15 // rAjamASo guruH svAdustuvarastarpaNaH saraH / rUkSo vAtakaro rucyaH stanyo bhuurimlprdH||46|| zveto raktastathA kRSNastrividhaH sa prkiirtitH| yo mahAsteSu bhavati sa evokto guNAdhikaH // 17 // rAjamASa, mahAmASa, capala aura bala yaha rAjamASake nAma haiM / ise hindI meM lobiyA khAMgaNa bhI kahate haiM / isakA aMgrejI nAma Chinessp
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ (259) harItakpAdinighaNTuH mA. TI. / kasailA Dolicos hai| rAjamASa-guru, svAdu, tarpaNa, sara, rukSa, bAta kara, rucikAraka, stanyavarddhaka, mala ko baDhAnevAlA hotA hai| rAjamASa - zveta, lAla aura kAle varNabhedase tIna prakArake haiN| inameM jo prAkArameM sabase bar3A hai vahI guNameM bhI adheka kahA jAtA hai // 45-47 // niSpAvaH / niSpAvo rAjazivI syAdvecha H zivakaH / niSpAvo madhuro rUkSo vipAke'mlo guruHsaraH // 48 // kaSAyaH stanyapittAsramUtrAta vibaMdhakRt / vidAdyuSNo viSazleSmazothahRcchukanAzanaH // 49 // niSpAda, rAjazivI, vellaka, zvetazibaka yaha baDe | maTake nAma haiN| maTara- madhura, rUkSa, vipAka meM bamla, guru, dastAvara, kaSAya, stanyavarddhaka, pitta, rakta, mUtra, dAta aura vivandha ke karanevAle, vidAhi, uSNa, viSa, kaka, zotha ko harane vAle aura vIrya ko naSTa karanevAle haiM // 48 // 49 // makuSTham / makuSTho vanamudraH syAnmukuSTha kamapuSTakau / makuSTho vAtalo grAhI kaphapittaharo laghuH // 50 // vAMtijinmadhuraH pAke kRmikRjjvaranAzanaH / makuSTha, vanamudga mukuSThaka, apuSTaka yaha moThake nAma deN| ise aMgrejI meM Aconite Leaved Kidney Bean kahate haiM / moTha-vAtakAraka, grAhI, kapha pittanAzaka, halake, vamanadara, pAkameM madhura, kRmikAraka auaura jvaranAzaka haiM // 50 // masUraH / mAMgalya ko masUraH sthAnamAMgalyAca masurikA // 51 //
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 260 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / masaro madhuraH pAke saMgrAhI zItalo madhuH / kaphapittAsrajidrakSo vAtalo jvaranAzanaH // 52 // mAMgalyaka, masUra, mAMgalya, masUrikA yaha masUrake nAma haiM / isakA aMgrejI nAma Lentin hai masUra pAka meM madhura, saMgrAhI, zItala, halkA; kapha, pitta aura raktanAzaka, rUkSa, vAtakAraka aura jvaranAzaka hai // 51 // 52 // | ADhakI / ADhakI tuvarI cApi sA proktAzanapuSpikA / ADhakI tuvarA rUkSA madhurA zItalA laghuH // 53 // grAhiNI vAtajananI varNyA pittakaphAsrajit / .. bhADhakI, tuvarI, zatapuSpikA yaha arahara ( harakara ) ke nAma haiM isakA aMgrejI nAma Pigeon Pea hai / prADhakI - kasailI, rUkSa, madhura, zItala, halkI, grAhI, vAtakAraka, varNakAraka, pitta, kapha aura raktavikArako nAza karanevAlI hai // 53 // caNakaH / caNako harimaMthaH syAtsakalapriya ityapi // 54 // caNakaH zItalo rUkSaH pittaraktakaphApahaH / laghuH kaSAyo viSTaM bhI vAtalo jvaranAzanaH // 55 // sa cAMgAreNa saMsRSTastailabhRSTazca tadguNaH / ArdrAbhRSTo balakaro rocanazca prakIrtitaH // 56 // zuSka bhRSTo'tirUkSaHsyAdvApapittaprakopanaH / svinnaH pittakaphaM hanyAtsUpaH kSobhakaro mataH // 57 // ArdrA'tikomalo rucyaH pittazukraharo hitaH / kaSAyo vAtalo grAhI kaphapittaharo laghuH // 58 // caNaka, harimaMtha, sakala priya yaha khanekela haiN| ise aMgrejI meM Gram
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. dI. / ((261)) kahate haiM / canA-zItala, rUkSa, pitta, raktavikAra aura kaphanAzaka, halkA, kaSAya, viSTabhI, vAtakAraka, jvaranAzaka hai| agni yA tela meM bhune hue canoM ke bhI yahI guNa haiM / gole bhune hue cane balakAraka aura rucikAraka haiN| sUkhe bhUne hue cane atirukSa, vAta pitako kopa karanevAle hote haiN| chauMke hue cane pitta aura kaphako nAza karate haiM / canekA sUpakSobhakAraka hai / gIle cane - komala, rucikAraka, pitta aura zukranAzaka, hitakAraka, kasailA, vAtakAraka, grAhI, kapha pittanAzaka aura halke hote haiM // 54-58 // L kalAyaH / kalAyo vartulaH proktaH satInazcaH hareNukaH / kalAyo madhuraH svAduH pAke rUkSazca zItalaH // 59 // aMgrejI meM kalAya, vartula, satIna, hareNuka yaha maTarake nAma haiM / ise Field Pea kahate haiM / maTara-madhura, madhurapAkI, rUkhA tathA zItala hai // 59 // * - tripuTaH / tripuTaHkaMTako'pi syAtkathyate tadguNA amI / tripuTo madhurastiktastuvaro rUkSaNo bhRzam // 60 // kaphapittaharo rucyo grAhako zItalastathA / kiMtu khaMjatvapaMgutvakArI vAtAtikopanaH // 61 // tripuTa, aura kaMTaka yaha tripuTake nAma haiM, aMgrejI meM ise Chickiling Vetch kahate haiN| tripuTa-madhura, tikta, kaSAya, rUkSa, uSNa, kaphapittanA zaka, rucikAraka aura zItala hai| kintu khaM jatva aura laMgaDApanako karanevAlI tathA vAtako atyanta kupita karanevAlI hai // 60 // 61 // kulatthaH / kulatthikAkulatthazca kathyate tadguNA atha / kulatthaH kaTukaH pAke kaSAyaH pittaraktakRt // 62 //
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( 161 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / laghurvidAhI vIryoSNaH zvAsakAsakaphAnilAn / haMti hikkAzmarIzukadAdAnAhAnsa pInasAn // 63 // svedasaMgrAhako medojvarakrimiharaH paraH / kulathikA aura kulattha yaha kulathIke nAma haiN| ise aMgrejI meM Two flcwered Dolicos kahate haiN| kulathI- pAka meM kaTu, kaSAya, pittaraktako karanevAlI, halakI, vidAhI, uSNa, vIrya, zvAsa, kAla, kapha aura vAyuko haranevAlI, tathA hicakI, patharI, zukra, dAha, aphArA, pInasa, meda, jvara aura kRmiyoMko naSTa karatI hai / zraura pasIneko rokane vAlI hai / / 62 / / 63 / / tilaH / tilaH kRSNaH sito raktaH sa vanyo'lpa tilaHsmRtaH 64 tilo rase kaTustiko madhurastuvaro guruH / vipAke kaTukaH svAduH snigdhoSNaH kaphapittanut 63 // balyaH kezyo himasparzastvacyaH stanyo vraNe hitaH / daMtyo'lpamutrakRdagrAhI vAtaghnA'gnimatipradaH // 66 // kRSNaH zreSThatamasteSu zuklo vai madhyamaH smRtaH / anyo hInataraH proktastajjJai raktAdikastilaH // 67 // tila-kAne, sapheda aura lAla hote haiN| jaMgala meM honevAle tiloMko aparila kAte haiN| tila - rasa meM kaTTu, tikta, madhura, kasaile aura bhArI hote haiN| vipAka meM kaTu tathA madhura, snigdha, uSNa, kaphapittanAzaka, baLa kArI, kezavarddhaka, zItala, tvacAko uttama banAnevAle, stanyavarddhaka, vraNameM hitakArI, dAMtoM ko majabUta banAnevAle, mUtrako kama karanevAle, kiMcit grAhI, vAtanAzaka, agni aura buddhiko baDhAnevAle hote haiM / inameM kAle tila atyanta zreSTha, sapheda madhyama aura anya lAla yAdi tila guNoMmeM DIna hote haiM / 64-67 // Aho! Shrutgyanam
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| atsii| atasI nIlapuSpaM ca pArvatI syAdumA jhumA / atasI madhurA tiktA snigdhA pAke kaTuguruH // 6 // atasI zukravAtaghnI kaphapittavinAzinI / atasI, nIlapuSpI, pArvatI, umA aura kSumA yaha balasIke nAma haiN| palasI madhura, tikta, snigdha, pAkameM kaTu, bhArI, zuknanAzaka, vAta, kapha aura pittako nAza karanevAnI hai / isakA aMgrejI nAma Linseed tuvrii| tuvarI grAhiNI proktA lavI kaphaviSAsrajit 69 // tIkSNoSNA vahnidA kaMDUkuSThakoSThakrimipraNut / tuvarI-grAhI, halakI, kapha, viSaraktako jItanevAlI, tIkSNa, uSNa, agnivaddhaka tathA khAja, kuSTha, koTha aura kRmiyoMko naSTa karanevAlI hai| isako tArAmIrA bhI kahate haiM // 69 // gaursrsspH| sarSapaH kaTukaH snehastaMtubhazca kadambakaH // 70 // gaurastu sarSapaH prAjJaH siddhArtha iti kathyate / sarSapastu rase pAke kaTuH snigdhaH satitakaH // 7 // tIkSNoSNaH kaphavAtaghno raktapittAnivarddhanaH / rakSoharo jayetkaMDUkuSThakoSThakimigrahAn // 72 // yathA raktastathA gauraH kiMtu gauro varo mtH| sarSapa-kaTuka, sneha, taMtubha aura kadabaMka yaha sarasoM ke nAma haiN| pIlI sarasoMko siddhArtha bhI kahate haiN| isakA aMgrejI meM nAma Sina Pis alba haiM / sarasoM rata aura pAkameM kaTu, sigdha, tIkSAupa, kapha vAtanAzaka,
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ (264) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| rakta pittavaddhaka, agnivardhaka, rAkSasoMke bhayako dUra karanevAlI tathA kaNDU, kuSTha, koTha, kRmi aura grahabAdhAko dUra karatI hai| zveta sarasoM meM bhI rakta sarasoMke samAna hI guNa haiM / kintu zveta sarasoM zreSTha mAnI jAtI haiM / / 70-72 / raajikaa| rAjI tu rAjikA tIkSNagaMdhA kSujanakAsurI // 73 // kSavaH kSudhAbhijanakaH kRSNikA kRSNasarSapaH / rAjikA kaphapittaghnI tIkSNoSNA raktapittakRt 74 kiMcidrUkSAgnidA kaMDU kuSThakoSThakrimIna haret / atitIkSNA vizeSeNa tadvatkRSNApi rAjikA // 7 // tathA himo gurugrAhI tatpuSpaM pradarAstrajit / rAjI, rAjikA, tIkSNagandhA, kSujanaka, AsurI, cava, kSudhAbhijanaka, kRSNikA aura kRSNasarSapa, yaha gaIke nAma haiN| isakA aMgrejI nAma Rus tasdsuo hai| rAI-kaphapittanAzaka, tIkSaNa, uSNa, raktapittakAraka,kiMcita rUkSa tathA kaNDU, kuSTha, koTha mora kRmiyoMko haranevAlI hai| kAlI rAI vizeSa rUpase tIkSNa hotI hai| tathA usake phUla-zItala, bhArI aura grAhI haiN| raktapradarako jItanevAle haiM // 73-75 // kSudadhAnyam / kSudradhAnyaM kudhAnyaM ca tRNadhAnyamiti smRtam 76 // kSudradhAnyamanuSNaM syAtkaSAya laghu lekhanam / madhuraM kaTukaM pAke rUkSaM ca kledazoSakam // 7 // vAtakRddhaddha viTkaM ca pittaraktakaphApaham / kSudradhAnya, kudhAnya, tRNadhAnya yA zudadhAnyoM ke nAma haiN| kSudradhAnyaanuSNa, kaSAya, laghu, lekhana, madhura, pAkameM kaTu, rUkSa, kledazoSaka, Aho! Shrutgyapam
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. ( 265) arakAraka, malako bAMdhanevAle tathA pitta, rakta aura kaphako harane vAle haiM // 76 // 77 // kaMzuH / striyAM kaMgupriyaMgU dve kRSNaraktA sitA tathA // 78 // pItA caturvidhA kaMgustAsAM pItA varA smRtA / kaMgustu bhagnasaMdhAnavAtakavRMdaNI guruH // 79 // rUkSA maharAstI vAjinAM guNakRd bhRzam / kaM aura priyaMgu yaha donoM zabda strIliGgavAcaka haiN| kaMgunI-kAlI, lAla, sapheda aura pIlI ina bhedoMse cAra prakArakI hotI hai / inameM pIlI kaigunI zreSTha mAnI jAtI hai| kaMgunI bhagnasaMdhAnakAraka ( TUTe hueko joDa* nevAlI ) vAtavarddhaka, bRMhaNI, bhArI, rUkSa, kaphanAzaka aura thoDauMko atyanta guNa karanevAlI hotI hai // 78 // 79 // cInakaH / cInakaH kaMgubhedosti sa jJeyaH kaMguvad guNaiH // 80 // kaMgunIkA bheda cInaka ( conA ) hotA hai isakA aMgrejI nAma illet hai| yaha bhI guNoM meM kaMgunIke samAna hai // 80 // zyAmAkaH / zyAmAkaH zoSaNo rUkSo vAtalaH kaphapittahRt // 81 // zyAmaka ( sauMpha ke cAvala ) zoSaNa, rUkSa, vAtakAraka aura kaphapittanAzaka hai // 81 // kodravaH / kodravaH koradUSaH syAduddAlo vanakodravaH / airat vAtalo grAhI himaH pittakaphApahaH / udAlastu bhaveduSNo grAhI vAtakaro bhRzam // 82 // kodrava aura koradUSa yaha kodeke nAma haiM / vanakodravako uddAna kahave
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ (266) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| haiN| kodrava-pAtakAraka, prAhI, zItala aura pittakaphanAzaka hai| uddAla uNa, grAhI aura vAtakAraka hotA hai / 82 // zarabIjam / cArukaH zarabIjaM syAtkathyate tadguNA ath| cAruko madhuro rUkSo raktapittakaphApahaH // 83 // kSIto lagharavRSyazca kaSAyo vAtakopanaH / .. cAruka, zarabIja yaha sarapateke bIjoMke nAma haiN| cAruka-madhura, rUkSa, raktapinanAzaka, kaphaghna, zItala, halkA, vIryanAzaka, kaSAya aura vAta.. kopakAraka hotA hai // 83 // vaMzavIjam / yA vaMzabhavA rakSAH kaSAyAH kaTupAkinaH // 8 // baddhamUtrAH kaphanAzca vAtapittakarAH sarAH / bAMsake jau-rUkhe, kalaile, kaTupAkI, mUcanA, kaphanAzaka, vAtapittakA. raka paura dastAghara hote haiM // 84 // kusumbhabIjam / kusumbhabIjaM varaTA sevA proktA varATikA // 85 // varaTA madhurA snigdhA raktapittakaphApahA / kaSAyAzItalA gurUsyAdavRSyAnilApahA // 86 // kusubhabIja, varaTa, varATikA aura karaDa yaha kusuMbhake bIja kA nAma hai| karaDa-madhura, snigdha, raktapinanAzaka, kaphaghna, kaSAya, zItala, bhArI, avRSya paura vAyuko haranevAle hote haiM / / 85 / / 86 / / gayedhuH / gavedhukA tu vidvadbhirgavedhuH kathitA striyAm / gavedhuH kaTukA svAdvI kAryakRtkaphanAzinI // 87 // godhukA-strIligavAcaka hai| gavedhu-kaTu, svAdu, kRza karanevAlI aura kaphanAzaka hai / / 87 / / Aho! Shrutgyanam
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / nIvAraH / prasAdhikA tu nIvArastRNAnnamiti ca smRtam / nIvAraH zItalo grAhI pittaghnaH kaphavAtakRt // 88 // prasAdhikA, nIvAra aura tRNAnna yaha nIvArake nAma haiN| nIvAra - zItala, grAhI, pittanAzaka aura kaphavAtakAraka hai // 88 // ( 267 ) yavanAlaH / yavanAlo himaH svAdurlohitaH zreSma pittajita | avRSyastuvaro rUkSaH kledakRtkathito laghuH // 89 // yavanAla ghAsa ke bIja-zItala, svAdu, rakta, kapha aura pittako jItanevAle, vIryyazoSaka, kasaile, rUkSa, halake aura kledakAraka haiM // 89 // zaNaH / zaNaH prokto mAtulAnI jantutaMturmahAzanA / zaNo himo laghugrahI tatpuSpaM pradAsrajit // 90 // zaNa, mAtulAnI, jaMturaMtu, mahAzanA yaha sanake nAma haiN| zaNabIjazItala, halake aura grAhI hote haiN| isake puSpa raktapradarako dUra karate haiM // 90 // navadhAnyAdiH / dhAnyaM sarve navaM svAdu guru zleSmakaraM smRtam / tattu varSoSitaM pathyaM yato laghuvaraM hitam // 91 // varSoSitaM sarvadhAnyaM gauravaM parimuMcati / na tu tyajati vIryyaM svaM kramAnmuM catyataH param // 92 // eteSu yavagodhUmatilamASA navA hitAH / purANA virasA rUkSA na tathA guNakAriNaH // 93 // iti dhAgyavargaH / saba prakArake navIna dhAnya- svAdu, bhArI aura kaphakAraka hote haiM / vahI dhAnya eka varSake anantara halke, zreSTha zapathya ho jAte haiM kyoMki
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ (268) , bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / eka varSa ke bAda saba dhAna apane bhArIpanako tyAga dete haiM, parantu apane vIryako nahIM chor3ate / dUsare varSake anaMtara inake viyAdi bhI kama hone laga jAte haiM / inameM bala puSTi ke liye yava, gehUM, tila aura mASAdi navIna hI hitakAraka hote haiN| purAne hone para kSa aura virasa honese vaise guNakArI nahIM rahate // 91-93 // iti zrIvaidyaratnapaMDitarAmaprasAdAtmaja-vidyAlaGkAra-zivazarmavaidyazAstrikRta-zivaprakAzikAbhASAyAM harItakyAdi nighaNTau dhAnyavargaH samAptaH // 8 // zAkavarga; 9. O O patraM puSpaM phalaM nAlaM kaMdaM saMsvedajaM tthaa| zAkaM SaDvidhamuddiSTaM guru vidyAyathottaram // 1 // prAyaH zAkAni sarvANi viSTaMbhIni gurUNica / lakSANi bahuvAsi sRSTaviNmArutAni ca // 2 // zAkaM bhinatti vapurasthi nihaMti netraM, varNa vinAzayati raktamathApi zukram / prajJAkSayaM ca kurute palitaM ca nUna, haMti smRtiM gatimiti prAdaMti tajjJAH // 3 // zAkeSu sarvaSu vasaMti rogAste hetavo dehavinAzanAya / tasmAdbudhaHzAkavivarjanaM tu kuttiyaamlessusetrdossH| patra, phUla, phana, nAla, kaMda paura saMsvedaja ina bhedoMse zAka chaH prakA. rake kahe haiN| inameM pahalese dUsarA uttarottara kramale bhArI mAnA jAtA hai|
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (269 ) prAyaH saba zAka viSTaMbhI, bhArI, rUkSa, bahuta malake karanevAle, manamUbako paidA karanevAle hote haiM / zAka prAyaH zarIra aura asthiko bhedana karanevAle, netroMkI jyoti kama karanevAle, varNa, rakta aura vIryako haranevAle, buddhikA kSaya karane vAle, bAloM ko sapheda banAnevAle, smaraNazatiko bigAr3anevAle aura gatiko hanana karanevAle hote haiN| prAyaH saba patrazAkoM meM dehanAzaka roga hote haiM aura khaTAI meM bhI yahI doSa hai| isaliye buddhimAnoMko zAka aura khaTAI kama khAnA cAhiye / yaha uparokta doSa sAmAnyarUpase kaha gaye haiM parantu patra phala aura kaMdaAdi zAkoMmeM vizeSa guNa bhI pAye jAte haiN| itane doSa prAyaH saba zAkoMmeM nahIM hote, yaha sAmAnya vAkya vizeSa guNoM ke bAdhaka nahIM haiM // 1-4 // etAni zAkaniMdakavacanAni sAmAnyAni / patrazAkaM vAstukadvayam / vAstukaM vAstukaM ca syAtkSArapatraM ca zAkarAT / tadeva tu bRhatpatraM raktaM syAgauDavAstukam // 5 // prAyazo yavamadhye syAdyavazAkamataH smRtam / vAstUkadvitayaM svAdu kSAraM pAke kaTUditam // 6 // dIpanaM pAcanaM rucya laghu zukrabalapradam / saraM plIhA'srapittAzakRmidoSatrayApaham // 7 // vAstUka, vAstuka, kSArapatra aura zAkarAT yaha bathueke nAma haiM / lAna raMgakA bar3e pattoMvAlA bAthU gaur3avAstuka kahA jAtA hai| use aMgrejImeM white Goose foot athavA purple goose foot kahate haiN| bAthU-prAyaH yavoMke khetake madhyameM hotA hai| isaliye isako yaSazAka bhI kahate haiN| donoM bAthU-svAdu, khAre, pAkameM kaTu, dIpana, pAcana, rucikAraka, halke, vIrya aura balako denevAle, sAraka tathA tillI, raktapitta, parza, kRmi aura tridoSako haranevAle // 5-7 //
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ (270) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| potkii| potakyupodikA sA tu maalvaa'mRtvllrii| potakI zItalA snigdhA zleSmalA vaatpittnut||8|| akaMvyA picchilA nidrAzukradA raktapittajiva / baladA rucikRtpathyA bRhaNI tRptikAriNI // 9 // potakI, upodikA, mAlavA, amRtavallarI yaha poIke zAkake nAma haiN| isakA aMgrejI meM nAma Red malabar Niaht Ghods hai| poI-zItala, snigdha, kaphakAraka, vAta pita nAzaka, svarako vigAr3anevAlI, picchala, nidrAjanaka, vIryavardhaka, raktapittanAzaka, balavardhaka, -rucikAraka, pathya, bUMraNa aura tRptikAraka hai / / 8 // 9 // shvetrktmaarissH| mAriSo vASpiko marSaH zveto raktazca sa smRtH| mAriSo madhuraH zIto viSTaMbhI pittanudruH // 10 // vAtazleSmakaro raktapittanudviSamAgnijit / raktama! gururnAti sa kSAro madhuraH saraH / / 11 // zleSmalaH kaTukaH pAke svalpadoSa udIritaH / mAriSa, vASpika aura marza yaha marsa ke sAgake nAma haiN| isako zIlakA sAga bhI kahate haiN| yaha zveta aura rakta bhedase do prakArakA hotA hai| mAriSa zAka-madhura, zItala, viSTabhI, pittanAzaka,bhArI, vAta kaphakAraka, raktapittanAzaka, agnivaiSamyako dUra karanevAlA hotA hai / lAla raMgakA mAhiSa-bahuta bhArI nahIM hai / khArA, madhura, sara, kaphakAraka, pAka meM kaTu aura alpa doSavAlA kahA hai|| 10 // 11 // tddddliiyH| taMDulIyo meghanAdaH kAMDerastaMDulerakaH // 12 // bhaMDIrastaMDulIbIjo vissnshvaalpmaarissH| .
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / (271) . taNDulIyo laghuH zItorUkSaH pittakaphAtra jiva // 13 // sRSTamUtramalo rucyo dIpano viSahArakaH / pAnIyataMDulIyo yastatkaMcaTamudAhRtam // 14 // kacaTaM titakaM raktapittAnilaharaM laghu / taMDulIya, meghanAda, kAMDera, taNDuleraka, maMDIda, taNDulIbIja, palpamAriSa yaha caulAIke nAma haiN| isakA aMgrejI nAma Hermaphrodite Amaranth hai| caulAI-halkI, zItala, rUkSa, pitta, kapha aura rakta vikArako jItanevAlI, mUtra malako nikAlanevAlI, rucikAraka, dIpana aura viSahara hai / pAnIyataMDula bhaura kacaTa yaha jala caulAIke nAma haiN| kacaTa - tikta, halkI tathA raktapitta aura vAtako haranevAlI hai // 12-14 // pAlikyA / pAlikyA vAstukAkArA chadikA cIritacchadA 15 pAlikyA vAtalA zItA zleSmalA bhedanI guruH / viSTaMbhanI madazvAsapittaraktakaphApahA // 16 // pAlikyA, vAstukAkArA, chadikA, cIritacchadA yaha pAla kake nAma haiM / ise aMgrejI meM Spinase kahate haiM / pAlaka - zItala, vAta kaphakAraka, cikane svabhAvavAlI, bhedanI, bhArI, viSTambhI tathA mada, zvAsa, pitta, rakta-vikAra aura kaphanAzaka hai // 15 // 16 // kAlazAkam / nADIkaM kAlazAkaM ca zrAddhazAkaM ca kAlakam / kAlazAkaM saraM rucyaM vAtakRtkaphazothahRt // 17 // balyaM rucikaraM medhyaM raktapittaharaM himam / haiM nADIka, kAlazAka, zrAddhazAka aura kAlakA yaha nADIke nAma nADIka-sAraka, rucikAraka, vAtakAraka, kapha ya kapha aura sujananAzaka, balakAraka, rucikAraka, medhya, raktapittanAzaka aura zItala hai // 17 // Sh I
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ (272) bhAvaprakAzanighaNTuH bhaa.].| pttushaakH| paTuzAkastu nADIko nADIzAkazca sa smRtaH // 18 // nADIko raktapittaghno viSTaMbhI vaatkopnH| SaTuzAka, nADIka aura nADIzAka yaha paTuzAkake nAma haiN| paTuzAkaraktapittanAzaka, viSTambhI aura vAtake kopako karanevAlA hai // 18 // klNbii| kalaMbI zataparvA ca kathyate tadNA atha // 19 // kalaMbI zukradA proktA madhurA stnykaarinnii| kalaMbI, zataparvA yaha kalamI zAkake nAma haiM / kalaMbI-vIryavarddhaka madhura aura stanyakAraka hai // 19 // lonI (NI ) bRhallonI c| loNA loNI ca kathitA bRhllonniitughottikaa||20|| loNI rUkSA smRtA gurvI vAtazleSmaharI paTuH / arzoghnIdIpanIcAmlAmandAgniviSanAzinI // 21 // ghoTikAmlA sarA coSNA vAtakRtkaphapittahata / vAgdoSatraNagulmaghnI zvAsakAsapramehanut // 22 // zothe locanaroge ca hitA tajjJairudAhRtA / loNA aura loNI yaha noniyeke tathA bRhalloNI aura ghoTikA yaha baDe noniyeke nAma haiM / noniyA-rUna, bhArI, dhAtakaphanAzaka, khArI, arzana, dIpanI, amla, maMdAgni tathA viSanAzaka hai / ghoTikA-amla, dastAvara, uSNa, vAtakAraka, kaphapittanAzaka tathA vANi ke doSa, gurama, vA, zvAsa, kAsa, prameha, zotha ko mora netrarogako dUra karanevAlI hai // 20-21 // caaNgerii| cAMgerI cukikA daMtazaThAMbaSThAmlaloNikA // 23 //
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (273) azmaMtakastu zapharI kuzalAcAmlapatrikA / cAMgerI dIpanI rucyA rUkSoSNA kaphavAtanut // 24 // pittalAmlA grahaNyazakuSThAtIsAranAzinI / cAMgerI, cukrikA, daMtazaThA, ambaSThA, amlaloNikA,pazmaMtaka, zapharI, kuzalA aura amlapatrikA yaha cAMgerI ke nAma haiN| hindImeM khaTamiTrI aura cAMgerI bhI kahate haiN| aMgrejI meM ise Wood Sorrel kahate haiN| cAMgerIdIpanakartA, icikAraka, rUkSa, uSNa, kaphavAtanAzaka, khaTTI tathA grahaNI, bavAsIra, kuSTha aura atisArako nAza karatI hai // 23 // 24 // cukaa| cukrikA syAtu patrAmlA rocanI zatavedhanI // 25 // cukA tvamlatarA svAdrI vAtaghnI kaphapittakRt / rucyA laghutarApAke baMtAkenAtirocanI // 26 // cukrikA, patrAmlA, rocanI aura zatavedhanI yaha khaTTI cUka ke nAma haiN| cUka-atyanta khaTTI, madhura, vAtanAzaka, kaphapittakAraka, rucikAraka aura laghupAkI hotI hai / isakI DaMDiyAM vizeSa rucikAraka nahIM hotIM // 25 // 26 // ciMcu / ciMcuzcucUcaMcukI ca dIrghapatrA stitkaa| cuJcUH zItA marA rucyA svAdvI doSatrayApahA 27 // dhAtupuSTakarI balyA medhyA picchilikA smRtaa| ciMcu, cucu, caJcukI, dIrghAtrA, satitakA yaha caMcuke nAma haiN| caMcukI zAka-zItala, bastAvara, rucikAraka, madhura, tridoSanAzaka, dhAtupuSTakArI, panavardhaka, buddhivardhaka aura picchila hotA hai // 27 // 18 Aho ! Shrutgyanam
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / hilamocakA / brahmI zaMkhadarAcArI brAhmI ca hilamocikA // 28 // zothaM kuSThaM kapha pittaM harate hilamocikA / (274) brahmI, zaMkhadarA, AcArI, brAhmI aura hilamocikA yaha hulahula ke nAma haiN| hulahu-zotha, kuSTha, kapha aura pittako haranevAlI hai // 28 // zitivAraH / zitivAraH zitivaraH svastikaH suniSaNNakaH 29 // zrI vIrakaH sUcIpatraH parNakaH kukkuTaH zikhI / cAMgerIdRzaH patraizcaturdala itIritaH // 30 // zAko jalAnvite deze catuSpatrIti cocyate / suniSaNNo himo grAhi mohadoSatrayApahA // 31 // avidAhI laghuH svAduH kaSAyo rUkSadIpanaH / vRSyo rucyo jvarazvAsamehakuSThabhramapraNuta // 32 // zitivAra, zitivara, svastika, tuniSaNyAca, zrIvIraka, sUcIpatra, varNaka, kukkuTa aura zikhI yaha zitivArake nAma haiN| isake cAMgerIke samAna cAra patra hote haiM / isako caupatiyA aura ziriyArI bhI kahate haiN| yaha janavAje sthAna meM hotA 11 suSika (caurasiyA) zItaLa, grAdI, moha aura vizeSako haranebAlA, avidAhI, halakA, madhura, kaSAya, rUkSa, dIpana, vRSya, rucikAraka tathA jvara, zvAsa, prameha, kuSTha aura bhramako dUra karatA hai / / 29-32 // mUlakam pAMcanaM laghurucyoSNaM patraM mUlakajaM navam / snehasiddhaM tridoSaghnamasiddhaM kaphapittakRt // 33 // mUlI ke narama patra - pAcana, halake, rucikArI aura uSya hote haiM / yadi
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / (275) inako ghRta yA tela meM chauMka diyA jAya to tridoSanAzaka hote haiM aura vinA pakAe kaphapittakAraka hote haiM // 33 // droNapuSpI / droNapuSpIdalaM svAdu rUkSaM guru ca pittakRt / bhedanaM kAmalAzotha mehajvaraharaM kaTu || 34 // droNapuSpI ke patra -svAdu, rukSa, guru, pittakAraka, bhedana aura kaTu haiM tathA kAmanA, zotha, prameha aura jvarako dUra karate haiM // 34 // yavAnI | yavAnI zAkamAgreyaM rucyaM vAtakaphapraNut / uSNaM kaTu ca tikaMca pittalaM laghu zUlahRt // 35 // yavAnIke patroMkA zAru-garma, rucikAraka, vAtakaphanAzaka, uSNa, kaTu, tikta, pittakAraka, halakA aura zUlanAzaka hai // 35 // dadrughnam / dadrughna patraM dopapramamlaM vAtakaphApaham | kaNDUkAsa mizAlakuSThapralaghu // 36 // ager (patravADa ) ke patra doSaghna, amRta, vAta-kaphanAzaka, halake tathA khujalI, kAla, kRmi, zvAsa, dAda aura kuSThako harane vAle haiM // 36 // tehuDam / sehuNDasya dalaM tIkSNaM dIpanaM recanaM haret / AdhmAnASThIlikA gulma zUlazothodarANi ca // 37 // thoharake patra - tIkSNa, dIpana aura recaka aDolA, guru, zU, zoSa cora u hote haiM / evam AnAna kate haiM / 374 ko dUra ka
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ (276) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| parpaTam / parpaTo iMti pittAsrajvaratRSNAkaphabhramAn / saMgrAhI zItalastito dAhanudvAtalo laghuH // 38 // pApaDA-pitta, rakta, jvara, pyAsa, kapha, bhrama aura dAhako nAza karatA hai| tathA grAhI, zItala, tikta, vAtakAraka aura halakA hai // 38 / __gojihvA / gojihvA kuSThamehAsrakRcchrajvaraharI laghuH / gojiyAke patra kuSTha, meha, rakta, kRra aura jvarako jItate haiM tathA paTolam / paTolapatraM pittaghnaM dIpanaM pAcanaM laghu // 39 // snigdhaM vRSyaM tathoSNaM ca jvrkaaskRmiprnnut| paTolapatra-pittaghna, dIpana, pAcana, halake, snigdha, cAya aura uSNa hote hai tathA jvara, kAsa aura kRmiyoMko dUra karate haiM // 39 // gudduucii| guDUcIpatramAgneyaM sarvajvaraharaM laghu // 40 // kaSAyaM kaTu tiktaM ca svAdu pAke rasAyanam / balyamuSNaM ca saMgrAhi hanyAdoSatrayaM tRSAm // 41 // daahprmehvaataamukaamlaakusstthpaaNddutaaH| - giloyake patra-agnivardhaka, sarva jvaranAzaka, halake, kaSAya, kaTu, tika, pArameM svAda, rasAyana, balakAraka, uSNa, saMgrAhI, tridoSanAzaka tathA pyAsa, dAha, prameha, vAtarakta, kAmalA, kucha aura pAMDurogakora karate haiM. . . Aho! Shrutgyanam
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (277) kAsamardam / kAsamardo'rimardazca kAsAriH karkazastathA // 12 // kAsamardadalaM rucyaM vRSyaM kAsaviSAsranut / madhuraM kaphavAtaghnaM pAcanaM kaMThazodhanam // 13 // vizeSataH kAsaharaM pittaghnaM grAhakaM laghu / kAlamarda, parimarda, kAsAri, kaza yaha kasauMdI ke nAma haiN| kalauMdIke patra rucikAraka, vRSya, kAlana, viSanAzaka, raktajita, madhura, kakavAtanAzaka, pAcana, kaNThazodhaka, pittanAzaka, grAhI, halke paura vizeSa -tAseM khAMsIko dUra karate haiM // 42 // 43 // caNakam / rucyaM caNakazAkaM syAdurjaraM kaphavAtakRt // 14 // amlaM viSTaMbhajanakaM pittanudaMtazothahRt / caneke patroMkA sAga rucikAraka, durjara, kaphavAtabaIka, yamana, viSTaakArI, pittanAzaka aura dAMtoM kI sUjanako haranevAlA hai| 44 // klaayH| kalAyazAkaM bhedi syAllaghutitatridoSajit // 45 // kalAyazAka-bhedI, halkA, tikta aura tridoSanAzaka hotA hai // 45 // sArSapam / kaTukaM sArSapaM zAkaM bahumUtramalaM guru / amlapAkaM vidAhi syAduSNaM rUjha tridosskRt||46|| sakSAraM lavaNaM tIkSNa svAdu zAkeSu niMditam / sarasoM kA sAga-kaDa, malamUtravardhaka, bhArI, amlapAkI, vidAhI, uSNa, kakSa, tridoSakAraka, kSArayukta, lavaNAnurasa tIkSNa paura sAdu hotA hai| sarasoMkA zAka sAzAkoMmeM nindita hai // 46 // iti patrazAzani yanam
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ (278) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / puSpazAkam agastikam / agastikumumaM zItaM cAturthikanivAraNam // 47 // naktAMdhyanAzanaM tiktaM kaSAyaM kaTupAki ca / pInasazleSmapittaghnaM vAtaghnaM munibhirmatam // 18 // agastyake phUla-zItala, cAturthika varanAzaka, naktAdhyake dUra karanevAle, tikta, kaSAya, kaTupAkI tathA pInala, kapha pitta paura vAtako haranevAle haiM / 47 // 18 // kdlii| kadalyAH kusumaM snigdhaM madhuraM tuvaraM guru / vAtapittaharaM zItaM raktapittakSayapraNut // 49 // kadalIke phUla-snigdha, madhura, kasaile, bhArI, vAtapittanAzaka, zItana rakta, pitta aura kSayako dUra karanevAle hote haiM / / 49 // * shishu| * zigrupuSpaM tu kaTukaMtIkSNoSNaM snAyuzothakRt / kRmihatkaphavAtaghnaM vidradhiplIhagulmajita // 50 // madhuziyostvakSihitaM raktapittaprasAdanam / lohAMjaneke phUla- kaTu, tIkSNa, ugNA, nADiyoMmeM zothakAraka, kRminAzaka, kaphavAtanAzaka tathA vidradhi, plIhA aura gulmako nAza karate haiN| mIThA sohAMjanA netroMke liye hitakArI, rakta aura pinako prasanna karane vAlA hai // 50 // shaalmlii| zAlmalIpuSpazAkaM tu ghRtasaiMdhavasAdhitam // 51 // pradaraM nAzayatyeva duHsAdhyaM ca na saMzayaH /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ harAtakyAdAnaghaNTuH bhA. ttaa.| (55) rase pAke ca madhuraM kaSAyaM zItalaM guru // 12 // kaphapittAstrajid grAhi vAtalaM ca prakIrtitam / seMbalake phUloMkA zAka ghI aura seMdhenamakase siddha kiyA jAne para striyoMke duHsAdhya pradarako bhI nAza karatA hai| seMbanake phUla-rasa paura pAkameM madhura, kaSAya, zItala, bhArI, grAhI, vAtakAraka aura kapha, pitta tathA raktako jItanevAle haiM // 51 // 52 // phalazAkaM kUSmAMDam / kUSmAMDaM syAtpuSpaphalaM pItapuSpaM bRhatphalam // 53 // kUSmAMDaM bRhaNaM vRSyaM guru pittAsravAranuta / / bAlaM pittApahaM zI madhyamaM kaphakArakam // 54 // vRddhaM nAtihimaM svAdu sakSAraM dIpanaM laghu / vastizuddhikaraM cetorogahRtsarvadoSajit // 55 // kUSmANDa, puSpaphala, pItapuSpa aura bRhatphala yaha kumbhaDeke nAma haiN| ise aMgrejI meM Pumpkin kahate haiN| peThA-zarIrako puSTa karane vAlA, vIryavarddhaka, bhArI, pitta, rakta aura vayuko jItane vAlA hotA hai / kaccA peThA-pittanAzaka aura zItala hotA hai| manAsAkA peThA-kaphakAraka hotA hai / pakA huyA peThA-atyantazItala nahIM hotA, madhura, kSArayukta, dIpana, halkA, bastiko zuddha karanevAlA, manake rogoMko haranevAlA aura saba doSoM ko jItanevAlA hotA kuussmaaNddii| kUSmAMDI tu bhRzaM lamdhI kArurapi kiirtitaa| kAruhiNI zItA raktapittaharI guruH // 56 // pakkA tiktAnijananI sakSArA kaphavAtanut / kUSmANDI (kaddU) aura kali ye ko jAma haiN| isako kAzI
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 280 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. 1 phala bhI kahate haiM / yaha kakSA - atyanta halkA, grAhI, zItala, raktapittanAzaka maura bhArI hotA hai| pakA huA kaddU-tikta, agnivarddhaka, kSAra aura kaphavAta ko haranevAlA hotA hai // 56 // miSTatumbI | alAbuH kathitA tuMbI dvidhA dIrghA ca vartulA57 // miSTatuMbIphalaM hRdyaM pittazleSmApahaM guru / vRSyaM rucikaraM proktaM dhAtupuSTivivarddhanam / mIThA bA do prakArakA hotA hai / 1 gola aura dUsarA laMbA / golako tuvA, laMbeko ghiyA kahate haiN| mIThe tuMbe kA phana hRdayako hitakarI, pittakaphanAzaka, bhArI, vIryavarddhaka rucikAraka aura dhAtuoMko puSTa karanevAlA hotA hai / ise aMgrejImeM White Gourd kahate haiM // 57 // 58 // kaTutuMcI / ikSvAkuH kaTutrI syAtsA tuMbI ca bRhatphalA | kaTutuMbI himAdyA pittakAsaviSApahA // 59 // tiktA kaTurvipAke ca vAtapittajvarAMtakRt / ikSvAku, kaTubI, tuMrI bRhatphalA yaha kar3avI tuMbI ke nAma haiN| kar3avI tuMbI - zItala, dha, pitta, kAsa aura viSako haranevAlI, tikta, kaTupAkI, vAta, pitta aura usake nAtha karanevAlI hotI hai / ise aMgrejI meM Bottle Gourd karate haiM / / 59 / / karkaTI | evaruH karkaTI proktA kathyate tadguNA atha // 60 // karkaTI zItalA rUkSA prAhiNI madhurA guruH / rucyA pittaharA sAmA pakkA tRSNAgripittakRt // 61 // afe, karkaTI yaha kakar3o ke nAma haiN| yaha zItala, rUkSa, grAhI, madhura, bhArI, rucikAraka, pittanAzaka hotI yaha kaccI kAkar3oke guNa haiN| pakI
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| . (281) kakar3I pyAsa agni aura pittako bar3hAtI hai / ise aMgrejImeM Cucumber kahate haiM // 60 // 61 // ciciNddaa| ciMciDA zvetarAjiH syAtsudIrghA gRhakUlakaH / ciciMDo vAtapittano balyaH pathyo rucipradaH 62 // zoSiNo'tihitaH kiMcidguNanyUnaH paTolataH / ciciNDA, zvetarAji, sudIghI aura gRhakUlaka yaha caciNDeke. nAma haiN| caciNDA-gAta-pittanAzaka, balakAraka, pathya, rucikAraka, thoSake liye atyanta hitakArI, paTolase guNoM meM kiMcita nyUna hotA kArakhelam / kAravellaM kaThillaM syAtkAravellI tatolaghuH // 6 // kAravellaM himaM bhedi laghu tiktAmavAtalam / jvarapittakaphAsraghnaM pAMDumehakRmIn haret // 64 / / tadguNA kAravellI syAdvizeSAddIpanI laghuH / kAravella, kaThilla yaha bar3e karele ke nAma haiN| choTe kareleko kAravellI kahate haiN| ise aMgrejI meM Hairy mordica kahate haiN| kolA-zItana, bhedI, halkA, tikta, AmavAtakAraka, jvara, kapha, raktavikAra, pANDu, prameha aura kRmiko dUra karane vAlA hotA hai| karelI meM bhI yahI guNa haiN| dizeSa kara agniko dIpana karatI hai aura hala kI mahAkozAta kii| mahAkozAtakI jyotsnAhastighoSA mhaaphlaa||65|| dhAmArgavo ghoSakazca istiparNazca sa smRtaH / mahAkozAtakI snigdhA raktApattAnilApahA // 66 // mahAkozAtakI, jyotsnA, hastiyoSA mahAphalA, dhAmArgava, ghoSaka
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ (282) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / aura hastiparNa yaha baDI torIke nAma haiN| baDI torI-snigdha, raktapina, paura vAyuko bara karatI hai| isako rAmatorI bhI kahate raajkoshaatkii| dhAmArgavaH pItapuSpo jAlanI kRtvedhnH| . . rAjakozAtakI ceti tathoktA rAjimatphalA // 6 // rAjakozAtakI zItA madhurA kaphavAtalA / pittaghnI dIpanI zvAsajvarakAlakRmipraNut // 68 // dhAmArgadha, pItapuSpa, jAlanI, kRtavedhana, rAjakozAtakI aura rAjimatphalA yA dhArIdAra kAlItoroke nAma haiM / rAjaturaIko aMgrejImeM Bitter Luffa kahate haiN| yaha zItala, madhura, kapha-vAtakAraka, pinanAzaka, dIpanI evaM zvAla, ghara, kAla aura kRmiyoMkA nAza karatI hai // 67 // 68 // pttolH| paTolaH kUlakastitaH pAMDukaH karkazacchadaH / rAjIphalaH pAMDuphalo rAjeyazcAmRtAphalaH // 69 // bIjagarbhaH pratIkazca kuSThahA kAsamaMjanaH / paTolaM pAcanaM hRdyaM vRSyaM ladhvagnidIpanam // 70 // snigdhoSNaM haMti kAsAsrajvaradoSatrayakrimIn / paTolasya bhavenmUlaM virecanakaraM sukhAt / / 71 // nAlaM zleSmaharaM patraM pittahAri phalaM punaH / doSatrayaharaM proktaM tadvatiktapaTolakam // 72 // paTola, klaka, hita, pANDuka, karkazacchada, rAjIphala, pANDuphana rAjeya, amRtaphala, bIjagarbha, pratIka, kuSThahA aura kAsamaMjana yaha paTo. lake nAma haiM / paTola, (pona),pAcana, hadayako hitakArI, vRSya halkA,
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 283) dIpana, snigdha, uSNA, kAsahara tathA raktavikAra, jvara, tridoSa para kRmiyoM ko dUra karatA hai| paTolakI belakI jaDa sukhapUrvaka virecana karanevAlI hai| nAla kaphanAzaka hai, patra pittako dUra karanevAle haiM aura phala tridoSanAzaka haiN| isIke samAna kar3ave paTola ke bhI guNa haiM / 69-72 / / biMbI | biMbI raktaphalA tuMDI tuMDikerI ca biMbikA | oSThopamaphalA proktA pIluparNI ca kathyate // 73 // biMbIphalaM svAdu zItaM guru pittAsravAtajit / staMbhanaM lekhanaM rucyaM vibaMdhAdhmAnakArakam // 74 // viMbI, raktaphalA, tuNDI, tuNDikerI, bimbikA, poSTomaphaDA, pIlupa yaha kaMdUrI ke nAma haiN| kaMdUrI-svAdu, zIta, bhArI, pitta, rakta aura vAtavikArako jItanevAlI hai / evaM staMbhana, lekhana, rucikAraka paura vibaMdha tathA AdhmAna ko karanevAlI hai // 73 // 74 // ziMbIdvayam / ziMbI ziviH pustazibI tathA pustakazibikA | zibIdvayaM ca madhure rase pAke himaM guru / / 75 / balyaM dAikaraM proktaM zleSmalaM vAtapittajit / kolazibI kRSNaphalA tathA payyaikapAdikA // 76 // kolazibI samIranI gurvyuSNA kaphapittakRt / zukAgrisAdakRvRSyA rucikRdbhaddhaviD guruH // 77 // . ziMbI, zibi, pustazibI aura pustakazibikA yaha donoM prakArakI semaphaliyoM ke nAma haiN| donoM prakArakI semaphalI-rasa aura pAka meM madhura, zItala, bhArI, balakAraka, dAha karanevAlI, kaphavarddhaka aura vAta pittake jItanevAlI haiM / Aho ! Shrutgyanam
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ (284) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| kAleraMgakI semaphalIko kolaziMbI, kRSNaphanA aura paryaMkapAdikA bhI kahate haiN| kolaziMbI-vAtanAzaka, bhArI, uNa, kapha-pittakAraka, vIryapaddhaka, maMdAgnikAraka, vRSya, rucikAraka, viMbadhakAraka aura bhArI hotI hai // 75-77 // saubhAMjanam / saubhAjanaphalaM svAdu kaSAya kphpittnut| . zulakuSThakSayazvAsagulmahRdIpanaM param // 78 // sohojanekI phaliyA~ svAdu, kaSAya, kapha-pittanAzaka, atyanta dIpana evaM zUla, kaSTha, kSaya, zAla aura gulmako haranevAnI haiM // 78 // vRtAkam / baMtAkaM strI tu vArtAkubheTAkI bhaMTa kApi ca / vRMtAkaM svAdu tIkSNoSNaM kaTupAkamapittalam // 79 // jvaravAtabalAsaghnaM dIpanaM zukalaM lghu| tadvAlaM kaphapitana vRddhaM pittakaraM laghu // 8 // vRtAkaM pittalaM kiMcidaMgAraparipAcitam / kaphamedo'nilAmaghnamatyartha laghu dIpanam / / 81 // tadeva hi guru snigdhaM satailalavaNAnvitam / aparaM zvetavRMtAkaM kukkuTAMDasamaM bhavet // 82 // tadarzassu vizeSeNa hitaM hIna ca pUrvataH / ghRtAka, vAtaka, strIliGgameM bhaNTAkI, bhaNTAkA yaha baiMganake nAma haiN| isako baiMgana, batAUM aura bhaNTA bhI kahate haiN| ise aMgrejI meM Brinjal kahate haiN| baiMgana-svAdu, tIkSNa, uSNa, kaTusAkI, pittako na baDhAnevAle jvaranAzaka, vAta-kaphanAzaka, dIpana,vIryavarddhaka aura halke hote haiM baiMganake bAnaphala kapha-pitta-nAzaka hote hai aura pake hue pittakAraka tathA halke hote haiN| aMgAroMmeM bhunehue baiMganakA phatta kapha,meda, vAyu aura Amako * Ano ! Shrutgyanam
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (285) haranevAlA hotA hai tathA halkA paura dIpana hotA hai| vahI yadi navaNa paura taila karake yukta kara liyA jAya to snigdha aura bhArI ho jAtA hai| eka dUsare sapheda baiMgana hote haiM jo dekhane meM murgIke aNDe ke samAna hote haiM, vaha bavAsIrameM vizeSa hitakara hote haiN| anya guNoM meM pahale baiMganase hIna guNa hote haiM / 79-82 // siddishH| tiMDizo romazaphalo muninirmita ityapi // 83 // tiDizorucikRdbhedI pittazleSmApahaH smRtH| sazIto vAtalo rUkSo mUtralazcAzmarIharaH / / 84 // viNDiza, romazaphala, paura muninirmita yaha TiMDasoke nAma haiN| TiDaMsarucikAraka, bhedI, pittakaphanAzaka, zItala, vAtakAraka, rUkSa, mUtrako chAnevAle aura patharIko dUra karate haiN| 83 // 84 // piMDAram / piMDAraM zItalaM balyaM pittaghnaM rucikArakam / pAke laghu vizeSeNa viSazAMtikaraM smRtam / / 85 // piMDAra-zItala, balakAraka, pittanAzaka, rucikAraka, pAkameM isakA, vizeSa kara viSavikArakI zAMti karatA hai / 85 // krkottkii| karkoTakI pItapuSpA mahAjAlIti cocyate / karkoTakyAH phalaM kuSThahallAsArucinAzanam // 86 // khAsakAsajvarAn haMti kaTupAkaM ca dIpanam / karkoTakI, pItapuSpA, mahAjAnI yaha kakor3eke nAma haiN| kakor3e ke phana kuSTha, hallAsa, aruci, zvAsa, kAsa paura jAroko dUra karate haiM tathA kaTupAkI, aura dIpana // 86. Aho ! Shrutgyanam
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 286) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| ddoNddikaa| DoMDikA viSamuSTizca DoMDItyapi:sumuSTikA // 87 // DoMDikA puSTidA vRSyA rucyA vahnipradA lghuH| vAtapittakaphAzIsikRmigulmaviSAma yAn // 88 // DoMDikA, viSamuSTi, DoMDI aura sumuSTikA yaha DoMDIke phaloM ke nAma haiN| DoMDI-puSTikAraka, vRSya, rucikAraka, agnivarddhaka aura halke haiN| evaM vAta, pitta, kapha, arza, kRmi, gulma aura viSa ke vikAroMko dUra karate haiN| 87 // 88 // kNttkaarii| kaMTakArIphalaM tiktaM kaTukaM dIpanaM laghu / rUkSoSNaM zvAsakA sadhnaM gharAnilakaphApaham // 89 // kaMTakArIke phala-tikta, kaTu, dIpana, halake, rUkSa, uSNa, zvAsakAlanAzaka tathA jvara, hAta aura kapha ko harane vAle hai // 89 // nAlazAkam / tIkSNoSNaM vArSapaM nAlaM vAtazleSmavaNApaham / kaMDUmihadadruSTanaM rucikArakam // 9 // sarasoMkI gaMda kA zAka-vAta kapha nAzaka, vraNoM ko dUra karanevAlA, khAja, yamana, dachu, aura kuSTako haranevAlA tathA rucikAraka hai // 90 // mUla kam / bhavenmUlakanAlaM tu viSTaMbhi kaphakArakam / vAtapittaharaM rucyaM suzuSkaM tadbhaNAdhikam // 91 // mUlIkI gaMdala-viSTambhI, kaphakAraka, vAtapittanAzaka aura rucikAraka hotI hai / sUkhI huI gaMdaleM adhika tuma karane vAlI haiN| 91 // . . . .
