Book Title: Anekantjaipataka Part 03
Author(s): Bhavyasundarvijay, Yashratnavijay
Publisher: Jingun Aradhak Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005534/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA bhAga-3 adhikAra-4 jiya racayitA yAkinImahattarAsUnuH AcArya zrIharibhadrasUriH zAsana dravyAstikarathArUDhaH paryAyodyatakArmukaH / yuktisannAhavAnvAdI, kuvAdibhyo bhavatyalam // (sthAnAGgavRttiH ) For Personal & Private Use Only vivecanaprerakaH AcAryavijayaguNaratnasUriH AcAryavijayarazmiratnasUriH Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ himAlaya sA uttuMga hai vo jinazAsana hamArA hai gaMgA sA nirmala aura pAvana jinazAsana hamArA hai patito ko bhI pAvana karatAM jinazAsana hamArA hai tAraNahArA tAraNahArA jinazAsana hamArA hai jainam jayati zAsanam kI alakha jagAnA jArI hai he jinazAsana ! tujako vaMdana terA dhvaja jayakArI hai vaMde zAsanam ... jainam zAsanam... hina For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiloriDolInI " vizeSatAo : anvekAMtavAdaLA abhutA padArthonuM tarapa nirUpaNa... karma, Ayopazama, jJAnAdi sUmapadArthonI vArkazaH siddhi... samadvAdAdi abekAMtanA mULabhUta siddhAMtoLI arthagaMbhIra yuothI abAdhita sthApanA... > ekAMtavAdIoLI mALyatAthI ja ekAMtAvAhInuM AmUlacUla HSG[... bauddha-vaizeSikAda darzanonI sacoTa samIkSA... jJALAal, zabdADhed, ekAMta nirvikalpa Adi mizyAmUDha kumAbhyAonuM tarkabaddha umULa... tapa kevo hovo joie ? kevuM dhyAna kalyANakArI bane ? mokSA, anekAMtavAdamAM ja thAya... evA aneka rahasyapUrNa nirUpaNonuM sutra saMkala[... pramANa ane dravyArthika-paryAyArthika LayanI zailI hadayastha banAvano graMtha ... daLei anekAMtamaya [LAvI sAmya ane samAdhinuM arpaNa karavI eka acqla kRti... avazya vAMco, anekAMtanA siddhAMto para phidA thayA vinA nahIM raho. maLa, vIvarANaparamAtmAnI yAdvAaulI para ovArI jaze ! Jan Edition For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... . . .. . . . . (NO // zrIzaGkezvarapArzvanAthAya namaH // // tassa bhuvaNekkaguruNo Namo aNegaMtavAyassa // // tapAgacchAcArya-zrIprema-bhuvanabhAnu-jayaghoSa-jitendra-guNaratna-razmiratnasUrisadgurubhyo namaH // 1444-graMthanirmAtR-sUripuraMdara zrIharibhadrasUrivijRmbhitA zrImunicandrasUriviracitavivaraNasaMvalita-zrIpUrvamaharSivihitavyAkhyAvibhUSitA navanirmita-'anekAntarazmi'-AkhyayA suramyagurjaravivRttyA samalaGkRtA anekAntajayapatAkA (bhAga-3 adhi2-4 PO* * e dIkSAdAnezvarI, bhavodadhitAraka, A.bha. parama pUjya gurudevazrI gurAsUrIzvara mahA2%1.... pravacanaprabhAvaka, padarzananiSNAta, A.bha. parama pUjaya gurudevazrI rimarasUrIzvara mhaa2|%l... * saMzodhas * zAsanaprabhAvaka A.bha.vi. ratnasuMdarasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSya vidvadvareNya munirAjazrI bhavyasuMThazavijayajI ma.sA. * USIRIS * jinaguNa ArAdhaka TrasTa Mmmm ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ...... For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parimita paricaya *kRtiH anekAMtajayapatAkA (dArzanika graMthomAM ziramo2 gaNAtI kRti) * kartA : yAkinImahattarAsUnu-sUripuraMdarazrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA... * vyAkhyA : pUrvamaharSi * aparanAmaH bhAvArthamAtravedanI (avacUrNirUpa) * vivaraNa : pUjyamunicandrasUriviracita * nAmaH anekAMtajayapatAkA-udyotadIpikA (vRttiTippaNarUpa) * viSaya : (1) sadasAda, (2) nityAnityavAda, (3) sAmAnya-vizeSavAda, (4) abhilApyaanabhilApyavAda (5) bAhyArthasiddhi, ane (6) anekAMtavAdamAM ja mokSa - A pAMca viSayo para talasparzI nirUpaNa ane aneka yukti-prayuktio dvArA anekAMtavAdanuM abAdhita svarUpanirdeza... * saMpAdanaH 18/20 hastapratonA AdhAre aneka truTionuM parimArjana... * anekAMtarazmi : mUlagraMtha, vyAkhyA ane vivaraNanA gahanatama padArthone suvizada zailImAM raju karatuM (aneka suramya TIppaNIothI suzobhita) gujarAtI vivecana... * divyAzIrvAda : siddhAMtamahodadhi pa.pU.A.bha. zrImadvijaya premasUrIzvarajI mahArAjA, nyAyavizArada pa.pU.A.bha. zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA, mevADadezoddhAraka pa.pU.A.bha.zrImadvijaya jitendrasUrIzvarajI mahArAjA. * zubhAzIrvAda : suvizAlagacchAdhipati pa.pU.A.bha. zrImadvijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA... * vivecanapreraka : dIkSAdAnezvarI, paramopakArI, pa. pU. A. bha. zrImadvijaya guNaratnasUrIzvarajI (mArgadarzaka :) mahArAjA tathA pravacanaprabhAvaka, paramopakArI pa. pU. A. bha. zrImadvijaya razmiratnasUrIzvarajI mahArAjA. * saMzodhaka : vidvarya paramapUjya munirAjazrI bhavyasuMdaravijayajI mahArAjA ... * sahAyaka : vidyAguruvarya pUjaya munirAjazrI saumyAMgaratnavijayajI mahArAjA... tathA munirAjazrI tIrtharatnavijayajI mahArAjA... * vivecaka-saMpAdaka : munirAjazrI yazaratnavijayajI ma.sA. * vivecananimitta : vardhamAnataponidhi pU.A.bha. zrI bhuvanabhAnusUri mahArAjAnuM janmazatAbdI varSa. * prakAzananimitta H dIkSAdAnezvarI pU.A.bha. zrI guNaratnasUri mahArAjAnuM sUripada rajata varSa. * prakAzaka : jinaguNa ArAdhaka TrasTa... (muMbaI) * prakAzanavarSa : vIra saM. 2539, vi.saM. 2069, I.san 2013... * lAbhArthI : zrI aThavAlAinsa jaina saMgha tathA phUlacaMda kalyANacaMda jhaverI pauSadhazALA TrasTa - surata. * AvRtti H prathamA : * prati : 500 * mUlya : rU. 400| * prinTIMga+DIjhAInIMga H navaraMga prinTarsa, apUrva zAha, mo. 9428 500 401 * kampojhIMga+seTIMga H mRgendra esa. zAha, mo. 98249 52301 - amadAvAda. For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja cAdara samarpaNam .. O DA - ) ccc zAstrasApekSa, jIvanasaMvyavahArakuzaLa, 320 dIkSAdAnezvarI, trizatAdhika zramaNa-zramaNIgurumaiyA pa. pU. A. bha. zrI vi. guNaratnasUrIzvarajI mahArAjAnA pavitra hastakamaLomAM teozrInI ja kRpAthI sarjata pAmeluM saTIka - savivaraNa anekAMta jayapatAkA graMtha paratuM gujazatI vivecI sALaMda samarpita karuM chuM.. kRpAkAMThThI muni yazarAvijaya 44444444444444z'-bc'-bz'-bk'''''''- For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) # saMkSipta viSaya-nirdeza ja anekAMtaH aucityavAda (prAstAvika) ....... anekAMtajayapatAkA caturtha adhikAra - abhilASya - anabhilApya suMdarapadArtha-rasAsvAda ........ ........ viSayAnukramaNikA ............ .......... 6 abhilApya-anabhilASyavAda ...... .... 646-854 pramANavArtikanA upayogI zloko (pariziSTa-1) ............ ......... 1-4 dharmasaMgrahaNInA upayogI padArtho (pariziSTa-2) ............. * * * * ***********..... 5-25 (6) (7) aho sukRta) prastuta graMthatA prakAzanano saMpUrNa lAbha aThavAlAInsa jaina saMgha vathA phUlacaMda kalyANacaMda jhaverI drasTa lAlabaMgalA aThavAlAinsa suratavALAe potAnI jJAtanidhito suMdara upayoga karIne lIdho che sukRta-satkAryanI zatazaH anumodanA... * sUcanA : A graMthanuM prakAzana, jJAnanidhinA sadravyathI thayuM hovAthI, gRhasthoe mAlikI karavI nahIM. (pU. sAdhu-sAdhvI bhagavaMto tathA jJAnabhaMDArone bheTa) * prAptisthAna zake. (1) zAha bAbulAla saremalajI (2) mahendrabhAI eca. zAha C/o. siddhAcala, senTa ensa skula sAme, C/o. 202/e, grInahIlsa epA., hIrA jaina sosAyaTI, sAbaramatI, svAmInArAyaNa maMdira pAse, amadAvAda-05. aDAjaNa, surata-3950 9. | (5) bhaMvarabhAI cunIlAlajI phona- 94265 85904 phona-(rahe.)0261-2780750 C/o. bhairava korporezana S55, vaibhavalakSmI komlekSa, (mo.) 96011 13344 jinaguNa ArAdhaka TrasTa ghIkAMTA roDa, amadAvAda-1. (4) hemaMtabhAI Ara. gAMdhI (mo.) 94277 11733. C/o. zrI sIkveTIksa, 1/5 C/o. 603,25/B, zivakRpA so. rAjadA cAla, azokanagara, junA hanumAna bhivaMDI, ji. ThANA-421302 krosalena, 2jo mALa, rUma naM.11, muMbaI-1. (mahArASTra) phona- 98204 51073 phona - (rahe.) 02522-246126 (mo.) 98905 82220 For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.1 HUNGURUUDESDEN VONDRES suvizuddha syAdvAdamArgaprarUpaka, vyutasiddhAMtarUpa tIrthasthApaka, mAraNAMtika pariSahone paNa samabhAvathI sahana karanAra parama kRpALu prabhuvIra... vIrAjJAnirvikalpasvIkAraka, anaMtAnaMta labdhinIradhi, AjIvana prabhuvIra caraNopAsaka, svanAmadhanya parama pUjya gautamasvAmI mahArAjA... For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa.pU.A.bha.zrI premasUrIzvarajI mahArAjA 5.pU.A.bha.zrI bhuvatabhAnusUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.bha.zrI jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA anekAMtamarmajJa, karmasAhityatiSNAta, saccAritracUDAmaNi, siddhAMtamahodadhi, sahasrAdhika zramaNasamudAya gurumaiyA, paramapUjya AcAryabhagavaMta zrI vijaya premasUrIzvarajI mahArAjA anekAMtadezatAdakSa,nyAyavizArada, vardhamAtatapotidhi, saMgha-ekatAzilpI, jJAna-darzana-cAritra apratImaprayAga, paramapUjya AcAryabhagavaMta zrI vijaya bhuvatabhAnusUrIzvarajI mahArAjA anekAMtavyavahArakuzaLa, siddhAntadivAkara, AgamahArdamarmajJa, suvizAlagacchAdhipati, paramapUjya AcAryabhagavaMta zrI vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevADadezodvAraka, 400 aThThamanA bhISmatapasvI apAra sAmyasindha paramapUjaya AcAryabhagavaMta zrI vijaya jitendrasUrIzvarajI mahArAjA 5.pU.A.bha.zrI jitendrasUrIzvarajI mahArAjA dIkSAdAnezvarI, yuvakajAgRtipreraka, | gItArthatA-saMvitatA saMpanna trizatAdhika zramaNa-zramaNI samudAyazilpI bhavodadhitAraka pa.pU.A.bha. zrI vijaya guNaratnasUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.bha.zrI guNaratnasUrIzvarajI mahArAjA pravacanaprabhAvaka, SaDradarzananiSNAta, nikhAlasatAvIradhi, guruparitoSakalakSI paramagurudeva, AcAryabhagavaMta zrI vijaya razmiratnasUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.bha.zrI razmiratnasUrIzvarajI mahArAjA For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HisnREE sakalamAnasasaMzayahAriNI, bhavabhavorjitapApanivAriNI / sakalasadguNasantatidhAriNI, haratu me duritAni sarasvatI / / For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 |zrI zAzvArthaouthAya ofma che. e chI-prema-muvA -navaghoSa- niccha-guool-ramicchAsUrisagumyo on: che che mAM che anekAMta H aucityavAda mAstAvika che ) 'paramAtman ! huM nATaka karuM?" deve bhaktisabhara prazna pUchyo. paramAtmA taddana mauna rahyA.. eka zabda paNa na bolyA.. paramAtman ! huM pravrajayA aMgIkAra karuM ?' bhavyAtmAe prazna rajU karyo.. paramAtmAe icchAnuloma bhASAthI anumati darzAvatAM jaNAvyuM ke "jahAsukhaM".. prazna thAya ke, paramAtmAnuM pahelAmAM mauna rahevuM ne bIjAmAM anumati ApavI evuM juduM juduM vartana karavAnuM kAraNa zuM? samAdhAna e ke, paheluM vidhAna sAvaghagarbhita che, nATaka vagere dravyastavarUpa hovA chatAM temAM jIvahiMsA saMbhavita che.. eTale tyAM anumatidarzaka AjJApanI bhASAno prayoga na thaI zake. jyAre bIjuM vidhAna niravagha che, eTale tyAM AjJApanI bhASAno prayoga karavAmAM koI ja doSa nathI. upadezarahasyamAM AvatI A vAta, paramAtmAnuM vacana anekAMtamaya che - evuM spaSTa jaNAve che.. AjJApanI bhASA paNa niravadya vize ja prayojAya, sAvadya vize nahIM. eTale e bhASAprayoga niravagha vize abhilApya ! ane sAvagha vize anabhilApya ! ema abhilAkha-anabhilAkha siddha thAya che.. anekAMtajayapatAkA, bhAga trIjo ! adhikAra cotho ! tarkasamrATa 5. pU. A. bha. zrI haribhadrasUri ma. sA. e, A abhilAkha-anabhilAkhavAdane vistRta zailIthI sarasa rIte samajAvyo > kaI apekSAe vastu abhilApya? kaI apekSAe vastu anabhilApya? For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ekAMta abhilApya-anabhilApya mAnavAmAM doSa zuM ? A badhI bAbatonuM suvizada nirUpaNa che.. - 'kaDavuM kahevuM' e jainasiddhAMta nathI.. - 'mAtra sAcuM kahevuM' e paNa jainasiddhAMta nathI.. - 'hita-mita ne pathya kahevuM' e jainasiddhAMta che.. arthAt badhuM bolavuM evuM nahIM, paNa ucita sthaLe ucita zabdothI ucita rIte ucita vyaktine zAsrasApekSa rIte kahevuM evuM hovuM joIe.. Ane ja abhilApya-anabhilApya kahevAya.. amuka zabdothI abhilApya paNa vastu, zabdAMtarathI anabhilApya hoya che.. amuka avasthAmAM abhilApya paNa vAta, anya avasthAmAM anabhilApya hoya che. A viSayamAM sAvadyAcAryanuM sarvazreSTha dRSTAMta che.. sAvaghAcArya, jemanuM pUrvanAma hatuM kamalaprabhAcArya.. khUba ja zAsanaprabhAvaka ane gItArtha - saMvigna AcArya hatA e ! eka vAra grAmAnugrAma vihAra karatAM pArzvasthabhAvita kSetramAM javAnuM thayuM.. tyAM caityavAsI-zithilAcArI sAdhuonuM khUba jora hatuM.. badhA lokoe ane te sAdhuoe, pU. kamalaprabhAcAryane AdarapUrvaka vinaMtI karI ke 'jinAlaya vize pha2mAvo..' paNa zAsanaprabhAvaka kamalaprabhAcArya anekAMtamaya jinazAsanane varelA hatA.. teozrIe vicAryuM ke - 'jinAlaya vize kahevAmAM koI vAMdho nathI, paNa A kSetramAM kahevAthI, caityavAsIonA mithyAmatanuM poSaNa thaze.. eTale abhilApya paNa vAta ahIM anabhilApya che..' ane pachI spaSTa zabdomAM jaNAvI dIdhuM : 'jo ke A vAta jinAlaya vize che, to paNa A sAvagha che, eTale huM eka zabda paNa ahIM bolIza nahIM.' A pramANe yathArtha - niHzaMka - aviparIta kahevA dvArA, temanA vaDe jinanAmakarmanuM upArjana karAyuM ! abhilApya-anabhilAkhano saMdeza spaSTa che.. kharekhara anekAMtathI vacana-aucitya, vyavahAra-aucitya, vyavasthA-aucitya vagere aneka prakAranuM aucitya zIkhavA maLe che.. (kyAM bolavuM ? kevuM bolavuM ? kevI rIte bolavuM ? e badhuM anekAMtane pAmelo ja vicArI zake..) A abhilApya-anabhilApyarUpeno anekAMta, vyavahAramAM paNa atyaMta bhaLelo che.. - ghaTa zabdathI abhilApya paNa ghaDo, 'kapaDAM' zabdathI anabhilApya hoya che.. For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sAkara kevI ? to kahI zakAya ke "madhura', paNa madhuratA kevI? to te vize kaMI kahI zakAtuM nathI. - tIrthakaranI apratIma samRddhinuM amuka zabdothI varNana karyA pachI chevaTe to kahevuM ja paDe ke "tadaI naiva za .." pUjya graMthakArazrIe A adhikAramAM ekAMta anabhilASyavAdI bauddha vagerenI ane ekAMta abhilASyavAdI bhartuhari vagerenI ekAMta kumAnyatAono sacoTa tarkothI nirAsa karIne abhilAkhaanabhilASyavAdane suvizada zailIthI rajU karyo che. tenA adhyayana-adhyApana dvArA mArgastha kSayopazama uvala banAvIe, jinavacana paranI zraddhA avicala banAvIe, paraMparAe muktisukhane pAmIe e ja zubhAbhilASA.. A adhikAramAM kayA padArtho mahattvapUrNa che? teno ullekha ame "rasAsvAda' nAmanA eka svataMtra nibaMdhamAM karyo che. jijJAsuone tyAMthI jovAnI bhalAmaNa. A adhikAranI ja zabda-apohavAdanI keTalIka carcAo, pU. A. bha. zrI malayagirisUri ma. sA.e naMdIsUtranI ane dharmasaMgrahaNInI TIkAmAM lIdhela che.. te baMnenI TIkA paNa ame phUTanoTamAM ane pariziSTamAM Apela che. dharmasaMgrahaNIvRtti parano pa. pU. A. bha. zrI vi. ajitazekharasUri ma. sA.no bhAvAnuvAda paNa sAthe pariziSTamAM saMpAdita karela che, tene paNa jijJAsuo upayogamAM laI zake.. prAMte, gurubhagavaMta - saMzodhaka - sahavartI - sahAyakonI kRpAthI, A adhikAra paranuM gujarAtI vivecana taiyAra thayuM che.. ajJAnatAvazAt mArAthI jinAjJAviruddha kAMIpaNa lakhAyuM hoya, to tenuM sAAhadaye micchA mi dukkaDam .. vivecaka prema-bhuvanabhAnu-jayaghoSa-jitendraguNaratna-ma2nasUricaraNalava muni yA2vijaya For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) thAnesicjayapatAza thArtha chAdhisiNa - amiSAdhya-amilApya ? suMdara padArtha-sAsvAda... - zabdano viSaya apoha nathI, paNa vastu che - enI tarkabaddha siddhi... (pR. 654) - zabdanI 'arthavAcakatA' eTale zuM? tenI suspaSTa vyAkhyA... (pR. 663) -> kSayopazamane sApekSa rahIne ja, zabda te arthano vAcaka bane che, e vAtanI udAharaNa sAthe sAbitI... (665.) - kSayopazama zenAthI thAya? ane kSayopazamano prabhAva zuM? tenA svarUpanuM suMdara nirUpaNa... - zabda-arthano vA-vAcaka svabhAva anAdi che, e vAtanI satarka siddhi... (pR. 667) ne vastusaMlagna zabdo ane vastuvikala zabdo - te benA taphAvatanI satarka sthApanA... (pR. 675) - apohamAM zabdano saMketa na thaI zake, e vAtanuM yuktizaH nirUpaNa... (pR. 687) - bauddhamAnya traNa prakArano apoha ane temAM saMketanI azakyatAnuM nirUpaNa... (pR. 688) - bauddhamate vikalpajJAnamAM bahirmukhAvabhAsitA + arthagrahaNaabhimAna + pravRtti vagerenI asaMgati... (pR. 703) - jevo vikalpa vaktAne hoya, tevo ja vikalpa zrotAne hoya evuM jarUrI nathI... (pR. 709) > savikalpa saMvedanamAM anubhavAto sAmAnyAkAra apAramArthika ja che, evuM nathI... (pR. 729) - vastune ekAnekasvabhAvI mAnavAmAM ja nIlotpalAdi zabdavyavahAra saMgata thAya... (pR. 745) - nIlotpalAdi vastu ekAMte sarUpa ja che, e vAtanuM nirAkaraNa... (pR. 754). > anekAkAra buddhinI jema padArtha paNa citra-anekasvabhAvI ja mAnavA joIe... (pR. 76 2) > zabdAdvaitavAdInI aneka kumAnyatAono upavAsa ane nirAkaraNa.. (pR. 765) > khoTI mAnyatAo, khoTA svIkAro, Iha-paralokamAM anarthanA sarjaka bane che.. (pR. 773) - vijAtIya parivartana (=eka vastunuM bIjI vijAtIya vasturUpe pariNamana) na thaI zake... (pR. 775) For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) - vRkSa-sAmAnya ane zizapAdi vRkSavizeSo baMneno upayoga judo judo hovAthI, baMne koIka | apekSAe judA che... (pR. 781) - sUkSma avasthAmAM paramANuo, zaktirUpe to sthULa ja hoya che... (pR. 791) indrigrAhya ane indriyagrahaNayogyatA - e be jemAM hoya, te ja "zabda" banavAnI pAtratA dharAve che... (pR. 804) - advaitavAdIne zabdasvarUpanI pRcchA ane teo dvArA banAvAyela sphoTavAdanuM nirUpaNa.. (pR. 805). - advaitavAdIo sphoTanI sAbitI mATe je tarko Ape che, teno tarkazaH nirAsa... (pR. 814) > phoTarUpa zabdathI nahIM; paNa varNAtmaka zabdathI ja vAcya padArthano bodha thAya che, e vAtanI tarkazaH sAbitI. (pR. 819) -> judA judA vargo eka-bIjAnA AkSepakasvabhAvavALA che. eTale aneka varSo bhegA maLI ekAkAra bodha karAve emAM koI bAdha nathI... (pR. 822) -> eka ja zabdanuM jJAna, yogI-ayogIne judA judA rUpe thAya che, teno nirdeza... (pR. 830) > vastunA abhilAkha-anabhilApya be dharmonA svarUpanuM nirUpaNa... (pR. 831) > anabhilAkha dharmo paNa kathaMcit abhilApya che ane teo kaI apekSAe anabhilApya kahevAya - tenuM tAtparya... (pR. 832) - eka ja vastu anabhilAkhadharmanI pradhAnatAe indriyagrAhya bane ane abhilAkhadharmanI pradhAnatAe zabdagrAhya bane... (pR. 836) -> karma, tenuM svarUpa, teno kSayopazama, ane te kSayopazamathI thanAruM arthakAra saMvedana - e badhAnuM suMdara svarUpadarzana... (pR. 841) -> saMketa na karyo hoya, to paNa kSayopazamathI arthAkAra saMvedana thaI zake che... (pR. 842) - zabdane apohavAcaka mAnavAmAM aneka doSo Ave, tenuM suMdara nirUpaNa... (pR. 845) > vAcaka ane vAcya kone kahevA? tenI cokkasa vyAkhyA... (pR. 847) ~ zabda te vikalpAkArane viSaya kare che, vastune nahIM - evI bauddhamAnyatAno nirAsa... (pR. 847) For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] viSayAnukramaNikA T viSaya pRSTha viSaya * abhilApya-anabhilApya anekAMtavAda 646 0 zabdane apohavAcaka mAnavAmAM paNa * mUla pUrvapakSInA kathanano nirAsa ..... 646 * vastune ekAMte anabhilApya mAnavAmAM doSaparaMparA ApAdita doSonI tadavasthatA pradhAnAdibuddhinI vastusaMbaddhatAno nirAsa 647 * baMne zabdonA upAdAnano bheda 64870 bauddha-jaina sAmyatAdarzaka koTho 649 0 atIta-anAgataviSayaka zabdapravRttinI * vastunI abhilApyatA aMge bauddhakRta pUrvapakSa 0 zabda-arthanA saMbaMdhano nirAsa . * atIta-anAgataviSayaka zabdapravRttino abhAva .. mRSAvANInI asaMgatatA * apohamAM ja saMketanI zakyatA ... bauddhapUrvapakSano AmUlaphUla nirAsa @ * apohavAdanuM vikalpazaH unmUlana * AMtaradharmInI zabdavAcyatAno nirAsa ( 6 ) * ghaTazabdathI anyapadArthanA akathanano nirAsa pradhAnAdizabdanI nirnimittaka pravRttinI nibaMdhasiddhi * saMgati 652 0 mRSAvANInuM paNa nibaMdha astitva 6520 apohamAM saMketazakyatAno tanatoDa 65 nirAsa * bauddhakRta zabdavAcyatAno nirAsa * vastu vize pravartaka tadadhyavasAyano nirAsa * viziSTa vikalpa mAnavAmAM arthavAcakatAnuM ApAdana * zabdanI vastuvAcakatAnI nibaMdha sthApanA * zabdanI kSayopazamasApekSa arthavAcakatA 664 * laukika-lokottara niyamanano uccheda .. 670 0 zabda arthamAM vicitrazaktivazAt vyavahArasaMgati pRSTha For Personal & Private Use Only 677 680 683 685 687 6530 vyAvRttasvalakSaNamAM saMketanI aghaTitatA 688 6540 anyavyavacchedamAtramAM saMketanI 656 aghaTitatA 658 * vikalpabuddhipratibhAsamAM saMketanI aviTatatA 660 * tRtIyavikalpamAM saMketasamaMjasatAsAdhaka bauddhano sacoTa nirAsa 6620 trIjA apohamAM saMketano vikalpazaH nirAsa 693 6630 trIjA apohamAM saMketasamarthaka bauddhapUrvapakSa bauddhamaMtavyanuM yuktizaH unmUlana ..... 699 * naimirikadaSTAMta prastutamAM asaMgata .... 702 671 7 zabda vikalpanI janma-janakatAgrAhI jJAnanI asaMgati 672 * vakta-zrotRvikalpanI samAnatAno nirAsa 6740 pUrvapakSagata anyakathanano nirAsa 685 ... 686 689 690 691 693 705 709 .... 713 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya * avastumAM saMketanI asiddhi * vikalpanI vasturUpatAnuM samarthana. * vikalpanI avastutAsAdhaka bauddhapUrvapakSa pUrvapakSa * zabdane apohaviSayaka mAnavAmAM 718 7 buddhi dvArA svalakSaNAcchAdanano nirAsa 728 * sAmAnyanI apAramArthikatAno nirAsa 729 0 * vastumAM saMketanI avirodhasaMgati......... 731 * zabdavAcyavastuvAdImate doSaparaMparA - 7320 * vastumAM ja zabdasamAnAdhikaraNatAnuM samarthana . nirdoSatA 736 * bauddhakRta pralApano nirAsa - uttarapakSa . 738 * ekAnekasvabhAvatAnI atyAvazyakatA . 7450 ( 7 ) dhikaraNanI susthitatA * ekAnekasvabhAvI vastu vize doSonI niravakAzatA apohapakSe nirdoSatAno nirAsa apoharUpa vikalpabuddhi vize vikalpajALa pRSTha viSaya 715 0 ekAMta abhilApyavAdIno vistRta 717 pUrvapakSa . nirvikalpajJAnamAM paNa zabdAnuvedha . zabda-arcanA tAdAtmya aMge bIjA doSonuM nirAkaraNa zabda-arthanA tAdAtmya aMge vadana pATanAdi doSono nirAsa .. bAhya vastumAM nirupacaritapaNe zabdasamAnAdhikaraNatA * samAna-vizeSapariNAmano kathaMcid abheda 7530 * samAna-vizeSapariNAmano kathaMcid bheda 753 * ekAMta sanmAtratAnuM nirAkaraNa ...... 7540 0 ekAnekasvabhAvatA vize samAnA * citravastumate vizeSya-vizeSaNabhAvanI paNa saMgati .. * vastune ekAMte abhilASyarUpa mAnavAmAM doSaparaMparA bodhanA avinAbhAvanI apekSAe zabda-arthanA tAdAtmyano nirAsa 751 2 zabda-bodhanI ekAMta anuvedhatAno nirAsa 752 ..... 761 7580 762 787 bhartRharinA matano nirAsa .......... 788 advaitavAdInAM anya maMtavyano nirAsa . 789 ekAMtavAdImate suptAdibodhanI skUlarUpatAno nirAsa advaitamate sUkSma-sthUlarUpatAnI asaMgati 755 7 syAdvAdamate sUkSma-sthUlarUpatAnI saMgati advaitavAdImate nirvikalpanI zabdAtmakatAno nirAsa be vikalpa pramANe zabdAnuvedhanI aghaTitatA bodhamAM AlokAnuvedhanuM ApAdana paNa 763 pRSTha 330 parabrahmamAM paNa zabdatAdAtmya ....... 772 780 zabdAdvaitavAdIno AmUlaphUla nirAsa . . 773 vRkSatva-zizapAtvano kathaMcid bheda vyAvRttividhayA doSanirAkaraNanI azakyatA ..., 765 767 256 For Personal & Private Use Only 782 783 789 790 791 792 tadavastha 795 * pUrvapakSIkRta pralApanI iSTaphalazUnyatA . 795 765 0 bodhamAM zabdAnuvedhano nirAsa 197 793 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ......841 (8) viSaya pRSTha viSaya pRSTha * jainamate phyurikA-pATanAdinA avasthA- * varNane prasvedakalpa mAnavAmAM sphoTanI bhedanI saMgati .................... 800 anityatA ....................... 827 * advaitavAdImate avasthAbhedanI saMgati 8000 vastunI abhilApya-anabhilApyatA* brahma vize paNa vAcya-vAcakabhAvanuM siddhi ...................... .......... 831 samarthana ... .. 801 - abhilAkha-anabhilApyatAno * brahma vize zabdanivRttino nirAsa .... 802 avinAbhAva ..... * brahmamAM paNa zabdAstitvasAdhaka * abhilATha-anabhilASyanI pUrvapakSanI dalIlono nirAsa ........ 803 bhinnArthatAno nirAsa .............. 834 zabdabrahmanI vAcya-vAcakabhAva indriyathI paNa kathaMcit abhilApya atItatAsAdhaka udAharaNamAM vAcya- dharmanuM saMvedana ..................... 836 vAcakatAnuM samarthana ................ 804 0 zabdathI paNa kathaMcit anabhilAkha * advaitavAdIne zabdasvarUpa pRcchA .... 805 dharmano bodha .................. ........ 837 * zabdasvarUpa darzaka advaitavAdInuM maMtavya. 806 abhilApya-anabhilApya aMge anya * varNathI tAdezasaMpratyayanI asaMgati ... 806 AzaMkAno nirAsa * ekarUpa zabdanI phoTarUpatA ......... 8000 karmabaMdha-kSayopazamAdinuM svarUpa ..... 841 * phoTarUpa zabdanI avicalita-nitya- * kSayopazamathI ja arthAkAra saMvedananI ekarUpatA ........................ 809 siddhi ............................ 842 * sphoTanI abhivyaMjatA aMge vikalpa- * zabdanI arthavAcakatAsiddhi .......... 847 jALa ...... ........... 810 * zabdanI vikalpabuddhiviSayatAno * sphoTanI abhivyaMjakatAviSayaka vikalpa- nirAsa ...... ............... 847 jALano nirAsa ...... ..... 812 - zabdane apohaviSayaka mAnavAmAM doSa* advaitavAdInA sphoTavAdano visphoTa - paraMparA ................ 848 uttarapakSa ......... ........... 814 * AptavacananI ayathArthatA........... 848 * advaitavAdI sAthe sugar-coated : buddhastavanA nirarthakatA ************* 8 09 vArtAlApa ........................ 814 zikSApadanI geyatulyatA ............ 850 phosvabhAvonuM vikalpothI grasana ... 816 : azlIlavAdanI anarthakatAnI * dhvanimAM varNAtmakatAnuM samarthana ...... 818 asaMgati ........................ 851 * varNAtmaka zabdathI saMpratyayanI saMgati . 821 * bhikSusaMvedananI aghaTitatA.......... 853 * varNAtmaka zabda aMgenA anya pralApano * pariziSTa - 1 (pramANavArtikanA nirAsa .............................. ........ 822 upayogI zloko saTIka) . ............ 853 sphoTarUpa zabdanI nityAtmakatAno * pariziSTa (vAcya-vAcakabhAvanI sAbitI nirAsa .......................... 823 mATeno, cothA adhikArane saMlagna, * sphoTAbhivyaktino nirAsa ......... 825 dharmasaMgrahaNI TIkAmAM rahelo AMzika * dhvaninI varNAtmakatAnuM samarthana ...... 825 adhikAra). For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1444 grantharacayitRzrIharibhadrasUrisUtritA vyAkhyA+zrImunicandrasUripraNItaTippanasaMvalitA 'anekAntarazmi'-AkhyayA gurjaravivRttyA samalaGkRtA anekAntajayapatAkA Carrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr.sx ||ath caturtho'dhikAraH // (1) tathA yaccoktama-evamabhilApyAnabhilApyamapi virodhabAdhitatvAdevAnuddhoSyam' ityAdi, tadapyayuktam, virodhAsiddheH abhilApyAnabhilApyasyaiva pramANa............................................ vyAkhyA ...................................... sAmprataM caturtha Arabhyate / tatra cAdAvevedamAha-tathA yaccoktamityAdi / tathA yaccoktaM mUlapUrvapakSagranthe-evamabhilApyAnabhilApyamapi vastu virodhabAdhitatvAdevAnuddhoSyamityAdi / tat kimityAha-tadapyayuktam / kuta iti Aha-virodhAsiddheH / asiddhizca abhi // zrIzaddhezvarapArzvanAthAya namaH // // zrI prema-bhuvanabhAnu-jayaghoSa-jitendra-guNaratna-razmiratnasUrisadgurubhyo namaH / / // aiM namaH // * aneThAMtarazmi * aindradhyeyaM jinaM. nalvA, natvA gurukramAvalIm / gurjazayAM nibaddheyaM, vyAkhyA. ramyA vinvyte|| - abhilANAnabhilApya anekAMtavAda - dareka vastu sAmAnya-vizeSarUpa che - ema siddha karI, have vastu abhilAkha-anabhilASyarUpa zI rIte - te siddha karavA graMthakArazrI cothA adhikArano prAraMbha kare che - mUla pUrvapakSInA kathanano nirAsa - (1) paDelA tame 4 tuM 3 - "vastu te amitAya (=104vAya) anamitApya (=AthI avAzya) 35 cha, mevI ghoss9|| na 42vI, 129 3 me 4 vastu maamilaayanabhilASyarUpa mAnavI virodhabAdhita che" - e badhuM kathana paNa ayukta che, kAraNa ke eka ja vastune abhilApya-anabhilASyarUpa mAnavAmAM koI virodha siddha nathI... prazna: 55 zIrIte ? 1. 'atha caturthaH paricchedaH' iti gh-paatthH| 2. "tathA ca yathokta0' iti k-paatthH| 3-4.51tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( caturtha: siddhatvAt, tathAvyavahAropalabdheH, anyathA vyavahArocchedaprasaGgAt / ( 2 ) tathAhi - yadi tadekAntenaivAnabhilApyamabhyupagamyate kathaM tarhi tathAvidhazabdAt tathAvidhArthapratItyAdi ? dRzyate cAnalAdyAnayetyukte tatpratItipurassarA keSAJcit dhUmadhvajAdau pravRttiH tatsamAsAdanaM samAsAdite tathAnivedanamiti kathaJcidabhilApyasiddhiH, anyathA tadanupapattiH, 647 Co ...vyAkhyA lApyAnabhilApyasyaiva vastunaH pramANasiddhatvAt / pramANasiddhatvaM ca tathAvyavahAropalabdheHabhilApyAnabhilApyatayA arthakriyAsiddheH / anyathA - abhilApyAnabhilApyatAM vihAya vastuno vyavahArocchedaprasaGgAt / etatpradarzanAyaivAha - tathAhItyAdi / tathAhItyupapradarzane / yadi tatvastu ekAntenaivAnabhilApyamityabhyupagamyate, kathaM tarhi tathAvidhazabdAt-sAMvyavahArikAdanalAdirUpAt tathAvidhArthapratItyAdi tathAvidhaH - tadvAcyo'nalArthastatpratItyAdi katham ? 'Adi'zabdAt pravRtti-tatsamAsAdana- nivedanagrahaH / dRzyate cAnalAdyAnayetyukte sati tatpratItipurassarA-analapratItyanuyAyinI keSAJcit pramAtRRNAM tathAvidhakSayopazamayuktAnAM dhUmadhvajAdau arthe pravRttistadviSayA / tathA tatsamAsAdanaM - dhUmadhvajasamAsAdanaM samAsAdite sati ... aneaMtarazmi uttara : dukho, (1) abhisApya, ane (2) anabhilApya prema ubhaya35 vastu 4 pramAe siddha che, kAraNa ke vastuno te rUpe (=abhilASya/anabhilApyarUpe) ja arthakriyArUpa vyavahAra thato dekhAya che... (anyathA=) jo vastune abhilApya-anabhilApya na mAno, to te vastunA samastavyavahAranA ucchedano prasaMga Avaze. A ja vAtane graMthakArazrI dAkhalA-dalIla sAthe jaNAve che - (saMdarbha : have graMthakArazrI, pahelA vastune ekAMta anabhilApya mAnavAmAM doSa batAve che, tyArabAda aDadho adhikAra thaye (765 pAnAthI) vastune ekAMta abhilApya mAnavAmAM doSa batAvaze... pachI chelle vastune abhilApya-anabhilASyarUpe phalita karaze.) * vastune ekAMte anabhilApya mAnavAmAM doSaparaMparA (2) jo vastu ekAMte anabhilApya ja hoya, arthAt zabdathI vAcya na ja hoya, to vyavahAramAM prayogatA 'agni' vagere zabdathI agni Ahi arthanI pratIti vagere (= pravRtti, prApti, nivedhana) zI rIte thaze ? thAya to che 4... te khA pramANe - eka vyaktine koI mANase kahyuM ke "agni laI Ava" to te vyaktine (1) pahelA agninI pratIti thAya, pachI (2) viziSTa kSayopazamavALA pramAtAnI te agni vize pravRtti thAya, tyArabAda (3) te agnine laI Ave, ane lAvyA pachI (4) te vyakti jaNAve che ke - "tamArA vaDe je agni - 1. 'lApyamabhyupa0' iti Ga-pATha: / 2. 'pravRttivatsamA0' iti Ga-pATha: / 3. 'dRzyate analA0' iti gha- pATha: / For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) . vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 648 atiprasaGgAt // ____ (3) syAdetat anyApohAbhidhAyakAH zabdA iti tatastaM pratipadyate, tatazca dRzya ja vyArahyA che .... tathAnivedanam-'ayamasau yastvayokto'nalaH sa AnItaH' ityAdi / iti-evaM kathaJcidabhilApyasiddhiH / anyathA-evamanabhyupagame tadanupapattiH-tatpratItyAdyanupapattiH / kuta ityAhaatiprasaGgAt udakAdivadanalasyApi tacchabdenAnabhilApyatvAt / etadavizeSatastatrApi prtiityaaghAgharatiprasaphara . syAdetadityAdi / syAdetat-athaivaM manyase-anyApohAbhidhAyakAH zabdA iti kRtvA anekAMtarazmi ... kahevAyo hato, te lavAyo che." paNa have jo agnizabdathI agnivastu vAcya ja na banatI hoya, to te mANasanA kahevAthI koIpaNa vyaktine pratIti-pravRtti Adi thaI zakaze nahIM... tethI vastune kathaMcit abhilApya (=zabdavAcya) mAnavI ja rahI, nahIMtara uparokta rIte pratIti Adi asaMgata Tharaze.. praznaH "agni' zabdathI, te agni vAcya na hovA chatAM paNa, tenAthI agninI pratIti Adi mAnI laIe to? uttara : are ! to to atiprasaMga e Avaze ke, agnizabdathI abhilApya na hovA chatAM paNa, jema tame agninI pratIti Adi mAno cho, tema tenAthI udakanI pratIti Adi paNa mAnavI paDaze... (pachI bhale ne te udaka paNa agnizabdathI abhilApya na banato hoya !) paNa tevuM to koIne iSTa nathI. tethI dareka vastune te te zabdothI vAcya mAnavI ja joIe... (3) have bauddha potAno vistRta pUrvapakSa raju kare che, jenI ekeka vAtonuM AgaLa sacoTa nirAkaraNa karAze. - vastunI abhilApyatA aMge bauddhakRta pUrvapakSa (bauddha kahe che ke, vastune abhilApya na manAya, kAraNa ke vastu abhilApya tyAre bane, ke jyAre te zabdathI vAcya banatI hoya... paNa vastu te zabdano viSaya ja nathI, kAraNa ke zabdano viSaya "anyApoha" manAyo che. bhAva e ke, "agni' evA zabdano viSaya, koI agni padArtha nathI, agnino apoha (=agni sivAyanA badhAno vyavaccheda) che - AvuM bauddha mAne che, enuM kAraNa e ke, zabdanA viSayarUpe jo vAstavika padArtha mAne, to zabdone pramANa mAnavA paDe, je bauddhane iSTa nathI. eTale ja teo zabdano viSaya vastu nahIM, paNa anyApoha kahe che (arthAt agni nahIM, paNa anagnino vyavaccheda kahe che.) Ama vastu, zabdano viSaya na hovAthI, te abhilApya na bane... Avo bauddhano garbhita Azaya che. e Azaya siddha karavA ja, bauddha potAnI mAnyatA pUrvapakSarUpe raju kare che.) For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 649 anekAntajayapatAkA - ( turtha: vikalpyAvAvekIkRtya tabalAt pravartate, na tu zabdAd vastveva pratipadyeti, tasya tato'navagateH, pratibandhAbhAvAt, (4) tAdAtmya-tadutpattyanupapatteH, anekadoSaprasaGgAt, vyAraNya tataH-zabdAt tam-anyApohamanyAbhAvaM pratipadyate / tatazca dRzyavikalpyAvarthoM-svasAmAnyalakSaNarUpau ekIkRtya tadbalAt-ekIkaraNasAmarthyAt pravartate, na tu zabdAd vastveva pratipadya pravartata iti / kuta ityAha-tasya-vastunaH tataH-zabdAdanavagateH-aparicchedAt / anavagatizca pratibandhAbhAvAt vastu-zabdayoH / pratibandhAbhAvazca tAdAtmya-tadutpattyanupapatteH vastuzabdayoreva / iyaM ca anekadoSaprasaGgAt / tathAhi-vastu-zabdayostAdAtmye kSurikA-'nalA anekAMtarazmi ja bauddhapUrvapakSaH agni vagere dareka zabdo anyApohane kahenArA che tethI agni vagere zabdothI pramAtAne anyApohano anyAbhAvano agni sivAyanA padArthanA vyavacchedano bodha thAya che. praznaH jo zabdathI anyApoha ja jaNAto hoya, to te pramAtAnI vastu vizenI pravRtti zI rIte saMgata thAya ? (jenuM jJAna thayuM hoya, te vize ja pravRtti thAya ne ?) uttara : juo bhAI ! zabda=vikalpa, teno viSaya anyApoharUpa sAmAnya che ane nirvikalpadarzanano viSaya svalakSaNa che ahIM kharekhara to zabdano viSaya sAmAnya ja che. paNa (1) dazya=nirvikalpano viSaya svalakSaNa, ane (2) vikalpa zabdavikalpano viSaya anyApoharUpa sAmAnya... e baMne viSayonuM ekIkaraNa karIne, zabdano viSaya vikapya hovA chatAM paNa, ekIkaraNanAM sAmarthyathI, pramAtA, dazyane paNa viSaya tarIke mAnI le che ane eTale ja te dRzya-svalakSaNa vastu vize pravRtti kare che... Ama, ekIkaraNanAM sAmarthyathI ja, zabda dvArA vastu vize pravRtti thAya che... bAkI zabdathI vAstavika svalakSaNa jaNAyA pachI pravRtti thAya evuM nathI, kAraNa ke zabda dvArA kharekhara to vahuno bodha thato ja nathI.. praznaH paNa tenuM kAraNa? bauddhaH kAraNa e ke zabda - vastuno kharekhara to pratibaMdha =saMbaMdha ja naithI. te A rIte - - zabada-arthanA saMbaMdhano nirAsa - (4) zabda-artha vacce (1) tAdAbhya, ke (2) tadutpatti eke saMbaMdha ghaTatA nathI, kAraNa ke tevuM mAnavAmAM aneka doSonI Apatti Avaze. juo - * "na ca zabdasyArthena saha nizcitAnvayavyatirekatA, pratibandhAbhAvAt, tAdAtmyatadutpattyanupapatteH / " - nandImalaya0 TIkAyAm pR.8| rU. "svatakSAsAmAnyarUpI' 2. 'pratipadya pravartata taNya' ti I-pa:. 2. ' vitpAvatha' ta -paDhi: -paTi: I rUti For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja . adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 650 pratibandhamantareNApyanyato'nyAvagatAvapanyAyaH / (5) paramArthaMkatAnatve ca zabdAnAma ja vyAraNyA 'calAdizabdoccAraNe vadanapATana-dAha-pUraNaprasaGgaH / tadutpattau tu-vastunaH zabdotpattau vAhlIkasyApi prathamapanasadarzane tacchabdoccAraNaprasaGgaH / zabdAd vA vastUtpattau vizvAdaridratA, zabdAdeva kaTakAdibhAvAdityanekadoSaprasaGgaH / pratibandhamantareNApi vastu-zabdayoranyataHzabdAdanyAvagatau-vastvavagatau kimityAha-apanyAyaH, atiprasaGga ityarthaH / doSAntaramAha anekAMtarazmi .. (1) zabda-arthanuM tAdAtma mAno, to agnizabda ane agni eka ja thaI jatAM, agnizabda paNa agninuM kArya kare ane to agni bolavAthI ja moTuM saLagI javuM joIe... tema "acala' zabda ane parvata eka ja hovAthI, "acala' bolavA mAtrathI moDhAmAM parvata AvI javo joIe... tema kSurikA bolavA mAtrathI ja moTuM phATI javuM joIe... paNa tevuM to kadI thatuM nathI. eTale zabdaarthanuM tAdAbhya rnathI... (2) baMne vacce tadutpatti saMbaMdha paNa tyAre ja mAnI zakAya, ke jayAre (ka) arthamAMthI zabdanI, ke (kha) zabdamAMthI arthanI utpatti thatI hoya.. (ka) ApaNane koIpaNa vastu jotAM tenuM nAma yAda Ave che, kAraNa ke ApaNane pUrve koIe tenuM nAma jaNAvyuM hoya che... (saMketa karyo hoya che.) dA.ta. "ka" Avo AkAra kamaLanA ka no, evuM zIkhavADAyuM hovAthI jevo "ka" dekhAya ke ApaNane ka ja yAda Ave che... paNa jene AvuM zIkhavADAyuM na hoya, te tene oLakhI zake nahIM. jo arthamAMthI zabda utpanna thatA hoya, to jene pUrve zIkhavADAyuM nathI, tevI vAllIkadezamAM rahela vyaktine. pahelI ja vAra phaNasa jovA chatAM paNa temAMthI utpanna thayelA zabdonuM jJAna thaI jAya ane tethI te vyakti bolatI jaNAvI joIe. (paramArtha e ke, jo arthamAMthI zabda utpanna thatA hoya to saMketanI jarUra nathI, saMketa vinA paNa jJAna thaI jAya...) jevuM kadI banatuM nathI... mATe arthamAMthI zabda utpanna thAya, evuM mAnI zakAya nahIM... (kha) jo zabdamAMthI artha utpanna thato hoya, to "mane karoDa sonA mahora maLo" evuM bolavA mAtrathI ja, karoDa sonAmahora utpanna thaI jaze ane garIba mANasane paNa maLI jaze... e rIte to badhA mANasonI karoDAdinI icchA bolavA mAtrathI ja pUrI thaI jatAM - adhUrI icchAvALo koI ja na rahevAthI - saMpUrNa vizva dhanavAna banI jaze. vaLI, e rIte to zabdathI ja kaTaka (AbhUSaNavizeSa) *"tathAhi - na bAhyo'rtho rUpaM zabdAnAM, nApi zabdo rUpamarthAnAm, tathApratIterabhAvAt, tatkathameSAM tAdAtmyam ? yena vyAvRttikRtavyavasthAbhede'pi nAntarIyakatA syAt kRtakatvAnityatvavad / api ca - yadi tAdAtmyameSAM bhavet, tato'nalAcalakSurikAdizabdoccAraNe vadanadahanapUraNapATanAdidoSaH prasajyeta, na caivamasti, tad na tAdAtmyam / " - nandImalaya0 TIkAyAm pR. 8 ! 