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (287) kaMdazAkam / sUraNam / sUraNaH kaMda aulazca kaNDUlorzoghna ityapi / sUraNo dIpano rUkSaH kaSAyaH kaNDukRtkaTuH // 92 // viSTaMbhI vizado rucyaH kaphAzakRntano laghuH / vizeSAdarzasAM pathyaH plIhagulmavinAzanaH // 93 // sarveSAM kandazAkAnAM sUraNaH zreSTha ucyate / dadrUNAM raktapittAnAM kuSTinAM na hito hi saH // 14 // saMdhAnayogaM saMprAtaH muraNo guNakRtparaH / sUraNa, kanda, praula, kanDUla, arzoghna yaha jimikaMdake nAma haiN| suraNakandadIpana, rUkSa, kaSAya, khAjakAraka , kaTu, viSTambhI, vizada, rucikAraka, kapha aura arzanAzaka aura halkA hotA hai / jimikanda-babAsIrameM vizeSarUpase pathya hai / jIhA aura gulamako lAza karatA hai / aura saba kanda-zAkoMmeM zreSTa mAnA jAtA hai / parantu dadru rogavAleko, raktapittavAle aura kuSThiyoMko yaha bAnikAraka hotA hai| sUraNakandakI kAjI vizeSa guNakArI hotI hai||93-94 // alukam / ArukaM vIrasenaM ca vIraM vIrArukaM tathA // 95 // AlukaM zItalaM sarva viSTabhi madhuraM guru / sRSTamUtramalaM rUkSaM durjaraM raktapittanut // 96 // kaphAnilakaraM balyaM vRSyaM svalpAgnivardhanam / pAruka, vIrasena, pIra, vIrAruka aura Aluka yaha AluoMke nAma haiN| saba prakArake pAlu-zItaSTha, viSTambhI, madhura, bhArI, mUvamalako baDhAnevAle, rUkSa, durjara, raktapittanAzaka, kaphavAtakAraka, balavIryavardhaka aura kicita pagniko baDhAnevAle haiN| inheM aMgrajImeM Sweet Potatoe / kahate haiM // 95 // 96 .. .Aho i.Shrutgyanam
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 288 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI . / raktAlubhedaH / raktAlubhedo yA dIrghA tanvI ca prathitAlukI // 97 // AlukI balakutsnigdhA gurvI hRtkaphanAzinI / viSTabhakAriNI taile tAlato'tirucipradA // 98 // lambe bhAkArakA raktavarNa kanda rakkAla hotA hai / raktAlU, dIrghA, bAlukI, tambI yaha ratAdake nAma haiN| ratAlU - balakAraka, snigdha, bhArI, hRdayake kaphako dUra karanevAlA, aura viSTambhakArI hotA hai| yadi isako tela meM talakara banAyA jAya to atyanta rucikAraka hotA hai / / 97 / 98 // mUlakam / mUlakaM dvividhaM proktaM tatraikaM laghumUlakam / zAlAmarkaTakaM visrazAleyaM marusaMbhavam // 99 // cANakyamUlakaM tIkSNaM tathA mUlikapotikA nepAlamUlakaM cAnyattadbhavedgajadaMtavat // 100 // laghumUlaM kaTUSNaM syAdrucyaM laghu ca pAcanam / doSatrayaharaM svaryyaM jvarazvAsa vinAzanam // 101 // nAsikA kaNTharogaghnaM nayanAmayanAzanam / mahattadeva rUkSoSNaM gurudoSatrayapradam // 102 // snehasiddhaM tadeva syAdoSatrayavinAzanam / mUlaka do prakAra kI hotI hai| unameM choTI mUlIko zAlAmarkaTa, binathAlepa, marusaMbhava, cANakyamUlaka, mUlI aura kapotikA kahate haiN| jo hAthIdAMta ke samAna bar3I mulI ho usako nepALamUlaka kahate haiN| aMgrejImeM ise Radish karate haiN| donoM prakArakI mUliyAM kaccI avasthAmeM kaTu, uSNa, rucikAraka, halakI, pAcana, tridoSanAzaka, svarakAraka, jvaranAzaka, parvazvAsa,
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / (289) nAsikA roga, kaNThake roga aura netrarogoMko dUra karatI hai| paka jAnepara baDI mulI-kSa, uSNa, bhArI aura tridoSakAraka ho jAtI hai| ghRta taila meM siddha kiyA huvA kaccI mulIkA zAka tridoSanAzaka hotA hai // 99-102 // gAjaram / gAjaraM garjarI proktA tathA nAraMgavarNakam // 103 // gAjaraM madhuraM tIkSNaM titoSNaM dIpanaM laghu / saMgrAhi rktpittaabhogrhnniiNkphvaatjit // 104 // gAjara, garjarI aura nAraMgavarNaka yaha gAjarake nAma haiN| gAjara-madhura, tIkSNa, tikta, uSNa, dIpana, halkI, saMgrAhI evaM raktapitta, arza, grahaNI, kapha, aura vAyuko jItatI hai| aMgrejImeM ise Carrat aura phArasImeM jardaka kahate haiM // 103 // 104 // kdlii| zItalaH kadalIkaMdo balyaH kezyo'mlapittajit / vatikRdAhahArI ca madhuro rucikArakaH // 105 // kelekA kanda-vanakAraka, kezavarddhaka, amlapittanAzaka, jaTharAgniko caitanya karanevAlA, dAhanAzaka, madhura, maura rucikAraka hotA hai // 105 // maankH| mAnakA syAnmahApatraH kathyate tadguNA atha / mAnakaH zothahacchItaH pittaraktaharo laghuH / / 106 // mAnakandako mahApatra bhI kahate haiN| mAnakanda zothanAzaka, zItala, raktapittanAzaka aura halkA hotA hai // 106 // . vaaraahii| vArAhI pittalA balyA kaTutiktA rasAyanA / AyuHzukrAnikRnmehakaphakuSThAnilApahA // 107 // vArAhIkanda-pattakAraka, balavardhaka kaTu, tikta, rasAyana, Ayu. baMdhaka, vIryavarddhaka, agnikAraka pavaM prameha, kuSTha aura vAyukoharanevAlA Aho! Shrutgyanam -
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 190) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / istikiiN| gajakarNI tu titoSNA tathA vAtakaphI jayet / . zItajvaraharI svAduH pAke tasyAstu kNdkH||108|| pAMDuzothakRmiplIhagulmAnAhodarApahA / grahaNyarcAvikAraghno ghanasuraNakaMdavat // 109 // gajakarNI hastikarNakandako karate haiM / hastikarNa-tikta, uSNa, vAtakaphanAzaka, zItajvaranAzaka, pAkameM madhura tathA pANDu, zodha, kRmi, plIhA, gulma, aphArA, umararoga, grahaNI aura bavAsIrako dUra karatA hai| isakA kanda vanasUraNa kaMdake samAna hotA hai| zimaleke pahADameM isako gaNaurA kahate haiM // 108 // 109 // kaMbukam / keMcukaM kaTukaM pAke tiktaM grAhi himaM laghu / dIpanaM pAcanaM hRdyaM kaphapittajvarApaham // 110 // kuSThakAsapramehAsranAzanaM vAtalaM kaTu / keMbuka, kemuka yaha keuvA kandake nAma haiM / keuvA kanda kaTupAkI tikta, grAhI, zItala, halkA, dIpana, pAcana, hRdya, vAtakAraka, kaTu, evaM kapha, pitta, jvara, kuSTha, kAsa, prameha aura raktavikAra ko dUra karatA hai|| 110 // kaserukam / kaseru dvividhaM tattu mahadrAjakaserukam // 111 // mustAkRti laghuH syAdyA taccicoDamiti smRtam / kaserukaddhaya zItaM madhuraM tuvaraM guru // 112 // pittazoNitadAhaghnaM nayanAmayanAzanam / grAhi zukrAnilazleSmarucistandhakaraM smRtm||113|| kaserU do prakArake hote haiM eka baDe jinako kaserU kahate haiN| dUsare nAgaramotheke samAna choTe hote haiM unako cicoDa kahate haiN| donoM kaserU
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (391) zItala, madhura, kasaile, bhArI, evaM pina, rakta, dAha aura nebarogoMko dUra karate haiN| tathA grAhI, zukravaka, vAtakaphakAraka rucikAraka aura stanoM meM dUdhako bar3hAte haiM // 111-113 // zAlUkam / padmAdikaMdaH zAlUkaM karahATazca kathyate / mRNAlamUlaM bhissADaM lAjalUkaM ca kathyate // 114 // zAlUkaM zItalaM vRSyaM pittAstradAhanudguru / durjaraM svAdupAkaM ca stanyAnilakaphapradam // 115 // saMgrAhi madhuraM rUkSaM missADamapi tadguNam / kamalakI saba jAtiyoM ke kandako zAlUka aura karahATa kahate haiN| kamalakI iMDIke mUlako bhislAda aura lAja lUka kahate haiN| inako hiMdImeM bhise kahate haiN| zAlUka-zItala, vRSya, raktapittanAzaka, dAhanAzaka, bhArI, durjara, svAdupAkI, stanyabarddhaka, vAtakaphakAraka, saMgrAhI, madhura aura kakSa hotA hai / bhittoM ke bhI yahI guNa haiM / / 114 // 115 / / varjanIyam / balaM hyanAta jIrNa vyAdhitaM kRmibhkssitm||116|| kaMdaM vivarjayetsarvaM yadvAgnyAdividUSitam / / atijIrNamakAlotthaM sUkSasiddhamadezajam // 117 // karkazaM komalaM cAtizItaM vyAlAdidUSitam / saMzuSkaM sakalaM zAkaM nAzrIyAnmUlakaM vinA 118 // bahuta kacce kanda, vinA Rtu utpatra hue, purAne, rogayukta, kRme. yoM se bhakSiA, jo vAyu yA agnije dUSita ho, aise kada nahIM khAne Aho! Shrutgyanam
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ (299) . bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / .' atyanta purAne, vinA samayake paidA hue, rUsa, bure sthAnameM paidA hue, karkaza, atyantazIta, vyAlAdise dUSita aura sampUrNa sUkhe zAka tyAga dene yogya hote haiN| kintu kevala mUla kA zAka sUkhA tyAgane yogya nahIM hotA // 116--118 // saMsvedajam / uktaM saMsvedajaM zAkaM bhUmicchavaM zilIMdrajam / kSitigomayakASTheSu vRkSAdiSu ca tadbhavet // 119 // sarva saMsvedajAH zItA doSalAH picchilAzca te / guravazcharyatIsArajvarazleSmAmayapradAH // 120 // zvetAH zvabhrasthalIkASThavaMzagotrajasaMbhavAH / nAtidoSakarAste syuH shessaastebhyovigrhitaaH121|| saMsvedajAH chAtA iti loke / iti zAkavargaH / saMsvedaja, bhUmipachatra, zinIndraja yaha saMsvedaja zAkake nAma haiM saMsvedaja zAka varSARtumeM gobare, purAnI lakar3iyAM, pRthvI aura vRkSAdikopara utpanna hote haiN| yaha zAka paMjAba meM khumbha aura gucchiye Adi nAmoMse prasiddha haiN| ise aMgrejI meM Mushroom kahate haiN| saba saMsvedaja zAka zIkla, dopayarddhaka, picchala aura bhArI hote haiN| tathA vamana, atisAra, gara aura kapharogoMko utpanna karate hai| parantu zveta pavitrasthAnakI lakar3I yA bAMsake Upara aura gocara bhUmimeM utpanna hue atyanta doSakArI nahIM hote| zeSa gaMde sthAnoM meM utpanna hue nindita hote haiM / / 119-- 131 // iti zrIvaidyaratna paM0--rAmaprasAdAtmanavidyAlaGkAra--zivazarmavaidyakRta--zivapra. kAzikAbhASAyAM harItakyAdinighaNTau zAkavargaH samAptaH // 9 // Aho! Shrutgyanam
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ (293) harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| vArivargaH 10. pAnIyaM salilaM nIraM kIlAlaM jalamaMbu ca / Apo vArvArikaM toyaM payaH pAthastathodakam // 1 // jIvanaM vanamabhorNo'mRtaM ghanaraso'pi ca // 2 // pAnIyaM zramanAzanaM klamaharaM mUrchApipAsAyaha taMdrAchardivibaMdhahadalakAM nidrAharaM tarpaNam hRdyaM guptarasaM hyajIrNazamakaM nityaM hitaM zItalaM laghvacchaM rasakAraNAnigaditaM piiyuussvjjiivnm||3|| tdbhedaaH| pAnIyaM munibhiH proktaM divyaM bhomamiti dvidhA // 4 // divyaM caturvidhaM protaM dhArAja karakAbhavam / tauSAraM ca tathA haimaM teSu dhAraM guNAdhikam // 5 // pAnIya, salina, nIra, zrIlAla, jala, ambu, Apa, pAra, vAri, toya, paya, pAtha, udaka, jIvana, vana, ambha,parNa, amRta aura dhanarasa yaha jala ke nAma haiN| ise phArasImeM prApa tathA aMgrejI meM water kahate haiN| jala-parizramako naSTa karanevAlA, glAni ko haranevAnA, mUrza tathA pyAsako dUra karanevAlA, balakAraka, nidrAko haranevAnA, tRptikAraka, hRdayako priya, guptarasavAlA, ajIrNako zamana karanevAlA, nitya hitakArI, zItala, halakA, svaccha, amRta ke samAna jIvana denevAlA aura candrA, vamana aura vivandhako harane vAlA hai| jala divya aura bhauma ina bhedoMse muniyoMne do prakArakA kahA hai| divya jala-dhArAja, karakAbhava, toSAra aura haima ina bhedole cAra prakA Aho! Shrutgyanam
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ (294) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| dhArAjalam / dhArAbhiH patitaM toyaM gRhItaM sphItavAsasA / zilAyAM vasudhAyAM vA dhautAyAM patitaM ca tt||6|| sauvaNe rAjate tAne sphATike kaacnirmite| bhAjane mRNmaye vApi sthApitaM dhAramucyate // 7 // dhArAnIraM tridoSaghnamanirdezyarasaM laghu / saumyaM rasAyanaM balyaM tarpaNaM hAdi jIvanam // 8 // pAcanaM matikRnmUtindrAdAhazramalamAn / tRSNAM harati tatpathyaM vizeSAtprAvRSi smRtam // 9 // dhArArUpameM, pattharoMpara athavA dhoI huI pRthvIpara girA humA jala yadi chAnakara suvarNa, cAndI, tAMbA, sphATika athavA maTTIke bartana meM bhara liyA jAve, to use dhArAjala karate haiN| dhArAjala-tridoSanAzaka, anirvacanIya rasavAlA, halakA, saumya, rasAyana, balakAraka, prasanna karanevAlA, jIvana denevAlA, pAcana karanevAlA, buddhivardhaka tathA mUchA, tandrA, dAha, zrama, glAni aura tRSNAko dUra karatA hai| prAvada RtumeM vaha vizeSataH pathya hai // 6-9 // tdbhedaaH| dhArAjalaM ca dvividhaM gaMgAsAmudrabhedataH / AkAzagaMgAsaMbaMdhi jalamAdAya diggajAH // 10 // medhairaMtaritA vRSTiM kurvatIti vacaH satAm / gAMgamAzvayuje mAsi prAyo varSati vAridaH // 11 // sarvathA tajjalaM deyaM tathaiva carake vcH| sthApitaM hemaje pAtre rAjate mRNmayepi vA // 12 //
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / (196) zAlyannaM yena saMsiktaM bhavedakledi varNavat / tadvAMgaM sarvadoSaghnaM jJeyaM sAmudramanyathA // 13 // tanu sakSAralavaNaM zukradRSTibalApaham / visraM ca doSalaM tIkSNaM sarvakarmasu garhitam // 14 // sAmudraM tvAzvine mAsi guNaigagavadAdizet // agastyasya tu devarSerudayAtsakalaM jalam // 12 // nirmalaM nirviSaM svAdu zukalaM syAdadoSalam / ata evAha / phUtkAra viSavAtenanAgAnAM vyomacAriNAm // 16 // varSAsu saviSaM toyaM divyamapyAzvinaM vinA / gAMga aura sAmudra yaha donoM dhArAjala ke bheda haiM / diggaja, prAkAzagaMgAke jalako lekara bAdaloM meM chipa kara vRSTiko karate haiM, yaha satpuruSa kahate haiN| vizeSakarake jo jala grAzvinamAsameM baralatA hai vaha gAMga sama jhanA cAhiye / vaha jala suvarNake, rajatake prathavA maTTI ke bartana meM rakkhA humA, rogiyoMko denA caahiye| aisehI caraka meM bhI kahA hai| jisa jalake DAlane se cAvala jaise hoM vaise hI dikhAI deM vaha jaLa gAMga hotA hai aura vaha tridoSanAzaka hai| jo aisA na ho vaha sAmudra hotA hai / sAmudrajala - kSArayukta, navayA rasAlA, zukra dRSTi aura banako hara. nevAlA, durgandhayukta, doSoMko baDhAnevAlA, tIkSNA caura saba kAmoM meM nindita hai / Azvina mAsa meM barase hue sAmudrajalameM gAMga ke samAna guNa hote haiM kyoM ki devarSi agastyake udaya ho jAnese saba jala nirmala, viSa.. rahita, svAdu, vIryavardhaka aura doSarahita ho jAte haiN| isI kAraNa kahA hai ki AkAza meM ghUmanevAle nAgAdiyoMke viSayukta pavanase varSA Rtu divya jala bhI viSailA ho jAtA hai / parantu azvina mAsa meM viSarahita hotA hai / / 10- 16 // anArttavam / anArtavaM pramucaMti vAri vAridharAstu yat // 17 //
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ (296) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / tatridoSAya sarveSAM dehinAM parikIrtitam / ___ karakAjalam / divyavAyvagnisaMyogAtsaMhatAH khAtpati yaaH||18|| pASANakhaMDavaccApastAH kaarkyo'mRtopmaaH| karakAjaM jalaM rUkSaM vizadaM guru cAsthiram // 19 // dAruNaM zItalaM sAMdra pittahatkaphavAtakRt / binA Rtuke jo jala dhArArUpameM barasatA hai vaha tridoSakAraka hai| prAkAzakI vAyu aura agni ke saMyogase jo jala pattharake Tukar3oMke samAna bandhA huA poloMke rUpameM giratA hai vaha karakAbhava hotA hai / karakA. bhava jala-amRta-samAba, ka, svaccha, bhArI, asthira, dAruNa, zItala, cAMdra pittanAzaka aura kapha tathA vAtako naSTa karane vAlA hai // 17.-19 // toSAram / api nadyaH samudrAMte vahnirApazca tadbhavAH // 20 // dhUmAvayavanimuktAstuSArAkhyAstu tAH smRtAH / apathyAH prANina prAyo bhUruhANAM tu tA hitaaH21|| tuSArAMbu himaM rUkSaM syAdvAtalamapittalam / kaphorustaMbhakaMTharAgrimedogaMDAdirogakRt // 22 // nadIta lekara samudra paryanta jala meM agni hotI hai, usa agnise utpatra humA tathA dhUmake avayavose rahata jo jala hotA hai use tuSAra kahate hai| nuSArajana-prAyaH prANiyoM ke liye hAnikAraka tathA vRkSoM ke liye lAbhadAyaka hai tathA zItala, kSa, vAtakAraka, pinAzaka aura kapha, Urastambha kaNTharoga, agni, bheda aura gaNDAdi rogoM ko karanevAlA hai / / 20-22 // hemajalam / himavacchikharAdibhyo dravIbhUyAbhivarSati / yattadeva hima hameM jalamAhurmanISiNaH // 23 //
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 297 ) himAM zItaM pittaghnaM guru vAtavivarddhanam / himaM tu zItalaM rUkSaM dAruNaM sUkSmamityapi // 24 // na taddUSayate vAtaM na ca pittaM na vA kapham / himAlaya Adi parvatazikharoM para se pighala kara himakA jo jala giratA hai usako haima kahate haiN| himAMzItala, pittanAzaka, bhArI, vAtava, rUkSa, dAruNa, sUkSma tathA vAta, pitta aura kapha inako dUSita nahIM 1 karatA // 23 // 24 // bhaumam / bhaumaig nigaditaM prathamaM trividhaM budhaiH // 25 // jAMgalaM ca tathAnUpaM tataH sAdhAraNaM kramAt / alpodako'lpavRkSazca pittaraktAmayAnvitaH // 26 // jJAtavyo jAMgalo dezastatratyaM jAMgalaM jalam / bambuvRkSazva vAtazleSmAmayAnvitaH // 27 // dezo'nUpa iti khyAta AnUpaM tadbhavaM jalam / mizracihnastu yo dezaHsa hi sAdhAraNaH smRtaH // 28 // tasmindeze yadudakaM tattu sAdhAraNaM smRtam / jAgalaM salilaM rUkSaM lavaNaM laghu pittanut // 29 // vahnitkapha tpathyaM vikArAnkurute bahUn / AnUpaM vAryyabhiSyaMdisvAdusrigdhaM ghanaM guru // 30 // vahnitkaphakRnnityaM vikArAnkurute bahUn / sAvAraNaM tu madhuraM dIpanaM zItalaM laghu // 31 // tarpaNaM rocanaM tRSNAdAdadoSatrayapraNut / bhauma jala vidvAnoMne tIna prakArakA kahA hai| jAMgala, anUpa aura S
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ (298) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / sAdhAraNa ina bhedoMse jisa dezameM thor3e vRkSa hoM aura pitta tathA raktasambandhi roga ho usako jAMgala deza kahate haiM aura vahAMke jalako jAMgala kahate haiN| jo deza bahura jalavAlA, bahuta vRkSoMvAlA tathA vAta aura kaphake rogodhAlA hotA hai use anUpa dezake lakSaNa mizrita hoM use sAdhAraNa deza tathA vahAM ke jalako sAdhAraNa jala kahate haiM / jAMgala jala rUkSa, navaNarasayukta, halakA, pittanAzaka vaddhiko harane vAlA, kaphako baDhAnevAlA, pathya aura bahutase vikAroMko karane vAlA hai| AnUpajala-abhiyadi, svAdu, snigdha, gADhA, bhArI, vahniko haranevAlA, kaphakAraka aura nitya vikAroMko utpanna karanevAlA hotA hai| sAdhAraNa jala-madhura, dIpana, zItala, halakA, tRptikAraka, rucikAraka tathA tRSNA, dAha aura vidoSako naSTa karane vAlA hai / 25-31 // bhomanAdeyam / nayA nadasya vA nIraM nAdeyamiti kIrtitam // 32 // nAdeyamudakaM rUkSaM vAtalaM laghu dIpanam / anabhiSyaMdi vizadaM kaTukaM kaphapittanut // 33 // nadyaH zIghravahA lavyaH sarvA yAzcAmalodakAH / gurvyaH zaivalasaMchannAH maMdagAH kaluSAzca yAH // 34 // himavatprabhavAH pathyA ndyoshmaahtpaathsH| gaMgAzatadusarayUyamunAdyA gunnottmaaH|| 35 // sahyazailabhavA nadyo veNIgodAvarImukhAH / kubaiti prAyazaH kuSThamISadvAtakaphAvahAH // 36 // nadIsarastaDAgasthe kUpaprasravaNAdije / udake dezabhedena guNAndoSAMzca lakSayet // 37 // nadI yA nadake janako nAdeya karate haiN| nadIkA jala-kakSa, vAtakA
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. (299) raka, halakA, dIpana, abhiSyandako na karanevAlA, vizada, kaTu aura kapha tathA pittako dUra karanevAlA hai| jo nadiyeM zIghra bahanevAlI tathA nirmaLa jalavAlI hotI haiM vaha halake jalavAlI hotI haiN| jo nadiyeM manda 2 baha nevAlI, zaivAla (kAI ) se DhakI huI tathA malIna haiM unakA jala bhArI hotA hai / jo gaMgA, zatadru, sagyU, yamunA Adi nadiyAM himAlaya se utpanna hotI haiM, tathA mArgameM pattharoM se prApta hotI haiM, unakA jala pathya tathA guNa meM uttama hai / sahyAdrise utpanna huI zreNI, godAvarI Adi nadiya kuSTako, kiMcita vAta tathA kaphako karatI haiM / nadI, tAlAba, sarovara, kUpa athavA jharane Adike jalake guNa aura doSa usa sthAna ke anusAra jAnane // 32-37 // audbhidam / vidArya bhUmiM nimnAM yanmahatyA dhArayA sravet / tattoyamaudbhidaM nAma vadaMtIti maharSayaH // 38 // audbhidaM vAri pittanama vidAhyatizItalam / prINanaM madhuraM balyamISadvAtakaraM laghu // 39 // jo jana nIcekI bhUmiko vidIrNa karake baDI dhArA meM bahe usako maharSi baudbhida kahate hai / Adbhida-pimanAzaka, dAiko na karanevAlA, atyanta zItala, tRpti karanevAlA, balakAraka, vAyuko kiMcita kupita karane vAlA aura inakA hotA hai // 38 // 39 // nairjharam | zailasAnusravadvAripravAho nirjharojharaH / sa tu prasravaNazvApi tatratyaM nairjharaM jalam // 40 // nairjharaM rucikRnIraM kaphaghnaM dIpanaM laghu / madhuraM kaTupAkaM ca vAtalaM syAdapittalam // 41 // jo jalakA pravAha parvatakI coTiyoMpara se jharatA hai usako nirbhara aura praNa karate haiM / vahAMke jalako nirjharahate haiN| nirbhara jala-icikA
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ (300) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. 1 raka kaphanAzaka, dIpana, halkA, madhura, pAkameM kaTu, vAtanAzaka auraM pittako na karanevAlA hai // 40 // 41 // sArasam / nadyAH zailAdirudvAyAyatra saMzrutya tiSThati / tatsarojadalacchannaM tadbhaH sArasaM smRtam // 42 // sArasaM salilaM balyaM tRSNAghnaM madhuraM laghu / rocanaM tuvaraM rUkSa baddhamUtramalaM smRtam // 43 // parvata mAdise rukA huA jahA~ nadI kA jala jhara 2 kara ikaTThA hotA hai aura vaha kamalake patroMse DhakA huA ho usa sthAna ke jala ko sArasa kahate haiM / sArasa jala-balakAraka, tRSNA nAzaka, madhura, halakA, rucikA - raka, kasailA, rUkSa aura mUtra tathA mala ko bA~dhanevAlA hotA hai // 42 // 43 // taDAgam / prazasta bhUmibhAgastho bahusaMvatsaroSitaH / jalAzayastaDAgaH syAttADAgaM tajalaM smRtam // 44 // tADAgamudakaM svAdu kaSAyaM kaTupAki ca / vAtalaM baddhaviNmUtramamRkapittakaphApaham // 45 // aneka varSoMkA purAnA aura uttama sthAnapara banA huA tAlAba taDAga hotA hai / taDAgakA jala-sthAdu, kasailA, kaTupAkI, vAtakAraka, mala tathA mUtrako bA~dhanevAlA aura raktavikAra, pitta tathA kaphako naSTa karane - vAlA hai // 44 // 45 // vApI | pASANairiSTakA bhitrI baddhaH kUpo bRhattaraH / sasopAnA bhavedrApI tajjalaM vApyamucyate // 46 //
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (301) vApyaM vAri yadi kSAraM pittakRtkaphavAtahat / tadeva miSTaM kaphakadvAtapittaharaM bhavet // 17 // patthara aura IMTose bane hue pauMDiyoMvAle bahuta baDe kue~ko vApI (bAvalI) kahate haiN| vApIkA jala yadi kSAra ho to pittakAraka aura kaphavAtanAzaka hotA hai| aura yadi madhura ho to kaphakAraka aura vAta tathA pittako haranevAlA hotA hai // 46 // 4 // kaupam / bhUmau khAtolpavistAro gaMbhIro mnnddlaakRtiH| baddho'baddhaH sa kUpaH syAttadaMbhaH kopamucyate // 48 // . kaupaM payo yadi svAdu tridoSaghna hitaM laghu / tatkSAraM kaphavAtaghnaM dIpanaM pittakRtparam // 19 // pRthvImeM alpa vistAravAlA, atyanta gaharA tathA gola AkArakA khoMdA humA gar3hA kUpa ( kumA~) kahanAtA hai| kue~kA jana yadi madhura ho to tridoSanAzaka, hitakAraka tathA halakA hai| yadi cAra ho to kapha vAtako naSTa karanevAlA, dIpana aura atyanta pittakAraka hai // 18 // 49 // cauMDyam / zilAkIrNa svayaM zvanaM nIlAMjanasamodakam / latAvitAnasaMchannaM cauMDyamityabhidhIyate // 50 // azmAdibhirabaddhaM yattaccauMDyamiti vApare / tatratyamudakaM cauMDayaM munibhistadudAhRtam // 51 // cauMDyaM vahnikaraM nIraM rUkSaM kamaharaM laghu / madhuraM pittanudrucyaM pAcanaM vizadaM smRtam / / 52 // zilAnose DhakA huA svayaM zveta, nIla aanake samAna jalabAlA tathA navAke mamahose DhakA huA bogadA ho usako cauMDaya kahate haiN|
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ (302) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / panya AcAryoMke matameM jo gar3hA zilA mAdise badana se vaha cauMDya kahalAtA hai| cauMDayakA jala-agnidIpaka, rUkSa, kaphanAzaka, halakA, madhura, pittanAzaka, rucikAraka pAcana aura vizuddha hotA hai / 50-52 // pAlvalam / alpaM saraH palvalaM syAdyatra candrasaMge khau| tattiSThati jalaM kiMcittatratyaM vAri pAvalam // 13 // pAlvalaM vAyaMbhiSyadi guru svAdu vidoSakRta / jisa choTe tAlAba meM sUryake mRgazira nakSatra meM pAne para jalana raheusako palavala kahate haiM / palapalakA jala-abhiSyandi, bhArI, smAdu tathA tridoSakAraka hai // 53 // . kiram / nadyAdinikaTe bhUmiryA bhavedvAlukAmayI // 54 // udbhAvyate yattoya tu tajjalaM vikara viduH / vikaraM zItalaM svacchaM nirdoSa laghu ca smRtam // 15 // tuvaraM svAdu pittaghnaM zAraM tatpittalaM manAk / nadyAdike samIpakI retepAlI pRthvImeMse khoda kara jo jana nikAlA jAya usako vikara,kahate haiM vikara jala-zItala, svaccha, nirdoSa, halakA, kasailA, svAdu, pittanAzaka, sabAra mora kiMcita garama hai // 54 // 55 // kedAram / kedAraM kSetramudidha kedAraM tajalaM smRtam // 16 // kedAraM vAryabhiSyaMdi madhuraM guru doSakRt / 1 khetako kedAra karate haiN| kedArakA jala-abhi pandi, madhura, bhArI aura doSoM ko karanevAlA hai| 56 ! Shrutgyanam
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. 1 vRSTijalam | vArSikaM tadaharvRSTaM bhUmisthamahitaM jalam // 57 // trirAtramuSitaM tattu prasannamamRtopamam / ( 303 ) Azvina meM varSAkA jala bhUmipara girA huA jisa dina varasA ho usa dina hAnikAraka hai tIna dinake anantara vaha svaccha hokara amRtake samAna hotA hai // 57 // vihitajalam / hemante sArasaM toyaM tADAgaM vA hitaM smRtam // 58 // te vihitaM toyaM zizire'pi prazasyate / vasantagrISmayoH kaupaM vApyaM vA nairjharaM jalam // 59 // nAdeyaM vAri nAdeyaM vasaMtagrISma yorbudhaiH / viSavavRkSANAM patrAdyaidUSitaMyataH // 60 // audbhidaM cAMtarikSa vA kaupaM vA prAvRSi smRtam / zastaM zaradinAdeyaM nIramaMzUdakaM param // 61 // divA ravikarairjuSTaM nizi zItakarAMzubhiH / jJeyamaMzudakaM nAma snigdhaM doSatrayApaham // 62 // anabhiSyaMdi nirdoSamAMtarikSajalopamam / balyaM rasAyanaM medhyaM zItaM laghu sudhAsamam // 63 // hemanta Rtu sArasa aura tADAga jaLa hitakArI hai / hemantameM vihita jala zizira meM bhI prazasta hai / vasanta aura grISmameM kaupa ( kuekA )vApya ( bAvalIkA ) aura nirjhara jala denA yogya hai / vidvAnoMko vasanta paura grISmameM nadIkA jala prayoga meM nahIM lAnA cAhiye, kyoMki ina RtuyoMmeM viSaile vanake vRkSoMke patroM se vaha jala dUSita ho jAtA hai / prAvRTU Rtu me 1
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ (304 ) .bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / bhaudbhida aura prAntarikSa arthAt pAkAzakA aura kUpakA jala pInA yogya hai| zarada Rtu meM nAdeya aura aMzUdaka pInA yogya hai / jisa janake Upara dinameM sUryakI tathA rAtrimeM candramAkI kiraNeM gireM use aMzUdaka kahate haiN| aMzUdaka- snigdha, tridoSanAzaka, pabhiSyandI, doSarahita, AkAzake jalake mamAna, balakAraka, rasAyana, buddhivardhaka, zIta, laghu aura amRtake samAna hotA hai // 58--63 // sushrutH| pauSe vAri sarojAtaM mAghe tanu taDAgajam / phAlgune kUpasaMbhUtaM caitre cauMDyA himaM matam // 64 // vaizAkhe naisaraM nIraM jyeSThe zastaM tathodbhidam / ASADhe zasyate kopaM zrAvaNe divyameva ca // 6 // bhAdre kaupaM payaH zastamAkhine cauMDayameva ca / kArtike mArgazIrSe ca jalamAtraM prazasyate // 66 // muzruta kahate haiM pauSamAsameM sarovarakA, mAyameM taDAgakA, phAlgunameM kUpakA, caitrameM cauNDayAkA, vaizAkhameM nirjhara (jharale ) kA, jyeSThameM bhaudbhida, ASADhameM kueMkA, zrAvaNameM divya (AkAzakA) bhAdrapadameM kUpakA, AzvinameM cauNyAkA aura kArtika tathA mArgazIrSa meM sarva prakArakA jala pInA yogya hai // 64-66 // jlgrhnnkaalH| bhauNanAmabhasA prAyo grahaNaM prAtariSyate / zItatvaM nirmalatvaM ca yatasteSAM matA guNAH // 67 // bhauma arthAt pRthvIke jalako prAtaHkAla grahaNa karanA cAhiye kyoMki bhauma jala usa samaya zItala aura nirmala hote haiM // 67 //
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (305) jlpaanm| atyaMbupAnAna vipaMcyate'naM niraMbupAnAccasaevadoSaH / tasmAnaro vahnivivardhanAya muhurmuhurvAripibedabhUri68 jalake bahuta pInese anna nahIM pacatA aura jalake bilkula na pInese anna nahIM pacatA, isa kAraNa agniko baDhAneke liye thoDA 2 tathA kaI vAra jala pInA cAhiye // 68 // zItalajalam / mUrchAdipittadAheSu viSe rakte madAtyaye / zrame bhrame vidagdhe'ne tamake kSavatho tathA // 69 // Urddhage raktapitte ca zItamaMbu prazasyate / mUrchA, pitta dAha, viSa, raktavikAra, madAtyaya, zrama, bhrama, tamakazvAsa, kSavathu (chIMka) aura Urdhvagata raktapitta meM tathA jitako vidagdhA. jIrNa ho unako zItala jala pInA yogya hai // 69 // tnissedhH| pArzvazUle pratizyAye vAtaroge galagrahe // 70 // AdhmAnostamite koSThe sadyaHzuddhau navajvare / arucigrahaNIgulmavAsakAseSu vidradhau // 71 // hikAyAM snehapAne ca zItAMbu parivarjayet / pasanIke zUlameM, pratizyAya, vAtarogameM, galagrahameM, AdhmAnameM, koThekI zuddhike liye virecana karAnepara, navIna jvarameM, aruci meM, grahaNImeM, gulmameM, zvAsa, kAsameM, vidradhimeM, hicakImeM tathA snehake pIne ke anantara, zIva jala nahIM denA cAhiye // 70 // 71 // alpajalam / arocake pratizyAye maMde'nau zvavathau kSaye // 72 // Aho! Shrutgyanam
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 306) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / mukhapraseke jaThare kuSThe netrAmaye jvare / vraNe ca madhumehe ca pibetpAnIyamalpakam // 73 // aruci, pratizyAya, agnipAndya, zoya, kSaya, mukhapraseka ( muha~se jalakA bahanA,) udararoga, kuSTha, netraroga, jvara, vraNa, aura madhumehameM pAnI thoDA pInA cAhiye / 72 // 73 // aavshyktaa| jIvanaM jIvinAM jIvo jagatsarvaM tu tanmayam / ato'tyaMtaniSedhe'pi na kvacidrAri vAryate // 7 // sampUrNa prANiyoM kA jIvana jala hai, sampUrNa jagata jalamaya hai isa liye jina rogoMmeM atyanta niSedha bhI hai unameM bhI sarvathA jalakA tyAga nahIM karanA cAhiye // 74 // haariitH| tRSNA garIyasI ghorA sadyaH prANavinAzinI / tasmAddeyaM tRSArtAya pAnIyaM prANadhAraNam // 75 // tRSito mohamAyAti mohAtprANAnvimuMcati / ataH sarvAsvavasthAsu na kacidvAri varjayet // 76 // hArItane bhI kahA hai tRSNA pratyanta bhayaMkara aura zIghra hI prANoM ko naSTa kara denevAlI hotI hai, isa liye tRSArtako prANa dhAraNa karaneke liye jala avazya denA caahiye| tRSita manuSya mohako prApta hotA hai aura mohako prApta humA manuSya prANoMko choDa detA hai isa liye saba avasthAmeM jalakA kahIM bhI sarvathA syAga na kare // 75 // 76 // prazastajalam / agaMdhamavyaktarasaM suzItaM tarSanAzanam / svacchaM laghu ca hRdyaM ca toyaM guNavaducyate // 77 // gandharahita, jisameM koI rasa pragaTa na ho, atyanta zItala, pyAsako
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (307) naSTa karanevAlA, svaccha, laghu aura hRdayako priya naganevAlA jala uttama hotA hai // 77 // niditam / picchilaM kRmilaM kinnaM parNazaivAlakardamaiH / vivarNa virasaM sAMdraM daMgadhaM na hitaM jalam // 78 // kaluSa chanamabhojapaNanIlItRNAdibhiH / duHsparzanamasaMspRSTaM sauracAMdramarIcibhiH // 79 // anAtavaM vArSikaM tu prathamaM tacca bhUmigam / vyApanna parihartavyaM sarvadoSaprakopanam // 8 // tatkuryAtsnAnapAnAbhyaH tRSNAdhmAnacirajvarAn / kAsAnimAMdyAbhiSyaMdakaMDugaMDAdikaM tathA // 81 // jo jala picchila, kIDoMvAlA, patte zaivAla aura kIcar3a mAdise. kharAba, bure varNavAlA, rasarahita, gADhA tathA dugadheita ho vaha jala ahei. takara hotA hai| evaM malIna, kamalake patte, zavAla, tRNa Adise DhakA huA, bure sparzavAlA, sUrya tathA candramAkI kiraNoMse asaM spRSTa, vinA Rtu parasA humA paura pRthvIpara girA humA tathA kharAba jana nahIM pInA caahiye| kyoMki vaha sarva doSoMko prakupita karatA hai| aise janakA pInA tathA snAna, tRSNA, pAmmAna, jIrNajvara kAsa, agni kI maMdatA,abhiSyandA kaNDu pora gaNDarogAdikoMko karatA hai // 78-81 zodhanam / niMditaM cApi pAnIyaM kathitaM sUryyatApitam / suvarNa rajataM lohaM pASANaM sikatAmapi // 82 // bhRzaM saMtApya nirvApya saptadhAsAdhitaM tathA / karparajAtiputrAgapATalAdisuvAsitam // 83 / / nA
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 308 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / zuci sAMdrapaTasrAvi kSudrajaMtu vivarjitam / svacchaM. kanakamuktAdyaiH zuddhaM syAddoSavarjitam // 84 // parNamUla bigraMthimuktAkatakazaivalaiH / gomedena ca vajreNa kuryyAdaMbuprasAdanam // 85 // pItaM jalaM jIryyati yAmayugmA dyAmaiMkamAtrAcchrutazItalaM ca / tadarddhamAtreNa zRtaM kaduSNaM payaHprapAke traya eva kAlAH // 86 // iti vArivargaH / 1 dUSita jala - ubAlane se, sUryakI kiraNoM dvArA sapAne, suvarNa, cAMdI, choha, patthara aura reheko taMpAvara sAta bAra bujhAnese, kapUra, jAti, punnAga (bezara) aura pAdala Adile suvAsita karanese, sapheda caura gAThe kapar3e meM chAnane dvArA kSudrajantuko nivAla dene se aura suvarNa tathA motI prAdise svaccha karanepara nirdoSa ho jAtA hai / patte jar3a paura bisase tathA muktA nirmadiphala zaivala jala piyA huA do yAmameM, garama jala eka yAma tathA kiMcita garama jala cAra ghaDImeM paca jAtA hai| jala ke pacane ke yaha tIna hI samaya haiM / / 82-86 // iti zrIvairatna paMDita rAmaprasAdAtmaja - vidyAlaMkArazivazarmavaidyazAstrakRta- zivaprakAzikAbhASAyAM harItakyAdinighaNTau vArivargaH samAptaH // 10 // Aho! Shrutgyanam
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. dugdhavargaH 11. (309) dugdham / dugdhaM kSIraM payaH stanyaM bAlajIvanamityapi / dugdhaM samadhuraM strigdhaM vAtapittaharaM param // 1 // sadyaH zukrakaraM pItaM sAtmyaM sarvazarIriNAm / jIvanaM bRMhaNaM balyaM medhyaM vAjikaraM param // 2 // vayaHsthApanamAyuSyaM saMdhikAri rasAyanam / virekavAMtivastInAM tulyamojo vivarddhanam // 3 // jIrNajvare manoroge zoSamUcchI bhrameSu ca / grahaNyAM pAMDuroge ca dAhe tRSi hRdAmaye // 4 // garbhasrAve ca satataM hitaM munivaraiH smRtam / balavRddhakSatakSINakSudvyavAya kRzAzca ye // 5 // tebhyaH sadAtizayitaM hitametadudAhRtam / dugdha, kSIra, paya, stanya tathA bAlajIvana yaha dUdhake nAma haiM / dUdhako phArasI meM zIra aura aMgrejImeM milk kahate haiM / dUdha-madhura, snigdha, vAtapittako haranevAlA, vI ko jaldI utpanna karanevAlA, sarva prANiyoM ke kiye hitakara, jIvanadAyaka, puSTikAraka, bala tathA buddhiko baDhAnevAlA, vAjIkaraNa, vAyuko sthApana karane vAlA tathA baDhAnevAlA joDane zALA: rasAyana aura virecana, vamana aura vastikriyAvAloMke liye hitakArI tathA projako baDhAnevAlA hai / jIgaMja meM, sabake roga meM, zoSa, mUrchA tathA bhrama, grahaNI meM pANDuroga meM, dAineM tRSameM, hRdaya ke roga meM dUdha atyanta hitakara hai yaha muniyoMne kahA hai |'baalk, vRddha, kSatazegavAnA, kSIpa ,
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. ( 310 ) puruSa inako tathA jo bhUkha se sarvadA atyanta hitakArI hai // prathavA maithuna se kRza ho gaye haiM, unako 1-5 // godugdhama | gavyaM dugdhaM vizeSeNa madhuraM rasapAkayoH // 6 // zItalaM stanyakRta snigdhaM vAtapittAsranAzanam / doSadhAtumalasrotaH kiMcitkledakaraM guru // 7 // jarAsamastarogANAM zAMtikRtsevinAM sadA / kRSNAyA gorbhavaM dugdhaM vAtadAri guNAdhikam // 8 // pItAyA harate pittaM tathA bAtaharaM bhavet / zleSmalaM guru zukkAyA raktAcitrAtivAtaM // 9 // bAlavatsavivatsAnAM gavAM dugdhaM tridoSakRt / baSkayiNyAstridoSaghnaM tarpaNaM balakRtpayaH // 10 // gAya kA dUdha-rasa aura pAka meM atyanta madhura, zItala, stanoMmeM dUdhako baDhAnevAlA, strigdha, vAta pitta tathA rakta vikArako naSTa karanevAlA, doSa dhAtu mana tathA nADiyoMko kiMcit gIlA karanevAlA tathA buDhApeke saba rogoMko zamana karanevAlA hai / kAlI gAyakA dUdha-vAtako haranevAlA tathA guNoM meM adhika hai / pIlI gAyakA dUdha pitta tathA vAyuko haratA hai tathA zveta gAyakA dUdha bhArI baura kaphakAraka aura lAla tathA citakavarI gAya kA dUdha vAtako atyanta haranevAlA hai / jila gAyakA bachaDA choTA ho athavA mara gayA ho usakA dUdha tridoSakAraka hotA hai / vaNI ( vAkharI ) gAyakA dUdha - tridoSanAzaka tRptikAzka tathA balavardhaka hotA hai / / 6-10 // dezavizeSeNa zreSThayam / jAMgalAnUpazaileSu caraMtInAM yathottaram / payo gurutaraM snehaM yathAhAraM pravartate // 11 // m jo gAyeM jAMgala tathA anUpa deza meM aura parvatameM caratI haiM unakA dUdha
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. ( 311 ) eka se dUsarA yathottara bhArI hai| jaisI vastuko gAya khAtI hai usake pratu sAra hI usakA dUdha snigdha hotA hai // 11 // AhArAvizeSam / svalpAnnabhakSaNAjjAtaM kSIraM guru kaphapradam / tattu balyaM paraM vRSyaM svasthAnAM guNadAyakam // 12 // palAlatRNakArpAsabIjajAtaM guNairhitam / thoDA anna khAnevAlI gAyakA dUdha--bhArI, kaphavarddhaka, balakAraka, aterers aura svastha manuSyoMke liye hitakArI hai / jo gAyeM palAlatRNa, kapAsa ke bIja ( vinaule Adi) bhakSaNa karatI haiM, unakA dUdha atyanta hitakArI hai // 12 // mAhiSam / mAhiSaM madhuraM gavyAtsnigdhaM zukrakaraM guru // 13 // nidrAkaramabhiSyaMdi kSudhAdhikakaraM himam / bhaiMsakA dUdha-- madhura, gAyase adhika snigdha, vIryavardhaka, bhArI, nidrAkAraka, abhiSyandi, bhUkhako adhika lagAnevAle aura zItala hai // 13 // " chAgam / chAgaM kaSAyaM madhuraM zItaM grAhi tathA laghu // 14 // raktapittAtisAraghnaM kSayakA sajvarApaham / ajAnA malpakAyatvAtkaTutiktaniSevaNAt // 15 // stokAMbupAnAdvayAyAmAtsarvarogApahaM payaH / bakarIkA dUdha - kasailA, madhura, zItala, grAhI, ilakA aura raktapitta, atisAra, kSaya, kAsa aura ubarako iranevAlA hai| bakarIkA choTA zarIra honese kaTu , tikta padArthoMke sevana karane se, pAnI thoDA pIne se aura pratyanta vyAyAma karanese usakA dUdha saba Ako! Shrutayanam rogoko naSTa karatA hai // 14 // 15 //
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 312) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / mRgIdugdham / mRgINAM jAMgalotthAnAmajAkSIraguNaM payaH // 16 // jaGgalakI haraniyoMkA dUdha bhI bakarI ke dUdha ke samAna guNavAlA hai // 16 // meSINAm / AvikaM lavaNaM svAdu snigdhoSNaM cAzmaripraNut / ahRdyaM tarpaNaM vRSyaM zukrapittakaphapradam // 17 // gurukAse'nilodbhUte kevale cAnile varam / bheDa kA dUdha-LavaNarata yukta, svAdu, snigdha, uSNa, patharIko toDane . vAnA, hRdayako apriya, tRptikAraka, vRSya, zukra, pitta aura kakako baDhA. nevALA, bhArI tathA vAtajanita khAMsI meM paura kerala vAtameM hitakArI hai|| 17 // azvIdugdham / rUjhoSNaM vaDavAkSIraM balyaM zoSAnilApaham // 18 // amlaM paTu laghu svAdu sarvamaikaza6 tathA / voDIkA dUdha-kakSa, garama, balakAraka, zoSa tathA vAyuko naSTa karane pAlA, amla, lakSaNarasavAlA, halakA, svAdu hai / aura saba eka khuravAle pazuoM kA dUdha isa ke samAna guNoM vAlA hotA hai // 18 // uSTrIdugdham / STrIdugdhaM laghu svAdu lavaNaM dIpanaM tathA // 19 // kRmikuSThakaphAnAhazothodaraharaM saram / UMTanIkA dUdha-laghu, svAda, lavagarasayukta, dIpana, dastAvara tathA kRmi, kuSTha, kapha, AnA, zotha aura udararogako haratA hai / / 19 //
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (313) hastinIdugdham / bRMhaNa hastinIdugdhaM madhuraM tuvaraM guru // 20 // vRSyaM balyaM himaM snigdhaM cakSuSya sthiratAkaram / hastinIkA dUdha-dhAtuoMko puSTa karanevAlA, madhura, kasailA, bhArI, vIryavardhaka, balakAraka, zItala, snigdha, netroM ko hitakArI tathA dRDhatA karanevAlA hai // 20 // nArIdugdham / nAryA laghu payaH zItaM dIpana vAtapittajit // 21 // cakSuHzUlAbhighAtaghnaM nasyAzcotanayohitam / svIkA dUdha-halakA, zItala, dIpana, vAta aura pitako jItanevAlA, netroMke zUla tathA abhighAtako naSTa karanevAlA tathA nasavAra dene meM aura pAzcyotana karma (AMkha tathA nAkameM TapakAne meM ) zreSTha hai // 21 // dhAroSNam / dhAroSNa goH payo balyaM laghu zItaM sudhAsamam 22 // dIpanaM ca tridoSaghnaM taddhArAziziraM tyajet / dhAroSNaM zasyate gavyaM dhArAzItaM tu mAhiSam 23 // zRtoSNamAtrikaM pathyaM shRtshiitmjaapyH| AmaM kSIramabhiSyaMdi guru zleSmAmavaddhanam // 24 // jJeyaM sarvamapathyaM tu gavyamAhiSavarjitam / nArIkSIraM tvAmameva hitaM na tu zRtaM hitam // 25 // zRtoSNaM kaphavAtaghnaM zRtazItaM tu pittanut / ardodakaM kSIraziSTa mAmAlaputaraM payaH // 26 //
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 314 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. DI. / jalena rahitaM dugdhamatipakvaM yathAyathA / tathAtathA gurusnigdhaM vRSyaM balavivarddhanam // 27 // gAyakA dhAroSNa dUdha arthAta jo dUdha nikAlate hI pI liyA jAve vaha dUdha - baladAyaka, laghu zItala, amRta ke samAna, dIpana, tridoSanAzaka hai / dhAroSNa dUdha ThaNDA ho jAnepara pIne yogya nahIM hotaa| gAyakA dUdha to dhAroSNa prazasta hai aura bhaiMsakA dhArAzIta arthAt duhane ke bAda zItala huA prazasta guNoMvAlA hai / bheDakA dUdha zItala tathA bakarIkA garama pathya hai / kaccA dUdha - abhiSyandi, bhArI, kapha aura Amako baDhAnevAlA hai isa liye gAya aura bhaiMsa ke dUdha ke atirikta saba kacce dUdha apathya haiM / strIkA dUdha to kaccA hI hitakArI hai, garama nahIM / garama kiyA huA dUdha kapha aura bAtako naSTa karatA hai, garama karake ThaNDA kiyA hubA dUdha pitako naSTa karatA hai tathA barAbarakA jala DAlakara ubAlakara rahA huA brevala dUdha kacce dUdha se bhI halakA hai| jala rahita dUdhako jitanA pakAte jAyeMge vaha utanA 2 bhArI, snigdha, vIrya tathA balavardhaka hotA calA jAtA hai / / 22-27 / / pIyUSa kalAkSIrazAkatakrapiMDamoraTAH / kSIraM tatkAlasUtAyA ghanaM pIyUSamucyate / naSTadugdhasya pakkasya piMDaH proktaH kilATakaH // 28 // apakvameva yannaSTaM kSIrazAkaM hi tat payaH dadhnA takreNa vA naSTaM dugdhaM baddhaM suvAsasA // 29 // dravabhAgena rahitaM yattatrapiMDaH sa ucyate / naSTadugdhabhavaM nIraM moraTaM jayTo'bravIt // 30 // pIyUSazca kilATaM ca kSIrazAkaM tathaiva ca / takapiMDa ime vRSyA bRMhaNA balavarddhanAH // 31 // guravaH zleSmalA hRdyA vAtapittavinAzanAH /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 315 ) dIptAgnInAM vinidrANAM vidradhau cAbhipUjitAH // 32 // mukhazoSatRSAdAharaktapittajvarapraNut / laghurbalakaro rucyo moraTaH syAtsitAyutaH // 33 // tatkAla prasUta gAya prAdike gATe dUdhako pIyUSa ( khIsa ) kahate haiM / dUdhako naSTa ho jAnepara jo piMDa raha gayA ho usako kilATa (khoyA) kahate haiN| jo dUdha vinA hI pake sUkha gayA ho use kSIrazAka kahate haiM / dahI yA takra dvArA jisa dUdhako jamAkara kapar3e meM chAnakara jalarahita karake piMDarUpa banAde use tatrapiNDa kahA jAtA hai| phaTe hue dUdha ke pAnIko moraTa kahate haiM, yaha jayyaTane kahA hai / pIyUSa Adi pAMcoM prakArake dUdha-vIryavardhaka, bRMhaNa, balavardhaka, bhArI, kaphakAraka, hRdayako priya, vAta aura pittako naSTa karanevAle tathA jinakI agni pradIpta hai| jinako nIMda nahIM AtI aura vidradhi rogavAloMko hitakara hai| khAMDa milAyA huA moraTa-halakA, balavardhaka, rucikAraka aura mukhazoSa, tRSA, dAda, raktapitta aura jvarako dUra karanevAlA hai / / 28-33 // santAnikA (malAI ) AdiguNAH / saMtAnikA guruH zItA vRSyA pittAsrapAtanut / tarpaNI bRMhaNI snigdhA balAsabalazukalA // 34 // khaNDena sahitaM dugdhaM kaphakRtpavanApaham / sitAsitopalAyuktaM zukalaM trimalApaham // 35 // rAtrau candraguNAdhikyAdvayAyAmAkaraNAttathA / prAbhAtikaM tadA prAyaH prAdoSAdguru zItalam // 36 // divAkara karAghAtAdvayAyAmAnilasevanAt / prAbhAtikA tu prAdoSaM laghuvAtakaphApaham // 37 //
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 316 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / vRSyaM bRMhaNamazidIpanakaraM pUrvAhnapItaM payo madhyAhne baladAyakaM kaphaharaM pittApaDhaM dIpanam / bAlye vahnikaraM tato balakaraM vRddheSu retovadaM rAtrau pathyamanekadoSazamane kSIraM sadA sevyate // 38 // vadaMti peya nizi kevalaM payo bhojyaM na teneha sahaudanAdikam / bhavedIrNa yadi na svapennizi kSIrasya pItasya na zeSamutsRjet // 39 // vidAhInyannapAnAni divAbhuMke hi yannaraH / tadvidAhaprazAMtyarthe rAtrau kSIraM sadA pibet // 40 // -dIptAnale kRze puMsi bAle bRddhe payaH priye / mataM hitatamaM dugdhaM sadyaH zukrakaraM yataH // 41 // kSIraM gavyamathAjaM vA koSNaM daMDAhataM pibet / laghu vRSyaM jvaraharaM vAtapittakaphApaham // 42 // godugdhaprabhavaM kiM vA chAgI dugdhasamudbhavam / bhavedetatridoSanaM rocanaM balavarddhanam // 43 // vahnivRddhikaraM vRSyaM sadyastRptikaraM laghu / atisAre'gnimAMdye ca jvare'jIrNe prazasyate // 44 // iti dugdhavargaH / santAnikA arthAta manAI - bhArI, zItala, vIryavardhaka, pita, raktavikAra aura vAyuko naSTa karanevAlI, tRptikAraka, bRMhaNa, snigdha tathA kapha, bala aura bIrthako baDhAtI hai / khANDavAlA dUdha - haru kAra aura nAzaka hai| bUrA aura khito - lA (mizrI ) yukta dUdha, vIryavardhaka aura tridoSanAzaka hai|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / (317 ) zatameM candramA ke guNoMkI AdhikyatAle tathA vyAyAma aura parizramake na karane se prAtaHkAlakA dUdha-prAyaH zAmake dUdha se bhArI tathA ThaNDA hai / sUrya kI kiraNoMke samparkase, vAyuke vyAyAma karanese, vAyuke sevana karanese sAyaMkAlakA dUdha prAtaHkAlake dUdhakI pikSA halakA tathA vAta aura kaphako jItanevAlA hai / hameM piyA huA dUdha-vIryavardhaka, dhAtuoMko puSTa karanevAlA aura agniko bardhana karanevAlA hotA hai / madhyAhnameM piyA huA baladAyakaH kaphanAzaka, pittako haranevAlA tathA dIpana hotA hai| rAtrimeM piyA huA baccoM ke liye agnidIpaka tathA balakArI, vRddhoMke liye vIryotpAdaka, pathyakAraka aneka doSoMko zamana karanevAlA hai| kucha manuSyoM ke matameM rAtako dUdha hI pInA caahiye| usake sAtha anna yAdi nahIM khAnA cAhiye / kyoM ki yadi rAtri meM nidrA nahIM bhAve to ajIrNa honekA bhaya hai tathA vartana meM liyA huA dUdha saba pI jAnA cAhiye choDanA nahIM cAhiye choDA humrA dUdha doSayukta ho jAtA hai| manuSya dAha karanevAle jo annapAna karatA hai unakI zAMti ke liye rAtako usako dUdha avazya pInA caahiye| jina kI pragni dIpta ho unake liye tathA kuza, bAlaka, vRddha inake liye dUdha atyanta hitakArI hai| kyoM ki yaha zIghra hI vIryako utpanna kara detA hai / gAya aura bakarIke dUdhako yadi daNDase matha kara kiMcita garama karake pIche to yaha dUdha-laghu, vIryavardhaka, jvaranAzaka tathA tridoSanAzaka hotA hai / gAya aura bakarIke dUdhakI phena ( jhAga ) tridoSanAzaka rucikAraka balavardhaka, agnivardhaka, vIryakAraka, zIghrahI tRptiko karanevAlI, halakI tathA atisAra, mandAgni, jvara aura ajIrNa meM prazasta hai // 34-44 // nirditam / vivarNa virasaM cAmlaM durgaMdha grathitaM payaH / varjayedamlalavaNayuktaM buddhayA dihRdyataH // 45 // bure varNavAle, rasarahita, durgandhiya, phaTe hue athA amla aura lavaNa
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 318 ) bhAkaprakAzanighaNTuH bhA. TI . / rasavAle dUdhakA tyAga kara denA cAhiye kyoMki yaha buddhyAdike haranevAlA hai // 45 // iti zrIvaidyaratna - rAmaprasAdAtmaja vidyAlaMkAra - zrIzivazarmA vaidyazAstrakRta zivaprakAzikAbhASAyAM harItakyAdinighaNTau dugdhavargaH samAptaH // 11 // dadhivargaH 12 . dadhi dadhyuSNaM dIpanaM snigdhaM kaSAyAnurasaM guru / pAkemlaM zvAsapittAsrazotha medaH kaphapradam // 1 // mUtrakRcchre pratizyAye zItage viSamajvare / atisAre'rucau kAzyai zasyate balazukrakRt // 2 // dadhi-garama, dIpana, snigdha, kaSAyAnurasa, bhArI pAka meM amla tathA zvAsa, pitta, raktavikAra, zopa meda aura kaphako karanevAlI hai| mUtrakRcchra meM, pratizyAya meM zItayukta viSamajvara meM, atisAra meM, aruci meM caura kRzatAmeM dahI atyanta hitakArI tathA bala aura vIryako baDhAnezalA hai // 152 // tadbhedaH / Adau mandaM tataH svAdu svAdvamlaM ca tataH param / amlaM caturthamatyamlaM paJcamaM dadhi paJcadhA // 3 // mandaM dugdhavadavyaktarasaM kiMcidaGghanaM bhavet / mandaM syAtsRSTa viNmUtradoSatrayavidAhakRt // 4 //
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 319 ) yatsamyagdhanatAM yAtaM vyaktasvAdurasaM bhavet / avyaktAmlarasaM tattu svAdu vijJairudAhRtam // 5 // svAdu syAdatyabhiSyaMdi vRSyaM medaHkaphApaham / vAtanaM madhuraM pAke raktapittaprasAdanam || 6 || svAdramlaM sAMdramadhuraM kaSAyAnurasaM bhavet / svAdvamlasya guNA jJeyAH sAmAnyadadhivajjaneH // 7 // yattirohitamAdhuryyaM vyaktAmlatvaM tadamlakam / amlaM tu dIpanaM pittaraktazleSmavivarddhanam // 8 // tadatyamlaM dantaromaharSakaNThAdidAhakRta | atyamlaM dIpanaM raktavAtapittakaraM param // 9 // gavyaM dadhi vizeSeNa svAdvamlaM ca rucipradam / pavitraM dIpanaM hRdyaM puSTikRtpavanApaham // 10 // uktaM dadhnAmazeSANAM madhye gavyaM guNAdhikam / mAhiSaM dadhi susnigdhaM zleSmalaM vAtapittanut // 11 // svAdupAkamabhiSyaMdi vRSyaM gurvasradUSakam / Aja dadhyuSNakaM grAhi laghu doSatrayApaham // 12 // zasyate zvAsakAsArzaH kSayakA zyaiSu dIpanam / pakkadugdhabhavaM rucyaM dadhi snigdhaguNottamam // 13 // pittAnilApahaM sarvadhAtvagnibalavarddhanam / asAraM dadhi saMgrAhi zItalaM vAtalaM laghu // 14 // biSTabhi dIpanaM rucyaM grahaNIroganAzanam /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ (320) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / galitaM dadhi susnigdhaM vAtaghnaM kaphakRdguru // 15 // balapuSTikaraM rucyaM madhuraM nAtipittakRt / sazakaraM dadhi zreSThaM tRSNApittAsrajit param // 16 // saguDaM vAtanud vRSyaM bRMhaNaM tarpaNaM guru / na:naktaM dadhi bhunIta na cApyaghRtazarkaram // 17 // nAmudgasUpaM nAkSaudraM noSNairnAmalakaivinA / zasyate dadhi no rAtrauzastaM caaNbughRtaanvitm||18|| raktapittakaphottheSu vikAreSu ca naiva tat / hemante zizire cApi varSAsu dadhi zasyate // 19 // zaradrISmavasanteSu prAyazastadvigarhitam / jvarAmRpittavIsarpakuSThapAMDDAmayabhramAn // 20 // prApnuyAtkAmalAM cogrAM vidhiM hitvaaddhipriyH| dadhastUpari yo bhAgo ghanaH snehsmnvitH|| 21 // sa loke sara ityukto dadhno maNDastu mastviti / manda, svAda, svAdamla, pamcha aura atyamla ina bhedoMse dahI pAMca prakArakA hai| dUdhake samAna adhyakta rasavAlA tathA gADhA jo dahI ho usako manda kahate haiN| manda dahI-mUtra malako nikAlanevAlA tathA tridoSa aura dAhako karatA hai| jisa dahImeM amla rasa vyakta na huA ho usako svAdu kahate haiN| svAdu dahI-abhiSpandi, vIryavardhaka, meha aura kaphako baDhAnevAlA, bAtanAzaka, pAkameM madhura tathA raktapittako dUra karanevAlA hai| jo dahI gADhA, madhura tathA kaSAyAnurasa ho usako svAdamla kahate haiN| svAdamlake guNa sAmAnya dadhike samAna hI jaanne| Shru
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ . harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (321 ) jisa dahImeM mIThepanakA nAza tathA khaTAI vyakta ho usako amla kahate haiN| amla dahI pitta, raktavikAra aura kaphako baDhAtA hai| jo dahI danta aura romoMmeM harSa tathA kaNTha AdimeM dAha karatA hai usako asyamla kahate haiN| atyamla dadI- dIpana tathA rakta, vAta aura pittakA atyanta kopa karatA hai| gAyakA dahI vizeSa karake mIThA, khaTTA, rucikAraka, pavitra, dIpana, hRdayako priya, puSTikAraka tathA pavananAzaka hai| saSa dadhiyoMmeM gAyakA dahI hI adhika guNoMvAlA hai| bhaiMsakA dahI atyanta snigdha, kaphakAraka, vAtapiz2anAzaka, pAkameM svAdu, abhiSyandi vIryavardhaka, bhArI aura raktako dUSita karane vAlA hai| bakarIkA dahI--garama, grAhI, halakA; tridoSanAzaka tathA zvAsa, kAta, aza, kSaya aura kRzatAmeM hitakArI hai tathA dIpana hai| pake hue dUdhakA dahI-rucikAraka, snigdha, uttama guNoMzAlA, pitta tathA vAyuko naSTa karanevAlA tathA saba dhAtu, agni aura balako baDhAne. bAlA hai| sArarahita dUdhakA dahI-prArI,zItala, cAtakAraka, laghu,viSTambhakAraka, dIpana, rucikAraka aura grahaNI roga ko naSTa karane vAlA hotA hai| gAlita arthAt vastra meM chanA huA dahI-snigdha, vAtanAzaka,kaphakAraka, bhArI, balapuSTikAraka, rucikAraka, madhura aura kiMcit pittako karanevAlA hai| bUrevAlA dahI-zreSTha tathA tRSNA, pitta aura raktavikAra ko jItane ghAlA hai| guDavAnA dahI-vIryavardhaka, bRhapa, tRptidAyaka aura bhArI rAtrimeM dahI khAne yogya nahIM yadi khAnA bhI ro to binA ghRta aura khANDa, binA mUMga kI dAlake, binA madhuke, tathA binA garama padArthoM ke aura ApaloMkana khAve / rAtako dahI khAnA ucita nahIM, yadi khAga ho to ghRta aura jala DAlakara khAve / evaM rakta pita kaphavikAroM meM to dahI khAnA hI nahIM caahiye| Aho! Shrutgyanam
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ( 322 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / hemanta zizira ra varSAyeM dahI khAnA utama hai / zarada, grISma aura vasantameM prAyaH dahI khAnA gahita hai / jo manuSya vidhike vinA dahI khAtA hai vaha jvara, raktapitta, visarpa, kuSTha, pANDu aura bhramako tathA umra kAmalAko prApta karatA hai / dahIke uparakA jo bhAga gADhA tathA snehayukta hotA hai use sara kahate haiM / saura dahIke maNDako mastu kahate haiM / / 3-21 // saraH svAdurgururvRSyo vAtavahnipraNAzanaH // 22 // sAmlo vastiprazamanaH pittazleSmavivarddhanaH / mastu kumaharaM balyaM laghu bhaktAbhilASakRt // 23 // srotovizodhanaM hlAdi kaphatRSNA nilApaham | avRSyaM prINanaM zIghraM bhinatti malasaMcayam ||24|| iti dadhivargaH / sara - svAdu, bhArI, vIryavardhaka, vAta tathA vahniko naSTa karanevAlA hotA hai| tathA khaTTA, dastirogoM ko zamana karanevAlA aura pitta aura kaphako baDhAnevAlA hotA hai / mastu-glAni ko harane vAlA, balakAraka, halakA, abakI icchA karanevAlA, nADiyoMkA zodhana karanevAlA, AhlAdakAraka, avRSya, tRptikAraka mala saMcayako zIghra hI toDanevAlA aura kapha, tRSNA tathA vAyuko naSTa karatA hai / / 22-24 // iti zrIvaidyaratna -- paM0 -- rAmaprasAdAtmaja vidyAlaMkAra - zivazamavaidyakRta-zivaprakAzikAbhASAyAM harItakyAdinivaNTau dadhivargaH samAptaH // 12 // Aho! Shrutgyanam
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ (323) harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| takravargaH 13, gholaM tu mathitaM takapudazvicchacchikApi ca / / sasaraM nirjalaM gholaM mathitaM tva sarodakam // 1 // takaM pAdajalaM proktamudizvitvavArikam / chacchikA sArahInA syAtsvacchA pracuravArikA // 2 // taka pAMcaprakArakA hai, bola, mathi na, taka, udazvit aura chcchikaa| vinA jala DAle malAI sahita viloye hue dahI ko ghola kahate haiN| malAI utAra kara binA jala DAle jo dahI viloza jAya use prathita kahate haiN| jisa dahI meM caturtha bhAga jaka DAlakara piloyA jAya usako taka vahate haiN| jisa dahImeM grAdhA jala DAla kara viloyA jAya usako udazcita kahate haiN| tathA jila dahImeMse mAkhana nikAla liyA ho aura jo svaccha tathA atyanta jalavALA ho usako chacchi kA kahate haiM // 1 // 2 // gholaM tu zarkarAyutaM guNairteyaM rasAlavata / vAtapittaharaM hAdi mathitaM kaphapittanut // 3 // takaM grAhi kaSAyAmlaM svAdupAkarasaM laghu / vIryoSNaM dIpanaM vRSyaM prINanaM vAtanAzanam // 4 // grahaNyAdimatAM pathyaM bhavetsaMgrAhi lAghavAt / kiMcitsvAduvipAkitvAnna ca pittaprakopanam // 2 // kaSAyoSNaM dIpanaM vRSyaM prINanaM vAtanAzanam / kAyogavikAzitvAdrauzAcApi kaphApaham // 6 // khANDa DAlakara piza humA ghola ratAlA samAna guNoM vAlA hotA hai, tathA vAtapittanAzaka aura ma ko pasanna karanevAlA hotA hai /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / ( 324 ) mathita-kapha pittako dUra karanevAlA hai ! taka-grAhI, kasainA, khaTTA, pAka aura rasameM svAdu, halakA, uSNavIrya,. dIpana, vIryavardhaka, tRptikAraka, vAtanAzaka aura grahaNI sAdi rogavAlauke liye pathya hai / takra- laghu honese grAhI, pAkameM kiMcita svAdu honese vAtako prakupita na karanevAlA, kaSAya, garama, vikAzI tathA rUkSa hone se kaphanAzaka hotA hai / / 3-6 // na tatrasevI vyathate kadAcinna takradagdhAH prabhavaMti rogAH / yathA surANAmamRtaM sukhAyatathAnarANAM bhuvitakramAduH // amlena vAtaM madhureNa pittaM kaphaMkaSAyeNa nihaMti sadyaH / udazvitkaphakadvayamAmadhnaM paramaM matam // 8 // chacchikA zItalA laghvI pittazramatRSAharI / vAtanutka phakatsA tu dIpanI lavaNAnvitA // 9 // takako sevana karanevAlA manuSya rogI nahIM hotA, takrase naSTa kiye hue roga phira nahIM bAte / jaise devatAoMke liye amRta sukhadAyaka hai vaise hI manuSyoMke liye takra hai / takra- amlarasa se vAtako, madhura rasase pittako aura kaSAyase kaphako zIghra hI naSTa kara detA hai / udazvita-kaphakAraka, balavardhaka aura AmanAzaka hotA hai / chacchikA - zItala, halakI, dIpana, lavaNarasayukta, kaphakAraka, vAtanAzaka tathA pitta, zrama aura tRSAko dUra karatI hai // 7-9 // uddhRtaghRtastokodrdhRtaghRtAnuddhRtaghRtAni / samuddhRtaM ghRtaM tatraM pathyaM laghu vizeSataH / stokoddhRtaghRtaM tasmAd guru vRSyaMkaphAvaham // 10 // anuddhRtaghRtaM sAMdraM guru puSTikaphapradam / jisa taka meM se sampUrNa makkhana nikAla liyA ho vaha pathya aura atyanta
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / (325 ) laghu hotA hai| jisameM se thodd| makkhana nikAla liyA ho vaha bhArI, vIrya vardhaka aura kaphakAraka hai| jisase ghRta nahIM nikAlA vaha gADhA, bhArI aura puSTi tathA kaphakAraka hotA hai // 10 // vAte'mlaM zasyate tatraM zuNThI saiMdhava saMyutam // 11 // pitte svAdu sitAyuktaM savyoSamadhikaM kaphe | hiMgu jIragtaM ghola saiMdhavena ca saMyutam // 12 // bhavedatIva vAtaghnamarzotIsArahRtparam / surucyaM puSTiM balyaM vastizUlavinAzanam // 13 // vAtameM soMTha aura seMdhava namaka se yukta khaTTA taka denA yogya hai / pinameM - madhura tathA bUrA se yukta taka denA cAhiye / tathA kaphameM soMTha, miraca, pIpalayukta taka denA cAhiye / hIMga jIrA aura saiMdhava DAlakara piyA huA ghola - vAtako atyanta naSTa karanevAlA, azeM tathA atisAra ko jItane vAlA, rucikAraka, puSTidAyaka, balavardhaka tathA vastike zulako dUra karanevAlA hotA hai // 11-13 // mUtrakRcchre tu saguDaM pAMDuroge sacitrakam / takramAmaM karpha koSThe haMti kaNThe karoti ca // 14 // pInasazvAsakAsAdau pakkameva prayujyate / zItakAle'gnimAMdye ca tathA vAtAmayeSu ca // 15 // arucau srotasAM rodhe takaM syAdamRtopamam / tatra haMti garacchardi se kaviSamajvarAn // 16 // pAMDumedograhaNyarzomUtra graha bhagandarAn / mehaM gulmamatIsAraM zUla plIhodarArucIH // 17 //
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / vitrakoSThagatavyAdhIn kuSThazodhatRSA kRmIn / naiva tarka kSate dadyAnnoSNakAle na durbale // 18 // na mUrcchAbhramadAheSu na roge raktapittaje / yAnyuktAni dadhInyaSTau tadguNaM takramAdizet // 19 // iti tavargaH / mUtrakRcchrameM guDa DAlakara piyA huAA tathA pANDurogameM citraka DAlakara piyA huA ghola guNakArI hotA hai / ( 326 ) kacce dUdhakA takra-kaphako koThemeM haratA hai tathA kaNThameM utpanna kara detA hai | ataH pInsa, zvAsa, kAsa AdimeM pakke dUdhakA taka dI prayukta karanA cAhiye / zItakAla meM, agnikI maMdatAmeM, vAtavyAdhiyoM meM, prarucimeM, nADiyoMke rodha meM taka amRtake samAna hotA hai| takra-viSa, vamana, praseka, mUtragraha bhagandara, prameha, gulma, pratisAra, zULa, plIhA, udararoga, aruci, zvitrakoTa, koSThagataroga, kuSTha zotha, tRSA aura kRmirogako dUra karatA hai| meM, ukAla meM, durbala manuSya ko, rakta pittaja vikAra meM tathA muccha ma aura dAi taka denA acchA nahIM hai / ATha prakAra kI dahiyoM meM se jisa 2 dahIkA jo takra hai usa 2 dahIke. jhuNa usa 2 taka meM jAnane cAhiye // 14-19 // iti zrIvaidyaratna paMDitarAmaprasAdAtmaja - vidyAlaGkAra- zivazarmavaidyazAstrakRta - zivaprakAzikAbhASAyAM harItakyAdinighaNTau takavargaH samAptaH // 13 // Aho! Shrutgyanam
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (327 ) navanItavargaH 14. -*mrakSaNaM sarja haiyaMgavInaM navanItakam / navanItaM hitaM gavyaM vRSyaM varNabalAnikRt / saMgrAhi vAtapittAmukkSayArzoditakAsahRt // 1 // taddhita bAlake vRddha vizeSAdamRtaM shishoH| navanItaM mahiSyAstu vAtazleSmakaraM guru // 2 // dAhapittazramaharaM medaHzukavivarddhanam / dugdhotthaM navanItaM tu cakSuSyaM raktapittanut // 3 // vRSyaM balyamatisnigdhaM madhuraM grAhi zItalam / navanItaM tu sadyaskaM svAdu grAhi himaM laghu // 4 // medhyaM kiMcitkaSAyAmlamISattakAMzasaMkramAt / sakSArakaTukAmlatvAcchayarI kuSThakArakam // 5 // zleSmalaM guru medasyaM navanItaM cirantanam // 6 // ___ iti nnniitvrgH| gAyakA makkhana-hitakArI, vIryavardhaka, varNa, bala, agni inako aDhAne. vAlA, grAhI tathA vAta, pitta, raktavikAra, kSaya, arza, aditavAta (lakavA), khAMsI inako naSTa karane vAlA hai| makkhana-cAlaka vRddha sabake liye hitakArI hai| vizeSa karake baccoMko amRta samAna hai| bhaiMsakA makkhana-vAtakaphakAraka, bhArI, dAha, pitta aura zramako haranevAnA, meda aura vIryako paDhAne vAlA hotA tranam
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ (328) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| dUdhase nikalA humA makkhana-netroM ko hitakArI, raktapittanAzaka, bala. kAraka, atyanta snigdha, madhura, grAhI paura zItala hai / tatkAlakA nikalA huA makkhana-svAdu, grAhI, zItala, halakA buddhi. barddhaka tathA taka aMza bI va AjAnese kiMcita kaSAya aura kiMcit khaTTA hotA hai| __ bahuta derakA nikalA humA makkhana-kSAra, kaTu aura mamla rasavAlA hone ke kAraNa namana, arza aura kuSTha ko haranevAlA, kaphavarddhaka, bhArI tathA medako baDhAnevAlA hotA hai 1-6 // iti zrIvaidyaratna-paMDitarAmaprasAdAtmajavidyAlaGkArazrIzivazarmavaidyazAstrikRtAyAM zivaprakAzikAbhASAyAM harItasyAdinighaNTau navanItavargaH samAptaH // 14 // - - - - ghRtavagaH 15, * ghRtamAjyaM haviH sarpiH kathyate tadguNA ath| ghRtaM rasAyanaM svAdu cakSuSyaM vahnidIpanam // 3 // zItavIrya viSAlakSmIpApapittAnilApaham / alpAbhiSyaMdikAMtyojastejolAvaNyabuddhikRt // 2 // svarasmRtikaraM medhyamAyuSyaM blkRdguru| udAta baronmAdazulAnAhatraNAn haret // 3 // snigdhaM kaphakaraM vRSyaM kSayavIsarparaktanuta / gavyaM ghRtaM vizeSeNa cakSuSyaM vRSyamanikRt // 4 // svAdupAkarasaM zItaM vAtapittakaphApaham /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (329) medhAlAvaNyakAMtyojastejovRddhikaraM param // 5 // alakSmIpAparakSonnaM vayasaH sthApanaM guru / balyaM pavitramAyuSyaM sumaMgalyaM rasAyanam // 6 // sugandhaM rocakaM cAru sarvAjeSu guNAdhikam / mAhiSaM tu ghRtaM svAdu pittaraktAnilApaham // 7 // zItalaM zleSmalaM vRSyaM guru svAdu vipacyate / AjamAjyaM karotyaniM cakSuSyaM balavaddhanam // 8 // kAse zvAse kSaye cApi hitaM pAke bhavetkaTu / auSTra kaTu ghRtaM pAke zoSakrimiviSApaham // 9 // dIpanaM kaphavAtaghnaM kuSThagulmodarApaham / pAke ladhdhAvikaM sarpiH sarvarogavinAzanam // 10 // vRddhiM karoti cAsthInAmazmarIzarkarApaham / cakSuSyamagnisaMdhukSyaM vAtadoSanivAraNam // 11 // kaphe'nile yonidoSe pitte rakte ca taddhitam / cakSuSyamAjyaM strINAM vA sarpiH syAdamRtopamam 12 // vRddhiMkaroti dehAgnelaghu pAke viSApaham / tarpaNaM netraroganaM dAhanudraDavAghRtam // 13 // ghRta, prAjya paura havi yaha ghoke nAma haiN| isake guNoM ko karate ghRta-rasAyana, svAdu, netrako hitakArI, agnidIpaka, zItavIrya, kizcita abhiSyandi, kAMti-proja, teja lAvaNya, buddhi, svara, smRti, medhA, Ayu, bana inako baDhAnevAlA, bhArI, striAdha, kaphakAraka, vIryavarddhaka tathA vIrya alakSmI, pApa, pitta, vAyu, udAvata, jvara, unmAda, zUna, pAnAha, vraNa, kSaya vathA visapai inako naSTa karatA hai| ! Shrutgyanam
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 330 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / gAyakA ghI - vizeSa karake netroMko hitakArI, vIryavarddhaka, agnidIpaka pAka aura rasameM svAdu, zItala, tridoSanAzaka, medhA, lovaNya, kAMti teja, poja inakI vRddhiko karanevAlA, alakSmI, pApa aura rAkSasa bhayako naSTa karanevAlA, bhAyuko sthApita karanevAlA, bhArI, balavarddhaka, pavitra mAyuvarddhaka, maGgalakAraka, rasAyana, sugandhayuta, rucikAraka sundara tathA sarvaghRtoM se adhika guNakArI hai| bhaisakA bI- svAdu, pitta, rakta tathA vAyuko dUra karanevAlA, zItala, kapha vardhaka, vIryavardhaka bhArI tathA pAkameM svAdu hai / bakarIkA ghI - agnidIpaka, netroMko hitakArI, balavardhaka kaTu tathA kAsa zvAsa aura kSayameM hitakArI hai UMTanIkA ghI - pAka meM kaTu, dIpana, kapha aura vAtako naSTa karane vAlA tathA zoSa, kRmi, viSa, kucha, gulma aura udararoga ko dUra karanevAlA hai / bheDakA ghI - pAka meM laghu, sarvaroganAzaka, asthiyoMkI vRddhiko karane - vAlA, patharI tathA zakarAko naSTa karanevAla', netroko hitakArI, agnidIpaka, vAtadoSoMkA nivAraNa karanevAlA hai / * nArIkA ghI-kapha, vAta, yonidoSa, vAta, raktavikAra meM hitakArI netroko hitakArI tathA amRta ke samAna hai / ghoDIkA ghI-dehakI agniko dIpana karanevAlA hai; pAkameM halakA hai, viSavikArako dUra karatA hai, tarpaNa hai, netraroganAzaka hai tathA dAhako dUra karatA hai // 1-13 // ghRtaM dugdhabhavaM grAhi zItalaM netrarogahRt / nidaMti pittadAhAsramadamUrchA bhramAnilAn // 14 // dUdhale utpanna huA thI -grAhI, zIla, netrarogoM ko haranevAlA, pitta, dAha, raktavikAra, mada, mUrchA, bhrama aura vAyuko dUra karatA // 14 // ivirhyastanadugdhotthaM tatsyAdvaiyaMgavIna kam / haiyaMgavInaM cakSuSyaM dIpanaM rucikRtparam // 15 //
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (331) balakRbRMhaNa vRSyaM vizeSAjjvaranAzanam / varSAdUbai bhavedAjyaM purANa tatridoSanut // 16 // mUrchAkuSThaviSonmAdApasmAratimirApaham / yathAyathAkhilaM sarpiH purANamadhikaM bhavet / 17 // tathAtathA guNaiH svaiHsvairadhikaM tadudAhRtam / yojayetravamevAjyaM bhojane tarpaNe zrame // 18 // balakSaye pAMDuroge kaamlaanetrrogyoH|| rAjayakSmaNi bAle ca vRddhe zleSmakRte gade // 19 // roge sAme viSUcyAM ca vibaMdhe camadAtyaye / jvare ca dahane maMde na sarpibaI manyate // 20 // iti ghRtvrgH| pahine dinake jamAe hue dRdhameMse nikAlA huA ghI haiyaMgavIna kahA jAtA hai| reyaMgAna-netroMko hitakArI, dIpana, rucikAraka, balavardhaka, bRMhaNa, vRSya, vizeSa kara jvaranAzaka hotA hai| eka varSakA purAnA ghI-tridoSanAzaka, mUcrchA, kuSTa, viSa, unmAda, aparamAra paura timirako dUra karatA hai / jaise jaise ghI atyanta purAnA hotA hai, vaise 2 roganAzaka guNoM meM adhika hotA jAtA hai| tridoSajanita aura viSajanita vikAroM ko dUra karane ke liye purAne ghIkI prazaMsA hai| - bhojanameM tRpta karane ke liye, thakAvaTa dUra karaneke liye, balAyameM pANDu rogameM, kAmahameM, manda dRSTi honepara netrarogoM meM navIna ghIkA hI upayoga karanA caahiye| rAjayakSmAmeM baccoM aura bUDhe ko rogoM meM kaphapradhAna roga meM, sAma
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 332) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| myAdhiyoM meM, visUcikA, madAtyayameM, vivandhameM aura mandAgnimeM adheka dhRta nahIM khAnA cAhiye / / 15-20 // iti zrIvaidyaratnarAmaprasAdAtmajavidyAlakArazivazarmavaidyazAstrikRtazivaprakAzikA bhASAyAM harItakyAdinighaNTau ghRtavargaH samAptaH // 15 // mUtravargaH 16. gomUtram / gomUtra kaTu tIkSNoSNaM kSAraM tiktaka phApaham / lavagnidIpanaM medhyaM pittakRtakaphavAtahat // 1 // zUlagulmodarAnAhakaNvanimukharogajit / kilAsagadavAtAmabastirukkuSThanAzanam // 2 // kAsazvAsApahaM zothakAmalApAMDuroga hRva // 3 // kaNDUkilAsagudazUlamukhAkSirogAn gulmAtisAramarudAmayamUtrarodhAn / kAsaM sakuSTha jaTharakrimipAMDurogAn gomUtramekamapi pItamapAkaroti // 4 // gomUtra-kaTu, tIkSaNa, uSNa, kSAra, tikta, kaphanAzaka, halkA, pagnidIpaka, buddhibarddhaka, pittakAraka, kaphavAtanAzaka hotA hai / evaM zUla, gulma, udararoga, pAnAha, kaMDDa, akSiroga, mukharoga, kilAsa, prAmavAta, bastiroga, kuSTha, kAsa, zvAsa, zotha, kAmalA, pANDuroga ina sabako dUra karatA hai| kaNDU, kinAsa, aza, zUna, mukharoga, akSiroga, gulma, atisAra,
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ itakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 333 ) vAtaroga, mUtrAvarodha, kAla, kuSTa, jaThararoga, kRmi aura pANDuko kevala eka gomUtra hI pIne se dUra kara detA hai / / 1-4. sarveSvapi ca mUtreSu gomUtraM guNato'dhikam / ato vizeSAtkathitaM mUtraM gomUtramucyate // 5 // plIhodarazvAsakAsazothavaca kaphApaham / zUlagulmarujAnAhakAmalApAMDurogahRt || 6 || kaSAyaM tiktatIkSNaM ca pUraNAtkarNazUlanut // 7 // saba mUtroM meM guNoM se gomUtra adhika guNavAlA kahA hai, isa liye kevala mUtra zabda se gomUtra kA hI prayoga karanA cAhiye / gomUtra - plIhA, udara, bAsa, kAsa, zotha, bibaMdha, zUla, gulma, anAha kAmalA aura pANDuromako dUra karatA hai / kaSAya, tikta aura garama karake kAna meM DAlane se kAnake zUlako dUra karatA hai // 5-7 // naramUtraM garaM haMti sevitaM tadrasAyanam / raktapAmAharaM tIkSNaM sakSAraM lavaNaM smRtam // 8 // gojAvimahiSINAM tu strINAM mUtraM prazasyate / kharoSTrebhanarAzvAnAM puMsAM mUtraM hitaM smRtam // 9 // iti mUtravargaH / manuSyakA mUtra sevana karanese garadoSako dUra karatA hai paura rasAyana hai / tathA raktavikAra aura pAmAko haratA hai, tIkSNa, kSArayukta aura namakIna hai / gau, bakarI, bheDa aura bhaiMsa inameM khI-jAtikA mUtra gracchA hotA hai / gadhA, UMTa, manuSya aura ghoDA inameM puruSa jAtikA mUtra hitakArI hotA hai // 8-9 // iti zrIvaidyaratna paMDita rAmaprasAdAtmaja vidyAlaGkAra zivazarmavaidyazAstrakRta-zivaprakAzikAbhASAyAM harItakyAdinighaNTau mUtravargaH samAptaH // 16 // Ahol Shrut