2. 'vacchasthApi' ta -paDhi: Tu-pAkistu 'vAndIpa' rUti . 2. "TAmivi' rUti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( caturtha: nimittA na syAt pravRttirartheSu citratantrAntaragateSu, parasparavirodhitvena sarveSAM tathA'bhAvAt, atItA'jAtayozcAsattvAt, (6) naM ca syAdanRtArthatA vAcaH kasyAzcidapi, AvyAbA 651 koI kahe ke "pradhAna=prakRti ja jagatanuM kAraNa che" to koI kahe ke "Izvara ja jagatanuM kAraNa che" - Ama, judA judA zAstronI judI judI mAnyatA che. paNa eka vAta spaSTa che ke, jagatanuM kAraNa jo prakRti haze, to Izvara nahIM hoya ane Izvara haze, to prakRti nahIM hoya. Ama, paraspara virodhI hovAthI, prakRti-IzvarAdi badhA to jagatanuM kAraNa na ja banI zake... to paNa te te zAstromAM prakRti-IzvarAdine 'jagatakAraNa' zabdathI navAjyA che... have jo vastu vinA zabdanI pravRtti na ja thatI hoya, to te zAstromAM karela, pradhAna-IzvarAdi vastuno ullekha kaI rIte thayo ? kAraNa ke kharekhara tevI pradhAnAdi vastu ja nathI ane vastu na hovAthI to tamArA mate zabdanI pravRtti ja nahIM thAya (paNa thAya to che ja...) sAra : pradhAnAdi vAstavika vastu na hovA chatAM paNa, te te zAstromAM teno zabdarUpe ullekha * " nApi tadutpattiH, tatrApi vikalpadvayaprasakte:, tathAhi vastunaH kiM zabdasyotpattiruta zabdAdvastunaH ? tatra vastuna: zabdotpattAvakRtasaGketasyApi puMsaH prathamapanasadarzane tacchabdoccAraNaprasaGgaH, zabdAdvastUtpattau vizvasyAdaridratAprasaktiH, tata eva kaTakakuNDalAdyutpatteH / tadevaM pratibandhAbhAvAt na zabdasyArthena saha nAntarIyakatAnizcayaH / " - nandImalaya0 TIkAyAm pR. 8 / 6. 'tathA 6 na syAd.' kRti -3-pAna: / For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 652 svavAcyaniSThatvAt, tadvyatirekeNa tadapravRtteH, (7) saGketavazAcca zabdAt pratItistasya cApohamantareNAnyatra kartumazakyatvAt, vastUnAmAnantyAd vyavahArAnupayogAditi tadvAcyataiva cAhyA .. ityAdi bhAvanIyam / tathA atItA'jAtayozcApi vastunoH asattvAt kAraNAt na syAt pravRttiriti / tathA na ca syAdanRtArthatA vAcaH kasyAzcidapi / kuta ityAha-svavAcyaniSThatvAd vAcaH pratibandhabhAvena tadvayatirekeNa-svavAcyavyatirekeNa tadapravRtteH-vAco'pravRtteriti / tathA saGketavazAcca zabdAt pratItiH, loke tathAdarzanAt / tasya ca-saGketasya apohama anekAMtarazmi .... karyo hovAthI siddha thAya che ke, zabda te vastunii nathI... (jo vastunii hota, to pradhAnAdi zabdonI pravRtti ja na thAta...) atIta-anAgataviSayaka zabdapravRttino abhAva trIjI vAta, (1) "pahelA rAjA thayo hato" - evA atIta padArthaviSayaka zabdo, ane (2) bhaviSyamAM rAjA thaze" evA anAgatapadArthaviSayaka zabdo - A baMne prakAranA zabdo vastu vinA paNa pravarte che, kAraNa ke atIta-anAgata padArtho vartamAnamAM asat che, chatAM paNa te zabdo tene viSaya kare che... have jo, vastu vinA zabdonI pravRtti na mAno, to - atIta/anAgata vastu avidyamAna hovAthI - atIta/anAgata vastuviSayaka zabdonI pravRtti saMgata thaMze nahIM... - mRSAvANInI asaMgatatA - (6) cothI vAta, tamArA mate zaThAdi koInI paNa vANI khoTI nahIM gaNAya, kAraNa ke tame to zabda-vastuno pratibaMdha (=saMbaMdha) mAnyo che. phalataH badhA ja zabdo vastunI sAthe pratibaddha ja hovAthI, koIpaNa zabdonI pravRtti, potAnA viSayane choDIne nahIM thAya ane eTale to zaThAdinA zabdo paNa vastuviSayaka ja hovAthI mRSA nahIM rahe ! paNa evuM to kadI dekhAtuM nathI.. apohamAM ja saMketanI zakyatA (7) pAMcamI vAta, koIpaNa padArthanI te zabda dvArA tyAre ja pratIti thaI zake, ke jyAre tene koIe saMketa karyo hoya ke - Ane "ghaTa' zabdathI kahevo" - AvuM ja lokamAM dekhAya che, kAraNa ke saMketa vinA koIne zabdathI pratIti thatI nathI. che "pravRttirasavujoDaNarthasandhavat caMdriA atItAnAgataM vAcyaM na syAdarthe tatkSayAta // " pramANavAti0 2/18 / 2. 'tathA 1 80' rUti -pAd: 2. 'vadhAbhAvena' ta Tu-pATa: rU. 'vIvADapvRtta' ti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 653 anekAntajayapatAkA (vArtha: iti / (8) etadapyayuktam, bhAvArthazUnyatvena vAGmAtratvAt, anyApohAbhidhAyakatve'pi vastuni pravRttyanupapatteH, tasya tato vyatiriktAvyatiriktavikalpadoSaprasaGgAt / vyati ****** * sAhunA vyAraDyA """" ntareNAnyatra-vastuni kartumazakyatvAt, azakyatvaM ca vastUnAmAnantyAt prativastu samayAkaraNena vyavahArAnupayogAt saGketasya iti-evaM tadvAcyataiva-apohavAcyataiva iti / etadAzaGkyAha-etadapyayuktaM yadanantaramuktam / kuta ityAha-bhAvArthazUnyatvena hetunA vAGmAtratvAt, tasya / vAGmAtratvaM cAnyApohAbhidhAyakatve'pi zabdasya, kimityAha-vastuni pravRttyanupapatteH / anupapattizca tasya-apohasya tataH-vastunaH vyatiriktAvyatiriktavikalpAbhyAM yo doSa anekAMtarazmi . have "ghaTa' vagere zabdono saMketa, vastumAM karavo bilakula zakya nathI, kAraNa ke svalakSaNarUpa vastu to anaMtI che ane te badhAmAM saMta karavo to koInA dvArA saMbhavita nathI... ane jo dareka vastumAM saMketa na thAya, to te saMketa, vyavahAramAM upayogI bane nahIM.. Azaya e ke, ghaTa to anaMta che - dareka ghaTamAM to saMketa karavo zakya nathI. keTalAka ghaTamAM saMketa kare to teno vyavahAramAM koI upayoga nathI, kAraNa ke badhA ghaTa, 'ghaTa" padathI vAcya nahIM bane. eTale aghaTApohamAM ja "ghaTa' padano saMketa thAya che ane tethI ja badhA ja ghaTa ghaTa' padavAcya banI jAya che. niSkarSa Ama, (1) zabda-artha vaccenA saMbaMdhano abhAva, (2) atItAdi viSayaka zabdapravRttino uccheda, (3) mRSAvAdanI asaMgati... A badhA kAraNothI zabdane vastupratibaddha mAnavA yogya nathI. eTale zabdathI vAcya mAtra apoha banaze, vastu nahIM... phalata vastu to anabhilApya ja siddha thaze.. (A bauddhapUrvapakSanuM barAbara avadhAraNa karI levuM. have graMthakArazrI A pUrvapakSanI ekeka vAtonuM nakhazIkha nirAkaraNa karaze. A uttarapakSa ghaNo vistRta (prAyaH aDadhA adhikAra sudhI) cAlaze..) bauddhapUrvapakSano AmUlacUla nirAsa - syAdvAdI - (8) uttarapakSa tamAruM A kathana paNa yukta nathI, kAraNa ke A saMpUrNa kathana bhAvArthathI zUnya hoI mAtra bolavA pUratuM che. te A pramANe - jo zabdo anyApohanA vAcaka hoya, to te zabdo dvArA vastu vize pravRtti thaI zake nahIM. bauddha paNa kema? syAdvAdIH kAraNa ke temAM vikalpo dvArA doSo Ave che. te A pramANe - apoha (=Itaravyavaccheda) te padArthathI (1) bhinna che, ke (2) abhinna ? 2. "satAkarabena' ti -paDhi: I 2. "toSatasya prasa' kRti -paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 654 riktatve, sa ca vastu avastu vA, vastutve, aparanAmA sAmAnyavAdastathA ca taddvArAyAtA anivAritaprasarA doSAH / na ca tadabhidhAne'pi vastuni pravRttiH / (9) na hi kazcid daNDaM chinddhi ityukto daNDinaM chinattyanyatra zabdArthavyavahArAnabhijJAditi / avastutve tu vyArahyA che. statprasaGgAt / enamevAha-vyatiriktatve vastunaH apohasya / kimityAha-saH-anyApohaH vastu avastu vA / kiJcAtaH ? ubhayathA'pi doSa ityAha-vastutve'pohasya vyatiriktasya aparanAmA sAmAnyavAdastathA ca-evaM ca sati tadvArAyAtAH-sAmAnyadvArAyAtAH anivAritaprasarA doSA vRttivikalpAdijanitAH / upacayamAha na cetyAdinA / na ca tadabhidhAne'pi-apohAbhidhAne'pi zabdena vastuni pravRttiH, tasya tato'nyatvAt / etadeva nidarzanenAha na hItyAdinA / na hi kazcit-mANavakaH daNDaM chinddhi ityukto vizeSeNa daNDinaM chinatti tadupalakSitam, anyatra zabdArthavyavahArAnabhijJAt-ekAntajaDAditi / evamihopalakSaNamapohastadabhidhAne kathaM tadupalakSite vastuni pravRttirityarthaH / / anekAMtarazmi - apohavAdanuM vikalpazaH umUlana - (1) jo apohane vastuthI bhinna kahezo, to te anyApoha (ka) vasturUpa mAnazo, ke (kha) avasturUpa? A baMne pakSe doSa Ave che. te A rIte - (ka) jo vasturUpa mAnazo, to to tame vaizeSikakalpita sAmAnyanuM ja "apoha' evuM eka alaga nAma ApI, kharekhara to sAmAnyatattvano ja svIkAra karyo, kAraNa ke vastuthI alaga ane aneka vastuomAM anugata evo apoha kharekhara to sAmAnya ja che ane AvA sAmAnyarUpa apohano ja tame svIkAra karyo. eTale to sAmAnyapakSabhAvI je doSo hatA ke - "aneka vastumAM te sAmAnya saMpUrNapaNe raheze ke ekadezathI ?... vagere" - te badhA doSo ahIM avazya Avaze... bIjI vAta, AvA apohanuM zabda dvArA kathana thAya, to paNa vastu vize to pravRtti na ja thaI zake, kAraNa ke vastuthI to A apoha judo che... (9) jema koI vyaktine kahyuM ke - "tuM daMDane kApa" to te vyakti mAtra daMDane ja kApe che, paNa daMDathI upalakSita daMDIne (-puruSane) nahIM... hA ! je zabda-arthanA vyavahArano bilakula jANakAra nathI, tevo sAva jaDa vyakti kadAca tevuM karI paNa le, paraMtu prAjJa to tevuM na ja kare ne? ahIM daMDanuM kathana thaye, jema daMDa vize ja kApavAnI pravRtti thAya che, puruSa vize nahIM... tema zabdathI jo apohanuM kathana thatuM hoya, to apoha vize ja pravRtti thAya, apohathI upalakSita vastu vize nahIM... Ama, zabdathI vastuvyatirikta apohane vAcya mAnavAmAM, vastu vizenI pravRtti asaMgata thaze... 2. "zUnyApoda:' rUti i-pATha: I 2. 'nirNayannA' rUti -pATha: I For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 655 anekAntajayapatAkA (caturtha: tadabhidhAne na kiJciduktaM syAt, kathamevamavastutvapratipattipurassarA tatpravRttiH ? (10) na ca tatpratipattAvarthato vastupratipattiH, tucchatvena tasyaivApratipatteH, anyathA'vastutvavirodhAt, tasya tenApratibandhAt, sAmarthyAsiddhezca / avyatiriktatve vastuna evApohatvAt - thAkyo ... dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha-avastutve punarapohasya tadabhidhAne-avastvabhidhAne / kimityAha-na kiJciduktaM syAt-bhavet, kathamevamavastupratItipurassarA tatpravRttistasminvastuni pravRttiH ? na ca tatpratipattau-apohapratipattau satyAM zabdena arthataH-arthApattyA tatpratibandhAnyathA'nupapattilakSaNayA vastupratipattiH-svalakSaNapratipattiH / kuta ityAha-tucchatvena hetunA tasyaiva-apohasya apratipatteH zabdena / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame'vastutvavirodhAt prakramAdapohasya, tathA tasya-tucchasyApohasya tena-vastunA saha apratibandhAt tAdAtmyAdyayogena, tathA sAmarthyAsiddhezca tasyaiva tucchasyApohasya / anena tadvyati anekAMtarazmi .... tethI vastuvyatirikta apohane vastu mAnavArUpa prathamapakSa ucita nathI... (kha) jo vastutirikta apohane avastu mAno, to tevA ane kahevA dvArA kharekhara to zabda dvArA kazuM ja kahevAya nahIM... Azaya e ke, sat vastune to tame zabdavAcya mAnatAM nathI ane apaharUpa asat vastune zabdavAcya kaho cho... paNa apoha jo asatuM hoya, to tene zabda zI rIte kahe ? phalataH te zabda dvArA koInuM paNa kathana thAya nahIM. vaLI, zabda dvArA apaharUpa avastunI pratIti thaye, vastu vize pravRtti zI rIte saMgata bane? (zuM pratIti asat padArthanI ane pravRtti sat padArtha vize - evuM kadI bane ?). (10) bauddha : apoha te vastu vinA hoI zake ja nahIM - ema apoha/vastu vacce pratibaMdha (=saMbaMdha) hovAthI, zabda dvArA apohano bodha thaye, athapattithI svalakSaNarUpa vastuno paNa bodha thAya... phalataH vastu vize pravRtti asaMgata nahIM rahe... syAdAdIH A vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke apoha to tuccha (=avasturUpa) hovAthI, te apohano zabda dvArA bodha zakya ja nathI... bauddha : (anyathAka) avasturUpa hovA chatAM paNa, teno bodha mAnI laIe to? syAdvAdIH to to tene avastu mAnavuM asaMgata Tharaze, kAraNa ke bodha thAya to tene avastu kema kahevAya ? (ane avastu hoya to teno bodha kema thAya?) eTale apohano bodha ja saMgata nathI, to arthopatti dvArA vastuno bodha paNa zI rIte saMgata bane ? bIjI vAta, apoha to tuccharUpa hoI, tenI sAthe pratibaMdha (=saMbaMdho paNa saMbhavita nathI, kAraNa ke vastu-avastu vacce (1) tAdAbhya saMbaMdha paNa na ghaTe, ane (2) tadutpatti saMbaMdha paNa na 2. "zabdana' rUti pADo i-putache nAti | For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 656 tadabhidhAyakatvaM zabdAnAmiti vyarthastatpratikSepAbhinivezaH // (22) mAdana vyartha:, vIrgha vatnakSaUAM puro thAya vyAvRtti-vyAvRtti tostttvaabhidhaanaat / na ca tacchabdArthaH sAkSAt, api tu vikalpapariniSThita AntaraH, - vyADyA .......... riktavikalpadoSo'vaseyaH / yadAha-avyatiriktatva ityAdi / avyatiriktatve 'tucchApohasya vastunaH abhyupagamyamAne' iti prakramaH / kimityAha-vastuna evApohatvAt kAraNAt tadabhidhAyakatvaM-vastvabhidhAyakatvaM zabdAnAmiti-evaM vyarthaH-niSphalaH tatpratikSepAbhinivezaHzabdAnAM vastvabhidhAyakatvapratikSepAbhinivezaH / / AhetyAdi / Aha para:-na vyartho yathodito'bhinivezaH / kuta ityAha-bAhyaM svalakSaNaM purodhAya-agrataH kRtvA vyAvRtti-vyAvRttimatostattvAbhidhAnAt-ekatvAbhidhAnAd bhavatA / na ca tacchabdArthaH-bAhyaM svalakSaNaM sAkSAt-avyavadhAnena, api tu vikalpapariniSThita AntaraH - anekAMtarazmi - ghaTe... ema eke saMbaMdha na hovAmAM, apohano bodha thaye pratibaMdhavidhayA vastuno bodha zI rIte manAya? ane tuccha apohamAM evuM sAmarthya paNa siddha nathI, ke jethI potAno bodha thaye vastuno bodha karAve.. tethI vastutirikta apohane avastu mAnavArUpa bIjo pakSa paNa ucita nathI... Ama, puSkaLa doSo hovAthI, apohane vastubhinna mAnavo yogya nathI, eTale prathamavikalpa to ayukta che. (2) jo apohane vastuthI abhinna kahezo, to vastu-apoha baMne eka thaI jaze, arthAt apoha paNa vasturUpa banaze... ane tethI to "zabda te apotAnuM svalakSaNarUpa vastunuM kathana kare che" - ema zabdonI vastuvAcakatA ja mAnavI rahI... sAra H tethI "zabda te vastuvAcaka bane" - e vAtano pratikSepa karavAno kadAgraha vyartha che... eTale vastu zabdathI vAcya bane ja ane tethI te vastu abhilApya paNa bane ja... - AMtaradharmInI zadavAcyatAno nirAsa - (11) bauddha: "zabda te vastuvAcaka bane" e vAtano pratikSepa karavAno amAro abhiniveza vyartha nathI, kAraNa ke upara tame bAhya svalakSaNane AgaLa karIne kahyuM hatuM ke "anyApoha (=anyavyAvRtti) ane te vyAvRttivALo padArtha baMne eka che ane tethI anyApoha vAcya banatAM, tadabhinna vyAvRttivALo padArtha paNa vAcya bane ja' - te vize amAre e kahevuM che ke, zabdano viSaya sAkSAtu=avyavadhAnarUpe=sIdho ja bAhya svalakSaNa nathI. prazna to koNa che? 1. "prativedhanaveza:' rUti -pAd: I For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 657 anekAntajayapatAkA (vArtha: tasmAcca dharmiNo vyAvRttayastattvAnyatvenAnirvacanIyA iti na, itthamapi tato vastuni pravRttyanupapatteH, tatpratipattyabhAvAt, evamapi pravRttAvatiprasaGgAt, AntarArtha eva zabdasya - vyArahyA che.... zabdArthaH / tasmAcca dharmiNaH-AntarAd vikalpapariniSThitAt / kimityAha-vyAvRttayastattvAnyatvenAnirvacanIyA iti kRtvA na vyarthastatpratikSepAbhiniveza iti kriyA / etadAzaGkyAha-na, itthamapi tataH prakramAcchabdAt / kimityAha-vastuni pravRttyanupapatteH / anupapattizca tatpratipattyabhAvAt-vastupratipattyabhAvAt tataH zabdAditi / evamapi-tataH pratipattyabhAve'pi pravRttau abhyupagamyamAnAyAM kimityAha-atiprasaGgAt sarvatra pravRttyApattyA / - anekAMtarazmi che javAba : vikalpathI Ubho thayela sAmAnyAkAra ( buddhipratibhAsita AMtarAkAra) ja zabdano Saya che... ane AvA vikalpajanya sAmAnyAkArarUpa AMtarAkArathI anyApoha (=anyavyAvRtti) 'bhinna che, ke abhinna evuM nirvacana thaI zake nahIM. eTale 'vastuthI apoha bhinna che ke abhinna' - evA badhA doSo paNa nahIM Ave ane tethI vikalpajanya AMtarAkAra ja zabdavAcya banaze, vastu nahIM... phalataH amArA ISTanI siddhi hovAthI, amAro abhiniveza vyartha nathI... (Azaya e ke, bauddha zabdavAcya anyApoha mAne che ane teno artha sAthe pratibaMdha hovAthI arthapratipatti mAne che tyAM "artha' eTale ghaTAdi svalakSaNa laIne jaine Apatti ApI ke te bhinna/ abhinna? vagere... tyAM bauddha kahe che, "artha eTale svalakSaNa nathI, paNa aMdara Ubho thato vikalpajanya AkAra e ja artha che... ane tenI sAthe apohanA bhinnabhinnatva vikalpa thaI zake nahIM ke jenAthI Apatti apAya...) syAdvAdIH tamAruM A kathana paNa barAbara nathI, karaNa ke AvuM kahevAmAM paNa vastu vizenI pravRtti to asaMgata ja rahe... juo, uparokta kathanamAM tame, vikalpajanya AMtarasAmAnyAkAra vize ja zabdane caritArtha mAnyo, arthAt zabdathI mAtra AMtarano ja bodha mAnyo, svalakSaNarUpa vastuno nahIM... have jo zabdathI svalakSaNarUpa vastuno bodha ja na thAya, to te zabda dvArA vastu vize pravRtti zI rIte thAya ? praznaH vastuno bodha na thavA chatAM paNa, te zabda dvArA vastu vize pravRtti mAnI laIe to? uttara : are ! to to sarvatra pravRtti thavAno atiprasaMga Avaze.... bhAva e ke, ghaTano bodha thayA vinA paNa, 'ghaTa' zabdathI jema ghaTa vize pravRtti thAya che, tema paTAdi tamAma padArtha vize paNa "tena vindhaprativikhya dvAmiti yatvatipanna tapa pratikSaptamavayama, tatrapi vindhaprativiSya zabdena pratipanne vastuni pravRttyanupapatteH / " - iti nandImalaya0 TIkAyAm pR0 12 // 1. draSTavyaM 656tamaM pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA caritArthatvAditi / (12) dRzyavikalpyAthaikIkaraNAd vastuni pravRttiriti cet, na, tadekIkaraNAsiddheH, dRzyavikalpyayoratyantabhinnatvAt, sAdhAyogAt, ekasyobhayAnubhaviturabhAvAt tadA dvayadarzanAdarzanavikalpAnupapatteH / AdyapakSe bhedenaivobhayapratipatteH ............... vyAkhyA ............. Apattizca sarvatra pratipattyabhAvena / pratipattyabhAvazca AntarArtha eva zabdasya caritArthatvAditi bhAvanIyam / dRzyetyAdi / dRzyavikalpyAthaikIkaraNAt-sva-sAmAnyalakSaNaikIkaraNAt vastunibAhye svalakSaNe pravRttiH / iti cet, etadAzaGkyAha-netyAdi / na-naitadevam / kuta ityAhatayoH-dRzyavikalpyayoH ekIkaraNAsiddheH / asiddhizca dRzyavikalpyayoH-svasAmAnyalakSaNayoH atyantabhinnatvAt / atyantabhinnatve sAdhAyogAt, sAdharmyaM caikIkaraNanimittamityabhiprAyaH / tathA ekasyetyAdi / ekasya-kasyacidubhayAnubhavituH-svasAmAnyalakSaNA ............... manetirazmi * pravRtti kema na thAya? (pachI bhale ne paTAdino bodha paNa na thato hoya) tethI zabdathI vastunA bodha vinA, vastu vize pravRtti manavI nyAyasaMgata nathI... ne bauddhakRta pravRttisamaMjasatAno nirAsa (12) bauddha : 276 dvaa2| yadyapi viyarnu 4 jathana thAya che, 59 pramAtA, (1) dRzya svalakSaNa, ane (2) vikathya sAmAnyAkAra... e baMnenuM ekIkaraNa karI svalakSaNarUpa vastu vize pravarte cha... (ma vastu vize pravRtti saMgata 4 che...) syAdvAdIH A kathana paNa barAbara nathI, karaNa ke pahelI vAta to e ja ke dazya ane vikadhyanuM meddii429|| 04 siddha nathI... prazna : 59 // 25 // ? uttaraH kAraNa e ja ke, ekIkaraNa karavA benuM sAdazya hovuM jarUrI che. (samAnatA hoya to ja temona meDI 29 // saMbhAvita cha, anyathA nahI...) 59 / svsaaksse|-saamaany to atyaMtabhinna hovAthI, teonuM sAdRzya ja nathI, to teonuM ekIkaraNa zI rIte saMbhave ? bIjI vAta, bauddhamatamAM to dazya-vikadhya baMne padArthano anubhava karanAra, koI eka pramAtA *"api ca - arthakriyArthI prekSAvAn pramANamanveSayati, na cAbhiprAyaviSayaM vikalpapratibimbaM vivakSitArthakriyAsamarthaM, kintu bAhyameva vastu, na ca vAcyam - abhiprAyaviSayaM vikalpapratibimbaM jJAtvA bAhye vastuni pravartiSyate tenAyamadoSa iti, anyasmin jJAte anyatra pravRttyanupapatteH na hi ghaTe paricchinne paTe pravRttiryuktA / " - iti nandImalaya0 TIkAyAm pR0 12 / *"dRzyavikalpyArthAvekIkRtya vastuni pravartate iti cet, tathAhi tadeva vikalpapratibimbakaM bahIrUpatayA'dhyavasyati tato bahiH pravartate tenAyamadoSa Iti, na, tayorekIkaraNAsiddheH, atyantavailakSaNyena sAdhAyogAt, sAdharmyaM caikIkaraNanimittam, anyathA'tiprasaGgAt / " - iti nandImalaya0 TIkAyAm pR. 12 / 1. 'tathA' ityadhikaH ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 659 anekAntajayapatAkA ( caturtha kimekIkaraNena ? caramapakSe tu tadapratipatteH kathaM tenaivaikIkaraNam ? tadbhAve'pi dRzyasya e vyArA nubhavituH pramAturabhAvAt parapakSe / tathA tadetyAdi / tadA-tasminnekIkaraNakAle dvayaM-dRzyavikalpyAkhyaM tasya darzanAdarzane te eva vikalpau etAbhyAmanupapattiH-aghaTamAnatA tatastadekIkaraNAsiddhiH / etaduktaM bhavati-dRzya-vikalpyAthaikIkaraNakAle tadvayadarzanamadarzanaM vA syAt / tatra AdyapakSe-dvayadarzanapakSe kimityAha-bhedenaiva-asaGkIrNatvenaiva ubhayapratipatteH, prakramAt dRzya-vikalpyapratipatteH, kimekIkaraNena prayojanAbhAvAt ? na kiJcidityarthaH / caramapakSetu-dvayAdarzanapakSe tu kimityAha-tadapratipatteH-sAdhAdadhikRtadRzyApratipatteH kAraNAt kathaM tenaiva-dRzyenaiva ekIkaraNam ? adarzanAvizeSe kimityanena eveti bhAvaH / abhyuccayamAhatadbhAve'pItyAdinA / tadbhAve'pi-dRzya-vikalpyAthaikIkaraNabhAve'pi / kimityAha-dRzyasya ... anekAMtarazmi ... na hovAthI to, ekIkaraNa koNa kare? vaLI, vakSyamANa vikalpanI asaMgati ja thaze. te A rIte - pramAtA, je vakhate dazya-vikadhyanuM ekIkaraNa kare che, te vakhate te benuM darzana (1) che, ke (2) nahIM? (1) jo dazya-vikapya baMnenuM darzana hoya, to to baMneno asaMkIrNarUpe (=judA judA rUpe) ja bodha mAnavo paDe. (to ja te "be'nuM darzana kahevAya) ane e rIte jo judA judA rUpe ja darzana thAya to te pramAtA teonuM ekIkaraNa zA mATe kare ? (eTale koI prayojana na hovAthI ekIkaraNa thaze nahIM.) Azaya : prayojana eTalA mATe nathI ke mAtra vikadhyanuM darzana thatuM hoya, dazyanuM na thatuM hoya to dazyamAM pravRttinI upapatti mATe dazyanI pratipatti ane tenA mATe vikaltha sAthe ekIkaraNa mAnavuM paDe. jo baMnenuM darzana thaI ja jatuM hoya to tenAthI ja pravRttinI upapatti thaI jaze, ekIkaraNanI jarUra ja nathI... tethI prathamavikalpa to yukta nathI.. (2) jo dazya-vikalpa baMnenuM darzana na thAya (arthAt mAtra vikadhyano ja bodha thAya), to dazyano (=svalakSaNano) sAdharUpe bodha thAya ja nahIM ane to mAtra dazyanI sAthe ja ekIkaraNa karavAnuM kema kaho cho? Azaya e ke, adarzana to ghaNA padArthanuM che, to te badhAne choDIne mAtra dazyanI sAthe ja ekIkaraNa kema ? (tAtparya : jo benuM darzana nathI, to sAdhampanuM grahaNa na thAya ane to tenA vinA dazyapratipatti ja na thAya ane to pachI tenI sAthe ekIkaraNa kaI rIte thAya?) mATe, bIjo vikalpa paNa yukta nathI... Ama, baMne vikalpa pramANe dazya vikadhyanI ekIkaraNatA asaMbhavita che... kadAca te baMnenI ekIkaraNatA mAnI lo, to paNa vastu vize to pravRtti na ja ghaTe, kAraNa ke 2. 'TrasthAa' kRti -paTi: I For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ................... adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 660 vikalpyenaikIkRtatvAd vikalpamAtratApatteH, tadavagamAd vastunyapravRttireva / (13) na vai svavibhinnadRzyasya vikalpyenAtmasAtkaraNamekIkaraNam, api tvasyaivAdhyavasitatadbhAvatA / tathAhi-vikalpyameva dRzyamityadhyavasya pravartata iti / etadapyanAlocitamanoharam, tasyaivAdhyavasitatadbhAvatA'siddheH, atadAbhena tadbhAvAdhyavasAyavirodhAt, ..... .vyAkhyA ........ svalakSaNasya vikalpyena-sAmAnyalakSaNena ekIkRtatvAt kAraNAt vikalpamAtratApatteH hetoH tadavagamAt-vikalpyAvagamAt kAraNAd vastuni-svalakSaNe apravRttiH eva, tadanavagamAdityarthaH / parAkUtamAha na vai ityAdinA / na vai-naiva svavibhinnadRzyasya, vikalpyApekSayA vikalpyAtmano vibhinnadRzyasyetyarthaH / vikalpyenAtmasAtkaraNamekIkaraNamiha gRhyate, api tvasyaivavikalpyasya adhyavasitatadbhAvatA-vinizcitadRzyabhAvatA / etadbhAvanAyaivAha-tathAhItyAdi / tathAhIti pUrvavat / vikalpyameva dRzyamityadhyavasya-vinizcitya pravartata iti / etadAzaGkyAha-etadapi-anantaroditamanAlocitamanoharam / kuta ityAha-tasyaiva-vikalpyasya adhyavasitatadbhAvatA'siddheH / asiddhizca atadAbhena-atadAkAreNa vikalpyena tadbhAvAdhyava ... manetirazmi * dazyanuM vikathyanI sAthe ekIkaraNa thavAthI to - svalakSaNano paNa sAmAnyarUpe ja bodha thavAthI - mAtra sAmAnyAkArarUpa vikaSNa ja zeSa raheze. ane tethI to mAtra vikadhyano (=sAmAnyAkArano) ja bodha thavAthI, svalakSaNa vastu vize pravRtti thaze nahIM. vastu vize pravartaka tadadhyavasAyano nirAsa - (13) bauddha : tame abhaa2| 'meddii429|' 4DevAnA mAzayane sama4yA nahI... "sAmAnyA2 vikadhyathI atyaMtabhinna svalakSaNadezyanuM, sAmAnyAkAranI sAthe AtmasA=abhinna=ekameka thavuM" - tene same shii429|| nathI Detai. paNa, "vikadhyano ja dazyarUpe nizcaya thavo, arthAt, sAmAnyAkArano ja svalakSaNarUpe adhyavasAya thavo" - tene ja ame ekIkaraNa kahIe chIe... AvA ekIkaraNathI to vastu vize pravRtti paNa saMgata thaze, kAraNake zabdathI pratipAdya sAmAnyAkAra hovA chatAM, temAM svalakSaNano adhyavasAya (=nizcaya) 2 (te 4 svasa cha tej mAnI) pramAtAnI svtH| vize nidhi pravRtti thaze... syAdvAdI : A kathana paNa na vicArIe tyAM sudhI ja manohara lAge evuM che, kAraNa ke pahelI vAta to e ja ke, vikadhyano dazyarUpe adhyavasAya thavo ja siddha nathI... kAraNa ke, vikadhyamAM dazyano AkAra nathI tethI vikadhyathI dazyano adhyavasAya thaI na zake. prazna : (anyathA=) 40.12 na hovA chatai 59l, sAmAnyA2mA svalakSAno adhyavasAya ............. 1. 'vikalpo naikI0' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 661 anekAntajayapatAkA (caturthaH atiprasaGgAt, nIlAkArabodhena pItAdhyavasAyApatteH, ityasamaJjasatvena vyavahArocchedaprasaGgAt // (14) kiJca kaH khalu vikalpyameva dRzyamityadhyavasyati ? vikalpa eveti cet, na, tatra sAmAnyAvabhAsanAt, anyathA vikalpatvAyogAt / anya iti cet, na, ............ vyAkhyA ............. sAyavirodhAt-dRzyabhAvAdhyavasAyavirodhAt / virodhazca atiprasaGgAt / atiprasaGgazca nIlAkArabodhena pItAdhyavasAyApatteH adhyavasitatadbhAvatayA / iti-evamasamaJjasatvena vyavahArocchedaprasaGgAt 'etadapyanAlocitamanoharam' iti / dUSaNAntaramAha kiJcetyAdinA / kiJca kaH khalu-pramAtA vikalpyameva dRzyamityadhyavasyati ? vikalpa eveti cet, etadAzaGkyAha-na, tatra-vikalpe sAmAnyAvabhAsanAt, anyathA-dRzyAdhyavasAye sati vikalpatvAyogAt / anya iti cet-vikalpAdanyo vikalpyameva ............. manetirazmi ...... (=nizcaya) mAnI sameto? uttaraH to to atiprasaMga e Avaze ke, nIlAkAra bodhathI paNa pItanizcaya thavA lAgaze ! kAraNake uparokta rIte to nIlapadArthamAM asamAna paNa pItapadArthano nizcaya thavo zakya che... ane e rIte to - "nIlajJAnathI pItano nizcaya, pItajJAnathI raktano nizcaya, ghaTajJAnathI gardabhano nizcaya..." - mevI madhI asa4satAno hAmI thavAthI, sarva vyavahA2no 776 thaze ! tethI vikadhyamAM dazyano adhyavasAya thavo bilakula saMbhavita nathI, eTale tamAruM kathana anAlocita manohara ja che. _ (14) pI pAta, meyo yo bhAtA cha,4 vipyane 4 dRzya tarI nizcaya 42 cha ? mAno paDela tabhe 4AjamApo... pauddha : 'vipyazAna'... arthAt mAvi854, vipyane dRzya tarI nizcaya 42 che.. syAdvAdI : are ! vikalpamAM to mAtra sAmAnyAkArarUpa vikaSNano ja bodha thAya che, bAkI jo tenAthI dazya=svalakSaNano bodha mAno, to to tenI vikadhyarUpatA ja nahIM rahe ! kAraNa ke TvalakSaNano *"api ca kazcaitAvekIkarotIti vAcyam, sa eva vikalpa iti cet, tad na, tatra bAhyasvarUpalakSaNAnavabhAsAt, anyathA vikalpatvAyogAt, anavabhAsitena caikIkaraNAsambhavAt, atiprskteH|" - iti nandImalaya0 TIkAyAm pR. 12 / *"atha vikalpAdanya eva kazcidvikalpyamevArthaM dRzyamityadhyavasyati, hanta tarhi svadarzanaparityAgaprasaGgaH, evamabhyupagame sati balAdAtmAstitvaprasakte:, tathAhi - nirvikalpakaM na vikalpyamarthaM sAkSAtkaroti tadagocaratvAt, tato na tat dRzyamarthaM vikalpena sahaikIkartumalaM, na ca dezakAlasvabhAvavyavahitArthaviSayeSu zabdavikalpeSu tadviSaye nirvikalpakasambhavaH, tatkathaM tatra tena dRzyavikalpArthakIkaraNam, tato vikalpAdanyaH sarvatra dRzyavikalpAvarthAvekIkurvan balAdAtmaivopapadyate, na ca so'bhyupagamyate, tasmAcchabdo bAhyasyArthasya vAcaka ityakAmenApi pratipattavyam / " - iti nandImalaya0 TIkAyAm pR. 12 / For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3thAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 662 AtmavAdApatteH, tattathA'dhyavasAyanimittAbhAvAcca / (15) tathAvidhazabdAt tathAvidhavikalpajanmaivAdhyavasitatadbhAvateti cet, abhyupagataM tarhi zabdasyArthavAcakatvam / tathAhiidamevAsya tadvAcakatvaM yat tathA tadAkAravikalpajanakatvam / taccediSyata eva tathA dRzyamityadhyavasyati, etadAzaGyAha-na, AtmavAdApatteH sa eva vikalpAdanyo bodha AtmetyApadyate / dUSaNAntaramAha-tattathA'dhyavasAyanimittAbhAvAcca tasya-vikalpyasya dRzyAdhyavasAyanimittAbhAvAcca / tathAvidhetyAdi / tathAvidhazabdAt-viziSTavikalpanibandhanAt / tathAvidhavikalpajanmaiva-viziSTavikalpotpAda eva adhyavasitatadbhAvatA / iti cet, etadAzaGkyAha-abhyupagataM tarhi zabdasya arthavAcakatvam / etadevAbhidhAtumAha tathAhItyAdinA / tathAhItyupapradarzane / idamevAsya-zabdasya tadvAcakatvam-arthavAcakatvaM yat tathA anekAMtarazmi .... adhyavasAya karanArane to tame 'nirvikalpa' kaho cho..., tethI vikadhyano dazya karIke adhyavasAya vikalpa kare che, evuM to na mAnI zakAya. bauddha vikalpathI bIjo ja koI pramAtA, vikathyane dazya tarIke nizcaya kare che... syAdvAdI: are ! e bIjA koI pramAtA tarIke to tamAre, vikalpathI judo "jJAnasvarUpa AtmA" ja svIkAravo rahyo... ane eTale to AtmavAdanI Apatti Avaze. bhAva: bauddho juduM koI Atmatattva nathI mAnatAM, paNa jJAnasaMtAnane ja AtmA kahe che... prastutamAM vikadhyane dazya tarIke adhyavasAya karanAra pramAtA tarIke, nirvikalpa ke vikalpa eke jJAnasaMtAna ghaTatI nathI.. have e pramAtA tarIke jo koI bIjAne mAno, to e "bIjA' tarIke AtmAnI ja siddhi thaze... phalataH bauddhane paNa AtmA mAnavo paDaze... (je bilakula iSTa nathI.) trIjI vAta, jo vikadhyamAM, dazyanA adhyavasAya thavAnuM koI nimitta hoya, to kadAca tevuM mAnI paNa levAya.. paNa temAM tevuM koI nimitta ja nathI, ke jenA AdhAre temAM dazyano adhyavasAya thAya.. to tamAruM kathana zI rIte vyAjabI gaNAya ? A viziSTa vikalpa mAnavAmAM arthavAcakatAnuM ApAdAna (15) bauddha : (vikalpathI zabdanI, zabdathI vikalpanI, pachI te vikalpathI zabdanI utpatti thAya.. evo bauddhano mata dhyAnamAM levo.) viziSTa prakAranA vikalpanuM kAraNa evA zabdathI viziSTa vikalpanI utpatti mAnI laIe to? Azaya e ke, vikaladhya-dazyanuM ekIkaraNa koI karatuM nathI, thatuM nathI... eTale pUrvokta doSone avakAza nathI. paNa zabdathI evo vikalpa ja utpanna thAya che ke jemAM vikathya, dazyarUpe bhAse che ane tethI dazyanI pratipatti-pravRtti thAya che... syAdvAdI : are, vAha ! AvuM kahevAthI to tame, zabdanI arthavAcakatA ja svIkArI lIdhI, athavA to ema kahevuM ke, vikalpa to tame tene ja kaho cho, ke je sAmAnyAkArano adhyavasAya karato hoya.. For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 663 ( caturtha: vidhAt tatastathAvidhavikalpotpattyabhyupagameneti / evaM ca tadeva asya nirvyAjamastu, kimanenAkAzakusumodgamasamAnena dRzyavikalpyAthaikIkaraNavyAjena ? ( 16 ) 'tatazca dRzyavikalpyAvarthAvekIkRtya tadbalAt pravartate, na tu zabdAd vastveva pratipadya tasya tato'navagateH' iti zabdagaDumAtrameva, vastuna eva zabdenAvagateH, *bAbA < anekAntajayapatAkA tannimittazabdArUSitArthapravRttyAdyaGgatvena tadAkAravikalpajanakatvam-arthAkAravikalpajanakatvam / taccedityAdi / taccet-arthAkAravikalpajanakatvaM yad iSyate eva bhavatA tathAvidhAtviziSTAt tataH-zabdAt tathAvidhavikalpotpattyabhyupagamena - tannimittazabdArUSitArthapravRttyAdyaGgabhUtaviziSTavikalpotpattyabhyupagamena iti / evaM ca kRtvA tadeva - arthavAcakatvameva asyazabdasyoktanItyA nirvyAjam- apetamAyAsthAnamastu-bhavatu, kimnenaakaashkusumodgmsamAnena ? nintenetyartha:| dRzya-vindhyArtheLIrAvyAbena-mAyAsthAnena / / 'tatazca dRzyavikalpyAvarthAvekIkRtya tadbalAt pravartate, na tu zabdAd vastveva pratipadya tasya tato'navagateH' iti zabdagaDumAtrameva - pUrvapakSoditaM vacaH / kuta ityetadeva * anekAMtarazmi chuM. // arthAt zabda te arthano vAcaka bane - evuM ja mAnI lIdhuM. te A rIte - pahelA zabdanI 'arthavAcakatA' eTale zuM ? te samajI laIe - zabdajanya je zabdArUSita arthamAM pravRtti, tenA kAraNabhUta je arthAkAravikalpa te ja arthavAcakatA che. : bhAvArtha : 'ghaTa lAva' ema kahe te sAMbhaLIne ghaDo lAve. 'ghaTa' e zabda, tadAruSita artha=ghaDo. tene lAvavAnI pravRtti thaI te zabdanimittaka che. te pravRtti mATe, pahelA zabdathI arthakA vikalpa thavo joIe, te ja arthavAcakatA che... ane tevuM arthAkAravikalpajanakatva to tame zabdamAM mAnyuM ja, kAraNa ke zabdathI tathAvidhavikalpa mAnyo ke je vikalpsamAM dazyano avabhAsa kare che ane tenAthI pravRtti thAya che... Ama vikalpane, pravRttinA kAraNabhUta mAnyo, zabdajanya mAnyo, to e ja to arthavAcakatA che ! upadeza H tethI he bauddho ! niSkapaTapaNe zabdanI arthavAcakatA ja mAnI lo ne ! AkAzapuSpanI utpattisamAna sAva niSphaLa evI, dazya ane vikalpsanI ekIkaraNarUpa mAyA zA mATe karo cho ? UlaTAnuM tevuM mAnavAthI to, arthapravRtti vagerenI spaSTa hAni thaze... * zabdanI vastuvAcakatAnI nirbAdhasthApanA (16) prastuta adhikAragata, prAraMbhapUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke - "tethI dazya/vikalpya - baMne arthanuM ekIkaraNa karIne, ekIkaraNanA baLe ja pramAtA vastu vize pravarte che, bAkI zabdathI vastune jANIne pravarte evuM nathI, kAraNa ke zabdathI to vastuno bodha thato ja nathI" - te kathana paNa mAtra 1-2. dravya 648-646tame pRSTha / For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA pratibandhabhAvAt / vAcyavAcakalakSaNo hi zabdArthayoH pratibandhaH / tathAhi-vAcyasvabhAvA arthA vAcakasvabhAvAzca zabdA iti tajjJaptivAdaH / ( 17 ) yadyevaM kathaM na saGketamantareNaiva tatastadavagatiH ? ucyate - tathAvidhakSayopazamAbhAvAt / na hi rUpaprakAzanasvabhAvo'pi vyAkhyA 664 . draDhayannAha-vastuna eva-bAhyasya zabdenAvagateH kAraNAt / avagatizca pratibandhabhAvAt / vastuzabdayoH pratibandhamAha- vAcya vAcakalakSaNo hi zabdArthayoH pratibandhaH / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi vAcyasvabhAvA arthAH ghaTAdayo vAcakasvabhAvAzca zabdA:ghaTAdizabdA iti taMjjJaptivAdaH-zabdArthajJaptivacanam / atatsvabhAvatve kathaM zabdAdarthapratItiH kathaM vA na ghaTAt paTa iti paribhAvanIyam / Aha - yadyevaM vAcyavAcakalakSaNaH zabdArthayoH pratibandhaH, kathaM na saGketamantareNaiva tataH - zabdAt tadavagati:- arthAvagati: ? etadAzaGkyAha... aneaMtarazmi Do nirarthaka zabdarUpa che, kAraNa ke zabdathI kharekhara to vastuno ja bodha thAya che.. prazna : paNa saMbaMdha vinA, zabdathI vastuno bodha zI rIte manAya ? uttara : are bhAI, saMbaMdha paNa che ja, kAraNa ke zabda artha vacce vAcya-vAcakabhAvarUpa saMbaMdha rahelo ja che. te A rIte - (1) arthano 'vAcyasvabhAva' mAnavo joIe, bAkI jo tevo svabhAva ja na hoya, to zabdathI te arthanI pratIti zI rIte thAya ? athavA 'ghaTa' zabda, jo avAcyasvabhAvI hoya, to avAcyasvabhAvI (ghaTa zabdathI avAcya rahevAnA svabhAvavALA) evA paTano vAcaka paNa prema na jane ? (2) zabdano paNa 'vAcakasvabhAva' mAnavo joIe, nahIMtara zabda dvArA arthanuM kathana zI rIte thAya ? 'ghaTa' zabdamAM, jo ghaTavAcaka svabhAvatA na hovA chatAM ghaTanI pratIti thAya to 'ghaTa' zabdamAM paTavAcakasvabhAvatA na hovA chatAM paTanI pratIti paNa kema na thAya ? - A badhI vicAraNAothI, zabda artha vacce vAcya-vAcaka saMbaMdha spaSTa jaNAI Ave che... A zabdArthajJaptivacana che. (zabdathI arthanI pratIti mAnanArAnI A pratijJA che.) * zabdanI kSayopazamasApekSa arthavAcakatA (17) jauddha : bhe zabda / artha vayye vAyya-vAya saMbaMdha hoya, to saMketa vinA pA (nALiyeradvIpavAsI jevA sAva ajANa vyaktine, panasAdi) te zabdothI te arthonI pratIti kema thatI * " yatpunaruktaM - na zabdasyArthena saha nizcitAnvayavyatirekatA, pratibandhAbhAvAditi, tadasamIcInaM, vAcyavAcakabhAvalakSaNena pratibandhAntareNa nAntarIyakatAnizcayAt, zabdo hi bAhyavastuvAcakasvabhAvatayA tannAntarIyakaH, tatastannAntarIyakatAyAM nizcitAyAM zabdAd nizcitasyaivArthasya pratipattirna vikalpitarUpasya, nizcitaM ca prApayat viSayavadeva zAbdaM jJAnamiti / " - iti nandImalaya0 TIkAyAm pR. 9 / 1. 'tadjJAtavAda:' iti Ga-pATha: / For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 665 anekAntajayapatAkA (caturtha: dIpo'sati cakSuSi tat prakAzayati, cakSuSkalpazca kSayopazamaH / (18) sa ca saGkettatapa vyArA .. ucyate-tathAvidhakSayopazamAbhAvAt na saGketamantareNaiva tatastadavagatiH / etadeva bhAvayatina hi rUpaprakAzanasvabhAvo'pi pradIpo'sati cakSuSi andhasya tat-rUpaM prakAzayati, tadarzanAbhAvAt / na ca tasyApi prakAzitaM taditi nyAyyaM vacaH / darzananimittasvabhAvasya prakAzanatvAbhyupagamAdato'nekasvabhAva eva tasmizcakSuSmadAdInAM darzanAdarzane nAnyatheti paribhAvanIyamityalaM prasaGgena / prakRtaM prastumaH-cakSuSkalpazca kSayopazamaH / sa cetyAdi / sa ca - anekAMtarazmi che nathI? (jo zabdamAM ja vAcakasvabhAva hoya, to sAva ajANane paNa te zabdo sAMbhaLI arthapratIti thavI joIe ne ?) syAdvAdIH kAraNa ke tevA prakArano kSayopazama na hovAthI, te vyaktione, saMketa vinA zabdathI arthapratIti thatI nathI. A ja vAtane graMthakArazrI daSTAMtapUrvaka samajAve che - bhAvArtha : jema dIvo, rUpano prakAza karavAnA svabhAvavALo hovA chatAM, aMdhAdine cakSunA abhAvamAM, teone rUpano prakAza karAvI zakato nathI, kAraNa ke hajAro dIvAo bhegA maLIne paNa aMdhane rUpano prakAza na karAve, evuM spaSTa dekhAya che. (ahIM avAMtara carcA joIe - praznaH te pradIpa, rUpano prakAza jema cakSuvALA vyaktine karAve, tema aMdhane paNa kema na karAve? prakAzanasvabhAva to teno tyAre paNa che ja ne? uttaraH AvuM vacana ucita nathI, kAraNa ke "darzanamAM nimitta bananAra svabhAva" te ja kharekhara prakAzanasvabhAva che, ane tethI - (1) cakSuvALA vyaktine AzrayIne, pradIpano prakAzanasvabhAva che, kAraNa ke te vyaktine thatAM darzanamAM te jarUra nimitta bane che, ane (2) aMdhavyaktine AzrayIne aprakAzanasvabhAva che, kAraNa ke te vakhate te darzanamAM nimitta banato nathI - Ama, pradIpanI anekasvabhAvatA hovAthI, judA judA vyaktine AzrayIne, tenI prakAzana/aprakAzanasvabhAvatA bAdhita nathI...) prastutamAM (1) pradIpaHzabda, (2) rUpa=padArtha, ane (3) cakSuHzayopazama... eTale ajJAta vyakti pAse, jo cahyusamAna kSayopazama na hoya, to te vyaktine vAcakasvabhAvI zabdathI paNa arthapratIti ja vivaraVIK , athAbhilApyAnabhilApyAdhikAre kiJcid vyAkhyAyate / 1. ato'nekasvabhAva eva tammizcakSuSmadAdInAM darzanAdarzane iti / cakSuSmata: pratItya prakAza: ekasvabhAva: pradIpa: taditarAMzAprakAzarUpa iti anekasvabhAvatA pradIpasya / / For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA zcaraNabhAvanAdijanyaH, tathopalabdheH, saGketAdibhyaH samupajAtakSayopazamAdibhAvAnAM laukikayatimunInAM zabdAdarthAcca samyagvAcyavAcakabhAvAvagamAt / (19) tathAhi-sarva ......... vyAkhyA ............. kSayopazamaH saGketa-tapazcaraNabhAvanAdijanyaH / kuta ityAha-tathopalabdheH-saGketAdibhAve'rthAvagatyAH kAryataH kSayopazamopalabdheH / tathA cAha-saGkettAdibhyaH, 'Adi'zabdAt tapazcaraNabhAvanAdigrahaH, samupajAtakSayopazamAdibhAvAnAm, 'Adi'zabdAt kSAyikabhAvagrahaH, laukikayatimunInAM munayo vItarAgA eva zabdAdarthAcca sakAzAt kevalAdeva samyakavaiparItyena vAcyavAcakabhAvAvagamAt kAraNAt tathopalabdheriti siddham / tathAhItyAdi / * manetirazmi .. thaIza nahI... (18) prazna : 59 / sAvo kSayopazama zenAthI thAya? uttara : (1) saMta, (2) ta5, (3) yaritra, (4) bhAvanA... vagere ||25||thii tevo dharma kSayopazama thAya che, kAraNa ke saMketAdithI avazya vyaktiomAM kSayopazama thato dekhAya che... jo ke A kSayopazama spaSTa nathI dekhAto, paNa arthabodharUpa kAryathI tenuM anumAna thAya che, eTale ke je vyaktine saMketAdi thayA hoya, te vyaktine zabdothI arthabodha thAya che ane e arthabodharUpa kAryathI 4, tesomA tevo kSayopazama thayAna anumAna thAya che... saMketAdithI thayelA kSayopazamanA prabhAvane kahe che - (1) saMta, (2) ta5, (3) ya29, (4) bhAvanA mAhi ||25othii utpanna yeta. kSayopazama ke kSAyikabhAvavALA laukikvatio ane sarvajJarUpa munivarone, kevaLa zabdathI ke kevaLa arthathI paNa viparIta5o vAya-pAya mAvanI bo5 thAya che... (mAzaya me saMta vinA (3) qNa zane sAMmajIne 59 tenA vAyya pArthane, mane (5) * "syAdetat - yadi vAstavasaMbandhaparikaratamUrtayaH zabdAH, tarhi samAzrayatu nirarthakatAmidAnIM saMketaH, sa khalu saMbandho yato'rthapratItiH, sa ced vAstavo nirarthakaH saGketaH, tata evArthapratItisiddhaH, tadetadatyantapramANamArgAnabhijJatvasUcakaM, yato na vidyamAna ityeva saMbandho'rthapratItinibandhanaM, kintu svAtmajJAnasahakArI, yathA pradIpaH, tathAhi-pradIpo rUpaprakAzanasvabhAvo'pi yadi svAtmajJAnasahakArikRtasAhAyyakaH, tato rUpaM prakAzayati, nAnyathA, jJApakatvAt, na khalu dhUmAdikamapi liGgaM vastuvRttyA vayAdipratibaddhamapi sattAmAtreNa vahyAdergamakamupajAyate, yaduktamanyairapi - 'jJApakatvAddhi sambandhaH, svaatmjnyaanmpeksste| tenAsau vidyamAno'pi, nAgRhItaH prakAzakaH // '" - iti nandImalaya0 TIkAyAm pa0 9 / * "sambandhasya ca parijJAnaM tadAvaraNakarmakSayakSayopazamAbhyAM, tau ca sngkettpshcrnnbhaavnaadyneksaadhnsaadhyau|" - iti nandImalaya0 TIkAyAm pR. 9 / / * "tataH tapazcaraNabhAvanAsaGketAdibhyaH samutpannatadAvaraNakarmakSayakSayopazamAnAM zabdAdarthAcca kevalAdapyavaiparItyena vAcyavAcakabhAvalakSaNaH sambandho'vagamapathamRcchati / " - iti nandImalaya0 TIkAyAm pa. 9 / 1. 'bhAvAnAM no laukika0' iti ga-pAThaH / 2. 'siddhaH' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 667 O (caturtha: eva sarvajJAH 'sumeru 'prabhRtIMstacchabdavAcyAneva pratipadyante, taireva tathAprarUpaNAt / anyairevaM prarUpitA iti tathAprarUpaNamiti cet, teSAmeva tathAprarUpaNe ko hetuH ? anyaprarUpaNeti anekAntajayapatAkA * vyAkhyA tathAhItyupapradarzane / sarva eva sarvajJAH - bhagavanto buddhA: zAkyamunyAdaya: 'sumeru 'prabhRtIn padArthAn, prabhRtigrahaNAt 'jambUdvIpA 'digrahaH, tacchabdavAcyAneva - sumervAdizabdavAcyAneva pratipadyante / kuta ityAha-taireva- sumervAdizabdaiH / tathA viziSTayaivAnupUrvyA 'sumeru' - 'jambUdvIpA''dilakSaNayA prarUpaNAt / anyaiH - sarvajJaiH kAlAntaravartibhiH vipazyAdibhirevaM- sumervAdizabdavAcyatayA prarUpitA iti kRtvA tathA viziSTayaivAnupUrvyA 'sumeru' - 'jambUdvIpA 'dilakSaNayA prarUpaNam / iti cet, etadAzaGkyAha - teSAmeva - anyeSAM tathAprarUpaNe ko hetuH ? anyaprarUpaNeti cet, anye kalpAntaravartino gRhyante / etadAzaGkyAha - atrApi - anyaprarUpaNAyAM .....aneaMtarazmi kevaLa arthane dekhIne paNa tenA vAcaka zabdane teo jANI le che. A prabhAva kSayopazamano ja che...) niSkarSa : tethI siddha thAya che ke, dareka zabda/arthamAM vAcya-vAcaka saMbaMdha rahelo che, paNa jene kSayopazama hoya, tene ja te zabdothI arthabodha thAya... ane je nALiyera dvIpavAsIne saMketAdi sAmagrI na maLye tevo kSayopazama thayo nathI, tene vAcakasvabhAvI zabdathI paNa arthabodha na thAya, kAraNa ke jenI pAse cakSu ja na hoya, tene rUpaprakAzI pradIpa paNa zuM kare ? (18) prazna : kSayopazama thaye, vAyya-vAya bhAvano jodha zI rIte thAya ? je 42rA jatAvazI ? uttara : hA 432... kho - adhA 4 sarvajJa bhagavaMto vItarAga, zuddha, zAjhya vagere munikho, (1) sumeru, (2) bhaMjUdvIpa vagere pahArthone (1) sumeru, (2) bhaMjUdvIpa Ahi zabdothI 4 vAyya uhe che... -> prazna : paNa evI tamane zI rIte khabara paDI ke teo A rIte ja kahe che ? uttara : kAraNa ke te badhAe sumera-jaMbudrIpAdi zabdothI ja te padArthonI prarUpaNA karI che... pUrvapakSa : 'sumeru AdimAM vAcya-vAcaka saMbaMdha hovAthI ja, badhAe tevI prarUpaNA karI che' - evuM tame zI rIte kahI zako ? kAraNa ke ghaNIvAra to AvuM paNa banI zake ke - pUrvakALamAM thayela 'vipazyA' vagere sarvajJo vaDe sumeru AdirUpe prarUpaNA karAI hoya, to tenuM AlaMbana laI buddhAdie paNa tevI ja prarUpaNA karI hoya.. syAdvAdI : are, bhalA bhAI ! pahelA e to samajo ke, vipazyA vagere sarvajJoe paNa, te te ** "tathAhi - sarve eva sarvavedinaH sumerujambUdvIpAdInarthAnagRhItasaGketA api tattacchabdavAcyAneva pratipadyante, taireva tathAprarUpaNAt / " - iti nandImalaya0 TIkAyAm pR0 9 / * "kalpAntaravartibhiranyairevaM prarUpitA iti tairapi tathA prarUpitA iti cet, nanu teSAmapi kalpAntaravarttinAM tathAprarUpaNe ko heturiti vAcyam, tadanyairevaM prarUpaNAditi cet, atrApi sa eva prasaGgaH, samAdhirapi sa eveti cet, nanu tarhi siddhaH 1. "vipazyAdayaH sapta buddhAH kaNThe rekhAtrayAGkitAH sarvajJA devAH" SaDdarzanavRttyAm kA0 4 / 1 For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 668 cet, atrApi samAnaH prasaGgaH / (20) samAdhirapi samAna eveti cet, tatsambandhasiddhiH, sarvaireva tathA tajjJAnAbhidhAnAt / anAdau saMsAre kadAcit kaizcidanyathA sA kRteti cet, .......... .... vyAkhyA ...................... samAnaH prasaGgaH / teSAmeva tathAprarUpaNe ko heturityayam / samAdhirapi-parihAraH api samAna eveti cet, anyaprarUpaNAheturityam / etadAzabyAha-tatsambandhasiddhiH tayoH-sumervAdipadArthasumervAdizabdayoH sambandhasiddhiH / kuta ityAha-sarvaireva-kalpAntaravatibhirapi sarvajaistathA-sumervAdizabdavAcyatvAdinA prakAreNa tajjJAnAbhidhAnAt-sumervAdijJAnAbhidhAnAt / anAdau saMsAre kAraNAbhAvAt kAryAbhAvena kadAcit kaizcit-sarvajJaiH anyathA sA-prarUpaNA *.......................... ...... manetirazmi ................ sumeru Adi zabdothI ja te padArthone kema kahyA? pUrvapakSaH kAraNa ke temanI pahelA thayelA sarvajJoe paNa tevI ja prarUpaNA karI haze... syAvAhI : are ! sahI 59 prasaMga samAna che... (arthAt paDesAnA sarvazobhe 59 // tevI 4 prarUpaNA zA mATe karI ?). (20) pUrvapakSa ahIM paNa amAruM samAdhAna e ja che ke, temanA pUrvajoe paNa tevI ja prarUpaNA ze... syAdvAdI : basa, have to vAcya-vAcaka saMbaMdhanI siddhi thaI ja gaI ! kAraNake badhA kalpamAM janmelA sarvajJo vaDe paNa "A padArtha sumeru Adi zabdothI vAcya che" - e pramANe ja, sumeru vagere padArthonuM jJAna ane kathana thAya che. Ama, badhA sarvajJone eka sarakhA ja zabda,jJAna thavAthI siddha thAya che ke, (1) sumeru Adi padArtho vAcya, ane (2) sumeru Adi zabdo vAcaka - ema zabda arthano vAcya-vAcaka saMbaMdha nibaMdha *.............. pUrvapakSa paNa badhA sarvajJoe te rUpe ja te padArthanuM jJAna/kathana karyuM che, evuM tame zI rIte kahI zako? kAraNa ke saMsAra enAdi hovAthI to, koI sarvajJae kadAca judI paNa prarUpaNA karI hoI zake, ......* vivaraNam - 2. kAraNAbhAvAt kAryAbhAveneti / saMsArAnAditve sAdhye'yaM hetustato'yamartha:-saMsArasya sAditve sAdhye nAsti kiJcit kAraNam, sarvavAdisammatatvAt saMsArAnAditAyA: / ata: saMsArasAditA-kAraNasya kasyApyabhAvAt saMsArasAditAlakSaNasya kAryasyApyabhAvaH, tena kAraNAbhAvAt kAryAbhAvena anAditvaM saMsArasyeti / / sumervAdyarthAnAM tadabhidyAyakAnAM ca vAstavaH sambandhaH, sarvakalpavarttibhirapi sarvavedibhisteSAM sumervAdizabdavAcyatayA prarUpaNAt" - iti nandImalaya0 TIkAyAm akSarazaH bhAsate prastuto granthaH / pR0 9 / *prazna : saMsAra anAmicha? (uttara bhATe 5. 668 mo.) For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( caturtha: 7, na atra pramANam, atIndriyatvAt / (21) viparyaye'pi samAnametaditi cet, idAnIntanaprayogato'samAnatvasiddheH, (22) anyathA dhUma - dhUmadhvajAdiSu api samAna *vyAbA 669 - bindukAdizabdaprayogarUpA kRtA / iti cet, etadAzaGkyAha-na atra pramANamanyathA kRteti / kuta ityAha-atIndriyatvAt asya vastunaH / viparyaye'pi na kRtetyasmin samAnametannAtra pramANamityAdi yaduktam / iti cet, etadAzaGkyAha- netyAdi / na-naitadevamidAnIntanaprayogataH zAkyamuneH sumervAdau sumervAdizabdaprayogataH kAraNAt asamAnatvasiddheH adhikRtaviparyaye'ta~tsvabhAvAt sakRdapi tathA tadbhAvavirodha ityabhiprAyaH / etaduktaM bhavati saGketadvAreNApi sume..... anekAMtarazmi // arthAt sumeru Adi zabdaprayogane badale kadAca biMdukAdirUpe paNa zabdaprayoga karyo hoya... zuM anAdi saMsAramAM tevuM na banyuM hoya? syAdvAdI : paraMtu "bIjAe judI prarUpaNA karI haze' - e vAtamAM koI pramANa nathI, kAraNa ke e vAta to atIndriya hoI, ApaNI indriyanA viSayothI atIta che... eTale ApaNe to tevuM zI rIte kahI zakIe ke, teoe judI OrUpaNA paNa karI haze... (21) pUrvapakSa : paNa A vAta to tamArA mate paNa samAna che, arthAt 'bIjAe tevI prarUpaNA nathI ja karI' - e vAtamAM paNa kyAM koI pramANa che. syAdvAdI : juo bhAI ! (asamAnatvasiSThe:=) tamArI samAna tarka, amArA mate (bIjAe prarUpaNA nathI ja karI - evA mate) lAgato nathI, kAraNa ke vartamAnakALe sumeru vagere prayoga thato hoya che, biMdukAdi nahIM. eTale pUrvakAlIna sumeru vagere mATe vartamAnakAlIna sumeru vagere prayoga pramANa che... bhAvArtha : jo sumeru Adi zabdano pratiniyata padArthane kahevAno svabhAva na hoya, to te * vivaraLak 3. atatsvabhAvAt sakRdapi tathA tadbhAvavirodha iti / atatsvabhAvAt - pratiniyatapadArthavAcakatvalakSaNasvabhAvavikalAt sumervAdidhvaneH sakAzAt sakRdapi - ekAmapi velAM tathApratiniyatena dhvaninA uttara : juo; 'saMsAra sAdi che' - e vAta siddha karavA koI kAraNa joIe, paNa tevuM koI kAraNa ja nathI, kAraNa ke sarvavAdIone saMsAra anAdirUpe ja abhipreta che... (jo sAditAnuM koI kAraNa hota, to badhA vAdIne tevuM abhipreta na ja hota...) eTale saMsArasAditAnuM koI kAraNa na hovAthI, 'saMsArasAditA'rUpa kAryano paNa abhAva thAya che. phalataH saMsAranI anAditA ja siddha thaze... (alabatta vivaraNakAre A ja artha karyo che, paNa A vAtane judI rIte paNa vicArI zakAya. juo, saMsAra Adi mAno to tenI utpattimAM kAraNa joIe ane te saMbhavita nathI, kAraNa vinA te pUrve to kaMI hatuM ja nahIM. eTale saMsArotpattirUpa kArya saMbhavita na hovAthI saMsAra anAdi che...) ** "anAditvAtsaMsArasya kadAcitkaizcidanyathApi sA prarUpaNA kRtA bhaviSyatIti cet, na atIndriyatvenAtra pramANAbhAvAt / " - iti nandImalaya0 TIkAyAm pR0 9 / For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 670 metat / tathA ca nairAtmyAdibhAvanAyA api sadA rAgAdiprahANanibandhanatve'nAzvAsa iti ............................ vyArahyA che......... ............................. rvAdau sumervAdizabdaprayogo nAtatsvabhAvatve tayorbhavati / tatsvabhAvatve ca siddha eva madIyo'bhyupagamastadAnImapi tayostatsvabhAvatvAditi / vipakSe bAdhAmAha-anyathetyAdi / anyathAevamanabhyupagame dhUma-dhUmadhvajAdiSvapi-hetuphalasvabhAveSu samAnametadanAdau saMsAre vyabhicAracodanamiti paribhAvanIyam / evaM laukikAvinAbhAvaniyamAniyamamabhidhAya lokottara. . .... .............anekAMtarazmi ...... ... zabdothI, ekavAra paNa sumeru Adi padArthanuM abhidhAna na thAya... bhAva e ke, jo (1) sumeru Adi zabdamAM vAcaka-svabhAva, ane (2) sumeru Adi padArthamAM vAcyavasvabhAva na hoya, to saMketa karavAthI paNa, te te zabdothI te badhA arthonuM pratipAdana na thAya... have jo zabda arthamAM vAcya-vAcakasvabhAva mAnazo, to to amArA matano ja svIkAra thayo, kAraNa ke ame paNa e ja kahIe chIe ke, (1) zabdamAM sumeru Adino vAcaka banavAno svabhAva, ane (2) padArthamAM sumeru Adi zabdathI vAcya banavAno svabhAva... ane Avo svabhAva to, vartamAnakALanI jema kAlAMtaramAM paNa hato ja.... eTale to tevA svabhAvane AzrayIne, te kALanA sarvajJoe paNa tevI ja prarUpaNA karI haMze.. sAraH tethI zabda arthano niyatapaNe vAcya-vAcakasvabhAva mAnavo ja rahyo... * laukika-lokottara niyamanano uccheda - (22) jo zabda arthamAM vAcya-vAcakasvabhAva na mAno, to to tevA tarkathI to tamArA mate (1) laukika, (2) lokottara niyamanano uccheda thaze. te A pramANe - (1) "agnimAM kAraNatAsvabhAva ane dhUmamAM kAryatAsvabhAva' - evuM tame zI rIte kaho cho? jo kahezo ke - "haMmezAM tevuM ja dekhAya che... - to ame paNa kahIzuM ke - "kAlAMtaramAM kadAca anyathA (=agni vinA bIjAthI dhUmanI utpatti - evuM) paNa banyuM hoya to zI khabara?" - eno javAba tame zI rIte Apazo? phalataH lokaprasiddha kAryakAraNavyavasthAno paNa vilopa thaze... yastasya-sumervAderabhidheyasya svabhAva:-vAcyatAlakSaNaM svarUpaM tasya virodha: / bhAvitaM caitat svayameva vRttivRkatA || * "sarvairapi tathaiva sA prarUpaNA kRtetyatrApi na pramANamiti cet, na, atra pramANopapatteH, tathAhi - zAkyamuninA samprati sumervAdiko'rthaH sumervAdizabdena prarUpitaH, sa ca sumervAdau sumervAdizabdaprayogaH saGketadvAreNApyatatsvabhAvatAyAM tayornopapadyate, tatsvabhAvatvAbhyupagame ca siddhaM naH samIhitam, anAdAvapi kAle tayoH tatsvabhAvatvAt, tatsamAnapariNAmasya pravAhato nityatvAt tatra sambandhAbhyupagamAt / " - iti nandImalaya0 TIkAyAm pR. 9 / 2. "naitarasthiti' ti -pazcinda: I For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 671 ( vaturtha: yatkiJcidetat // (23) evamapi saGketato vAcyAntaravAcakatvaM zabdasyAyuktamiti cet, na, tartazcitrazaktimattvena yogAt / tathA ca sarve zabdAH prAyaH sarvArthavAcakazaktimantaH, sarve < anekAntajayapatAkA vyAbA ja menamadhikRtyAha tathA cetyAdi / tathA ca evaM ca sati nairAtmyAdibhAvanAyA api sadA rAgAdiprahANanibandhanatve kimityAha - anAzvAsaH sumervAdizabdasyeva sumervAdinibandhanatve itievaM yatkiJcit-asArametat-viparyaye'pi samAnametadityAdi // evamapItyAdi / evamapi sati saGketataH saGketena vAcyAntaravAcakatvaM zabdasya ghaTAdeH paTAviASatvamityartha:, ayum-banyAyyam / ti zveta, tavAzAha-netyAvi / nanaitdevN tataH-saGketata: citrazaktimattvena, zabdasyeti prakramaH, yogAd vAcyantaravAcakatvasya / * anekAMtarazmi .. // (2) bIjI vAta "nairAtmya (=AtmA che ja nahIM evI) bhAvanAthI rAgAdinI hAni thAya' - evuM paNa tame zI rIte kahI zako ? kAraNa ke kAlAMtaramAM anyathA (-tevI bhAvanAthI rAgAdinI vRddhino) paNa banAva banyo hoya to zuM khabara ? ane eTale to, lokottara zAstramAM varNavela vAta para paNa vizvAsa nahIM rahe.. // jo evuM kaho ke - "vartamAnamAM tevuM dekhAvAthI, kAlAMtaramAM paNa mAnI laIzuM ke (1) agnimAM dhUmajananasvabhAva ane dhUmamAM agnijayatvasvabhAva... (2) bhAvanAmAM rAgAdiprahANajananasvabhAva ane rAgAdiprahANamAM bhAvanAjanyatvasvabhAva...'' to amArI vAta paNa AvI ja che ke - "vartamAnamAM tevuM dekhAvAthI, kAlAMtaramAM paNa zabda-arthamAM sumeru AdirUpe ja vAcya-vAcakasvabhAva mAnavo joIe." * zabda/arthamAM vicitrazaktivazAt vyavahArasaMgati (23) bauddha : jo (1) ghaTazabdamAM ghaTapadArthavAcakatvasvabhAva, ane (2) ghaTamAM ghaTazabdavAcyatvasvabhAva hoya, to te ghaTazabdathI, saMketavazAt paNa paTanI pratIti to nahIM ja thAya ne ? Azaya e ke, koI vyaktine evo saMketa karyo hoya ke kapaDAne "ghaTa" kahevo, to te vyaktine ghaTazabdathI kapaDAnI pratIti thAya che. paNa pUrvokta rIte jo ghaTazabdamAM mAtra ghaTavAcakatva svabhAva ja hoya, to te ghaTazabdathI ghaTanuM ja kathana thaye, paTanI pratIti zI rIte saMgata thAya ? syAdvAdI : tamArI AzaMkA yukta nathI, kAraNa ke zabda to anekasvabhAvI hovAthI alagaalaga zaktivALo che ane tethI te zabdano, judA judA saMketa pramANe, paTAdi judA judA vAcyone * "itthaM caitadaGgIkarttavyamanyathA'nAditvAtsaMsArasya kadAcidanyato'pi dhUmAderbhAvo bhaviSyatItyevaM vyabhicArazaGkA dhUma-dhUmadhvajAdiSu prasarantI durnivAretyalaM durmativispanditeSu prayAsena / " - iti nandImalaya0 TIkAyAm pR. 9 / 2. 'tatastanvitrazaThio' ti -pATa: I For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA cArthAH sarvazabdavAcyazaktiyuktA iti vicitrakSayopazamAdisahakAriyogastathA tathA pravartanta iti na kAcid bAdhA / (24) etena 'na rUpaprakAzanasvabhAvo dIpo 'rUpaM prakAzayati, tadvadeva ghaTAdivAcakasvabhAvaH zabdaH prayogAdapi nAghaTaM prakAzayet' ityapi 672 * vyAkhyA etadbhAvanAyAha-tathA cetyAdi / tathA ca sarve zabdAH ghaTAdayaH prAyaH - bAhulyena svabhAvato vandhyazabdAn muktvA pradhAnAdIn sarvArthavAcakazaktimantaH, tathAphaladarzanAt; sarve cArthA:ghaTAdayaH sarvazabdavAcyazaktiyuktA uktAdeva hetoriti evaM vicitrakSayopazamAdisahakAriyogataH, 'Adi' zabdAt tattatprayojana- deza - kAlAdigrahaH / tathA tathA tena tena prakAreNa pravartanta iti - evaM na kAcid bAdhA saGketato vAcyAntaravAcakatve zabdasya / etena - anantaroditena na rUpaprakAzanasvabhAvo dIpa: arUpaM prakAzayati rasAdi tadvadeva-evameva ghaTAdivAcakasvabhAvaH zabdaH prayogAdapi saGketena nAghaTaM prakAzayet-abhidadhyAdityAdyapi ...aneaMtarazmi Co hevAno svabhAva pAche 4... A ja vAtano bhAva kahe che - (1) svabhAvathI va-- evA pradhAnAdi zabdone (=jeno koI vAcyArtha vidyamAna nathI evA zabdone) choDIne badhA zabdo badhA arthavAcaka zaktivALA che... kAraNa e ja ke tevuM phaLa spaSTa dekhAya che... juo; koIne tevo saMketa karavAmAM Ave, to te vyaktinI ghaTazabdathI gardabha vize paNa pravRttipraapti thAya che... (2) ane ghaTAdi badhA ja padArtho, paTAdi badhA ja zabdothI vAcya thavAnI zaktivALA che ane eTale ja to, tevA saMketavALo vyakti, ghaTa vize paNa gardabhazabdano prayoga kare che... khAvu hovA chatAM pA, alaga-alaga ajharanA (1) kSayopazama, (2) tevuM prayozana, (3) tevo deza, (4) tevo kALa... vagere judA judA sahakArInA yoge, te te padArtho vize te te zabdanI pravRtti thAya che... eTale tevA saMketAdine kAraNe, ghaTazabda te kapaDAdino vAcaka bane, evuM amArA mate asaMgata nathI... * ghaTazabdathI anyapadArthanA athanano nirAsa (24) uparokta kathanathI,je loko ema kahe che ke - "jema rUpane prakAza karavAnA svabhAvavALo pradIpa, mAtra rUpane ja prakAze che, bIjA rasa-gaMdhAdisvabhAvane nahIM, tema ghaTane kahevAnA svabhAvavALo ghaTazabda paNa, mAtra ghaTane ja prakAze, tevo saMketa karI do to paNa te paTAdine prakAze nahIM'' - te 1. 'svavAcye vandhya0' iti Ga-pAThaH / 2. 'prakAzayati svabhAvarasAdi' iti pUrvamudritapAThaH, atra tu gha-pATha: / - For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vArtha 673 anekAntajayapatAkA pratyuktam, vicitrarUpaprakAzanasvabhAvadIpavadeva citravAcyavAcakasvabhAvatvAt zabdasya, azeSAbhidhAne'pi tu sahakArikSayopazamabhedato'rthitAdibhedena pradIpAt prakAzye vAcye pratipattiH / (25) na ca dIpaprakAzitA api sarve nimnonnatAdayaH sarvaireva pratIyante, cakSuHsAmarthyAnurUpaM pratItibhedopalabdheH / iti zabdArthayorvAcyavAcakalakSaNapratibandhasiddhiH tAdAtmyAdivicAraviSayAstu doSA anabhyupagamAdeva na no bAdhAyai bhavanti // vyAvyA che . pratyuktam / kathamityAha-citrarUpaprakAzanasvabhAvadIpavadeva sitetarAdyapekSayA citravAcyavAcakasvabhAvatvAt zabdasya, azeSAbhidhAne'pi tattvena punaH sahakArikSayopazamabhedataH arthitAdibhedena eva, pradIpAditi nidarzanaM prakAzye-sitAdau vAcye pratipattighaTAdau / citrAstaraNe dIpAt samaM sitAdipratipatti vaM zabdAd vAcyeSvityetannirAsAyAha-na ca dIpaprakAzitA api sarve nimnonnatAdayaH sarvaireva pratIyante pramAtRbhiH / kuta ityAha-cakSuHsAmarthyAnurUpaM pratItibhedopalabdheH / iti-evaM zabdArthayorvAcyavAcakalakSaNapratibandhasiddhiH / - anekAMtarazmi ja lokonA A kathanano paNa nirAsa thAya che, kAraNa ke jema zveta-kRSNAdi judA judA rUpone prakAza karavAnA svabhAvavALo dIpaka, judA judA rUpone prakAze che... tema zabda paNa (mAtra ghaTane kahevAnA svabhAvavALo nahIM, paNa) judA judA aneka padArthone kahevAnA svabhAvavALo hovAthI, tenA dvArA paTAdi bIjA padArtho paNa vAcya banavA samucita ja che... pUrvapakSa: jo ghaTazabda paTAdi badhAne kahevAnA svabhAvavALo hoya, to tenAthI, badhAne paTAdinI pratIti kema thatI nathI ? syAdvAdIH juo, bhAI ! yadyapi te zabdo badhA padArthane kahevAnA svabhAvavALA che, paNa te zabdothI, te te padArthane jANavAmAM, (1) kSayopazama, (2) prayojana Adi sahakArI che. eTale je vyaktine jevA kSayopazama-prayojanAdi hoya, te vyaktine, te pramANe te zabdothI te te arthano bodha thAya... (25) jema ke pradIpathI prakAzya to ghaNA padArtho che, paNa vyaktine kSayopazamAdi sahakArInA yoge, judA judA prayojanane AzrayIne te te prakAzyano ja bodha thAya che... prazna : citrapaTamAM dIpakathI eka sAthe zvetakRSNAdinI pratipatti thAya che. jyAre zabdathI eka sAthe badhA vAcyonI pratipatti thatI nathI... uttara : nA, evuM nathI, kAraNa ke pradIpa prakAzita to nIcANa-UMcANAdi ghaNA padArtho hoya che, paNa badhAne badhA ja padArthonI pratIti thAya evuM nathI, paraMtu cakSunA sAmarthyane anusAre judI judI pratItio thatI dekhAya che. tema prastutamAM paNa samajavuM. (arthAt zabdothI badhA ja padArtho kathita thavA chatAM paNa, kSayopazamanA sAmarthyane anusAra, te te padArthonI ja pratIti thAya che...) 2. "vALedhvanniAlA' kRti -paDhi:. 2. "sambandha0' rUti -paTi: I For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 674 (26) yaccoktaM-'paramArthaMkatAnatve ca zabdAnAmanimittA na syAt pravRttirartheSu citratantrAntaragateSu parasparavirodhitvena sarveSAM tathA'bhAvAt' ityetadapyayuktam, mRSA...................................... vyAkhyA ................... ............... tAdAtmyAdivicAraviSayAstu doSA:-kSurikAdizabdoccAraNe vadanapATanAdayaH anabhyupagamAdeva tAdAtmyAdeH / kimityAha-na no bAdhAyai bhavanti // yaccoktamityAdi / yaccoktaM pUrvapakSagranthe-paramArthaMkatAnatve ca zabdAnAmanimittAna syAt pravRttirartheSu citratantrAntaragateSu pradhAnAdiSu parasparavirodhitvena hetunA sarveSAM tathA'bhAvAt-kevalapradhAnAditvenAbhAvAt ityetadapyayuktaM pUrvapakSoktam / kuta ityAha-mRSAbhASA ... manetirazmi ... tethI (1) zabdamAM vAcaka-svabhAva, ane (2) arthamAM vAcyatvasvabhAva - Ama baMneno niyatasaMca siddha thAya che.... ane tethI tame pUrvapakSamA 4 thutuM - "za6-marthano (1) tAdAbhyasaMbaMdha mAno, to yurikA zabda bolatAM ja moTuM phATavAdi rUpa doSa Avaze, ane (2) tadutpattisaMbaMdha mAno, to saMpUrNa vizva dhanavAna banI javArirUpa doSa Avaze..." - te doSa paNa amane bAdhAkAraka nathI, kAraNa ke ame tevuM (zabda-arthanI tAdAbhya tadutpatti) mAnatAM ja nathI. sAraH Ama, baMneno vAcya-vAcakasaMbaMdha hovAthI, zabdathI vastunuM kathana nibaMdha thaI zake ane tethI te vastu amitApya DovAmA ochavirodha na 23... * pradhAnAdizabdanI nirnimittaka pravRttinI nibaMdhasiddhi (26) pUrvapakSamA tame 4 "Tho 624 zo 52bhArthathA vastuni 4 Doya, to eke zabdonI pravRtti nimitta vinA na thAya, paNa thAya to che ja, kAraNa ke sAMkhyAdinA zAstromAM varNavela pradhAnAdi keTalAka zabdo to vastu vinA paNa dekhAya che... paNa zuM kharekhara tevI koI vastu che? nA, kAraNa ke paraspara virodhI hovAthI (=jagatanuM kAraNa jo pradhAna hoya to Izvara zI rIte? ema zabdono paraspara virodha hovAthI) zabdo vasturahita ja jaNAya che..." - te kathana paNa yukta natha.... prazna : 59 // 25 // ? uttara : karaNa e ja ke, ame badhA ja zabdone vastusaMbaddha nathI mAnatA... pradhAnAdi keTalAka * "nanu yadi pAramArthikasambandhanibaddhasvarUpatvAdime zabdAH tAttvikArthAbhidhAnaprabhaviSNavaH tarhi darzanAntaranivezipuruSaparikalpiteSu vAcyeSveteSAM pravRttirnopapadyeta, parasparaviruddhatvena teSAmarthAnAM svarUpato'bhAvAt, yadapi ca vinaSTamanutpannaM vA tadapi svarUpeNa na samastIti tatrApi vAco na pravarteran, api ca - yadi vAcAM sadbhatArthamantareNa na pravRttiH, tarhi na kasyAzcidapi vAco'lIkatA bhavet, na caitat dRzyate, tasmAt sarvamapi pUvoktaM mithyA / " - iti nandImalaya0 TIkAyAm pR0 9-10 / * "tadapyayuktam, iha dvidhA zabdA: - mRSAbhASAvargaNopAdAnA: satyabhASAvargaNopAdAnAca, tatra ye mRSAbhASAvargaNopAdAnAste 1-2. 650-651tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 675 anekAntajayapatAkA (caturthaH bhASAvargaNopAdAnazabdAnAM nimittabhedavaicitryeNa bahubhedAnAmanarthakatvAbhyupagamAt / (27) te hi tadarthaprAptyAdiprasavavikalA vandhyAbalA iva kevalaM tathAvidhasaMvedanasambhogamAtraphalA eva, svarUpAlocanAdibhyastu pramANAdivetarasya arthavacchabdebhya ... ..... ...... vyAkhyA ............... ................ vargaNopAdAnazabdAnAM-pradhAnAdInAM nimittabhedavaicitryeNa-tadArambhakapudgalAdivaicitryeNa hetunA bahubhedAnAm / kimityAha-anarthakatvAbhyupagamAt etadapyayuktamiti / te hItyAdi / te yasmAt pradhAnAdizabdAH tadarthaprAptyAdiprasavavikalAH pradhAnAdyarthaprAptyAdyeva prasavastadvikalAH, 'Adi'zabdAdarthakriyAdigrahaH, vandhyAbalA iva nidarzanam, kevalaM tathAvidhasaMvedanamevasamAropato nirviSayasaMvedanameva sambhogamAtramiti vigrahastadeva phalaM yeSAM te tathAvidhA iti / na hi vandhyAyAH sambhoge'pyapatyamutpadyate, na cAsau na sambhogaH / evaM na tat saMvedanamarthaprAptyAdimat, na ca na saMvedanamiti bhAvanIyam / kathamitarebhyastadvizeSAvasAya ityAha-svarUpAlocanAdibhyaH punaH, 'Adi'zabdAt tadviSayapUrvAparavirodhAdigrahaH, pramANAdivetarasya-pramANA .... manetirazmi zabdone to ame nirnimittaka-anarthaka-vastuvinAnA paNa mAnIe chIe. te A rIte pradhAnAdi zabdonuM upAdAnakAraNa mRSAvargaNAnA pudgalo che... AvA pudgalothI te zabdo bane che ane te zabdonAM AraMbhaka (=kAraNasAmagrIbhUta) pudgalAdinI vicitratAne lIdhe, te zabdonA ghaNA bhedo 5 cha - sAvA zahone same nirartha (=vastunimitta vinAnA) bhAnAme chI... (27) prazna : lo A ho vastune viSaya na re, to sADhe 43 zuM ? uttara : humI; (1) 4 qimell strI putrane utpanna na 43, tema pradhAna ho 59, arthaprApti-arthakriyAdi kazuM ja karatAM nathI, ane (2) jema vAMjhaNI strI mAtra viSayAsevanarUpa phaLa Ape che, putraprApti karAvatI nathI, tema pradhAnAdi zabdo paNa, te padArthanAM tevAM AbhAsika saMvedanarUpa 3Na mApe cha... (meTa, pradhAnAhizo mAtra tamonu sAmAsi saMvehana 4 42|ve cha, prApti mAhi nahI. chatai te saMvehana nathI tevU to nathI...) prazna : vastusaMbaddha zabdo karatAM, AvA zabdono bheda zI rIte jaNAya ? uttara : (1) sva35nI viyA298, (2) tenA viSayamA mAtI pUrvApa2virodha... mAhinI vicAraNAthI, pramANathI pramANAbhAsanI jema, vastusaMbaddha jIvAdi zabdothI mRSAvargaNAthI banelA tu tIrthAntarIyaparikalpitA: kuzAstrasamparkavazasamutthavAsanAsampAditasattAkA: pradhAnarUpaM jagat IzvarakRtaM vizvam ityevamAkArAH, te'narthakA evAbhyupagamyante / " - iti nandImalaya0 TIkAyAm pR. 10 / *"te hi vandhyA'balA iva tadarthaprAptyAdiprasavavikalAH, kevalaM tathAvidhasaMvedanabhogaphalA iti na tairvybhicaarH|" - iti nandImalaya0 TIkAyAm pR. 10 / 1. 'cetara0' iti k-paatthH| 2. 'di cetara0' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 676 stadvizeSAvasAyaH / tathAhi-dRzyanta eva kecid vimalamatayaH zravaNamAtrAdevAnRtatvAdiyathAtmyamavadhArayanto dhvaneH, (28) apohamAtrAbhidhAyakatve'pi caiSAM samAna evAyaM ...... ......... vyAkhyA ........ ..... bhAsasya arthavacchabdebhyaH-jIvAdivAcakebhyaH sakAzAt / kimityAha-'tadvizeSAvasAyaH' teSAMmRSAbhASAvargaNopAdAnAnAmanarthakapradhAnAdizabdAnAM vizeSAvasAya iti / na caitadalaukikamityAhatathAhI-tyAdi / tathAhIti pUrvavat / dRzyanta eva kecid vimalamatayaH-zrotAraH zravaNamAtrAdeva sakAzAdanRtatvAdiyAthAtmyamavadhArayanto dhvaneH-zabdasya / doSAntaramAha-apohAbhidhAyaka .......... manetirazmi ... nirarthaka evA pradhAnAdi zabdono bheda paNa gaMkhya ja che. dA.ta. ghaTazabda te je viSayanuM pratipAdana kare, te viSayanuM spaSTadarzana, tenA astitvamAM avirodha, tenI prApti Adi thAya che ane eTale ja tenI vastusaMbaddhatA jaNAI Ave che... paNa pradhAnAdi zabdo to mRSA bhASAvargaNAthI banelA che, teo je viSayanuM pratipAdana kare, te viSayamAM pUrvAparavirodha spaSTa dekhAya che ane eTale ja jaNAya che ke, teo vastusaMbaddha nathI.. Ama, baMneno bheda pArakhavo asaMbhavita nathI, kAraNa ke nirmalabuddhivALA tevA ghaNA zrotAo dekhAya che ke, jeo zabdazravaNamAtrathI ja te zabdonI yathArtha-ayathArthatAno nizcaya karI le che... sAra tethI pradhAnAdi zabdonI nirarthakatA, amArA mate paNa asaMbhavita nathI... eTale ghaTAdi zahonI vastupAyatA nidhi siddha thAya che... *"atha te'pi satyAbhimatazabdA iva pratibhAsante tatkathamayaM satyAsatyaviveko nirdhAraNIyaH?, nanu pratyakSAbhAsamapi pratyakSamivAbhAsate tataH tatrApi kathaM satyAsatyavivekanirdhAraNam ?, svarUpaviSayaparyAlocanayeti cet, tathAhi-abhyAsadazAmApannAH svarUpadarzanamAtrAdeva pratyakSasya satyAsatyatvamavadhArayanti, yathA maNiparIkSakAH maNeH, anabhyAsadazAmApannAstu viSayaparyAlocanayA, yathA-kimayaM viSayaH, satya utAho neti, tatrArthakriyAsaMvAdadarzanata: tadgatasvabhAvaliGgadarzanato vA satyatvamavagacchanti, anyathA tvasatyatvamiti, tadetatsvarUpaviSayaparyAlocanayA satyAsatyatvavivekanirdhAraNamihApi samAnam, tathAhi-dRzyanta eva kecit prajJAtizayasamanvitAH zabdazravaNamAtrAdeva puruSANAM mithyAbhASitvamamithyAbhASitvaM vA samyagavadhArayantaH, viSayasatyAsatyatvaparyAlocanAyAM tu kimeSa vaktA yathAvadApta uta neti ? tatra yadi yathAvadApta iti nizcitaM tato viSayasatyatvamitarathA tvasatyatvam, Aptetaraviveko'pi parizIlanena liGgato vA kutazcidavaseyA, nipuNena hi pratipatrA bhvitvym|" - iti nandImalaya0 TIkAyAm pR. 10 / * bauddha kaheto hato ke, zabdone vastusaMbaddha mAnazo, to pradhAnAdi zabdo paNa vastusaMbaddha mAnavA paDaze, je tabhane amane AneTa nathI... toSane 62 42vAnI se 04 upAya cha, zahone vastusaMsaddha na mAnavA.... (arthAt zabdone vastuvAcaka nahIM, paNa apohavAcaka mAnavA...) eTale te pradhAnAdi zabdonI vastusaMbaddhatA nahIM 24... 59 aMtha.12 zrIsa,tejane hono mehanatAvI, 75rota ghoSano nirAsa dhyo... anecha , apoDavAya zabdamate paNa baMne zabdano bheda mAnavo ja rahyo, nahIMtara to tene apohavAcaka mAnavAthI paNa chuTakAro thAya nahIM... Ama, zabdone apohavAcaka mAnavAmAM koI lAghava na hovAthI, teone vastuvAcaka ja mAnavA joIe... For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 677 <- Hi, anekAntajayapatAkA tathAvidhApohasyApi sarvatrAbhAvAt, apradhAnAdyapohasya kvacidanupapatteH, *vyAhyA . " tve'pi caiSAM zabdAnAmiti prakramaH / kimityAha - samAna evAyam - anantaroditaH prasaGgaH / kuta ityAha-tathAvidhApohasyApi aMpohyApoDhAzrayasya sarvatrAbhAvAt / abhAvazca apradhAnAdya ( caturtha: sarva * anekAMtarazmi *. * zabdane apohavAcaka mAnavAmAM paNa ApAdita doSonI tadavasthatA (jema ame ghaTAdizabdane vastusaMbaddha ane pradhAnAdizabdane vastu asaMbaddha mAnIe chIe, tema tame paNa baMnemAM vizeSatA mAno ja cho - kaI rIte mAno cho te graMthakArazrI batAve che -) - (28) zabdane jo apohavAcaka mAnazo, to tamArA mate paNa pUrvokta doSa Avaze ja... bhAvArtha : (1) ame zabdane vastuvAcaka mAnatAM hatAM, to pradhAnAdizabdane paNa vastuvAcaka mAnavA paDavAthI, te zabdonI nirnimitta pravRtti ghaTatI na hatI... tema tamAre paNa doSa Avaze + ghaTazabda, te tevA apohano vAcaka che ke je apoha apohyaapoDharUpa AzrayamAM rahe che, eTale ke apohya-jene juduM pADavAnuM che te=paTATi, tenAthI apoDha=vyAvRtta=ghaTa, A ghaTa jeno Azraya che evo ghaTApoha... (=paTAdithI vyAvRtta ghaTarUpa AzrayamAM rahela apoha...) A rIte ghaTazabdathI vAcya ghaTApoha, jema apohyaapoDha evAM ghaTarUpa AzrayamAM rahe che, tema pradhAnazabdathI vAcya pradhAnApoha paNa, apohyaapoDha evA pradhAnarUpa AzrayamAM mAnavo paDaze... (arthAt apohya=apradhAnAdi, tenAthI apoDha=vyAvRtta=pradhAna, te jeno Azraya che evo apoha, eTale pradhAnApoha...) - A rIte to, jema ghaTazabda vastumUlaka che (kAraNa ke te je apohanuM kathana kare che, te apohano Azraya ghaTAdi vastu che...), tema pradhAnAdi zabda paNa vastumUlaka Tharaze, to tamArA mate paNa teonI nirnimittakatA kyAM rahI ? // (2) te doSane dUra karavA, jema ame mRSAbhASAvargaNArUpa upAdAnane laIne, ghaTa-pradhAnazabdano bheda batAvyo, tema tame paNa nIce pramANe ja baMneno bheda sAbita karo cho ke - ghaTazabdathI vAcya ghaTApoha te apohyaapoDharUpa (apohyu=paTAda, tenAthI apoDha=ghaTa, tadrUpa) AzrayamAM rahyo che... paNa tenI jema badhA ja apoha apohyaapoDharUpa AzrayamAM nathI rahyA... dA.ta. pradhAnApoha - IzvarApoha Adi... (teo apohyaapoDharUpa AzrayamAM nathI rahyA...) * vastumUlaka eTale vastuviSayaka na samajavuM, kAraNa ke viSaya to apoha ja che. vastusaMbaddha che - ema artha karavo... 2. 'sthApi 5 sarvatrA' kRti -pA: / * vivaram .. 4. apohyApoDhAzrayasyeti / apohyante-pRthak kriyante'pohyAH ghaTAdyanyatarapadArthApekSayA paTAdayaH padArthAstebhyo'poDhaH-vilakSaNo ghaTAdiH padArthaH, sa AzrayaH paramparayA yasya ghaTAdyullekhino'pohasya sa For Personal & Private Use Only . paNa te zabda paraMparAe Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 678 bhAvAnAmeva tattvato'pradhAnAdirUpatvAt, (29) buddhiparikalpitatadapohAbhyupagame ca tadanyato vizeSAt, rUpAdivijJAnAdyapohasyAtathAbhUtatvAt, vastubalapravRtteH rUpAdInAM cAhyA pohasya kvacidapi-pradhAnAdau anupapatteH / kathamityAha-sarvabhAvAnAmeva tattvataH-paramArthataH apradhAnAdirUpatvAt / buddhiparikalpitatadapohAbhyupagame ca-pradhAnAdyapohAGgIkaraNe ca / kimityAha-tadanyataH-apohAd vizeSAt / vizeSamevAha rUpAdItyAdinA / rU~pAdivijJAnAdyapohasya buddhiparikalpitasyApi arUpavijJAnaM na bhavatIti rUpavijJAnamityevambhUtasya atathA - anekAMtarazmi ke prazna : zuM pradhAnApohAdino tevo koI Azraya nathI? uttara : nA, kAraNa ke apohya apradhAna, tenAthI apoDha pradhAna... pradhAnApohano Azraya A pradhAna bane. paNa, te pradhAna jevA koI tattvanuM astitva ja nathI ke je pradhAnApohano Azraya bane ane tenuM astitva na hovAnuM) kAraNa e ke paramArthathI badhA ja padArtho apradhAnarUpa che, pradhAnarUpa nahIM. (eTale ja tevA koI tattvanuM astitva nathI...) Ama tame, (1) ghaTazabdathI vAcya ghaTApohane apohyaapoDha Azrayagata (vastusaMlagna) mAnyo, ane (2) pradhAnazabdathI vAcya pradhAnApohane apohyaapoDha Azrayagata na mAnyo... eTale to bauddhane paNa baMnene judA pADavArUpa syAdvAdazailI apanAvavI ja paDI... (29) bauddhaH pradhAna-IzvarAdi zabdathI vAcya, pradhAnApoha-IzvarApohAdine ame buddhikalpita moMnI laIzuM... (bhAva : pradhAnAdi badhA apoha - ghaTAdi apoha paNa - te apohyApoDhAzraya nathI, kalpita ja che. eTale tevo bheda che ja nahIM...) syAdvAdI : to paNa bIjA apohathI to teo vilakSaNa ja Tharaze, kAraNa ke buddhiparikalpita evA paNa (1) rUpavijJAnApoha (je arUpavijJAna nathI, te "rUpavijJAna' AvI kalpanA te ja ...............vivaUK tathA tasya / ayamatrAzaya:-bauddhamate'pi yo'yaM ghaTAdyapohaH sa paramparayA ghaTAdipadArthAzraya: / yastu pradhAnAdyapohaH sa naivaMvidhaH, pradhAnAdInAmabhAvAt / / 5. rUpAdivijJAnAdyapohasyeti / atra prathamenAdizabdena rasAdijJAnApohaparigrahaH, dvitIyena tu ghaTapaTAdijJeyapadArthapratibaddhApohasyeti / / bauddhano Azaya e lAge che ke, tenI jema ghaTApohAdi paNa buddhikalpita che... ane eTale pradhAnAdi zabdonI nirnimittapravRtti paNa ghaTI jaze ane pradhAnApoha-ghaTApoha AdinA vAcaka zabdomAM bheda paNa nahIM mAnavo paDe, je lAghavabhUta upAya che... 2. "padriAnA' ta gha-pAd: I For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 679 anekAntajayapatAkA (caturtha rasAdibhyo bhedAt tathAvidhatabuddhInAmapi pAramparyeNa tannimittatvAbhyupagamAt, (30) "vastubhedo vAsanAprakRtizca tasyA AzrayaH' ityAdivacanaprAmANyAt, pradhAnAdibuddhi cAhyA .......... bhUtatvAt, pradhAnAdyapoharUpeNAbhUtatvAdityarthaH / kathamityAha-vastubalapravRtteH iyaM ca rUpAdInAM vastusatAM rasAdibhyo bhedAt tathAvidhatabuddhInAmapi-vikalpikAnAM pAramparyeNa tannimittatvAbhyupagamAt-rUpAdinimittattvAbhyupagamAt / enamevAha-vastubhedaH svalakSaNarUpo vAsanAprakRtizca bodhanibandhanA tasyA:-rUpAdisAmAnyabuddherAzraya ityAdivacanaprAmANyAt / ... anekAMtarazmi ... rUpavijJAnApoha kahevAya...) tema (2) rasavijJAnApoha, (3) ghaTApoha-paTApohAdi... A badhA apoho pradhAnApoha jevA nathI, paNa tenAthI vilakSaNa che... prazna: paNa temAM kAraNa? uttara : kAraNa e ja ke, pradhAnApoha to vastu vinA mAtra buddhikalpita che... jayAre rUpavijJAnApohAdi to buddhikalpita hovA chatAM paNa, vastubaLe ja pravarte che. bauddhaH vastubaLe zI rIte pravarte, e jarA batAvazo? syAdvAdIH juo; rUpa-rasAdi svalakSaNa vastuo judI judI che ane e svalakSaNarUpa nimittane laIne ja, rUpa-rasAdi savikalpa jJAna thAya che, AvI rUpAdivijJAnanI vastunimittakatA to tame paNa mAno cho... (30) tame ja kahyuM che ke - "(1) nimittakAraNarUpa svalakSaNa, ane (2) upAdAnakAraNa rUpa vAsanAprakRti (=vAsanAno svabhAva)... A baMne rUpAdisAmAnyabuddhino Azraya che..." (paramArthaH rUpavijJAnApoha te "arUpavijJAna nathI tethI rUpavijJAna che" evI buddhirUpa che... pradhAnApoha te "apradhAna nathI tethI pradhAna che" evI buddhirUpa che.. have A baMne buddhimAM bheda che, kAraNa ke "rUpavijJAna evI buddhi e vastubaLe pravRtta thaI che ane pradhAna" evI buddhi vastu vinA pravRtta thaI che... have udAharaNa tarIke "rUpavijJAna' evI buddhinA badale 'rUpa' evI buddhi lIdhI che. teno bhAva e ke, rUpa-svalakSaNano rasAdi svalakSaNathI bheda che tethI rUpasvalakSaNathI 'rUpa evI ja buddhi thAya, 'rasa evI nahIM. mATe "rUpa buddhimAM rUpasvalakSaNa nimitta che...) - vivaram . 