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ (331) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| tailavargaH 17. tilAdisnigdhavastUnAM snehastailamudAhRtam / tattu vAtaharaM sarva vizeSAttilasaMbhavam // 1 // tilatailaM guru sthairyabalavarNakaraM saram / vRSyaM vikAzi vizadaM madhuraM rasapAkyoH // 2 // sUkSmaM kaSAyAnurasaM tiktaM vAtakaphApaham / vIyyaNoSNaM himaM spazaiM bRhaNa raktapittakRt // 3 // lekhanaM baddhaviNmUtraM garbhAzaya vizodhanam / dIpanaM buddhidaM medhyaM vyavAyitraNamehanut // 4 // zrotrayoniziraHzUlanAzanaM laghutArakam / tvacya kezyaM ca cakSuSyamabhyaMge bhojane'nyathA // 2 // tila aAdi snigdha vastukA pIDana karanese nikAlA dupA sneha taila kahA jAtA hai| saba prakArake taila prAyaH vAtanAzaka hote hai| aura tiloM. kAtela vizeSa rUpase vAtanAzaka hai| tila kA taila-bhArI, tharIrako dRDha banAnevAlA, bala, varNa kAraka, sAraka, vRSya, vilAsI, virAda, rasa pAkameM madhura, sUkSma, kASAyAnuesa, tikta, vAtakaphanAzaka, vIryameM upa, sparzameM zItala, bRhaNa, raktapittakAraka, lekhana, maLambako bAMdhanevAlA, garbhAzayako zuddha karanevAlA, dIpana, buddhibaIka, medhAjanaka, vyathAyo, vraNa paura pramehako dUra karane vAlA, kAna,yoni aura zirake zUnako nAza karanevAlA, zarIrako halakA banAnevAlA, svacA aura kezoko sundara banAnevAlA, netroMko hitakArI, mAliza aura bhojanameM hisakArI hotA hai // 1-5 //
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (335) chinnabhinnacyutopiSTamathitakSatapiccite / bhagnasphuTitaviddhAnidagdhavizliSTadArite // 6 // tathAbhihatani namRgavyAghrAdivikSate / vastau pAne'trasaMskAre nasye karNAkSipUraNe // 7 // sekAbhyaMgAvagAheSu tilatailaM prazasyate / ghRtamabdAtparaM pakvaM hInavIrya prajAyate / taiMle pakvamapakvaM vA cirasthAyi guNAdhikam / tilataila-chinna, bhinna, cyuta, piSTa, mathita,kSata,piccita,bhagna, sphuTita, viddha, agnidagdha,vizliSTa Adi abhihata sthAnopara, nirbhugna sthAnameM, mRga aura vyAghra prAdike kiye hura tatapara,vastikarmameM,pIne meM, abake saMskArameM nasya karmameM,kAna aura netra meM bharane ke liye,sekameM,mAlizameM aura avagAinameM tilataila sarvazreSTha mAnA jAtA hai| pakAyA huA ghI eka varSa ke bAda hI navIrya ho jAtA hai| taila pakva ho athavA apaka ho,cirasthAyI hotA hai aura guNoMmeM adhika hotA hai||6-8|| __ sarSapatailaguNAH / dIpanaM sArSapaM tailaM kaTupAkarasaM laghu // 9 // lekhanaM spazavIryoSNaM tIkSga pittAsradUSakam / kaphamedonilArzoghnaM ziraHkarNAmayApaham / / 10 // kaNDukuSThakRmizvitrakoThaduSTakrimipraNut / . tadvadrAjikayostailaM vizeSAnmRtrakRcchakRt // 11 // sarasoM kA tela-rasa aura pAkameM kaTu,halakA, sparza tathA vIryameM uSNa, tIkSaNa, raka aura pitako dRSita karanevAlA, kaphanAzaka,medanAzaka, vAyu aura artha ke haranevAlA,kAnake aura ziroMke rogoM ko dUra karane vAlA,tathA kaNDU, kuSTha, kRmi zvitra,koTha aura duSTa kRmiyoM ko dUra karatA hai|
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 336 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / sarasoM ke tela ke samAna hI rAI ke tela ke guNa haiN| kiMtu rAIkA tela mUtra* . kRcchako karanevAlA hai // 9-11 // tuvarItailaguNAH / tIkSNoSNaM tuvarItailaM laghu grAhi kaphAstrajit / vahnikRdviSahatkaNDukuSThakoThakrimipraNut / medodoSApahaM cApi vraNazothaharaM param // 12 // tuvarI (tArAmIrA) kA tela-agnivarddhaka, tIkSNa,uSNa,grAhI,kama aura raktavikArako jItane vAnA, viSavikArako haranevAlA tayA kaNDU, kuSTha, koTha, kRmi, medaroga aura vraNa zothako haranevAlA hai // 12 // atsiitelgunnaaH| atasItailamAneyaM snigdhoSNaM kaphapittakRt // 13 // kaTupAkamacakSuSyaM balyaM vAtaharaM guru / malakRdrasataH svAdu grAhi tvagdoSahRdghanam // 14 // vastau pAne tathAbhyaMge nasye karNAsyapUraNe / anupAnavidhau cApi prayojyaM vAtazAMtaye // 15 // alasIkA tela-agnivarddhaka, snigdha, uSNa, kapha, pittakAraka,kaTupA kI? netroMko ahitakArI,balakAraka, vAtanAzaka,bhArI,manakAraka, rasameM svAdu grAhI, sacAke doharanevAlA,gADhA,nathA bastikarma, pIne meM, abhyaMgameM nasya karmameM,karNapUraNa meM, mukhapUra anugana vidhile, vAyukI zAMtike. liye prayoga kiyA jAtA hai // 13-15 // . kusummtailgunnaaH| kusumbhatailamamlaM syAduSNaM guru vidAhi ca / cakSuAmahitaM vRSyaM raktapittakaphapradam // 16 // kusuMbhe ke bIjoM kA tela-amla, uSNa,bhArI,vidAho,netroM ko hAnikAraka pRSya, rakta pitta aura kaphako baDhAnevAlA hotA hai // 16 //
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 337 ) khasatailaguNAH / tailaM tu khamabIjAnAM balyaM vRSyaM guru smRtam / vAtahara kaphahacchItaM svAdupAkarasaM ca tat // 17 // khasakhasakA tela balakAraka, vRSya, bhArI, vAtanAzaka, kaphanAzaka, zIta, rasa aura pAka meM madhura hotA hai // 17 // eraNDatailaguNAH / eraMDatelaM tIkSNoSNaM dIpanaM picchilaM guru / vRSyaM tvacyaM vayaHsthApi meikAMtibalapradam // 18 // kaSAyAnurasaM sUkSmaM yonizukravizodhanam / vikhaM svAdurase pAke sati kaTukaM saram // 19 // viSamajvarahRdrogapRSThaguhyAdizulanut / iMti vAtodganAhagulmASThIlAkaTihAn // 20 // vAtazoNita viDUbaMdhabramazothAma vidradhIn / AmavAta gajeMdrasya zarIravanacAriNaH / eka eva nihantAya meraMDa snehakesarI // 21 // eraNDakA tela- tIkSNa, uSNa, dIpana, picchila, bhArI, hRSya, tvacAke liye hitakArI, vayasthApanakartA, meda, kAMti aura maLake bahAnevAlA, kaSAyAnurasa, sUkSma, yoni aura vIryako zuddha karanevAlA, citra, rasa aura pAka meM madhura, kiMcita tikta, kaTu aura dastAvara hai / evaM viSamajvara, hRdroga, pRSTazUla, yonizUla, vAtodara, aphArA, gulma, aSThIlA, kamarakA zUla, vAtarakta, malakA vibaMdha, bradhma, zotha, AmavikAra aura vidradhiko dUra karatA hai| grAmavAtarUpI hAthI jo zarIrarUpI banameM masta hokara phiratA hai usako eka paraNDa telarupI zera mAra DAlatA hai // 18-21 // Aho! Shrutgyanam 22
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / rAlatailaguNAH / tailaM sarjarasodbhUtaM visphoTavaNanAzanam / kuSThapAmAkamiharaM vAtazleSmAmayApaham // 22 // ( 338 ) zalakA tela- visphoTaka, vraNa, koTa, khujalI, kumi, vAta aura kaka rogoMko dUra karatA hai // 22 // tailaM svayoniguNakRdrAgbhaTenAkhilaM smRtam / ataH zeSasya tailasya guNA jJeyAH svayAnivat // 23 // iti tela vargaH / vAgbhaTane likhA hai jo jo ter3a jina 2 iyoMle utpanna hotA hai, usa usa tela kA apane kAraNa dravyake samAna guNa jAnanA cAhiye // 23 // iti zrI vidyAlaMkArapaMDita zivarAmavaidya kRtazi prakAzikA bhASA tailavargaH samAptaH // 17 // madhuvargaH 18. madhu / madhumAkSika mAdhvI kakSaudra sAraca mIritam / Marathi goparasodbhavam // 1 // madhu zItaM laghu svAdu rUkSaM grAhi vilekhanam / cakSuSyaM dIpanaM svarye vraNazodhanaropaNam // 2 // saukumAryyakaraM sUkSmaM paraM srotovizodhanam / kaSAyAnurasaM vAdi prasAdajanakaM param // 3 // varNya medhAkaraM vRSyaM vizadaM rocanaM haret /
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (339) kuSThAzakAsapittAstrakaphamehaklamakrimIn // 4 // medastRSNAvamizvAsahitakAtIsAraviDgrahAn / dAhakSatakSayAtraM tu yogavAhyalpavAtalam // 5 // madhu,mAkSika,mAdhvIka,audra,lAragha,pakSikAbAnta, garIbAntabhaMgavAnta aura puSparasodbhava yaha zahadake nAma haiN| isakA aMgrejI nAma Honey hai| madhu-zItala, halakA, madhura, rUta, grAho, lekhana, netrahi takara, dIpana, svarakAraka, vaNa ko zodhA aura roSaNa karane vAlA, punAratAko baDhAnevAlA, sUkSma nADiyoM ko zuddha karane vAlA, kAyAnupsa, AhAdakAraka, prasanna karane vAlA,varNako unana karane kA, vIrya paddhata, vizada, rAcana tathA kuSTha, bharza, kAla, pisa, rakta vejhAra, kara, praha, glAne, kRmi, meda, pyAsa, vanana,zvAsa, hicakI, mala dAhAbata, cAra aura raktavikArako naSTa karane vAlA hai tathA yogAho pora kiMcita vAtakAraka hai // 1-5 // athaM mdhumedaaH| mAkSika bhrAmaraM kSaudraM pauttikaM chAtramityapi / AdhyamaudAlaka dAlamityaSTau madhujAtayaH // 6 // mAkSika, bhrApara, kSoda, poteka, chAtra, arya,audAlaka aura dAna madhuke yaha ATha bheda haiM // 6 // mAkSikarakSaNaguNAzca / makSikAH piMgavarNAstu mahatyo madhumakSikAH / tAbhiH kRtaM tailavaNa mAkSika parikIrtitam // 7 // mAkSikaM madhuSu zreSThaM netrAmayaharaM laghu / kAmalArza zatazvAsakAsakSayavinAzanam // 8 // 'baDI mora piMganadharmavAlI malikAko madhumakSikA kahate haiM / inase banAyA huA thA vebake varNavAlA madhu mAnTika kahalAtA hai| mAkSika
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ (340 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / madhuoM meM zreSTha, netrarogoMko haranevAlA, halakA tathA kAmalA, arza, kSata zvAsa, kAsa, kSaya inakA nAza karanevAlA hai // 7 // 8 // kiMcitsUkSmaiH prasiddhebhyaH SaTpadebhyo'libhizcitam / nirmalaM sphaTikAbhaM yattanmadhu bhrAmaraM smRtam // 9 // bhrAmaraM raktapittaghnaM mUtrajADayakaraM guru / svAdupAkamabhiSyaMdi vizeSAtpicchilaM himam 10 // prasiddha bhauMrose kucha choTe bhauroM dvArA banAyA huA, sphaTika maNike samAna nirmala jo madhu ho usako bhrAmara kahate haiM / bhrAmara - raktapittanAzaka, mUtra tathA jaDatAko karanevAlA, bhArI, pAka meM madhura, abhiSyandi, vizeSa karake picchila aura zItala hai // 9 // 104 makSikAH kapilAH sUkSmAH kSudrAkhyAstatkRtaM madhu / munibhiH kSaudramityuktaM tadvarNAtkipilaM bhavet // 11 // guNaimakSikavata audraM vizeSAn mehanAzam // 12 // kapila varNakI choTI makkhiyAM kSudrA kahalAtI haiN| ina makkhiyoMkA banAyA huA kapila varNavAlA madhu kSaudra kahalAtA hai / kSaudrake guNa mAkSika ke samAna hI haiM kintu yaha vizeSakarake pramehako naSTa karatA hai // 11 // 15 // kRSNA yA mazakopamA laghutarAH prAyo mahApiMDakA badhnAnAstarukoTarAMtaragatAH puSpAsvaM kurvate / tAstajjJairiha puttikA nigaditAstAbhiH kRtaM sApaSA tulyaM yanmadhu tadvanecarajanaiH saMkIrtitapauttikam // 13 // pauttikaM madhu rUkSoSNaM pittadAhAsravAtakRt / vidAhi mehahRcchastaM graMthayAdizatazothiSu // 14 // kAlI macchara ke sahA, bahuta choTI, baDe piNDa banAnevAlI, khoha maura
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. 1 (341) vRkSoMke andara rahanevAlI jo puSpakA rasa lekara zahada banAyeM usako pUtikA kahate haiN| unakA ghoke sadRza banAyA huA jo zahada hotA hai usako vanacara loga pauttika kahate haiN| pauttika madhu-rukSa, uSNa, vidAhi tathA pina, dAha, raktavikAra vAta inake karanevAlA hai baura prameha graMthi Adi roga, kSata aura zoSa inameM diyA hu mA hitakArI hai // 13 // 14 // chAtramadhuguNAH / varaTAH kapilAH pItAH prAyo himavato vane // 15 // kurveti chatrakAkAraM tajjaM chAtraM madhu smRtam / chAtraM kapilapItaM syAt picchilaM zItalaM guru // 16 // svAdupAkaM kRmizvitraraktapittapramehajit / bhramatRNmoha viSa ttarpaNaM ca guNAdhikam // 17 // himAlaya meM kapina aura pIta varNavAlI, chatra ke AkAravAlI makkhiyAM jo madhu banAtI haiM usako chAtra kahate haiN| chAtra- kapita aura pIle varNakA, picchila, zItala bhArI, svAdupAkI tathA kRmi, zvitra, raktapitta, aura pramehako jItane vAlA hai / evaM bhrama, tRSA, moha aura viSako naSTa karanevAlA aura guNoM meM uttama hai / / 15-17 // madhUkavRkSAnniryAsaM jaratkAzramodbhavAH / sravatthAya tadAkhyAtaM zvetakaM mAlave punaH // 18 // tIkSNatuMDAstu yAH pInA makSikAH SaTpadopamAH / arghAstAstatkRtaM yattu tadArghyamitare jaguH // 19 // Adhya madhvaticakSuSyaM kaphapittaharaM param / kaSAyaM kaTukaM pAke titaM ca balapuSTikRt // 20 // jaratkAruke Azrama meM utpanna hue madhUka ( mahue ke ) vRcase bahate hue niryAsa (goMdukI) Ardhya kahate haiM / mAlavemeM ise zvetaka kahate haiM / anyoM
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ (342) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| ke matameM tIkSNa mukhavAlI, bhramarake sadRza jo pIlI makkhiyAM hotI hai unako pay kahate haiN| inake banAye hue madhuko Arya kahate haiN| Arya madhu-netroMko atyanta hitakArI, kapha aura pisako haranevAlA. kasailA pAkameM kaTu, tikta tathA bala puSTikAraka hai // 18- 20 // prAyo valmIkamadhyasthAH kapilAH svalpakITakAH / kurvati kapilaM svalpaM tatsyAdaudAlakaM madhu // 21 // audAlakaM rucikara svayaM kuSTaviSApaham / kaSAyamuSNamamlaM ca kaTupAka ca pittakRta // 22 // prAyaH bambI meM rahanevAle choTe 2 pIle kIDe thoDAsA paMlA madhu banAte haiM usako dAna karate haiN| zraudA ka madhu- icikAraka, svarakAraka' kuSTha aura viSako nAza karanevAlA, kasailA, garama, aAla, pAkameM kaTu tathA pittakArakare // 31 // 22 // saMzrutya patitaM puSpAyattu patropari sthitam / madhurAglakaSAyaM ca taddAlaM madhukIrtitam // 23 // dAlaMmadhu laghu proktaM dIpanIyaM kaphApaham / kapAyAnurasaM rUjhaM rucyaM pracchadimahajit / / 24 // adhikaM madhuraM snigdhaM bRMhaNaM guru bhArikam / jo madhu puSpameM girakara patte para sthita ho jAtA hai, usako dAna madhu karate haiM / dAla madhu-amla, kaSAya, laghu, dIpana, kaphanAzaka,kaSAyAtuzsa, rUkSa.rucikAraka, chardi aura pramAko naSTa karanevAlA, atyanta madhura, snigya baMdaNa aura tolameM bhArI hotA hai / / 23 // 24 // navaM madhu bhavetpuSTayai nAtizleSmaharaM saram // 25 // - purANaM grAhakaM rUkSaM medoghnamatilekhanam /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (343) madhunaH zarkarAyAzca guDasyApi vizeSatA // 26 // ekasaMvatsare'tIte purANatvaM smRtaM budhaiH| mayA madhu-puSTikAraka, kaphako kiMcita haranevAlA, dastAvara tathA. purAnA madhu-grAhI, rUkSa, medanAzaka aura atyanta lekhana hotA hai| madhu, khANDa aura guDa eka varSa bItanepara purAne hote haiN| yaha viddhAnoMne kahA hai // 25 // 26 // viSapuSpAdapi ra saviSA bhramarAdayaH // 27 // gRhItvA madhu kuvaiti tacchI guNavanmadhu / viSAnvayAttaduSNaM tu dravyeNoSNena vA saha // 28 // uSNArtasyoSNakAle ca smRtaM viSasamaM madhu / viSale phUloMse rasa lekara viSaile bhauMre yadi madhu banAye to vaha zItala hI guNakAraka hai| viSale padArthakA saMyoga honese, garama honese, garama dravyake sAtha saMyoga honese athavA kisI uSNa rogase pIDitako denene yaha madhu viSake samAna ho jAtA hai / / 27 // 28 // mayanaM tu madhUcchiSTaM madhuzeSaM ca sisthakam // 29 // madhvAdhAro madanakaM madhUSiAmapi smRtam / madanaM tu mRdu snigdhaM bhUtaghnaM vraNaropaNam // 30 // bhanasaMdhAnakRdrAtakuSThavIsaparaktajit / iti mdhuvrgH| mayana, madhUcchiSTa, madhuzeSa, siraka, madhvAdhAra, madhUSita yaha momake nAma haiN| moma-mRdu, bhUtanAzaka, vraNaropaka, TUTe hueko joDanezalA tathA vAta, kuSTha, visape aura raktavikArako jItanakAlA hai // 29 // 30 // iti zrIvaidyaratnapaMDitarAmaprasAdAtmajavidyAlaM hAra-zivazarmanedyakRta-zivaprakAzikA bhASAyAM harItakyAdinighaNTo madhuvargaH samAptaH // 18 // ICChincreyanam
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ (344) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / ikSuvargaH 19. ikSurdIcchadaH proktastathA bhUmiraso'pi ca / guDamUlo'sipatrazca tathAmadhutRNaH smRtaH // 1 // ino raktapittanA balyA vRSyAH kphprdaaH| svAdupAkarasAH snigdhA gurako mRtralA himAH // 2 // ikSu. dIpacchara, bhUmirasa, guDamala, asigtra aura madhutaNa yaha ikSu (Ikha ) ke nAma haiN| inako hindI meM gatrA, phArasImeM nezakara aura aMgrejImeM Sugarcaue kahate haiN| ikSu-pakta pinanAzaka, bala tathA vIrya ko baDhAnevAle, kaphakAraka, rata paura pAkameM madhura, snigdha, bhArI, mubala paura zItana haiM // 1 // 2 // pauMDrako bhIrukazcApi vaMzakaH zataporakaH / kAMtArastApasekSuzca kASThekSuH sUcitrakaH // 3 // negAlodIpatra va nIlapAro'pyakozakRt / ityetA jAtayasteSAM kathayAmi gugAnapi // 4 // poNDaka, bhIruka vaMzava, zatapAraka, kAntAra, tApasezu, kASThA, sudhi patraka, naipAla, dIghapatra, nIlapora aura kozakAraka yaha ikSukI jAti hai| aba isake guNAkA kahate haiM // 3 // 4 // vAtapittaprazamano madhuro rasapAkayoH / suzIso ghaMha go balyaH pauMDrako bhIrakastathA // 5 // kozakAro guruH zIto rktpitkssyaaphH|| kAMtArekSurgururvRSyaH zleSmalo bRhaNaH saraH // 6 // DAShCHU
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (346) dIrghaporaH sukaThinaH sakSAro vaMzakaH smRtaH / zataporo bhavetkicitkozakAraguNAnvitaH // 7 // vizeSAtkiciduSNazca sakSAraH pavanApahaH / tApasekSubhavenmRdvI madhurA zleSmakAriNI / / 8 // pauNDaka aura bhIruka-zItala, bRMhaNa, balakAraka vAtapinanAzaka aura rasa pAkameM madhura hote haiN| kozakAra bhArI, zItala, rakta pesa aura bhayako naSTa karatA hai| kAntAra-bhArI, vIryavardhaka, kaphakAraka, bRMhaNa paura dastAvara hotA hai / vaMzaka-baDI poriyauvAlA, kaThora aura kSArayukta hotA hai| zatapora-kozakArake kucha guNoMvAlA vizeSa karake kiMcita uSNa, kSArayukta bhaura vAsanAzaka hotA hai / tApasekSu-mRdu, madhura, kaka. kAraka hotA hai||5-8|| kaasstthekssuH| evaMguNaistu kASThekSuH sa tu vAtaprakopanaH // 9 // sUcIpatro nIlaporo naipAlo dIrghapatrakaH / vAtalAH kaphapittaghnAH sakaSAyA vidAhinaH // 10 // manoguptA vAtaharI tRssnnaamyvinaashinii| suzItA madhurAtIva raktapittapraNAzinI // 11 // yahI guNa kASThe meM bhI haiN| kiMtu vaha vizeSa karake vAtako kupita karanevAlA hai| sUcIpatraka, nepAla, dIrghapatra paura nIlaporaM yaha-vAtakAraka, kaSAya, vidAhI tathA kaphapittanAzaka hai| manoguptA-vAtanAzaka, yAsatambandhiroga, raktapittako naSTa karanevAlI tathA zItala aura madhura hai / / 9-11 // bAla ikSuH kathaM kuryAnmedomehakarazca saH yuvA tu vAtahatsvAdurIpatIkSNazca pittanut // 12 //
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 346 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / raktapittaharo vRddhaH kSayahRdvalavIryyakRt / mUle tu madhuro'tyarthe madhye'pi madhuraH smRtaH // 13 // * kakSA mantrA-kaphakAraka, bheda aura mehako baDhAnevAlA hai / pradhapakA gannA vAtanAzaka, madhura, kiMcita tIkSNa tathA pittanAzaka hai / pakA huA gannA - balavIryavardhaka, kSaya aura raktapittako haranevAlA hai| gannA-jaDameM atyanta madhura, madhya meM madhura aura UparakI poriyoM meM dhArayukta hotA hai / / 12 / / 13 / / agre graMthiSu vijJeya ikSuH paTuraso janaiH / dantaniSpIDitasyekSo rasaH pitAsranAzanaH // 14 // zarkarAsamavIryyaH syAdavidAhI kaphapradaH / mUlAgrajaM tu granthayAdipIDanAnmala saMkarAt // 15 // kiMcitkAlavidhRtyA ca vikRtiM yAti yAMtrikaH / tasmAdvidAhI viSTaMbhI guruH syAdyAMtriko rasaH // 16 // dA~toM se cUme ra ganne kA rasa - pita aura raktavikArakA nAza karatA hai / zarkarAke samAna vIryavardhaka, dAdotpAdaka aura kaphakAraka hotA hai / yantra ( kulhADI ) meM me nikAlA huA gannekA rasa-mUla, agraja tathA gAMTha yAdike pIDane se maila ke mila jAnese aura kucha samaya taka rakkhA rahane ke kAraNa kharAba ho jAtA hai / isa hI kAraNa kulhADIkA nikAlA humA rasa vidAhi, viSTambhi aura bhArI hotA hai / / 14--16 // rasaH paryuSito neSTo hyamlo vAtApaho guruH / kaphapittakaraH zoSI bhedanazcAti mUtralaH // 17 // pakko raso guruH snigdhaH satIkSNaH kaphavAtanut / gulmAnAhaprazamanaH kiMcitpittakaraH smRtaH // 18 // gokA bAsI rasa- apathya, khaTTA, vAtanAzaka, bhArI, kaphapittakAraka, zoSI, bhedana aura atyanta mUtravardhaka hai| IkhakA pakAyA huA rasa-bhArI
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. (347 ) snigdha, tIkSNa, kapha vAtanAzaka, gulma tathA grAnAhako naSTa karanevAlA aura kiMcita pittakAraka hai // 17 // 18 // / ikSorvikArAstRidAdamUrchApittAsranAzanAH guravo madhurA balyAH snigdhA vAtaharAH sarAH // 19 // vRSyA mohaharAH zItA bRMhaNA viSahAriNaH / Ikha ke rasa ke vikAra arthAta guDa Adi padArtha-bhArI, madhura, balakAraka, snigdha, vAtanAzaka, dastAvara, vIryavardhaka, mohanAzaka, zItala, bRMhaNa tathA viSa, pyAsa, dAha, mUrcchA, pisa aura raktavikArakA nAza karate haiM // 19 // phANitam / ikSo rasastu yaH pakkaH kiMcidgADho bahudravaH // 20 // sa evekSuvikAreSu khyAtaH phANitasaMjJayA / phANitaM gurvabhiSyaMdi vRMhaNaM kaphazukrakRt // 21 // nekA jo rasa- kucha gADhA, bahuta bahanevAlA aura pakA huA hotA hai ikSuvikAroMmeM usako phANita nAmale pukArA jAtA hai / phANita-bhArI, abhiSyandi, bRMhaNa, karu aura zukrako baDhAnevAlA, vAta, pitta aura zramako haranevAlA tathA mUtra aura vastiko zuddha karanevAlA hai // 20 // 21 // * vAtapittazramAnhaMti mUtravasti vizodhanam / ikSo raso yaH saMpakko ghanaH kiMcidravAnvitaH // 22 // maMdaM yatsyaMdate tasmAnmatsyaMDIti nigadyate / matsyaMDI bhedanI balyA ladhvIpittAnilApahA // 23 // madhurA bRMhaNI vRSyA raktadoSApahA smRtA / ikSukA jo rasa- acchI taraha pakAyA huA, gADhA aura kiMcita bahanevAlA hotA hai use matsyaNDI (mIjA) kaise meM kyoMki yaha manda 9
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3.48) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / rakhatA hai| mAsyaNDI-bhedana, balakAraka, halakI, pitta aura vAtanAzaka, madhura, bRhaNa, vIryadhika paura raktadoSanAzaka hai / / 22 // 23 // guDam / ikSo raso yaH saMpako jAyate loSThavahRDham // 24 // sa guDo gauDadeze tu mtsyNddye| guDo mataH / guDo vRSyoguru snigdhovAtaghno mUtrazodhanaH // 25 // nAtipittaharo medkphkrimiblprdH| guDo jIrNolaghuHpathyA'nabhiSyaMghanipuSTikRta // 26 // pittaghno madhuro vRSyo vaatghno'mRprsaadnH| guDo navaH kaphazvAsakAsakRmikaro'nikRt // 27 // ikSukA jo rasa-khUba pakAnese loSThaka samAna dRDha ho jAya usako guDa kahate haiM / gauDa dezameM to matsyaNDiko hI guDa kahate haiN| guru-vIryavarddhaka, bhArI, vAtanAzaka, manazodhaka, pittako kiMcita hAnevAlA, tathA meda, kapha, kami aura bala ko utpanna karanegAnA hai| . purAnA guDa-haTakA, pathyakAraka, abhiSyaMdana ko karane vAlA, pagnikAraka, puSTa karanevAlA, pitanAzaka, madhura, vorya dharddhaka, vAtanAzaka aura raktako zuddha karanevAlA hai / nabInagur3a-kapha, zvAsa, kAsa, kRmi aura balako baDhAnevAlA hai / / 24-27 // zleSmANamAzu vinihaMti sadAIkeNa pitta nihaMti ca tadeva harItakIbhiH / zuThayA samaM harati vAtamazeSamitthaM doSatrayakSayakarAya namo guDAya // 28 // guDa-Adraka ke sAtha khAyA huA kakako, haraDa sAtha khAyA huA pitta
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. DI. / ( 349 ) ko aura sauMThake sAtha khAyA huA sampUrNa bAtako zIghra hI naSTa kara detA hai / isa prakAra tridoSako naSTa karanevAle guDako praNAma haiM // 28 // khaMDam | khaMDaM tu madhuraM vRSyaM cakSuSyaM bRMhaNaM himam / vAtapittaharaM trigdhaM balyaM vAMtiharaM param // 29 // khANDa - madhura, vIryavarddhaka, netroMko hitakArI, bRMhaNa, zItala, vAtapittanAzaka, balakAraka tathA vamanako haranevAlI hai // 29 // sitA / khaMDaM tu sikatArUpaM suzvetA zarkarA sitA / sitA sumadhurA rucyA vAtapittAsradAhanut // 30 // mUrcchAchardijvarAna haMti suzItA zukrakAriNI // 31 // vAlUrete ke samAna tathA zveta khANDako sitA athavA zarkarA kahate haiN| sitA - atyanta madhura, rucikAraka, atyanta zIta, vIryavardhaka tathA bAta, pittaraktavikAra, dAha, mUrcchA, chardi aura jvarako dUra karatI hai // 30 // 31 // puSpAsitA / zItA puSpasitA vRSyA raktapittaharI laghuH // 32 // puSpa sitA arthAta bUrA - vIryavarddhaka, raktapittanAzaka aura halakI haiM 32 // sitopalA / sitopalA sarA ladhvI vAtapittaharI himA / madhujAzarkarA rUkSA kapa. pittaharI guruH // 33 // chatIsAra tRDradA harakahatuvarA himA /
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ (350) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / yathAyathA syAnnamalyaM madhuratvaM yapAyathA // 34 // snehalAghavazaityAni sarattvaM ca tthaatthaa| iti ikssuvrgH| sItopalA arthAta mizrI-dastAvara, halakI, zItala tathA vAtapittanAzaka hai| madhuse utpanna huI zarkarA-rUta, kapha-pita-nAzaka, bhArI, kasailI, zItala tathA cha, atisAra, tRSNA, dAha aura raktavikAroko dUra karatI hai| khANDa aura zarkarA jitanI nirmaka aura madhura adhika hotI hai usameM utanA hI halakApana, sneha aura zaitya adhika hotA hai / / 33 // 34 // iti zrIvadyaratnapaMDitarAmaprasAdAtmavidyAlaMkArazrIzivazarmakRtazivaprakA zikAbhASAyAM harItakyAdinivagTo icavargaH // 19 // - saMdhAnavargaH 20. saMdhita dhAnyamaMDAdi kAMjikaM kathyate jnH| kAMjikaM bhedi tIkSgoSNaM rocanaM pAcanaM laghu // 1 // dAhajvaraharaM sparzAtpAnAdvAtakaphApaham / mASAdivaTakairyuktaM kriyate tadguNAdhikam // 2 // laghu vAtaharaM tattu rocanaM pAcanaM param / zulAjIrNavibaMdhAmanAzanaM vastizodhanam // 3 // mukha banda karake kisI pAtra meM rakhe hue dhAnya maNDAdiko kAjI karate haiN| kAjI-bhedana, tIkSaNa, upapa, rocana, pAcana, halkI, sparza karanene dAha aura jvarako naSTa karanevAlI aura pInese vAsa tathA kaphakoharatI haiN| uDadoMke paDose yukta kAMnI adhika guNavAlI, haskI, vAsanAyaka,
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (351) rocana, pAcana, pastizodhaka tathA zUla, ajIrNa, vibaMdha aura Amako naSTa karanevAlI rotI hai // 1-3 // zoSamUbhrimAtAnAM mahakaNDuvizoSiNAm / kuSThinAM raktapittAnAM kAMjikaM na prazasyate // 4 // pAMDuroge yakSmaroge tathA zoSAtureSu ca / kSatakSINe tathA zrote madajvaranipIDite // 5 // zoSa, mULa aura bhramase pIr3itoMko, adanAloM ko, khunajIgaloM ko, jinakA zarIra sUkha gayA ho unako, kuSThiyoM ko pora raka pittavAloMko kAMjI denI ucita nahIM / pANDuroga, zoSa, kSatase huI Turva natA, thakAvaTa paura maMdamparakI piDA kAMjI denI ahitakara aura doSoMko kupita karane vAlI hai // 4 // 5 // eteSAM tvahitaM proktaM kAMjikaM dopakArakam / tuSodakaM yarAmaiH satuSaiH zakalIkRtaiH // 6 // tuSAMvu dIpanaM hRdyaM pAMDukrimigadApaham / tIkSgoSNaM pAcanaM pittaraktakRdrastizulanut // 7 // yadi kacca yoMko tuSoM sahita TukaDe karake jala meM DAlakara saMdhAna kare to vaha tuSodaka bana jAtA hai| tuSodaka-dIpana, hadya, tIkSNa, uSNa, pAcana, pittAkAraka, pastizUnanAzaka tayA pANDu aura kRmiyoMko maSTa karanevAlA hai // 6 // 7 // sauvIraM tu yavairAmaiH paurvA nistupaiH kRtam / godhUmairapi sauvIramAcAryAH kecidUcire // 8 // sauvIraM tu grahaNyakiphaghnaM bhedi dIpanam / udAvatIgamardAsthizUlAnAheSu zasyate // 9 // yadi kacce athavA parake yavokA chilakA utAra kara duko 2 karake
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ (352) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| unako saMdhAnarItise jalameM bhigode to usa pAnIko sauvIra kahate haiN| kinhIM prAcAryoMke matameM gehU~ ko pUrvokta rItise DAlanese sauvIra banatA hai| sauvIra-grahaNI, aza aura kaphako naSTa karanevAlA, bhedana tathA udA' varta, aMgamarda, bhasthizUla aura pAnAha inameM diyA huA hitakArI hotA hai // 8 // 9 // AranAlaM tu godhUmairAmaiH syAnistuSIkRtaiH / pakvairvA saMdhitaistattu sauvIrasadRzo guNaH // 10 // karacI athavA pakkI gehUM kI tuSa utArakara saMdhAna rItise jala meM bhigode to usa jaLako prAranAla kahate haiM / aura vaha guNoMmeM sauvIrake samAna hai // 10 // dhAnyAmlaM zAlicUrNAcca kodravAdikRtaM bhaveta / dhAnyAmlaM dhAnyayonitvAtprINanaM laghudIpanam 11 // arucau vAtarogeSu sarveSvAsthApane hitam / cAvaloMke athavA kodoMke canake dvArA saMghAnakI rItise jo pAnI bane usako dhAnyAmla kahate haiN| dhAnyAmla-kAMjI dhAnyoMse utpanna honeke kAraNa tRptikAraka, halkI, dIpana tathA aruci aura saba kisamakI pAsthApanavasti karane meM hitakArI hai // 11 // zaMDAkIrAjikAyuktaiH syAnmUlakadaladravaH // 12 // sarSapasvarasairvApi zAlipiSTakasaMyutaiH / zaNDAkI rocanI gurvI pittazleSmakarI smRtaa||13|| rAI aura mUlIke pattoMko athavA rasoMke sastharasa aura cAvalokI piTTIko yadi sandhAna rItise bhigoyA jAya to inake janako zaMDAkI kahate haiM / zaMDAkI-rocana, bhArI tathA pitta aura kaphako karatI hai| 12 // 13 // kaMdamUlaphalAdIni sasnehalavaNAni ca / yatra drave'bhiSUyate tacchuktamabhidhIyate // 14 //
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 353 zuktaM kaphaghnaM tIkSNoSNaM rocanaM pAcanaM laghu / pAMDukrimiharaM rUkSa bhedanaM rakta pittakRt // 15 // kaMdamUla phala Adi tela aura lakSya sahita jala yA isameM saMdhAna kiye jAya~ usako zukta kahate haiM / zukta-kaphanAzaka, tIkSNa, uSNa, rucikAraka, pAcana, halkA, pANDu aura kRmiko naSTa karanevAlA, maLakA bhedana karanevAlA, rUkSa, aura raktapittakAraka hai / / 14 / 15 / / kaMdamUlaphalADhyaM yattattu vijJeyamAsutam / taducyaM pAvanaM vAtaharaM laghu vizeSataH // 16 // kaMdamUla aura phala inase banA huI kAMjI ko Asuta kara deN| AlutarucikAraka, pAcana, vAtanAzaka aura vizeSa karake halkA hai // 16 // madyaM tu sIdhumaireya mirA ca maMdirA surA / kAdaMbarI vAruNIca hAlApi balavallabhA // 17 // peyaM yanmAdakaM loke tannadyamabhidhIte / yathAriSTaM surAsItavAdyamanekadhA // 18 // madyaM sarve bhaveduSNaM pittaM kudvAtanAzanam / bhedanaM zIghrapAkaM ca rUkSaM kaphaharaM param // 19 // amlaM ca dInaM rucyaM pAcanaM cAzukAri ca / tIkSNaM sUkSmaM ca virAdaM vyavAyi ca vikAzica 20 madya, sIdhu, maira, irA, madirA, surA, kAdambarI, vAruNI, hAlA paura balavallabhA yaha zabhabake nAma haiN| lokameM jo pIkIstu madako karanevAlI ho, usako madya kahate haiN| aura aise hI ariSTa, surA, sIdhu, Asava Adi bhedoMse madya kaI prakArakI hai| sarva prakArakI madya-garama pittakAraka, vAtanAzaka, bhedana, zIghra pacane vAlI, atyanta kaphanAzaka 23
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 354 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / khaTTI, dIpana, rucikAraka, pAcana, zIghra prabhAva dikhalAnevAlI, tIkSaNa, vizada, sUkSma, vyavAyI aura vikAzI hai // 17-20 // AriSTam / pakvauSadhAbusiddhaM yanmadyaM tatsyAdariSTakam | ariSTaM laghupAkena sarvatazca guNAdhikam // 21 // pakAI huI auSadhiyoM aura jalase jo madya banAI jAya usako ariSTa kahate haiN| ariSTa - pAka meM laghu aura saba prakAra se adhika guNoMvAlA hai / jina dravyoM se ariSTa banAyA gayA ho una dravyoMmeM jo guNa do vadI ariTake hote haiM // 21 // ariSTasya guNA jJeyA bIjadravyaguNaiH samAH / zAliSaSTikapiSTAdyaiH kRtaM madyaM surA smRtA // 22 // surA gurvI balastanyapuSTimedaH kaphapradA / grAhiNI zothagulmAzagrahaNI mUtrakRcchranut // 23 // cAvala athavA sAThI ke cAvala ke cUrNa grAdikoM se banAe hue macako surA kahate haiN| surA-bhArI, grAhI tathA bala, stanoM meM dUdha, puSTi, meda aura kaka inako bar3hAtI hai / evaM zotha, gulma, arza, grahaNI aura mUtrakR cakrako haranevAlI hai / / 22 / / 23 / / punarnavAzAlipiSTivihitA vAruNI smRtA / saMhitaistAlakharjUrarasairyA sApi vAruNIM // 24 // punarnavA aura sAThI cAvaloM ko zilApara pIsakara jo madya banAI jAya usako vAruNI kahate haiM / athavA tAla aura khajUrako ikaThThA karake unake isase jo madya banAI jAya usako bhI vAruNI kahate haiN| vAruNI suke samAna guNoM vAlI hai ! kintu usase halkI aura pInasa, grAdhmAna tathA ko naSTa karanevAlI hai // 24 // * Aho ! Shrutgyanam
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTA bhA. ttii.| (355 ) murAvadvAruNI laghvI pInasAdhmAnazUlanut / / ikSo pakvarasai siddhaH sIdhuH pakvarasazca saH // 25 // Amastaireva yaH sIdhuH sa ca zItarasaH smRtaH / sIdhuH pakvarasaH zraSThaH svarAgnibalavarNakRt // 26 // vAtapittakara sabasnehano rocano haret / vibaMdhamedaHzophArzaHzoSodarakaphAmayAn // 27 // ganoMke pakke rasase jo madya banAI jAya, usako pakvarasasIdhu aura ganneke kacce rasase banAI huI madyako zItalarasasIdhu kahate haiN| pakvarasa. sIdhu-muNoMmeM zreSTha, svarako uttama karanevAlI, agni paura balako baDhAnavAlI, varNako uttama karanevAlI, vAtapittakAraka, zIghra hI snigdhatAko dikhAnevAlI / rocana tathA vibandha, meda, sUjana, udararoga aura kapha ina vyAdhiyoMko naSTa karatI hai / / 25-27 // tasmAdalpaguNaH zItarasaH saMlekhanaH smRtH| yadapakvauSadhAMbubhyAM siddha madyaM sa AsavaH // 28 // Asavasya guNA jJayA bIjadravyaguNaH smaaH| zItarasasIdhu usase alpa guNavAlI tathA lekhana karanevAlI hai| vinA pakI auSadhiyoM tathA jalase banAI huI madyako pAsava karate haiN| Asapake guNa jina padArthoM se Asava banAyA jAya unake samAna hI hote haiM // 28 // madya navamabhiSyaMdi tridoSajanakaM saram // 29 // ahRdyaM bRMhaNaM dAhi durgadhaM vizadaM guru / jIrNa tadeva rociSNu kRmizleSmAnilApaham // 30 // hRdyaM sugaMdhiguNavallaghu srotovizodhanam / navIna madya-abhiSyandI, tridoSakAraka, svAvara, idayako apriya,
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ (356) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| vRhaNa, dAdakAraka, durgandhayuka, vizad tathA bhArI hotA hai / puganA madya-rucikAraka, hRdayako priya, sugaMdhita guNoMvAlA, halakA, nADIko zuddha karanevAlA tathA kRmi, kapha aura vAyuko naSTa karanevAlA hotA hai // 39 // 30 // sAttvike gItahAsyAdi rAjase sAhamAdikam 33 // tAmase niMdyakarmANi nidrAM ca madiro caret / madirA pIkara sAttvika manuSya gAne tathA hasane laga jAtA hai| rajo. guNapradhAna manuSya sAhasa Adiko karatA hai / tathA tamoguNI manuSya nidha karmoko karatA hai // 31 // vidhinA mAtra yA kAle hitairannaipathAvalam // 32 // prahRSTo yaH pibenmayaM tasya syAdamRtopamam / vidhile ThIka mAtrAmeM hitakAraka anoM ke sAtha apane bana ke anusAra bo manuSya sannatApUrvaka madyako pItA hai usake liye yaha amRta samAnche guNakArI hai| 32 // mndhnaashH| mustailabAlaguDajIrakadhAnyakailA yazcarvayan sadasi vAcamabhivyanakti / svAbhAvikaM mukhajamujjhati pUtigadhaM gaMdhaM ca madyalazunAdibhavaM ca nUnam // 33 // - iti saMdhAnavargaH nAgaramothA, kavAbacInI, kuTTa, jIrA, dhaniyAM aura ilAyacI inako cabAkara jo manuSya sabhAmeM bolatA hai to usake mukhakI svAbhAvika tathA madya lazuna Adi kose utpanna huI durgandha naSTa ho jAtI hai // 33 // iti zrIvaidyaratna paM0--rAmaprasAdAtmana--vidyAlaGkAra--zrIzivazarmavaidya yAtrikata--zivapra kAzikAbhASAyAM harItakyAdinighaNTau sandhAnavargaH samAptaH // 20 // Abo! Shrutavanam - -