6. vAsanAprakRtizceti / vAsanAyA: sambandhI svabhAva ityartha: / / / . "vikrampanAM' ti -paDhi: 1 For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 680 bhedasiddheriti // (31) na cAsAmapyadhikRtabheda evAzrayaH atatpratibhAsatvAt tadrUpAcca tatastadatatpratibhAsatvAnupapatteH atiprasaGgAd rUpAdyanyatamabhedAdeva buddhInAM rasAdipratibhAsa - vyArathI kimityAha-pradhAnAdibuddhibhedasiddheH tasyA eva / 'Adi'zabdAdIzvarAdibuddhigrahaH / iti 'apohamAtrAbhidhAyakatve'pi caiSAM samAna evAyaM prasaGgaH' iti sarvatra kriyAyogaH / / na cAsAmapi-pradhAnAdibuddhInAmadhikRtabheda eva rUpAdisvalakSaNarUpa AzrayaH / kuta ityAha-atatpratibhAsatvAt-arUpAdipratibhAsatvAt pradhAnAdibuddhInAM / tadrUpAcca-rUpAdirUpAcca tataH-adhikRtabhedAt kimityAha-tadatatpratibhAsatvAnupapatteH tAsAM-pradhAnAdibuddhInAmatatpratibhAsatvAnupatteH, arUpAdipratibhAsatvAnupapatterityarthaH / anupapattizca atiprasaGgAt / enamevAha-rUpAdyanyatamabhedAdeva sakAzAd buddhInAM rasAdipratibhAsatvApatteH pradhAnAdiprati ... anekAMtarazmi .... Ama, rUpavijJAnAdi to vastunimittaka che, jyAre pradhAnabuddhi-Izvarabuddhi vagere to vastunimittaka paNa nathI. eTale rUpabuddhi ane pradhAnabuddhi - baMne buddhino bheda avazya siddha thaze ane tethI teonA apohamAM paNa, vastusaMlagnatA asaMlagnatAne laIne bheda mAnavo ja paDaze.. sArAMza : Ama, zabdane apohavAcaka mAno to paNa be apoine judA judA to mAnavA ja paDe, ame vastunimitta mAnavA chatAM bheda pADIe chIe. eTale baMnene samAnatA ja che... * pradhAnAdibuddhinI vastusaMbaddhatAno nirAsa - (31) bauddha : rUpAdibuddhino je rUpasvalakSaNAdi Azraya che, te ja svalakSaNarUpa zraya pradhAnAdibuddhino paNa mAnI laIe to? syAdvAdIH paNa tevuM na manAya, kAraNa ke pradhAnAdibuddhi to arUpano pratibhAsa kare che... jo pradhAnabuddhi rUpasvalakSaNathI ja thAya, to tenA dvArA arUpano pratibhAsa thaI zake ja nahIM... bauddha rUpasvalakSaNajanya hovA chatAM paNa, tenAthI arUpano pratibhAsa mAnI laIe to? syAdvAdIH to to atiprasaMga e Avaze ke, rUpasvalakSaNajanya pradhAnabuddhi, jema arUpano pratibhAsa karAve che, tema rUpasvalakSaNajanya rUpAdibuddhi paNa arUpanorasAdino pratibhAsa karAvaze - Ama rUpasvalakSaNathI ja, rasapratibhAsI Adi buddhinI saMgati thaI jatAM, rasAdi svalakSaNone ja vivaram . 7. taracA chata pavisAmAnyavRddha / * ahIM Azraya viSayatAsaMbaMdhathI jANavo... rUpavijJAna viSayatAsaMbaMdhathI rUpasvalakSaNamAM rahe che... 2. draSTacce 676-677tame pRSTha For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( caturtha: tvApatteH tadasattvaprasaGgAdityuktam / ( 32 ) na ca vAsanAprakRtyupAdAnabhedatastata evAsAmatatpratibhAsatA, tasya tattvato niraMzatvAt, anekasahakAritvAbhAvAt yathAkathaJcidekasahakArisvabhAvatve tadanyasahakArisvabhAvatvavirodhAt svabhAvabhedAnupapatteH, tamantareNa phalabhedAyogAditi / ( 33 ) kevalavAsanAprakRtinibandhanatve tu pradhAnAdi 681 < * bAbA bhAsavat / tataH kimityAha tadasattvaprasaGgAt-rasAdyasattvaprasaGgAt ityuktaM prAk / na cetyAdi / na ca vAsanAprakRtyupAdAnabhedataH- pradhAnAdivAsanAprakRtyupAdAnabhedena tata eva - vastubhedAd rUpAderAsAM- pradhAnAdibuddhInAmatatpratibhAsatA - arUpAdipratibhAsatA / kuto na cetyAha-tasyavastubhedasya tattvataH-paramArthataH niraMzatvAt ekasvabhAvatvAt, anekasahakAritvAbhAvAt / abhAvazca yathAkathaJcidekasahakArisvabhAvatve-rUpAdibuddhisahakArisvabhAvatve tadanyasahakArisvabhAvatvavirodhAt - pradhAnAdibuddhisahakArisvabhAvatvavirodhAt / virodhazca svabhAvabhedAnupapatteH / na ca yadeva rUpAdibuddhisahakArisvabhAvatvaM tadeva pradhAnAdibuddhisahakArisvabhAva* anekAMtarazmi .. mAnavAnI koI jarUra nahIM rahe... (arthAt rasAdino abhAva thaI jaze...) A badhuM ame pahelAM ja kahI gayA. tethI rUpasvalakSaNathI, mAtra rUpapratibhAsI buddhi ja mAnavI yogya che, arUpapratibhAsI pradhAnabuddhi nahIM... (32) bauddha : rUpabuddhinI jema, pradhAnabuddhi paNa rUpasvalakSaNathI ja janya che, paNa (1) rUpabuddhinuM upAdAnakAraNa vAsanAsvabhAva, ane (2) pradhAnabuddhinuM upAdAnakAraNa vAsanAsvabhAva... baMne judA judA che ane eTale ja, nimitta eka hovA chatAM paNa, pradhAnabuddhi te rUpano pratibhAsa nathI karatI, arthAt arUpano pratibhAsa kare che... (eTale AvuM mAnavAthI pradhAnabuddhinI arUpapratibhAsitA paNa ghaTaze ane Azraya tarIke rUpasvalakSaNa paNa mAnI zakAze...) syAdvAdI : AvuM mAnavuM ucita nathI, kAraNa ke kharekhara to te rUpasvalakSaNa niraMza=sarvathA ekasvabhAvI che, to te rUpabuddhi-pradhAnabuddhi Adi judI judI aneka buddhino sahakArI zI rIte bane ? na ja bane... prazna : paNa kAraNa ? uttara H kAraNa ke rUpasvalakSaNano jo (1) rUpabuddhine sahakAra karavAno svabhAva mAno, to teno (2) pradhAnabuddhine sahakAra karavAno svabhAva na ghaTe, kAraNa ke ekAMta ekasvabhAvImAM be judA judA staMbhAva asaMgata che... * (1) rUpabuddhine sahakAra karavAno svabhAva, (2) pradhAnabuddhine sahakAra karavAno svabhAva... A badhA svabhAva eka nathI, paNa judA judA che... For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *** """" vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 682 buddhInAmAgata eva madIyo'bhyupagamaH, tadanyApohabuddhInAmatathAvidhatvAt, tathAvidhApohasyApi sarvatrAbhAva eveti yuktisiddheH / (34) tadviSayazabdAnAM copAdAnabhedAt vyA . tvamiti svabhAvabhedaH, tamantareNa-svabhAvabhedaM vinA phalabhedAyogAt-rUpAdipradhAnAdibuddhiphalabhedAyogAt / 'na ca vAsanAprakRtyupAdAnabhedatastata evAsAmatatpratibhAsatA' iti sarvatra kriyAyogaH / kevalavAsanAprakRtinibandhanatve punaH pradhAnAdibuddhInAM kimityAha-Agata eva madIyo'bhyupagamaH / kathamityAha-tadanyetyAdi / tadanyApohabuddhInAm-arUpAdyapohabuddhInAmatathAvidhatvAt apradhAnAdhapohabuddhisadRzAstathAvidhA na tathAvidhA atathAvidhAH tadbhAvastasmAt, apradhAnAdyapohabuddhivilakSaNatvAdityarthaH / tathAvidhApohasyApi-prakramAdapohyApoDhAzrayasya vastubalapravRttasya sarvatra-pradhAnAdau abhAva eveti yuktisiddheH / tadviSaya - anekAMtarazmi . bauddha rUpasvalakSaNamAM judA judA svabhAva vinA, koI eka svabhAvathI ja tenA dvArA rUpapradhAnAdi buddhine sahakAra karavAnuM mAnI laIe to ? syAdvAdIH to to phaLabheda ja nahIM rahe... Azaya e ke, jo tene ekasvabhAve ja baMne buddhino sahakArI mAnazo, to to baMne buddhio ekasarakhA sahakArIthI janya hoI, be vacce koI vilakSaNatA ja nahIM rahe, arthAt baMne eka thaI jaze... phalataH rUpasvalakSaNathI rUpabuddhi-pradhAnabuddhi AdirUpa judA judA kAryo saMgata nahIM thAya.. sAra H tethI pradhAnabuddhine rUpasvalakSaNanimittaka na manAya, to tame zI rIte kahI zako ke - "vasturUpa nimitta baMnenuM eka hovA chatAM, be judA judA vAsanA svabhAvarUpa upAdAnabhedathI teno rUpa/arUpa-pratibhAsitarUpe bheda paDe che..." (33) bauddhaH to svalakSaNathI nahIM, paNa mAtra vAsanA svabhAva rUpa upAdAnathI ja, pradhAnabuddhi AdinI utpatti mAnIzuM, to ? syAdvAdIH to to amArA matano ja svIkAra thaze, kAraNa ke A rIte to tame baMne buddhine vilakSaNa mAnI : (1) rUpabuddhiHarUpaapahabuddhi te vastu + vAsanAthI janya, ane (2) pradhAnabuddhi apradhAnApohabuddhi te mAtra vAsanAthI janya : Ama, rUpabuddhi karatAM pradhAnabuddhine vilakSaNa mAnI, eTale tame baMne buddhino viSaya (=apoha) alaga-alaga mAnyo. niSkarSa : tethI vastubale pravartanAra apohyaapoDharUpa AzrayavALo apoha pradhAnAdi badhe ja ThekANe nathI, evuM yuktithI siddha thAya che. eTale (1) ghaTazabdathI vA ghaTApoha te apohyaapoDha (paTAdithI vyAvRtta) evA ghaTarUpa AzrayamAM rahyo che ane eTale te vastumUlaka che, jyAre (2) pradhAnazabdathI vAcya pradhAnApohano to apohyaapoDha (apradhAnAdithI vyAvRtta) evo pradhAnarUpa Azraya 1. draSTavyaM 681tama pRsstthm| 2. 'sadRzyastathA' iti pUrvamudritapAThaH, atra tu k-paatthH| 3. 'tadviSaye zabdAnAM' rUti 5--pATa: I For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 683 anekAntajayapatAkA (caturtha: anyathA viSayabhedAbhAvAt tattatsvabhAvatvena tadvAcakatvApatteriti sUkSmadhiyA bhAvanIya zabdAnAM ca pradhAnAdirUpANAM kimityAha-upAdAnabhedAt, anyathA-upAdAnabhedamantareNa viSayabhedAbhAvAt-apohyApoDhAzrayetarApohaviSayabhedAbhAvAt / enameva viSayabhedAbhAvamAha-tattatsvabhAvatvena teSAM-vivakSitApohAbhidhAyakopAdAnasvabhAvatvena hetunA tadvAcakatvApatteH-vivakSitApohavAcakatvApatteH, Agata eva madIyo'bhyupagama iti sarvatra kriyAyoga iti / etat sUkSmadhiyA bhAvanIyam-na hyabhinnAbhidhAyakopAdAnasvabhAvAnAM zabdAnAmapohyApoDhAzrayetarApohavAcakatvaM anekAMtarazmi .... ja nathI, eTale te vastumUlaka paNa nathI.. Ama amArI jema, tamAre paNa vastusaMbaddhatA - asaMbaddhatAne laIne ghaTapradhAnazabdano bheda pADavo ja paDaze... - baMne zabdonA upAdAnano bheda (34) (1) ghaTAdi zabdo, ane (2) pradhAnAdi zabdo - baMne prakAranA zabdonuM vargaNArUpa upAdAna paNa bhinna-bhinna ja mAnavuM joIe. (pradhAnAdi zabdonuM upAdAna mRSAbhASAvargaNA che ane ghaTAdi zabdonuM upAdAna satyabhASAvargaNA che...) bauddha : jo na mAnIe to? syAdvAdIH to baMne zabdano viSaya, judo judo siddha nahIM thAya.. Azaya e ke, baMne zabdanA viSaya judA judA che : (1) ghaTAdi zabdo apohyaapoDha evA ghaTAdi Azrayagata ghaTApohAdine kahe che, jyAre (2) pradhAnAdi zabdo mAtra pradhAnApohane kahe che. (je apohyaapoDharUpa Azrayagata nathI...) paNa jo baMnenuM upAdAna eka mAnavAmAM Ave, to to ghaTa-pradhAnAdi baMne prakAranA zabdo ekasvabhAvI sAbita thAya ane eTale to ghaTazabdanI jema pradhAnazabda paNa vivakSita apohano abhidhAyakasvabhAvI banavAthI, te zabda paNa vivakSita apohano vAcaka banaze... arthAtu, jema (1) ghaTazabda apohyaapoDhagata apohano ja abhidhAyaka che, tema (2) pradhAnazabda paNa apohyaapoDhagata apohano ja abhidhAyaka banaze ! je tamane bilakula iSTa nathI... A padArtha ghaNo gahana che, sUkSmabuddhithI vicAravo... bhAvArtha : traNa bhuvananI aMdara rahelA puruSomAMthI (1) bhilUpAsakAdi keTalAka puruSo devapUjanAdi sArA kAryomAM pravarte che, jayAre (2) mAchImArAdi keTalAka puruSo mAchalI pakaDavAdirUpa kharAba kAryomAM pravarte che... have A baMne puruSonuM upAdAna jo eka sarakhuM hoya, to teonI judI iSTa eTalA mATe nathI, kAraNa ke pradhAnazabda jo tenA apohano abhidhAyaka hoya, to te apohanA Azraya tarIke ghaTAdinI jema pradhAnanuM paNa astitva mAnavuM paDe, je tamAre mate asvIkRta che... 2. "medramAda' ti -pa: | For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 684 mityalaM prapaJcena // ..................................................................... vyAkhyA ...................................................................* nyAyyamityalaM prasaGgena / nAbhinnopAdAnasvabhAvAH puruSA api kRtyetarabhAve tayoH pravartante, tatpravRttau ca tadbhinnopAdAnasvabhAvateti bhAvanA / / .... manetirazmi ...... judI pravRtti na thaI zake, paNa tevI pravRttinA baLe mAnavuM ja rahyuM ke, baMnenuM upAdAna bhinna bhinna che. (1) tema (1) ghAzihoma apopoTAta apounI vAyatA, ane (2) prdhaanaazabdomAM mAtra apohanI vAcakatA... have jo baMnenuM upAdAna eka hoya, to teo judA judA apohanA vAyana bane. 59 // bane to cha 4.. eTale jo upAdAnabheda mAno, to to amArA matano ja svIkAra thaze, kAraNa ke ame ja to benA upAdAnano bheda batAvyo che... (ghaTazabdanuM upAdAna satyabhASAvargaNAnA pudgalo ane prdhaan| - hAna bhRSAbhASA puto cha...) phalitArtha: A rIte zabdane apohavAcaka mAnavAmAM paNa, pradhAnAdinI nirnimittakatAno abhAva 4 thAya... me hopa 2 4218 (1) vastusaMsanata/asaMlagnatA, (2) bhinna bhinna upAhAnatA... e badhAno Azraya jo tamane paNa karavo paDe, to tamArA manamAM navAI zuM? eTale zabdane vastuvAcaka bhAnavo 4 yutisaMgata cha... . vivaraNam ........... ____8. nAbhinnopAdAnasvabhAvA: puruSA api kRtyetarabhAve tayoH pravartante, tatpravRttau ca tadbhinnopAdAnasvabhAvateti / na-naivAbhinnopAdAnasvabhAvA: santa: puruSA api, AsatAM tAvadapohyApoDhAzrayetarApohavAcakA dhvanayo bhedena pravartanta ityapi zabdArtha: / kimityAha-tayoH kRtyetarayoH padArthayoH pravartante, kecit kRtyeSu pravartante, keciccAkRtyeSvityartha: / kasmin satItyAha-kRtyetarabhAve kRtyetarayorbhAva:-sattA kRtyetarabhAva:, keSAJcit kRtyatvaM keSAJcidakRtyatvamityarthaH, tasmin sati / atha pravartante tarhi tatpravRttau ca-kRtyetarabhAvayorbhedena pravRttau puna: satyAM kimityAha-tadbhinnopAdAnasvabhAvatA teSAM-puruSANAM bhinnopAdAnasvabhAvA: svarUpalAbho yeSAM puruSANAM te tathA tadbhAvastattA, bhinnopAdAnajanyatA ityarthaH / ayamasya vAkyasya paramArtha:ye'mI tribhuvanodarAntarvartina: puruSAsteSAM madhyAt kecid bhikSUpAsakaprabhRtayaH kRtyeSu-devapUjanAdiSu pravartante / anye tu dhIvarAdayo matsyabandhanAdiSvakRtyeSu / na caitadekopAdAnatAyAM teSAM yujyate yuktyabhAvAt, ato'bhyupagantavya eva teSAmupAdAne bhedaH, yathA ca teSAmupAdAne bheda evaM dhvanInAmapyapohyApoDhAzrayetarApohavAcakAnAmiti / / 1. 'tare'poha0' iti c-paatthH| 2. 'rayorbhedanapravRttau' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 685 anekAntajayapatAkA (vArtha: (35) atItAjAtayozca sarvathA'sattvamasiddham, sataH sarvathA'sattA'yogAt, tadutpattyAdyApatteH, asatazca sattAvirodhAt atiprasaGgAt / iti tattathAbhidhAne na kazcid - vyArA .... doSAntaraparijihIrSayA''ha-atItetyAdi / atItAjAtayozca, prakramAd bhAvayoH sarvathAsarvaiH prakAraiH asattvamasiddham / kuta ityAha-sataH sarvathA asattA'yogAt / ayogazca tadutpattyAdyApatte:-asata utpattyAdyApatteH, 'utpattinAzetaronmajjanaprasaGgAt' ityuktaM prAk / ... anekAMtarazmi sAmyatAdarzaka koTho | | | jainadarzana | bauddhadarzana | zabda | ghaTazabda | pradhAnazabda | ghaTazabda pradhAnazabda vAcya dhaTa ghaTApoha Azrayarahita pradhAnApoha (2) | upAdAnabheda bhASAvargaNA | mRSAbhASAvargaNA | vilakSaNavAsanA | vilakSaNavAsanA (3) | vasaMbaddhatA 4 (paraMparAe) - atIta-anAgataviSayaka zabdapravRttinI saMgati ne (35) tame je kahyuM hatuM ke - "zabdane jo vastusaMbaddha mAnazo, to atIta-anAgataviSayaka zabdo zI rIte pravartaze? kAraNa ke atIta-anAgatakAlIna koI vastu vidyamAna ja nathI" - te kathanano paNa nirAsa thAya che, kAraNa ke "atIta/anAgata vastu sarvathA avidyamAna che" evuM siddha nathI. bauddha H to zuM atIta-anAgata vastu hamaNAM paNa che ?! syAdvAdI: hA, kAraNa ke sat padArtho kadI sarvathA asat na bane, nahIMtara (sane asat mAno to) satno nAza=asatanI utpatti, pachI bIjI kSaNe utpanna thayelAno nAza thavAthI, utpanna evA asatno nAza - Ama, asattA utpatti-nAzAdinI Apatti Avaze ! paNa zuM khapuSpAdi asanAM kadI utpatti nAza thAya che? ... A badhuM ame bIjA adhikAramAM varNavI gayA chIe... Ama, sat padArthano sarvathA nAza na thavAthI, atItakAlIna sat padArthanuM paNa, koIka apekSAe *"yadapyuktaM - yadapi ca vinaSTamanutpannaM vA tadapi na svarUpeNa samastItyAdi - tatrApi yadi vinaSTAnutpannayotimAnikavidyamAnarUpAbhidhAyakaH zabdaH pravartate tarhi sa nirarthako'bhyugamyata eva, tato na tena vyabhicAraH, yadA tu te api vinaSTAnutpanne vinaSTAnutpannatayA'bhidhatte zabdaH tadA tadviSayasArvajJajJAnamiva sadbhUtArthaviSayatvAt sa pramANam, itthaM caitadaGgIkartavyam, anyathA'tItakalpAntaravartipArthAdisarvajJadezanA bhaviSyacchaGkhacakravAdidezanA ca sarvathA nopapadyeta, tadviSayajJAne shbdprvRttybhAvAt " - ti nandImAM TIpAm pR. 20 | 2. dRzyatAM 662tama pRSTham | For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:). vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 686 -~> doSaH / (36) na ca na syAdanRtArthatA vAcaH kasyAzcidapi, mRSAbhASAvargaNopAdAnAyAstathAtvAvirodhAt, tasyA hyarthAbhAve'pi bhAvAt, parapakSe'pi tadvivakSAbhedopapatteH, - vyAraDyA prakRtasamarthanAryavAha-asatazca sattAvirodhAt pratiniyatazaktyA'bhAvena atiprasaGgAt / asakRd bhAvitametat / iti-evaM tattathA'bhidhAne tayoH-atItAjAtayostathA-tena prakAreNAbhidhAne na kazcid doSaH / dUSaNAntarameva pariharannAha-na ca na syAdanRtArthatA vAcaH kasyAzcidapi, kintu syAdeva / kuta ityAha-mRSAbhASAvargaNopAdAnAyA asyAH tathAtvAvirodhAt-anRtArthatvAvirodhAt / tasyA hi-mRSAbhASAvargaNopAdAnAyA vAca: arthAbhAve'pi bhAvAt / evaM svapakSamadhikRtya doSAbhAvamabhidhAya parapakSe'pi tulyatAmAha-parapakSe'pi-bauddhamate tadvivakSA anekAMtarazmi . to hamaNAM paNa astitva che ja.. ane je asatu hoya te kadI sat na bane, kAraNa ke asatpadArthamAM evI koI pratiniyata zakti nathI ke jethI te sat banI zake, nahIMtara to zazazRMga jevA asatapadArthanuM paNa sattva mAnavAno atiprasaMga Ave.. A badhuM ame anekavAra kahI gayA chIe... tethI bhaviSyakAlIna padArtha, jo hamaNA sarvathA asat hoya, to zazazRMganI jema tenuM bhaviSyamAM paNa sattva asaMbhavita thAya... eTale tenuM, koIka apekSAe to hamaNAM paNa astitva mAnavuM ja rahyuM... phalitArthaH atIta/anAgata vastunuM hamaNAM paNa astitva hovAthI, teonuM te te prakAre kathana thavAmAM koI doSa nathI... - mRSAvANInuM paNa nibaMdha astitva (36) bIjuM, tame je kahyuM hatuM ke - "jo zabdo vastusaMbaddha ja hoya, to to koI zabdo mRSA raheze ja nahIM... vagere" - te kathananuM paNa umUlana thAya che, kAraNa ke keTalIka vANIonI mRSArthatA to amArA mate paNa saMgata ja che... praznaH kaI rIte? uttara : kAraNa ke "kRpAbhASAvargaNA'rUpa upAdAnathI thayela vANI te nirviSayaka hovAmAM koI virodha nathI. kAraNa e ke, te (=mRSAbhASAvargaNArUpa upAdAnathI thayela) vANI to padArtha vinA paNa thAya che... Ama, upAdAnabhedathI vANInI mRSArthatA to amArA mate paNa saMgata ja che... Ama, graMthakArazrIe potAnA matane AzrayIne kahyuM. have bauddhamatane AzrayIne paNa, uparokta vAta svIkAravA mATe kahe che - * "mRSAbhASAvargaNA' eTale bhASAvargaNAnA tevA pudgalo, ke jeo abhidheyazUnya zabdane utpanna karanAra For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...................... 687 anekAntajayapatAkA (caturtha: anyathA tatsatyatvaprasaGgAt, vAcyAbhedAt, tadbhede ca samAnatApatteriti // (37) yaccoktam-'saGketavazAcca zabdAt pratItistasya cApohamantareNAnyatra kartumazakyatvAt' ityAdi tadapyasAram, apohe'pi saGketasya kartumazakyatvAt / trividho - vyArahyA bhedopapatteH tasyAH-anRtavAcaH vivakSAbhedopapatteH / anyathA-vivakSAbhedamantareNa tatsatyatvaprasaGgAt tasyAH-anRtavAcaH satyatvaprasaGgAt / prasaGgazca vAcyAbhedAt, upAdAnahetvabhedena, tadbhede ca-vAcyabhede ca samAnatApatteH 'mRSAbhASAvargaNopAdAnAyAstathAtvAvirodhAt' ityanena 'na ca na syAdanRtArthatA vAcaH kasyAzcidapi' iti kriyA // pUrvapakSAntaraparihArAyAha-yaccoktamityAdi / yaccoktaM pUrvapakSe-saGketavazAcca zabdAt pratItistasya ca-saGketasya apohamantareNAnyatra-vastuni kartumazakyatvAdityAdi, tdpyanekAMtarazmi ja bauddhamate paNa, mRSAvANIno vivakSAbheda mAnavo ja rahyo... (zabdanuM kAraNa bauddho "vikalpa kahe che... kahevAnI icchA=vivaphA te paNa eka prakArano vikalpa ja che. A vikalparUpa vivaphA zabda pratye kAraNa che, paNa graMthakArazrI evI salAha Ape che ke, satya-asatya baMne prakAranAM zabdanI kAraNabhUta vivakSA judI judI mAnavI joIe...) bauddhaH (anyathA=) jo vivakSAbheda na mAnIe to ? syAdvAdI : to to satya/asatya baMne zabdo eka ja vivakSAe thavAthI, satyavANInI jema, asatyavANI paNa satyarUpa banaze ! kAraNa ke upAdAnarUpa vivakSA eka hovAthI - baMne prakAranI vANI ekasarakhI thatAM - te baMne vANIno viSaya eka sAbita thaze... (phalataH jema satyavANI viSayanuM avalaMbana laI satyarUpa che, tema asatyavANI paNa viSayanuM avalaMbana laI satyarUpa sAbita thaze...) have baMne vANInA viSayanA (=vAcyanA) bheda mATe, jo baMne vANInI vivakSA paNa judI judI mAno, arthAt upAdAnabheda mAno, to to amArA jevI ja tamArI mAnyatA thaI, kAraNa ke ame satya/mRSA bhASAvargaNAnA bhedathI upAdAnabheda mAnyo, jayAre tame vivaphAbhedathI upAdAnabheda mAnyo... eTale, tamArA mate koI vizeSa lAghava nathI... niSkarSa Ama, upAdAnabhedathI, koIka vANInI asatyArthatA paNa saMgata ja che. eTale zabdane vastuvAcaka mAnavAmAM te doSa paNa raheto nathI... * apohamAM saMketazayatAno tanatoDa nirAsa - (37) tame je kahyuM hatuM ke - "zabdathI arthanI pratIti saMketanA baLe thAya ane te saMketa apoha vinA bIje kyAMya (=svalakSaNAdimAM) karavo zakya nathI" - te vAta paNa sAravihIna che, kAraNa ke 1. 65ratamaM pRSTham / 2-3. draSTavyaM 686tama pRsstthm| 4. 652tamaM pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA hi vo'pohaH-ekastAvad vyAvRttaM svalakSaNameva, anyo'pohyate'sminniti kRtvA, yadadhikRtyAha PP ( rU8 ) ''sva bhAvavaramAvAthyAM yasmAr vyAvRttimAptinaH'' kRti / ayaM ca zabdaliGgAzrayasya vyavahArasyAzrayatvena vyavasthApyate, na tu zabdavAcyatayeti ....... 688 sAram / kathamityAha-apohe'pi saGketasya kartumazakyatvAt, tulyadoSatvAdityarthaH / etadevAha trividho hi vo'poha ityAdinA, trividho yuSmAkaM yasmAdapohaH / ekastAvad vyAvRttaM svalakSaNameva / kathamiha zabdArtha ityAha- anyaH-padArtha: apohyate - niSidhyate'sminniti kRtvA yadadhikRtyAha nyAyavAdI-svabhAvaparabhAvAbhyAM yasmAt kAraNAd vyAvRttibhAgino vyAvRtti bhajante tacchIlAzca / ayaM ca - evambhUto'poho vyAvRttasvalakSaNarUpaH zabdaliGgAzrayasya vyavahArasya-pravRttyAdeH Azrayatvena vyavasthApyate paramparAmUlatayA; na tu punaH zabda* anekAMtarazmi . Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...... 689 anekAntajayapatAkA (vArtha: nAtra saGketaH / (39) anyavyavacchedamAnaM dvitIyaH, anyApohanamanyApoha iti kRtvA yaH sarvatrAbhedena vaH pUrvAcAryairvyavasthApyate, pratiSedhamAtrasya sarvatrAvizeSAt, atrApi na saGketo niHsvabhAvatvAt / Aha ca nyAyavAdI"arthAnAM yacca sAmAnyamanyavyAvRttilakSaNam / .................. rahyA . vAcyatayeti kRtvA nAtra-apohe saGketaH / anyavyavacchedamAtraM-tucchaM dvitIyaH / ihApi zabdArthamAha-anyApohanamanyApoha iti kRtvA yaH sarvatrAbhedena vaH-yuSmAkaM pUrvAcAryaiHbhadantadinnaprabhRtibhirvyavasthApyate "ayamapyaghaTo na bhavatyayamapyaghaTo na bhavati" ityAdinA / ata evAha-pratiSedhamAtrasya sarvatrAvizeSAt, atrApi-apohe na saGketo niHsvabhAvatvAdasya / Aha ca nyAyavAdI-dharmakIrtiH-arthAnAM-ghaTAdInAM yacca sAmAnyamanyavyAvRtti anekAMtarazmi pravRttiAdirUpa vyavahAra paraMparAe vastumUlaka che... (Ama, zabdathI pravRttino Azraya paraMparAe vastu che....) (2) anumAnamAM, dhUmaliMgathI yadyapi sAmAnyAkArano bodha thAya che, paNa maNiprabhAmAM maNibuddhinI jema, sAmAnyAkAramAM paNa svalakSaNano adhyavasAya karI, te vyakti vahni levA doDe che... (ahIM paNa liMgathI thanArI pravRttino Azraya paraMparAe svalakSaNarUpa vastu che...) sAra: Ama, vyAvRtta svalakSaNone tame, pravRtti vagere rUpa vyavahAranA Azraya tarIke svIkAro cho, paNa zabdathI vAcyarUpe nahIM ane jo te zabdavAcya na ja hoya, to temAM "A vyAvRtta svalakSaNane A zabdathI kahevo" - e pramANe saMketa zI rIte karAya? eTale, prathama apoha pramANe to saMketa azakya che... - (2) anya vyavacchedamAtramAM saMketanI aghaTitatA (39) bIjo apoha eTale mAtra anya vyavaccheda... ahIM apohano zabdArtha A rIte ghaTe - kApodanam eTale bIjA padArthanuM apohana vibhAgIkaraNa te anyApoha A zabdArtha pramANe ghaTApohAdi apoharUpa banaze, kAraNa ke A apoha paTAdi bIjA padArthonuM vibhAgIkaraNa kare che... Avo apoha te bhadantadina Adi bauddhanA pUrvAcAryo vaDe "A paNa aghaTa nathI - A paNa aghaTa nathI" - e pramANe aneka ghaDAomAM abhedapaNe ekapaNe-anugatapaNe vyavasthita karAyela che... ane eTale ja, A pratiSedhamAtrarUpa apohanuM sarvatra=badhA ja ghaDAomAM samAnapaNe astitva che... paraMtu, ghaTApohAdirUpa A apoha to niHsvabhAva=svabhAvarahita tuccha hovAthI, temAM paNa saMketa thaI zake nahIM... (kAraNa ke saMketa to koI vAstavika padArtha vize ja thAya...) bauddhaH A apoha niHsvabhAva zI rIte ? 2. anyathA vyavacchedra' ti gha-pAd: I 2. 'pota:' ti I-Tu-pa4i: . For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA yanniSThAsta ime zabdA na rUpaM tasya kiJcana // " iti / (40) vikalpabuddhipratibhAsastu tRtIyaH, anyo'pohyate'neneti kRtvA, ayaM ca zabdasya nibandhanatayA'bhyupagamyate, yddhikRtyaah"vitpayonaya: zabdA vistvA: zayonaya:''' kRti / ayamapyupaplavatvAnnAstyeveti kathamatra saGketaH ? // 690 ..... lakSaNaM yanniSThAsta ime zabdAH ghaTAdayaH tasya rUpaM na kiJcaneti ni:svabhAvatvasiddhiH / vikalpabuddheH pratibhAso vikalpabuddhipratibhAsaH, vikalpabuddhipratibhAsastu sthUlAkAraH tRtIyo - 'pohaH / zabdArthamihAha-anyo'pohyate'neneti kRtvA / ayaM caM-apohaH zabdasya nibandhanatayA'bhyupagamyate paraiH yadadhikRtyAhAcArya:- vikalpayonayaH- vikalpakAraNAH zabdAH, vikalpAH zabdayonaya iti / ayamapi -apoha upaplavatvAt kAraNAnnAstyeva iti - evaM thamatra sadeta: ? / / <> * anekAMtarazmi syAdvAdI H kAraNa ke nyAyavAdI dharmakIrti ja kahe che ke "ghaTAdi padArthonuM, je anyavyAvRttirUpa= anyApoharUpa sAmAnya che, ke jene AzrayIne ghaTAdi zabdo rahelA che, tenuM (=anyApoharUpa sAmAnyanuM) koI ja rUpa nathI, arthAt te nIrUpa=niHsvabhAvI che..." (pramANavArtika 3/30) tethI bIjA apoha vize paNa saMketa zakya nathI... * (3) vikalpabuddhipratibhAsamAM saMketanI aghaTitatA (40) trIjo apoha eTale vikalpabuddhipratibhAsa... ahIM apohano zabdArtha A rIte ghaTe - anya: apodghate anena eTale ke jenA vaDe bIjA padArthano apoha=vibhAga karAya che - A zabdArtha pramANe, sthUlAkAre bhAsato ghaTavikalpabuddhino pratibhAsa ja apoharUpa banaze, kAraNa ke A vikalpabuddhinA pratibhAsa vaDe ghaTathI paTAdino vibhAga karAya che.. bhadantadine vikalpabuddhipratibhAsarUpa apohane, zabdanAM kAraNa tarIke svIkAryo che. tenuM vacana che ke - "zabda te vikalpayonivALA che, arthAt vikalparUpa kAraNathI utpanna thAya che ane vikalpa te zabdayonivALA che, arthAt zabdarUpa kAraNathI utpanna thAya che..." paraMtu A sthULAkAra vikalpabuddhipratibhAsa paNa upaplavarUpe (=kalpitarUpe) svIkRta hovAthI, kharekhara to tenuM astitva ja nathI, to te vize saMketa zI rIte thAya ? eTale, trIjA apoha vize paNa saMketa zakya nathI. (uparokta traNa apoha vize spaSTIkaraNa : (1) pahelAmAM svalakSaNane ja apoha mAnyo. tene 1. anuSTup / 2. idaM bhadantadinnasya vacanam / prekSyatAM 696tamaM pRSTham / rU. 'vADoha:' kRti dda-pATa: / For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( caturtha: ( 41 ) bahirayaM nAsti vikalpabuddhipratibhAsastvastyeva, taMtra saGketa iti cet, ko'yaM vikalpabuddhipratibhAsaH ? ete vRkSAdaya iti tadekAkArataiveti cet, kimiyaM tatsvasaMvitebhinnAbhinneti vAcyam / anirvacanIyeti cet, kathaM tatra saGketa: ? tadbhedAbhedA 691 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA / 692 bhyAmanirvacanIyA, nAnyatheti cet, kimidamanyathAtvaM nAma ? / saMvRttyA bhAva iti cet, na tarhi paramArthenAyamiti na tatra saGkettaH / (42) avastunyevAyamiti cet, na, vstuprtiiteH| - vyAkyA che zaGkyAha-kathaM tatra-anirvacanIyAyAM saGketaH ? tadbhedAbhedAbhyAM tasyAH-tatsvasaMvitterbhedAbhedAbhyAmanirvacanIyA tadekAkAratA, nAnyathA / iti cet, etadAzaGkyAha-kimidamanyathAtvaM nAma yadadhikRtyocyate nAnyatheti ? saMvRttyA-aparamArthena bhAva iti cet, anyathAtvaM etadAzaGkyAha-na tarhi paramArthenAyaM-bhAva iti / na tatra-sAMvRte bhAve saGketaH, avastutvAt tasyeti bhAvaH / avastunyevAyaM-saGketaH iti cet, etadAzaGkyAha-na, vastupratIteH, arthakriyAkAriNi - anekAMtarazmi apoha=ekAkAratA hovAthI zabdavAcya svasaMvita thAya ane svasaMvit svalakSaNa che, to zabdavAcya svalakSaNa thAya, zabdavAcya vastu thAya, je apasiddhAMta che... - bauddha : are bhAI ! ekAkAratA to anirvacanIya che, eTale tenuM svarUpa kahI zakAya tevuM ja nathI to tenA vize bhinna-abhinnatAnuM pratipAdana zI rIte karAya ?) syAdvAdIH jo te ekAkAratA anirvacanIya hoya, to tenA vize saMketa paNa zI rIte thAya? (saMketa eTale ja to nirvacana che...) bauddhaH ekAkAratA bheda-abhedathI (bhinnatvena abhinnatvena) ja anirvacanIya che, bIjA badhA dharmothI nahIM. jaina : e bIjA kayA dharmo che ? bauddhaH saMvRttithI (apAramArthika) astitva.. jaina : to pachI te vastu ja nathI, temAM saMketa zuM ? (paramArthathI astitva kahe to bhinnAbhinnatvanI nirvacanIyatA AvI ja jAya, tethI tame to tenuM astitva aparamArthathI mAnyuM, to eno matalaba e ke te vastu ja nathI. to temAM saMketa zuM?). (42) bauddha : kharekhara to ekAkArArUpa avastumAM ja A saMketa karAya che... syAdvAdIH tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke "ghaTa lAva" - ema koI bole, to ghaTazabdathI arthakriyAkArI (pANI bharavAmAM upayogI) vastunI ja pratIti thAya che... (have e ghaTazabdathI vastunI pratIti tyAre ja thAya che, jyAre te zabdano saMketa vastumAM karAyo hoya..) * vivaram . prApnotItyarthaH / athAbhedapakSa: kakSIkriyate tahabhede satyekAkAratAyA vikalpabuddhaH svasaMvidA saha svalakSaNavAcyatA syAt, svasaMvido vAcyatvAt tasyAzca svalakSaNatvAt / / 2. 'rUti veta, te vastu' ta i-Tu-pATha: . 2. 'tAza tatakSA.' ti -pATha: | For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 693 anekAntajayapatAkA (caturthaH bhrAntA khalviyamiti cet, na atra pramANam / itaratrApi samAnamiti cet, na, tadanubhavaphalasiddheH / ( 43 ) itazca na vikalpabuddhipratibhAse saGketaH, sthitAsthitavikalpAyogAt / na sthite, akSaNikatvaprasaGgAt, nAsthite, kartumazakyatvAt / ( 44 ) tathA * vyAkhyA adhyavasAyAdityarthaH / bhrAntA khalviyamiti cet vastupratItiH, etadAzaGkyAha- nAtra-bhrAntatAyAM pramANamadhikRtapratIte:, itaratrApi - tadabhrAntatAyAmapi samAnametad yaduta nAtra pramANam / ita cet, etadAzaGkyAha-netyAdi / na-naitadevaM tadanubhavaphalasiddheH tasyA:- prakramAcchabdanimittavastupratIteranubhavazcArthAdhyavasAyalakSaNaH, phalaM ca tatpravRttyAdIti vigrahaH, tAbhyAM siddhistataH / dUSaNAntaramAha-itazcetyAdinA / itazca - asmAcca kAraNAt na vikalpabuddhipratibhAse saGketaH / kuta ityAha-sthitAsthitavikalpAyogAt / enamevAha-na sthite vikalpabuddhipratibhAse saGketaH / kuta ityAha-akSaNikatvaprasaGgAt utpannasya sthitiriti kRtvA / stha -kartumazakyatvAt / tathAhi - asthito na kiJcit kathaM tatra saGketaH ? upapattyantaramAha ityAha aneaMtarazmi jauddha : latA; ghaTazabdathI thanArI vastupratIti to brAnta che... syAdvAhI : pAte brAnta hoya, temAM prabhAza zuM ? jauddha : pe| te bhrAnta hoya, temAM para prmaae| zuM ? syAdvAhI : are ! te to anubhava-iNathI pramAeAsiddha che. te khA rIte - (5) ghaTazabda sAMbhaNIne, ghaTarUpa vastupratItino spaSTa anubhava thAya che, ane (kha) vastu jANyA bAda, te padArtha vize pravRttiprApti AdirUpa vastupratItinuM phaLa paNa dekhAya che - Ama anubhavathI + phaLathI vastupratItinI abhrAntatA jaNAya che... (bAkI bhrAntapratItino spaSTa anubhava ke tenA phaLAdinI upalabdhi azakya che..) sAra H tethI jo ekAkAratAne kalpanAsat mAno, to te avasturUpa hoI, temAM saMketa karavo azajya ja...... * bhIbha apohamAM saMDetano viza: nirAsa * (43) (have kahevAtAM kAraNothI paNa, vikalpabuddhipratibhAsamAM saMketa thavo azakya che. te A pramANe ) (2) jIla vAta, mAM saMketa rAya che, te vilpamuddhipratibhAsa (5) sthita che, } (ja) asthita ? (ka) jo tene sthita=sthAyI mAno, to to - tame utpanna thayela padArthanI sthiratA mAnI lIdhI hovAthI - padArthane akSaNika mAnavAno prasaMga Avaze, (kha) have jo tene asthita mAno, to 1. 'tattvavRttyAdi' iti gha-pAThaH / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 694 - > gRhItetaravikalpAnupapatteH / na gRhIte, santAnAntaravartino'sya grahItumazakyatvAt / nAgRhIte, atiprasaGgAt / (45) tathA vyavahArasamasamAlocanAyogAcca / vyavahArasamarthatve tasyArthakriyAsamarthatvena vastutvAd bAhye'nimitto dveSaH / tadasamarthatve tu saMGketavaiyarthyam / para vyAhyA . tathA gRhItetaravikalpAnupapatteH na vikalpabuddhipratibhAse saGketa iti / etadevAha na gRhIte buddhivikalpapratibhAse saGketaH / kuta ityAha-santAnAntaravartino'sya-vikalpabuddhipratibhAsasya grahItumazakyatvAt / nAgRhIte / kuta ityAha-atiprasaGgAt agRhItatvAvizeSeNa yatra kvacit kasyacicchabdasya saGketApatteH / upapattyantaramAha-tathA vyavahArasamasamAlocanAyogAcca na vikalpabuddhipratibhAse saGketaH / AdyaM vikalpamadhikRtyAha-vyavahArasamarthatve tasyavikalpabuddhipratibhAsasya arthakriyAsamarthatvena hetunA vastutvAt kAraNAd bAhya-vastuni animitto dveSaH, svasaMvidanyatvena tasyaiva bAhyatvAdityarthaH / tadasamarthatve tu-vyavahArAsamarthatve --anekAMtarazmi to tenuM pachI aistitva ja na rahevAthI, temAM saMketa zI rIte thAya? (44) (3) trIjI vAta, te vikalpapratibhAsamAM gRhIta-agRhIta vikalpo paNa ghaTatAM nathI. te A rIte - jemAM saMketa karAya che, te vikalpabuddhipratibhAsa (ka) gRhIta che, ke (kha) agRhIta? (ka) jo gRhItamAM ja saMketa mAno, to sAmevALI vyaktine saMketa thaI zakaze nahIM, kAraNa ke teno vikalpabuddhipratibhAsa to ApaNane agRhIta che, to ApaNe temAM zI rIte saMketa karI zakAya ke - "Ane (=tArAmAM rahela A vikalpabuddhipratibhAsane) A kahevAya." (kha) jo agRhItamAM saMketa mAno, to to atiprasaMga e Avaze ke, ghaTazabdano saMketa, jema agRhIta ghaTavikalpabuddhipratibhAsamAM karAya che, tema agRhIta paTavikalpabuddhipratibhAsamAM paNa karAze... pachI bhale ne e paNa ghaTapratibhAsanI jema agRhIta ja hoya ! (45) (4) cothI vAta, jemAM saMketa karAya che, te vikalpabuddhipratibhAsa vyavahAramAM (ka) samartha che, ke (kha) asamartha ? (ka) jo samartha che, to to te svasAdhya arthakriyA paNa karato hovAthI vasturUpa ja sAbita thaze ane eTale to tamAro bAhyArthaviSayaka dveSa (=bAhya padArthamAM saMketa na ja karAya evo draSa) niSkAraNa ja thAya, kAraNa ke svasaMvedanathI anyarUpa hoI A vikalpabuddhipratibhAsa ja bAhyavasturUpa che ane -- * vikalpabuddhipratibhAsa vakhate ja saMketa thato nathI. paNa pAchaLathI thAya che. (kAraNa ke saMketa zabdathI thAya ane zabda te vikalpanuM kArya hoI vikalpanI uttarakSaNe ja utpanna thAya, vikalpaNe nahIM...) have jyAre saMketano vakhata Ave, tyAre to - te vikalpapratibhAsa kSaNika hovAthI - tenuM astitva ja rahetuM nathI, to temAM saMketa zI rIte thAya ? 2. 'vaiyartha taddAo0' rUti -pATa: | 2. 'vit satA' kRti i-pATha: | For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 695 anekAntajayapatAkA (caturtha: tadvAcyAvAcyasvabhAvatvacintA'siddhezca / tacchabdavAcyasvabhAvatve, tasya zabdasyApi tadvAcakasvabhAvatvamiti vAstavasambandhasiddhiH; anyathA saGkettAbhAvaH, atiprasaGgAt // ~ vyartha che punaH, prakramAd vikalpabuddhipratibhAsasya / kimityAha-saGketavaiyarthya vyavahArArthamasya karaNAditi / doSAntaramAha-tadvAcyAvAcyasvabhAvatvacintA'siddhezca na vikalpabuddhipratibhAse saGketaH AdyaM vikalpamadhikRtyAha-tacchabdavAcyasvabhAvatve tasya-vikalpabuddhipratibhAsasya zabdasyApi tadvAcakasvabhAvatvamiti kRtvA / kimityAha-vAstavasambandhasiddhiH / anyathAtacchabdavAcyasvabhAvatve tasya kimityAha-saGkettAbhAvaH / kathamityAha-atiprasaGgAt / na hi ghaTaH paTAvAcyasvabhAvaH san paTena saGketyate ityatiprasaGga iti // ... anekAMtarazmi .... temAM to tame saMketa mAno cho ja. | (kha) jo te asamartha che, to to temAM saMketa karavo vyartha che, kAraNa ke saMketa to vyavahAra mATe karAya che... (jo Ane saMketa karavAmAM Ave, to A "ghaTa' zabda sAMbhaLI ghaDo lAvavAdirUpa ane ghaDAthI pANI bharavAdirUpa vyavahAra karaze...) paNa jo vikalpabuddhipratibhAsa vyavahAramAM asamartha hoya, to temAM saMketa karavAthI koI lAbha nathI... Ama, samartha-asamartha vikalpo na ghaTavAthI paNa, vikalpabuddhipratibhAsamAM saMketa thAya nahIM.. (5) pAMcamI vAta, te vikalpabuddhipratibhAsa zabdathI (ka) vAcyasvabhAvavALo che, ke (kha) avAcyasvabhAvavALo? (ka) jo tene vAcyasvabhAvavALo mAno, to tenA vAcaka zabdamAM vAcakasvabhAva mAnavo paDe ane e rIte to zabda/pratibhAsamAM vAcya-vAcakarUpa vAstavika saMbaMdhanI siddhi thaze. je bauddhane iSTa nathI... (kha) jo (anyathA=) avAcyasvabhAvavALo mAnazo, to temAM ghaTAdizabdano saMketa zI rIte thAya? nahIM to paTazabdathI avAcyasvabhAvavALA ghaTamAM paTazabdano paNa saMketa karavAno atiprasaMga Avaze, kAraNa ke ghaTazabdathI avAccasvabhAvavALA ghaTamAM jema tame ghaTazabdano saMketa karo cho, tema paTazabdano saMketa paNa kema na thAya ? sAra H tethI vikalpabuddhipratibhAsarUpa trIjA apohamAM paNa saMketa zakya nathI.. (have bauddha, temAM saMketanI prakriyA sAbita karavA, potAno avAMtara pUrvapakSa rajU kare che. Ano uttarapakSa (mUla uttarapakSanI apekSAe avAMtara uttarapakSa) paNa vistRta cAlaze. tethI pUrvapakSanI ekeka vAto dhyAnathI samajavI...) 2. 'sopAntarAmevAda' ta va-pATa: | For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 696 -ON (46) syAdetacchabdo hi vikalpajanmA vikalpahetuzca vartate / yathoktam"vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH" iti / tatazcAsau zabdo yathAbhUtAdeva vaktRvikalpAdutpadyate-tathAbhUtasyaiva zrotRvikalpasya janaka iti etAvatAuMzena tatra saGketa iti pratipAdyate, na punaH zRGgagrAhikayA kriyate / tathA ca taimirikadvayadvicandrapratipAdana'nyAya evehAvitathazabdArthavyavahArajJairanalpadhIdhanaiH ................ vyAkhyA :. syAdetat-athaivaM manyase zabdo hi vikalpajanmA vikalpahetuzca vartate, vikalpajanaka ityarthaH / yathoktaM bhadantadinnena-vikalpayonayaH zabdA vikalpA:-zabdavikalpAH zabdayonaya ityAdi / tatazcetyAdi / tatazca-evaM ca sati asau zabdo yathAbhUtAdeva vaktRvikalpAtaghaTAdyapohapratibhAsinaH sakAzAdutpadyate, tathAbhUtasyaiva zrotRvikalpasya janako bIjAGkuranItyA / etAvatAuMzena tatra saGketta iti pratipAdyate, na punaH zRGgagrAhikayA kriyate saGketaH / tathA cetyAdi / tathA ca 'taimirikadvayadvicandrapratipAdana'nyAya eveha-adhikAre avitatha * manetirazmi - trIjA apohamAM saMketasamarthaka bauddhapUrvapakSa ne (46) bauddha : za0 te (1) vis85thI 4nya cha, bhane (2) viparnu 129. mAj 4 bhadantadine kahyuM che - "vikalpayonivALA zabdo che (arthAt zabdo vikalpathI thanAra che) ane zabdayonivALA vikalpo cha (arthAt vilyo 204thI thanAra cha...)". A vAtane laIne prastutamAM amAre e kahevuM che ke, ghaTazabda te jevA vannuvikalpathI utpanna thAya, tevA ja zrotRvikalpane utpanna karaze. pArtha : " agha2 nathI - 2mA aghaTa nathA" - oma tAne ho aghaTanA sapoino (=vyavanI ) vi485 ze, to te vi485ne 25, 45 'ghaTa' zano 4 3thyAra 42 // ... ve A zabda paNa potAnAM kAraNa jevAM ja kAryarUpa vikalpane utpanna karaze, arthAt A zabda zrotAmAM paNa tevo ja vikalpa utpanna karaze, ke jethI zrotAne paNa "A aghaTa nathI - A aghaTa nathI" - ema aghaTanA apohano ja pratibhAsa thAya. jema bIjanI samAna ja aMkurAnI utpatti thAya, tema zabdathI paNa vaivikalpa jevo ja zrotRvikalpa thAya... AvA vaktA-zrotAnI prakriyA vize, avitatha zabdArthanA vyavahArane jANanArA, analpa (=vipula) buddhi35 dhanavANA pUrvAyA? 'tamira-dvayanA dviyandrapratipAinano nyAya' satAvelacha... 1. 'tathA coktaM' iti g-paatthH| 2. 'vaktravikalpA0' iti k-paatthH| 3. 'janma iti' iti k-paatthH| 4. 'eta(ra)dAzaGkyAha (etA)vatAM'zena' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 697 anekAntajayapatAkA (caturthaH pratipAditaH / (47) yathoktam "rUpAntaraM vikalpe yadubhayoH pratibhAsate / satyarthe tatra saGketa ekatvAdhyavasAyataH // 1 // yAdRzAd yaH samutpannaH sa bhavatyeva kAraNam / . tAdRgvidhavikalpasya dhvaniH saGkettasaMsthitiH // 2 // kimetaditi saGketya itaro'pyevamityadaH / na kalpayati yAvaddhi tAvanna samayodbhavaH // 3 // ........... vyAkhyA *... zabdArthavyavahArajJaiH-pUrvAcAryairanalpadhIdhanaiH pratipAditaH / yathoktaM vArtikAnusAriNA zubhaguptena-rUpAntaraM-svalakSaNAdanyat vikalpe yat-sAmAnyalakSaNAkhyaM ubhayoH-vaktR-zrotroH pratibhAsate-sphuratIva satyarthe apohAzraye tatra-rUpAntare ekatvAdhyavasAyataH, arthena rUpAntarasyaikatvAdhyavasAyenetyarthaH / 1 / tathA yAdRzAdityAdi / yAdRzAd vikalpAd yaH samutpannaH-jAtaH sa bhavatyeva kAraNaM-nimittaM zrotAramadhikRtya tAdRgvidhavikalpasya dhvani:zabdaH saGketasaMsthitiriyameva / 2 / kimetad bauddhaM rUpamadhikRtyAha-iti-evaM saGketyaH pumAn itaro'pi saGketaka evamityadaH-evametat / na kalpayati yAvad yasmAt tAvanna samayodbhavaH . ......... manetirazmi ...... vibhi2rogavAmA me vyakti me thayA... me5533, "humo-mo; zamAM ne yandra hepAya che !" 59 / vAstavamA yandro DotA nathI, mAtra buddhimA tesone tevo pratimAsa thAya che... tema vaktA-zrotAne kharekhara to potapotAnAM avabhAsanuM ja saMvedana thAya che, paNa timirarogarUpa bhrAntibIjanI jema, anAdivAsanA-prabodharUpa brAntibIja baMnemAM tulya hovAthI, baMnene bAhyarthano mAtra adhyavasAya thAyacha... (47) mA 4 pAta, prabhAvAti ne anusarI zumagupte DIje - "(1) zrota/qsdinene vi485zAnamA svatakSathI minna sAmAnyA2 mAse che... Thote vakhate ghaTAdi svalakSaNa padArtha vidyamAna hoya, to - vAsanAne kAraNe - svalakSaNa sAthe sAmAnyAkAranAM ekatvano adhyavasAya thavAthI, svalakSaNane badale sAmAnyAkAramAM saMketa thAya che... (2) te dhvani (zabda) jevA vannuvikalpathI utpanna thayo hoya, tevA ja zrotRvikalpanuM kAraNa bane cha... ane mATA aMza temonI saMtavyavasthA manAya che... ___ (3) saMtya (ne saMta 42vAno cha ta) puruSa "bhA zuMcha ? (240 zuMDevAya ?)" - mevo vi485 mane saMta (saMta 42nA2) puruSa "mA 2 prabhA (bhA pArtha mA nAmayI upAya)" - 1. anuSTup / 2. 'tathA' ityadhikaH ka-pAThaH / 3. anuSTup / 4. anuSTup / 5. 'bauddhaH' iti Da-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhiAra:) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA vaktuH zrotuzca tulyAbhe buddhI tenaikagocare / tattvena bahirartho'sti na kazcicchabdagocaraH // 4 // svabuddhipratibhAsasya saMvittAvapi jAyate / bahirarthagrahe mAnastulyataimirabuddhivat // 5 // " iti // ja bALA * na saGketajanma / 3 / yata evaM vaktuH zrotuzca dvayorapi tulyAbhe- samAnAkAre buddhI tena kAraNena ekagocare a~pohyArthApekSayA / tattvena paramArthena bahirartho'sti na kazcicchabdagocaraH // 4 / kathaM bAhye abhimAna ityAha- svabuddhipratibhAsasya - svabuddhyAkArasya api saMvittau jAyate, bahirarthagrahe mAnastulyataimirabuddhivat / taimiriko hi taimirikasya candradvayaM pratipAdayati sa svabuddhipratibhAsamitaro'pi svabuddhipratibhAsameva pratipadyate bAhyasya candradvayasyAbhAvAditi bhAvanA kRti * anekAMtarazmi .. evo vikalpa jyAM sudhI na kare,tyAM sudhI saMketano janma thavo, arthAt saMketa thavo azakya che. (paramArtha H ahIM evuM tAtparya lAge che ke, zabdathI vaktA-zrotAne samAnavikalpotpatti te saMketa che. have nALiyeradvIpavAsIne panasAdi zabdathI samAnavikalpotti thatI nathI; tethI kahe che ke e saMketa kyAre utpanna thAya ? to saMketyane prazna thAya - A zuM che ? ane saMketaka javAba Ape A 'panasa' che... pachI ja saMketano janma thAya che... (samAnavikalpotti thAya) A ja vAta AgaLanA zlokamAM jaNAve che - tena - Aragena (saMtaeNna) samAnabuddhi thAya che...) (4) tena=saMketathI, vakta-zrotR baMnene apohyaarthanI apekSAe ekaviSayaka - samAnAkAra buddhi thAya che. (aghaTavyAvRtti te samAnAkAra ane ghaTa teno viSaya...) bAkI zabdano viSaya bAhya artha nathI ja... vAstavamAM zabdathI vastu vAcya nathI, vikalpa ja che...) (5) prazna H jo zabdano viSaya bAhyArtha na hoya, to baMne buddhimAM bAhyArthanuM abhimAna kema thAya che ? 698 -or> - uttara : jo ke te vakhate potAnA buddhiAkArano ja pratibhAsa thAya che, paNa te pratibhAsasaMvedanamAM, je bAhyArthanuM grahaNa thAya che, te to timirogavALA be sarakhA vyaktine thanArI buddhi jevuM che... (jema eka taimirika bIjA taimirikane be candra kahe che, te vakhate, kharekhara to teo potAnA buddhipratibhAsane ja kahe che. . . tema vaktA-zrotA paNa potAnA mAtra buddhipratibhAsane ja kahe che ke - "Ane (buddhimAM bhAsatA ghaDAne) ghaTa kahevAya.' bAkI ghaTazabdathI vAcya kharekhara tevo koI bAhyArtha nathI.. (have bauddhamaMtavyanuM nirAkaraNa karAya che -) 6-2. anuSTup / rU. 'JapodghArthoDapekSavA' kRti -pAna: / 4. 'taimiribuddhi' kRti 5-3-pAna: / 6. 'bAhyacandra' kRti 5-pATa: I For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ghaturtha: 699 anekAntajayapatAkA (48) etadapi yatkiJcit, avicAritaramaNIyatvAt, zabdasya vikalpamAtrato janmAsiddheH, tadbhAve'pi mUkAdiSu tadadarzanAt, samagrakAraNasya ca kAryAvyabhicArAt, anyathA samagratvAnupapatteH, (49) nimittamAtratve cAsya tadvannimittAntarAvagamanimittatve ............... ___ evaM pUrvapakSamadhikRtyAha-etadapi yatkiJcit-asAram / kuta ityAha-avicAritaramaNIyatvAt / etadevAha-zabdasya vikalpamAtrataH sakAzAt janmAsiddheH / asiddhizca tadbhAve'pi-vikalpamAtrabhAve'pi mUkAdiSu-vaktRSu, 'Adi'zabdAdavaktRvikalpavadgrahaH, tadadarzanAt-zabdAzruteH / nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavantItyAzaGgyAha-samagrakAraNasya ca kAryAvyabhicArAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame samagratvAnupapatteH, nimittamAtratve cAsya-vikalpasya tadvaditi nidarzanaM vikalpavat, nimittAntarA anekAMtarazmi .. - bauddhamaMtavyanuM yuktizaH umUlana - uttarapakSa (48) syAdvAdIH tamAruM A kathana paNa asAra che, kAraNa ke na vicArIe tyAM sudhI ja ramaNIya lAge evuM che.. bauddhaH ATaluM sarasa to ame pratipAdana karyuM, emAM khoTuM zuM? syAdvAdI: juo, bhAI ! mAtra vikalpathI ja zabdanI utpatti thAya evuM siddha nathI, kAraNa ke (1) mUMgo vaktA (bolavAnI icchA rAkhato), (2) na bolanAra vyakti... vagere ghaNA vyaktiomAM vikalpa hovA chatAM paNa, zabdarUpa kArya saMbhaLAtuM nathI... have jo vikalpathI ja zabdanI utpatti thAya, to mUkAdi dvArA paNa zabdaprayoga thavo joIe ne ? bauddha paNa kAraNa hoya, tyAM avazya kArya hovuM thoDI jarUrI che, kAraNa ke ayogolakAdi sthaLe agni hovA chatAM dhUmarUpa kArya nathI paNa dekhAtuM... svAdAdI : eka vAta sAMbhaLI lo jo samagra kAraNo hAjara hoya, to avyabhicaritapaNe potAnuM kArya avazya thAya ja - AvuM mAnavuM ja joIe, nahIMtara to te kAraNonI samagratA ja na ghaTe, kAraNa ke teonI samagratA tyAre ja ghaTe ke jyAre teo bhegA maLI koI eka kArya kare.. ayogolakamAM dhUmaprAyogya samagra kAraNo nathI ane eTale ja tyAM agni hovA chatAM dhUma thato nathI... have jo zabdanuM kAraNa mAtra vikalpa ja hoya, to tevo vikalpa to mUkAdimAM paNa rahelo ..................vivaram ... 10. mittAntara/manimittatve ja virogha rUti | tathAha-parAve zabdastha nimittamAtramUta ahIM "TRUsarvekafpa phAryADasarvabhU" - evo vyatireka vyabhicAra che... mATe vikalpanI kAraNatA vyabhicarita che... For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 700 A jJAzA . na virodha ityastu viSaye'pi saGketaH, viSayavikalpavivakSAprayatnabhASAdravyAdivizeSebhyastajjanmopapatteH / ghaTo'yamAnaya cainamityAdau tathAdarzanAt, (50) ittha .... cAhyA . vagamanimittatve na virodha iti kRtvA / kimityAha-astu viSaye'pi saGketaH / kasmAdityAhaviSayavikalpavivakSAprayatnabhASAdravyAdivizeSebhyaH sakAzAt tajjanmopapatteH-zabdotpattyupapatteH / upapattizceyamityAha-ghaTo'yamAnaya cainamityAdau tathAdarzanAt-viSaye saGketadarzanAt pratItipravRttyAderiti garbhaH / viSayamantareNApi DitthAdizabdAnAM janma dRzyata ityArekApohAyAha khA anekAMtarazmi ... che ane eTale to - samagra kAraNa vidyamAna ja hovAthI - mUkAdine paNa zabdaprayoga thavo joIe ne? (49) bauddha : vikalpa to mAtra nimitta che, samagrakAraNarUpa nahIM (ane eTale ja, vikalpa hovA chatAM mUkAdine zabdoccAra thato nathI...) syAdvAdIH basa, A ja vAta amAre samajAvI che ke, zabda jema vikalparUpa nimittane jaNAve che ( vikalparUpa nimittanA avagamano hetu che) tema te viSayAdirUpa bIjA nimittone jaNAve ( viSayAdi nimittanA avagamano hetu bane) emAM paNa koI virodha nathI... eTale nimitta to viSayabhUta padArthodi paNa hovAthI, zabda te viSayane paNa jaNAve ja..... ane tethI to vikalpanI jema, viSayabhUta vastumAM paNa saMketa thaze ja. (kAraNake saMketa thAya to ja te zabda viSayano jJApaka bane ne ?) bauddha vikalpanI jema, viSayabhUta vastumAM paNa zabdanuM nimitta che, evuM tame zI rIte kaho cho? syAdvAdIH kAraNa ke zabdanI utpatti (1) viSayabhUta ghaTAdi padArtha, (2) vikalpa, (3) vivaphA kahevAnI icchA, (4) bolavAno prayatna, (5) bhASAvargaNAnA pudgalo... A badhA vizeSa kAraNothI thAya che... dA.ta. A badhI sAmagrI bhegI thaye "A ghaDo che, ene lAva" evo thanAro zabdaprayoga... Ama ahIM viSaya paNa zabdanuM nimitta che ja ane eTale temAM paNa saMketa thavo yogya ja che. vaLI "Ane ghaDo kahevAya, A ghaDAne lAva" - evA sthaLe viSayamAM paNa saMketa thato spaSTa dekhAya che ane eTale ja to, ghaTazabdathI ghaTapadArthanI pratIti-pravRtti-prApti Adi thAya che... (bAkI saMketa vinA te badhuM zakya nathI.) vivaUAm .. vaktRgatavikalpAvagamanimittatve na kazcid virodha: / evameva nimittAntarANAM-zabdakAraNAnAM viSayAdInAmavagamasya-bodhasya nimittatve na kazcid virodha: / evameva dhvanerna kazcid virodho vartate / ato yathA dhvaneH sakAzAd vikalpAvagamo bhavatyevaM viSayAvagamo'pItyarthaH / / 2. "mAnavaiva vaina' kRti -5-5a: I For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( caturtha: mbhUtasyAnyataravaikalye'pyabhAvAt, bhAvinazcetthambhUtatvAnupapatteH, tena vyabhicArAyogAt, tAdRzasya vikalpamAtrAbhidhAyitve'pyadoSAt, pramANAbhAsavat tadAkAratve'pi viziSTakAryAsAdhanatvAt / iti yuktiyuktaM sacchabdAdAvidvadaGganAdipratItaM viSayapravRttyAdi // 701 <- *bAbA ph itthambhUtasya viziSTasya zabdasya ghaTo'yamityAderanyataravaikalye'pi - viSayAdyabhAve'pi abhAvAt, bhAvinazca anyataraMvaikalye itthambhUtatvAnupapatteH-viSayAdivizeSajanmatvAnupapatteH, tena-anyataravaikalyabhAvinA zabdena vyabhicArAyogAt / tAdRzasya-anyataravaikalyabhAvinaH kimityAha-vikalpamAtrAbhidhAyitve'pyadoSAt / kathamadoSa ityAha- pramANAbhAsavaditi nidarzanam / tadAkAratve'pi - zabdAkAratve'pi viziSTakAryAsAdhanatvAt vikalpamAtrAbhidhAyinaH zabdAntarasya pramANAbhAsamapi ca pramANAkArameveti bhAvanIyam / iti evaM yuktiyuktaM * anekAMtarazmi .. (50) bauddha : paraMtu Diltha-Davittha Adi keTalAka zabdo to, viSayabhUta vastu vinA paNa dekhAya che, to zabdanA kAraNa tarIke viSayane zI rIte mAnI zakAya ? syAdvAdI : juo, bhAI ! (1) je ghaTa vagere viziSTa zabdo che, te to kAraNasAmagrIgata badhA kAraNo hoya to ja thAya che, viSayAdi koI eka kAraNa vinA paNa teonuM astitva nathI... eTale AvA zabdo to viSayapUrvaka ja hoya che... (2) have je Diltha-DavityAdi zabdo viSayAdi koI eka kAraNa vinA paNa thAya che, te zabdone to ame AvA (=(1) viSaya, (2) vikalpa... vagere badhI kAraNasAmagrIthI utpanna thavAnA svabhAvavALA) mAnatAM ja nathI. eTale tevA zabdone laIne vyabhicAra Apavo yogya nathI. (arthAt tevA zabdo vastu vinA thAya, emAM amane koI bAdha nathI.) are ! tevA zabdone to tame mAtra vikalpavAcaka mAno, to paNa koI doSa nathI... bauddha : paNa tame to kaho cho ne, ke zabdo to vastusaMbaddha ja hoya... syAdvAdI : hA, ame tevuM jarUra kahIe chIe... paNa DityAdi zabdo to zabda nahIM, paNa zabdAbhAsa (=zabdanAM yathArthalakSaNathI zUnya) che... AvA zabdo to zabdAkAre hovA chatAM paNa, pravRttipratIti Adi viziSTa kAryanA sAdhaka nathI... jema pramANAbhAsa, pramANa jevA lAgavA chatAM paNa kharekhara pramANa nathI, tema DityAdi zabdo zabdarUpa lAgavA chatAM paNa zabdarUpa nathI... eTale tevA zabdo vastu vinA paNa thAya, to paNa amane vyabhicAra nathI, kAraNa ke ame to yathArtha zabdone AzrayIne ja vastusaMbaddhatA kahI che. niSkarSa H ghaTAdi zabdathI ghaTa vize pravRtti-prApti Adi vidvAnathI laIne aMganA sudhInA badhA 2. 'vaijve' kRti -Tu-pAta: / rU. 'vaitvamAvitA' kRti --- 2. 'taravaijve'pi' kRti hra-Tu-pA: / pAThya: 1 For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fdhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 702 (51) taimirakadvayadvicandrapratipAdana'nyAye tu niviSayavijJAnaviSayatvAt sarvazabdAnAM tanmAtrAbhidhAnAt pratItyantarAbhAvAd bahirarthagrahe'bhimAnAnupapatteH tadekasvabhAva - vyAdhyA sacchabdAd viSayAdivizeSajanmana AvidvadaGganAdipratItaM viSayapravRttyAdi / 'Adi'zabdAt prAptyAdigrahaH // 'taimirikadvayadvicandrapratipAdana'nyAye tu pUrvapakSonyaste kimityAha-'na yuktiyuktaM viSayapravRttyAdi' iti mahAsambandhaH / kuta ityAha-nirviSayavijJAnaviSayatvAt kAraNAt sarvazabdAnAM-ghaTo'yamityAdInAM tanmAtrAbhidhAnAt-nirviSayavijJAnamAtrAbhidhAnAt pratItyantarAbhAvAt zabdAt / kimityAha-bahirarthagrahe'bhimAnAnupapatteH / etatsamarthAnAyaivAha-tadeka - anekAMtarazmi . jIvone pratItisiddha che. AvI viSayapravRtti vagere, viSaya-vikalpAdi samagra kAraNothI janya evA ghaTAdi yathArtha zabdothI thavI ja yuktiyukta che ane A ghaTAdi zabdo to vastunimittaka ja che. eTale, vikalparUpa nimittanI jema viSayarUpa nimittamAM paNa saMketa mAnavo ja rahyo... phalataH zabda te avazya vastuvAcaka banaze... saimirikadaSTAMta prastutamAM asaMgata che (51) tame jema mAno cho ke - "jema timirarogavALA be vyaktine be candro dekhAya, paNa paramArthathI tevA be candro nathI, tema vaktA zrotAne zabdavAcya tarIke vastu jaNAya che, paNa paramArthathI vastu zabdavAcya nathI" - tevuM mAnavAmAM to, zabdathI padArthaviSayaka pravRtti-prApti Adi kazuM ja nahIM ghaTe... bauddha : paNa kAraNa ? syAdvAdIH kAraNa ke, zabdanA viSaya tarIke to tame nirviSayaka (=svalakSaNane viSaya na karanAra evuM) vikalpavijJAna mAno cho ane eTale "A ghaDo che" - evA zabdothI mAtra nirviSayaka vikalpanuM ja abhidhAna thaze. bauddha to vAMdho zuM? syAdvAdIH to to zabdathI mAtra vikalpanI ja pratIti thAya, te sivAya ghaTAdi bIjA koInI pratIti nahIM ane eTale to padArthodinI pratIti paNa na thavAthI, zabdazravaNa bAda je bAhyArthagrahaNanuM abhimAna thAya che, te asaMgata Tharaze... kAraNa ke evuM abhimAna ApaNane tyAre ja thAya che, jayAre zabdathI vastunuM kathana ane vastunI pratIti thatI hoya... bauddhaH vikalpamAM bahirmukhAvabhAsa (padArthanAM AkAranI tarapheNano prakAza) paNa che ane A bahirmukhAvabhAsane kAraNe ja, zabdathI vAcya vikalpa hovA chatAM paNa, bAhya padArthanAM grahaNanuM abhimAna thAya che... For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 703 anekAntajayapatAkA (caturtha tvAbhyupagamAt svasaMvedanamAtrasvabhAvatvenAsyAntarmukhAvabhAsitvato bahirmukhAvabhAsitvavirodhAt (52) loke tu taimirakajJAnasyAnekasvabhAvatayA timiraikacandrAdihetusAmarthyatastathAtvAvirodhAt ekacandrasyApi tadviSayatvAt tadabhAve'bhAvAt tathApi - vyArA .. svabhAvatvAbhyupagamAt tasya-zabdAbhidheyasya niviSayavijJAnasya ekasvabhAvatvAbhyupagamAt pareNa / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-svasaMvedanamAtrasvabhAvatvena asya-niviSayavijJAnasya antarmukhAvabhAsitvataH kAraNAd bahirmukhAvabhAsitvavirodhAt / na hi dRSTe'nupapannaM nAma bahirmukhAvabhAsamapi nirviSayameva loke jJAnamupalabhyata iti kRtvA / etadAzaGkApohAyAha-loke tvityAdi / loke punastaimirikajJAnasya, prakramAt dvicandrapratibhAsinaH, anekasvabhAvatayA kAraNena timiraikacandrAdihetusAmarthyataH kAraNAt, 'Adi'zabdAnmithyAjJAnAvaraNakSayopazamagrahaH / kimityAha-tathAtvAvirodhAt-bahirmukhAvabhAsitvAvirodhAt / kathamityAha-eka anekAMtarazmi . syAdvAdI ? paraMtu AvuM paNa tamArA mate saMgata nathI, kAraNa ke tame to vikalpane ekAMta ekasvabhAvI mAno cho, eTale to teno mAtra svasaMvedanarUpa eka ja svabhAva sAbita thaze, arthAt te vikalpa mAtra potAnA svarUpane grahaNa karavAmAM ja vyAvRta raheze.. phalataH temAM to mArA aMtarmu khAvabhAsa (=svasvarUpanuM saMvedana) ja hovAthI, temAM bahirmukhAvabhAsa (=padArtha vizeno jJAnavyApAra) na ja ghaTe. (kAraNa ke te sarvathA ekasvabhAvI che.) A rIte to, vikalpamAM jayAre bahirmukhAvabhAsa ja nathI, to te vikalpa, zabdathI vAcya hovA chatAM paNa tenA AdhAre bAdhArthagrahaNanuM abhimAna zI rIte saMgata thAya ? (52) bauddha: juo bhAI! lokamAM je spaSTapaNe dekhAtuM hoya, temAM asaMgati na batAvAya... lokamAM timirarogavALA vyaktine thatuM jJAna, nirviSayaka hovA chatAM paNa bahirmukhAvabhAsI to manAya ja che... eTale tenI jema nirviSayaka paNa A vikalpa, bahirmukhAvabhAsI hoya to zuM vAMdho? syAdvAdI : are bauddha ! lokanI vAta to sAva judI che, kAraNa ke lokamAM to... (1) anekasvabhAva timirarogavALA vyaktine thatuM dvicandraviSayaka jJAna "anekasvabhAvI" manAya che ane eTale ja (ka) timiraroga, (kha) ekacandrarUpa viSaya, (ga) mithyAjJAnAvaraNano kSayopazama... vagere kAraNonAM sAmarthyathI - te jJAnamAM vividha svabhAvo AvatAM - jJAnanI aMtarmukhAvabhAsitA sAthe bahirmukhAvabhAsitA hovAmAM paNa koI virodha nathI... (jayAre tame to vikalpajJAnane ekAMta ekasvabhAvI mAno cho, to temAM vividha svabhAvo zI rIte ghaTe? eTale jo te aMtarmukhAvabhAsI hoya, to temAM bahirmukhAvabhAsitA to asaMgata ja thAya.) (2) nimitta - prazna paNa candra to eka che, ane timirarogavALAne eka candra to dekhAto 2. 'vahirmullIvamAsitvata: zAra' rUtyadha: -pATa: I For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 704 tadahetutvakalpane'tiprasaGgAditi paramata eva bahirarthagrahe'bhimAnAnupapattiriti na yuktiyuktaM candrasyApi tadviSayatvAt-prakrAntataimirikajJAnaviSayatvAt, viSayatvaM ca tadabhAve'bhAvAtekacandrAbhAve'bhAvAt taimirikadvicandrajJAnasya, tathApi-tadabhAvAbhAve'pi tadahetutvakalpaneekacandramasa: ahetutvakalpane'dhikRtataimirikajJAnaM prati atiprasaGgAt ataimirikacandrajJAnasyApi tadviSayatvAyogAt iti-evaM paramata eva-ekAntaikasvabhAvavAdimata eva, ne tu loke kimityAhabahirarthagrahe'bhimAnAnupapattiriti kRtvA na yuktiyuktaM viSayapravRttyAdi / 'Adi'zabdAt prAptyAdigrahaH // ka anekAMtarazmi .... nathI, to te jJAnane bahirmukhAvabhAsI zI rIte kahevAya? syAdvAdIH juo bhAI ! AkAzamAM rahela eka candra paNa tenA =timirarogavALAnA) jJAnano viSaya che ja, kAraNa ke AkAzamAM eka candra hoya to ja te vyaktine be candranuM jJAna thAya che, te vinA nahIM - Ama, anvaya-vyatireka hovAthI eka candra paNa taimirika jJAnanuM kAraNa che ja... ane kAraNa hovAthI ekacandra paNa taimirika jJAnano viSaya banaze ja... prazna taimirikajJAna yadyapi ekacandra vinA nathI thatuM, to paNa tenA pratye ekacandrane kAraNa na mAnIe to ? (ane tethI te ekacandrane viSaya tarIke paNa na mAnIe to ?) syAdvAdI : to to atiprasaMga e Avaze ke, te eka candra, nIrogI (=timirarogarahita) vyaktine thatAM candrajJAnamAM paNa kAraNa nahIM bane, kAraNa ke anvaya-vyatireka hovA chatAM paNa, eka candrane jema tame taimirikajJAna pratye kAraNa mAnatAM nathI, tema to ataimirikajJAna pratye paNa kAraNa nahIM manAya ! eTale ekacandra, naimirikajJAnanA viSaya tarIke paNa mAnavo ja rahyo ane eTale te taimirikajJAnano viSaya hovAthI, te jJAnanI bahirmukhAvabhAsitA paNa saMgata ja che. (jyAre bauddha to, ghaTAdi koIpaNa svalakSaNone vikalpajJAnano viSaya mAnato nathI, to te vikalpajJAna bahirmukhAvabhAsI zI rIte bane?) sAra: Ama, lokamAM to bahirmukhAvabhAsa saMgata ja che, paNa ekAMta ekasvabhAvavAdI bauddhamate ja te saMgata nathI... Ama zabdathI vAcya vikalpamAM jayAre bahirmukhAvabhAsa ja nathI, to te zabdanAM zravaNa bAda, bAhyArthagrahaNanuM abhimAna zI rIte saMgata thAya ? ane bAhyArthagrahaNanA abhimAna vinA, te zabdathI, ghaTAdi padArthaviSayaka pravRtti-prApti vagere paNa zI rIte saMgata thAya ? tethI taimirikanuM daSTAMta laIne, jo zabdanAM vAcya tarIke vikalpane vata' na -prata TippaNam ! 2. "prahamimana' ta -paDhi: rU. "nanuM . hetu%-0 rUti pa4i: loke' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 705 anekAntajayapatAkA (caturtha: viSayapravRttyAdi // (53) na caikacandravadartho'pi kathaJcidasya viSaya iSyate, abhyupagame cApadyate balAt kathaJcicchabdaviSayo'rtha iti yatkiJcidetat / na 'cAsau zabdo yathAbhUtAdeva vaktRvikalpAdutpadyate, tathAbhUtasyaiva zrotRvikalpasya janakaH' iti etadapyAlocitAbhidhAnam, (54) tajjanyajanakatAgrAhiNaH paramArthasatastathAvidhavijJAnasyA..................... ... cAhyA ... na cetyAdi / na ca ekacandravaditi nidarzanaM vyatirekeNa, artho'pi kathaJcit-kenacit prakAreNa asya-adhikRtavikalpasya viSaya iSyate paraiH, abhyupagame ca arthasyAdhikRtavikalpaviSayatayA kimityAha-Apadyate balAt kathaJcit-kenacit prakAreNa kimityAhazabdaviSayo'rtha iti-evaM yatkiJcidetat-asAram / na cAsau zabdaH prastutaH yathAbhUtAdevaanantaroditAd vaktRvikalpAdutpadyate tathAbhUtasyaiva zrotRvikalpasya janaka ityetadapipUrvapakSavacanamAlocitAbhidhAnam / kuto na cetyAha-tajjanyajanakatAgrAhiNaH tayoH-zabda - anekAMtarazmi vyavasthApita karazo, to te zabdathI pravRtti-prApti Adi ghaTaze nahIM. (53) (3) viSaya na vaLI, taimirajJAnanA viSaya tarIke to loko ekacandrane paNa mAne che. (kAraNa ke ekacandra hoya to ja tenuM jJAna thAya che...) jyAre tame to ekacandra jevA koI ja arthane vikalpajJAnano viSaya mAnatAM nathI... bauddha to ame vikalpanA viSaya tarIke padArthane paNa mAnI laIzuM... (pachI to bahirmukhAvabhAsitA + arthagrahaNaabhimAna + pravRtti Adi ghaTI jaze ne ?). syAdvAdIH to to zabdanAM viSaya tarIke, kathaMcit (=koIka apekSAe) to padArthane tame mAnI ja lIdho, kAraNa ke zabdano viSaya je vikalpa che, te padArthane viSaya kare che... ahIM zabdano viSaya paraMparAe to padArtha ja banaze... (zabdano viSaya vikalpa, teno viSaya=padArtha...) eTale padArthane viSaya na mAnI, vikalpane zabdanA viSaya tarIke sAbita karavuM sAva sAravihIna vAta che... (arthAt tevA kathanathI koI vizeSa lAbha nathI...) - zabda/vikalpanI janya-janaktAgrAhI jJAnanI asaMgati ne bIjuM tame je kahyuM hatuM ke "zabda te jevA (=aghaTApohapratibhAsI) vaktAnA vikalpathI utpanna thAya tevA (=aghaTApohapratibhAsI) ja zrotAnA vikalpano janaka bane" - A kathana paNa vicArapUrvakanuM nathI, kAraNa ke "vikalpanI (vastRvikalpanI)janakatA ane zabdanI janyatA... athavA zabdanI janakatA ane vikalpanI (zrotRvikalpanI) janyatA" - ema zabda/vikalpanI janya-janakatAnuM grahaNa karanAra, paramArthasat (=aparikalpita) evuM koI jJAna nathI ke je zabda-vikalpanI janyajanakatAno nizcaya kare... 1. draSTavyaM 696tama pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhakSara) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 706 -% bhAvAt, kSaNikatvena ubhayorgrahaNAsiddheH, tadagrahe ca tathAnizcayAyogaH, tattatsvabhAvatayA kSaNikenApi tatsvabhAvAvagateH, anyathA tadagrahaNaprasaGgAnnizcaya iti cet, na, tatsvabhAvAvagatyasiddheH, itaretaragrahaNamantareNa tadayogAt, tasya ca kSaNikavAde'bhAvAt, eka vyI .. vikalpayorjanyajanakatAgrAhiNaH paramArthasataH-aparikalpitasya tathAvidhavijJAnasya-adhikRtanizcayahetorabhAvAt / abhAvazca kSaNikatvena hetunA ubhayoH-zabdavikalpayorgrahaNAsiddheH, sAkalyenetyabhiprAyaH / tadagrahe ca-sAkalyena zabdavikalpAgrahe ca tathA-tena prakAreNAsau zabdo yathAbhUtAdevetyAdinA nizcayAyogaH / tattatsvabhAvatayA tayoH-zabda-vikalpayoradhikRtajanyajanakasvabhAvatayA kAraNena kSaNikenApi vijJAnena tatsvabhAvAvagate:-zabdavikalpasvabhAvAvagateH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-tattatsvabhAvAvagatimantareNa tadagrahaNaprasaGgAt-prastutazabdavikalpAgrahaNaprasaGgAt kAraNAt nizcaya iti cet, tathA nizcayaH / etadAzaGkyAha-na, tatsvabhAvAvagatyasiddheH-prastutazabdavikalpasvabhAvAvagatyasiddheH / anekAMtarazmi . (54) bauddha paNa tevuM jJAna na hovAnuM kAraNa? syAdvAdIH kAraNa ke tamArA mate te jJAna kSaNika hovAthI tenA dvArA ekI sAthe zabda-vikalpanuM grahaNa siddha nathI, kAraNa ke zabda-vikalpa baMne bhinna-bhinna kSaNagata hovAthI, kSaNikamate koI eka jJAna, be kSaNa rahI te kSaNagata zabda-vikalpane grahaNa kare evuM banI zake nahIM. ane zabda-vikalpanAM ekIsAthe grahaNa vinA "A zabda AvA vikalpathI ja utpanna thayo che.." evo nizcaya thaI zake nahIM... bauddha : vijJAna bhale kSaNika hoya, to paNa zabda/vikalpano janya-janakasvabhAva hovAthI, te kSaNika vijJAnathI paNa, zabda/vikalpanA svabhAvano bodha thaI jaze. (eTale ke te kSaNika vijJAna be kSaNamAM na rahIne paNa, be kSaNagata zabda/vikalpanA svabhAvano jJAyaka banaze...) | (Azaya : kSaNika vijJAna samAnakALabhAvI zabda/vikalpa ekane ja grahaNa kare, paNa jene grahaNa kare teno janyajanakasvabhAva paNa grahaNa kare ane eTale janya-janakatAnuM jJAna paNa thaI jAya...). jo te kSaNika vijJAna dvArA, zabda vikalpanA svabhAvano bodha na mAno, to - svabhAvabodha vinA to - zabdavikalpanA agrahaNano prasaMga Avaze ! (eTale, kSaNikavijJAnathI paNa baMnenA svabhAvano bodha to mAnavo ja rahyo... ! ane e rIte svabhAvabodha thavAthI to, "A zabda AvA vikalpathI janya che" - evo nizcaya thAya ja..) syAdvAdIH tamAruM kathana ayukta che, kAraNa ke kSaNika vijJAnathI, zabda-vikalpanA svabhAvano bodha thavo paNa bilakula siddha nathI. kAraNa ke, zabda-vikalpanA grahaNa vinA, teonA svabhAvanuM 2. 'tattasvamAvI' ti -paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 707 anekAntajayapatAkA (turtha: (55) tathApi tadabhyupagame dRSTeSTavirodhaH, dhUmAdimAtragrahaNAdeva tasya vayAdijanyasvabhAvatayA tathaivAvagateH / (56) avinAbhAvagrahaNamantareNa 'nAlikera'dvIpavAsino'pi dhUmadhvajAdipratipattyApatteH / na ceyamevamiti na tatsvabhAvAvagatiriti na tajjanya asiddhizca itaretaragrahaNamantareNa saMvalitaM tadayogAt-tatsvabhAvAvagatyayogAt / tasya caitaretaragrahaNasya kSaNikavAde'bhAvAt / tathApi-evamitaretaragrahaNamantareNApi tadabhyupagametatsvabhAvAvagatyabhyupagame / kimityAha-dRSTeSTavirodhaH / enamevopadarzayati dhUmAdItyAdinA / dhUmAdimAtragrahaNAdeva sakAzAt tasya-dhUmAdervayAdijanyasvabhAvatayA koraNAt tathaivavayAdijanyasvabhAvatayaiva avagaterhetoH / kimityAha-avinAbhAvagrahaNamantareNa 'nAlikera'dvIpavAsino'pi pramAtuH dhUmadhvajAdipratipattyApatteH / dhUmadhvajaH-agniH / 'Adi'zabdAMdubhayatra ... anekAMtarazmi .. ............................... grahaNa paNa aghaTita che ane kSaNikavAdamAM zabda-vikalpa baMnenuM grahaNa to azakya che... (kAraNa ke kSaNika vijJAna dvArA judI judI kSaNagata te benuM grahaNa thAya evuM asaMbhavita che...) (55) bauddhaH zabda vikalpanA grahaNa vinA paNa, teonA janya-janakatArUpa svabhAvano bodha mAnI laIe to? | (Azaya e ke, kSaNika vijJAna ekakSaNasthAyI che... dhAro ke te vikalpaSaNa vakhate hoya, to te vijJAna vikalpagata "zabdajanaka-svabhAvane grahaNa karI leze ane A svabhAva aMtargata zabdanuM grahaNa thaI jaze... arthAt vikalpa janaka che, to kono janaka ? to ke zabdano... Ama, zabdanAM grahaNa vinA paNa, vikalpanAM grahaNathI ja te vikalpasvabhAva aMtargata zabdanuM grahaNa thaI jaze ane eTale te baMnenA janya-janakabhAvano paNa nizcaya thaI jaze... athavA to, dhAro ke te vijJAna zabdakSaNe hoya, to te zabdagata 'vikalpajanyasvabhAvane grahaNa karI leze, arthAt zabda janya che, to konAthI janya che? to ke vikalpathI. Ama, vikalpanAM grahaNa vinA paNa, zabdanAM grahaNathI ja te zabdasvabhAva aMtargata vikalpanuM grahaNa thaI jaze ane eTale paNa baMnenI janya-janatAno nizcaya thaI jaze... have to vAMdho nahIM ne ?) (56) syAdvAdI : are ! to to dRSTa-ISTano virodha thaze ! kAraNa ke e rIte to dhUma paNa vatijanya-svabhAvI hovAthI, mAtra dhUmanA grahaNathI paNa, dhUmano valijanyasvabhAvarUpe bodha thaze ane tethI to nALiyera dvIpavAsI jevA sAva ajANane paNa, avinAbhAvanA (vyAptinA) grahaNa vinA vivaram 11. ubhayatra kAryakAraNAntaraparigraha iti / ubhayatra-kevalakAraNagrahaNe kevalakAryagrahaNe ca sati 2. "avataretara0' ti Tu-pATa: 2. " na' kRti Tu-pa: I For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) janakatAgrAhi paramArthasat tathAvidhajJAnamasti // * vyApyA kAryakAraNAntaraparigrahaH / na cetyAdi / na ca iyaM dhUmadhvajAdipratipattiH evaM dhUmamAtragrahaNAdeva iti-evaM na tatsvabhAvAvagatiriti kRtvA na tajjanyajanakatAgrAhi-na zabdavikalpajanyajanakatAgrAhi paramArthasat-avikalpakamadhikRtanizcayanibandhanaM jJAnamastIti nigamanam // * anekAMtarazmi vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA sIdho ti vagereno bodha thavA lAgaze ! bhAvArtha : nALiyera dvIpavAsI vyaktine, dhUma-vatinA avinAbhAvanuM (=niyatasaMbaMdhanuM) grahaNa na thavAthI, tene dhUma jovA mAtrathI vRttino bodha thato nathI... paNa tame kahela paddhati, jo ahIM paNa apanAvavAmAM Ave, to to tevA vyaktine paNa dhUma dekhI vahnino bodha thaI jaze. te A rIte - - dhUma te lAkaDA-vahni vagerethI utpanna thAya che, eTale dhUmamAM "vahni + kASThAdi janyatvasvabhAva" che... have vyakti jyAre dhUmanuM A svabhAvarUpe grahaNa karaze, tyAre te svabhAva aMtargata vahni + kASThAdi badhA ja kAraNono bodha thaze... kAraNa ke dhUma janya che, to konAthI janya ? to ke agnikASThAdithI - ema sAva ajANa vyaktine paNa, dhUma dekhavA mAtrathI ja tenA agni-kASThAdi badhA kAraNono bodha thaI jaze ! 708 e ja rIte, agni te dhUma-dAhAdi aneka kAryone utpanna karanAra che. eTale agnimAM "dhUma + dAhAdi janakatvasvabhAva' che. have vyakti jayAre agninuM A svabhAvarUpe grahaNa karaze, tyAre te svabhAva aMtargata dhUma-dAhAdi badhA kAryono bodha thaze... kAraNa ke agni janaka che, to kono janaka ? to ke dhUma-dAhAdino... Ama, sAva ajANa vyaktine paNa, agni dekhavA mAtrathI ja tenA dhUma-dAhAdi badhA ja kAryono bodha thaI jaze ! paraMtu AvuM to koIne dRSTa-ISTa nathI, kAraNa ke dhUmane dekhavA mAtrathI ja agnino bodha thato nathI. (paNa sAthe avinAbhAvagrahaNa paNa jarUrI che..) sAra H tethI zabda ke vikalpane dekhavA mAtrathI ja, te benA janma-janakatArUpa svabhAvano avagama thaI jAya evuM nathI... paNa janya-janakatAnA grahaNa mATe, pahelA baMnenuM grahaNa paNa jarUrI che, je kSaNikamate asaMbhavita che... * * vivaram .. kAryAntarasya-dhUmavyatiriktasyAgnisambandhino dAhAdeH kAraNAntarasya ca - agnivyatiriktasya dhUmasambandhinaH kASThAdeH parigrahaH / ayamabhiprAya:- kevalaM pAvakaM samAlokya tadutthadhUmAdisarvakAryAvagamaH pramAtuH prApnoti, tajjanakasvabhAvatvAt tasya; tathA dhUmAdikaM kAryaM dRSTvA tajjanakAnAM pAvakAdInAM sarveSAmapyavagama: prasajyate, tajjanyatvAt tasya / / 2. 'mArthasatastathA0' kRti -pAta: / 2. 'AryanA0' kRti 3-pATa: I rU. 'prasakhyate tAvapnansa' kRti Tu-pA: / For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 709 anekAntajayapatAkA (caturtha: (57) kiJca tathAbhUtasyaiva zrotRvikalpasya janakaH' ityetadapyayuktam, kvacidasambhavAt, gambhIrazAstrazravaNAdau tathopalabdheH, anyathA tadanavagamAbhAvAt, abhyupagame ca pratItivirodhaH, (58) kvacit sambhave api tadavagamAsambhavAcca, paracetaso - vyArahyA che. abhyuccayamAha kiJcetyAdinA / kiJca tathAbhUtasyaiva zrotRvikalpasya janakaH zabda ityetadapyayuktam / kuta ityAha-kvacidasambhavAt tathAbhUtasyaiva zrotruvikalpasya, asambhavazca gambhIrazAstrazravaNAdau gambhIrazAstramatigahanam / 'Adi'zabdAnnipuNAbhidhAnagrahaH / tathopalabdheH-vaktRvikalpasadRzazrotRvikalpAsambhavopalabdheH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathAevamanabhyupagame tadanavagamAbhAvAt tasya-zroturanavagamAbhAvo vaktRvikalpasadRzavikalpotpAde / abhyupagame ca anavagamAbhAvasya pratItivirodhaH, kvacidanavagamapratIteH / dUSaNAntaramAha anekAMtarazmi niSkarSa : eTale zabda/vikalpanI janya-janakatAnuM grahaNa karanAra, paramArthasat koI jJAna ja nathI ke je baMnenI janya-janatAno nizcaya kare. phalataH "A zabda AvA vikalpathI janya che" - evuM kathana asaMgata ja sAbita thAya.. ne vastRzrotRvikalpanI samAnatAno nirAsa - (57) bIjuM tame temAM je kahyuM hatuM ke - "zabda te vaktAnA vikalpa jevo ja zrotAno vikalpa utpanna kare che.." - te vAta paNa yukta nathI, kAraNa ke keTaleka ThekANe tevuM nathI paNa banatuM.. bauddhaH paNa evuM kyAM nathI banatuM ? batAvo to kharA... syAdvAdIH juo - gaMbhIra zAstrazravaNAdi vakhate tevuM spaSTapaNe dekhAya che... Azaya e ke, gaMbhIra zAstra ekadama gahana hoya che ane koIka kathana to vaLI sUkSma yuktiothI paripUrNa hoya che... have pAThaka, jayAre gaMbhIrazAstra ke koI sUkSmayuktiparipUrNa kathana karatAM hoya, tyAre te kathana sAMbhaLI, zrotAne paNa vaktA jevo ja vikalpa thAya evuM ghaNuM ochuM bane che (kAraNa ke AvA gaMbhIra zAstranA zravaNa vakhate, vaktAno Azaya samajavo agharo paDe evuM spaSTa dekhAya che...). jo zabdathI vaktAnA vikalpa jevo ja, zrotRvikalpa thaI jato hoya, to AvA gaMbhIrazAstra zravaNa vakhate paNa, zrotAne anavagama-abodha=asamajaNa nahIM rahe, vaktAnI jema zrotAne paNa te padArthano spaSTa bodha thaI jaze... bauddhaH to bhale ne anavagama=asamajaNa na rahe (arthAt, vaktAnI jema spaSTabodha thaI jAya) temAM vAMdho zuM? syAdvAdI : are ! temAM to pratItivirodha che, kAraNa ke tevA gaMbhIrazAstrazravaNa vakhate, badhA zrotAne vaktAnI jema ja te dareka padArtha yathAvasthitapaNe samajAI jAya evI pratIti kadI thatI nathI... 2. draSTaTya 666tama pRSTham | 2. 'chatpApATuna kamyu' ti Tu-pad: | For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fthaal2:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 710 'pratyakSatvAt tadAkAro'tadAkAra iti sandehAt / svAtmani tatastadAkAravikalpotpattyA tattajjananasvabhAvatvAvagaterna sandeha iti cet, na, kvacidasambhavAdityuktam / (59) na ca yAdRzAd yaH samutpannaH saM tAdRzasyaiva heturityasandehe nimittam, vyabhicArabhAvAd ja cADyA . kvacit sambhave'pi vaktRvikalpasadRzazrotRvikalpasya tadavagamAsambhavAcca / asambhavazca paracetasaH apratyakSatvAt / apratyakSatve ca tadAkAro'tadAkAra iti sandehAt / svAtmani tataH-zabdAt tadAkAravikalpotpattyA karaNabhUtayA tattajjananasvabhAvatvAvagateH tasya-zabdasyAdhikRtavikalpajananasvabhAvatvAvagateH kAraNAt na sandeha iti cet tajjananasvabhAvo hi tadeva janayatIti kRtvA / etadAzaGkyAha-na, kvacidasambhavAt ityuktamadhaH na ca yAdRzAd vikalpAd yaH samutpannaH zabdaH sa tAdRzasyaiva vikalpasya heturityasandehe nimittaM sAmAnyena / - anekAMtarazmi .... (58) hA ! keTalAka zrotAne vaktAnA vikalpa jevo ja vikalpa thato hoya che kAraNa ke teo yathAvasthita paNe vaktAno Azaya samajI letA hoya che...) to paNa "A zrotAno vikalpa vannuvikalpa jevo ja che" - evo bodha ApaNane to na ja thaI zake, kAraNa ke sIdhI vAta che ke, bIjAnuM mana ApaNA mATe apratyakSa che ane eTale ApaNane "A zrotAno vikalpa, vannuvikalpa AkAravALo che - ke koI alaga prakArano !?" - evo saMzaya to rahe ja. eTale ApaNe spaSTa to na ja kahI zakIe ke, Ano vikalpa vaSnavikalpa jevo ja che... bauddhaH vaktAnA zabdothI, potAnA AtmAmAM ( zrotAmAM) jayAre vaSnavikalpa jevo ja vikalpa thato hoya, tyAre te vikalpathI to evo nizcaya thaI zake ne? ke, zabda te vaSnavikalpa jevA ja vikalpane utpanna karavAnA svabhAvavALo che... (bAkI jo tevo svabhAva na hoya, to te zabdathI mane vaktA jevo ja vikalpa kema thAya?) ahIM anumAna prayoga Avo thaze zabdaH, vastRzazrotRviFgananasvamAvI, svAtmAna tArotpattikaratvIt (tA:=vastRvindhAra:) - AvA anumAnaprayogathI saMdeha nahIM rahe, paNa nizcaya ja thaI jaze ke, zrotAno vikalpa vannuvikalpa jevo ja hoya che. to to vAMdho nahIM ne? syAdvAdI: tamAruM anumAna barAbara nathI, kAraNa ke zabdano jo tadAkAra vikalpane ja utpanna karavAno svabhAva hoya, to gaMbhIrazravaNa vakhate paNa, dareka zrotAne vaktA jevo ja vikalpa thavo joIe ne? paNa thato to nathI. e badhuM ame hamaNAM ja kahI gayA... eTale ApaNane tadAkAra vikalpa thAya, teTalA mAtrathI zabda te tadAkAra (vaknavikalpAkAra) ja zrotRvikalpano janaka bane, evuM na kahI zakAya.. (59) bauddha : juo - jevA padArthathI je utpanna thayo hoya, te tevA ja padArthano hetu bane 2. '' ti pADo nAsti -pratI | 2. 