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / dravyaparIkSA 20. ( 357 ) sUkSmAsthimAM malA pathyAsarvakarmaNi pUjitA / kSiptAbhapi nimajedyA bhallAtakyastathottamAH // 1 // vArAhamUdravatkaMdo vArAhI kaMda saMjJakaH / sauvacalaM tu kAcAbhaM saiMdhavaM sphaTikaprabham // 2 // suvarNacchavikaM jJeyaM svarNamAkSikaputtamam / indragopapratIkAzaM manohA cottamA matA // 3 // zreSTha zilAjatu jJeyaM prakSiptaM na vizIryyate / toyapUrNa kAMsyapAtre pratAnena vivarddhate // 4 // karpUrastuvaraH snigdha elA sUkSmaphalA varA / zvetacandanamattaM sugandhi gurupUjitam // 5 // raktacandanamatyaMta lohitaM pravaraM matam / kAkatuM nibhaH snigdho guruH zreSTho'gururmataH // 6 // sugaMdhi laghu rUkSaM ca suradAru varaM matam / saralaM snigvamatyarthe sugaMdhi ca guNAvadam // 7 // atipItA prarAstA tu jJenA dArunizA budhaiH jAtIphalaM guru snignaM samaM zubhrAMtaraM varam // 8 // mRdvIkA sottamA jJeyA yA syAdgAntana pannibhA / karamardaphalAkArA madhyamA sA prakIrttitA // 9 //
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 358 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / khaMDaM tu vimalaM zreSThaM candrakAntasamaprabham / gavyAjyasadRzaM gaMdhaM rucyaM madhu varaM smRtam // 10 // haraDa sUkSma guThaLIvAlI tathA moTI chAlavAlI sarva karmoMmeM zreSTha hotI hai / jalameM DAlane se DUbajAnevAle bhilAve uttama haiN| vArAhake mastaka ke samAna kaMdavAlA vArAdIkaMda zreSTha hai| kAMca ke samAna varNavAlA sauvarcala namaka uttama hai| sphaTikake samAna kAMtivAlA saiMdhava namaka acchA hotA hai / svarNa ke samAna kAMtivAlA svarNamAkSika uttama hotA hai / vIrabahU DIke samAna varNavAlI mainakhila zreSTha hai| zilAjIta jalase bhare hue kAMsI ke bartana meM DAlI huI na TUTe aura jisameM se tAre nikale vaha zreSTha hotI hai| karpUra cikanA zreSTha hai / choTI ilAyacI zreSTha hai / atyanta sugaM Sita aura bhArI candana zreSTha hotA hai / atyanta lAla rakta candana zreSTha kahA hai / kanyeke tuNDa ke samAna kALAvAlA, snigdha tathA bhArI agara zreSTha | sugaMdhita, halkA aura rUkSa devadAru uttama hai / atyanta sugaMdhita aura snigdha sarala guNakArI hai / atyanta pIlI dAru haledI uttama hai| bhArI, trindha aura Upara sapheda jAyaphala zreSTha hai| munakkA vaha uttama hai jilakA gaU stana ke samAna AkAra ho / krauMde ke phala ke AkAravAlI madhyama munakkA hotI hai / vimala candramAkI kAMtike samAna prabhAvAlI khAMDa zreSTha hai / gaUke ghIke samAna gaMdhavAlA tathA rucikAraka zahada zreSTa hotA hai / / 1-100 svabhAvato hitAni / zAlInAM lohitA zAlI SaSTikeSu ca SaSTiMkA / zUkadhAnyeSvapi yavo godhUmaH pravaro mataH // 11 // zibidhAnye varo mudro masUrazvADhakI tathA / raseSu madhuraH zreSTho lavaNeSu ca saiMdhavam // 12 // dADimAmalakaM drAkSA kharjUraM ca parUSakam / rAjAdanaM mAtuluMgaM phalavarge prazasyate // 13 //
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. 1 (359) patrazAkeSu vAstukaM jIvaMtI pottikA varA / paTolaM phalazAkeSu kaMdazA veSu suraNam // 14 // eNaH kuraMgo hariNoM jAMgaleSu prazasyate / pakSiNAM tittirI lAvo varo matsyeSu rohitaH // 15 // jaleSu divyaM dugdheSu gavyamAjyeSu gobhavam / taileSu tilajaM tailamaikSaveSu sitA hitA // 16 // zAlI dhAnyoM meM raktavarNakI zAlI, SaSTikacAvaloM meM sAThIke cAvala, zUkadhAnyoM meM jau tathA gehU~ zreSTha haiN| zimbI dhAnoM meM mU~ga, masUra, arahara uttama haiM / rasoM meM madhura aura lavaNoMmeM saiMdhavalavaNa zreSTha hai| phaloM meM anAra, AmalA, aMgUra, khajUra, phALasA, baDI, jAmana aura bijorA zreSTha hai / patrazAkoM meM bAthumakA zAka, jIvaMtIkA zAka tathA poIkA zAka zreSTha hai / phalazAkoM meM paTola, aura kaMdazAkoMmeM jamIkaMda zreSTha hotA hai / jaMgala ke mAMso meM ega kuraMga tathA hariNoMkA, pakSiyoMmeM tittara maura lavAkA tathA mahasyoMmeM rohita matsyakA mAMsa hitakAraka hai / jaloMmeM prakAzakA jala, dUdha aura ghImeM gaUkA dUdha aura ghI, telImeM tilakA kela aura ikSuvikAroM mikhirI hitakAraka hai / / 11-16 // svabhAvAdahitAni / zibISu mASAn grISmata lavaNeSvauSaraM tyajet / phaleSu lakucaM zAkesArSapaM na hitaM matam // 17 // gomAMsaM grAmyamAMseSu na hitA mahiSIvasA / meSIpayaH kusuMbhasya tailaM tyAjyaM ca phANitam // 18 // zibidhAnyoM meM se grISma RtumeM mASoM ko aura lavaNoMmeMse Upara namakako tyAga denA cAhiye / phaloMmeM baDaddara, zAkoMmeM sarasoMka panakA zAka hAnikAraka hai / grAmya mAMsoMneM gomAMsa aura bhaisoMkA mAMsa, dUdhoMmeM
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 360 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / bheDakA dUdha teloMmeM kumbhekA tela tathA ikSuvikAroMmeM phANita tyAjya hai // 17 // 18 // saMyogaviruddhAni / matsyamAnUpamamaM ca dugdhayuktaM vivarjayet / kapotaM papasnebharjitaM parivarjayeta // 19 // matsyAnakSuvikAreNa tathAkSaudreNa varjayet / saktUnmAMsapayoyuktAnuSNairdadhivivarjayet // 20 // uSNaM nabhAMbunA kSaudraM pAyasaM kRzarAnvitam // 21 // dazAhamuSitaM sarpiH kAMsye madhughRtaM samama / kRtAnnaM ca kaSAyaM ca punaruSNIkRtaM tyajet // 22 // ekatra bahumAMsAni virudhyaMte parasparam / madhusarpirvamA tailaM pAnIyaM vA payastathA // 23 // matsya aura jalameM honevAle jAnavaroMke mAMsa ko dUdha ke sAtha sevana nahIM karanA caahiye| kabUtarake mAMsako saramoMka tela ke sAtha, macchiyoM ko zahada aura kSuvikAroMka sAtha tathA saktumroko dUdhake sAtha sevana na kare / mAMsako ThaNDe dahIse sevana na kare / garama jala tathA AkAzake jala ke sAtha zahada aura khicar3I ke sAtha dUdha sevana nahIM karanA cAhiye / kAMsIke battanameM daza dina rakkhA humrA ghRta tathA zahadake barAbara bhI milAke nahIM khAnA cAhiye / pakAyA huA patra aura kAtha phira garama karake nahIM khAnA cAhiye / bahuta mAMsa ikaTThe karake nahIM khAnA cAhiye / zahada, ghI, carabI aura tela, pAnI aura dUdhake sAtha nahIM khAne cAhiye || 19 - 23 // bheSajasaMketaH / lavaNaM saiMdhavaM proktaM candanaM raktacandanam / cUrNa lehA savasnehAH sAdhyA dhavalacandane // 24 //
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (361) kaSAyalepayoH prAyo yujyate raktacandanam / antaHsammAjane jJeyA hajamodA yavAnikA // 25 // bahiHsaMmArjane saiva vijnyaatvyaa'jmodikaa| payAsarpiHprayogeSu gavyameva hi gRhyate // 26 // zakRdraso gomayakaM mUtraM gomUtramucyate / lavaNa kahanepara seMdhana aura candana karane para rakta candana lenA caahiye| varNa, caTanI, pAsava aura tela inameM sapheda caMdana DAla ga cAhiye / kAya aura lepameM prAyaH rakta candanakA prayoga hotA hai| andarake samAjanake liye yadAnikA (ajazayana) lenI cAhiye aura bAharake samAjanameM aja. modA lenI cAhiye / dUdha, ghI, viSThA, rasa aura mUtra, inase gAyakA dUdha, bhI, gobara aura gomatra lenA cAhiye // 24-26 // prtinidhiH| citrakAbhAvato daMtI kSAraH zikharijo'thA // 27 // abhAve dhanvayAsasya prakSepyA tu durAlabhA / tagarasyApyabhAve tu kuSThaM dadyAd bhiSagvaraH // 28 // mUrvAbhAve tvaco grAhyA jiMganI prabhavA budhaiH / ahiMsrAyA abhAve tu mAnakandaH prakIrtitaH // 29 // lakSmaNAyA abhAve tu nIlakaNThazikhA mtaa| bakulAbhAbato deyaM kahArotpalapaMkajam // 30 // nIlotpalasyAbhAve tu kumudaM deyamiSyate / jAtIpuSpaM na yatrAsti lavaMgaM tatra dIyate // 31 // arkaparNAdi payaso hyabhAve tadraso mataH / pauSkarAbhAvataH kuSThaM tathA lAMgalyabhAvataH // 32 //
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 362 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / sthaiNeyakasyAbhAve tu bhiSagbhirdIyate gadaH / cavikAgajapippalyo pippalImUlavatsmRtau // 33 // abhAve somarAjyAstu praputrATaphalaM matam / yadi na syAddArunizA tadA deyA nizAbuvaiH || 34 // rasAMjanasyAbhAve tu samyaga dAva prayujyate / saurASTraya bhAvato deyA sphaTikA taguNA janaiH // 35 // cIteke prabhAva meM zikharIkA khAra athavA daMtI, javAseke prabhAvameM durAlabhA aura tagarake abhAva meM kUTa lenA cAhiye / mUkI chAla ke abhA bajIMgaNIkI chAla. hIMsA ke prabhAva meM mAnakanda, lakSmaNAke abhAva meM morazikhA, nIlotpalake abhAva meM kumuda aura jAvitrI ke abhAva meM lavaMga lenA cAhiye / pAka aura parNa Adike dUdha ke abhAva meM usakA rasa lenA cAhiye / pohakaramUla tathA lAMgalI ke abhAva meM kUTa, thuNeSa ruke abhAva meM bhI kUTa hI liyA jAtA hai / cavya aura gajapippalI ke abhAva me pippalImUla, bAvacIke abhAva meM panavADake bIja, aura dAruhaLadIke abhAva meM haldI lenI caahiye| rasauta na mile to haldI aura saura STrI na mile vo vaise hI guNoMvAlI phaTakarI denI cAhiye // 27-35 // tAlIsapatrakAbhAve svarNatAlI prazasyate / bhArgyabhAve tu tAlIptaM kaNTakArI jaTAvA // 36 // rucikAbhAvato dadyAtraNaM pAMsu pUrvakam / abhAve madhuyaSTyAstu ghAtakIca prayojayet // 37 // amlavetasakAbhAve cukraM dAtavyamiSyate / drAkSA yadi na labhyeta pradeyaM kAzmarIphalam // 37 // tayorabhAve kusumaM bandhUkasya mataM budhaiH /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (363) lavaMgakusumaM deyaM nakhasyAbhAvataH punaH // 39 // kastUryyabhAve kakkolaM kSepaNIyaM vidurbudhAH / / kAkolasyApyabhAve tu jAtIpuSpaM pradIyate // 40 // sugaMdhimustakaM deyaM karpUrAbhAvato budhaiH| karpUrAbhAvato deyaM graMthiparNa vizeSataH // 11 // kuMkumAbhAvato dadyAtkusumbhakusumaM navam / zrIkhaNDacandanAbhAve karpUraM deyamiSyate // 42 // amAve tvetayAdyA prakSipedraktacandanam / raktacandanakA bhAve navozIraM vidurbudhAH // 43 // mustA cAtiviSAbhAve zivAbhAve zivA mtaa| abhAve nAgapuSpasya padmakesaramiSyate // 44 // tAlIsapatrake abhAva meM svarNatAlI, bhAraMgIke abhAvameM tAlIsa athavA kaMTakArIjaTA, kacakake prabhAvameM pAMsulavaNa, tathA mulahaTIke prabhArameM dhAke phaloMkA prayoga karanA cAhiye / amlavetake abhAvameM vukra, dAkhake abhAgmeM kAzmarI phala, aura una donoMke abhAvameM baMdhUkakA phUla lenA caahiye| nakhake abhAdhama lavaMgakA phUla, kasturIke prabhAvameM kaMkola aura kaMkolake abhAva jAvatrI, kapUrake abhAva meM sugaMdhita nAgaramothA, tathA vizeSa karake pranthiparNa lenA cAhiye / kesarake abhAvameM kusumbhekA nayA phUla, bhaaura zrIkhaNDa candanake abhAvameM kapUra denA caahiye| zrIkhaNDa candana tathA kapUra ke abhAva raktacandana aura raktacandanake abhAva meM khapta, atI. sake abhAvameM nAgaramothA, bhUmi mAmale ke abhAvameM prAmaLA, nAgapuSpake abhAvameM padmakezara lenA cAhiye // 36-44 // medAjIvakakAkolI RddhidvaMdve'pi cAsati / varIvidAryazvagaMdhAvArAhIzca kramAt kSipet // 45 //
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ (364) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| vArAhyAzca tathAbhAve carmakAgaluko mtH| vArahI kaMdasaMjJastu pazcime gRSTi saMjhakaH // 46 // vArAhIkaMda evAnyazcarmakArAlu ko mataH / anUpe sa bhavedeze vArAha iva lomavAn / / 47 // bhallAtakIsahattve tu raktacandanamiSyate / bhallAtAbhAvatazcitraM nalazcezorabhAvataH // 48 // suvarNA bhAvataH svarNamAkSika prakSipedhaH / zvetaM tu mAkSikaMjJeyaM bubai rAjatavadhruvam // 49 // mAkSikanyApyabhAve tu pradadyAta svarNagarikam / suvarNa mathavA raupyaM mRtaM yatra na labhyate // 50 // tatrakAMtena karmANi bhiSakakuryAdvicakSaNaH / kAMtAbhAve tIkSNalohaM yojayedvaidya rattamaH / / 51 // abhAve mauktikasyApi muktAzuktiM prayojayet / madhu yatra na labhyeta tatra jIrNa guDo mataH // 22 // matsyaMDyabhAvato dadyubhiSajaH sitazarkarAm / asaMbhave sitAyAstu budhaH khaMDaM prayojayet // 53 // kSIrAma ve raso maudgo mAro vA pradIyate / atra proktAni vastUni yAni teSu ca teSu c||9|| yojyame katarAbhAve paraM vaidyena jaantaa| rasavIrya vaiSAkAyaiH samaM dravyaM viciMtya ca // 25 // yujyAdvividhamanyadvA drayANAM tu rasAdivit / Yaar
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI . / ( 365 ) yoge yadapradhAnaM syAttasya pratinidhirmataH // 56 // yattu pradhAnaM tasyApi sadRzaM naiva gRhyate // iti dravyaparIkSAdivargaH / medA aura mahAmedAke abhAva meM matAvara, jIvaka aura RSabha kake prabhAva meM vidArIkanda, kAko tI maura kSIrakAko tIke prabhAva meM vArAhI kanda DAlanA cAhiye / vArAhI kanda ke abhAva meM carma karAlU DAlanA cAhiye / vArAhI kandakAhI eka bheda carmma hAlU hotA hai jo dhanUra dezoMmeM utpana hotA hai / aura vArAha kI taraha lomAlA hotA hai / bhallAtakI ke sAtha nAla candana milAnA cAhiye, lekina bhilAvoM ke abhAva meM cinA aura ke abhAva meM DA tathA ruparNake abhAva meM svarNamAkSika DAlanA caahiye| cAMdI ke abhA meM zvetamAkSika, mAkSikake abhAva meM svarNagairika DAlanA na hiye, jahA~ mRtasvarNa aura cAMdI na mile hAM kAntalohase aura kAntalohake prabhAvameM tIkSNalohase vicakSaNa vaidyako kArya karanA caahiye| maukika ke prabhAva meM muktAzuktikA, matsyaNDIke abhAva meM zarkarAkA, sitA ( milarI ) ke prabhA meM khAMDakA prayoga karanA caah| dUdha ke prabhAva meM mUMga yA masUrIkA yUSa diyA jAtA hai| yahAM jo jo vastue~ kahI haiM unameM se kisIke abhAva honepara vaidyako ucita hai ki rasa vIrya vipAkAdimeM samAna dravya socakara usakI jagaha prayoga kare / yoga meM jo dravya apradhAna hotA hai usakA, to pratinidhi le leyA jAtA hai parantu pradhAna dravya (jaise cyavanAzameM AmaloM aura yogarAja gugula ) - kA pratinidhi nahIM lenA cAhiye arthAt pradhAna dravya acchA aura vinA badaleke vaha pradhAnahI dravya lenA cAhiye // 45-56 // iti zrI vaidyaratna paNDita rAmaprasAdAtmaja - vidyAlaMkAra zivazarma vaidyazAstrakRta-zivaprakAzikAbhASAyAM harItakyAdinighaNTau dravyaparIkSAdivargaH // 21 // Aho ! Shrutgyanam
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 366 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / atha mAMsavargaH / atha mAMsasya nAmAni / mAMsaM tu pizitaM kravyamAmiSaM palalaM palam / mAMsa vAtaharaM sarve bRMhaNaM balapuSTikRt / prINanaM guru hRdyaJca madhuraMrasapAkayoH // 1 // mAMsa, pizita, kavya, Amiba, palala aura pala ye malike saMskRta nAma haiM / guNa-sarva kArake mAMsa vAtanAzaka, puSTikAraka, vanabarddhaka, tRmidAyaka bhArI, hRdayako priya aura ratameM tathA pAkameM madhura haiM // 1 // atha mAMsabhedaH / mAMsavargo dvidhA jJeyo jAMgalAssnUpabhedataH // 2 // sampUrNa mAMsa do prakAra ke haiM, eka jAMgalamAMsa aura dUsare prAnUpamAMsa || jAMgalamAMsasya lakSaNaM guNAzca / mAMsavatra jaMghAlA bilasthAzca guhAzayAH / tathA parNamRgA jJeyAviSkirAH pratudAstathA // 3 // prasahA atha ca grAmyA aSTau jAMgalajAtayaH / jAMgalA madhurA rUkSAstuvarA laghavastathA / balyAste bRMhaNA vRSyA dIpanA doSahAriNaH // 4 // mUka minminatvaM ca gaddatvArdite tathA // bAdhiryya marucicchardipramedamukhajAn gadAn // zrIpadaM galagaNDaJca nAzayatyanilAmayAn // 5 // yahAM mAMsavarga meM jaMghAla, bilastha (bilezaya), guhAzaya, parNa mRga, viSkira, pratuda, prasaha aura grAmya ye pATha jAMgala jAtiya haiM /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ harAtakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (367) guNa-jAMgala jAtike mAMsa-madhura, kakSa, kasaile, halake, baladAyaka, puSTikAraka, vIryavarddhaka, aniko dIpana karanevAle, doSanAzaka aura gaMgApana, min-minApana, totalApana. arditavAta (lakavA), baharApana, aruci, vamana, prameha, mukharoga, zlopada, galagaNDa tathA vAtasambandhI rogoko naSTa karate haiM / 3-5 // atha anUpamAMsasya rakSaNaM guNAzca / kUlecarAH pvAzcApi kozasthAH paadinstthaa| matsyA ete samAkhyAtAH paJcadhAnUpajAtayaH // 6 // AnUpA madhurAH snigdhA guravo vahnisAdanAH / zreSmalAH picchilAzcApi mAMsapuSTipradA bhRzam / tathA'bhiSyandinaste hi prAyaHpathyatamAHsmRtAH // 7 // kUlecara, plava, kozastha, pAdI aura matsya ye pA~ca bhAnUpajAtimeM haiN| * guNa-mAnUpajAtike mAMsa-madhura, snigdha, bhArI, agniko manda karane. pAle, kaphakAraka, picchila, mAMsako bahuta puSTidAyaka, abhiSyandI aura vizeSa karake bahuta pathya haiM // 6 // 7 // atha jaaNglaaH| tatra ghAlagaNanAviziSTa gunnaaH| hariNaNakuraMgarghyapRSatanyakuzambarAH / , rAjIvo'pi ca muNDI cetyAyAjAMgalasaMjJakAH // 8 // hariNastAmravarNaH syAdeNaH kRSNaH prakIrtitaH / kuraMga ISattAmraH syAdeNatulyAkRtirmahAn // 9 // RSyo nIlAMgako loke sa rojha iti kIrtitaH / pRSatazcandrabinduH syAdariNAtkiJcidalpakaH // 10 // nyukurbahaviSANotha zambaro gavayo mahAna / rAjIvastu mRgo jJeyo rAjabhiH parito vRtaH // 11 //
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 368) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / yo mRgaH zrRMgahInaH syAtsa munnddiitinigdyte| jaMghAlAH prAyazaH sarvaM pittazleSmaharA smRtaaH| kiJcidAtakarAzcApi laghavo balabaddhanAH // 12 // hariNa, eNa, kuraMga, Rgya, pRSata, nya, zambara, rAnIva aura muNDI ityAdi pazu jaghAlasaMjJaka haiN| jo mRga lAla varNakA ho usako harikha, jo kAlA ho unako eNa, kiMcita lAlavarNakA baDA aura pAka saya prAkRtidhAlA ho usako puraMga, jo nIle varNakA ho usako Rgya aura lokameM rojha jo cadrake sadRza chIMTovAlA aura hariNase kucha choTA ho usako pRSata, jimaphe bahunase sIMga hoM usako nyaM ku (bArahasiMgA), baDe rojhako zambara, jisake zarIrameM adhika rekhA paDI ho usako rAjIva aura jo mRga sIMgarahita hotA hai usako muNDI kahate haiN| prAyaH sarva jaMghAla-pina tathA kaphanAzaka, kucha bAtakAraka, halake aura balabaddhaka haiN| 8-12 // atha vilezayAnAM (vilanivAsI prANiyoM kI ) gaNanA guNAzca / govAzazabhujaMgAkhuzalakyAyA,vilezayAH / bilezayA vAtaharA madhurA rasazakayoH / bRMhaNA baddhaviNmUtrA vIryoSNAzcaprakIrtitAH // 33 // goha, kharagoza, sAMpa, mUlA aura zallakI (seI ) ityAdika vilastha (miTTIma rahanevAle) kahAte haiN| vilasthoM ke mAMsa-vAtanAzaka, rasameM tathA pAkameM madhura, puSTikAraka, mala tathA mUtrako bAMdhanevAle aura uSNavIrya haiM // 13 // atha guhAzayAnAM ( guphAnivAsI prANiyoMkI ) gaNanA guNAzca / siMhanyApravRkA RtarakSudIpinastathA / babhrujambUkamArjArA ityAdhAH syurmuhAzayAH // 14 //
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (369) sthUlapuccho raktanetro bacadehaH sa nAkulaH / guhAzayA vAtaharA gurUSNA madhurAzca te / snigdhA balyA hitA nityaM netraguhyavikAriNAma 15 siMha, bAtha, bheDiyA, rIcha, tarakSu ( cItala ), cItA, badhu ( naulA), gIdaDa aura bilAva ityAdi jIva guhAzaya ( guphAmeM rahanevAle) kahAte haiN| jo moTI pU~chavAlA aura lAla netroMyukta tathA padhake sadRza dehavAlA hotA hai usako nAkula (nyaulA ) kahate haiN| sampUrNa guhAzayoMkA mAMsa-vAtanAzaka, bhArI, garama, madhura, snigdha, baladAyaka aura netra tathA gudAke rogavAloMko sarvadA hitakArI hai // 14 // 15 // atha parNamRgANAM (patte khAnevAle prANiyoMkI ) gaNanA guNAzca / vanaukA vRkSamArjAro vRkSamarkaTikAdayaH / / ete paNamRgAH proktAH suzrutAcairmaharSibhiH // 16 // vanaukA vAnaraH / vRkSamArjArI vRkssbiddaalH|| vRkSamarkaTikA 'rUpI vAnara' iti loke / smRtAH parNamRgA vRSyAzcakSuSyAH zoSiNe hitaaH| khAsAzaMkAsazamanAH sRSTamUtrapurISakAH // 17 // vAnara, pRkSapara rahanevAle vilApa (cana bilAva) aura vRkSamarkaTI (rUpI) ye suzrutamAdi maharSiyoMne parNamRga kahe haiN| parNamRgoMkA mAMsa-vIryapadaka, netroMko hitakArI, zoSa (kSaya ), rogavAloMko hitakArI, maLa tathA mUbako nikAlanevAlA aura zvAsa, bavA sIra tathA khAMkhIko naSTa karate haiM // 16 // 17 // Aho! Shrutgyanam
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 370 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. 1 atha viSkirANAM (viSkira pakSiyoMkI ) gaNanA guNAzca / vartta kAlAvavartIrakapiJjalakatittirAH / kuliMgakukkuTAdyAzca viSkirAH samudAhRtAH // 18 // vikIrya bhakSayantyete yasmAttastAdi viSkirAH / kapila iti prAjJaiH kathito gauratittiriH // 19 // viSkirAmadhurAH zItAH kaSAyAH kaTupAkinaH / balyA vRSyAstridoSannAH pathyAste laghavaH smRtAH 20 varttaka ( citravicitra raMgake paMkhoM kI ciDiyA ), lAva ( lavA ), vaDhera, gauratItara, tItara, gharakI ciDiyA aura muragA Adika viSkira kahAte haiN| ye jIva kureda kureda kara khAte haiM isase inakI viSkira saMjJA hai / kapila arthAta gaura tItara (kabUtara ) jAnanA / viSkira jIvoM kA molamadhura, zItala, kasailA, pAkameM caraparA, balakAraka, vIryava Traika, tridoSanAzaka, pathya aura halakA hai / 18-20 // * atha pratudAnAM ( cuMcase khAnevAle pakSiyokI ) gaNanA guNAzca / hArIto dhavalaH pANDuzvitrapakSo bRhacchukaH / pArAvataH khaJjarITaH pikAdyAH pratudAH smRtAH / pratudya bhakSayantyete tuNDena pratudAstataH // 21 // hArItaHhariyala iti loke / - kapoto dhavalaH pANDuH zataputro bRhacchukaH // 22 // dAvaghATaH ityamaraH / kaTorA' iti loke /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (371) anudA madhurAH pittakaphanAstuvarA himaaH| laghavo baddhavarcaskAH kiJcidrAtakarAH smRtAH // 23 // hariyala, piMDukiyA, citrapakSa eka (zakArakA totA) baDA totA, kara sara, khaMjana aura koyaLa prAdika pratuda kahe haiN| ye cocale padArthako noca kara khAte haiM isase inako pratuda kahA hai| kabUtara-mapheda aura pAMDura aise do prakArakA hotA hai. zatapatra yaha baDe totehIkA nAma hai aura amarakozameM to kaTaphoreko likhA hai / / . pratudajIvoM kA mAMsa-madhura, pitta tathA kaphanAzaka, kalelA, zItala, ilakA, malako bAMdhanevAlA aura kiMcit vAtakAraka hai // 26-336 . atha prasahAnAM ( dUsarese chInakara khAnevAla pakSiyoMkI ) gaNanA guNAzca / kAko gRdhra ulUkazca cIllazca zazaghAtakaH / cASo ghAsazca kurara ityAdyA prasahAH smRtaaH||24|| zazaghAtakAvAja iti loke| cASo nIlakaNThaiti loke bhAso gRdhravizeSaH syAt" / kuraraH 'kurAMkura' iti loke| "prasahAH kIrtitA ete prasahyAcchidya bhakSaNAt / " prasahAH khalu vIryoSNAstanmAMsaM bhakSayanti ye| te zoSamammakonmAdazukrakSINA bhavanti hi // 26 // kaumA, giddha, ullU, cIna, bAja, vazikarA, vaI, nIlakaNTha, bhAsa (eka prakArakA giddha ) aura kurara (kula) ityAdi prataha kahAte haiN| balAtkArase chIna khAte haiM isase inakA nAma prasaha hai| prasaha jIvoMkA mAMsa-uSNavIrya hai, isase jo inako khAte haiM unako-zoSa bhasmaka aura unmAdaroga hotA hai tathA vIrya kSINa hotA hai // 24 // 25 // - Aho! Shrutgyanam
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 372 ) bhAvaprakAzAneghaNTuH bhA. TI. atha grAmyANAM (grAmya pazuoMkI gaNanA guNAzca / ' chAgameSa vRSAzvAzvA grAmyAH proktA maharSibhiH / grAmyA vAtadarAH sarve dIpanAH kaphapittalAH / madhurA rasapAkAbhyAM bRMhaNA balavarddhanAH // 26 // bakarI, meMDhA, baila aura ghoDA ityAdi jIva grAmya haiM / grAmya jIvoMkA mAMsa - vAtanAzaka, agniko dIpana karanevAlA, kapha tathA pittakAraka, pAka meM tathA rasameM madhura, puSTidAyaka aura balavarddhaka hai // 26 // athAnUpAH / tatra kUlecarANAM gaNanA guNAzca / lulAyagaNDavArAhacamarIvAraNAdayaH / ete kUlecarAH proktA yataH kUle carantyapAm // 27 // kulAyo mahiSaH / gaNDaH khddgH| camarI camarapucchI gauH / kUlecarA marutpittaharA vRSyA balAvahAH / madhurAH zItalAH snigdhA mUtralAH zleSmavardhanAH 28 bhaiMsA, geDA, subhara, camaragAya ( suremAya ) aura hAthI Adi kUlecara ( jala ke kinAre rahanevAle ) haiM / kUlecarajIvoM kA mAMsa vAta tathA pittanAzaka, vIryavarddhaka, baladAyaka, madhura, zItala, snigdha, mUtrako baDhAnevAlA aura kaphavarddhaka hai || 27 // 28 // atha plavAnAM (paMktiyoMse AkAzameM uDanevAle pakSiyoMkI ) gaNanA guNAzca / haMsasArasakAraNDabakakrauJcazarArikAH / naMdImukhI sakAdambA balAkAdyAH plavAH smRtAH / puvaMti salile yasmAdete tasmAtlavAH smRtAH 29
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ harAtakyAdAnaghaNTuH bhA. ttaa.| (373 ) kAraNDaH kapardikAkhyo bRhaddhaMsabhedaH / sthUlA kaThorA vRttA ca yasyAzcaJcUpari sthitA / guTikA jambusadRzI proktA nandImukhIti sA // 30 // balAkA bagulI iti loke // pvAH pittaharAH snigdhA madhurAH guravo himAH / vAtazleSmapradAzcApi balazukrakarAH sarAH // 31 // haMsa, sArasa, cakavA, bagalA, krauM va (DheMga), zarArI (bagalekA bheda ), nandImukhI, battaka aura baLAkA Adi jIvoMko plaba kahA hai ye jalameM terate haiM, isakAraNa inakA nAma plava hai jilakI coMcake Upara moTI, kaThora, gola aura jambUke sadRza golAI ho usako nandImukhI karate haiM plavajIvoMkA mAMsa-pittanAzaka, cikanA, mIThA, bhArI, zItala, cAta tathA kaphako utpanna karanevAlA, baladAyaka, vIryavarddhaka aura dastA. ghara hai // 29-31 // ___ atha kozasthAnAM ( Dhakaneke madhyameM rahanavAle prANiyoMkI ) gaNanA guNAzca / zaMkhazaMkhanakhazcApi shktishmbuukkrkttaaH| jIvA evaMvidhAzcAnye kozasthAH prikiirtitaaH||32|| ____ zaMkhanakhaH kssudrshNkhH| kozasthA madhurAH snigdhA vAtapittaharA himAH / bRhaNA bahuvarcaskA vRSyAzca balavarddhanAH // 33 // zaMkha, choTAzaMkha, sIpa, zambUka (jala kI choTI sIpa) aura karkaTa kekaDA pAdika tathA isIprakArake aura bhI jIva kozastha kahAte haiM / kozasthajIvoMkA mAMsa-madhura, cikanA, pAta tathA pittanAzaka, zItala puSTikAraka, bahuta malakA , vIryavarddhaka aura nala dAyaka hai // 32 // 33 //
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 374) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| . atha pAdinAM ( pAMvoMke prANiyoMkI) gaNanA guNAzca / kumbhIrakUrmanakAzca godhAmakarazaMkavaH / ghaMTikaH zizumArazcetyAdayaH pAdinaH smRtAH // 34 // kumbhIro mArako jalajantuH / kurmaH kacchapaH / nakA nAkA iti loke / godhA gohijalajantuH / makaraH magara iti loke / zaMkuH zAkuca iti loke / ghaMTikaH ghaDiyAla iti loke / pAdino'pi ca yete tu kozasthAnAM guNaiH samAH35 kumbhIra (mAra DAlanevAlA jalakA jIva ) kachuA, nAkA, goha, magara, maccha, zaMku (zAkuca), ghaDiyAla aura zizumAra (surU) ityAdi jalameM rahanevAle jinake pA~va hote haiM unako pAdI kahate hai gadIjIvoM kA mAMsa bhI kozasthake sadRza guNakAraka hai // 34 // 35 // atha matsyAnAM ( matsyoMke ) nAmAni guNAzca / matsyo mIno vikArazca jhaSo vaisAriNo'NDajaH zakulI pRthuromA ca sa sudarzana ityapi // 36 // rohitAdyAstu ye jIvAste matsyAH parikIrtitAH / matsyAH snigdhoSNamadhurA guravaH kphpittlaaH||37|| vAtaghnA bRMhaNA vRSyAH rocakA balavarddhanAH / madyavyavAyasaktAnAM dIptAgrInAJca pUjitAH // 38 // matsya, mIna, dikAra, jhapa, vaisAriNa, aNDaja, zakulI, pRthuromA aura sadarzana ye macchiyoMke nAma haiN| rohiDA mAdika jo jIva jala meM hote haiM unako machalI kahate haiN| Aho ! Shrutgyanam
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| ( 375) machalI-cikanI, garama, bhArI, kapha tathA pittakAraka, vAtanAzaka, puSTidAyaka vIryavarddhaka, rucikAraka, balabaddhaka paura madya (dArU) tathA maithunameM bhAsatoMko tathA pradIpta jaTharAgnivAnoko hitakArI hai / / 36-38 // atha jaMghAlAdInAM (jAMghavAloMke) nAmAni guNAzca / tatra jaMghAleSu hariNasya gunnaaH| hariNaH zItalo baddhaviNmUtro dIpano laghuH / rase pAke ca madhuraH sugaMdhiH sannipAtahA // 39 // hiranakA mAMsa-zItala, mala sathA mUtrako bAMdhanevAlA, agnipradIpaka, ekA, rasameM tathA pAkameM mIThA, sugandhi paura sannipAtanAzaka hai // 39 // atha eNahariNaH ( kAlA hariNa ) / eNaH kaSAyo madhuraH pittAmukkaphavAtahat / saMgrAhI rocano balyo jvaraprazamanaH smRtH||40|| eNa nAmaka mRgakA mAMsa-kasailA, mIThA, grAhI, rucikAraka, baladAyaka aura pitta, raktavikAra, kapha, vAta tathA jvaranAzaka hai // 40 // atha kurnggH| kuraMgo bRMhaNo balyaH zItalaH pittadguruH / madhuro vAtagrAhI kiJcitkaphakaraH smRtaH // 11 // kuraMga nAmaka mRgakA mAMsa-puSTikAraka, balavarddhaka, zItala, pittanAzaka, bhArI, madhura, vAtanAzaka, grAhI aura kizcit kaphakAraka hai // 11 // __ atha rojhA RSyo nIlAMDakazcApi gayo rojha itypi| gavayo madhuro balyaH snigdhoSNaH kaphapittalaH 12 // RSya nIlANDaka, gavaya aura rojha ye rojhake nAma haiN| rojhakA mAna-madhura, baladAyaka, snigdha, garepa aura kapha tathA pittakAraka hai||42|| Aho ! Shrutgyanam
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 376) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| .. atha pRSataH (cittaalmRg)| pRSatastu bhavetsvAduhikaH zItalo laghuH / dIpano rocanaH zvAsajvaradoSatrayAsrajit // 43 // pRSata (cittala ) nAmaka mRgakA mAMsa-madhura, grAhI, zItala, halakA, agnipradIpaka, rucikAraka aura zvAsa, jvara, tridoSa tathA raktavikAranA. zaka hai // 43 // atha nyakuH (baarhsiNgaa)| nyaMkuH svAdurlaghurbalyo vRSyo doSatrayApahaH // 44 // nyaku nAmaka mRga (bArahasiMgA) kA mAMsa-madhura,hanalA, banadAyaka, vIryavarddhaka aura tridoSanAzaka hai // 44 // ___ atha sAbaram / sAbaraM palalaM snigdhaM zItalaM guru ca smRtam / rase pAke ca madhuraM kaphadaM raktapittahat // 45 // rAjIvastu guNaijJeyaH pRSatena samo janaiH / sAvara mRgakA mAMsa-snigdha, zItala, bhArI, rasameM tathA pAkameM mIThA, kaphakAraka aura raktapittavinAzaka hai // 45 // rAjIvanAmaka mRgake mAMsake guNa pRSata (cittalake) mAMsake sadRza hI haiN| atha muNddii| muMDI tu jvarakAsAsrakSayazvAsApaho himaH // 16 // muNDI (sIMgarahita ) mRgakA mAMsa--zItala aura jvara, khA~sI, rakavikAra, paya tathA zvAsanAzaka hai // 46 // ___ atha bileshyaa| tatra zaza (kharagoza ) stha nAmamuNAH / lambakarNaH zazaH zUlI lomakoM bilezayaH / zazaH zIto laghugrAhI rUkSaH svAduH sadA hitH47|| Sn oshrutsyalled
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| / 377) vahikRtkaphapittaghno vAtasAdhAraNaH smRtaH / * jvarAtIsArazoSAsrazvAsAmayaharazca sH||18|| lampakarNa, zaza, zUlI, lokarNa aura vileza ra ye kharagoza caugaDAke saMskRta nAma haiN| kharagodhakA mAMsa zItala, halakA, grAhI, rUkhA, svAdu, sadA hitakArI,agnikAraka, kapha tathA pisanApaka, sAdhAraNa vAtakAraka aura jvara, bhatisAra, zoSa, raktavikAra tathA zvAsa ko naSTa karatA hai // 47 // 48 // atha sedhA (seha, saahii)| sedhA tu zalyakaH zvAvitkathyante tadguNA ath| zalyakaH zvAsakAsAsrazoSadoSatrapApahaH // 19 // sedhA, zalpaka aura zvAvita, ye sehake saMskRta nAma haiN| sehakA mAMsa-bAsa, khAMsI, raktavikAra, zoSa tathA tridoSanAzaka hai // 49 // aya pakSiNAM ( pakSiyoMke ) nAmAni guNAzca / pakSI khago vihaMgazca vihagazca vihaMgamaH / zakunirviH patatrI ca viSkiro vikiro'NDajaH 50 // dhAnyAMkuracarA ye'tra teSAM mAMsaM laghUttamam / AnUpaM balakRnmAMsa snigdhaM gurutaraM smRtam // 51 // pakSI, khaga, vihaga, vihaga vihaMgama, zakuni, vi, patatrI, vimkira, vikira aura aNDaja ye pakSIke saMskRta nAma haiN| jo pakSI dhAnya tathA aMkura khAnevAle haiM isase unakA mAMsa halakA aura uttama hai / jo pakSI jalameM rahanevAle haiM unakA mAMsa-snigdha, baladAyaka aura bahuta bhArI hai // 50 // 55 // atha teSu viSkireSu vartakaH (btter)| vartIko varttakazcitrastato'nyA vartakA smRtA /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 378 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / varttako'gnikaraH zIto jvara doSatrayApadaH / surucyaH zukrado balyo vartta kAlpaguNA tataH // 52 // vartIka, vartaka aura citra, ye ghaTera ke nAma deM / isakI jAtike dUsare pakSiyoM ko varttakA kahate haiM / baTerakA mAMsa-nikAraka, zItala, rucikArI, vIryavarddhaka, vala dAyaka aura jvara tathA tridoSanAzaka hai / varttakAmeM isase hIna guNa haiM // 52 // atha lAvaH (lavA ) lAvA viSkiravargeSu te caturdhA matA budhaiH / pAMzula gaurako'nyastu pauMDrako darmarastathA // 23 // lAvA vahnirAH snigvA garaghnA grAhikA hitAH / pAMzulaH zleSmalasteSuvI SNo'nilanAzanaH // 54 // gaurI laghutaro rUkSa vahnikArI tridoSajita | pauNDUkaH pittatkiJcila ghurvAtakaphApahaH / darbha raktapittaghno hRdAmayaharI himaH / / 55 / / viSkiravarga meM lavA bhI hai, vaha pAMzula, gauraka, pauNr3aka aura darbhara isa bhAMti cAra prakArakA hotA hai| lavekA mAMsa - agnikAraka, snigdha, viSavinAzaka, grAhI aura hitakArI hai / pAMzula jAtikA lavA - kaphakAraka, uSNavIrya aura vAtanAzaka hai| gaurakajAtikA lavA - atyanta halakA, rukSa, pranikAraka dhaura vidoSanAzaka hai| pauMDakajAtikA vA pinakartA kiMcita halakA aura vAta tathA kaphanAzaka hai / darbharajAtikA lavA raktapittanA taka hRdayaroganAzaka aura zItala hai / / 53-55 // - Aho! Shrutgyanam
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| atha vAtIkaH ( vagerA btteraa)| vAlIko varticaTako vArtIkazcaiva sa smRtaH / vAlIko madhuraH zIto rUkSazcakaphapittanut / / 56 vAlIka, varticaTaka aura vArtIka ye vagare ke saMskRta nAma haiN| vagerekA mAla-zItala, kakSa aura kapha tathA pittanAzaka hai // 56 // __atha kRSNatittirigauratittirI ( tItara ) / tittiriH kRSNavarNaH syAcitro'nyo gauratittiriH / tittirirbalado grAhI hikAdoSatrayApahaH / zvAsakAsajvaraharastasmAddauro'dhiko guNaiH // 57 // jo tItara kAle raMgakA ho vaha kAlA tItara aura jo citra vicitra varNakA ho vaha gaura tItara kahAtA hai| tItarakA mAMsa-baladAyaka, grAhI aura hicakI, tridoSa, zvAsa, khAMsI tathA jvaranAzaka hai| kAle tItarakI apekSA gaura tItara ke mosameM adhika atha caTakaH ( gavarayA ciddaa)| caTakaH kalavikaH syAtkuliMgaH kAlakaNThakaH / kuliMgaH zItalaH snigdhaH svAduH zukrakaphapradadaH / sannipAtaharo vezmacaTakazcAtizukralaH // 28 // vaTaka, kalavika, kuliMga aura kAlakaNThaka, ye ciDeke saMskRta nAma haiN| ciDekA mAMsa-zItala, snigdha, madhura, vIrya tathA kaphavaddhaka paura satripAta-nAzaka hai / gharoMmeM rahanevAle ciDekA mAMsa atyanta vIryapaddhaka atha kukkuTaH vanakukkuTazca ( murgaa)| kukkuTaH kRkavAkuH syaatkaaljnyshcrnnaayudhH| tAmracUDastathA dakSo prAtarnAdI zikhaNDikaH // 19 // kukkuTo bRMhaNaH snigdho vIryoSNAnila hRdguruH / .