702tame pRche . For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 711 anekAntajayapatAkA (caturtha gomaya-golomAdiprabhavebhyaH zAlUka-dUrvAdibhyaH punastadanutpatteH / tathAvidhasAmagryabhAvato na tadutpattiriti cet, tatrApi na tadabhAva iti na pramANam / (60) zrotRtadupalabdhireva pramANamiti cet, na, kvacidasambhavAdityuktam / (61) tailaprabhavadIpAcca ~ vyasthA .... kuta ityAha-vyabhicArabhAvAt / bhAvazca gomaya-golomAdiprabhavebhyaH zAlUkadUrvAdibhyaH punastadanutpatteH-gomaya-golomAdyanutpatteH / tathAvidhasAmagryabhAvataH kAraNAt na tadutpattiHgomayagolomAdhutpattiH iti cet, etadAzaGkyAha-tatrApi-zabdavikalpacintAyAM na tadabhAva iti na-tathAvidha sAmagryabhAva iti na pramANam / zrotustadupalabdhistathAvidhavikalpotpAdena zrotRtadupalabdhiH asAveva pramANaM nAtrApi tadabhAvaH / iti cet, etadAzaGkyAha-na, eka anekAMtarazmi che. - A niyama pramANe, (1) mATIthI kapAla utpanna thayo hoya, to te kapAla, mATI jevA ja (ghaTa) padArthano hetu bane, tema (2) jevA vannuvikalpathI zabda utpanna thayo hoya, to te zabda, tevA ja zrotRvikalpano hetu bane.. have to baMne vikalpanI samAnatAmAM saMdeha nahIM rahe ne ? syAdvAdI: paNa tamArA niyamamAM vyabhicAra che, kAraNa ke (1) gomayathI (=chANathI) zAlUka (=vIMchI) utpanna thAya che, chatAM paNa te zAlUka, gomayane ja utpanna kare evuM to dekhAtuM nathI, ane (2) golomathI (=gAyanA zarIranAM rUvATAthI) dUrvA (=eka prakAranuM ghAsa) utpanna thAya che, chatAM paNa te dUrvA, golomane ja utpanna kare evuM to kadI nathI banatuM... eTale "jevA padArthathI je utpanna thAya, te padArtha tevA ja padArthane utpanna kare" - evo niyama bAMdhI zakAya nahIM. tethI tenA AdhAre, zabda dvArA vaknavikalpa jevo ja zrotRvikalpa thAya evuM jarUrI nathI... bauddha paNa zAlUka dUrvA pAse evI sAmagrI ja nathI, ke jethI teo potAnA utpAdaka jevuM ja kArya kare, arthAt gomayagolomane ja utpanna kare... syAdvAdIH to ahIM zabdamAM paNa "(sAmagrI abhAva nathI=) sAmagrI che" - e vAtamAM koI pramANa nathI, ke jethI te sAmagrInA AdhAre zabda te vastRvikalpa jevo ja zrotRvikalpane utpanna kare... (Azaya e ke, ahIM paNa tevuM kahI zakAya ke, zabdamAM evI paripUrNa sAmagrI na hovAthI, te tadAkAra vikalpa na paNa kare...) (60) bauddha paNa zrotAne tadAkAra upalabdhi thAya che, e ja to sAmagrInA astitvamAM pramANa che.. tAtparya e ke, zabdathI zrotAne vaktA jevo ja vikalpa thAya che... have jo zabdamAM tevI sAmagrI na hota, to zrotAne tadAkAra vikalpa ja na thAta... paNa thAya to che ja... eTale mAnavuM ja rahyuM ke, zabdamAM tevI sAmagrI avazya hAjara che ke jethI te vaovikalpa jevA ja vikalpane utpanna kare che... syAdvAdI : paraMtu A kathana paNa barAbara nathI, kAraNa ke koIka ThekANe tadAkAra vikalpa nathI paNa thato... e ame pahelA ja kahI gayA... tAtparya e ke, jo zabdamAM sAmagrI hoya to gaMbhIra zAstrazravaNa vakhate paNa, te tadAkAra vikalpane For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhavaIR:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 712 tailAnutpatteriti vyabhicAra eva / na ca gRhItaste vacanato'bhiprAya iti lokapratItistadasandehe nimittam, abhyupagamavicArAt tena coktavat tadasiddherityatitucchametat / (62) yaccoktam-'vastUnAmAnantyAd vyavahArAnupayogAt' iti tadapi na doSakRt, kvacidasambhavAdityuktaM prAk / upacayAntaramAha-tailaprabhavadIpAcca tailAnutpatteH kAraNAt iti-evaM vyabhicAra eva / na cetyAdi / na ca gRhItaste-tava paramAha-vacanato'bhiprAya iti-evaM lokapratItistadasandehe-tadAkArAdivikalpAsandehe nimittam / kuta ityAhaabhyupagamavicArAt tena ca-abhyupagamena uktavat-yathoktaM tathA tadasiddheH-prastutAsandehAsiddheriti-evamatitucchametat / yaccoktaM pUrvapakSagranthe eva / yaduktaM tadAha-vastUnAmA ... anekAMtarazmi ... kema karato nathI? arthAtu, te vakhate paNa vaktA jevo vikalpa kema thato nathI? eTale mAnavuM ja rahyuM ke, zabdamAM paNa tenI sAmagrI nathI ane eTale ja te amuka ThekANe tadAkAra vikalpane karato nathI... sAraH tethI "je padArtha jevA padArthathI utpanna thAya, te padArtha tevA ja padArthano janaka bane" - evo niyama na baMdhAya... phalataH vajhuvikalpathI utpanna thayelo zabda, vaivikalpa jevA ja zrotRvikalpane utpanna kare evuM siddha thAya nahIM... (61) uparokta niyamanI ja asiddhi batAvavA bIjuM daSTAMta kahe che - syAdvAdI jema dIpaka telathI utpanna thAya che, paNa te telane utpanna karato nathI. have jo uparokta niyama hoya, to te dIpakathI telanI paNa utpatti thavI joIe, je banatuM nathI... eTale uparokta niyama vyabhicAragrasita hovAthI, te niyamanA baLe, zabda te vastRvikalpa jevA ja zrotRvikalpane utpanna kare, evuM na kalpI zakAya... bauddha : are syAdvAdI ! lokamAM paNa evI pratIti thAya che ke "tArA vacanathI tAro abhiprAya jaNAI gayo" - A pratIti ja asaMdehanuM - tevA nizcayanuM karaNa che... syAdvAdI : juo bhAI, lokapratIti sAthe hamaNAM koI nisbata nathI, hamaNAM to tamArA abhyapagamano (=mAnyatAno) vicAra cAle che... arthAt "AvI mAnyatA rAkhavAthI, A A vAto ghaTe ke nahIM" - enI ja vicAraNA cAle che... ane tamArI mAnyatA pramANe to, uparokta rIte "zabda te vaSnavikalpa jevA ja zrotRvikalpane utpanna kare" - eno asaMdeha=nizcaya siddha nathI, kAraNa ke kSaNikavAdamAM te badhuM ghaTatuM nathI... tethI thAbhUtA..." - ityAdi badhuM kathana tuccha-asAra jaNAI Ave che... * bauddha, sAmAnyathI lokavyavahArane sAme rAkhIne A kathana kare che - ema samajavuM... bAkI gaMbhIrazAstrazravaNAdi vakhate, vaknavikalpa jevA zrotRvikalpanI utpatti to lokamAM paNa dekhAtI nathI... 2. 62tame pRche . 2. 706tame pRche rU. 62tame pRche . For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 713 anekAntajayapatAkA " (caturthaH tulyatvAt / tathAhi-na vikalpabuddhipratibhAso'nya eva vikalpebhyo'pi tu vikalpA eva / te ca bhUyAMsastattvato bodhamAtravizeSA iti, sarveSu vA dezakAlasvabhAvaviprakarSavatsu vikalpeSu vAcakatvaniyogo dhvanInAM paridRSTeSu vA ? na tAvat sarveSu, AnantyAdanupalabdheH / iha ye nopalabhyante na teSu dhvanInAM samayavidhiH, yathA vinaSTAnutpanneSu, ............. vyAkhyA ..... nantyAd vyavahArAnupayogA'dityetat tadapi na doSakRt-doSakaraNazIlam / kuta ityAhatulyatvAt / yazcobhayordoSo na tatraikazcodyo bhavati / tulyatvamevAha-tathAhi-na vikalpabuddhipratibhAso'nya eva / vikalpebhyaH sakAzAt, api tu vikalpA eva / te ca-vikalpA bhUyAMsastattvato bodhamAtravizeSA iti kRtvA sarveSu vA dezakAlasvabhAvaviprakarSavatsu vikalpeSu vAcakatvaniyogo dhvanInAM paridRSTeSu vA katipayeSu ? kiJcAtaH ? ubhayathA'pi doSa ityAha-na tAvat sarveSu-dezAdiviprakarSavatsu vikalpeSu vAcakatvaniyogo dhvanInAm / kuta ityAha-AnantyAt kAraNAt anupalabdheH sarvavikalpAnAm / etadeva pramANenAha-iha ye .. manetirazmi pUrvapakSagata anyakathanano nirAsa - (62) yothA dhiranA prAramanA pUrvapakSamA tame (bauddha) 4 iyuM tuM , - " svalakSaNarUpa vastuo to anaMtI che ane te badhI vastuomAM saMketa karavo azakya hovAthI ane ekAdamAM karelo saMketa vyavahAramAM koI upayogI nathI.." te kathana paNa amArA mate doSakAraka nathI, kAraNa ke AvI Apatti to tamArA mate paNa tulya ja che. ane jayAM baMne matamAM tulya doSa Avato hoya, tyAM koI eka mata nirAkArya nathI banI jato... bauddhaH zuM amArA mate (vikalpabuddhipratibhAsarUpa trIjA apohamAM saMketa mAnavAmAM) paNa Avo hoSa mAvaze? syAdvAdIH hA, juo - tame jemAM saMketa karo cho, te vikalpabuddhipratibhAsa vikalpothI judo nathI, paNa te vikalparUpa ja che. eTale kharekhara to tame vikalpamAM ja saMketa karavAnuM kaho cho ane te vikalpa to eka prakAranA bodharUpa hovAthI teonI vipula saMkhyA che. to A vize ame pUchIe chIe ke, tame zabdano saMketa kevA vikalpamAM mAno cho - (1) deza, kAla, svabhAvathI bhinna bhinna badhA ja vis85i, 3 (2) paridRSTa (=vyavahAramA pAtai) 32415 deg4 visyamA ? bauddha : paNa A be vikalpo vaDe phAyado zuM? syAdvAdI phAyado e ja ke, A baMne vikalpa pramANe tamane doSa Ave che. te A pramANe - 1. 'bhUyAMsastathAtvato' iti ga-pAThaH / 2. 'vAcakatve niyogo' iti g-paatthH| 3. 'saMyamavidhiH' iti gpaatthH| 4. 'tamekazcodyo' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA- vivaraNa - vivecanasamanvitA 714 nopalabhyante ca dezakAlaviprakRSTA vikalpA iti na teSu saGketa:; (63) nApi paridRSTeSu, tatrApi doSAt / tathAhi paridRSTavikalpasaGketavidhau saGketakAle ya eva nopalabdha vikalpastatraiva tataH zabdAt pravRttirna bhavet / (64) na hyanyatra kRtasamayAd dhvaneranyatra vyAghyA 1 nopalabhyante kecana bhAvA na teSu dhvanInAM samayavidhiH sAmAnyena / yathA vinaSTAnutpanneviti nidrshnm| nopalabhyante ca dezakAlaviprakRSTA vikalpA iti pakSadharmopasaMhAraH / ato na teSu saGketa iti dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha - nApi paridRSTeSu - vikalpeSu / 'vAcakatvaniyogo dhvanInAm' iti vartate / kuta ityAha- tatrApi - paridRSTavikalpeSu doSAd vAcakatvaniyoge dhvaneH / enamevAha tathAhItyAdinA / tathAhi paridRSTavikalpasaGketavidhau iSyamANe saGketakA ya eva nopalabdho vikalpastatraiva - vikalpe tataH zabdAt - saGketitAt pravRttirna bhavet / etadeva ... anekAMtarazmi .... (1) jema vinaSTa-anutpanna padArtho anupalabdha hovAthI temAM saMketa thato nathI, tema dezAdithI bhinna-bhinna badhA ja vikalpomAM paNa saMketa na ghaTe, kAraNa ke, vikalpo to anaMta hovAthI te badhAnI upalabdhi to thatI ja nathI ane upalabdhi vinA to te vikalpamAM, zabdano saMketa paNa na ja thaI zake... eTale prathama vikalpa to yukta nathI... (63) (2) have jo paridaSTa (vyavahAramAM dekhAtAM) evA keTalAka ja vikalpamAM zabdasaMketa mAnazo, to ahIM paNa doSa che. te A pramANe - dekhAtAM vikalpamAM saMketa thayo haze to, saMketakALa vakhate je vikalpanI upalabdhi na hoya, te vikalpa vize te zabdathI pravRtti thaI zake nahIM. jema gAyamAM karAyelA saMketavALA gozabdathI siMhamAM pravRtti na thAya, tema ahIM paNa samajavuM... ane tethI te vikalpamAM saMketa karavuM niSprayojana ja che... emAM kAraNa e ke, saMketa vakhate upalabdha, je vikalpamAM saMketa karI rahyA chIe, te vikalpa to kSaNika hovAthI, pharI tenI upalabdhi saMsAra raheze tyAM sudhI paNa zakya nathI, to pachI temAM saMketa karavAno matalaba zuM ? bhAvArtha : amArA syAdvAdamate saMketa karavAnA be phAyadA che : eka to (1) dhAro ke ghaTapadArthamAM saMketa karyo hoya, to te vakhate ghaTamAM rahela samAnapariNAmamAM saMketa thAya ane tethI te ghaTazabdathI, mAtra saMketakALe upalabdha ghaTa vize ja pravRtti thAya evuM nahIM, paNa samAnapariNAmavidhayA bIjA paNa ghaTa vize pravRtti thAya - A rIte bIjA paNa ghaTa vize pravRtti thavAthI saMketaprakriyA saphaLa bane... (2) bIjo e ke, amArA mate ghaTa padArtha 25/50 varSa rahI paNa zake... have jo ekavAra temAM saMketa karI devAmAM Ave, to 25/50 varSa sudhI te vyaktinI ghaTazabdathI ghaTa vize nibaMdha pravRtti thaI zake - Ama, jo padArtha ghaNo samaya rahe, to saMketa karavAthI phAyado paNa thAya... (kAraNa ke 2. prekSyatAM zrUtamaM pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 715 anekAntajayapatAkA ( caturtha: - pravartanaM yuktam, yathA kesarAdimati bhAve gozabdAt, tatazca niSprayojana eva saGketaH, tatsamayopalabdhasyAsaMsAramapi punaranupalambhAcca // (65) syAdetat na hi svasaMvidrUpeSu bodhamAtravizeSeSu saGketaH, api tu buddhi * vyAdhyA bhAvayannAha-na hyanyatra kRtasamayAd dhvaneH - zabdAdanyatra pravartanaM yuktaM, yathA kesarAdimati bhAve - siMhAdau gozabdAt, tatazca evaM ca sati niSprayojana eva saGketaH / upacayamAha - tatsamayopalabdhasya-saGketasamayopalabdhasya AsaMsAramapi - yAvadapi saMsAraH / tAvadapi punaranupalambhAcca iti // syAdetat na hi svasaMvidrUpeSu bodhamAtravizeSeSu saGketaH, api tu buddhiparikalpite ... anekAMtarazmi .. bhaviSyamAM paNa ghaTa vizenI pravRtti vagere A saMketathI zakya bane...) (64) paNa bauddhamate uparokta eke lAbha ghaTato nathI. eTale teonA mate saMketa karavo niSprayojana jaNAya che. A rIte - (1) tame aneka vikalpomAM anugata koI AkAra mAnatAM nathI, tethI saMketa vakhate upalabdha ghaTavikalpamAM ja ghaTazabdano saMketa thaze eTale saMketAnusAre ghaTazabdathI mAtra te ja (=saMketakAlopalabdha ja) ghaTavikalpa vize pravRtti thaze, bIjA ghaTavikalpo vize nahIM, kAraNa ke, yathAsaMketa pravRtti thavI ja yogya che, gAyamAM saMketita gozabdathI siMha vize pravRtti thAya e ucita nathI. tethI ghaTazabdathI bIjA ghaTavikalpo vAcya nahIM bane ane eTale bIjA ghaTAdi vize pravRtti paNa nahIM thAya, to pachI saMketa karavAthI lAbha zuM ? (Azaya e ke, ghaTazabdathI, kadI paNa koIpaNa ghaTa vize pravRtti thatI hoya to te saMketa lekhe lAge, paNa tevuM to tamArA mate ghaTatuM nathI...) (2) ghaTavikalpa to kSaNika hovAthI, tenI saMsAramAM pharI kadI upalabdhi thavAnI nathI, to pachI tevA (saMketakALe upalabdha) ghaTavikalpamAM saMketa karavAthI lAbha zuM ? jo te padArthanI pharI upalabdhi thavAnI hoya, to te vize zabdasaMketa ka2vo vyAjabI gaNAya, ke jethI bhaviSyamAM ghaTazabdathI te vize pravRtti thAya... paNa te padArthanI sthiratA to tame mAnatAM nathI... sAra H tethI bauddhamate, vikalpabuddhipratibhAsarUpa trIjA apohamAM saMketa karavo niSprayojana che.. * avastumAM saMketanI asiddhatA (65) bauddha : ame ghaTazabdano saMketa, svasaMvedanarUpa mAtra bovizeSamAM nathI kahetAM, paNa "tatra svalakSaNe na tAvat samayaH saMbhavati zabdasya / samayo hi vyavahArArthaM kriyate na vyasanitayA, tena yasyaiva saMketavyavahArakAlavyApakatvamasti tatraiva sa vyavahartRRNAM yukto nAnyatra / na ca svalakSaNasya saMketavyavahArakAlavyApakatvamasti / tasmAnna tatra samayaH | saMketavyavahArakAlAvyApakatvamazAbaleyAdivyaktInAM dezAdibhedena parasparato'tyantavyAvRttatayA'nanvayAt tatraikatra kRtasamayasya puMso'nyairvyavahAro na syAditi tatra samayAbhAva'siddhatA hetoH / " iti sanmatitarka0 tattvabodhavidhAyinyAm kA0 2 / khaM0 2 / For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ftha%Ara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 716 parikalpite rUpe taccAvastviti yathoktadoSAnupapattiH / etadapi yatkiJcit, buddhiparikalpitasya rUpasyAvastutvenAsattvAt nizcayAbhAvataH saGketAsiddheriti / AhabuddhiparikalpitaM rUpaM parikalpitayaiva buddhyA nizcIyata iti nizcayAbhAvAdityasiddham, na, samyagnizcayAnabhidhAnAt, khakusumarUpaM vandhyAsutabuddhyA nizcIyata iti tattvato'bhidhAnAvizeSAt, anyathA balAt tadbhAvApattyA anayoH parikalpitatvAbhAva iti - vyArahyA che....... rUpe saGketaH tacca-buddhiparikalpitaM rUpamavastviti kRtvA yathoktadoSAnupapattiH / etadAzaGkyAha-etadapi yatkiJcit-asAram / kuta ityAha-buddhiparikalpitasya rUpasyAvastutvena hetunA asattvAt kAraNAt nizcayAbhAvataH-nizcayAbhAvena saGketAsiddheriti / Aha-buddhiparikalpitaM rUpaM parikalpitayaiva buddhayA nizcIyata iti kRtvA nizcayAbhAvAdityasiddha yaduktaM praak| etadAzakyAha-na-naitadevam / kuta ityAha-samyagnizcayAnabhidhAnAt / anabhidhAnaM ca khakusumarUpaM vandhyAsutabuddhyA nizcIyata iti-evaM tattvato'bhidhAnAvizeSAt / itthaM anekAMtarazmi buddhikalpita rUpamAM (=ghaTAkArAdimAM) kahIe chIe. have A buddhikalpita rUpa to avAstavika hovAthI asat che, eTale AvA asatu rUpa vize uparokta doSa asaMgata che... (kAraNa ke doSanuM kathana to koI sat vastu vize ja thAya, asat vastu vize nahIM...) syAdvAdI : tamAruM A kathana paNa asAra che, kAraNa ke asat evA buddhikalpita rUpano to nizcaya ja na thaI zake... (zuM kadI khapuSpano nizcaya thAya ?) ane nizcaya vinA to temAM zabdasaMketa paNa siddha nathI... (kAraNa ke vastunA nizcaya vinA, vaktA zI rIte kahI zake ke, Ane A zabdathI kahevo...). bauddha : tame je kaho cho ke - "teno nizcaya thato nathI" - te vAta siddha nathI, kAraNa ke buddhiparikalpita rUpano paNa, parikalpita buddhithI to nizcaya thAya ja che... ane eTale saMketanI paNa asiddhi nathI...) syAdvAdIH A kathana paNa barAbara nathI, kAraNa ke AvI kalpitabuddhithI thatAM nizcayane "samyagu nizcaya vAstavika nizcaya" to na ja kahI zakAya... kAraNa e ke, vaMdhyAsutane thatI buddhithI thatAM khapuSpanA nizcaya jevuM ja A nizcayanuM kathana che... (Azaya e ke, jema vaMdhyAsutane thatI buddhithI thatAM khapuSpanA nizcayane samyagU nizcaya na kahevAya, tema parikalpitabuddhithI thatAM parikalpita rUpanA nizcayane paNa samyagU nizcaya na kahevAya...) bauddhaH paNa A nizcayane, vaMdhyAsutabuddhithI thatAM khapuSpanizcaya jevo na mAnIe to? (to to e nizcayane "samyaganizcaya kahI zakAze ne ?) For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( caturtha: paricintyatAmetat / ( 66 ) nizcaya upalambha: saMvidityanarthAntaram / na ca saMvido'pyavastutvamanabhyupagamAt zUnyatApatteH svasaMviditarUpA ca buddhiH buddhisvabhAvaM ca tat, na cAdhikaM tatra kiJciditi kathamavastutvaM nAma ? / evaM ca pUrvoktadoSAnativRttireva / (67) bAbA 717 caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA - evamanabhyupagame balAt tadbhAvApattyA - buddhiparikalpitarUpasya bhAvApattyA anayo: - buddhiparikalpitarUpazabdayoH parikalpitatvAbhAva iti paricintyatAmetat, vAstavasambandhasiddhirityarthaH / etatsamarthanAyaivAha - nizcaya upalambha: saMvidityanarthAntaram / na ca saMvido'pyavastutvamanabhyupagamAt / anabhyupagamazca zUnyatApatteH sarvAbhAvena / yadi nAmaivaM tataH kimityAha - svasaMviditarUpA ca buddhiH sAmAnyena buddhisvabhAvaM ca tat-buddhiparikalpitaM rUpaM na cAdhikaM tatra - buddhau kiJciditi - evaM kathamavastutvaM nAma ? buddhiparikalpitasya rUpasya nAvastutvam / evaM ca pUrvoktadoSAnativRttireva 'na hyanyatra kRta.... anekAMtarazmi .. syAdvAdI H evuM mAnazo, to to balAt buddhiparikalpita rUpanuM bhAvarUpe astitva mAnavuM paDaze ! (to ja te nizcaya khapuSpanizcaya jevo nahIM rahe... bAkI to khapuSpa ane rUpanA nizcayamAM pharaka zuM ?) ane bhAvarUpe jo astitva mAnazo, to to buddhiparikalpita rUpa/zabdanI parikalpitatA ja nahIM rahe, arthAt baMnenI vAstavikatA ja thaze ane eTale to baMneno vAstavika saMbaMdha siddha thaze... A badhuM jarA zAMtithI vicAro... * vikalpanI vastarUpatAnuM samarthana (66) bIjI vAta, (1) nizcaya, (2) upabhraMbha, (3) saMvedana... e badhA zabdo ekArthaka= paryAyavAcI che... have ahIM saMvedanane to tame vAstavika ja mAno cho, avasturUpa nahIM, nahIMtara to zUnyavAdanuM ApAdana thaze ! Azaya e ke, saMvedanane paNa avasturUpa mAnavAmAM vijJAna jevAM koI tattvanuM astitva ja na rahe ane vijJAna vinA to padArthano paNa nizcaya na thavAthI, padArthanAM astitvano paNa vilopa thaze... phalataH zUnyavAda AvI paDaze... eTale saMvedanane to vasturUpa mAnavuM ja rahyuM. bauddha : saMvedana vasturUpa hoya to zuM ? syAdvAdI : to sAmAnyathI buddhi paNa svasaMvedanarUpa hovAthI, buddhi te vasturUpa kahevAze... ane A buddhino svabhAva e ja buddhiparikalpita rUpa (=ghaTAkArAdi) che, te sivAya alaga nahIM... (kAraNa ke buddhimAM, te rUpa sivAya bIjuM kaMI che nahIM ke jene buddhino svabhAva kahI zakAya..) to pachI te rUpane avastu zI rIte kahevAya ? sAra : buddhi vasturUpa hovAthI,tenA svabhAvabhUta buddhiparikalpita rUpa paNa vasturUpa ja sAbita thaze ane e jo vasturUpa hoya, to tenA vize - "bIje karAyelA saMketavALA zabdathI bIje pravRtti na For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 718 - > Aha-yad rUpaM tad buddhau pratibhAsate, tathAbhUtaM nAstItyavastutvam / tathAhi-tadavyatiriktamapi vyatiriktamivAsAdhAraNamapi sAdhAraNamiva anarthakriyAkAryapi tatkArIvAvabhAsate, tathA tannAstItyavastutvaM pratibhAsatayA tvastyeva / (68) uktaM ca nyAyavAdinA vyAdhyA ...... .... samayAd dhvaneH' ityAdidoSAnativRttireva / Aha-yad rUpaM tat, sAmAnyamiti prakramaH, buddhauadhikRtavikalpabuddhau pratibhAsate tathAbhUtaM nAstIti kRtvA avastutvaM tasya / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / tadavyatiriktamapi, buddheriti prakramaH, vyatiriktamivaarthAntaramiva asAdhAraNamapi buddhyavyatirekeNa sAdhAraNamivAnarthakriyAkAryapi asvalakSaNarUpatayA tatkArIvAvabhAsate, tathA-tena prakAreNa tat-rUpaM nAstItyavastutvaM tathA prati - anekAMtarazmi thaI zake... vagere" pUrvokta doSo Avaze ja... (bauddha pahelA, vikalpane avastu kahI tadviSayaka doSono nirAsa karato hato, paNa A rIte tenI vasturUpatA nibaMdha hovAthI tadviSayaka doSo Avaze ja...) (have bauddha te ghaTAkAra vikalpanI vasturUpatA sAbita kare che -). - vikalpanI avastutAsAdhaka bauddhapUrvapakSa (67) bauddhaH vikalpabuddhimAM je sAmAnyAkAra rUpa pratibhAsita thAya che, tevuM rUpa kharekhara to che ja nahIM ane eTale ja, e rUpanI ame avastutA kahIe chIe... bhAvArtha: (1) sAmAnyAkAra te buddhithI koI alaga tattva nathI, paNa buddhithI alagarUpe teno mAtra pratibhAsa thAya che... (2) e rUpa, buddhithI abhinna hovAthI, asAdhAraNa che. kAraNa ke te buddhi ja che ane buddhi asAdhAraNa che, chatAM te sAdhAraNa jevuM bhAse che. AzayaH dareka buddhi bhinna bhinna che - asAdhAraNa che, tethI buddhithI abhinna evuM rUpa paNa asAdhAraNa che, chatAM badhI buddhiomAM te sAdhAraNa che evuM bhAse che... (3) jo ke sAmAnyAkAra asvalakSaNarUpa hovAthI, kharekhara to koI ja arthakriyA karato nathI (kAraNa ke arthakriyA karavAnI kSamatA to svalakSaNamAM ja che. sAmAnyAkAramAM nahIM...) chatAM paNa teno arthakriyAkArI jevo pratibhAsa thAya che... A traNa hetuothI ame kahIe chIe ke, te ( sAmAnyAkAra) rUpa kharekhara to che ja nahIM, * pUrvokta doSothI chUTavA, vikalpane avastu mAnavA sivAya bIjo koI ja rasto bauddha pAse nathI ane eTale ja tene avastu siddha karavA, bauddha potAno pUrvapakSa majabUta rIte rajU kare che... 1. 'vimevAnartha' rUti -pATha: | 2. 'tADaphleva' rUti -paDhi: | rU. thatAM 725tama pRSTham | 4. 'ddhati' rUti pUrvamudritapa:, matra tu saMtArthanusArI Tu-pI: . . 'tArI vAva' kRti -paDhi: 1 For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ti anekAntajayapatAkA "pararUpaM svarUpeNa yayA saMviyate dhiyA / ekArthapratibhAsinyA bhAvAnAzritya bhedinaH // 1 // tayA saMvRttanAnAtvAH saMvRttyA bhedinaH svayam / abhedina ivAbhAnti bhAvA rUpeNa kenacit // 2 // bhAsatayA tu yathoktalakSaNayA astyeva / uktaM ca nyAyavAdinA-dharmakIrtinA-pararUpaMvyAvRttasvalakSaNaM svarUpeNa pratibhAsena yayA saMvriyate-pracchAdyate dhiyA-buddhyA ekArthapratibhAsinyA ekAkArayA bhAvAnAzritya bhedinaH svalakSaNAnyadhikRtyotpannayA tayA-dhiyA saMvRttanAnAtvAH kiMviziSTayA saMvRttyA saMvriyate'nayA svalakSaNamiti kRtvA bhedinaH svayamasAdhAraNAtmAnaH abhedina iva-saMsRSTA iva AbhAnti bhAvA rUpeNa kenacit-vijAtIya anekAMtarazmi ... arthAtu avAstavika ja che... paNa te te prakAre =buddhi tiriktarUpe/sAdhAraNarUpe/arthakriyArUpe) pratibhAsa thato hovAthI, pratibhAsarUpe to tenuM astitva che ja... eTale tenuM astitva paramArthathI nathI, pratibhAsarUpe che... (68) A ja vAta, nyAyavAdI dharmakIrtie pramANavArtikamAM kahI che - "(1) svalakSaNarUpa atyaMta bhinna-bhinna padArthane AzrayIne, te badhA padArthono ekAkArarUpe pratibhAsa karanArI evI je buddhi vaDe, potAnA (=sAmAnya kArarUpanA) pratibhAsa dvArA, pararUpa= parasparabhinna evA svalakSaNo DhAMkI devAya che... (A buddhi sAmAnyAkArapratibhAsI hovAthI, svalakSaNonI vyAvRttatA=parasparavisadazatAne DhAMkI de che ane eTale ja te padArthono vyAvRttarUpe bodha thato nathI.) (2) te saMvRtti buddhi vaDe AcchAdita karAyelI bhinnatAvALA, pote ja asAdhAraNasvarUpe ( bhinnarUpe) rahelA evA bhinna-bhinna svalakSaNo paNa jANe abhedarUpe=ekAkArarUpe bhAse che... prazna : paNa kaI apekSAe teno tevo bhAsa thAya che? uttara H ghaTavAdinI apekSAe... eTale ghaTatvanI apekSAe bhinna-bhinna paNa ghaTono sAdhAraNarUpe bhAsa thAya che. A ghaTatva vijAtIya evA paTAdinI vyAvRttirUpa che ane eTale ja te vAstavika nathI. (kAraNa ke vyAvRtti abhAvarUpa hoI asat che...) paNa badhA ja ghaTo, paTAdithI vyAvRtta hovAthI, vijAtIyavyAvRttirUpa A ghaTatva, badhA ghaTonuM ekIkaraNa kare che... * A buddhi svalakSaNone saMvare (DhAMke) che, mATe tene "saMvRtti" kahevAya che... -2. manuSTram | For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fthAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 720 -> tasyA abhiprAyavazAt sAmAnyaM sat prakIrtitam / tadasat paramArthena yathA saGkalpitaM tayA // 3 // " iti / (69) tadapyayuktam, tattvato vihitottaratvAt taduktimAtrabhedAt / tathAhi-'yad rUpaM tad buddhau pratibhAsate, tathAbhUtaM nAstItyavastutva'muktam , tat kva nAsti ? kiM tad vyAhyA vyAvRttyupalakSitena ghaTatvAdinA tasyAH-buddherabhiprAyavazAt-ekAkArAdhyAropavazAt sAmAnya saditi prakIrtitaM buddhyAropita ekAkAraH sAmAnyamuktam / tadasat paramArthena-vastusthityA yathA saGkalpitam-AropitaM tayA-adhikRtabuddhyA / iti-evaM pUrvapakSamAzaGkhyAha-etadapianantaroditamapi ayuktam / kathamityAha-tattvataH-paramArthena vihitottaratvAt / tadanyadityAzaGkyAha-taduktimAtrabhedAt tasmAduktAduktimAtreNa bhedAdasya / etadupadarzanAyaivAhatathAhItyAdi / tathAhi yad rUpaM tad buddhau pratibhAsate, tathAbhUtaM nAstItyavastutvamuktam / ............... anekAMtarazmi (3) AvI buddhinA abhiprAyavaze (=ekAkArarUpa adhyAropanA vaze) te sAmAnya "satu' rUpe kahevAyeluM che. arthAt buddhimAM pratibhAsa thato hovAthI pratibhAsarUpe te sAmAnya sat eNnAya che... bAkI te buddhi vaDe jevuM sAmAnya kalpAyeluM che, te paramArthathI che ja nahIM, eTale paramArthathI to te sAmAnya asat ja che... (pramANavArtika 1/69 - 70-71). (sAra Ama, paramArthathI to te sAmAnya avasturUpa hoI, tame ApelA doSo A vize lAgI zake ja nahIM... have graMthakArazrI, A pUrvapakSanI ekeka vAtanuM khaMDana karaze, temAM paNa pahelA sAmAnyAkArane vasturUpa sAbita karI pUrvapakSInA maMtavyono nirAsa karaze... te have joIe -) (69) syAdvAdIH A kathana paNa yukta nathI, kAraNa ke Ano paNa uttara ame ApI ja dIdho che... prazna : paNa kyAre Apyo? uttara : juo, tame karela A badhI vAto kharekhara to pahelAnA pUrvapakSa jevI ja che, mAtra bolavAnI paddhatimAM ja thoDo-ghaNo pharaka che... eTale te pUrvapakSanA khaMDanathI, A pUrvapakSanuM khaMDana paNa thaI ja jAya che... te A rIte - tame je kahyuM hatuM ke "sAmAnyAkArarUpa je rUpa buddhimAM bhAse che, te kharekhara to che ja nahIM, eTale ja ame tene avastu kahIe chIe" - e aMge ame pUchIe chIe ke, jeno tame niSedha karo ja eTale ke bauddho, buddhiparikalpita ekAkArarUpa sAmAnyane kahe che... 2. [ ! 2. 718tame pRSTha rU. 'tatra nAsti' ti -paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 721 anekAntajayapatAkA (caturthaH buddhAveva Ahosvid bahiH ? yadi tad buddhAveva, tatra pratibhAsate tatraiva nAstIti vyAhatametat / yadi nAsti kathaM pratibhAsate ? pratibhAsate cet kathaM nAstIti ? atha bahiH, yad buddhau pratibhAsate tat kathaM bahirbhavati, taddharmatvAt ? / (70) na caitAvatA'vastutvam, svalakSaNabuddhyAkArasyApi avastutvaprasaGgAt tasyApi bahirasattvAt / sa bAhyabalopajAta iti cet, itaratrApi samAnametat / na tathAvidhaM bAhyamastIti cet, .................... vyAkhyA ............ taccAvastvityanena tat kva nAsti rUpam ? kiM tad buddhAveva nAsti Ahosvid bahi rnAstIti ? kiJcAtaH ? ubhayathA'pi doSa ityAha-yadi tad buddhAveva nAsti taMtra-buddhau pratibhAsate tatraiva nAstIti vyAhatametat / etadeva bhAvayati-yadi nAsti kathaM pratibhAsate ? pratibhAsate cet kathaM nAstIti ? dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha-atha bahirnAsti yad buddhau pratibhAsate tat kathaM bahirbhavati taddharmatvAt-adhikRtatabuddhidharmatvAt ? na caitAvatA kAraNena bahirnAstItyavastutvamasyeti / kuta ityAha-svalakSaNabuddhyAkArasyApi kimityAhaavastutvaprasaGgAt / prasaGgazca tasyApi-svalakSaNabuddhyAkArasya bahirasattvAd buddhidharmatvena / saH-svalakSaNabuddhyAkAraH bAhyabalopajAta iti cet, tatazca tattvataH tasyApi bahirasattvAdi ................ manesitarazmi ..... cho, te saamaanyaa||2 yA nathI ? | (1) buddhima 4, 3 (2) pAra ? (1) buddhimAM ja nathI, evuM to na kahI zakAya, kAraNa ke buddhimAM to teno pratibhAsa thato DovAthI, 'tyo nathI' - methana viruddha thAya... (arthAt vadato vyAghAta ThevU thAya, meTa? 3 'bhArI mAtA vAMjhaNI' - evA vacana jevuM thAya) kAraNa ke tyAM na hoya to pratibhAsa kema thAya ane pratibhAsa thAya to tyAM nathI - me ubha upAya ? meTase buddhimA2ma to sAmAnya cha 4... tathI prathamapakSa to yumata nathI... ___ (2) te sAmAnyA12 92 nathI, medhuMDezo, to abhe hAme chIme , 4 saamaany|2 buddhimAM bhAsato hoya, te to bahAra zI rIte hoI zake ? kAraNa ke te to buddhino dharma hovAthI buddhimAM ja rahevAno ne ? ane e buddhimAM rahela dharma, bahAra na hoya teTalA mAtrathI te avastu banI jAya me nathI... (70) bauddha : 592 na. DovA mAtrathA tene avastu mAnA sameto ? syAdvAdIH to to nirvikalpabuddhimAM bhAsatAM svalakSaNAkArane paNa avastu mAnavAno prasaMga Avaze ! kAraNa ke te svalakSaNAkAra paNa buddhino dharma hovAthI, tenuM paNa bahAra astitva nathI ja... bauddha : paNa buddhigata svalakSaNAkAra to ghaTAdi bAhyasvalakSaNanA baLe thayo che ane eTale ja ................... 1. 'tadbuddhau' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:). vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 722 atathAvidhabhAve kiM pramANam ? tadAkArajJAnotpattiriti cet, iyaM tathAvidhe'pi sadRzI / neyaM tataH, kvacit tadabhAve'pi bhAvAditi cet, nirvikalpabuddhAvapi tulyametat / vyADyA . tyasiddham / etadAzaGkyAha-itaratrApi-asvalakSaNAkAre samAnametad yaduta sa bAhyabalopajAta iti / na tathAvidhaM-sAMdhAraNAdidharmakaM bAhyamastIti cet, svalakSaNAnAmasAdhAraNatvAdityetadAzaGkyAha-atathAvidhabhAve-asAdhAraNasvalakSaNabhAve kiM pramANam ? tadAkArajJAnotpattiH-atathAvidhasvalakSaNAkArajJAnotpattiriti cet pramANam, etadAzaGkyAha-iyaMtadAkArajJAnotpattiH tathAvidhe'pi-sAdhAraNAdidharmake asvalakSaNe'pItyarthaH, sadRzI-sAdhAraNA, sAdhAraNAdyAkArasyApyanubhavAdityarthaH / neyaM-tathAvidhasAdhAraNAdyAkArajJAnotpattiH tataHtathAvidhAt sAdhAraNAdirUpAd bAhyavastunaH / kuta ityAha-kvacit-anyatra tadabhAve'pitathAvidhasAdhAraNAdidharmakabAhyAbhAve'pi bhAvAt-tathAvidhasAdhAraNAdyAkArajJAnotpatteH ghaTAdya... anekAMtarazmi ...... tene avasvarUpa na manAya...) syAdvAdI: are ! e rIte to buddhigata sAmAnyAkAra paNa bAhyavastunA baLe ja utpanna thayo che... (ane eTale to tene paNa avasturUpa na ja manAya...) bauddha : paNa bAhya koI sAdhAraNAdi dharmavALI vastu ja nathI ke jenA baLe sAmAnyAkAranI utpatti thAya. bauddho bAhya badhA ja svalakSaNone asAdhAraNarUpa mAne che...) syAdvAdIH are ! e rIte to "asAdhAraNadharmavALA svalakSaNo che" emAM paNa zuM pramANa? bauddha : asAdhAraNa evA svalakSaNAkAre jJAnanI utpatti thavI e ja to tenA (=asAdhAraNasvalakSaNanA) astitvamAM pramANa che... (Azaya e ke, jo asAdhAraNa padArtha na hota to asAdhAraNasvalakSaNAkAre jJAna paNa na thAta... paNa tevuM jJAna thavAthI ja tevA padArthanAM astitvanI siddhi thAya che...) syAdvAdI: evuM kathana to amArA mate paNa samAna che... eTale ame paNa evuM kahI zakIe ke, sAdhAraNa evAM sAmAnyAkAre jJAnanI utpatti thavI e ja tenA (=sAdhAraNasAmAnyAkAranA) astitvamAM pramANa che... (bAkI tevA padArthanAM astitva vinA to, sAmAnyAkAra=asvalakSaNAkAra jJAna paNa na ja thAya..) ane tevuM sAdhAraNa-asvalakSaNAkAre thatuM jJAna to anubhavasiddha che... bauddha : paNa A sAdhAraNAkAre thatuM jJAna, sAdhAraNAdi dharmaka bAhyavastunA baLe ja thAya, evuM na mAnI zakAya, kAraNa ke ghaNIvAra to sAdhAraNAdi dharmavALA ghaTAdinAM astitva vinA paNa, sAdhAraNAkAre jJAnanI utpatti thatI dekhAya che... (Azaya e ke, jo asvalakSaNa vastuthI ja asvalakSaNAkAra jJAna thatuM hoya, to tevA ghaTAdi 2. "sAdhArarmi ' rUti Tu-paTa: I For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 723 anekAntajayapatAkA ( Rturtha: (71) na sA sAdhvI, tadAbhAsatvAditi cet, itaratrApi samAnaH samAdhiH / sA sAdhvI na sambhavatyeveti cet, sAdhAraNo'bhizApaH / ( 72 ) svalakSaNadarzanAnugrahAdasAdhAraNa huM bAhyA .. bhAve'pi tathAvidhavijJAnabhAvAt / etadAzaGkyAha-nirvikalpakabuddhAvapi, atathAvidhAsAdhAraNasvalakSaNabuddhAvapItyarthaH / tulyametat-anantaroditaM yaduta 'neyaM tataH' ityAdi / utpadyate ca dvicandrAdyabhAve nirvikalpakabuddhiH / na sA - tadabhAvabhAvinI nirvikalpakabuddhiH sAdhvI, tadAbhAsatvAt-sAdhvyAbhAsatvAt / iti cet, etadAzaGkyAha-itaratrApi-adhikRtavikalpabuddhau samAnaH samAdhiH- tulyaH parihAraH / tathAvidhabAhyAbhAvabhAvinI sA'pi tadAbhAsaiveti bhAvaH / sA-tathAvidhabuddhiH sAdhAraNAdidharmikA'svalakSaNaviSayA sAdhvI aviSayatvena na sambhavatyeva / iti cet, etadAzaGkyAha-sAdhAraNo'bhizApaH atathAvidhabuddhirapyasAdhAraNAdidharmasvalakSaNa I * anekAMtarazmi vinA tevuM jJAna na ja thavuM joIe.. chatAM paNa te vinA tevuM jJAna thatuM hovAthI, tevAM jJAna dvArA asvalakSaNAkAra vastunI vyavasthA saMgata nathI...) syAdvAdI H evuM kathana to nirvikalpabuddhi aMge paNa samAna che. te A rIte - asAdhAraNasvalakSaNAkAre thatuM jJAna, svalakSaNarUpa vastuthI ja thAya - evuM paNa nathI, kAraNa ke dvicandraviSayaka jJAna jevA nirvikalpajJAna (=svalakSaNajJAna) to svalakSaNarUpa be candranAM astitva vinA paNa thAya che... (ahIM svalakSaNa=be candra vinA paNa dvicandrAkAre=svalakSaNAkAre jJAna thatuM dekhAya che. eTale to svalakSaNa vastuthI ja asAdhAraNa-svalakSaNAkAra jJAna thAya evuM paNa niyamita nathI...) : (71) bauddha : juo bhAI ! svalakSaNa vinA paNa thanArI dvicandraviSayakabuddhi jevI nirvikalpabuddhi to kharekhara satya nahIM, paNa satyAbhAsa che... bAkI satyabhUta svalakSaNAkAra buddhi to svalakSaNarUpa vastuthI ja thAya... (eTale tevI buddhimAM bAhyavastujanyatA akSata ja che...) syAdvAdI : are ! evuM samAdhAna to vikalpabuddhi aMge paNa zakya che - asvalakSaNa vinA paNa thanArI sAmAnyAkArarUpa savikalpabuddhi to satya nahIM, paNa satyAbhAsa che... bAkI satyabhUta sAmAnyAkAra buddhi to asvalakSaNarUpa vastuthI ja thAya... (eTale sAmAnyAkArabuddhimAM paNa, bAhyavastujanyatA akSata ja che...) bauddha H sAmAnyAkAra buddhi to asvalakSaNane AzrayIne sAdhAraNadharmika pravarte che, paNa vAstavamAM sAdhAraNa-asvalakSaNAkAra jevuM to koI tattva ja nathI... eTale sAdhAraNa-asvalakSaNAkAre thatI buddhi kharekhara to nirviSayaka ja che. tethI eke savikalpabuddhi satyarUpe saMbhavita nathI. syAdvAdI : bauddha ! evo abhizApa (=doSa) to nirvikalpabuddhi aMge paNa samAna che + 1. pUrvamudrite tu 'dharmiSThA svalakSaLa.' tyazuddhavAda:, D-pratAnusAreAtra zuddhi / 2 ''tizaya:' kRti 3-pATa: I For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 724 -> iti cet, na, taddarzanAnugrahasyApi bhAvAt / tadabhAvAdeva tadabhAva iti cet, na, tasyAsiddhatvAt, tadAkArAdisaMvedanAt tannizcayAnupapatteH / na sAdhAraNAkAreNaiva saMvedanena sAdhAraNArthAbhAvanizcayaH, atiprasaGgAt, svalakSaNAkAreNApyanena tadabhAvanizcayApatteH / * jIvyAchA .......... viSayatvasammatA sAdhvI na sambhavatyeveti vaktuM zakyatvAt sAdhAraNo'bhizApa iti / svalakSaNadarzanAnugrahAt kAraNAt asAdhAraNaH / iti cet, etadAzaGkyAha-na - naitadevam, taddarzanAnugrahasyApi - asvalakSaNadarzanAnugrahasyApi bhAvAt tadabhAvAdeva - bAhyAsvalakSaNAbhAvAdeva tadabhAva iti ced darzanAnugrahAbhAvaH / iti cet, etadAzaGkyAha-na, tasya - tadabhAvasya asiddhatvAt / asiddhatvaM ca tadAkArAdisaMvedanAt-asvalakSaNAkArAdisaMvedanAt / 'Adi'zabdAt tadanyAkArAdigrahaH / tannizcayAnupapatteH- bAhyAsvalakSaNAbhAvanizcayAnupapatteH / etatprakaTAnAyaivAha-na sAdhAraNAkAreNaiva, asvalakSaNAkAreNetyarthaH, saMvedanena - vijJAnena sAdhAraNA* anekAMtarazmi asAdhAraNa-svalakSaNAkAra buddhi to svalakSaNane AzrayIne pravarte che, paNa svalakSaNa jevuM to koI tattva ja nathI... eTale asAdhAraNarUpa-svalakSaNAkAra buddhi kharekhara to nirviSayaka ja che - A kathanathI to, nirvikalpabuddhi paNa satyarUpe sAbita nahIM thAya... (72) bauddha : paNa svalakSaNanuM to darzana thAya che ane eTale ja ame nibaMdha kahIe chIe ke - svalakSaNarUpa vastu che ja ane tene viSaya karIne ja A svalakSaNAkAra buddhi thAya che - Ama, nirvikalpanI satyatA abAdhita che... eTale te doSa nirvikalpa aMge samAna nathI... : syAdvAdI H evuM samAdhAna to savikalpa aMge paNa zakya che, kAraNa ke asvalakSaNadarzanano anugraha paNa thAya ja che. (Azaya e ke, asvalakSaNanuM paNa darzana thAya che ja ane eTale to ame paNa kahI zakIe ke, asvalakSaNarUpa vastu che ane tene viSaya karIne ja A savikalpabuddhi thAya che... A rIte to savikalpanI satyatA paNa abAdhita che...) bauddha : paNa asvalakSaNa-sAdhAraNa jevuM koI tattva ja na hovAthI, asvalakSaNadarzananAM anugrahano abhAva che... (AvuM asvalakSaNadarzana tyAre thAya ke jyAre tevI koI vastu hoya... paNa asvalakSaNasAdhAraNarUpa koI vastu ja nathI...) syAdvAdI : "asvalakSaNarUpa vastu nathI" - e ja vAta tamArI siddha nathI, kAraNa ke jyAre sAdhAraNa-asvalakSaNAkAre spaSTa saMvedana thatuM hoya, tyAre "asvalakSaNarUpa vastu nathI' - evo nizcaya zI rIte thAya ? bhAva e ke, ghaTanuM jyAre spaSTa saMvedana thatuM hoya, tyAre koI kahe ke - "ghaTa nathI'' to te vAta chu. 