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. 1 cakSuSyaH zukrakaphakadvalyo vRSyaH kaSAyakaH // 60 // AraNyakukkuTaH snigdho bRMhaNaH zleSmalo guruH / vAtapittakSayavamiviSamajvaranAzanaH // 61 // kukkuTa, kRkavAku, kAlajJa, caraNAyudha, tAmracUDa, dakSa, prAtarnAdI aura -zikhaDaka ye murage saMskRta nAma haiM / muragekA mAMsa puSTidAyaka, snigdha, upyAvIrtha, vAtanAzaka, bhArI' netroMko hitakArI, vIrya tathA kaphavarddhaka, baladAyaka, vRSpa aura kasailA hai / vanamuragekA mAMsa - snigdha, puSTikAraka, kaphakartA, bhArI aura vAta pitta, kSaya vamana tathA viSamajvaranAzaka hai / / 59-61 // atha pratudAH / hArItaH ( hariyala ) | hArIto raktapItaH syAddharito'pi sa kathyate // 62 // hArItorUkSa uSNazva raktapittakaphApahaH / svedasvarakaraH prokta ISadvAtakarazca saH // 63 // hArIta, raktapIta paura harita, ye hariyala ke saMskRta nAma haiM / hariyalakA mAMsa - rUkhA, garama, raktapina tathA kaphanAzaka, svedakAraka, svarako uttama karanevAlA aura kiMcita vAtakAraka hai // 62 // 63 // atha pANDudhavalapANDU ( paNDAkRtAM ) / pANDustu dvividho jJeyazcitrapakSaH kaladhvaniH / dvitIyo dhavalaH proktaH sa kapotaH sphuTasvanaH // 64 // citrapakSaH kaphaharo vAtaghno grahaNIpraNut / dhavalaH pANDuruddiSTo raktapittaharo himaH // 65 // paNDAtA do prakArakI hotI hai / eka citrita paMkhoMyukta mIThe svara. vAlI hotI hai aura dUsarI saphedavarNayukta sphuTazabdoMvAkI hotI hai pahilIko pANDu aura dUsarIko dhavala aura kapota kahate haiM // 64 // Aho ! Shrutgyanam
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH mA. TI. / ( 381 ) citrapakSakA mAMsa kaphanAzaka aura vAta tathA saMgrahaNI nAzaka hai / bhavalakA mAMsa - raktapittanAzaka aura zItala hai // 65 // -- atha mayUraH ( mora ) / mayUrazcandrakI kekI megharAvo bhujaMgabhuk / zikhI zikhAvalo bahIM zikhaNDI nIlakaNThakaH 66 // zuklopAMgaH kalApI ca meghanAdAnulAsyapi / rase pAke ca madhuraH saMgrAhI vAtazAntikRt // 67 // mayUra, candra kI, kekI, meghazavA bhujaMgabhuk, zikhI, zikhAbala, bahIM, zikhaNDI, nIlakaNTha, zuklopAMga, kalApI aura meghanAdAnunAsI ye morake. saMskRta nAma haiM / morakA mAMsa rasa meM tathA pAkameM madhura, prAhI aura ghAtanAzaka hai6667 // atha pArAvataH (kabUtara, parevA ) | pArAvataH kalaravaH kapoto raktavarddhanaH / pArAvato guruH snigdho raktapittAnilApahaH // saMgrAhI zItalastajjJaiH kathito vIryavarddhanaH // 68 // pAzavata, kalarava, kapota aura raktavarddhana ye parebA aura kabUtarake nAma haiM / ina donoMkA mAMsa bhArI, snigdha, grAhI, zItala, vIryavarddhaka aura raktapina tathA vAtanAzaka hai // 68 // tr verses (pakSiyoM ke aNDAke ) guNAH / nAtisnigdhAni vRSpANi svAdupAkarasAni ca / vAtaghnAnyatizukANi gurUNyaNDAni pakSiNAm 69 pakSiyoMke aNDeko hindImeM aMDA / baM- Dimba gu0 - iMDA kahate haiM / pakSiyoMkA aMDA - bahuta snigdha nahIM, vRSya, bhArI, pAkameM tathA isameM madhura, vAtanAzaka aura atyanta vIryavarddhaka hai // 69 And Shrugyanam
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. 1 atha grAmyacchAgaH ( bakarA ) | chAgalo barkarazchAgo basto'jazchelakaH stubhaH / ajA chAgA stubhA cApichelikAcagalastanI // 70 // hAgamAMsaM laghu snigdhaM svAdupAkaM tridoSanuta / nAtizIta madAhi syAtsvAdupInasanAzanam // 71 // paraM balakaraM rucyaM bRMhaNaM vIryavarddhanam / ajAyAstvaprasutAyA mAMsaM pInamanAzanam // 72 // zuSkakAse'rucau zoSe hitamagnezca dIpanam / ajAsutasya bAlasya mAMsa laghutaraM smRtam // 73 // hRdyaM jvaraharaM zreSThaM sukhahaM baladaM bhRzam / mAMsaM niSkAsitANDasya chAgasyakaphakRdguru // 74 // srotaH zuddhikaraM balyaM mAMsadaM vAtapittanut / vRddhasya vAtalaM rUkSaM tathA vyAdhimRtasya ca / Urddha vikAraghnaM chAgamuNDaM rucipradam // 75 // chAgala, varkara, chAga, basta, : aja, chelaka dhaura stubhaye bakare ke -saMskRta nAma haiM / Rs 382 ) bakare kA mAMsa halakA, snigdha, pAkameM mIThA, tridoSanAzaka, bahuta zItala nahIM, dAhakAraka nahIM svAdu, pInasanAzaka, atyanta balakarttA, cikArI, puSTidAyaka aura bIryavarddhaka hai / aprasUtA ( binAcyAI ) bakarIkA mAMsa - pInasako naSTa karanevAlA, agnidIpaka aura sUkhI khAMsI, aruci tathA zoSarogameM divakArI hai| bakarIke baccekA mAMsa bahuta halakA, hRdayake priya, jvaranAjaka, zreSTha, sukhadAyaka aura bahuta baladAyaka hai| jisake aNDa nikAlaDAle hoM aise bakare kA mAMsa-kaphakAraka, bhArI, tADiyoMko zuddha karanevAlA, baladAyaka
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI . / ( 383 ) mAlavarddhaka aura vAta tathA pisanAzaka hai / vRddha, rogayukta aura mRtaka bakare kA mAMsa vAtakAraka aura rUkhA hai| bakare ke mastakakA mAMsa - ha~sanIse Upara ke vikAroMko naSTa karanevAlA aura rucikArI hai / / 70-75 // atha meSa: (meMDhA ) | meTro meDho huDo meSa uraNo'pyeDako'pi ca / avivRSNistathorNAyuH kathyante tadguNA atha // 76 // meSasya mAMsa puSTau syAtpittazleSmakaraM guru / tasyaivaNDa vihInasya mAMsa kiJcillaghusmRtam // 77 // 4/ meDhU, meDha, huDa, meSa, uraNa, eDaka, avi, vRSNi aura UrNAyu ye meMDhake saMskRta nAma haiN| meMDekA mAMsa puSTidAyaka, pitta tathA kaphakAraka aura bhArI hai| jisake aNDa nikAla liye hoM aise meMDhakA mAMsa kucha halakA hai // 76 // 77 // atha eDaka: (dumbA ) / eDakaH pRthuzRMgaH syAnmedaH pucchastu duMbakaH / eDakasya palaM jJeyaM meSAmiSasamaM guNaiH // 78 // medaH pucchodbhavaM mAMsaM hRdyaM vRSyaM zramApaham / pittazleSmakaraM kiMcidvAtavyAdhivinAzanam // 79 // - saMskRta nAma haiM / eDaka, pRthuzrRMga, medaHpuccha aura dubaka ye duba eDakAkA mAMsa-meMDe ke mAMsa ke saharA guNavAlA hai aura dubAkA mAMsa hRdayako priya, vRSya zramanAzaka, pitta tathA kaphahAraka aura vAtasambandhI rogoMko naSTa karatA hai // 78 // 79 // 5 atha vRSabhaH (baila) / balIvardastu vRSabha RSabhazca tathA vRSaH / anazansaurabheyo'pi gaurakSA bhadra ityapi // 80 // Aho! Shrutgyanam
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ (384) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / surabhiH saurabheyI ca mAheyI gaurudaahRtaa| gomAMsa tu guru snigdhaM pittazleSmavivarddhanam // bRMhaNa vAtadvalyamapathyaM pInasapraNut // 81 // banIvarda, vRSabha, RSabha, vRSa, anaDUvAn, saurabheSa, gau, ukSA aura bhadra ye baila ke saMskRta nAma haiN| paura surabhi, saurabheyI, mAheyI aura gau, ye gAyake saMskRta nAma haiN| balakA mAMsa-bhArI, snigdha, pitta tathA kaphavaddhaka, puSTikAraka, vAta. nAyaka, baladAyaka, apazya aura pInasa roganAzaka hai| 80 // 81 // atha azvaH (ghoddaa)| ghoTake'pyazvaturagAsturaMgAzca turNgmaaH| vAjiyAhArvagandharvahayasaindhavasaptayaH // 82 // azvamAMsa tu tuvaraM vahnitkaphapittalam / vAtahabRMhaNaM balyaM cakSuSyaM madhuraM laghu // 83 // ghoTaka, azva, turaga, turaMga, turaMgama, vAji, vAha, parva, gandharva, haya, saiMdhava aura sAma ye ghoDeke saMskRta nAma haiN| yoDekA mAla-kasailA, agnikAraka, kapha tathA pittako karanevAlA, pAtanAzaka, puSTidAyaka, baLakAraka netroMko hitakArI, madhura paura halakA hai|| 82 // 83, atha kuuleNcraaH| tatra mahiSaH ( bhaiNsaa)| mahiSo ghoTakAriH syAtkAsarazca rajasvalaH / pInaskandhaH kRSNakAyo lulAyo yamavAhanaH // 84 // mAhiSasyAmiSaM svAdu snigdhoSNaM vAtanAzanam / Aho! Shrutgyanam
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (385) nidrAzukrapradaM balyaM tanudALakaraM guru| vRNyaJca sRSTavimUtraM vAtapittAsranAzanam // 85 // mahiSa, ghoTekAri, kAsara, rajasvala, pInaskandha, kRSNA kAya, lulAya aura yamavAhana ye bhale ke saMskRta nAma haiN| bhaisekA mAMsa-madhura, snigdha, garama, vAtanAzaka, nidrA. zuka, baladA. yaka zarIrako dRDha karanevAlA, vRSya, mala tathA mUtrako Adheka karanevAlA paura vAta, pitta tathA raktavikAranAzaka hai // 84 // 85 // atha maNDUkA ( meMDaka) maMDUkaH prago bheko varSAbhUrda1ro hariH maMDUkaHkhemalo nAtipittalo balakArakaH // 86 // maNDUka, pnavaga, bheka, varSA dardura aura hari ye meMDa ke saMskRta nAma haiN| meMDakakA mAMta-kaphakAraka, atyanta pittakArI nahIM aura bamadAyaka hai|| 86 / / atha pAdinaH / tatra kacchapaH (kachuA) kacchapo gUDhapAkUrmaH kamaTho dRDhapRSThakaH / kacchapoH balado vAtapittanutpuMstvakArakaH // 8 // kacchapa, gRhapAha. kUrma, kamaTha aura dRSTaSThaka ye kachu ke saMskRta nAma haiN| kachuekA mAMsa-baladAyaka, vAta tathA pittako naSTa karanevAlA aura vIryakAraka hai / / 87 // sabohatasya mAMsasya gunnaaH| sadyohatasya mAMsa syAdvyAdhighAti yathAmRtam / vayasyaM bRhagaM mAtmyamanyathA taddhi varjayet // 88 // - tatkAlake mArehue jIvoM kA mAMsa-pramatake sadRza, roganAzaka, mAyu: 25 Aho! Shrutgyanam
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ (386) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / sthApaka, puSTidAyaka aura zarIrake svabhAva se milamA huA hai isane isako isako grahaNa kare aura vAso mAla syAga de // 88 // svayaMmRtasya mAMsam / svayaMmRtasya cAbalyamatisArakaraM guru // 89 // - svayaM mare hue jIpakA mAMsa-balakI hAnikAraka, pratimArako karane. cAmA paurabhArI hai / 89 // ___ vRddhagalamAMsam / vRddhAnAM doSalaMmAma bAlAnAM baladaM laghu / sarpadaSTabhya mAMsazca zuSkamA tridoSakRt / gyAladazcaduSTazca zuSkaM zUlakaraM param // 9 // para (paha) jIvoMkA mAla-dopakAraka aura bAlaka jIvoM kA mAMsa rasadAyaka aura halakA hai| sarpake kATanene mare hue jI kA mAMsa aura sUkhA mAMsa tridoSakAraka hai| hiMsaka jIvoMke kATanele pare hue jIbokA mAMsa, sUkhA mAMsa aura iSita mAMsa atyanta zulakAraka hai // 10 // atha viSAdimRtasya ( viSamRtakA) mAMsam / viSAmburuGmRtasyaitanmRtyudoSarujAkaram / klinnamutklezajanakaM kRzaM vAtaprakopaNam / toyapUrNa zirAjAlaM mRgamapsutridoSakRt // 9 // viSa, roga, aSamA janake mara hue jIvoMkA mAMsa doge ko utpanna karanebAlA, rogakAraka aura mRtyudAyaka hai / gIlA mAla-glAnikAraka, kRtha karanevAlA aura vAta kopa hai jinakI nAmeM jala bhara gayA ho usakA mAja ora jalameM mare hura kA mAna vidoSa kArI hai // 91 //
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (347) jAtyAdiparatvene gunnaaH| vahaMgeSu pumAncheSThaH strI catuSpada jAtiSu // 92 // parAdho laghu puMsAM syAtstrINAM pUrvAddhamAdizet / dehamadhyaM gurupAyaM sarveSAM prANinAM smRtam // 93 // pakSakSepAdvihaMgAnAM tadeva laghu kathyate / guruNyaMDAni sarveSAM gurvI grIvA ca pkssinnaam||9|| uraHskaMdhodaraM kukSI pAdau pANI kaTI tathA / pRSThatvagyakRdantrANi gurUNAMha yathottaram // 95 // laghu vAtakaraM mAMsa khagAnAM dhAnyacAgNiAm / matsyAzinAM pittakaraMvAtaghnaM guru kIrtatam // 16 // palAzinAM zleSmakaraM laghu rUsamudIritam / baMdaNaM guru vAtaghnaM teSAne palAzitAm // 97 // tulyajAtiSvalpadehA mahAdeheSu puujitaaH| alpadeheSu zasyaMte tava sthU ladehinaH // 98 // pakSiyoMmeM puruSajAtike pakSiyoMkA mAMsa aura pazuyoM meM khojAtika poMkA mAMsa unama hai, puruSoM ke kAra bhAgakA pArasakA hai aura striyoMke nIce ke bhAgakA mAMsa uttama hai / sampUrNa praannige| madhya bhAgakA mAMsa adhika bhArI hotA hai| paura pakSiyoM ke paMva girajAne ke dehakA madhyabhAga halakA hotA hai| sampUrNa jAtike pakSiyoM kA aNDA pAra garayana bhArI hotA hai, tathA chAtI, kaMdhA, uAra, kokha, pA~, hAra, kamara, pITha, svacA (camaDA), kalejA aura bAta ye pUrva pUrvame pIche pIche ke bhArI hote haiN| dhAnya (gehU~, jvAra, bAjarA Adi) khAneva le pakSiyoM kA mosa halakA paura vAtakAraka hai| pacha nI khAne gale paniyoM kA mAta-pittakA raka, vAtanAzaka aura bhArI hai| phala khAnevAle pakSiyoM kA mAMsa kaphakAH raka, halakA aura katta hai| mAMsa khAne vAle pakSiyoM kA mAMsa-puSTikAraka,
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 388 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI . / bhArI paura vAtanAzaka hai| jinakA deha baDA paura moTA hotA haiM unake sara jAtike prANiyoMmeM jo choTe dehavAle hote haiM unakA mAMsa uttama aura jinakA deha choTA hai unake sadRza jAtike prANiyoMmeM jinakA deha baDA hotA hai unakA mAMsa uttama hai / 91-98 // atha matsyAH / rohitaH ( rohU ) / raktodaro raktamukho raktAkSo raktapakSatiH / kRSNapuccho jhaSaH zreSTho rohitaH kathito budhaiH // 99 // rohitaH sarvamatsyAnAM varo vRSyo'rditArttijit / kaSAyAnurasaH svAduno nAtipittakRt / UrdhvajatrugatAnrogAnhanyAdrohitamuNDakam // 100 // jina machaliyoM ke peTa, sukha, netra aura paMkha ye kAma hote haiM tathA pU~cha kAlI hotI hai unako vidvAnoMne uttama rohU machalI kahA hai| rohita (rohU ) machalI, sarva machaliyoMmeM zreTha, vRSya, pratiyAte (lakavA) nAzaka, kasailI, svAdu, vAtanAzaka aura atyanta pittakAraka nahIM hai / rohakA mastaka - ha~salI se Uparake rogoMko naSTa karatA hai // 99 // 100 T Y atha zilIMdha: ( silandha ) / zilIMdhraH zleSmalo balyo vipAke madhuro guruH / vAtapittaharo hRdya AmavAtakarazca saH // 101 // sitambha machalI- kaphakArI, baladAyaka, pAka meM madhura, bhArI, vA aur pinAthaka, hRdayako priya aura AmavAtakAraka hai // 101 // Shrutgyanam
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (386) atha bhakuraH ( bhaakur)| bhaMkuro madhuraH zIto vRSyaH zleSmakaro guruH / viSTambhajanakazcApi raktapittaharaH smRtaH // 102 // bhAkura machalI madhura, zItala, vRSya, kaphakAraka, bhArI, viSTambhajanaka aura raktapittanAzaka hai // 10 // atha mocikA (moI) mocikA vAtahaddhalyA bRMhaNI madhurA guruH| pittahatkaphakRducyA vRSyA dIptAnaye hitA // 103 // mocikA (moI ) mAlI vAtanAzaka, baladAyaka, puSTikAraka, madhura, bhArI, pisanAzaka, kalakAraka, ruci utpanna karanevAlI, pRSya aura jinakI agni dIpana hai unake liye hitakArI hai| 103 // atha pAThInaH (bumArI, voyAla ) / pAThInaH zleSmalo valyo nidrAluH pizitAzanaH / dUSayedrudhiraM pittakuSTharogaM karoti ca // 104 // pAThIna (paThinA) maccho kakAraka, baladAyaka, nidrAjanaka, mAMsako boDanevAlI, rudhirako dUSita karanevAlI aura pitta tathA kADharogakAraka hai| 104 // atha zRMgI (siiNgii)| zRMgI tu vAtazamanI snigdhA zleSmaprakopanI / rase tiktA kaSAyA calanI rucyA smRtA budhaiH105 zrRMgI (sIMgI) machalI-vAtanAzaka, snigdha, pittako kupita karanegalI, rasameM kahadhI, kasailI, halakI paura rucikAraka hai // 105 // Aho! Shrutgyanam
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ (390) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| atha illIsaH (ilsA ) / illIso madhuraH snigdho rocano vhnivrddhnH| pitthkmkRtkinycillghurvRssyo'nilaaphH||106|| insA machalI-madhura, snigdha, rucikAraka, agnigarddhaka, pittanAzaka, kaphakAraka, kiciva halakI, vRSya aura vAtanAzaka hai // 106 / atha za kulI (saurii)| zaSkulI grAhiNI hRdyA madhurA tuparA smRtA 107 // saurI machalI-grAhI, hadayakA priya, dhura aura kalailI hai // 107 // atha gargaraH (grgraa)| gargaraH pittalA kiMcidrAtajitkaphakopanaH // 10 // gargarA machalI-panakAraka, kiMcita vAtanAzaka aura kaphako kupita karanevAlI hai| 108 // atha kavikaH ( kaI ) / kavikA madhurA snigga kaphanA rucikAriNI / kiMcitpittakarI vAtanAzinI vahnivarddhinI // 109 // * kavikA (kavaI ) machalI -madhura, snigdha, kamakAraka, rucikAraka, kiMcita pittakarnA, vAyuko naSTa karanevAlI aura agnivarddhaka hai / 109 . atha varmimatsyaH (vrmaa)| varmimatsyo haradvAtaM pittaM rucikaro laghuH // 11 // dharmI machalI-vAtanAzaka, pittahAraka, rucikAraka aura halakI hai||11|| ___ atha daMDamatsyAH (daDArI) daNDamatsyo rase tiktaH pittaraktaM karpha hareva / vAtasAdhAraNaH proktaH zukralo balavarddhanaH // 111 // daMDArI machalI-sameM kaDavI, raktapitra tathA karanAzaka, vAtake liye sAbhAraNa aura vIyako tathA balako baDhAneva lI hai / 111 //
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / atha eraGgI ( araMgI ) / eraMgI madhuraH snigdho viSTaMbhI zItalo laghuH 112 paraMgI machalI - madhura, snigdha, gmI, zItala aura halakI hai / / 1120atha mahAzapharI (papatA ) | ( mahAzapharasaMjJastu tiktaH pittakaphApahaH / ziziro madhuro rucyo vAtasAdhAraNaH smRtaH 113 // ( 391 mahAzaphara (patA) machalI kaDI, pina tathA kaphagazaka, zItala, madhura, rucikAraka aura zayuke liye sAdhAraNa hai // 113 // atha garI ( gaI ) / garaghnI madhurA tiktA tuvarA vAtapittahRta / kaphaghnI rucikRllavI dIpanI balavIryakRt // 114 // * garanI ( gaI ) machalI - madhura, kaDavI, kasailI, ghAta tathA pittanAzaka, kaphahAraka, rucikAraka, halakI, agnipradIpaka, aura bala tathA vIryabarddhaka hai // 114 // atha madgura : ( maMgurI / madguro vAtadbalyo vRSyaH kaphakaro lghuH|| 115 // madgura (ma~gurI ) machalI - vAtanAzaka, baladAyaka, vRSya, kaphakAraka aura halakI hai / / 115 // atha sapAdamatsyaH ( TeMgarA ) / sapAdamatsyo medhAvanmedaHkSayakarazca saH / vAtapittakAzcApi rucikRtparamo mataH // 116 // sapAda (TaeNgaga ) machalI- buddhivardhaka, medakA kSaya karanevAlI, vAtapitta tathA rucikAraka hai // 116 // Aho! Shrutgyanam
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / atha proSThI zapharI (puMThI ) / proSThI tiktA kaTuH svAduH zukraghnI kaphavAtajit / snigdhAsyakaNTharogaghnI rocanI ca laghuH smRtA 117 proSThI ( zapharI) machalI- kaDavI, caravarI, svAdu, vIryanAzaka, kapha tathA vAtako jItaneva la', snigdha, mukhakI virasatA tathA kaNTharoganAzaka, rucikArI aura halakI hai // 117 // ( 392 ) aya kSudramatsyAH | kSudrA matsyAH svAdurasA doSatraya vinAzanAH / laghupAkA rucikarA baladAste hinA matAH // 118 // choTI machalI-svAdu, tridoSanAzaka, pAkameM halakI, rucikArI, bala dAyaka aura hitakArI hai // 118 // atha atikSudramatsyAH / atisukSmAH puMstvaharA rucyA kAmAnilApahAH 119 bahuta choTI machalI- puruSatAnAzaka, rucikArI, khA~sI aura yAtanAzaka hai // 119 atha matsyANDaH / matsyagarbho bhRzaM vRSyaH snigdhaH puSTi karo laghuH kaphamedaH do balyo glAnikRnmehanAzanaH // 120 // machalIkA bhaMDA - atyanta vRSya, snigdha, puSTikAraka, halakA, kapha tathA mevavarddhaka, baladAyaka, glAnikAraka aura pramehanAzaka hai / / 120 // atha zuSkamatsyAH (sUkhI machalI / zuSkamatsyA navA balyA durjarA vivibandhinaH / sUkhI huI machalI - balavarddhaka, durjara aura manarodhaka hai // 121 //
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (393 ) atha dagdha-(bhUje hue) matsyAH / dagdhamatsyo guNaiH zleSThaH puSTikRddhalavarddhanaH // 322 // bhunI huI machalI-uttama, puSTikAraka aura balavarddhaka hai // 122 // aya kUpajAdimatsya gunnaaH| kaupamatsyAH zukramUtrakuSThazleSmavivarddhanAH / sarojA madhurAsnigdhA balyA vAtavinAzanAH 123 // nAdeyA bRMhaNA matsyA gurvo'nilnaashnaaH| raktapittakarA vRSyAH snigdhoSNAH svlpvrcsH|| caujAH pittakarAH snigdhA madhurA laghavo himaaH| tADAgA guravo vRSyA zItalA mlmuutrdaaH| tADAgavatkSiptajAtA balAyurmatihakkarAH // 125 // kUpa (kuMekI) machalI-vIrya, mUtra, koDha paura kaphavardhaka hai / saroja (choTe talAvakI ) machanA-madhura, snigdha, vanadasyaka aura vAta vinAzaka hai| nadIkI macchI-puSTikAraka, bhArI, vAtanAzaka, raktapittakAraka, maithunayaktivarddhaka, garama aura alpaviSTA, lAnevAlI hai / caudha ( haujakI) machalI-pittakAraka, snigdha, madhura, halakI aura zItala hai / saDAgakI machalI-bhArI, vRSya, zItala aura mala tathA mUtrajanaka hai| jharanekI machalI-taDAgake sadRza bala, Ayu, buddhi aura dRSTikAraka hai / 123-125 // atha RtuvizeSa matsyavizeSAH / hemante kUpajA matsyAH zizire sArasA hitaaH| vasante te tu nAdeyA grISme cauasmudbhvaaH||126||
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 394 ) bhAvaprakAzaniH bhA. TI . / taDAgajAtA vaSAlu tAsvapathyA nadIbhavAH / nairjharAH zaradi zreSThA vizeSA'yamudAhRtaH // 127 // iti zrIbhAvaprakAza nighaNTau savargaH / hemantaRtu meM kueMkI machalI, ziziraRtu meM tAlAva kI machalI, vasa ntaRtu meM nadI kI machalI, grAmaRR meM hauja (coe) kI machalI, varSA - Rtu meM taDAgakI machalI aura zarada tume jharanekI machalI zreSTha hai, varSARtu nadIkI machalI apathya hai // 126 // 127 // iti zrIvaidyaratna rAmaprasAdAtmaja - vidyAlaGkArazivazavaidyazA vikRta zivapra zikAbhAbATIkAyAM harItakyAdinighaNTau mAMsavargaH samAptaH / tatra parimA atha kRtAnnavargaH / tatra annAnAM sAdhanaprakArAH siddhAnAM guNAzva / - Ce samavAyini tau ye munibhirgaNitA guNAH / kAyyai'pi te'khilA jJeyAH paribhASeti bhASitAH 1 // kvacitsaMskArabhedena guNabhedo bhavedyataH / bhaktaM laghu purANasya zALestacioi guruH || 2 || kvacidyogaprabhAveNa guNAntaramapekSyate / kadannaM guru sarpizca laghUkaM suhitaM bhavet // 3 // jina padArthoM meM jo guNa kaDe haiM, una padArthoMke banAye hue ana maiM bhI ve sampUrNa guNa hote haiM, yaha sAmAnyatA se kahA hai| kisI manameM saMskArabheda se anya guNa hojAte haiM, jaise ki puni cAvala kA bhAta halakA hotA hai parantu vahI thAlIcAvaloMkA banA humrA bhAta aura ciurA bhArI Ano! Shrutgyanam
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (395) hotA hai| kahIM sayogale prabhAva se bhI guNoM meM antara ho jAtA hai, jaise ki duSTa anna bhArI hai aura gho bhI bhArI hai parantu vaha duSTa anna yA ghRta yadi auSadhAntaroMke saMyogase banA ho to halakA aura hitakArI hotA hai| 1.-3 // atha bhaktasya (bhAtake ) nAmAni sAdhana guNAzca / bhaktamannaM tathAndhazca kacittUraM ca kIrtitam / odano'strI striyAM bhismAdI deviH puMsi bhaassitH|| sudhautAMstaNDulAn sphItAMstoye paMcaNe pacet / tadbhaktaM prabhutaM coSNaM vizaI guNavanmatam // 5 // bhaktaM vatikaraM pathyaM tarpaNaM rocanaM laghu / adhautamazRtaM zItaM gurucya kaphapadam // 6 // bhakta, anna, aMdha, odana, bhissA aura dIdive ye bhAtake saMskRta nAma: haiN| kahIM kUra bhI bhAtakA nAma hai / bhale prakAra uttama rIti se dhoye hue cAvaloko pAMca gune jalameM pakAve, jaba pakajAya taba vaha jala ( mAMDa) nikAla deve to vaha ubhAta nirmaka paura guNakArI hotA hai| ___ bhAta-agnikAraka, pathya, tRptidAyaka, rucikAraka aura halakA hai| vinA dhoye hue cAvaloMkA, vinA mAMDa nikAlA humA bhAta aura zItala humA bhAta bhArI, arucikAraka aura kaphAIka hai // 4 // 5 // 6 // atha dAlI (dAla) dalitantu zamI dhAnyaM dAlidI kI stripAmubhe / dAlI tu salile siddhA lavaNArdra kahiGgubhiH // 7 // saMyukA sUpanAmnI syAtkathayante tadguNA atha / sUpoviSTaMbhako rUmaH zItastu sa vizetaH / nistuSo bhRSTasaMsiddho lAghavaM sutarAM vrajet // 8 // phalIke ( muMga, canA, arahara, urada yAdi) dhAnyoM ko dalanese dAla ho.