'tadrAvA' ti 1-pATa: I 2. 'api' nRtyadhino 6-pATa: / rU. 'ca-taddarzanA0' kRti pUrvamudritapA:, atra tu Da-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 725 anekAntajayapatAkA (caturtha: (73) evamanyAkAreNApi yojanA kAryeti / (74) evaM ca 'tadavyatiriktamapi vyApadya rthAbhAvanizcayaH-asvalakSaNArthAbhAvanizcayaH / kuto netyAha-atiprasaGgAt / enamevAhasvalakSaNAkAreNApyanena-saMvedanena tadabhAvanizcayApatteH-svalakSaNAbhAvanizcayApatteH, evamanyAkAreNApi asvalakSaNacintAyAM svalakSaNAkAreNa svalakSaNacintAyAM cAsvalakSaNAkAreNa yojanA kAryA / kimuktaM bhavati ? na svalakSaNAkAreNa saMvedanenAsvalakSaNArthAbhAvanizcayaH, atiprasaGgAditi tadbhAvanA kRtaiva / evaM ca sati tadavyatiriktamapi vyatiriktamivetyAdi ... anekAMtarazmi .... mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke ghaTa vinA to AvuM saMvedana thAya ja nahIM... tema prastutamAM paNa samajavuM. bIjI vAta, "asvalakSaNa-sAdhAraNAkArarUpa vastu nathI" - evuM tame kayA saMvedananA AdhAre kaho cho? (1) sAdhAraNAkAra saMvedananA AdhAre, ke (2) svalakSaNAkAra saMvedananA AdhAre ? (73) (1) asvalakSaNAkAra jJAnathI ja "asvalakSaNa vastu nathI" evo nizcaya to na mAnI zakAya, kAraNa ke tene ja viSaya karatuM jJAna ja, tenA ja abhAvano nizcaya zI rIte kare ? (ghaTajJAna to ghaTano ja nizcaya kare, ghaTanA abhAvano nahIM...) prazna : taviSayaka jJAnathI paNa tenA abhAvano nizcaya mAnI laIe to? uttara : to to atiprasaMga e Avaze ke, svalakSaNAkAra nirvikalpasaMvedanathI paNa, svalakSaNa abhAvano nizcaya mAnavo paDaze! pachI bhale ne te saMvedanamAM svalakSaNano pratibhAsa paNa thato hoya... tethI prathamavikalpa to yukta nathI... (2) svalakSaNAkAra jJAnathI paNa "asvalakSaNarUpa vastu nathI" evo nizcaya na mAnI zakAya, kAraNa ke anyaviSayaka jJAnathI anyajJAnanA viSayano apalApa na karAya... (paTajJAnamAM ghaTa na dekhAya teTalA mAtrathI te paTajJAna dvArA ghaTAbhAvano nizcaya na thaI zake, kAraNa ke ghaTajJAnathI to tenuM astitva abAdhita che. tema ahIM paNa, asvalakSaNAkAra saMvedanathI asvalakSaNanuM astitva abAdhita che...) prazna : anyaviSayaka jJAnathI paNa, anyajJAnanA viSayano apalApa mAnI laIe to ? uttara : to to svalakSaNano paNa apalopa thavAno atiprasaMga Avaze, kAraNa ke pUrvokta rIte sAdhAraNa saMvedanathI, anyajJAnanA (svalakSaNAkAra jJAnanA) viSayabhUta svalakSaNano apalopa paNa zakya ja che... eTale bIjo vikalpa paNa yukta nathI... sAraH tethI "asvalakSaNarUpa vastu nathI" - evo nizcaya na thAya ane eTale te vastunI nibaMdha siddhi thaze... AvA vastubaLe utpanna thayela sAdhAraNAkAra vikalpabuddhi paNa vAstavikarUpe ja sAbita thAya... eTale zabda-vikalpano vAcya-vAcakasaMbaMdha vAstavika mAnavo rahyo.. (74) A kathanathI, pUrvapakSIe je kahyuM hatuM ke - "te sAdhAraNAkAra, buddhithI atirikta 2. pUrvamudrita tu kRtava' kRti pATha: D-pratAnusAreTa zuddhapAvasthApanA ! For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ............ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 726 vyatiriktamiva' ityAdyanAlocitAbhidhAnamiti darzitameva tathApi lezato vizeSeNa darzyate // (75) tatra yaduktam-"pararUpam" ityAdyatra pararUpaM vyAvRttaM svalakSaNamasAdhAraNaM tat kathaM svarUpeNa svapratibhAsena saMviyate pracchAdyate dhiyA ekArthapratibhAsinyA ekAkArayA bhAvAnAzritya bhedinaH svalakSaNAnyadhikRtyotpannayo tathotpannAyAstatpratibhAsi ............... vyAkhyA ..... paurvapakSaM vaca: anAlocitAbhidhAnamiti darzitameva tathApi lezataH-saMkSepato vizeSeNa prativacanaM darzyate // tatra yaduktaM pUrvapakSa-"pararUpam' ityAdi atrApi pararUpaM vyAvRttaM svalakSaNamasAdhAraNaM vartate, tat kathaM svarUpeNa svapratibhAsena saMvriyate pracchAdyate dhiyA ekArthapratibhAsinyA ekAkArayA bhAvAnAzritya bhedinaH / svalakSaNAnyadhikRtyotpannayA ? ayamatra piNDArthaH-paraM rUpaM kathaM svarUpeNa dhiyA pracchAdyate kathaM ca netyAha-tathotpannAyAH pAramparyeNa ... manetirazmi ...... hovA chatai 59l, vyatiritanI 4 mAse che..." te 4thana 59 // anAlAyita (=viyAryA vinAnu) siddha thAya cha, ||25AUM 75rota rIte (1) buddhithA vyatirita, (2) saapaa25||12, ane (3) arthakriyAkArI (=samAnAkAra jJAnane utpanna karavArUpa arthakriyA karanAra...) evA asvalakSaNarUpa 54Arthanu nidhi mastitva cha... A pramANe pUrvapakSanI dareka vAtono saMkSepathI nirAsa batAvyo... paNa have teonI ekeka vAtonuM vizeSathI nirAkaraNa batAvAya che - - pUrvapakSanA kathanano sacoTa nirAsa - (75) tame 4 yuM tuM - "te saMvRtti buddhi , sva35 // 2 // 35 (vyAvRttasvasa1935) mAhita rAya che... vagaire" - me ge paDelA smaa| praznano 4vAsApo... prazna me, 5235 meTale. tame vyAvRtta (=52-52bhinna) asAdhA29 (atyaMta visa21) svlksse| 5o cho... have Avo svalakSaNarUpa padArtha, (1) bhinna- bhinna evA svalakSaNone AzrayIne utpanna thanArI, ane (2) ekAkArarUpe arthano pratibhAsa karanArI evI sAdhAraNAkAra saMvRtti vaDe zI rIte AcchAdita karAya? eTale ke AvI saMvRtti vaDe, svarUpa (sAdhAraNAkArapratibhAsa) dvArA pararUpa=vyAvRttasvalakSaNa zI rIte AcchAdita karAya ? bauddha: paNa tenAthI pararUpanuM AcchAdAna karavAmAM vAMdho zuM? syAdvAdI : are bauddha ! tamArA kahevA pramANe to te sAdhAraNAkAra buddhi paNa, paraMparAe ........................... 1. samIkSyatAM 718tamaM pRsstthm| 2.719tame pRsstthe| 3. santulyatAM yaduktaM vyAkhyAyAM 719tame pRsstthe| 4. avalokyatAM 718tamaM pRsstthm| 5. 719tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 727 anekAntajayapatAkA (caturtha: tvena tatprakAzanAt saMvaraNAsiddheH / (76) pAramparyotpatteH asyA atadAkArateti cet, na, nyAyAnupapatteH pAramparyeNApi kRSNAdibhyaH sitAdibuddhyasiddheH, tadanyataramAtra pararUpebhyaH tatpratibhAsitvena-pararUpAkAratvena svalakSaNAkAratvena tatprakAzanAt-pararUpaprakAzanAddhetoH kimityAha-saMvaraNAsiddheH / pAramparyotpatteH kAraNAt asyAH-adhikRtabuddheH atadAkArateti cet apararUpAkAratA, na svalakSaNAkAratA ityarthaH / etadAzaGkyAhana, nyAyAnupapatteH / enamevAha-pAramparyeNApi kRSNAdibhyaH sakAzAt sitaadibuddhysiddheH| asiddhizca tadanyataramAtrasattApattyA-kRSNAdyanyataramAtrasattApattyA hetubhUtayA taditarAbhAva eka anekAMtarazmi . svalakSaNathI utpanna thayela che. (bhavAnazritya peni:) ane tethI to te buddhi valakSaNano ja pratibhAsa karaze ne? kAraNa ke jenAthI utpanna thAya teno ja te jJAna pratibhAsa kare... (ghaTathI thanArUM jJAna ghaTano ja pratibhAsa kare...) Ama, sAdhAraNAkAra buddhi to svalakSaNapratibhAsI hovAthI, tenA dvArA to svalakSaNano prakAza (=bodha) thaze... eTale te buddhithI svalakSaNanuM saMvaraNa=AcchAdAna to siddha nathI... (Azaya e ke, ghaTapratibhAsI jJAna kadI ghaTanuM AcchAdAna na kare, tema svalakSaNapratibhAsI buddhi, kadI svalakSaNanuM AcchAdAna na kare, ulaTAnuM pratibhAsa ja kare... to pachI te buddhithI pararUpanuM AcchAdAna to zI rIte kahI zako ?) (76) bauddhaH juo bhAI ! sAdhAraNAkAra buddhi yadyapi lakSaNathI ja janya che, paNa tenI utpatti paMraparAe thaI hovAthI, temAM pararUpa-svalakSaNano AkAra nathI... (ane eTale ja, tenA dvArA svalakSaNano pratibhAsa na thatA, svalakSaNanA AkAranuM AcchAdAna thAya che...) svAdAdIH A vAta paNa yukta nathI, kAraNa ke AmAM nyAyanI asaMgati che. te A rIte - jo svalakSaNathI paNa asvalakSaNAkAra buddhi thAya, to to kRSNAdi koI eka padArthathI ja zvetAdinI paNa buddhi thaI jaze ! ema mAtra eka kRSNathI ja, kRSNa-zveta-nIlAdi tamAma buddhio thaI jatAM to, mAtra eka kRSNanuM ja astitva siddha thaze ane te sivAyanA zvetAdi padArthono to vilopa thaI jaze ! tAtparya e ke, jJAnanA AdhAre viSayanI vyavasthA thAya... ghaTajJAnathI ghaTanI, paTajJAnathI paTanI, kRSNajJAnathI kRSNanI... paNa jo koI eka padArthathI visadaza jJAna paNa thaI jatuM hoya, to to 'ghaTathI ja ghaTajJAna-zvetathI ja zvetajJAna" - evo nizcaya nahIM rahe... kAraNa ke ghaTajJAna-zvetajJAnAdi jJAno to mAtra kRSNathI paNa zakya che. phalataH te jJAno dvArA kRSNanI ja vyavasthA thaze, eTale to zvetAdi * sAdhAraNAkArabuddhi paNa paraMparAe svalakSaNathI janya hoI, svalakSaNapratibhAsI che - e vAtano khAsa khyAla rAkhavo. 6. 'tAvAda' ti Tu-pATha: For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 728 sattApattyA taditarAbhAvaprasaGgAt / na cApyeSaikArthapratibhAsinyeva, tathA'nanubhavAt, tatsamAnatayA pratIteH, tadananuvidvaikArthApratibhAsanAditi / (77) evaM ca saMvaraNAnupapatteH tayA dhiyA saMvRttanAnAtvAH-sthagitanAnAtvAH kiMviziSTayA saMvRttyA saMvriyate anayA - vyArahyA che prasaGgAt-kRSNAdItarasitAdyabhAvaprasaGgAt / na cApyeSA-adhikRtA dhIH ekArthapratibhAsinyeva / kuta ityAha-tathA-ekArthapratibhAsitvena ananubhavAt kAraNAt / ananubhavazca tatsamAnatayA pratIteH-bhedibhAvasamAnatayA pratIteH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-tadananuvidvaikArthApratibhAsanAt-bhedibhAvAnanuviddhaikArthApratibhAsanAt iti / evaM ca saMvaraNAnupapatteH kAraNAt kimityAha-tayA dhiyA saMvRttanAnAtvAH-sthagitanAnAtvAH kiMviziSTayA saMvRttyA ... anekAMtarazmi . padArthono vilopa ja thavAno. tethI svalakSaNathI asvalakSaNAkAra nahIM, paNa svalakSaNAkAra buddhi ja mAnavI joIe ane AvI buddhi dvArA to svalakSaNanuM AcchAdAna asaMgata ja rahe... bIjI vAta, te buddhi bhinna padArthono ekAkArarUpe =abhedarUpe avabhAsa karAve, evo anubhava thato nathI, kAraNake anubhava to bhinna padArthono samAnarUpe thavo ja pratIta che. eTale bhinnabhinna svalakSaNono ekAkArarUpe nahIM, paNa samAnarUpe ja anubhava thAya che... AvuM mAnavuM ja joIe, kAraNa ke bhinna-bhinna svalakSaNothI ananuviddha (=rahita) mAtra ekAkArarUpe koI eka arthano pratibhAsa thato nathI... Azaya e ke, judA-judA ghaTono samAnarUpe ja bodha thAya che, badhA ghaTonAM ekIkaraNathI koI eka mahAiTano bodha thAya evuM nathI... paNa jo buddhi ekAkArarUpe bodha kare, to to tevo paNa pratibhAsa thavo joIe ne ? (eTale te buddhi dvArA arthanuM grahaNa samAnarUpe ja mAnavuM joIe, ekAkArarUpe nahIM...) sAraH Ama, samAnAkArarUpe bhinna-bhinna svalakSaNono pratibhAsa karanArI svalakSaNaviSayaka buddhithI, svalakSaNonuM saMvaraNa AcchAdana bilakula saMgata naithI... (ekAkAra thAya to saMvaraNa thAya, samAnAkAre thAya to bhinnatAnuM jJAna thavAthI saMvaraNa nathI...) * buddhi dvArA svalakSaNAcchAdAnano nirAsa - (77) uparokta kathanathI, bIjuM tame je kahyuM hatuM ke - "te saMvRtti (svalakSaNonuM saMvaraNa karanArI) buddhi vaDe AcchAdita karAyela bhinnatAvALA, svataH ja asAdhAraNarUpe rahelA, bhinna-bhinna * AvuM kahIne graMthakArazrIe, bauddhanA maulika kathana para prahAra karyo che... ane eTale bIjI paNa pUrvapakSavArtAno, A kAraNathI ja vilopa thAya che, evuM have kahe che... 1. 'tathA dhiyA' iti ka-pAThaH / 2. ita Arabhya 'ghaTatvAdinA' paryantaka: pATho vyAkhyAyAM 719-720tamayoH pRSThayoH dRshyte| For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 729 anekAntajayapatAkA (caturthaH svalakSaNamiti kRtvA bhedinaH svayamasAdhAraNAtmanA'bhedina iva saMsRSTA ivAbhAnti bhAvA rUpeNa kenacid vijAtIyavyAvRttyupalakSitena ghaTatvAdinA' iti nyAyato vacanamAtrameveti / tathA tasyA buddheH abhiprAyavazAdekAkArAdhyAropavazAt sAmAnyaM saditi prakIrtitaM buddhyAropita evAkAraH sAmAnyamuktaM tadasat paramArthena vastusthityA yathA saGkalpitamAropitaM tayeti / etacca vacanamAtram, paramArthatastadasattvAsiddheH, buddhyArUDhasya vedyamAnatvAt, tatpratikSepe'tiprasaGgAt (78) tanniviSayatvAsiddheH, pramANAbhAvAt, ..* vyAkhyA .......... saMviyate'nayA svalakSaNamiti kRtvA bhedinaH svayamasAdhAraNAtmanA abhedina iva saMsRSTA ivAbhAnti bhAvA rUpeNa kenacid vijAtIyavyAvRttyupalakSitena ghaTatvAdineti-etannyAyato vacanamAtrameva / tathA 'etacca vacanamAtram' iti yogaH / kimityAha-tasyA buddharabhiprAyavazAt ekAkArAdhyAropavazAt sAmAnyaM saditi prakIrtitaM buddhyAropita evAkAraH sAmAnyamuktaM tadasat paramArthena vastusthityA yathA saGkalpitamAropitaM tayeti / etacca vacanamAtram / kuta ityAha-paramArthataH-tattvena tadasattvAsiddheH-sAmAnyAsattvAsiddheH / asiddhizca buddhyArUDhasya vedyamAnatvAt tatpratikSepe-buddhyArUDhasAmAnyapratikSepe atiprasaGgAt-buddhyArUDha * manetirazmi - svalakSa 55 09 ame635 mAse cha... 5 te abha635 mAse ? to ghaTavAhinI apekSA... A ghaTava vijAtIya evA paTAdinI vyAvRttirUpa che, eTale te ghaTatvanI apekSAe bhinna-bhinna paNa ghaTA svasono, me511235 pratimAsa thAya che..." - saMpUrNa jathana 5e| yustithI mAtra bolavA pUratuM ja sAbita thAya che, kAraNa ke pahelI vAta to e ke, te buddhi svalakSaNapratibhAsI hoI tenA dvArA svalakSaNanuM saMvaraNa= AcchAdAna ja ghaTatuM nathI, to pachI tamAruM (te buddhi vaDe saMvRtta bhinnatAvaNa 59...) 'thana zA rIte yukta ya? * sAmAnyanI apAramArthiktAno nirAsa - bIjuM tame je kahyuM hatuM ke - "AvI buddhinA ekAkArarUpa adhyAropanA vaze, te sAmAnya sattArUpe kahevAyela che, eTale ke buddhiparikalpita AkAra ja sAmAnya che ane eTalA aMze ja te sat cha... 54j sAmAnya te buddhi va 485Ayeta cha, tej sAmAnya 52bhArthathA (=qAstavi zata) to asat ja che, arthAt te che ja nahIM" - A kathana mAtra vacanavilAsarUpa sAbita thAya che, kAraNa ke "te sAmAnya 52bhArthathA asat che" - siddha nathI.... paudha : to zuM te 52bhArthathA 59 / sat cha ? syAdvAdIH hA jarUra, kAraNa ke savikalpabuddhimAM tenuM spaSTapaNe saMvedana thAya che... have jo A 1. ataH paraM 'tayA''vasAnakaH pATho vyAkhyAyAM 720 tame pRSThe vidyate / 2. 'ivAsaMsRSTA' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhakkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 730 sarvathA'sataH pratibhAsanAyogAt, viyatkezAdibuddherapi sadAlambanatvAt tathAvidhatimirareNvAdibhAvata utpatteH andhatamase'bhAvAditi vakSyAmaH / (79) evamapi tulya cADyA che svalakSaNAkArasyApi pratikSepApatteH / saviSayo'yaM sa tu nirviSaya ityAzaGkApohAyAha-tanniviSayatvAsiddheH / asiddhizca pramANAbhAvAt niviSayaH ayamiti nAtra pratyakSaM nAnumAnamiti paribhAvanIyam / sarvathA'sata:-padArthasya pratibhAsanAyogAt viyatkezAdibuddhayA vyabhicAra iti vibhramApohAyAha-viyatkezAdibuddherapi, 'Adi'zabdAd dvicandrAdibuddhigrahaH, sadAlambanatvAt / sadAlambanatvaM ca tathAvidhatimirareNvAdibhAvata utpatteH kAraNAt / itthaM caitadaGgI anekAMtarazmi .... saMvedita AkArano paNa apalApa karo, to svalakSaNAkArano paNa apalApa karavAnI Apatti Ave ! pachI bhale ne te AkAra paNa buddhimAM spaSTapaNe saMvedita hoya... (78) bauddha : tame jarA baMne AkArano taphAvata vicAro - (1) buddhimAM saMvedita svalakSaNAkAra to saviSayaka che, kAraNa ke te AkAranA svalakSaNarUpa viSayanuM nibaMdha astitva che, jyAre (2) buddhimAM saMvedita sAmAnyAkAra to nirviSayaka che, kAraNa ke te AkAranAM sAmAnyarUpa viSayanuM kharekhara to astitva ja nathI... syAdvAdIH tamArI A vAta paNa yukta nathI, kAraNa ke "sAmAnyAkAra nirviSayaka (=viSayarahita) che" - e vAtamAM koI pramANa nathI. te A rIte - (1) "A nirviSayaka che' - e vize pratyakSa to pramANa na banI zake, kAraNa ke pratyakSano e viSaya ja nathI, pratyakSa to niraMza vastune grahaNa karavAmAM ja vyAkRta che... (2) "A nirviSayaka che' - e vize anumAna paNa pramANa nathI, kAraNa ke anumAna to pote ja sAmAnyAkArane viSaya karIne pravartaka bane che... (eTale jo te anumAnathI khyAla AvI jAya che, bhAsita thato sAmAnyAkAra nirviSayaka che, to te anumAnathI vastu vize pravRtti ja na thAya...) tethI, buddhimAM saMvedita sAmAnyAkArane nirviSayaka na mAnI zakAya... ane eka vAta samajI rAkho ke te je padArtha sAva ja asatuM hoya, te padArthano pratibhAsa kadI paNa thAya nahIM... zuM khapuSpano pratibhAsa kadI thAya che? - tethI sAmAnyAkArane vAstavika mAnavAmAM ja, teno pratibhAsa saMgata thAya. bauddha : koIka vAra, AMkhothI AkAzamAM vALa jevA lITA dekhAya che... e vakhate thatI AkAzakezaviSayaka buddhi, zuM asatuM paNa AkAzakazano pratibhAsa nathI karatI ? (tama sAmAnyAkArabuddhi paNa asatpratibhAsI kema na manAya ?) syAdvAdIH juo bhAI ! tevI (1) AkAzakezabuddhi, (2) dvicandranI buddhi paNa satapadArthaviSayaka ja che, kAraNa ke tevA prakArano aMdhakAra, reNu-dhULa vagere kAraNothI ja tenI utpatti thAya che, bAkI 2. "mAnamiti mavi' ta Tu-pa4i: . 2. 'vipakSe deza'i ti -paDhi: 1 For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 731 anekAntajayapatAkA (vArtha: evAnantyadoSa iti cet, na, samAnapariNAmavadbhAveSu anyataravAcakatvaniyoge'pi dhvaneradoSAt, bhUyo'pi tatastAdRzi pravRttyavirodhAt evambhUtA etacchabdavAcyA iti ja.... ja vyArA ... kartavyamityAha-andhatamase'bhAvAt viyatkezAdibuddheH iti vakSyAmaH Urdhvam / evamapi tulya evAnantyadoSa iti cet / yazcobhayordoSo ne tatraikazcodyo bhavatItyabhiprAyaH / etadAzaGkyAhana, samAnapariNAmavadbhAveSu-ghaTAdiSu anyatarasmin bhAve vAcakatvaniyoge'pi dhvaneH / kimityAha-adoSAt / kathamadoSa ityAha-bhUyo'pi tataH-ghaTAdizabdAt tAdRzi-samAna anekAMtarazmi . nathI ja thatI... Ama, kAraNajanya hovAthI, te buddhi paNa kathaMcit saviSayaka ja che...(arthAt sat evI reNu Adine ja viSaya kare che...) (tema dvicandrabuddhi paNa candranAM astitva vinA thatI nathI. phalataH te paNa candrane viSaya karIne ja pravarte che...) A vAtane ame AgaLa kahIzuM... TuMkamAM, koI paNa buddhi sapadArthaviSayaka ja hoya... phalata sAmAnyAkAra buddhi paNa sat evA sAmAnyane viSaya karanAra ja mAnavI rahI ane eTale to sAmAnyanI pAramArthikatA ja siddha thaI... (siMhAvalokanaH eTale vikalpabuddhipratibhAsa vasturUpa sAbita thatAM "bIje karAyela saMketavALA zabdathI bIje pravRtti na thAya...vagere" - pUrvokta doSo Avaze ja... tethI mULapUrvapakSamAM, bauddha jema svalakSaNa anaMta hovAthI temAM saMketanI azakyatA batAvI, tema graMthakArazrIe trIjA apaharUpa vikalpamAM paNa saMketanI azakyatA batAvI... eTale saMketa vastumAM ja mAnavo joIe ane tethI vastu paNa zabdavAcya banatAM, tenI abhilApyatA ja siddha thAya..). (79) A rIte avAMtara pUrvapakSonuM nirAkaraNa karyA bAda, have graMthakArazrIno, cothA adhikAragata prAraMbhanA mUlapUrvapakSa sAthe vArtAlApa zarU thAya che - - vastumAM saMketanI avirodhasaMgati bauddha H jema vikalpo anaMta hovAthI, amArA mate tame saMketanI azakyatA batAvI, tema tamArA mate paNa svalakSaNo to anaMtA che ja ne ! to tamArA mate paNa saMketanI azakyatA kema na rahe ? Azaya e ke, jayAM baMne mate sarakhA doSa hoya, tyAM eka vyakti para dUSaNa ApavA yogya naMthI... syAdvAdIH amArA mate te doSa Avato nathI, kAraNa ke samAnapariNAmavALA padArthomAMthI koI eka padArthamAM zabdasaMketa karyo hoya ke - "A padArthane ghaTa kahevo' - to paNa te doSa raheto nathI.. * "vazomoH sa Sa: parihAroDapi vI sama: | nai: paryayo: UAta tIrthavivAran I" - ti snovArtio | 2. "na tameva dyo' ti Tu-pa8: | For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 732 niyogasamaye niyogAditi / evaM vyavahArAnupayogAditi yatkiJcidetat, itthameva vyavahAropapatteH, anyathoktavadayogAt / (80) Adi-vastuviSayatve zabdAnAM nAmanA dharakhyArivyavahAra mAvA, vyAhyA , pariNAmavati bhAve pravRttyavirodhAt / avirodhazca evambhUtA bhAvA etacchabdavAcyAH-ghaTAdizabdavAcyA iti-evaM niyogasamaye-saGketasamaye niyogAditi / evaM vyavahArAnupayogAditi yatkiJcidetat-pUrvapakSavacanam / kuta ityAha-itthameva-tAdRzi niyoge vyavahAropapatteH, prakramAt zabdArthavyavahAropapatteH, anyathoktavadayogAd vyavahArasya / Aha paraH-vastuviSayatve zabdAnAmabhyupagamyamAne / kimityAha-sAmAnAdhikaraNyAdivyavahArAbhAvaH / 'Adi'zabdAd vizeSaNavizeSyabhAvaparigrahaH / kathamabhAva ityAha-vikalpAnupapatteH / enAmeva darzayannAha - anekAMtarazmi . bauddha paNa je ghaTamAM saMketa karAyo hoya, te sivAyanA ghaTamAM to ghaTazabdathI pravRtti nahIM thAya ne ? (ane eTale tamArA mate paNa saMketa niSphaLa ja thaze ne ?) syAdAdI : eka vAta pharI sAMbhaLI lo - ame mAtra ghaTasvalakSaNamAM ja saMketa nathI karatAM, paNa samAnapariNAmavALA ghaTamAM saMketa karIe chIe. eTale ghaTazabdathI mAtra te ja ghaTa nahIM, paNa samAnapariNAmavALA bIjA paNa ghaTo vAcya banaze. phalataH "ghaTa' zabdathI samAnapariNAmavALA dareka ghaDAo vize avirodhapaNe pravRtti thaze, kAraNa ke saMketa samaye ja Avo saMketa karyo hato ke - AvA-AvA AkAravALA je paNa padArtho hoya, te badhA padArthone "ghaTa' zabdathI kahevo" - ane AvA saMketathI to, saMketita ghaTa sivAyanA bIjA ghaTo vize paNa ghaTazabdathI pravRtti thavI ucita ja che. eTale tame je kahyuM hatuM ke - "vastu to anaMtI hovAthI temAM saMketa azakya thatAM, ekAdamAM karAyelo saMketa te vyavahAramAM upayogI na bane" - te vAta paNa asAra che, kAraNa ke A rIte samAnapariNAmavALA padArthamAM saMketa karavAthI, zabda arthano vyavahAra saMgata ja che... ane kAraNa e ke tenAthI to ghaTazabdathI mAtra saMketakAladaMSTa ghaTa vize ja nahIM, paraMtu bIjA paNa samAnapariNAmavALA ghaTa vize pravRtti thaze... Ama, saMketa vyavahAramAM paNa upayogI banaze ja... A rIte samAnapariNAmamAM saMketa mAnavAthI ja vyavahAra ghaTI zake, svalakSaNamAM ke vikalparUpa apohamAM saMketa mAnavAthI nahIM. (have bauddha, zabdanA vAcya tarIke vastune mAnavAmAM doSa ane apohane mAnavAmAM guNa batAvavA, potAno vistRta pUrvapakSa rajU kare che -). * zabdavATyavastuvAdImate doSaparaMparA - pUrvapakSa - (80) bauddhaH zabdane jo vastuviSayaka mAnazo (apohaviSayaka nahIM mAno) to (1) sAmAnAdhikaraNya, ane (2) vizeSaNa-vizeSyabhAvarUpa vyavahArano abhAva thaI jaze ! For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 733 anekAntajayapatAkA (vArtha: vikalpAnupapatteH / tathAhi-nIlotpalazabdayoH ekaM vA vastuvAcyaM syAt, anekaM vA / AdyapakSe ekenaiva zabdena niraMzasya vastunaH sarvAtmanA'bhidhAnAt, dvitIyasya zabdasyApravRttirabhidheyAbhAvAt, pravRttau vA paryAyateti ne nAnAphalatvam // (81) dvitIyapakSe tvekAdhAratAbhAvaH ghaTapaTAdizabdavat, nAnAviSayatvAt / atha - cADyA . tathAhItyAdi / tathAhItyupapradarzane / nIlotpalazabdayorekaM vA vastuvAcyaM syAdanekaM vA / kiJcAta: ? ubhayathA'pi doSaH / AdyapakSe ekaM vastu vAcyamityasmin ekenaiva zabdenanIlAdinA niraMzasya vastunaH sarvAtmanA'bhidhAnAt kAraNAd dvitIyasya zabdasya-utpalAdeH apravRttirabhidheyAbhAvAt, pravRttau vA tatraivAbhidheye paryAyatA'nayoH iti-evaM na nAnAphalatvam // dvitIyapakSe puna:-anekaM vastuvAcyamityasminnekAdhAratAbhAvaH ghaTapaTAdizabdavannA ... anekAMtarazmi.... prazna : paNa kAraNa ? uttara : kAraNa e ke A vize vikalpo ghaTatAM nathI. te A pramANe - (nIlotpala eTale nIlakamaLa... A vize bauddha vikalpa kare che ke, nIla ane utpala e baMne zabdothI vAcya (1) eka ja vastu che, ke (2) aneka vastu ? - A baMne vikalpo pramANe doSa Ave che... (1) jo baMne zabdothI vAcya vastu eka ja kahezo, to to nIla ke utpala bemAMthI koI ekadhAro ke nIla) zabdathI ja, te niraMza vastunuM saMpUrNapaNe kathana thaI jaze ! ane te sivAya bIjo koI ja abhidheya na rahevAthI, utpalazabdanI to te vize pravRtti ja nahIM thAya.. Azaya e ke, vastu eka ja che ane te paNa pAchI niraMza che (eTale te vastunA aneka aMzo paNa nathI, ke jethI judA judA aMzone laIne judA judA zabdonI pravRtti sArthaka thAya...) eTale te saMpUrNa vastunuM kathana nIlazabdathI ja thaI jaze... ane te sivAya bIjI koI vastu to tame mAnatAM nathI, eTale to utpalazabdanI pravRtti ja nahIM thAya... (kAraNa ke utpalazabdathI je vastunuM kathana karavAnuM che, te vastunuM kathana to nIlazabdathI ja thaI gayuM...) prazna : te saMpUrNa vastunuM kathana, nIlazabdathI thavA chatAM paNa, utpalazabdanI te vize pravRtti mAnIe to? uttaraH to to ghaTa-kuMbhanI jema baMne zabdo paryAyavAcI ja siddha thaze, kAraNa ke te baMne zabdo eka ja vastunuM eka ja rIte pratipAdana kare che... eTale to te baMne zabdomAM judA judA viSayane jaNAvavArUpa) bhinna-bhinnaphalatA paNa nahIM rahe, kAraNa ke baMne eka ja vastunuM samAnapaNe kathana kare che... (81) (2) jo baMne zabdothI vAcya vastu aneka mAnazo, arthAt baMne zabdothI judI judI 2. pUrvamudrite tu 'paryAyaneti nAnA' rUtyazuddhapaTi:, satra 7 D-pratAnusAre zuddhiH | For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhakkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 734 ++++++ mataM nIlazabdo nIlaguNaviziSTaM dravyamAha, utpalazabdo'pyutpalatvajAtiviziSTaM tadeva dravyam, ato vizeSaNayorbhedAt nAnAphalaH zabdo vizeSyAbhedAdekAdhAra iti, (82) etadapyasat, yuktyayogAt / tathAhi-nIlaguNena viziSTaM dravyaM nIlazabdenAbhidhIyamAnaM sarvAtmanA'bhidhIyate, anaMzatvAt, ko'paro dravyasyotpalatvAdijAtiviziSTa AtmA khe vyADyA che . ja nAviSayatvAdanayoriti / atha mataM nIlazabdo nIlaguNaviziSTaM dravyamAha, utpalazabdo'pyutpalatvajAtiviziSTaM tadeva dravyamAha, ato vizeSaNayoH-guNa-jAtyorbhedAt kAraNAt nAnAphalaH zabdo vizeSyAbhedAt-dravyAbhedAdekAdhAra iti na kazcid doSaH / etadAzaGkyAhaetadapi asat-azobhanam / kuta ityAha-yuktyayogAt / enamevAha tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavannIlaguNena viziSTaM dravyaM nIlazabdenAbhidhIyamAnaM sarvAtmanA'bhidhIyate, anaMzatvAd anekAMtarazmi .... vastunuM kathana mAnazo, to to ghaTa-paTazabdanI jema,nIla-utpala zabdano viSaya paNa judo judo thavAthI to, baMne zabdono koI eka AdhAra nahIM rahe... (kAraNa ke eka AdhAra to tyAre bane ke jayAre baMne zabdo koI eka ja vastune viSaya karatAM hoya...) eTale to te baMne zabdonI samAnAdhikaraNatAno abhAva thaze... (samAnAdhikaraNa=eka ja vastu vize baMne zabdonI pravRtti viSayatAsaMbaMdhathI eka ja adhikaraNamAM sAthe rahevApaNuM... paNa vibhinnaviSayaka nIla-utpala zabdamAM AvI samAnAdhikaraNatA na ghaTe...) sAra : nIla-utpala zabdanA vAcya tarIke, eka ja vastu mAnazo, to (1) utpalazabdanI apravRtti, athavA (2) vibhinnaphaLatAno abhAva... ane aneka vastu mAnazo, to samAnAdhikaraNatAnI asaMgati... AzaMkAH (1) nIlazabda te nIlaguNaviziSTa (=nIlaguNavALA) dravyane kahe che, ane (2) utpalazabda te utpalatvarUpa jAtiviziSTa (=utpalatvajAtivALA) te ja dravyane kahe che, paNa baMnenI kathanapaddhatimAM thoDo taphAvata che, eTale ke eka ja dravyano, nIlazabda nIlaguNathI viziSTarUpe nirdeza kare che ane utpalazabda utpalatvajAtithI viziSTarUpe nirdeza kare che... Ama vastunuM vizeSaNa (guNa/jAti) juduM juduM hovAthI, baMne zabdonI vividhaphaLatA paNa ghaTaze, ane nIlakamaLarUpa eka ja vizeSya padArtha hovAthI, baMne zabdonI viSayatAsaMbaMdhathI samAnAdhikaraNatA paNa ghaTaze. have to vAMdho nahIM ne? (82) samAdhAna : A vAta paNa asat che, kAraNa ke AmAM yuktio ghaTatI nathI. te A pramANe - nIlazabdathI jyAre nIlaguNaviziSTarUpe dravyanuM kathana thAya, tyAre sAthe-sAthe utpalatvajAtiviziSTarUpe paNa dravyanuM kathana thaI ja jaze, kAraNa ke te dravya to niraMza hovAthI (tenuM amuka 2. 'tAviti' rUti Tu-pati: | For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( caturtha: 'nabhihito'sti ya utpalazabdenAbhidhIyeta iti tathaiva paryAyatA syAt / atha vizeSaNabhedAd vizeSyasya dravyasya bhedastathApyekAdhAratA na syAditi vaiyadhikaraNyameva / evaM vizeSaNavizeSyabhAvAnupapattirapi vAcyA, ( 83 ) anyApohapakSe tvayamadoSa:, ekasyaiva 735 * bAbA * dravyasya, tataH ko'paro dravyasyotpalatvajAtiviziSTa AtmA'nabhihitaH - anukto'sti ya utpalazabdenAbhidhIyeta iti evaM tathaiva paryAyatA syAt / atha vizeSaNabhedAt-guNajAtibhedAd vizeSyasya dravyasya bhedaH, tathApi evamapi ekAdhAratA na syAd dravyabhedabhAvAt itievaM vaiyadhikaraNyameva / evaM vizeSaNa - vizeSyAbhAvAnupapattirapi vAcyA / vizeSastvanayo* anekAMtarazmi amuka rUpe kathana thAya evuM nahIM, paNa) tenuM saMpUrNapaNe ja kathana thAya... phalataH to te dravyano utpalatvajAtiviziSTa evo koI ja aMza akathita nahIM rahe, ke jenA kathana mATe utpalazabdanI pravRtti sArthaka thAya... have jo baMne zabdo, eka ja niraMza vastunuM saMpUrNapaNe kathana kare, to to baMnenI paryAyatA ja sAbita thAya, kAraNa ke te be zabdo eka ja vastunuM eka ja rIte pratipAdana kare che... AzaMkA : vizeSaNabhedathI vizeSyarUpa dravyano paNa bheda mAnI laIe to ? bhAva e ke, (1) nIlazabdathI vAcya nIlaguNavALuM dravya juduM, ane (2) utpalazabdathI vAcya utpalatva jAtivALuM dravya juduM - Ama baMneno viSaya judo judo thavAthI, teonI paryAyatA paNa nahIM rahe ane vibhinnaphalatA paNa ghaTI jaze... pachI to vAMdho nahIM ne ? samAdhAna H to to baMne zabdonI eka adhikaraNatA nahIM rahe, kAraNa ke baMne zabdo viSayatAsaMbaMdhathI judA judA dravyomAM rahyA che... eTale to te baMne zabdo vyadhikaraNa thavArUpa (=samAnAdhikaraNa na rahevArUpa) doSa Avaze... A rIte vizeSya-vizeSaNabhAvanI paNa asaMgati jANavI... (dhAro ke nIlakamaLa to niraMza hovAthI, tenuM saMpUrNapaNe kathana utpalazabdathI ja thAya, arthAt utpalazabdathI nIlarUpe paNa tenuM kathana thaI jAya... phalataH anIla padArthonA vyavaccheda mATe nIlavizeSaNanI koI jarUra na rahe, kAraNa ke nIlavizeSaNa vinA paNa, utpalazabdathI ja tenuM nIlarUpe (=anIlAdithI vyAvRttarUpe) kathana thaI jAya che...ane e rIte vizeSaNa vinA to, utpala te vizeSyarUpa paNa na bane, kAraNa ke vizeSaNane AzrayIne ja teno vizeSyarUpe ullekha thAya che... Ama, vizeSaNa-vizeSyabhAvanI paNa asaMgati che...) sAra H eTale zabdane vastuviSayaka mAnavAmAM (1) samAnAdhikaraNatAno abhAva, (2) vizeSaNa vizeSyabhAvanI asaMgati... vagere doSo Ave che... 6. 'dhIyate' rUti -pATa: I For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thial:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 736 dharmiNo vyavacchedadvayopagRhItasya vikalpabuddhau pratibhAsanAt / (84) etaduktaM bhavatinIlazabdaprayogAd buddhipratibhAsI dharmI anIlavyAvRttarUpa eva pratibhAsate, anutpalavyavacchedastu na nIlazabdenopAtto na pratikSiptaH, utpalazabdaprayogAdapi anutpalavyAvRttarUpa ... ... vyathA ................................................ ranyatra pradarzita eva / na cAnyApohapakSe'pyayaM doSaH ityAha-anyApohapakSe tvayamadoSaH / kuta ityAha-ekasyaiva dharmiNo vyavacchedadvayopagRhItasya-apohadvayopagRhItasya vikalpabuddhau pratibhAsanAt / etadeva spaSTayannAha-etaduktaM bhavati-nIlazabdaprayogAd buddhipratibhAsI dharmI anIlavyAvRttarUpa eva pratibhAsate / anutpalavyavacchedastu nIlazabdena nopAtto na pratikSiptaH, tathApratIteH / evamutpalazabdaprayogAdapyanutpalavyAvRttarUpa eva pratibhAti dharmI nA anekAMtarazmi ...... 9 zabdane apohaviSayaka mAnavAmAM nirdoSatA : (83) jyAre zabdane apohaviSayaka mAnavAmAM to, uparokta eke doSa Avato nathI, kAraNa ke vikalpabuddhimAM eka ja dharmI be vyavacchedarUpe bhAse che... Azaya e ke, dharma eka ja che, paNa vikalpabuddhimAM judA judA vyavacchedanI apekSAe te be rIte bhAse che : (1) anIlavyavacchedarUpe, ane (2) anutpalavyavacchedarUpe... A buddhimAM bhAsatAM be judA judA AkAro ja, nIla-utpalarUpa be judA-judA zabdano viSaya che... Ama,baMneno viSaya judA-judo hovAthI, teonI bhinnaphalatA paNa ghaTe ane buddhimAM baMne AkAravALI eka ja vastu bhAsatI hovAthI, baMne zabdano viSaya eka paNa bane ane eTale teonI samAnAdhikaraNatA paNa ghaTaze... Ama, zabdane apohavAcaka mAnavAmAM koI doSa rahetA nathI... (84) bhAvArtha : (1) bhinnaphalatAH nIlakamaLarUpa dharmIno buddhimAM pratibhAsa thAya che... have te dharmIno kayA zabdathI kaI rIte pratibhAsa thAya te vicAravAnuM che. (ka) koI "nIla" zabda kahe, to te dharmIno mAtra anIlathI vyAvRttarUpe ja pratibhAsa thAya che, arthAta "A anIla nathI" - eTalo ja bodha thAya che...te nIlazabdathI anutpalano vyavaccheda gRhIta paNa thato nathI ane pratikSipta paNa thato nathI. eTale ke sAme rahela dharme "anutpala evA ghaTAdithI vyAvRtta che ke nahIM" - evI vicAraNA nIlazabdano viSaya ja nathI... TuMkamAM nIlazabda, analathI vyAvRttarUpe ja vastuno bodha karAve che, anutpalathI vyAvRttarUpe nahIM - Ama nIlazabdano viSaya buddhimAM bhAsato anIlavyavaccheda= vikalpabuddhi pratibhAsarUpa tRtIyApoha=anyApoha =anIlApoha che... (kha) koI "utpala' zabda kahe, to te dharmIno mAtra anutpalathI vyAvRttarUpe ja pratibhAsa thAya 2. vRddhaH' ti vA-pad: I 2. 'pakSe tvayamoSa: suta rUtyAra pacaiva' rUti Tu-pATha: .. For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( caturtha: eva pratibhAti, anIlavyavacchedastUtpalazabdena nopAtto na tyaktaH, nIlamutpalamiti zabdadvayaMyoge tUbhayasamAropavyAvRttaikadharmipratibhAsinI vikalpabuddhirutpadyate, tato nAnAphalaH zabda ekAdhAro bhavatIti bhaved buddhyanurodhena sAmAnAdhikaraNyamiti / ( 85 ) nai tu buddhipratibhAsasandarzito dharmI vastuta eko'nekadharmA, vikalpanirmitasya dharmadharmi 737 - anekAntajayapatAkA ja bALA * vikalpabuddhau, anIlavyavacchedastUtpalazabdena nopAtto na tyaktaH, tathApratIteH, nIlamutpalamiti - evaM zabdadvayaprayoge punarubhayasamAropavyAvRttaikadharmipratibhAsinI vikalpabuddhirutpadyate / tataH evaM nAnAphalaH zabdo nIlAdirUpa ekAdhAro bhavatIti kRtvA bhaved buddhayanurodhena uktapratibhAsayogAt sAmAnAdhikaraNyamiti / na cehApyaparavikalpasambhavo doSa ityAhana tu buddhipratibhAsasandarzito dharmI vastutaH - paramArthena eko'nekadharmA / kuta ityAha* anekAMtarazmi che, arthAt 'A anutpala nathI' - eTalo ja bodha thAya che.... A utpalazabdathI anIlano vyavaccheda gRhIta paNa thato nathI ane pratikSipta paNa thato nathI... eTale ke sAme rahela dharmI anIla evA raktAdi padArthathI vyAvRtta che ke nahIM' - evo utpalazabdano viSaya ja nathI - Ama utpala zabdano viSaya buddhimAM bhAsato anutpala-vyavaccheda=anutpalApoha che... Ama, nIla-utpala baMne zabdano viSaya judo-judo hovAthI, baMnenI bhinnaphalatA paNa nirbAdha ghaTaze... (2) samAnAdhikaraNatA H koI kahe ke "nIla-utpala lAva'" to te baMne zabdathI, ubhayasamAropathI vyAvRtta evA eka ja dharmIno pratibhAsa karanArI vikalpabuddhi thAya che. Azaya e ke, nIlakamaLa rUpa eka ja dharmIno, nIlazabdathI anIlasamAropanA vyavacchedapUrvaka ane utpalazabdathI anutpalasamAropanA vyavacchedapUrvaka pratibhAsa thAya che - Ama baMne zabdothI, judA-judA samAropanA vyavacchedapUrvaka, kharekhara to eka ja dharmIno pratibhAsa thato hovAthI, baMne zabdano viSaya buddhipratibhAsita eka dharmI che... eTale nIla-utpalazabdanI samAnAdhikaraNatA paNa ghaTaze ja... (85) AzaMkA : paNa A rIte mAnavAmAM to, vikalpabuddhipratibhAsita eka ja dharmI anekadharmaka mAnavAno prasaMga Avaze... (Azaya e ke baMne zabdonI samAnAdhikaraNatA ghaTAvavA, tame vikalpabuddhipratibhAsita eka ja dharmI mAnyo...have baMne zabdonI bhinnaphalatA ghaTAvavA, eka ja dharmInA be judA * A dharmI tarIke bAhya svalakSaNabhUta nIlakamaLa nahIM samajavo, kAraNa ke te to zabdano viSaya ja nathI...paNa vikalpabuddhimAM bhAsato AkArarUpa dharmI levo, kAraNa ke Avo dharma vikalpabuddhipratibhAsarUpa trIjA apohasvarUpa hoI zabdano viSaya banI zake che... 2. 'yoge samaya0' kRti 1-pATa: / 2. 'nurodhitvana sAmAnA.' kRti -pATa: I rU. 'nanu' kRti pUrvamudritapA:, atra tu -pAtaH / 4. 'dharmA' rUti 3-pATa; / For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 738 bhAvasyAlIkatvAt, yatazca bhedAntarApratikSepeNotpalazabdo vartate, tato'pratikSiptabhedAntarApekSitvAd buddharbhavati vizeSaNavizeSyabhAvaH, utpalaM kiM nIlamiti / (86) etadapyasat, - thoraDyA - vikalpanirmitasya dharmadharmibhAvasya alIkatvAt / yatazcetyAdi / yatazca bhedAntarApratikSepeNa-anIlavyavacchedApratikSepeNa utpalazabdo vartate, tato'pratikSiptabhedAntarApekSitvAt kAraNAd buddharbhavati vizeSaNavizeSyabhAvaH / kathamityAha-utpalaM kiM nIlamiti vyavacchedyaM vizeSyaM vyavacchedakaM vizeSaNamiti kRtvA / evaM pUrvapakSamAzaGkyAha-etadapyasat-azobhanam / ... anekAMtarazmi .. judA dharmo mAnyA: (1) anIlavyavaccheda, ane (2) anutpalavyavaccheda.. ane A rIte to tame, eka dharmIne aneka dharmavALo ja mAnyo ne ?). nirAsaH juo bhAI, te dharma-dharmabhAva to mAtra kalpanAthI ubho karela che, eTale kharekhara to te alIka=mithyA che, arthAt tevo dharma-dharmAbhAva che ja nahIM. to eka ja dharmIne anekadharma mAnavAno prasaMga amane zI rIte Ave? (3) vizeSya-vizeSaNabhAvaH koI kahe ke "utpala lAva' to to utpalazabda mAtra anutpalano ja vyavaccheda kare, anIlano nahIM... eTale vyaktine mAtra anutpalathI vyAvRtta evAM utpala lAvavAno ja bodha thAya... paNa utpala to lAlAdi ghaNA raMganAM che, to temAMthI kayuM utpala lAvavuM - eno nirNaya nahIM thAya, eTale anIlanA vyavaraccheda mATe bIjA paNa koI zabdanI apekSA rahe... to vaktA kaheze ke - "nIla lAva" to te vyakti, te nIlazabdathI lAlAdi raMgavALA utpalano vyavaccheda karI nIla utpala lAvaze - ahIM utpala vyavacchedya che kAraNa ke utpalo to ghaNAM che, temAM amuka ja joIe che, bAkInA utpalonI bAdabAkI karavAnI che.) ane nIla vyavacchedaka che kAraNa ke raktAdi raMgavALA utpalano vyavaccheda kare che...) je vyavacchedya hoya te vizeSya bane ane je vyavacchedaka hoya te vizeSaNa bane, eTale utpala vizeSya ane nIla vizeSaNa... Ama baMneno vizeSya-vizeSaNabhAva paNa ghaTI jaze... niSkarSa Ama, zabdano viSaya apoha mAnavAmAM, bhinnaphalatA-samAnAdhikaraNatA vagere badhuM ghaTI javAthI, koI doSa raheto nathI... (ane zabdano viSaya vastu mAnavAmAM puSkaLa doSo Ave che... eTale vastune abhilApya mAnavI bilakula yogya nathI....) (A pramANe bauddha, potAno vistRta pUrvapakSa raju karyo... have graMthakArazrI potAnA matanI nirdoSatA ane apohapakSanI doSitatA batAvavA, sacoTa yuktio upanyAsa kare che... A uttarapakSa paNa vistRta che...) - bauddhakRta pralApano nirAsa - uttarapakSa ne (86) syAdvAdIH tamAruM A kathana paNa asat che, kAraNa ke zabdanA viSayabhUta vikalpabuddhi 2. 