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 396 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / jAtI hai| dAli kaura dAlI ye dAlake nAma haiM / jalameM DAlakara dAla ko pakAve jaba usIdija jAya taba usameM namaka, adarakha aura hIMga yathA* yogya DAle taba vaha sUpa ( dAna ) tayAra hotI hai| sUpa (dAla) viSTambhakArI, rUkSa paura vizeSa kara zItala hai| bhunI huI chilake rahita dAlaatyanta halakI hai // 7 // 8 // - atha kRzarA ( khicarI ) / taNDulA dAlimaMmizrA lavaNAI kahiMgubhiH / saMyuktAsalile siddhAkRzarA kathitA budhaiH // 9 // kRzarA zukralA balyA guruH pittakaphapradA / durjarA buddhiviSTambhamalamUtrakarI smRtA // 50 // dAla aura cAvala milAkara unameM namaka, adarakha aura hIMga DAlakara jala meM siddha kare usako vidvAnoMne kRzarA (khicarI ) kahA hai| khicarI vIryavarddhaka, baladAyaka, bhArI, kaka tathA pittako utpanna karanevAlI, durjara, buddhi, viSTambha, mala tathA mUtrakAraka hai // 9 // 10 // atha tApaharI (tAharI ) / vRte haridrAsaMyukte mASajAM bharjayedvaTIma | taNDulAMzcApinidhatAnsahaiva paribharjayet // 13 // siddhayogyaM jalaM tatra prakSipya kuzalaH pacet / lavaNa kahiMgUni mAtrayA tatra nikSipet // 12 // eSA siddhimAnaH proktA tApaharI budhaiH / bhavettApaharI balyA vRSyA zleSmANamAcaret / bRMhaNI tarpaNI rucyA gurjI pittaharA smRtA // 13 // ghomeM haladI DAlakara usameM uDada kI baDI aura dhule hue svaccha cAdaloko bhUnalethe, pazcAt jitane jala meM paka jAya utanA jala baDhAkara kuzala
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. 1 ( 397 ) ghuruSa pahAve aura yathAyogya namaka adarakha aura hIMga DAle, jaba bhalIbhAMti paka jAya taba tApahArI (tAharI ) kahAtI hai / tAirI - tRptidAyaka, rucikAraka, baladAyaka, vRSya, kaphakAraka, puSTidAyaka, bhArI aura vinAzaka hai // 11-13 // atha paramAtram (khIra ) / pAyasaM paramAnnaM syAtkSIrikApi taducyate / zuddhe'rddhapake dugdhe tu ghRtAktAMstaNDulAn pacet 14 te siddhAH kSIrikA khyAtA sasitAjyayutottamA / kSIrikA durjarA proktA bRMhaNI balavarddhinI // 15 // pAyasa, paramAna aura kSIrikA ye khIrake saMskRta nAma haiM I hindI - khIra | gu0 - dUdhapAka / - pradhauTe svaccha dUdhameM ghose bhune hue cAvala DAle jaba cAvala paka jAye taba usameM svaccha bUrA aura ghI DAle yaha uttama khIra bana jAtI hai khIra durjara puSTikAraka aura balavarddhaka hai // 14 // 15 // 'atha nAlikerekSIra ( nAriyala kI khIra ) / nAlikeraM tanUkRtya chinnaM payasi goH kSipet / sitAgaNyAjyasaMyukte tatpacenmRdunAminA // 16 // nAlikerodbhavA kSIrI trigdhA zItAtipuSTidA / gurvI sumadhurA vRSyA raktapittAnilApahA // 17 // nAriyala (gole ) ke choTe 2 TukaDe gAyake dUdhameM DAle paura usameM svaccha khAMDa aura gAyakA ghI DAle, isaprakAra kara dhImI agni se pakAye to nAriyala kI khIra banajAtI hai / '; yaha khIra - snigdha, zItala, bahuta puSTikAraka, bhArI, madhura, vIryavarddhaka 1 aura raktapita tathA vAtanAzaka hai // 16 // 17 // Aho Shrutgyanam
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. ( 399 ) inake kapaDekI (calanI) meM jJAnale unako maidA kahate haiN| maidAko pAnI meM mAMDa, kara bhalI-te kucale pazca' va hAthoMme loI banAkara roTIke sadRza karale phira cUlhepara ulaTe ghaDekI tatlIpara DAlakara mandAgnise bakAye isako maNDaka kahate haiM / khAMDa ghora ghRtayukta dUdha ke sAtha athavA pakAye hue ke sAtha tathA dahI pakoDIke sAtha bhakSaNa kare / maNDakapuSTikAraka, vRSya, balavarddhaka, pratyanta ruci mAraka, pAkameM madhura, grAhI ilakA aura tInoM doSoM ko naSTa karatA hai / / 20-24 // * atha pUrI (du ) / kuryAtsamitA'tIva tanvIM parpaTikAM tataH / svedayetta ke tAM tu polikAM jagadurbu vA / tAM khAde sikAyuktAM tasyA maNDakAdguNAH 25 // maidAkI athavA cUra kI papeTikA (papaDI) arthAt patalI roTIke sahaza pUrI kheLale, pazcAt taba meM sekale usako polikA ( eka prakArakI pUrI ) kahate haiM / usako lapsI (halue ) ke sAtha bhakSaNa kareM, isake guNA maNDalake sahaza haiM // 25 // atha lapsikA ( lapsI ) samitAM sarpiSA bhRSTAM zarkagaM payasi kSipet / tasminghanI te nyasyelAMgaM maricAdikam // 26 // sidvaiSA lapsikA khyAtA guNAMstasyA vadAmyaham | lasikA bRMhaNI vRSyA balyA pittAnilApahA / snigdhA zleSmakarI gurvI rocanI tarpaNI param // 27 // maidarat at bhUnakara zarkarA ( bUrA ) yukta garna meM DAle, jaba pakate 2 gADhA ho jAya taba usameM loga mizca prAdi DAle siddha honepara lapsikA kahAtI hai / lapsikA ( haluA ) - puSTidAyaka, vRSya, balakAraka, vAta
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 399 ) halake kapaDekI (calanI) meM chAle unako maidA kahate haiN| maidAko pAnI meM mAMDa, kara bhalI me kucale pazca' va ha' thame loI banAkara roTIke sadRza karale phira cUlhe para ulTe ghaDekI talIpara DAlakara mandAgnise kAve isako maNDaka kahate haiM / khAMDa aura ghRtayukta dUdhake sAtha athavA pakAye hue ke sAtha tathA dahI pakoDIke sAtha bhakSaNA kare / maNDakapuSTikAraka, vRSya, balavarddhaka, atyanta ruciraka, pAkameM madhura, grAhI ilakA aura tInoM doSoM ko naSTa karatA hai / 20-24 // . atha pUrI (du ) " kuryAtsamitayA'tIva tanvIM parpaTikAM tataH / svedayettapta ke tAM tu polikAM jagadurbuH / tAM khAde sikAyuktAM tasyA maNDakAdguNAH 25 // maidAkI athavA cUkI papeTikA (papaDI) arthAt patalI roTIke saDaza pUrI meLale, pazcAt tameM sekale usako polikA ( eka prakAra kI pUrI ) kahate haiN| usako lapsI (halue ) ke sAtha bhakSaNa kare, isake guNa maNDalake sahaza haiM // 25 // atha lapsikA ( lapsI ) samitAM sarpiSA bhRSTAM zarkagaM payasi kSipet / tasminghanI te nyasyelAMgaM maricAdikam // 26 // sidvaiSA lapsikA khyAtA guNAMstasyA vadAmyaham / lapsikA bRMhaNI vRSyA balyA pittAnilApahA / snigdhA zleSmakarI gurvI rocanI tarpaNI param // 27 // maidAko ghI meM bhUnakara zarkarA ( bUrA ) yukta garna meM DAle, jaba pakate 2 gADhA ho jAya taba usameM loga mizca prAdi DAle siddha hone para lapsikA kahAtI hai| lapsikA (haluA ) - puSTidAyaka ant vRSya, balakAraka, vAta
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ (400) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| tathA pittanAzaka, snigdha, kaphakAraka, bhArI rucikArI aura atyanta tRptikAraka // 26 // 27 // atha roTikA ( roTI zuSkagodhUmacUrNena kiMcitpuSTAzca polikAm / taptake svedayetkRtvA bhUyaMgArezca tAM pacet // 28 // siddhaSA roTikA proktA guNaM tasyAH pracazmahe / roTikA balakRdrucyA bRNhnniidhaatuvrddhnii| vAtaghnI kaphakRd gurvI dIptAnInAM prapUjitA // 29 // sUkhe gehU~ke cUnameM pAnI DAlakara mANDa le aura benakara tapepara sakAra phira nIce aMgAroMpara seMke jaba bhalI bhA~ti sika jAya taba roTikA (roTI) kahAtI hai| roTikA (roTI)-balakAraka, rucikArI, puSTikAraka, dhAtuvarddhaka, vAtanAzaka, kaphakArI, bhArI aura jinakI bhagni pradIpta hai unako hita. kArI hai||28|| 29 // , atha aMgArakarkaTI (vaattii)| zuSkagodhUmacUrNantu sAMbu gADhaM vimardayet / ' vidhAya vaTakAkAraM nidhUme'no zanaiH pacet // 30 // aGgArakarkaTI hyeSA bRhaNI zukralA laghuH / dIpanI kaphaddhalyA pInasazvAsakAsajit // 35 // sUkhe hue unama gehU~ke cunako mAMDakara hAthoM se gola gola loI banAle aura dhUmarahita manda ma da pagnise pakAve, aba bhalI bhA~ti miDa ro jAya to usako aMgArakarkaTI (vATI) kahate haiM / vATI puSTa hAraka, vIryaka aura pInasa, bAsa tathA khAsIko naSTa karatI hai|| 30 // 31 //
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / atha yavaroTikA | yavajA roTIkA rucyA madhurA vizadA laghuH / malazukrAnilakarI balyA haMti kaphAmayAn // 32 // jaukI roTI-rucikArI, madhura, vizada halakI, mala, vIrya tathA vAtakAraka, balakArI aura kakasambandhI rogoMkoTa karatI hai // 32 // atha mASa- ( uradakI) roTikA / (401 ) bhASANaM dAlayastoye sthApitastyatakaMcukAH / Atape zoSitA yaMtre piSTAstA dhUmasI smRtA // 33 dhUmasI racitA cai proktA jharjharikA budhaiH / jharjharI kaphapitta kiMcidrAtakarI smRtA // 34 // uDada kI dAlako pAnI bhijokara chilake nivAla deve pazcAta dhUmameM sukhAkara lakkI meM pisavAve, usa dhUmapI kahate haiM, dhUmaso kI banAI huI roTI : saMskRta meM jharjharI ita haiM, yaha roTI kapha, pittanAzaka aura kricita vAtakAraka hai // 33 // 34 // atha caNaka-- ( canekI ) geTikA / caNakyA roTikA rUkSA zleSma pittAsranuguruH / . viSTaMbhitI na cakSuSyAtaguNA cApa zaSkulI 35 // canekI rATI-khI, viTambhakAraka, garI, nevAko hitakArI nahIM aura kapha, pitta, tathA raktavikAranAzaka hai| inakI pUrImeM bhI yahI guNa haiM // 35 // * atha piSTikA / dAliH saMsthApitA toye tatos? hRtakaMcukA / silA sAdhu saMpiSTA piSTikA kathiga budhaiH 36 // dAlako pAnI meM bhigA bhIjanevara chilake nihAla DAle, pazcAt zilApara khUba pIsale isakI piSTikA (piTu ) kahate haiM // 36 26 Aho!.Shrutgyanam
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ (402) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| atha veDhamikA ( veddhii)| mASapiSTikayA pUrNagarbhA godhUmacUrNataH / racitA roTikA saiva proktA veDhamikA budhaiH // 37 // bhaveTeDhamikA balyA vRSyA rucyaa'nilaaphaa| uSNA santarpaNI gurvI bRMhaNI zukalA param // 38 // bhitramUtramalA stanyamedApittakaphapradA / gudakAlAIitavAmapaMktizUlAni nAzayet // 39 // gehU~ ke maDehue ATemeM uDadakI piTThI bharake roTI banAve usako piTThoMkI roTI (beDhaI ) kahate hai| yA roTI-baladAyaka, paNya, rucikAraka, vAtanAzaka, garama, tRptidApaka, bhArI, puTikAraka, atyanma vI barddhaka, malabhedaka, mUtra lAnevAlI, daSa tathA medavardhaka, pina tAkaphakAra aura gudakIla (gudAke masse), maditavAna, sAsa aura paMktizUla zaka hai // 37-39 // atha parpaTAH (paapdd)| dhUmasAracitA hiMguharidrAlavaNairyutAH / jIrakasvarjikAbhyAJca tanUkRtya ca vellitAH // 40 // parpaTAmte sadAMgArabhRSTAH prmrockaaH| dIpanAH pAcanA rUkSA guravaH kiMcidIritAH // 4 // maudgAzca tadguNAH protA vizeSa laghavo hitaaH| caNakamya guNayuktAH parpaTAzcaNakodbhavAH / snehabhRSTAstu te sarve bhaveyurmadhyamA guNaH // 12 // upada kI dAlako pAnI meM bhigokara chilake nikAla kara dhUpa meM mukhA ve, usako pisavAkara zarIka ATA karane, usa pATemeM hIMga, inadI, Aho! Shrutgyanam
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 403 ) namaka, jIrA aura sajjI DAlakara pAnI se mAMDale aura bahuta patalA patalA belale usako parpaTa (gaNDa) kahate haiN| pApaDa aMgAroMvara bhUnakara khAve to pratyanta rucikArI, agnipradIpaka, pAcaka, rUkSa aura kiMcit bhArI hai, isI prakAra mU~ga kI dAlake pApar3oM meM bhI yahI guNa haiM parantu vizeSa inake aura hitakAraka haiN| caneke pApaDoMmeM caneke sadRza guNa haiM / jo pApaDa snehameMbhune jAya~ to madhyama guNadAyaka haiM / / 40-42 // atha pUrikA ( kacArI ) / mASANAM piSTikAM pUryAvaNAI kahiM grabhiH / tayA piSTikayA pUrNA samitAkRta polikA // 43 // tatastailena pakkA sA pUrikA kathitA budhaiH / rucyA svAdvI guruH snigdhA balyA pittAsradUSikA 44 cakSustejoharI coSNA pAke vAtavinAzinI / tathaiva ghRtapakApi cakSuSyA raktapittahRt // 45 // uDakI piTTI meM namaka adaraka tathA hIMga DAlakara maidAkI loI meM bhara leve, pazcAt bejakara isako telameM seka leve, usako pUrikA ( kacaurI ) kahate haiM / kacaurI - svAdiSTa, bhArI, snigdha, balakArI pitta tathA raktavikArako dUSita karanevAlI, netroMkA teja haranevAlA, pAkameM garama aura vAtanAzaka hai / yadi yaha ghImeM banAI huI hoya to netroMko hitakArI aura raktapittanAzaka hai // 43-45 // / atha vaTA ( berA ) / mASANAM piSTikAM yuktAM lavaNAI kahiMgubhiH / kRtvA vidadhyAdvAMstAMstaileSu pacecchanaiH // 46 // vizuSkA vaTakA balyA bRMhaNA vIryavarddhanAH / vAtAmayaharA rucyA - vizeSAdarditApahAH // 47 //
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 404 ) bhAvaprakAza nighaNTuH mA. TI. / vibandhabhedinaH zleSmakAriNo'tya nipUjitAH / saMcUrNya nikSipettake bhRSTajIrakahiMgubhiH // 48 // lavaNaM tatra vaTakAnsa kalAnapi majjayet / zukalastatra vaTako balakRdrocano guruH / / 49 / / vibandhahRdvidAhI ca zleSmalaH pavanApahaH / rAjyaktapAtino vAnyAnpAcanastastu bhakSayet 50 rAjyaktA (rAitA ) iti loke // uDadoM kI piTTi meM nauna, adaraka aura hoMga milAkara dhIre 2 telameM bar3e kAve bharavA piTTikI varI banAkara tela meM pakAve / baDe baladAyaka, pRSTikAraka, vIryavarddhaka, vAyuroganAzaka, rucikAraka aura vizeSakarake pratimAna (lakaNa ) ko dUra karatA, malabandhabhedaka (dastAvara ), karukArI aura pradIpta prazivAloM ke liye unama haiM / tathA hiMga garekA cUrNa bhUrakara maTTe (chAla) meM DAle pazcAt namaka DAlakara inameM baDI choDa deve / vaha bar3I vayavarddhaka, rucikAraka, bhArI, manabhedaka, bihAr3I, kaphakkAeka aura vAtanAzaka hai / athavA zaSateneM milAkara vA paura anya pAcana ke sAtha khAve // 66-50 // atha kAni svakaH ( phAbarA) manthanI nUtanA dhAryA kaTutailena lepitA / nirmalenAmbunApUrya tasyAM cUrNa vinikSipet // 51 // . rAjikAjIralavaNa hiMguzuNDI nizA kRtam / nikSipeTa kAMstatra bhAMDasyAsyaJca mudrayet // 52 // tato dinatrayA dhruvam / 518 TAho ! Shrutgyanams
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (4.5) kAnikavaTako rucyo vAtaghnaH zleSmakArakaH zItaH / dAhaM zUlamajI meM kSipraM haratehagAmayeSvahitaH // 53 // 'eka navIna maTTokA pAtra lekara usameM sarasakA nela cupaDe, pacAsa kara telako cuDakara nirmala jala bharake usame ra I, jIrA, namaka, hIMga, soMTha aura haladI inakA cUrNa DAnakara baDe DAla de aura pAtrako mukha banda karake tIna dina taka rakhe rahane deve ghe baDe khaTTe ho jAyeMge. unakA kIji kavaTaka (kAMjI ke baDe ) kahate haiN| ye baDe rucikArI, gatavinAzaka, kaphakAraka, zItala paura dAha, rAja sayA majInAzaka haiM, nevarogiyoMko ahitakArI haiM / 51-52 // atha amiDakAvaTakAH (imalI ke raDe) amlikA svedayitvA tu jalena saha mardayet / tannIre kRtasaMskAre vaTakAnmajaye punaH // 5 // amlikAvaTakAste tu rucyA vtiprdiipnaa| vaTakasya guNaiH pUrvarepo'pi ca samandhitaH / / 59 // pakkI imanIko katarakara janameM prauTAve aura jala ke sAthahI malane, pakhAt usa banAye hue pAnI meM baDe choDade aura namaka masAlA pAri DAla de to imalI ke baDe bana jAte haiN| yaha baDe-ruci hArI, pagnidIpaka haiM, isameM pUrvoka paDoM ke bhI saba guNa haiN|| 55 // 55 // atha mudgaTakAH ( muMgavarAM) mudrAnAM vaTakAstake majitA laghavo dimaaH| saMskArajayabhAveNa tridoSazamanA hitAH // 56 // maMgake baDe chAchameM bhigode, unako sevana kare to halake paura zItala hai| paura saMskArake prabhAvase tridoSanAzaka tathA hitakArI hote haiN| And Shrugyanam
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ (406 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. 1 atha mASakaH ( urada kI barI ) | mASANAM piSTikA hiMgulavaNAdaka saMskRtA / tayA viracitA vatre vaTikAH sAdhuzoSitAH // 57 // bharjitAstaptatailaistA athavAmbuprayogataH / vaTakasya guNairyuktA jJAtavyA rucidA bhRzam // 58 // kI paTTI meM hIMga, lona tathA adaraka milAkara kapaDepara baDI toDapara skhAle the| yaha baDI te meM DAlakara athavA pAnI DAlakara pakAye / yaha bar3I baDoM ke sadRza guNadAlI haiM aura atyanta ruvikAraka haiM // 57 // 58 // atha kUSmAMDa kavaTI (peThekI barI / 7 1. kUSmAMDa kavaTI jJeyA pUrvoktavaTikA guNA / vizeSAtpittaraktaghnI laghvI ca kathitA budhaiH // 59 // paikI baDI bhI pUrvokta baDIke sadRza guNavAlI hai, vizeSa karake raktapi mazaka aura dRSTa kI hai // 59 // atha mudravaTI (mUMgakI barI ) sugAnAM vaTikA tadvaducitA sAdhitA tathA / pArucyA tathA ladhvImudramupaguNAsmRtA // 60 // uparokta prakArahI mU~ga kI baDI banAve | yaha baDI-rucikarI, halakI aura mUMga kI dAla ke samAna guNavAlI hai // 69 // alIkamatsya | mASapiSTikayA liptaM nAgavallIdalaM mahat / tattu saMsvedayetyA sthAhayAmAstArakopari / tato niSkAsya tatkhaNDacaM tatastailena bharjayet // 61 // khaNDacaM khaMDena yojyamiti yAvat /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (407) alIkamatsya ukto'yaM prakArampAkapaMDitaH / taM vRntAkabhaTitreNa vAstUkena ca bhakSayet // 62 // baDe nAgaravenake pAna uDadakI piTTha'me lapeTakara yukti ne kaDhAI meM pakAye, phira choTe choTe katara ke tela meM bhUna leve to alIkamasya taiyAra hote haiM, inako baiMganake bharateke sAtha athavA bathueke sAgase yA rAyatesa bhAka kare // 61 // 6 // atha kathitA ( kddhii)| sthAlyAM ghRte vA taile vA haridra hiMgu bhrjyet| avaleha nasaMyuktaM takaM tatraiva nikSipet / eSA liddhA samaricA kathitA kathitA buyaiH // 63 // kathitA pAcanI rucyA laghvI vahni prdiipilii| kaphAnilavibandhaghnI kicitpittaprakopiNI // 6 // . alIkamatsyAH zuSkA vA kiMvA kvathitayA punaH bRMhaNA rocanA vRSyA balyA vAtagadApahA // 65 // ' koSThazuddhikarAHzutyA kiNcitpittprkopnnaaH|| , ardita sahanustaMbhe vizeSeNa hitAH smRtAH // 66 // kaDhAI meM dhI athavA tela DAlakara usameM haladI aura hogako bhane, pazcAta rasameM dhulA huA vepana aura maTTA DAle, phira nona, miraca, masAlA prAdi DAnA ra paka ve, pakane para kyathitA (kaDhI) tayAra hotI hai| kaDhI-pAcaka, rucikAraka, halakI, agnidIpaka, kizvata pinakopaka aura kapha, vAta tathA malake avarodhako naSTa karatI hai| Upara kahI huI alIkamatsya sakhI khAve yA kaDhI mAya khAve / kahIM sAtha khAI huI-puSTikAraka, rucikArI, puSpa, balakAraka, aura bAtasambandhI rogoMko Aho ! Shrutgyanam
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 408 ) aftaarzaviNTuH bhA. TI. / maSTa karatI hai| yaha (alI kamasya ) sIkhA to koTheko zuddha karanebAlI, kicita pikApa aura vi bAtanaM tathA nustambha rogameM vizeSa karaka hitakArI hai // 66-66 // H aya mudrA drakavaTakA: ( adarakavaDA ) / mudgapiSTiviracitAnvAM tailena pAcitAn / istena pUrNayetsamyakta smizcUrNe vinikSipet // 67 // bhRSTaM digvAIkaM mRkSmaM marIca jIrakaM tathA / niMbUramaM yavAnIM ca yuktyA sarve vimizrayet // 68 // mudgapiSTi pacetsamyaksthA lyAmAstArakopari / tasyAstu gorakaM kuryAttanmadhye pUraNaM kSipet // 69 // taile tAngolakA pattA kathitAyAM nimajjayet / golakAH pAcakAH protAMste vAIka vaTA api // 70 // mudrArddhakavaTA rucyA laghavo balakArakAH / : dIpanAstarpaNAH pathyA straSu doSeSu pUjitAH // 71 // mUMga kI piTTIkI bar3I banAkara melameM pakAve, pazcAt hAyase malakara cUrNa zle, usameM bhunI huI hIMga, choTe choTe adaraka ke TukaDe, bhunA huA Lai jIrA, mirava, nIMbUsa rana aura ajavAyana, ye saba yukise milAkara phira kaTa ImeM pakAye, pazcAta isake gole banAkara usake bhItara masAlA bharakara phira una gola' ko seTa meM pakAve, pakranepara baDhI DAla deve / ye paMDe-kAraka, pAcaka, halake, baladAyaka, abhipradIpaka, vRtikAraka, pazya aura tridoSanAzaka haiM / / 67-71 // atha paurI (phulaurI) dAlayazcaNakAnAM tu nistuSA yantrapeSitAH / taccUrNa besanaM proktaM pAkazAstravizAradaiH // 72 //
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. 1 ( 109 ) vaTikA besanamyApi kathitAyAM nimajitA / rucyA viSTambhajananI balyA puSTikarI smRtA // 73 // cane kI dAla ke chilake chuTAkara nakkI nAve usa dAla ke cUrNa ko pAkazAstra jAnanevAle besana kahate haiM isa bemanakI bariyoM ko kaDhImeM DAle usakI pakaDI va hate haiM / ye bar3I rucikAraka, viSTambhajanaka, bala-dAyaka aura puSTikAraka haiM // 72 // 73 // atha mAMsasya prakArAH / Chod tatra zuddhamam / pAkapAtre ghRtaM dadyAttailaM ca tadabhAvataH / tatra hiMgu haridrAM ca bharjayettadanantaram // 74 // chAga dera sthirahitaM mAMsa tatkhaNDitam dhruvam / dhautaM nirgalitaM tasminnRte tadbharjayecchanaiH // 75 // siddhayogyaM jalaM dattvA lavaNantu pacettataH / siddhaM jalena saMpiSya vezavAraM parikSipet // 76 // vezavAra: ( pisA huA masAlA ) / dravyANi vezavArasya nAgavallIdalAni ca / taMDulAzca lavaMgAni marI cAni samAsataH // 77 // anena vidhinA siddhaM zuddhAMsamiti smRtam / zuddhamasiM paraM vRSyaM balyaM rucyaM ca bRMhaNam / tridoSazamakaM zreSTha dIpanaM dhAtuvarddhitam // 78 // bakAneke baratana meM ghI aura gho na miLe to vela DAle, tadanaMtara hIga Aho! Shrutgyanam
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ (410) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| tathA haladIko DAlakara usameM bhUne vAta bakarI pAdikA haDDIrahita mAMsa leve, usake TuDe karake dhoghe pazcAta taMTameM athavA gha meM dhIre pakAve, isa nona aura jala bhI DAle, jaba paka jAya tA usameM garamamasAlA DAla devenAgara veke pAna. cAla,lauMga aura miraca, ye masA. leke padArtha tapase jAnane / isa prakArase pakAye ha mAM kA zuddha mAMsa kahate haiN| zuddha mAMsa atyanta vRSya, baladAya , rucika, puSTikArI, tridoSanAzaka, zreSTha, agniko dIpana karanevAlA aura dhAnuSaddhaka hai / 74-78 // atha sahadrakam ( mhrvaasu)| chAgAdemausamU : kuTTiA khaMDitaM punaH / zuddha mAMsavidhAnena pacede sahadrakam / sahadrakaM guNagranthe zuddhAmaguNaM smRtam // 79 // bakare kA masa aura pUrvA prAdikake TukaDe kara kUTa le paura uparokta zuddha mausakI rItise pakAye, pakanapara isakA saradraka kahate haiM, sahadraka mAMsameM zuddha mAMsaka sadRza guNa hai, ye guNa anya granyAma . kahe // 79 // atha takramAMsam ( akhnii)| pAkapa tre ghRtaM dattvA handriAM hiMgu bharjayet / chAgAdeH makalasyApi khaNDAnyapi ca bhajayet 8. siddhayogya jalaM dattvA pacenmRdutaraM tthaa| jIrakAdiyute take mAMsakhaNDAni tArayet // 8 // takramAMsanna vAtaghnaM laghu rucyaM balapradam / kaphaghnaM pittalaMkiJcit svAhArasya pAcanam / / 82 // pAkapAtra (kaTAI, De cI ) meM ghI DAlakara usameM haladI tathA hIMga bhUnale aura ba rI Adeike mAMsa ke TukaDe bhI unameM bhU phira yathAyogya jata galakara manda 2 agnise pakAve, pazca ta jIrA yadi pasAlA paDe hue maTTemeM una mAMsake TukaDoMko DAle, taiyAra honepara sako takramAMsa
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (411) (pakhanI) kahate haiM, takramama ( akhanI)-vAta tathA kaphanAzaka, halakA, racikAraka, baladAyaka, kiMcita pittakAraka aura sampUrNa prakAra pAhAra pacAnevAlA hai / 80-82 // atha harIsA ( aas)| pAkapAtre tu bRhati mAMgavaNDa ni nikSipet / pAnIyaM pracuraM sarpaH prabhUtaM hiMgu jIrakam // 83 // haridrAmAkaM zuNThI lavaNaM maricAni ca / taNDulAMzcApi godhUmAJjambIrANAM rasAnbahUn 84 // tathA savANi vastUni supakvAni bhavanti hi / tathA pacetu nipuNo bahumAsa zitiryathA // 85 // eSA harImA balakRdvAtapittApahA guruH| zItoSNA zukradA snigdhA sraasndhaankaarinnii||86|| pAkapAtrameM saDe 2 mAsa ke TukaDe DAlakara usameM pAgaM, ghI. hoga, jIrA, haladI adaraka soTha, namaka, miraca, cAvala, gehU~ tatha jambhIrI nIbUkA rasa bahuta DAlake pakAve jaba saba vastue~ bhalIbhA~ti paka jAye taba utAra. leve isako harIsA kahate haiN| harIsA ("pAsa ) baladAyaka, vAta tathA pinanAzaka, bhArI, zItala, garama, vIryaHdhaka, snigdha, dastAvara aura TUTI haDDo Adiko johanevAlA. atha tAlatamAMsama / (tA huA maaNg)| zuddhamAMsavidhAnena mAMsaM samyakprasAdhitam / punastadAjye sambhRSTaM talitaM procyate budhaiH // 87 // talitaM balamedhAmimAMsaujaHzuruvRddhikRt / tarpaNaM laghu susnigdhaM rocanaM dRDhatAkaram // 88 // zuddha mAMsakI rItike anusAra mAlako pakAkara pIche usako gho taka lekhe, usako talita mAMsa kahate hai Shrutgyanam
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 412 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / talita mAM daraka, halakA, bahana nimna rucikArI, zarIra ko karanevAlA baura bala, buddhi, agni, mAMsa, dhoja tathA dhIryavarddhaka ba ra " rara atha zUlyAlama ( kavAca ) / kAlakhaNDAdimAMsAni grathitAni zalAkayA / ghRtaM salavaNaM dattvA nidhUme daine pacet // 89 // tattu zulyamidaM prokaMpAka karma vivakSaH / zUlyaM palaM sucAtulyaM rucyaM vahnika laghu / kaphaharaM bal kizcittakaraM hi tat // 90 // kaleje ke mAMsako kucalakara thI aura nana minAkara lohe kI salAImeM lapeTakara dhue~rahita agnipara pakAve. kakarma meM kuzana puruSa imako zuruva mAMsa ( kavAba ) kahate haiM / yaha mAMta-amRtulya, rucikArI, agniko dIpana karanevAlA, Dala kA, karu tathA vAtanAzaka, bajadApaka aura kiMcita pittakAraka hai // 89 // 90 // 1 atha mAMsazrRMgATakama (mAMkA liMga. DA ) / zuddhamamaM tanUkRtya kartita sveditaM jale | lavaMga hiMgulavaNamaricakayutam // 91 // elAjIravAnyAka nimbUrasa samanvitam / ghRte sugandhe tadbhRSTaM mAMsazRMgATakaM ruvyaM bRMhaNaM balakRd guru / vAtapittaharaM vRSyaM kaphaghnaM vIryavardhanam // 93 // zRMgATakaM smRtam // 92 // zuddha mAMsake choTe 2 TukaDe karake pAnI meM kAve pazcAta usane lauMga, hIMga, jIrA, naoNna, mizca, adaraka, halAyacI, jIrA, dhaniyA~ tathA nIMbU kA isa DAlakara ghImeM bhUnale, usako magATaka kahate haiM / mAMsazRMgATaka
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItasyAdinighaNTuH bhA. ttii.| 113) rucikArI, puSTikAraka, baladAyaka, bhArI, vAta tathA pittanAzaka, puNya kaphanAzaka aura vIryavarddhaka hai // 91-93 // .. atha mAMjarasaH ( suravA) siddhAsaraso rucyaH zramazvAsakSayApahaH / pINano vAtapittaghnaH kSIgAnAmarUparetasAm // 9 // viziSTa bhagna sandhInAM zuddhAnAM zuddhikAkSiNAm / smRtyojobalahInAnAM jyarakSINakSatorasAm // 95 // zasyate svarahIna nAM dRSTayAyuHzravaNArthinAm / prakAra: kathitAH santi bahavo maaNsmbhvaaH| granthavistArabhIteste mayA nAtra prkiirtitaaH||96 // pakAye hue mAMsakA rasa-ruca hAraka, pridAyaka, pAta tathA pittanA. zaka aura parizrama, vAsa tathA kSayanAzaka hai / kSINa ( dubale ) tathA apa. mIryavAloko puSTakartA, vidarI huI aura dUTI saMdhiyoM ko joDanevAlA zarIrakI zuddhi cAhanevAloko, smRti, bhoja taga balahIna ko, jvaro sINa hura aura kSatarogavAloM kI, sarahInoMko, dRSTi, pAyu aura zraSaNa zakti baDhAnevAla'ko tathA svastha zarIravAloMko bhI mAMsa kA rasa parama hitakArI hai| mAMsa banAne ke bheda aneka prakArake haiM. / parantu yahA~ granthakA vistAra honeke bhaya se nahIM kahe haiM / / 94-96 // atha shaakpaavidhiH| hiMgunIrayute taile zipecchAkaM sukhaNDitam / lavagaM cAmlacUrgAdi siddhe hiMgUdakaM kSipet / ityevaM sarvazAkAnAM sAdhano'bhihito vidhiH // 97 // meM roma vA mIrA bhane pazcAta sudhArAmA thAka katarakara usameM Aho! Shrutgyanam
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. ttii.| chauka deve, jaba gelajAya taba nona khaTTA cUrNa Adi tathA hogakA pAnI DAle yahI sampUrNa zAka banAne kI rIti hai // 97 // ___ atha maThakam ( mtthrii)| samitAM mardayadanyajalenApi ca sannayet / tasyAstu vaTikAM kRtvA pacetsapiSi niirsm||98|| elaalvNgkrpuurmricaadyairlNkRte| majjayitvA sitApAke ta-staM ca samuddhat / ayaM prakAraH saMsiddhau maTha ityabhidhIyate // 99 // sannayeta mrdyet| . maThastu bRhaNo vRSyo balyaH sumadhuro guruH| pittAnilaharo rucyo dIptAnInAM sujiAH // 10 // samitA zarkAsapinimitA apare'pi ye| prakArA amunA tulpAste'pi cetagaNAH smRtAH101 maidAko ghI tathA jalame khUA mala kara usameM ilAyacI, loMga, kapUra aura miraca Adeika DAle aura sapaTo baDI banA leve, phira dhImeM seMkakara khAMDakI cAsanImeM pAga ledhe, phira cAsanIle nikAla leve| isa prakArase banAI huI vastako maTha (maTharI) kahate haiN| maTha-puSTikAraka, vRSya , baladAyaka, madhura, bhArI, vAta tathA pittanA zaka, rucikArI aura pradIpta agnivAloM ke liye uttama hai / isI prakAra aura bhI maidA, khAMDa tathA boke bane padArtha (bAlUsAI Adi ) jAnane, unameM bhI yahI guNa haiM // 94-101 . ___ atha saMyA ( gujiyaa)| parpaTayaH sAjyasamitA nirmitA ghRtbhrjinaaH| kuhitAzcAlitAH zuddhazarkarAbhirvimarditAH // 102 // . . ... ONShrutdana
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (515) tatra cUrNa kSipedelAlavaMgamaricAni ca / nAlikaraM sakapUraM cArabIjAnyanekadhA // 103 // ghRtAktasamitA puSTaroTikA racitA ttH| tasyAntApUraNaM tasya kuAnmudrAM hAM sudhIH 104 sarpiSi pracure tAntu supacetripuNo janaH / prakArajJaiH prakAro'yaM saMyAva iti kIrtitaH // 10 // maidA aura ghI milAya roTI banAkara ghomeM seMka lere, sinnepara kUTa ne aura chAna le , pazcAta svaccha burA milAve, phi ilAyacI, loMga, kAlI miraca, nAriyala kI mIMga aura kapura, ciroMjI ddaale| phira movana paDI huI maidAkI geTIsI bela leve, pazcAta usa cUrNako usake bhItara bhare aura majabUta mukha baMda karadeve, catura puruSa, isako ghomeM bhalI bhAMti seMkaleve, sikane para isako saMyAva ( gujiyA) kahate haiN| isa saMyAvake guNa maThake sadRza hI jAnane // 102.-105 // ____ atha krpuurnaalikaa| ghRtAThyayA samitayA lambaM kRtvA puTaM ttH| lavaMgolvaNakarpU yutayA sitayA'nvitam // 106 // pacedAjyena siddhaiSA jJeyA karpUranAlikA / . saMyAvasahazI jJeyA guNaiH karpUranAlikA // 107 // - mokna paDI hu maidAkI loI ko bela kara lambA supuTa banAve, phira moMga, miraca, kapUra aura khAMDa milAkara usake bhItara bhare aura mukha baMda karake ghRta meM seMka leve.isako karpUranAlikA kahate haiM, isameM saMvAyake sadRza guNa haiM // 106 // 107 // atha phenikA (phenii)| samitAyA ghRnADhayAyA varti dIrghA samAcaret / tAstu sannihitA dIrghAH pAThasyopari dhArayeta 108 10Shrutgyaan
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ (416) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / vellayerellanetA yathaikA parpaTI bhavet / tatazchurikayA tAntu saMlagrAmeva kartayet // 109 // tatastu vellodbhUyaH saTTakena ca lepayet / zAlicUrNa ghRtaM toyaM mizritaM saTTakaM vadet // 10 // tataH saMvRtya tallAppI vedadhIna pRthaka pRthak / punastAM vellallApnoM yathAsyAnmaMDalAkRtiH 111 tatastAM supavedAjya bhaveyuzca sphuTAH sphuttaaH| sugandhayA zAyA tadudUlana nAcaret // 112 // sidaiA phenikA nAmnA maMDakena samA guNaiH / tataH kiJcillaghuriya vizeSA'yamudAhRtaH // 113 // vellot prasArayeta / vallara 'veluna' iti loke pI roTI lotrI 'lAI iti lok| mocana yukta maidAko malakara usameM ghI DAlakara lambI lambI battI panAye, phira sabako lapeTakara lAbI 2 vahI kare pazcAt ananasa lakara roTI banA tadanantara cAkUme katarakara saba milA le, phira kasarakara le paura saharukA lepa kara, cAvalakA cUrva ghRta aura jana ina sabako milA , isako sahaka kahate haiM, isa saTTakako lapeTakara bela leve. phira milA kara gola 2 vAle, tatpazcAta dhImeM seMka leke, jaba sika jAyagI tA nAra nAra alaga hojAyeMge, gira gaMdhita khANDakI cAsanImeM pAgale, tayAra honepara phevikA (phetI) karAtI hai| phenImeM maMDakake kharaNa roka vizeSa karake kiMcita hanakI hai|| 108-213 // atha zakulI (khstaapuurii)| saminAyA vRtAtAyA lotrI kRtvA ca vellayet / Ajye to bharnayatsiddhAM zaSkula phenikAguNAm 114 // movanayukta maidAko manakara noI kAre,kira patalo pejakara po choradeva,
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. (417) jaba sikajAya taba nikAla le isako zaSkulI ( khastApUrI ) kahate haiM isameM kevI ke sadRza guNa haiM // 114 // atha sevikAmodakaH ( sevake laDDU ) / ghRtADhyayA samitayA kRtvA sUtrANi tAni tu / nipuNo bharjayedAjye khaNDapAkena yojayet / yuktena modakAnkuryyAtte guNamaiDakA yathA // 115 // vRtayukta maidA ke seva banAkara bImeM seka leve aura khA~DakI cAsanImeM DAlake laDDU banAyale, ina laDDuyoMmeM bhI maMDaka ke sadRza guyA haiM // 115 // atha muktA modakAH ( bU~dI ke laDDU ) / mudvAnAM dhUmasIM samyaggholayennirmalA'mbunA / kaTAhasthaghRtairUrdhva jhajharaM sthApayettataH // 116 // dhUmasIntu dravIbhUtAM prakSipejjhajharopari / patanti divastasmAttAnmupakkAnsamuddharet / sitApAkena saMyojyakuryAddhastena modakAn // 117 // laghugrAhI tridoSaghnaH svAduH zIto rucipradaH / cakSuSyo jvaradvalyastarpaNo mumodakaH // 118 // mUMgakIM dhUmasIko jala meM gholakara bIkI bharI huI kaDhAImeM bar3e bar3e chedavAlI jharjhara meM usa sanI huI mU~ga kI dhUmasIko jhADadeve to usakI choTI choTI bUMda kaDhAImeM paDeMgI unako sikanepara nikAlale aura cAsanI meM DAlakara hAthase laDDU banAve | bUMdI ke laDDU-halake, grAhI, tridoSanA zaka, svAdiSTha, zItala, rucikAraka, netroMko hitakArI, mvaranAzaka, baDhadAyaka aura tRptikAraka haiM / / 116-118 // atha besanamAdakaH ( motIcUra ke laDDU ) / evameva prakAreNa kAyI besanamodakAH / 27 Aho ! Shrutgyanam
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 418 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / te balyA laghavaH zItAH kiMcidvAtakarAstathA / viSTambhinojvaraghnAzca pittaraktakaphApahAH // 119 // uparokta laDDU sadRzaDI belanake baDDU banAve una ko motIcUra ke laDDU kahate haiM / monIcU ke laDDU - balakAraka, halake, zItala, kiMcita vAtakAraka, viSTambhI, jvaranAzaka aura pittarakta tathA kaphanAzaka haiM // 119 // dugdhakUpikA / taNDulacUrNavimizritanaSTakSIreNa sAndrapiSTena / hRDhakU pikAM vidadhyAttAJca pacetsarpiSA samyak 120 atha tAM karitamadhya ghanapayasA pUrNagarbhAJca / saTTakamudritavadanAM sarpiSi supakvavadanAJca // 121 // atha pANDukhaNDapAke snapayetkarpUravAsite kuzalaH / aba dugdhakUpikA sA balyA pittAnilApahA caitra / vRSyA zItA gurvI zukrakarI bRMhaNI rucyA // 122 // vidadhAti kAya puSTi dRSTiM dUraprasAriNIM ciram | cAvaloM ke cUrNa meM mAvA ( khohA ) milAkara majabUta kuppI banAve, usako ghoMmeM choDakara sekale ve, pakanepara nikAlakara bIca meM chedakara gADhA mizrI yukta dUdha bhara deve baura sahakase mukha khUba baMda karake phira meM se jaba usakA makha sikajAya taba catura manuSya kapUra se muvAcita khA~Da kI cAsanI meM pAgaleve, usako dugdhakUpikA kahate haiM / yaha dugdhakUpikA- balakAraka, pitta tathA kaphanAzaka, vRSya, zItala bhArI, vIyaMtraddhaka, puSTikArI, rucikAraka, zarIrakI puSTi karanevAlI aura dRSTiko dUradarzaka karanevAlI hai // 120-122 / / atra kuNDalinI ( jalebI ) / nUtanaM ghaTamAnIya tasyAntaH kuzalo janaH /
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (19) prasthAddhaparimANena danA'mlena pralepayeva // 123 // dvipasthaH samitAM tatra dadhyamlaM prasthasammitam / ghRtamaddhazarAvaJca gholayitvA ghRtaM kSipet // 124 // Atape sthApayettAvadyAvadyAti tadamlatAm / tatastatprakSipetpAtre sacchidre bhAjane tu tat // 12 // paribhrAmyaparibhrAmya tatsantapte ghRte kSipet / punaH punstdaavRttyaaviddhyaanmnnddlaakRtim||126|| tAM supakvAM ghRtAnItvA sitApAke tanuve / karpUrAdisugandhaJca sthApayitvoddharettataH // 127 // eSA kuMDalinI nAmnA pussttikaantiblprdaa| dhAtuvRddhikarI vRSyA rucyA ca kSipratapaNI // 128 // navIna mRttikAke paDemeM Adhasera khaTTe dahI kA lepa kara deve pazcAta dosera maidA usameM DAle aura eksera dahI tathA prAdhasera ghRta gholakara jabataka khaTTA na ho tabataka dhUpameM rakhA rahane de pazcAta jisa bAsanameM nIce cheda ho usa pAtra meM karake nIce ghRta bharI huI kaDhAmeM gola 2 karake choDatA jAya, jaba vaha sika jAya taba ghI meM se nikAlakara kapUra bhAdise sugaMdhita huI khAMDakI cAsanI meM DAla deve aura pazcAta nicoDakara nikAla le usako kuMDalinI (jalebI) kahate haiN| yaha jalebI puSTikAraka, kAMdikAraka, baradAyaka, dhAtuvarddhaka, vRSya, rucikAraka aura turanta vRptikAraka hai:|| 123-128 // atha pazcAt privessyaanni| rasAlA ( sikhrn)| Adau mAhiSamamlamaMburahitaM dadhyADhakaM zarkarA zubhrAMtasthayugonmitAM zucipaTekiJcicca kiMcitkSapet ho! Shrutgyanam
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ (420) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / dugdhenAIghaTena mRnmayanavasthAlyAM dRDhaM srAvayedelAbIjalavaMgacandramaricairyogyaizca tadyojayet 129 // bhImena priyabhojanena racitA nAmnA rasAlA svayaM zrIkRSNena purA punaHpunariyaM prItyA smaasvaaditaa| eSA yena vasantavarjitadine saMsevyate nityazastasya syAdativIryavRddhiranizaM sarvendriyANAM balam / / 130 // grISme tathA zaradi ye ravizoSitAMgA ye ca prmttvnitaasurtaatikhinnaaH| ye cApi mArgaparisarpaNazIrNagAtrA steSAmiyaM vapuSi poSaNamAzu kuryAt // 13 // .. rasAlA zukralA balyA rocanI vAtapittajita / ti dIpanI bRMhaNI snigdhA madhurA zizirA sraa| raktapittatRSAM dAhaM pratizyAyaM vinAzayet // 132 // / prathama sA tathA jalarahita dosau chappana 256 tole bhara bhaisakA dahI leve aura usako svacchakapaDemeM rakha kara ekaso aThAIsa 128 tolA bhara sapheda dUrA DAlakara nIceko svaccha navIna miTTauke pAtrameM dahI chAnatA nAya, pazcAta isameM pAMcasau bAraha 512 tolA bhara dUdha DAle aura ilAyacI, lauMga, kapUra, miraca, yathA-yogya ddaale| priya bhojana ke' banAnevAle bhImasenane svayaM yaha rasAnA banAI thI aura zrIkRSNane parama prIti se vAraMvAra svAda lekara khAI thI / jo manuSya vasantaRtuko tyAgakara nitya sAnA bhojana karate haiM unako nirantara vIryakI atyanta vRddhi hotI hai aura sarva indriyoMmeM bama baDhatA hai / jinakA zarIra grISma tathA zaradaRtumeM sUrSake tApase sUkha gayA hai, jo mahonnatA ziyoMke saMbhogase atikhina
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI / (421) hogayA hai aura jinakA zarIra mArga calanese zithila ho gayA hai una puruSoM ke zarIroko tarakAla puSTi karatI hai| yaha rasAlA-(zrIkhaNDa) bIryavarddhaka, baladAyaka, rucikAraka, vAta tathA pittanAzaka, agriko dIpana karanevAlI, puSTikAraka, snigdha, madhura, zItala, dastAvara aura raktapitta vRSA, dAha tathA pratikSAya (jukhAma ) nAzaka hai|| 129-132 // ___ atha zakarAdakam (srbt)| jalena zItalenaiva gholitAzubhrazarkarA / elAlabaGgakarpUramaricaizva samanvitA // 133 // zarkarodakanAmnA tatprasiddha viduSAM mukhaiH / zarkarodakamAkhyAtaM zukralaM ziziraM saram // 134 // balyaM rucyaM laghu svAdu vAtapittapraNAzanam / mUrchA charditRSAdAhajvarazAntikaraM param // 13 // zItala jalameM sapheda khAMDa gholakara usameM ilAyacI, loMga, kapUra tathA miraca DAla deve usako vidvAn zarkagedaka (saravata ) kahate haiN| sarabata-vIryavardhaka, zItala, dastAvara, baladAyaka, rucikArI, svAdiSTa hamakA aura vAta, pina, mUcchI, vamana, tRSA, dAha tathA jvarako zAMta karatA // 133-135 // atha prapAnakAni (srbt)| tatra AmraphalaprapAnakam / AmramAmaM jale svinnaM marditaM dRddhpaanninaa| sitAzItAMbusaMyuktaM karpUramaricAnvitam // 136 // prapAnakamidaM zreSThaM bhImasenenanirmitam / sadyo rucikara balyaM zIghramindriyatarpaNam // 13 // kaccI pramiyoMko jalameM mauTAkara dRDhatAle mala leve, pazcAta sapheda cUrA, zItala jana, kapUra aura miraca DAle isako prapAnaka (prAmakA Aho ! Shrutgyanam
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 422 ) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / patrA) bahate haiM / yaha zreSTha prapAnaka bhImasenane nirmANa kiyA hai| yaha prapAnaka- tatkAla rucikArI, baladAyaka aura turanta indriyoMko tRpta karane bAlA hai / 136 / / 137 // atha amlikAphalapAnakam / amlikAyAH phalaM pakvaM marditaM vAriNA dRDham / zarkarAma ricairmizraM lavaMgendusuvAsitam // 138 // amlikA phalasambhUtaM pAnakaM vAtanAzanam / pittazleSmakaraM kiJcitsurucyaM vahnibodhanam // 139 // pakkI imalIko jala meM bhigokara khUba malale, usameM sapheda bUrA, mithva, lauMga, aura kapUra Adi DAlakara suvAsita karane, isako phalikAmapAnaka ( imalIkA pannA ) kahate haiM, yaha imalIkA pannAvAtavinAzaka, pitta tathA kaphakArI, ruvikAraka aura agnivaddhaka // 138 // 139 // nimbuka phalapAnakam | bhAgaikaM nimbujaM toyaM SaDbhAgaM zarkarodakam / lavaMgamaricairmizraM pAnaM pAnatramuttamam // 160 // nimbUphalabhavaM pAnamatyamlaM vAtanAzanam / hridIptikaraM rucyaM samastAhArapAcakam // 141 // eka bhAga nIMbU ke rasa meM chaH bhAga khAMDakI pAnI ( sabarata ) DAle paura usameM loga tathA miraca DAle, isake nIMbUpapAnaka ( nIMbU kA pannA ) kahate haiN| nIMbUkA pannA uttama, agnidIpana karanevAlA, rucikAraka paura sampUrNa AhArako pacAnevAlA hai // 140 // 141 // dhAnyAkapAnakam / zilAyAM sAdhu sampiSTaM dhAnyAkaM vastragAlitam / Aho !Shrutgyanam
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (423 ) zakarodakasaMyuktaM krpuuraadisusNskRtm| nUtane mRnmaye pAtra sthitaM pittaharaM param // 142 // dhaniyoMko zIlApara bhalI bhAMti pIsakara bameM chAna leve usameM barAkA pAnI DAle aura kaparAdise sugaMdhita kare aura usako navIna maTTI ke pAtra meM rakkhe vaha pannA atyanta pittanAzaka hai / / 141 / / . atha kaajii| (kAMjIvidhiSaTakAvasare likhitH)| kAMjIkaM rocanaM rucyaM pAcanaM vahnidIpanam / zUlAjIrNavibandha koSThazuddhikaraM param / na bhavetkAMjikaM yatra tatra jAlimpradIyate // 143 // kAMjI banAne kI vidhi baDe banAne ke viSayameM likha pAye haiM, kAMjIkA prapAnaka-ruciyukta, rucikAraka, pAcaka, agniko dIpana karanevAlA aura zUla, ajIrNa tathA malabaMdhanAzaka hai aura koTheko atyanta zuddha karanevAlA hai| kAMjI jahAM na mile vahAM nIce likhI huI jAlI deve // 143 // atha jaaliH| AmamAmraphalaM piSTaM rAjikAlavaNAnvitam / bhRSTahiMguyutaM pUtaM gholitaM jAlirucyate // 104 // jAliharati jihvAyAH kuNTatva knntthshodhnii| mandaM mandantu pItA sArocanI vahnibodhanI // 14 // kaccI amiyoMko pIsakara usameM gaI, saMdhAnoM aura bhunI huI hIMga DAlakara use pAnI meM ghola ledhe, usako jAlI kahate haiN| jAlI-jIbhakI jaDatAko naSTa karatI hai tathA kaNThako zuddha karatI, yaha jAlo dhIre pIdhe to atyanta rucikArI aura agnivarddhaka hai // 144 / / 145 // ANO !Shuigyanam
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 424 ) bhAvakAzanighaNTuH bhA. TI. 1 atha takram (chAcha ) / turyAzena jalena saMyutamatisthUlaM sadamlaM dadhi prAyo mAhiSamambukena vimale mRdbhAjanegAlayet / bhRSTaM hiMgu ca jIrakaJca lavaNaM rAjIJca kiJcinmitAM piSTAMtaMtravimizrayadbhavati tattakaM na kasyapriyam 146 takraM rucikaraM vahnidIpanaM pAcanaM param / udare ye gatAsteSAM nAzanaM tRptikArakam // 147 // atyanta gAThe aura khaTTe bhaiMsake dahI ko lekara usameM cauthA bhAga jala DAle pazcAt mRttikAke pAtra meM base chAnaleve phira usameM bhunI hIMga, jIrA, namaka tathA kiMcita rAI inako pIsapara milA deve to vakra (maTThA chAcha) tayAra ho jAtA hai, yaha chAcha kisako priya nahIM hai ? takra-rucikArI, agniko dIpana karanevAlA, atyanta pAcana, peTake sampUrNa rogoM ko naSTa karanevAlA aura tRptikAraka hai / 146 // 147 // atha dugdham (dUdha ) / vidAhInyannapAnAni yAni bhuMkte hi mAnavaH / tadvidAhaprazAntyarthe bhojanAnte payaH pibet // 148 // dugdhasya apare guNA uktA eva dugdhavarge / jo manuSya dAha karanevAle annapAnakA upayoga karate haiM unako dAhakI zAMti karaneke liye bhojana ke antameM dUdha pInA cAhiye, dUdhameM jo aura guNa haiM ve dugdhavargameM kahe haiM // 148 // " atha saktavaH (sattU ) dhAnyAni bhrASTrabhRSTAni yantrapiSTAni saktavaH 149 cAvala jau Adi dhAnyoMko bhADameM bhunAkara pisavA leM usako sat kahate haiM // 149 // Aho! Shrutgyanam
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. 1 tatra yavasaktavaH / yavajAH saktavaH zItA dIpanA laghavaH sarAH / kaphapittaharA rUkSA lekhanAzca prakIrtitAH // 150 // te pItA baladA vRSyA bRMhaNA bhedanAstathA / tarpaNA madhurA rucyAH pariNAme balApahAH // 151 // kaphapittazramakSutaDU vidhinetrAmayApahAH / prazastA ghrmdaahaayygyaayaamaartshriirinnaam|| 152 // ( 425 ) jauke sattu -- zItala, agnidIpaka, halake, dastAvara, kapha tathA pisanAthaka, rUsa aura lekhana haiN| sattu proMkA pInA baladAyaka, vRSya, puSTi. kAraka, malabhedaka, tRpti karanevAlA, madhura, rucikArI, antameM balamAzaka hai| aura kapha, pitta, parizrama, bhUkha, pyAsa, aNDavRddhi aura netrarogako naSTa karatA hai, jo palInA, dAha tathA vyAyAma ( kasarata) karane se vyAkula haiM, una manuSyoMko yaha hitakArI hai / 150- 152 // atha caNakayavasaktavaH / nistuSaizcaNakairbhRSTaisturyAzaizca yavaiH kRtAH / saktavaH zarkarA sarpiryuktA grISme'tipUjitAH // 153 // chilake rahita bhune hue canoMke aura cauthe bhAga bhune hue jauke sattu banAkara usameM bUrA aura ghI milAkara khAye ye grISmaRtu meM atyanta hitakArI haiM // 153 // zAlisaktavaH / saktavaH zAlisambhRtA vahnidA laghavo himAH / madhurA grAhiNo rucyAH pathyAzca balazukradAH 154 // zAlI cAvaloMke sAtu-agnipradIpaka, halake, zItala, madhura, grAhI, vikArI, pathya aura bala tathA vIryavardhaka haiM / / 154 / / Aho ! Shrutgyanam
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ (426) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / atha saamaanypribhaassaa| na bhukkA na radaizchitvA na nizAyAM na vA bahUn / na jalAntaritAnAdbhaH saktU dyAnna kevalAn 195 // pRthakpAnaM punanimAmiSaM payasA nizi / daMtacchedanamuSNaM ca sapta saktuSu varjayet // 156 // sattU bhojana karaneke anantara na khAya, dAMto se kucalakara na khAve, rAtrimeM na khAya, adhei na khAya, do bAra pAnI DAlakara na khAya, maura kevala sAtU na khAe / alaga pIga, ekabAra jisane khAye ho usako dUsarI bAra na denA, mAMsa ke sAtha aura dUdhake sAtha, rAtrimeM, dAMtoMse kucala kara aragarama karake isa prakAra sattU nahIM khAnA cAhiye, aise varjita haiM // 155 // 156 // atha dhAnAH ( bhurii)| yavAstu nistuSA bhRSTAH smRtA dhAnA iti striyAm / dhAnAH syudujarA rUkSAstRpadA guravazca taaH| tathA mehakAcchardinAzinyaH saMprakIrtitAH // 157 // bhUtIrahita yoMko bhunavA leve, usako dhAnA (bahurI) kahate haiN| bahurI-burjarI (kaThinatAle pace), bhArI rUkSa, tamA nagAne vAlI aura prameha, kapha tathA vamananAzaka hai // 157 // ____ atha lAjAH (khIla ) / . yeSAM syustaNDulAstAni dhAnyAni satuSANi ca / vRSTAni sphuTitAnyAhubajAiti mniissinnH||158|| lAjAH syurmadhurAH zItA laghavo dIpanAzca te / svalpamUtramalA rUkSA balyAH pittakaphacchidaH / chaztIsAradAhAsramehamedastRSApahAH // 159 // jisameM cAvana nikalate haiM una chilake sahita dhAtyoMko bhAr3ameM bhunAle
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (427) usako nAjA (khIla) kahate haiN| khIla-madhura, zItala, halakI, agnipradIpaka, mala tathA mUtrako alpa karanevAlI, rUkSa banadAraka aura pitta, kapha, vamana, atIsAra, dAha, raktavikAra prameha, bheda tathA tAnAzaka haiN| 158 // 159 // atha cipiTAH (ciur3A ) / zAlayaH satuSA ArdrA bhRSTAasphuTitAzca tat / kuTTitAzcipiTAH prAkAstesmRtAH pRthukAapi160 pRthukA gurakhovAtanAzanAH zleSmalA api / sakSIrA bRMhaNA vRSyA balyA bhinnamalAzca te||16|| bhasI sahita gIne zAli dhAnyoM ko bhUnakara vinA khile hI tatkAla kUTa deve kUTakara cipaTe ho jAte haiM to unako cipiTa aura pRthuna kahate haiN| pRthuka (ciur3A) bharI, vAtanAzaka, kaphakAraka, kharI, pRSTikAraka vRSya, baladAyaka aura malabhedaka, (dasta lAnevAle ) haiM / 160 // 161 // atha holA / arddhapakvaizamIdhAnyaistRNabhRSTaizca holakaH / holako'lpAnilo meda kaphadoSatrayApahaH / bhavedyoholako yasya sa ca tattadguNo bhavet // 162 // adhapake zamI dhAnyoM ko tor3akara bhUnale usako holA kAte haiM / hoLAalpa vAtakAraka aura mada tathA vidoSanAzaka hai / jisa dhAnyake hone hoya usake guNa bhI una holo meM rahate haiM // 162 // atha ucI ( uNbii)| maJjarItvapakvA yA yavagodhUmayorbhavet / tRNAnalena saMbhRSTA budhairUcIti sA smRtA // 163 // Aho! Shrutgyanam
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 428 ) bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / UcI kaphapradA balyA laghvI pittAnilApahA // 164 // jau athavA gehUM kI adhapakI maMjarI (bALa) lekara tRNoMkI bhAga meM bhUma mese, usako UvI kahate haiM UcI ( U~bI ) - kaphakAraka, baladAyaka, halakI aura pitta tathA vAtanAzaka hai / / 163 // 164 // atha kulmASAH (ghughurI ) / ardhasvinnAstu godhUmA anye'pi caNakAdayaH / kulmASA iti kathyante zabdazAstreSu paMDitaiH / kulmASA guravo rUkSA vAtalA bhinnavarcasaH // 165 // gehU~ athavA vane Adiko adha sIjA kara leve usako zabdazAstra - vizArada kulmASa (ghurI ) kahate haiM / kulmASa ( ghughurI) - bhArI, rUkhI, vAtakAraka aura mahabhedaka hai // 165 // atha tilakuTTam ( tilakuTa ) / palalantu samAkhyAtaM sakSavaM tilapiSTakam / palalaMmalakRd vRSyaM vAtaghnaM kaphapittakRt / bRMhaNaM ca guru snigdhaM mUtrAdhikya nivarttakam // 166 // tiloko kUTakara usameM guDa Adi milAve usako palala (tilakuTa ) kahate haiN| tilakuTa - malakAraka, vRSya, vAtanAzaka, kapha tathA pittakartA, puSTidAyaka, bhArI, cikanA, aura mUtrakI adhikatAko naSTa karatI hai // 166 // atha tilakhaliH ( khala, pani ) / tilakuTTantu piNyAkaM tathA tilakhaliH smRtA / piNyAko lekhano rUkSo viSTambhI dRSTidUSaNaH // 167 // tilakuDa, piNyAka para tilakhali ye khalake saMskRta nAma haiM / hiMdI -khala 0-khola / tilakI khala-glAnikAraka, rUkSa, viraMbhI aura dRSTiko dUSita karatI 167 // Aho ! Shrutgyanam
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / atha taMdula : ( cAvala ) / taMDulo mehajantughnaH sa navastvatidurjaraH // 168 // iti zrIbhAvaprakAza nighaNTau kRtAnnavargaH / yAvala-- prameha tathA kRmirogako naSTa karate haiM / jo cAvala navIna hoya~ ne atyanta durjara haiM / / 168 / / iti zrIbhAvaprakAze harItakyAdinighaNTau bhASATIkAyAM kRtAnnavargaH samAptaH / trivasu nava candrende madhyAhne guruvAsare jyeSThazukasya saptamyAM pUritazivazarmaNA // ( 429 ) do0 - saMvattraya vasu nava zazi, (1983) madhya divasa guruvAra / jyeSTha zukla tithi saptamI, likhakara bhale prakAra // 1 // hindI bhASAyuta kiyo, adhikArina ke heta / zivakI zivaparakAzikA, daizika zabda sameta // 2 // prabhu prArthanA / jagake vana upavana ke mAlika tumheM pUjane AyA hU~ / tere Ayurvedika vanakA puSpa bheTameM lAyA hU~ // 3 // dravya guNoM kI kesara se paga puSpa yaha zobhita hai / jagake hita anahita kamoMse zIta uSNa ho kSobhita hai // 4 // isakA kucha 2 jJAna gurucaraNoMse prApita kara Izvara / zivazarmA vara mAMgata hai cita tava caraNoMmeM ghara Izvara // 5 // do0 - prathama bheTa lAyA prabho, lIje bhakti pachAna / nitya puSpa lAyA karUM, dIje aisA jJAna // 6 // ziva zammakI prArthanA, vinaya sahita mahArAja / nisa dina Ayurvedeko, mAne manuja samAja // 7 // samAptazcAyaM granthaH / Aho! Shrutgyanam
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / anekaarthvrgH| do arthavAle shbd| (1) azmaMtaka-amlaloNikA ( khaTTI noniyA ), kovidAra ( kacanAra) (2) kulaka-paTola (paravala ) kupI ( kucalA) (3) kozAtakI-mahAkozAtakI (turaI), rAjakozAtakI ( galakAtoraI) (4) cukrikA-amlikA ( imalI , cAGgerI ( amlale niyA) (5) dIpyaka-yavAnI ( ajavAina), ajamodA (ajamoda ). (6) maruvaka-phaNijaka ( maruA ), piNDItaka (mainaphala ). (7) rucaka-sauvarcala ( kAlAnamaka), bIjapUraka ( vijaurA nimbU) (8) loNikA-loNIzAka ( noniyA zAka ), cAMgerI zAka ( cUkA ). (9) vAhIka-kuMkuma (kezara), fgu ( hoga). (10) svAdukaNTaka-gokSura ( gokharU), vikaMkita (kaTAI). . (11) agnimukhI-bhallAtakI ( bhilAvA ), kusumbha ( kusumbhA). (12) ajazRgI-meSagI ( meDhAsiMgI), karkaTagI ( kAkaDArsigI). (13) priyaMgu-phalinI ( godI ) kaMgU (kaMganI ). (14) bhRGga-mRgarAja (bhAMgaga ), tvak (taja). (15) maMgA-majiSTA (majITha ), lajjAlu ( lajjAlu ). (16) amoghA-viDaMga ( vAyaviDaMga ), pATalA (pAThala). . (17) mocA-kadalI (kelA), zAlmali (semala). (18) kanaTI-dhanikA ( dhaniyA~), manazilA ( mainazilA ). (19) kuTannaTa-syonAka (TeMTa ), kaivartimustaka ( kevaTImothA). (20) ghoTA-pUga ( supArI), badarI (vera). (21) dantazaThA-amlikA ( imalI ), cAMgerI ( cUkA ). (22) tripuTA-trivat ( nisota'), sUkSmailA ( choTI ilAyacI ). AND Shrutgyanam
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 23 ) zaTI - karpUra ( kacura ), gandhapalAzI ( gandhapatrAzI ). (24) dantazaTha - jambhIra ( jambhIrI nImbU ) kapittha ( katthA ). ( 25 ) aruNA - maMjiSThA ( majITha ), ativiSA ( tIsa ). . (26) kaNA - pippalI ( pItala ), jIraka ( jIrA ). (27) tAlaparNI - musalI ( musalI) murA ( murA ). (28) pIluparNI - mUrvA (mUrvA) bimbI ( kandUrI ). (29) brAhmI - bhAMga ( bhAraMgI), spRkkA ( zrasavarga ). (30) aparAjitA - viSNuSAntA ( koyala ) ( zAlaparNI ). (31) sphotA - aparAjitA ( koyala ), sAvi ( sarabana ). ( 32 ) pArAvatapadI - jyotiSmatI ( mAlakaMganI ), kAkajaMghA . ( 33 ) zAbdI - zAkhA ( savina ), jalapippalI ( jalapIpala ). (34) ugragagdhA - vacA ( vaca ), yavAnI ( ajavAyana ). (35) parivyAdha - karNikAra ( kanera), jalavetasa ( jalaveta ). ( 36 ) aJjana-srotoMjana ( kAlAsuramA ) sauvIra ( saphedasuramA ). ( 37 ) agni-citraka ( cItA ), bhallAtaka ( bhilAve ). (38) kRmighna - viDaMga ( vAyaviDaMga ), haridrA ( haladI ). ( 39 ) tejana - zara ( sarapatA ), veNu ( vAsa ). (40) tejanI - tejasvatI ( mAlakaMganI ). mUrvA. ( 431 ) ( 41 ) rocanA - gorocanA ( golocana ), raktotpala ( lAla kamala ) (42) rAjAdana - kSIrikA ( khiranI), priyAla ( cirauMjI ). (43) zakulAdamI - kaTukA, - (kuTakI), jalapippalI ( jalapIpala ). ( 44 ) golomI - zvetadurvA ( sapheda dUba ), baccA ( vaca ). (45) padmA - padmacAriNI ( sarojanI ) bhAjhI ( bhAraMgI ). (46) zyAmA-sArika ( sakhina ), priyaMgu. (47) uttama triphalA, sarvatobhadrA ( gambhArI vRkSa ). ( 48 ) dhAnya- dhAnyaka ( dhaniyA~ ), zAlyAdi ( zAlI cAvala ). (49) sahasravIrNa - nIladurvA (nIlIdUva ), mahAzatAvarI ( baDI zatAvara ) (50) sethya - uzIra - (khasa), lAmajjaka, Aho! Shrutgyanam
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaprakAza nighaNTuH bhA. TI. / ( 432 ) (51) uduMbara - jantuphala ( gUlara ), tAmra ( tAbhyA ). ( 52 ) aindrI - indravAruNI ( indrAyaNa ) indrANI ( samhAlagata, baDI ilAyacI / (53) kaTaMbharI - kaTukA (kuTakI) iyonAka ( aralU ). (54) kSAra - yavakSAra ( jaukhAra ), svarjikA ( sajjIkhAra ). (55) gAndhArI - durAlabhA ( dhamAlA ), gandhapalAzI, (56) citrA - indravAruNI ( indrAyana ) bRhantI ( baDhI dantI ) (57) tuNDakezI - karpAsI (kapAsa), bimbA ( kundaru ). (58) dhArA-- guDUcI ( giloya ), kSIrakAkolI. (59) vAlapatra - - khadira (aura). yavAsa ( javAsA ) . ( 60 ) vAri - - vAlaka ( netravAlA ), udaka ( jala ). (61) aMgAravallI - bhAMga ( bhAraMgI ), guMjA ( rattaka ). (61) pramRNAla - uzIra (khasa), lAmajjaka. (63) kuNDalI - guDUcI (giloya ), kovidAra ( kacanAra ). (64) gandhaphalI -- priyaMgu, campakakalikA ( cambekI kaliyA ). (65) dIrgha mUla--ya -- yavAstra ( javAsA ) zAliparNI. (66) puSpakala -- kapittha ( ketha ). kUSmANDa ( peThA ). ( 67 ) poTagala - nala ( narasala ), kAsa (kAMsa ) (68 ) yavaphala * * kuTaja ( indrajau ), vaMza ( vAMsa ), (69) vizvA-zuMThI ( sauTha ), ativiSA ( atIsa ). ( 70 ) zIta ziva--sendhava ( sendhAnamaka ), mizreyA ( sauMpha ) (71) karkaza - kAmitya ( kabIlA ) kAsamarda ( kasaundI ), ( 72 ) carmakaSA -- zItala ( sItalA ), mAMmarohaNI, (73) nandivRkSa - azvatthabheda ( veliyA pIpala ), gomukhapatrazAstra (suna) (74) paya-kSIra (dUdha) udaka aura (pAnI) (75) spRhA dUrvA ( dUba ) mAMsa rohiNI / (76) siMhI--bRhatI ( kaTerI), vAsA (asA ) (77) kataka--vilavayA ( vir3anamaka ), nirmalIphala, Aho : Shrutgyanam
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 78 ) kaMTakADhaya - kubjaka ( kujAvRkSa ), zAlmali ( semala ). (79) yakSadhUpa - sarala niryAsa ( saralakA gonda), rAla. ( 433 ) (80) drAviDI - zaTI ( kacUra ), sUkSmailA ( choTI ilAyacI ). (81) haTTavilAsinI - haridrA ( haladI ), nakhI. ( 82 ) tilaparNa - raktacandana ( lAlacandana ), granthiparNa ( gaThivana ). ( 83 ) madhura - jIvaka, jIvanIyagaNa ( jIvaka Adi daza auSadhiyeM ). ( 84 ) lohadrAvaNI - gaNDadUrvA ( saphedabUba ), amlavetasa ( amlaveta ).. (85) nAginI - tAmbUlI (pAna ), nAgapuSpI ( nAgadauna ). (86) mRdurecanI-trivRt ( nisotha ), mArkaNDikA ( bhUIkhakhasA ). (87) naTa-zyonAka ( TU ) azoka ( azokavRkSa ). (88) vanaspati-vaTa ( varauTA ), nandivRkSa. (89) mandAra - zvetArka ( sapheda zrAka), mahAnimba. (90) ambuja - kamala ( utpala ), ijjala : ( samudraphala ). (91) kumArI -ghRtakumArikA ( ghIkuvAra ), zatapatrI (gulAba) ( 92 ) varatiktaka-pAThA ( latAvizeSa), parpaTa ( pittapApaDA ).. (93) citraka - pAThA ( latAvizeSa ), analanAmA ( cItA ), (94) yajJiya - khadira ( khaira ), palAza ( DAka ). ( 95 ) raktabIja - ariSTaka ( rIThA ), kandurI ( phalavizeSa ). (96) kSAra zreSTha - palAza ( DhAka ), mokSaka ( mokhA vRkSa ). (97) zvetapuSpa - vetArka ( sapheda zrAka ), indravAruNI (indrAyaNa ). (98) tuvarI - saurASTrI ( gopIcandana ), ADhakI (hara ). (99) kuMbhikA - pUgaphalA (supArI), vAriparNI ( jalakumbhI ). (100) rAjaputrikA - reNukA (reNukA ), jAtI (camelI), ( 101 ) raktapuSpa-rakArka ( lAla ka ), kandurI. ( 102 ) saptalA - zAtalA ( sAtalA ), vAsantI ( nUhI ). (103) viSamuSTika - mahAnizva, viSatinduka ( kucalekA bRkSa ). 18 Aho ! Shrutgyanam
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ (434) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / (104) pataphalA-svarNavallI ( latAvizeSa ), vaca. (105) candrahAsA-guDvI ( giloya ), lakSmaNA. vyrthkvrgH| (1) kramuka-pUga (supArI), tUda ( zahatUta ), paTTikAlodhrapa ( paThANI loda , 2) zuraka-kokilAkSa ( tAlamakhAnA), gokSura ( gokharU ) tilakapuSpa 3) priyaka-priyaMgu, kadaMva ( kadama ), asana (vIjesAra) 4) pRthvIkA-kAlAjAjI ( kalauMjI), vRhadelA ( baDI ilAyacI) .. hiMgupatrI - 5) bhRga-majarAja ( bhAMgarA ) tvam (taja), bhramara ( bhaurA). 6) saugaMdhika-kahAra ( lAla kamala ), kattRNa, gandhaka. 7) ariSTa-niMba (nIma ), rasona ( lasuna ), madya. 8) markI -kapikacchu ( kA~ca ), apAmArga (circiA ), karajI ( karaja } 9) ambaSThA-pAThA (pADha ), cAMgerI ( cUkA ) mocikA ( mAiyA) 10) kRSNA -pippalI, kalAjI ( kalauMjI), nIlI (nIla) 11) kSIriNI-dugdhikA (dUdhI ), kSIrakAkolI, zvetazArivA. 12) madhuparNI-guDUcI (giloya ), gaMbhArI, nIlA (nIla) 13) maNDUkaparNa-syonAka ( arca), majiSTA ( majITha) brahmamaNDUkI. 25) zrIparNI-gaMbhArI, gaNikArikA ( ganiyArI), kaTphala 15) amRtA-guDUcI (giloya ), harItakI ( haraDa), dhAtrI ( Amale ) 16) anantA-durAlabhA (ghamAsA), nIladUrvA ( nIlIDUba ), sAMgalI ..... (kaliyArI) 17) RpyamoktA-atibalA, mahAzatAvarI ( baDhI satAvara ), kapi- . __ kacchu (krauMca) 28) bhUtIka-bhUniMba (cirAyatA), kattaNa, bhUstRNa. 19) kRSNatA-pATalI ( pAr3hala ), prabhArI mASapaNI ( masIvana ).
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI . ! (20) jIvaMtI - guDUcI ( giloya ), zAka vizeSa, vaMdA ( vAMdA) (21) latA--sArivA ( sarana ), priyaMgu, jyotiSmatI (mAlaRgunI ) (22) samudrAMtA - (durAlabhA ghamAsA) karpAsI (kapAsa), skkA ( 23 ) haimavatI - harItakI ( haraDa ) zvetavaca ( saphevaca ) pItadugdhA sehuMDa (pIle dUdhakI kaTorI ) 8 ( 24 ) avyathA - harItakI ( harar3a ), mahAzrAvaNI ( muMDI ), padmacAriNI ( kamalanI ) (15) granthA -- vacA (vaca ), gaMdhalA (gaMdhapalAsI ), zIkaraMjI ( karaja ) 26) tAmrapuSpI ghAtakI ( ghAyeke phUla ) pATalA (pADhala ), zyAmAtri (nisauta ) (17) varadA -- suvarcalA ( hulahula ), azvagaMdhA ( asagaMdha ) vArAhI ( vArAhIkaMda ) (435) ((28) ikSugandhA * kAza ( kAMsa ), kokilAkSa ( tAlamakhAnA ) gokSura ( gokharU ) (29) kAlaskandha -tamAla, tiMduka ( tadu ), kAlasa-dira ( bAlAkhera) (30) mahauSadha-- rasona ( lasuna ), iMThI ( moTha ). viva (31) madhu caudra (zahata ), puSparasa, maya (diga ) (32) kapItana- amrAtaka ( aMbADA ) zirISa ( mirima ) dabhANDa ( 33 ) madana - piNDItaka ( sainaphala ) dhatUra ( dhatUrA ), simthaka (mona ) ( 34 ) zata - vaMza ( bAMsa ), dUrvA ( khUba ) bacA (* 35) sahasravedhI - amlavetasa ( amlaveta ) mRgamada ( vastUrI ) hiMgu ( hIMga ) ( 36 ) sadApuSpa- zvetArka ( sapheda Aka ) utArka ( sAkAka ), kunda (kanda ) ( 37 ) surabhi -zalakI ( salAI ), murA, elavAluka (ela) (38) lakSmI - Rddhi, vRddhi aura zamI ( chokaga ) Aho! Shrutgyanam
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ (136) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / (39) kAnAnusArya-kAIyaka ( pIlA candana ), tagara, zaimya (hI) () capiya- campaka (caMpA), nAgakesara, padmakemara ( kamalaketara ) (1) nAdeyI-gaNakArikA (ganiyArI ) jalajaMbu ( jalajAmana ) jalavetasa ( jalaveta ) (2) pAkya-vir3a ( viDanona ) sovarcala sovarcalanona ( yavakSAra ), (jokhAra ) (43) vizalyA-lAMgalI ( kaliyArI ) guDUbI ( giloya ) madhudantI __ (borIdantI) (4) iMdragu-kuMkuma ( koha ), devadAru ( devadAra ) kuTana (kuDA) (45) kAzmIra-kuMkuma ( kesara ) puSkaramUla (pohakaramUtra ) gaMbhArI (16) guMda-paTeraka, muMja, zara (sarapatA) (7) guMdrA-priyaMgu, phalinI, bhadramustaka (bhadramoSA) (8) buka-zuktaka, amlanetasa (amtavetasa ), vRkSAtma (19) pAribhadra-niMba (nIma), pArijAta (pharahada ), devadAru (50) patidAru-haridrA ( haladI ), devadAru sarala (51) vIra-kukuma ( koha ), vIraNa :( pIraNaraNa ), kAkolI (52) vIrataka-kukuma ( koha ), vIraNa ( vIrasatRNa ), zara ( zarpatA). (53) mayUra-apAmArga (ciraciTA ), ajamodA, tuttha (nIlAthothA) (54) raktasAra-rakacandama (bAlacandana ), pataMga (pataMga ), khadira ( khera) (55) parasuvarcalA ( hulahula ), azvagandhA (asagandha ), vArAhI (bArAhIkanda) (56) vazira-rakamArga ( lAla ) ciraciTA ), gajapippalI, samudralavaNa (samunnona ) (57) saudhaura-janabheda (saphedapuramA ), badara (bera ); saMdhAnabheda (kaNIkA nada) Aho ! Shrutgyanam
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. ttii.| (437) (58) baMjula-azoka, vetasa ( amalaveta ), tiniza (tinisa) (59) zilA-manaHzila ( manazila ), zilAmatu ( zilAjIta ), gairika ( gerU), (60) somavallI-vAkucI ( bAvacI), guDUcI ( giloba), brahmI, (61) akSIya-saubhAMjana ( sahiMjanA ), mahAniba ( bakAyana), samudralavaNa, (63) dhAmArgava-raktApAmArga ( lAlaciraciTA ), rAjakozAtahI (galakA turaI), mahAkozAtakI ( baDI turaI). (63) duHsparza-yavAsa ( javAsA), kapikacchu (koca) kaMTakArI ( kaTerI). (64) palAza-kiMzuka ( DhAka !, gaMdhapalAsa, patra ( patrana ), (65) kApI-maMmiSThA ( mamITha ) vAkucI ( vAvacI ), zyAmatrita ( kAlI nisota), (66) palaMkaza-guggula, gokSura ( gokharU ), lAkSA (lAkha), (67) madhuramA-drAkSA ( dAkha), mUrvA, gaMbhArI, (68) rasA-rasanA, zalyakI ( challavRkSa ) pADhA, (69) zreyasI-harItakI ( haraDa ), rAnA, gamapippalI, (70) loha-zraya ( lohA), kAMsya (kAMsI ), agaru ( agara ), (1) sAhA-mudraparNI ( banamUga ), balAbheda (kaMdI), zatapatrI ( gulAna) (72) suvahA-rAmA ( rAyasana ), nAkulI ( nAkulIkaMda ), siMdubAra (saMbhAlU ). (73) kaTillaka-kAravellaka ( karelA) raktapunarnavA, (tAlavinanaparA) kRSNavarvarI ( kAlI tulasI) (74) madhUnikA-mUrvA, yaSTi ( malaThThI), madhUka ( maMhuzrA ), (75) vitunaka-dhAnyaka ( dhaniyA ), tutya ( nIlAyothA ), gonada (kevaTI mothA) 76) devI-mukkA (asavarga ), mUrvA, karakoTI ( kakoDA), ho! Shrutgyanam
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ (138) bhAvaprakAzanighaNTuH bhA. TI. / (57) sudha-ziramallI ( ghaDI maulasarI ), zvetArka ( sapheda Aka) romaka (pAMzulavaNa ), (8) gaMDIr-zAkavizeSa maMjiTa ( majITha ), gaNDamULa ( sapheda dUba ) 19) lagalI-kalihArI (lAMgalIkanda ), gajapippalI, nAriketa (na:riyala) 8) picchilA-zizipA (zIzama ), zAlmalI (siMbala), bhUtaka (sonApAThA ), (81) mahAsahA-mASaparNI ( banamASa), amlAtaka ( vAyApuSpa ) jaka (kUja ), 2) caMdrikA-methI, candrazUla ( hAlo), zvetakaNTakArI ( saphedakaTerI ) ___ cAra arthovAle zabda / (1) zvetapuSpA-indravAruNI ( indrAyana ), siMdubAra ( saMbhAlU ), zvetArka (sapheda bhAka), saireyaka (kaTasaraiyA), ( kAravI-pRthvIkA ( jI1 ), zatapuSpA ( sauMpha), kAlAjAjI (kalojI) ajamodA ( ajamoda ). (3) aMbaSTa-pAThA (sonApAThA) cAMgerI ( khaTamIThI ) mAcikA (mAI) yUyikA ( jUhI). bahuta arthovAle shbd| (1) pakSa-sauvarcala ( saMcara namaka), vibhItaka ( baheDA), karSe ( eka tolA), padamAva (padamAkha ), rudrAkSa, zakaTa ( gAr3I), indriya, bhara pAzaka ( phAMsI ). (1) kAma-kAkamAcI ( makoha), kAkolI, kAkaNaMtikA ( lAlarattaka) kAkajaMghA, kAkanAsA, kAkodumbarikA ( kaThUmara ), aura bhaka (kambA ). Aho ! Shrutgyanam :
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ harItakyAdinighaNTuH bhA. TI. / ( 439 ) 3) nAga--sarpa (sAMpa ) dvirada (hAthI), meSa ( miMDhA, ) sIkSaka (sItA) nAgakesara, nAgavallI ( nAgaravela ) aura nAgadantI. ( 4 ) rasa-mAMsa: drava, ikSurasa ( IkhakA rasa ), pArada ( pArA ), madhurAdi ( madhura Adi chaH rasa ), bAlaroga ( bacokA eka roga ) viSa. aura nIra ( jala ). iti zrIvaidyaratna paNDita gamaprasAdAtmajavidyAlaMkAra - zivazavaidyakRta- zivaprakAzikAbhASAyAM na syAdini anekArthavargaH samAptaH / Hundit Hin Aho ! Shrutgyanam
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta palUkam / aSphalam / abarohakaH / aMgabhedanam / arddhacandrikA | agniH / dipuSpam / amRtaphalam / bhavAnI | azvakarNaH / ajagaMdhA / zrAjam / prArakam / pariziSTanAmAni / -x*x Izvaram / ISadrolam / upodikA / uragaH / utkaTaH / saMskRta uSNapatrikA | RSikA / asagaMdha aizamUlam / kulasthI bhASA bhAlU bukhArA bIiphala kALI nisotha kalahArI ajamoda nAgakesara nAsapAtI mIThI sauMpha ! Isabagola choTIjavaina thUharadUdha aMDU dhaniyA karNapUra : nIlotpalam / kapotavakA / kaMdapAlikA | kabharA / kaMcukI / kakuMdara mecakam / katipASANaH / kAchI / cuMbaka saurASTrakA kAlI nisota kAlaparNI / saMkhiyAkANDIlA / (sema) kola zibi kAlIsIla zrAhA / bhAkhupASANam itkaTA / sUkSma patrikA dIrgha lohita kAlamAriSaH / yaSTikA dhAnyavizeSa vA kAlAvakarakaH / H / okaNDa | kIlAlaH / pila kulijaram / Isabagola kudhI / pudInA kulizam / sImA | kuraMganI | kaThakaTArA kuMbhI / bhASA Aho ! Shrutgyanam cAha kasaI Isa mULa sirazoka nIlakamala hulahula prAkaMda sUraNa bhadrANikA kSIravRkSa gorakSacAkulyA kAlAvADA sallakI ra cirapoTI kucAI bIja kAuja baM0 mudraparNI yavAsavAkA phaLa
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta kuMdaruH / kuMdaruH / kUTara vAhinI / kRSNabIjam / kamiSnI / koTivalkalam / khagaH / sonAmAvakhI khaMDisakarNam / khArakola kanaphoDA sonAmakhI kacarI cibhaDa bhahaMgI gaMgArAIla baM0 *gamAn / gajacirbharam / ' gaMdhaparNI / gaMgAputraH / gaMDIraH / gaMgAvatI / gAvaDI / gAMgeyI / giloDatham / grISmasuMdaram / guNThaH / guptasnehaH / godhAvatI / zauNAkam pariziSTanAmAna | bhASA | saMskRta khoTI mastakI | cakrAkaH / tIkSNagaMdha vAhinI / sapheda trivI caMDI / kAlAdAnA / caturaMgulam / carmacaTA / ddaalii| tamAkU candralekhA / gur3azvakU yAvaTI / cAMvaSA / gImAzAka iMtatRNa akola nohA liyA zauNAla amalatAsakI jaDa ajinapatrA * garuDo mAkSikApakSI bRhaddharNa smRtA iti nAma maMjarIkAraH / belakama / jatukA / jalajA / zamaTazAka vaTagaMbArI juMgA / garuDacUDAmaNi | jUnaH / mustA, mathurA | jvAlAmarIcam / gaNhoTa joMgakam / TaMgA: diDiNikA taruNam / taraGgaH tAmravallI / tAmrakUTaM / tikaM / tiktA / jAmAtR / jIvaMtI / | tiktakA / austa tvam / Aho Shrutgyanam ( 441 ) bhASA zalagama laghuna, ula mahiSI, bhaiMsa umA auSadhibheda vAkucI kuMbhADu vA brahmI cauMkanAmuna guvA kalvakU cAmaciraiyA madhuyaSTI sUravarta dauMDI va gurjara deze bRddha dAhaka jvAra dhAnya lAla mirca agura rAjagrAmra Didaina eraMDa mainapha citrakUTa tamAkU cirAyatA kaura hiMgoTa zvetabalA
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 442 ) bhAvaprakAza (ka) nighaNTu: | saMskRta dArUsI ba pratyakUpuSpI atAsa ma~dA pacaNam / sakata dArasUpaNa / dvivannaH / dii| dIrgha TapI / dUramanam / devdH| devapuSpI / devada no / dhanvajam / dhavalA / dhanvantarIbIjam / dhAvanI / dhyAnakam / dhana kraH / dhUmrapatrikA | nadInana / nakha raakaH / navanAtam / tAktam / nAgavi / nAgArjunI / jogA / nikumbhaH / nirvidhnI / vayasthA / bhASa zAmanatA lAMga jubAha devahulI dhIvAtArI jAMgala mAMsarasa nitra pAtAlanRpateH / paMHvataH / pAzI / piDArakam / zvetApara jitA dAMgaTa hela 4:1 pASANajita / : / pulahaH puS karma / puruSa: / vAkulyA perukam / gandA prauSThi hA / lAbAna phaNI / tamAkU phaNijjakaH / valmIkamRttikA saiMdha namaka vaTapatrI / meMhadI bahuputrA | naDiyAgandhaka paM0 | bAlapatram / karaJjabI va lAMghraH / nAgadanamA bRhatpatram / dudhI vRzvIyam / apAmArga apuThakaNDA kuza, kAsa, zAli zara, ikSu. zodhAlu phala kulatthI bhASA Aho! Shrutgyanam tAMtikaM puSpakaM tathA / * sa'sA baeNgA mRtikA varaNA peDharI suradA naga rauta guggula zramarUda macchI sapheda candana pahAsa pASANabheda ( jaha ) yavAsA paThAnI nodha: 1 (saurASTrA pArvatI mRtsnA tathA kSudradantaH kAMboja parpaTIti zabda prakAzaH / brahmacAriNoM ( 2 ) zobhAMjanaM ca sauvIraM kSIrakAkola jhANA hastida sapheda iTaliTa.
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta buzcakAlI / boTA / bolam / bhUnAgaH / bhUSaNam / bhuultaa| mayUrajaMghA / mahAvRkSam / mahArASTrI | mahAnuSadevatA | mAgaphalam / mAriSA / mAlukApatram | mAhI / vIram / bhadraH / bhavyam / bhadreotkaTA bhAravAhinI / ( basamA ) nIkinI / * vasuH / bhUna ekA / mU~gaphalI vagahakrAMtA / gaNDogrA vallUram / haDatAla eNDAMgatAnaH / vaha triH / 3 moraTa: : / yajJataH / yamaciyA / raktavIjA / pariziSTanAmAni / rAvihAsakaH rAjAvartaH / rAjA / bhASA bI chu| bUTI alambuSA drajaTA / phunasatva * rudhiram / devadAha / jIvanto karmaraMga rohiNI / bhAdAMvataka lakSmI / saMskRta bharamantaka bhatIsa pohakaramUla rAvaso | aratu varAhaH / thoka vakaH / marahaTa, vajra 'llI zatAvara vajrakarNam mAjU vajrIkaMiH mAThA aMkoTa somalatA kaccIimalI vaasspikaa| vetrAgram | zakAriH / zana kandaH 1 zatatA / zAkam / zAlicaH / ( 443 ) bhASA rAI, surA dUpari merI tAMbA nemabIja baDI dharaNI lohA dhandhaka lajjAsu sukhAmAMsa Diar zvetabalA mathurA so bhavanamaka hADajoDa zAkaravandI hiMgupatrI caulAI vaMzasadRzA kacanAra carmaka SAkanda zatAvarI paToka zamaThazAka mUMgaphalI hArasiMgAra vastu glecchAkhyamiti vizvaH govindamaNi doLA dhagaMdhapASANaH pAmArigaSa rAjapalAMDa ko vasuriti / Ano! Shrutgyanam
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 ) saMskRta zArGgaSTA / -shyaamaa| zAvarakandaH / zyAmakam / zikhaMDinI / zItapAkI / zrahaH / zuktiH zrIvAsaH / zukamAtA / zuThakam / zUrAhnA / zRgALa vinA / zUkarI / SaDaMgaH / saptanA / sarjakaH / samanRpattiH / sItAphalam / sudarzanA / bhASA amlaveta / pragnijhADa / bhAvaprakAza ( harItakyAdi) nighaNTu : bhASA saMskRta karaMjI sugI / nIlanI | surabhiH / x galagala / lasuna spRkU / rohiSa snehavRkSam / jUhI ratiyAM sthaviraH / atibalA | svarasaH / saralasrAva | saugaMdhikam / bhinAji + iriH teers | haMsapadI / mahaMgI hamvAMgaH 1. sukhImUlI hiMsrA ! kSIrakAkolI hiMgaputrA / kroSTucitrA hiMgaputrI sAtamA kopAna bhASA lAla suhAMjanA kundaru pRkkA devamA zaLeya panhAsa vRddha dAraka yaSTikA | rAI makhaDA | trAyamANA| bAloyAlatA vA devabaLa trikatrayam / trikaTu triphalA trimada tripAdI / kITamArikA truTi: choTI ilAyacI araiDa / anantamULa guggulu thAna kunI jIvaka guDakAkAya dIMsa suhAMjanA sarIpha tAnIvela + iriguggulurhariridraH / pariziSTabhASAna mAni / saMskRta bhASA * amlavetasam dIrghajIvakam Aho! Shrutgyanam kAkAdanI hiMguvatI bAbAMkalI ghaDakI sAlyUM / candrazUram atArakIdavA | aMjarUdaH gostakhorA saMskRta
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTanAmAni / (445) - - saMskRta aNhss| karele / bhASA saMskRta | bhASA arNddolii| eraMDavIjam / kttailii| aNdhaahulii| avApuSpI kcr| aMgethu gaNakArikA kchkp| bhiSagmAtA kyaa| aNkott| dIrghakAlaH kngtt| aNjruut| niyAsa vizeSa: khaarii| aNtr| puSpasattvam kddaakaa| prmi| banyakarISam AmI hldii| bhAnagaMdhI haridA kapAsyA / bhaadoN| prAdikA kpaarpaatthaa| pAka knpaan| arkapatram malam kcluun| paasii| pAsadham khushvkn| paamiikaaciyaa| amjikApImam | |kss| aaNdhiikaar| apAmArgaH ksaudii| iNdraannii| iMdravAruNI bepelo| udapI / mASaparNI kaarnn| umjinii| jyotiSmatI kaalaayk| uuNdr| mUpim kaanycnii| kluuNjii| upakuMcI kirmaan| ktthvr| kapistham kisomaa| kmguuglii| guggamakaNA kiraaytaa| kadumbara ktthoddii| kapisthamajjA piis| kbiittphl| kapiraNAlam kara piiniyaa| pakvakapuram kumerpaatth| kaMTakArI karcaram kapikacchuH kAkamAcI karaMjam lAMgalI saMthanam kAravallIlatA kAsIdhIjam, kumArI kAcanapaNam avaskalam bIraNamUdham kAsamardam raktamRtikA jyotigmatI kRSNAbhram sapattA AragvadhaH pasivizeSa: kairAtaH pIyUSama pATalI tAMdanIjaTA viSatidukAH prtr| kcilaa| Aho! Shrutgyanam
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 446 ) bhASA kundaru / kUTha / kUTa / kucakI phalI / velI mAhilI / kesulakA cuna / komala / kaNDIra / qhata / khapariyA / khApa / gavAra / gajapippalA ! gaDUMbA | giLave / guDahula (gulaturI) gola kAkaDI / gaMgeraNA / gulazakarI / vava / bhAvaprakAza ( harItakyAdi ) nighaNTu: saMskRta cakavaDa / candaleI / cArolI / ciMcarIvinA / cirapoTana / cirabheTI / va livo / mukundaH cUka | kuSTham chaDa / zAlmalI cholA / kapiH jalakumbhI / badalIsAra jIyopotA / palAzapuSpam viSNukAMtA karavIram uzIrama kharparam prasAriNI bhASA kumArI bRhatpappalI indravAruNI niyomRtA ca japAkusumam kuna kam nAgavalA jAla / jIyo potA / jhAU / Theza / DAbha / DoDAM / tastumbA 1 tAla / tilakaMThI / tiLavANI / tiMdukI / jhAvukaH akolam DAsarayA (DAMsarA) / titiDIkam darbhama saphalam indravAruNI tUNa / tevarasI / toruM / cavyam trAyamANA cakramardaH somaLatA taMDulIya: bahulA upakucI | daDagalA / apAmArgaH | dAtyUNI / kAkamAcI dhamAlA / guMjA dhava / saMskRta vAstukalaghanavahere / Shrutgrandm cAMgerI zilA puSpam citrakaM, palAzam vAriNaH putrajIvaH pIlu putrajIva: haratALam viSNukAMtA sUryabhaktA siMduvRkSa tuNi trivRta kozAtakI devavalA droNapuSpI laghudantI dhanyayAsakaH dhavaH -rAjavRkSa:
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA dholI gUMda / naramala ! narava cUra / nakhanyA / nAgake 62 / nAgadauA / nAdavANa / nAgara bela / nitAMta | nirmalI / nIlAMca | negaDa | patrA hai / patraja / pataMga | paMcagaMgula / paThAnIla dha / pattharaphoDI / pAula / paTakaDI / phUlaphiraMga / phahida / bAdhAparo / bandA / Tahala / bhaTI / baavcii| vAMjhaka koTI | pariziSTabhASAnAmAni / saMmkana dhAtakI niyamaH bijayAlAra / poglA masakhaparA / vaidhamakha : vijAga (turaMja) / : bada * nAgapaSpam bAla ! nAgadamanI jo / karNama lasirI / tAMbUla lI nipaTa kata ma tagApa m kucandanam viz: zvetaladham pASANamadaH bha: SA garuna : Tara / nirguDa hdii| padmAma vRddhadaruma marahanA masUra / pahaloThI / vapu liku : maraTA / maMDuA / maDUra | guno| pATala' sphuTi priyaMgaH pAribhadraH mukunda | unkaa| mAjU / murga / mudamiMga | pradra / pairala / cUta | bhAr3I moTha / avalgujaH praNazma / sure kaTI (morasikhA / Aho! Shrutgyanam ( 407 ) baahr vIjaka rakta amla va mU vanamU gaH sam bhUla * kula: kaMkArI masUrikA 3. chuyaSTI malAyaH jakharaM kam upakucI niguMDI ko kiTTama jyotiSmatI drAvaNA mAvalam madhulikA kuSTham tatra vRkSa nirguNDI madanaphalam tutthaka mU maruSTakam zAmalaM nirNasa mayUrazikhA
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ (48) bhAvaprakAza (harItazyAdi) nighaNTuH-pa0nA0 / maakhaa saMskRta bhASA maMskRta dhunakaH ghrii| raamaa| ekhApaNoM siNghaaddaa| jAyaphalam raan| shaamniyaaNsaasriiphaa| sItAphanam rAMga / simA ghaNa rudntii| pabantI sigI mohraa| zrRMgakam revshciinii| pItakASThama siidhaa| saiMdhakSama rohiis| gaMdhaNam ssyaa| * zazaH nttjiiraa| apAmArgaH supheddob| zvetadUrvA naarii| lajjA shvetsrj| vinimuphedana pcii| zvetavavarI zatAvarI muphedknnddii| zvetakaravIraH sakSiI / nAkunI sapheMda kherasAra zukhAdirasAraH shdeii| mahAbalA som| pAkhupASANaH stogyuuN| sptprnniimbhaal| nirguNDI srkhaa| mukhHsaaNttii| punadhA srpuNkssaa| plaziloMcAlUna / sovalam mriss| zAlapaNI haraphArahI lavalI sAzana / maappyohaarshRnggaar| rAvihAsakA sNkhaahunii| zaMkhapuSpI hunhul| suSamA sUryabhaktaH saamraa| zAkaMbharIyam | hiNgoraa| saamraa| paM: mRgaH higuna / saaNtthaa| ikSuH hiNgoraa| iMgudI saamvott| zAkhorama niune| nikocanam sirs| zirISam saarkssaa| maradAphalam dAdhazarkarA | gNgekyaa| gomerukIphalama iti pariziSTabhASAnAmAnisamAmAni ! pustaka milanekA ThikAnAkhemarAja zrIkRSNadAsa, gaGgAviSNu zrIkRSNadAsa, "zrIbaTezvara" kIma-presa. "lakSmIveGkaTezvara" sTIm-presa babaI. kalyANa-bambaI. Ahb! Shrutgyanam - iMgudI sikhrnnii| -