'vyavacheTAnuprati' kRti Tu-pATa: | For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 739 anekAntajayapatAkA (turtha: vikalpabuddhipratibhAsasyAlambanAbhAvena paramArthato'sattvAt / yadyanekadharmakamekamAlambanaM bhavati, tatastadanusAreNa niyamavatI tathAvidhA buddhirupajAyate, tathA ca nAnAphalaH zabda ekAdhAra pravartata iti bhavati // sAmAnAdhikaraNyaM na ca tadastIti kathaM tadbhAvaH ? / kuta ityAha-vikalpabuddhipratibhAsasyAlambanAbhAvena hetunA paramArthato'sattvAt, naikAntAbhAvAlambanaH pratibhAsa iti bhAvanIyam / ata evAha-yadyanekadharmakamekamAlambanaM bhavati, tatastadanusAreNa-adhikRtAlambanAnusAreNa niyamavatI tathAvidhA-anIlavyAvRttyAdirUpA buddhirupajAyate / tathA ca-evaM ca sati nAnAphalaH zabda ekAdhAra pravartata iti-evaM bhavati // sAmAnAdhikaraNyaM na ca tadasti anekadharmakamekamiti-evaM ca kathaM tadbhAvaH anekAMtarazmi .. pratibhAsane tame nirAlaMbana (AlaMbanabhUta viSayazUnya) mAno cho, eTale paramArthathI to te asat ja bane... praznaH paNa temAM asat kema? uttaraH kAraNa ke koIpaNa pratibhAsa kathaMci bhAvane ja viSaya kare, ekAMte abhAvane nahIM. eTale jo bhAvarUpa viSaya na hoya, to samajI levuM ke kharekhara to te pratibhAsa ja nathI... jo te vikalpabuddhinA viSaya tarIke anekadharmaka koI eka vastu hoya, to tenA judA judA dharmone laIne "anIlavyAvRttarUpe-anutpalavyAvRttarUpe" - ema judA judA AkAre niyamitapaNe buddhi saMgata thaI zake... - tathA, (1) nIlazabdathI vAcya, nIlatvadharmane laIne thayela anIla vyavacchedAkAra buddhi banaze, ane (2) utpalazabdathI vAcya, utpalatvadharmane laIne thayela anutpalavyavacchedAkAra buddhi banaze.. Ama, buddhinA judA judA vAstavika AkAro thavAthI, te judA judA AkArone viSaya karIne pravartatA zabdonI bhinnaphalatA paNa ghaTI jaze... vaLI, buddhinA AkAro judA-judA dharmone laIne paNa kharekhara to eka ja vastune viSaya kare che... eTale bhinnaphaLavALo nIlotpalazabda, kharekhara eka vastuviSayaka vikalpabuddhine ja viSaya kare che ane tethI to te be zabdonI samAnAdhikaraNatA paNa ghaTaze ja... (graMthakArazrIno ahIM garbhita Azaya e lAge che ke, vikalpabuddhine jo nirviSayaka mAnazo, to - te paramArthathI asat hovAthI - temAM zabdanI samAnAdhikaraNatAdi bilakula saMgata na thAya... ane jo te saviSayaka (=anekadharmaka ekavastuviSayaka) mAnazo, to samAnAdhikaraNatAdi badhuM ghaTI jaze... paNa e rIte paraMparAe to zabda vastuvAcaka ja banaze... A ja vAtane AgaLa kahe che...) ___ 1. 'zabda evaikAdhAro' iti k-paatthH| 2. pUrvamudrite tu 'anaikAntA0' iti pAThasyAzuddhiH / For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA (87) na khalu mukhyastrIpuruSadvandvasambhavyapatyaM vandhyAsutaduhitRyugalakAd bhavatIti kadAcidanabhiniviSTaH prekSAvAnabhidhatte tadbhAve ca buddhAviva tatrApyavirodha evAsya / ( 88 ) buddhiH parikalpitA arthastvaparikalpita iti cet, kimatra kSuNNam ? sa tathA jayavyApyA. * sAmAnAdhikaraNyabhAva: ? na khalu - naiva mukhyastrIpuruSadvandvAt sambhavituM zIlamasyeti vigraha: apatyAdi-dikkarikAdi vandhyAsutaduhitRyugalakAd bhavatIti - evaM kadAcidanabhiniviSTaH san prekSAvAn-buddhimAn abhidhatte abhinivezastvacintyaH tadbhAve ca buddhau - sAmAnAdhikaraNyabhAve ca buddhau iva iti nidarzanam / tatrApi - arthe avirodha evAsya - saamaanaadhikrnnysy| nAvirodha ityAha- buddhiH parikalpitA vartate, arthastvaparikalpitaH / iti cet, ... anekAMtarazmi . he bauddho ! tame anekadharmaka eka vastu mAnatA nathI. tethI tevI buddhi na thAya ane to tevA zabdanI pravRtti na thAya... (87) A ja vAtane dRSTAMtathI samajAve che - je apatyAdi (putra-putrI, "dikkarIkA=yuvAnasrI, RtuprApta thayela strI) vAstavika strI-puruSanA dvandvathI (=yugalathI) thanArA che, te apatyAdinI utpatti, vAMjhaNInA putra/putrInA yugalathI na thaI zake, kAraNa ke vAMjhaNIputra vAstavika nathI... ane tevI utpatti, abhiniveza vinAnI prekSAvAna (buddhizALI) vyakti kadI bole paNa nahIM... (hA ! abhinivezavALI vyakti bole to alaga vAta... kAraNa ke teno abhiniveza to acittva ja che...) 740 anekadharmaka eka padArtha mAnyA vinA, buddhimAM sAmAnAdhikaraNya ghaTI zake nahIM ane buddhimAM sAmAnAdhikaraNya mAno to arthamAM mAnavAmAM koI vAMdho nathI... <- (eTale bauddhamate, nIlotpala zabdanI samAnAdhikaraNatA na ja ghaTe, kAraNa ke teo viSayabhUta eka ja vikalpane anekadharmaka mAnatA nathI...) 2. 'zULa' kRti 3-pATa: I bIjI vAta, kAlpanika rIte dharma-dharmabhAva mAnI, jo buddhimAM samAnAdhikaraNatA ghaTAvAtI hoya, to to tenI jema, padArthamAM paNa zabdanI samAnAdhikaraNatA ghaTAvavAmAM virodha zuM ? kAraNa ke ahIM paNa, padArthanA judA judA dharmone laIne pravartatA bhinnaphaLavALA zabdonI, eka ja vastu vize pravRtti thavAthI samAnAdhikaraNatA ghaTaze ja... (88) bauddha : juo ! buddhi to parikalpita che, jyAre padArtha to aparikalpita che... * ahIM apatya tarIke dikkarIkAdi levAnuM kAraNa e ke, apatya to vaMdhyApatya jevA asat paNa hoya, paNa teno vyavaccheda karI ahIM vAstavika putra-putrIno ullekha karavo che. je dikkarIkAdi zabdathI zakya che... 2. 'apatyuM ravi(?)' kRti -pA:| For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vArtha: 741 anekAntajayapatAkA nAstIti cet, buddhiH kimasti ? parikalpitA'stIti cet, na tarhi pAramArthikI / kaH kimAheti cet kathaM tathAbhUtAyAM sAmAnAdhikaraNyAdi ? (89) tadapi tathAbhUtameveti cet, bAlakrIDanakaprAyaH zAstrArambhaH / tattvata itthameveti cet, nocitamabAlasya - vyArA ... etadAzabyAha-kimatra kSuNNam ? sutarAM tatra bhavatu / sa tathAvidhaH-aparikalpito nAsti / iti cet, etadAzaGkyAha-buddhiH kimasti tathAvidheti ? parikalpitA'stIti cet buddhiH / etadAzaGkyAha-na tarhi pAramArthikIti / kaH kimAheti cet nAstyeva pAramAthikI / etadAzaGkyAha-kathaM tathAbhUtAyAM-apAramArthikyAM tattvato'satyAM sAmAnAdhikaraNyAdi ? tadapisAmAnAdhikaraNyAdi tathAbhUtameva-apAramArthikameva / iti cet, etadAzaGkyAha-bAlakrIDanakaprAyaH zAstrArambhaH / tattvata itthameveti cet bAlakrIDanakaprAya eva zAstrArambhaH / - anekAMtarazmi . syAdvAdIH are ! padArtha aparikalpita hoya to vAMdho zuM? uparathI aparikalpita padArthamAM to sutarAM samAnAdhikaraNatA ghaTe... bauddha paNa tevo koI aparikalpita padArtha ja nathI... (bauddhanuM tAtparya e ke, zabdanA viSayarUpe tame je padArtha kaho cho, te padArtha aparikalpita nathI, parikalpita-asat che, to pachI temAM zabdanI samAnAdhikaraNatA zI rIte ghaTe ? ane je vAstavika (svalakSaNa) padArtha che, te to zabdano viSaya ja nathI, eTale temAM to samAnAdhikaraNatAnI ciMtA ja nathI...) syAdvAdI: to ame paNa pUchIe chIe ke, jemAM tame samAnAdhikaraNatA ghaTAvo cho, te buddhi kevI che? bauddha : te buddhi parikalpitaHkAlpanika che... syAdvAdI : are ! to to tene paNa pAramArthika=vAstavika nahIM manAya... bauddha emAM to koNa zuM kahe che? arthAt tevI buddhi pAramArthika nathI ja... syAdvAdI: jo te vAstavika nathI, to to te asatarUpa ja sAbita thaze, to pachI AvA khapuSpa jevA asat padArthane AzrayIne samAnAdhikaraNatAdi zI rIte ghaTe ? (89) bauddha: tame samajayA nahIM... apAramArthika buddhimAM bhAsatI samAnAdhikaraNatAdi paNa kharekhara to apAramArthika ja che... syAdvAdI: are ! to to zabdakathanarUpa zAstrano AraMbha, bALakanA ramakaDA jevo ja gaNAze.. (Azaya e ke, bALaka pAse rahela rAjA vagere ramakaDA kharekhara tenA kAryanA asAdhaka hoI niSphaLa che, tema tamArA zAstrano AraMbha paNa niSphaLa ja Tharaze, kAraNa ke temAM kathita zabdonI samAnAdhikaraNatA 1. 'cet nAstyeva pAramArthikI etadAzaGkyAha-kathaM tathAbhUtAyAM apAramArthikyAM tattvato'satyAM' iti ka-pAThaH / 2. 'zUnam' ta va-pATha: For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA I bAlaceSTitam / phalApterucitamiti cet, kimasadvyavahArAt phalam ? tattvapratipattiriti cet, sA'sadvyavahArAditi citram / ( 90 ) etadyAthAtmyapratipattireveyamiti cet, kathaM vikalpAtmikAyAstattvam ? kathaM ca na syAditi cet, asadAkArAnuvedhAt / svasaMvit 742 *bAbA etadAzaGkyAha-nocitamabAlasya bAlaceSTitam, abAlazca bhavAniti / phalApteH kAraNAducitamiti abAlasyApi bAlaceSTitamiti / etadAzaGkyAha-kimasadvyavahArAt phalaM kharaviSANakalpatvAt tasya ? tattvapratipattiriti cet asadvyavahArAt phalam / etadAzaGkyAha-sA-tattvapratipatti: asadvyavahArAditi citram - adbhutam / kathamasaMstattvapratipattihetuH ? etadyAthAtmyapratipattireva - asannayaM vyavahAra iti pratipattireva / iyaM tattvapratipattiH / iti cet, etadAzaGkyAha- kathaM vikalpAtmakAyA:- pratipatteH tattvaM yAthA* anekAMtarazmi .... - <- vAcyabhUta vikalpanI pAramArthikatAdi na ghaTavAthI, te zabdo paNa niSphaLa ja che...) bauddha : kharekhara to zAstrAraMbha, te paNa bALakanA ramakaDA jevo ja che... syAdvAdI : are ! tame to abALaka-vidvAna cho, to pachI tamAre AvI zAstrAraMbharUpa bAlaceSTA zI rIte ucita gaNAya ? bauddhaH sAMbhaLo, zAstrAraMbhathI phaLanI prApti thAya che ane eTale vidvAnane paNa tevI bAlaceSTA ucita ja che... syAdvAdI : paNa zuM zAsrAraMbhathI phaLanI prApti thaI zake ? Azaya e ke, zAstrAraMbha to asat=khoTA vyavahArarUpa hoI kharekhara to te khaviSANa samAna che, AvA sAva asat padArthathI zuM koI phaLa maLI zake ? bauddha : hA, kAraNa ke te zAstrathI tattvapratipattirUpa (padArthabodharUpa) phaLa maLe che... syAdvAdI : are vAha ! tame to bahu AzcaryanI vAta karI ! bauddha : paNa temAM Azcarya zuM ? syAdvAdI : khapuSpa jevA asat vyavahArarUpa zAstrathI paNa tattvapratipatti thAya, e Azcarya nathI to bIjuM zuM che ? (kAraNa ke Avo asat padArtha paNa tattvapratipattinuM kAraNa bane, e paNa eka Azcarya ja che ne ?) (90) bauddha : "zabdArthAdi A badho vyavahAra asat che" - evI yathArthapratipatti tene ja ame tattvapratipatti kahIe chIe (ane AvI tattvapratipatti to zAstrathI ja thAya che ne ?) syAdvAdI : are bauddha ! zAstrathI thanAra AvI pratipatti to vikalparUpa che, to tene 'yathArtha' 2. 'zvet thamasatakheva(?)asavA.' kRti -pATa: I 2. 'duSitameveti' kRti -pATa: I rU. 'tvaSAvasya' rUti 3-pAna: / For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 743 ( caturtha: tatra tattvamiti cet, na sA na vipakSe'pIti yatkiJcidetat / sA'nyAdRzI cet, kiNkRtmAdRzatvam ? ( 1 ) pratimAsametamiti cet, thamasan mevo nAma ? tatprati -- * bAraNA tmyam ? kathaM na syAditi cet tattvam / etadAzaGkyAha- asadAkArAnuvedhAt na syAt / svasaMvit tatra-pratipattAvasattvAkAreNAnuvedhe'pi tattvam / iti cet, etadAzaGkyAha-na sAsvasaMvit na vipakSe'pi - vastu sat sAmAnAdhikaraNyAdibuddhAvapi iti evaM yatkiJcidetat / sA-vipakSasambandhinI svasaMvid anyAdRzI / iti cet, etadAzaGkyAha- kiMkRtamanyAdRzatvaM pratibhAsabhedakRtam-AkArabhedakRtam / iti cet, etadAzaGkyAha- kathamasan ... anekAMtarazmi tasyA: anekAntajayapatAkA zI rIte kahevAya ? bauddha : paNa tene yathArtha kahevAmAM vAMdho zuM ? syAdvAdI : vAMdho e ja ke, te vikalparUpa pratipattimAM (sAmAnyAkArarUpa) asad AkArano anuvedha thAya che (ane Avo asad AkAra jemAM hoya, tene yathArtha na ja kahI zakAya...) bauddha : juo, jo ke temAM asad AkAranuM joDANa che, to paNa temAM rahela svasaMvedana te pAramArthika che (ane eTale ja tene yathArtha kahevAmAM koI bAdha nathI..) syAdvAdI : are ! jema A buddhimAM svasaMvedana vAstavika che, tema vipakSamAM (=zabdanA samAna adhikaraNarUpe bhAsatI vikalpabuddhimAM) paNa svasaMvedana to vAstavika ja che ne ? to pachI te buddhine apAramArthika=avAstavika kema kaho cho ? tene paNa yathArtha ja kaiMho ne ? bauddha : (1) vikalpabuddhi (=zAstrathI thatI 'A vyavahAra asat che' evI buddhi), ane (2) vipakSabuddhi (=sAmAnAdhikaraNyarUpe bhAsatI buddhi) - jo ke A baMne buddhimAM svasaMvitti che, paNa vipakSabuddhimAM rahelI svasaMvitti alaga ja prakAranI che (ane eTale ja te buddhine ame yathArtha kahetAM nathI...) syAdvAdI : 'alaga prakAranI" eTale kevA prakAranI tame kahevA iccho cho ? pUchavAno bhAva e ke, vikalpabuddhigata svasaMvitti karatAM vipakSabuddhigata svasaMvittimAM taphAvata zuM ? ane te taphAvata konA kAraNe paDe che ? (91) bauddha : baMne svasaMvittimAM thato pratibhAsa (=bhAsato AkA2) judo judo che ane eTale ja te baMne buddhino bheda paDe che... syAdvAdI : paNa buddhigata "pratibhAsa=AkAra" to tame asat mAno cho, to Avo asat * te buddhine pAramArthika kahe, to tenI jema padArtha paNa pAramArthika (=citrarUpa) hoI, temAM paNa zabdanI samAnAdhikaraNatA kema na ghaTe - evI Apatti Ave che... eTale ja bauddha, te buddhine apAramArthika sAbita karavA prayatna kare che... For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA bhAsatayA sanneva iti cet, taccitratApattiH / na tattvata iti cet, sannityapArthaka upanyAsaH / taccitratAyAmapi ko doSa iti cet, na kazcidapi, bAhyasyApi tadbhAvAvirodha ityevaM ca alamanena tatpratikSepAsadabhinivezena bAhya evedamastu tathAlokapratIteH / ( 92 ) tathA *vyAbA pratibhAso bhedako nAma ? tatpratibhAsatayA - buddhipratibhAsatayA sanneva iti cet pratibhAsa: / etadAzaGkyAha- taccitratApattiH, tasyAH - buddhezcitratApattiH, na tattvataH taccitratA / iti cet, etadAzaGkyAha-sannityapArthaka upanyAsaH / tatpratibhAsatayA sannevetyayam / taccitratAyAmapibuddhicitratAyAmapi ko doSa: ? iti cet, etadAzaGkyAha - na kazcidapi tu bAhyasyApi - nIlotpalAdeH tadbhAvAvirodhaH - citrabhAvAvirodha ityevaM ca kRtvA alamanena tatpratikSepAsadabhinivezena-bAhyapratikSepAsadabhinivezena / bAhya evedamastu sAmAnAdhikaraNyAdi / kuta ... anekAMtarazmi . * 744 -> pratibhAsa bhedaka zI rIte bane ? (Azaya e ke, baMne buddhigata svasaMvittinA bheda mATe tame AkArabheda kahyo. paNa AkAra jevI koI vAstavika vastu ja nathI, to pachI tenAthI vipakSabuddhigata svasaMvattine judI zI rIte tAravI zakAya ?) bauddha : te AkAra sarvathA asat nathI, paNa buddhipratibhAsarUpe to te sat ja che, bAkI to khapuSpanI jema te AkAra paNa buddhimAM na bhAsata... (Ama pratibhAsarUpe to te AkAra sat hovAthI, tenA dvArA vipakSabuddhigata svasaMvittino bheda yogya ja che...) H syAdvAdI : are ! to to te buddhine citrarUpa=anekasvabhAvI mAnavAno prasaMga Avaze, kAraNa ke temAM bhAsita thatAM AkArane tame (1) bAhyarUpe asat, ane (2) pratibhAsarUpe sat - ema sadasadpa mAno cho... - bauddha : paNa paramArthathI te citrarUpa=anekasvabhAvavALI nathI (kAraNa ke paramArthathI to te buddhi asat ja che...) syAdvAdI : to to te buddhimAM bhAsato AkAra pratibhAsarUpe sat che - ema sarUpe karAto upanyAsa, paramArthathI to nirarthaka ja sAbita thaze... (kAraNa ke jo te asat hoya to teno sarUpe upanyAsa karavo vyartha che...) bauddha : evuM hoya, to buddhine ame citrasvabhAvI mAnI laIzuM, vAMdho zuM ? syAdvAdI : to to koI ja vAMdho nathI, paNa tenI jema, bAhyArtha paNa citrarUpa hovAmAM koI virodha nahIM rahe, arthAt bAhyArthamAM paNa citratA=anekadharmakatA avirodhapaNe ghaTaze ! to pachI bAhyArthano pratikSepa karavAno, khoTo abhiniveza (=kadAgraha) zA mATe rAkho cho ? uparathI to A bAhyArthamAM ja samAnAdhikaNatA mAnI lo ne ! (eTale ke bAhya padArtha anekadharmaka che, tenA judA-judA dharmone laIne pravartatA, bhinnaphalavALA nIla-utpala-zabda eka ja vastune viSaya kare che... Ama, For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( caturtha: cAhurvRddhA:-"bhinnanimittaprayuktasya zabdasyaikasmin arthe vRttiH sAmAnAdhikaraNyam / " na caitadarthazabalatAmantareNa ekasmin anekanimittAbhAvAt ekatvavirodhAt tatsvabhAva 745 vyAdhyAx ityAha-tathAlokapratIteH / tathA cAhuH vRddhAH - zabdArthavyavahAravidaH pANinIyAH-bhinnanimittaprayuktasya zabdasya iti jAtAvekavacanam, anyathA zabdayoriti draSTavyam / ekasminnarthe vRtti: sAmAnAdhikaraNyamiti nidarzanamabhihitameva nIlotpalamiti / na caitatsAmAnAdhikaraNyamarthazabalatAmantareNa ekasmin- azabale'rthe'nekanimittAbhAvAt / . anekAMtarazmi ahIM nIlakamaLarUpa vastumAM ja, nIla/kamaLa zabdanI samAnAdhikaraNatA mAnI lo) kAraNa ke lokamAM paNa vastu vize ja samAnAdhikaraNatAdinI pratIti thAya che... (92) zabdArtha vyavahArane jANanAra (=zrutavRddha) pANinIyoe paNa kahyuM che ke - 'judA judA nimittane laIne prayoga karAyela (nIla-utpala jevA) be zaibdonuM (nIlakamaLarUpa koI) eka padArthamAM ja (svavAcyatvasaMbaMdhathI) rahevuM, tene ja te zabdonI samAnAdhikaraNatA kahevAya che..." sAra : Ama lokamAM paNa zabdanI samAnAdhikaraNatAdi vastumAM ja batAvelI che... tethI nIlotpalAdi zabdaprayoga vastu vize ja mAnavo joIe.... eTale vastu avazya abhilApyarUpa banaze... (have graMthakArazrI, bauddhane bIjI eka vAta jaNAvavA icche che ke, zabdanI samAnAdhikaraNatA ghaTADavA, ekAnekasvabhAva to tamAre paNa mAnavo paDaze. te A rIte -) * ekAnekasvabhAvatAnI atyAvazyakatA nIla-utpala zabdanI samAnAdhikaraNatA, vastune zabalarUpa=anekasvabhAvI mAnyA sivAya ghaTI zake nahIM, kAraNa ke niraMza eka vastumAM to aneka nimittano abhAva che... (have jo aneka nimitto na hoya, to eka ja vastu vize judA judA nimittone laIne, judA judA zabdanI pravRtti zI rIte thAya ?) * prazna H pANinInA sUtramAM to 'zasya' - ema zabdano ekavacanathI ullekha karyo che, to pachI tame 'be zabdo' evo ullekha zI rIte karo cho ? uttara H tyAM yadyapi be ja zabdo kahevA abhipreta che, paNa te baMne zabdomAM rahelI zabdatvajAti eka che ane eTale ja te jAtine laIne, sUtramAM zabdano paSTI-ekavacanarUpe nirdeza karela che... o. "ubhayathA hyAcAryeNa sUtrANi paThitAni / AkRti padArthaM matvA 'jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAm' (pA. sU. 6-2-18) phyucyate; dravya pArtha matlA 'sarUpAmezepa vibhau' (pA. sU. 1-2-64) tyevazeSa Aramyate| pAtaM. . pR0 rU" kRti -pratau TippaNam | For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fdhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 746 bhedamantareNa tatkalpanA'siddheH atiprasaGgAt (93) tathA taccitraikasvabhAvatA'bhyupagame cAvipratipattirAvayoH, tadekAnekasvabhAvatvamantareNa taccitraikasvabhAvatA'yogAt / na caikAnekasvabhAvatve bhAvAnAM virodhaH, tathApratIteH, sannIlamutpalamityAdisaMvedanAt / na ......... ... vyArahyA abhAvazca ekatvavirodhAt tatsvabhAvabhedamantareNa-arthasvabhAvabhedamantareNa tatkalpanA'siddheH-anekanimittakalpanA'siddheH / asiddhizca-atiprasaGgAt nimittAntarakalpanena / tathA taccitrakasvabhAvatA'bhyupagame ca tasya-arthasya citraikasvabhAvatA'bhyupagame ca sati / kimityAha-avipratipattirAvayoH / kuta ityAha-tadekAnekasvabhAvatvamantareNa tasya-arthasyaikAnekasvabhAvatvamantareNa taccitraikasvabhAvatA'yogAt tasya-arthasya citraikasvabhAvatA'yogAt / na caikAnekasvabhAvatve bhAvAnAM virodhaH / kuta ityAha-tathApratIteH-ekAnekasvabhAvatayA pratIteH / pratItizca sannIlamutpalamityAdisaMvedanAt / na ca yadeva sattvaM tadeva - anekAMtarazmi . bauddha : niraMza vastumAM, judA-judA nimitto kema na ghaTe ? syAdvAdIH jo judA judA nimitta mAno, to to tenI ekAMta ekasvabhAvatAno virodha thAya, kAraNa ke niraMza vastumAM svabhAvabheda vinA nimittabheda asaMbhavita che... (arthAt judA judA svabhAvo mAnyA vinA, temAM aneka nimittonI kalpanA siddha nathI...) bauddha : ekAMta ekasvabhAvamAM paNa, aneka nimittonI kalpanA karI daIe to ? syAdvAdIH to to temAM bIjA nimittonI paNa kalpanA karavAno atiprasaMga Avaze ! (bhAva e ke, ekasvabhAvI paNa nIlakamaLamAM, jemAM judA judA zabdonuM nimitta che, tema ghaTa-paTAdi badhA zabdonuM ane badhA padArthanAM jJAnanuM nimitta paNa mAnavuM paDaze ! ane AvuM mAnavAmAM to, saMpUrNa jagata mAtra nIlakamaLa zabdathI vAcya mAnavAnI Apatti Ave...) (93) have jo A badhA doSone dUra karavA, padArthane citrasvabhAvI mAnazo, to to ApaNA be vacce koI ja vipratipatti (RvivAda) nahIM rahe, kAraNa ke tevI citra-ekasvabhAvatA, vastune ekAnekasvabhAvI mAnyA vinA ghaTI zake nahIM (Azaya e ke, jo eka ja vastu anekasvabhAvI mAno to ja te vastuno citrarUpa ekasvabhAva ghaTe, anyathA nahIM...) ane ekAnekasvabhAva mAnavAmAM to amAro mata ja svIkRta thaze... bauddhaH paNa padArthone ekAnekasvabhAvI mAnavAmAM virodha na Ave? (ekasvabhAvI padArtha anekasvabhAvI zI rIte ? anekasvabhAvI padArtha ekasvabhAvI zI rIte ? - ema padArthone ekAnekasvabhAvI mAnavAmAM virodha to Avaze ja ne ?) syAdvAdI : nA, kAraNa ke dareka padArthonI ekAnekasvabhAvarUpe ja pratIti thAya che. te A 2. 'vA viprati' ti -paTi: I For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 747 anekAntajayapatAkA (caturthaH ca yadeva sattvaM tadeva nIlatvAdi, tadgatAvapi kvacit tadanavagateH viprakRSTAdibhistathAdarzanAt / (94) na caikasvabhAvAdeva tata eSa buddhibhedaH, atiprasaGgAt kAsAJcidahetukatvApatteH / na ca nirAlambanA evaitA iti, tadbhAvabhAvitvopapatteH, anyathA tada ja vyAraNyA . nIlatvAdi / kuta ityAha-tadgatAvapi-sattvagatAvapi kvacit-na sarvatra / kimityAha-tadanavagate:-nIlatvAdyanavagateH / etadevAha-viprakRSTAdibhiH, pramAtRbhiriti gamyate / tathAdarzanAtsattvagatAvapi nIlatvAdyanavagatidarzanAt / 'Adi'zabdAnmandalocanaparigrahaH / na caikasvabhAvAdeva tataH-nIlotpalAdereSa buddhibhedaH sattvanIlatvAdilakSaNaH / kuta ityAha-atiprasaGgAtbuddhyantarasyApi tata eva bhAvaprasaGgAt / tathA kAsAJcidahetukatvApatteH buddhInAm na ca nirAlambanA evaitAH-sattvAdibuddhaya iti / kuta ityAha-tadbhAvabhAvitvopapatteH-adhikRtArtha - anekAMtarazmi ... rIte eka ja nIlakamaLanuM (1) satarUpe, (2) nIlarUpe, (3) utpalarUpe... vagere anekarUpe saMvedana thAya che - Ama, jyAre ekAnekasvabhAvatA pratItisiddha hoya, tyAre temAM koI ja virodha saMgata nathI. ekasvabhAvavAdI vastunuM je sattva che, te ja nIlatva-utpalatvAdi che, tenAthI judA nahIM, to pachI tenI anekasvabhAvatA zI rIte ghaTe ? (nIlatvAdi svabhAvo judA nathI, paNa sattvarUpa ja che... to to vastu mAtra eka sattvasvabhAvI ja siddha thaze ne ?) syAdvAdI: paNa evuM na mAnavuM, kAraNa ke ghaNIvAra sattvano bodha thavA chatAM paNa nIlatvAdino bodha thato nathI. te A rIte te dUra rahela pramAtAne ke maMdalocanavALA pramAtAne, sattvarUpe ja vastuno bodha thAya che, nIlavArirUpe nahIM... arthAt "A sat che" e rUpe ja vastuno bodha thAya che, "A nIla-utpala che' e rUpe nahIM - AvuM spaSTapaNe dekhAya che... have jo nIlatvAdi sattvarUpa ja hota, to te vastuno sattvanI jema nIlatvAdirUpe paNa bodha thaI jAta... paNa tevo bodha na thavAthI ja siddha thAya che ke, eka ja vastunA nIlava-utpalatvAdi judA judA anekasvabhAvo che... (94) ekasvabhAvavAdI : nIlakamaLAdirUpa vastune mAtra ekasvabhAvI ja mAnIe ane te ekasvabhAvathI ja, (1) sattvabuddhi, (2) nIlatvabuddhi... vagere judI judI buddhionI utpatti mAnI laIe, pachI to vAMdho nahIM ne ? syAdvAdIH to to atiprasaMga Avaze, kAraNa ke judA judA svabhAvo na hovA chatAM paNa, jema tenAthI sattvAdi judI judI buddhio thAya che, tema tenAthI ghaTa-paTAdinI buddhio paNa thavA lAgaze ! vaLI, tevuM mAnavAmAM sattvAdi buddhiomAMthI, keTalIka buddhione nihetuka mAnavAnI Apatti Avaze ! (Azaya e ke, vastu ekAMta ekasvabhAvI che... have jo te vastuno sattvabuddhine utpanna karavAno svabhAva hoya, to tenAthI mAtra sattvabuddhinI ja utpatti thaze, te sivAyanI buddhinI nahIM... For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 748 -04 yogAt / na cAvikalpikaikA sAdhvI, etAstvasAdhvya iti, vihitottaratvAt, tata eva tatprasUteH / (95) anantarakSaNasukhAdisaMvedanAdijanakatvAd vA / na ca tad yenaiva svabhAvena anantarakSaNaM janayati tenaiva sukhAdi, tadabhedApatteH sarvathA hetvabhedAt / na caikA bhAvabhAvitvopapatteH; anyathA tadabhAve tadayogAt-sattvAdibuddhyayogAt / na cAvikalpikaikA sAdhvI vartate, etAstu-sattvAdibuddhayaH asAdhvya iti / kuta ityAha-vihitottaratvAt adhaH, tathA tata eva-adhikRtavastuno yadvA'vikalpikAto buddheH tatprasUteH / hetvantaramAha-anantarakSaNasukhAdisaMvedanAdijanakatvAcca ekAnekasvabhAvatve bhAvAnAmavirodha iti / anantarakSaNazca sukhAdisaMvedanAdi ca etajjanakatvAd vastunaH / na ca tad yenaiva svabhAvena-hetunA anantarakSaNaM - anekAMtarazmi .. eTale to mAtra sattvabuddhi ja sahetuka gaNAze, bAkInI buddhi nirdetuka !). bauddhaH hA, sAcI vAta che ! sattvAdi buddhio kharekhara to nirdetuka ja che, eTale ke vasturUpa AlaMbana (kaviSaya) vinAnI ja che... syAdvAdIH evuM nathI, kAraNa ke - (1) adhikRta vastu hoya to ja teonI utpatti dekhAya che, ane (2) jo te vastu na hoya, to teonI (=sattvAdibuddhionI) utpatti paNa nathI ja dekhAtI - Ama, vastu sAthenA anvaya-vyatirekabaLe, te buddhionI sahetukatA-saviSayakatA nibaMdha che... bauddhaH juo, be prakAranI buddhi che : (1) nirvikalpa, ane (2) savikalpa... temAM nirvikalpa ja satyarUpa che, jyAre sattvAdibuddhirUpa savikalpabuddhi to asatyarUpa che... syAdvAdI : tamArI A vAta to sAva ja ayukta che, kAraNa ke trIjA adhikAramAM Ano uttara ame ApI ja dIdho che ke nirvikalpanI jema savikalpabuddhi paNa satyarUpa ja che... eTale sattvAdibuddhione paNa saviSayaka ja mAnavI rahI... vaLI, nIlakamaLarUpa vastuthI ja, athavA to tamArA mate nirvikalparUpa buddhithI ja (1) sattvabuddhi, (2) nIlatvabuddhi... vagere judI judI buddhio thAya che... ahIM anumAnaprayoga Avo thaze - "vastu, pAnesvamAvI tathA pratItiviSayatva | (nItamutpatnatyAdvisaMvevanaviSayatva) 1'' (95) have vastune anekasvabhAvI batAvavA bIjo hetu Ape che - bIjI vAta, nIlakamaLarUpa eka ja padArtha (1) potAnI anaMtara nIlakamaLakSaNa, ane (2) sukhAdisaMvedana... vagereno janaka che... (eka ja nIlakamaLathI potAnI uttarakSaNa paNa utpanna thAya ane tenAthI kokane sukhanuM saMvedana, to kokane duHkhanuM saMvedana thAya che... Ama eka ja padArtha anekano janaka che.) paNa jo vastu ekasvabhAvI hoya, to tenAthI anekanI utpatti zI rIte thAya? eTale 2. 'nanatvIt ! ne ' rUti -pATha: I 2. pUrvamudrita tu yA vi' rUtyazuddhapATha: I For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( caturtha: janakatvata: sAmagrIjanakatvena tadbhedata eva tadbhedaH, sAmagryayogAt, samagrebhyastadbhedAbhedavikalpAsiddheH / na ca tatsiddhAvapi tadbhedaH samAlocyamAno ghaTate, ekasamagrANAma *bAbA.. janayati vastu tenaiva sukhAdi / kuta ityAha- tadabhedApatteH-anantarakSaNasukhAdyabhedApatteH / Apattizca sarvathA hetvabhedAt / na caikAjanakatvataH kAraNAt sAmagrIjanakatvena hetunA tadbhedata eva-sAmagrIbhedata eva tadbhedaH - anantarakSaNasukhAdibhedaH / kuto netyAha - sAmagryayogAt / ayogazca samagrebhyaH sakAzAdAlokAdibhyaH tadbhedAbhedavikalpAsiddheH, tasyAH - sAmagryAH bhedAbhedavikalpAbhyAmasiddheH / prakaTametat / na ca tatsiddhAvapi sAmagrIsiddhAvapi tadbhedaHsAmagrIbhedaH samAlocyamAno ghaTate / kathaM na ghaTata ityAha-ekasamagrANAm-anantarakSaNasa* anekAMtarazmi 749 - . A hetuthI paNa padArthanI ekAnekasvabhAvatA aviruddha che... bauddha : paNa zuM te, eka ja svabhAvathI anekane utpanna na kare ? na syAdvAdI : nA, kAraNa ke te je svabhAve anaMtarakSaNane utpanna kare, te ja svabhAve sukhAdine utpanna kare - evuM mAno, to to (1) anaMtarakSaNa, ane (2) sukhAdi baMneno abheda thaI jaze, kAraNa ke baMnenA hetunA saMpUrNapaNe abheda che... (eTale ekasvabhAvathI ja teo janya hoI te bemAM koI ja phera na rahe...) tethI teonI utpatti, vastunA judA judA svabhAve ja mAnavI joIe... bauddha : (u52 hetunA abhedathI kSaNa-sukhanA abhedanI Apatti ApI, teno uttara ame ApIe chIe ke -) eka svabhAva, janaka nathI. paNa sAmagrI, janaka che. eTale sAmagrInA bhedathI kSaNa-sukhano bheda che ja... syAdvAdI : paNa AvuM mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke pahelI vAta to e ja ke 'sAmagrI' jevuM koI tattva ja ghaTatuM nathI. te A rIte - te sAmagrI AlokAdi samagra padArthothI (1) bhinna che, ke (2) abhinna ? (1) bhinna to na manAya, kAraNa ke tame 'sAmagrI'nuM juduM astitva nathI mAnyuM. (jema avayavInuM nathI mAnyuM tema...) ane (2) jo abhinna kahezo, to to te sAmagrI samagrarUpa ja banaze, te sivAya tenuM juduM astitva siddha nahIM thAya - Ama, sAmagrInuM astitva, bhedAbheda vikalpothI asiddha hovAthI, tenA bhede kAryano bheda ghaTI zake nahIM... tame kadAca sAmagrInI siddhi karI lezo, to paNa sAmagrIno bheda to vicAratAM ghaTato ja nathI. (arthAt 'judI judI sAmagrIo che' - e vAta ghaTatI nathI...) kAraNa ke je samagro (=sAmagrI aMtargata padArtho) ekane (=svaanaMtara kSaNane) utpanna kare, te samagro anyane (=nIlAnaMtarakSaNa + sukhAdine) utpanna kare evuM to na baMne. * ahIM prazna e thAya ke - eka samagro bIjAnA janaka na bane, to tenAthI to sAmagrIbheda siddha thAya - For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 750 nyAjanakatvAt tatraiva sAmarthyAbhyupagamAt / (96) na ca teSAmevopAdAnasahakAribhAvataH tadbhedaH, abhidhAnamAtratvAt, uktavad yuktyanupapatteH / na ca sarveSAM sarvajananasvabhAvatvato'naparAdhaH, tadekasvabhAvatvavirodhAt, avirodhe'pi tattulyatApatteriti tadekAneka magrANAmanyAjanakatvAt, sukhAdyajanakatvAdityarthaH / ajanakatvaM ca tatraiva-ekasmin sAmarthyAbhyupagamAt paraiH / na ca teSAmeva-samagrANAmupAdAnasahakAribhAvataH kAraNAt tadbhedaHsAmagrIbhedaH / kuta ityAha-abhidhAnamAtratvAdasya uktavad yuktyanupapatteH svabhAvabhedApattyA / na ca sarveSAM-samagrANAM sarvajananasvabhAvatvataH kAraNAt anaparAdhaH-adoSaH anantaroditaH / kuta ityAha-tadekasvabhAvatvavirodhAt-samagrANAmekasvabhAvatvavirodhAt avirodhe'pi, tadekasvabhAvatve'pItyarthaH, tattulyatApatteH prakramAt teSAM-kAryANAM tulyatApatteH, ekataiva ekaikasya - anekAMtarazmi ... bauddha paNa kAraNa? syAdvAdIH kAraNa ke te ekasvabhAvI hovAthI, temAM tame ekane ja utpanna karavAnuM sAmarthya mAneluM che to te samagro=AlokAdi, judA judA kAryonA janaka zI rIte bane ?). (96) bauddha : nIlakSaNa te (1) nIlakSaNarUpa anaMtarakSaNane utpanna karavA upAdAnarUpa che, ane (2) sukhAdisaMvedanane utpanna karavA sahakArIrUpa che... Ama upAdAna-sahakArIrUpe samagronI sAmagrIno bheda mAnI laIe to? syAdvAdI : A paNa mAtra bolavA pUratuM ja che, kAraNa ke pUrvokta rIte ahIM paNa (1) upAdAnasvabhAva, (2) sahakArI svabhAva - ema judA judA aneka svabhAvanuM ApAdAna thavAthI, A vAta paNa yukta nathI... bauddha to AlokAdi badhA samagromAM, svaanaMtarakSaNa + sukhAdine utpanna karavAno svabhAva mAnI laIzuM, to to doSa nahIM Ave ne ? (arthAta to to sAmagrIthI judA judA kAryo thaI jAya ne ?) syAdvAdIH to to tenI ekasvabhAvatAno virodha thaze ! (Azaya e ke, (1) nalane utpanna karavAno, (2) sukhAdine utpanna karavAno... ema judA judA aneka kAryone utpanna karavAnA judA judA aneka svabhAvo mAnavAthI to, tenI anekasvabhAvatA ja siddha thaze..) bauddha : paNa judA judA aneka kAryone utpanna karanAra koI ekasvabhAva mAnI laIe to? (to to virodha na rahe ne ?). asiddha zI rIte thAya? teno uttara e ke; anaMtarakSaNanA je samagro che, temAMno eka paNa samagra, sukhano janaka banI zake nahIM - saMpUrNatayA judA hovA joIe - je bauddhane mAnya nathI, kAraNa ke, pUrvakSaNarUpa samagra to baMneno janaka che ja... 2. "meta:' ti Tu-pATha: I. For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( vaturtha: svabhAvatvasiddhiH / ( 97) evaM ca loke tathAdarzanAt bahirmukhAvabhAsisaMvedanopapatteH bAdhA'sambhavAt tathAcitrasvabhAvatAtirekeNoktavad buddhAvapi tadayogAd bAhya eva 751 - *vyAbA tAvadbhya ekasvabhAvebhyasta'thotpatteriti bhAvanIyamiti evaM tadekAnekasvabhAvatvasiddhiH teSAMbhAvAnAmekAnekasvabhAvatvasiddhiH / evaM cetyAdi / evaM ca kRtvA bAhya evArtha iti sAmarthyAt, kathaJcinna tu sarvathA, ekAntaikasyaikAnekAkAratAyogAt sAmAnAdhikaraNyasiddhiriti yoga: / kuta ityAha-loke tathAdarzanAd- bAhye nIlotpalAdau sAmAnAdhikaraNyadarzanAt / darzanaM ca bahirmukhAvabhAsisaMvedanopapatteH / tathAhi - nIlamutpalamiti bahirmukhAvabhAsaM saMvedanam / na cAsya bAdhetyAha-bAdhA'sambhavAt tathAcitrasvabhAvatA'tirekeNa - ekAnekarUpacitrasvabhAvatA'tirekeNa uktavat-yathoktaM tathA buddhAvapi vikalpikAyAM tadayogAt sAmAnAdhikaraNyAyogAt * anekAMtarazmi syAdvAdI : paNa tevuM mAnavAmAM to, te badhA kAryone samAna mAnavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke je padArthonI utpatti eka svabhAvathI ja thAya, te padArthonI sAmyatA saMgata ja che... eTale to svaanaMtarakSaNa - sukhAdi badhA kAryone samAna mAnavA paDaze... niSkarSa : tethI dareka padArtho ekAnekasvabhAvI ja mAnavA joIe... to ja tenA judA judA svabhAvothI (1) anaMtarakSaNa, (2) sukhAdi saMvedana... vagere judA judA kAryo saMgata thAya.. ahIM anumAnaprayoga Avo thaze - "vastu ne svabhAvI, anantarakSaLa-suhAvisaMvevanAlinanat / '' (A pramANe vastune ekAnekasvabhAvI siddha karI, have graMthakArazrI, AvI vastu vize ja zabdavAcyatA siddha karavA, prAraMbhika bhUmikA bAMdhe che -) OM vastumAM ja zabdasamAnAdhikaraNatAnuM samarthana (97) AvA ekAnekasvabhAvI, bAhya evA nIlakamaLarUpa kathaMcid eka padArthamAM ja, nIlakamaLa rUpa zabdonI samAnAdhikaraNatA siddha thAya che, kAraNa ke lokamAM paNa bAhya nIlakamaLAdi vize ja zabdasamAnAdhikaraNatA dekhAya che... prazna : tevuM ja dekhAya che, evuM tame zI rIte kahI zako ? uttara H kAraNa ke 'A padArtha utpala che, ane te nIla che' - evuM saMvedana bahirmukha avabhAse ja (bAhya padArthanI tarapheNamAM ja) thAya che... AvuM saMvedana, bAhya padArthamAM ja zabdanI samAnAdhikaraNatA sUcave che.. A rIte thatAM saMvedanamAM koI ja bAdhA saMbhavita na hovAthI, tene bAdhita paNa na mAnI zakAya. ane bAdhanA abhAvanuM kAraNa e ke, he bauddha ! tame vikalpabuddhimAM zabdanI samAnAdhikaraNatA mAno 2. 'stathopapatteriti' kRti pUrvamudritapA:, atra tu 3-pAna: I For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA kathaJcit sAmAnAdhikaraNyaMsiddhiH / ( 98 ) tatrApi tathAvidhazabdasya kathaJcid bhinnanimittatvopapattAvapyekArthavRttitvasyApyavirodhAt, tadekAnekasvabhAvatvena ubhayasyApi 752 ja bAbA. I kAraNAt bAhya eva kathaJcit sAmAnAdhikaraNyasiddhiH / tatrApItyAdi / tatrApi -bAhye tathAvidhazabdasya-bhinnanimittaprayuktasya nIlAdeH kathaJcit - kenacit prakAreNa taddharmabhedavAcyatvena bhinnanimittatvopapattAvapi satyAM ekArthavRttitvasyApyavirodhAt kathaJcideva / kathametadevamityAha-tadekAnekasvabhAvatvena tasya- nIlotpalAdervastunaH ekAnekasvabhAvatvena hetunA itaretaravyAptyA tathA tadAdhArAdheyasvabhAvatvena ubhayasyApi, prakramAd bhinnanimittai..... anekAMtarazmi <$0- cho, paraMtu tamAre paNa vikalpabuddhine ekAnekasvabhAvI to mAnavI ja paDaze... (to ja te eka buddhimAM judA judA svabhAvone laIne judA judA zabdonI samAnAdhikaraNatA ghaTaze...) sAra : ekAMta ekasvabhAvInI aneka AkAratA na ghaTavAthI, ekAnekasvabhAvI evA bAhya padArthamAM ja kathaMcit (=sarvathA nahIM, paNa koIka apekSAe) zabdanI samAnAdhikaraNatA siddha thAya che. * bAhya vastumAM nirupacaritapaNe zabdasamAnAdhikaraNatA (98) nIlakamaLarUpa bAhya vastu anekasvabhAvI che, tethI tenA judA judA svabhAvone laIne pravartatA (1) nIla, (2) utpala Adi zabdonI, kathaMcid bhinnanimittatA (-te zabdonuM judA judA nimitte hovApaNuM) paNa ghaTI jaze, kAraNa ke teothI vAcya dharmono kathaMcid bheda che.... na prazna H jo teonI bhi nanimittattA hoya, to te zabdonI ekArthavRttitAno virodha na Ave ? (Azaya e ke, zabdo jo judA judA nimittone laIne pravarte, to teonI pravRtti eka vastu vize zI rIte kahevAya ?) syAdvAdI : juo bhAI ! teonI sarvathA bhinnanimittatA nathI, kAraNa ke nIlakamaLAdi vastu ekAnekasvabhAvI hovAthI itaretara vyAptinA kAraNe (eka anekane, ane aneka ekane vyApta che - anuviddha che. eTale) te nimitto kathaMcid eka paNa che... (eTale A rIte eka vastu vize ja te zabdo pravarte che...) bIjI vAta, te aneka svabhAvo Adheya che ane teo ekasvabhAvI vasturUpa adhikaraNamAM rahe che... eTale te Adheyane (=judA judA svabhAvarUpa nimittane) laIne pravartatA zabdo, kharekhara to eka ja adhikaraNanA judA judA Adheyone kahe che... (eTale A rIte paNa eka vastu vize ja te zabdo pravarte che...) tethI vastu vize, te zabdonI ekArthavRttitA paNa aviruddha ja che... Ama, ekAnekasvabhAvI vastumAM zabdanI samAnAdhikaraNatA mAnavAmAM, te zabdonI (1) . 'siddhe:' kRti T-pATa: I For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 753 anekAntajayapatAkA (caturtha: nirupacaritatvAditi / (99) tathAhi-nIlatvotpalatve vizeSapariNAmarUpe na sattvAdisamAnapariNAmAnanuviddhe, kvacit tathA'nanubhavAt, tadananuviddhayorasattvApatteH / na ca sattvAdimAtratattve eva anyathA'pi vedanAt, tadanyatra tadananuviddhasyApi tasya bhAvAt / kArthavRttitvobhayasya nirupacaritatvAditi / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / nIlatvotpalatve kiMviziSTe ityAha-vizeSapariNAmarUpe ete / kimityAha-na sattvAdisamAnapariNAmAnanuviddhe / kuta ityAha-kvacit tathA-sattvAdyananuvedhena / kimityAhaananubhavAnnIlatvotpalatvayoH, tathA tadananuviddhayoH-sattvAdyananuviddhayoH asattvApatteH, svato'tadrUpatvAditi bhAvanA / na ca sattvAdimAtratattve eva nIlatvotpalatve / kuta ityAhaanyathA'pi-tadanuviddhanIlatvAdinA'pi vedanAt etayostathA tadanyatra-ghaTAdau tadananuviddha - anekAMtarazmi . bhinnanimittatA, ane (2) ekArthavRttitA baMne nirupacaritapaNe (=vAstavikapaNe) ghaTe che... (99) have A ja vAtano bhAvArtha kahe che - ne samAna-vizeSapariNAmano karthacida abheda 9 bhAvArtha nIlakamaLamAM (1) nIlatva, ane (2) utpalatva te be vizeSa pariNAmarUpa che... A baMne vizeSa pariNAmo sattvarUpa samAnapariNAmathI ananuviddha (=asaMyukta=rahita) nathI, kAraNa ke te rUpe kadI anubhava thato nathI.. (arthAt sattvarUpa samAnapariNAmathI ananuviddharUpe nIlatvautpalatvano kadI anubhava thato nathI...) tathA, nIlatva-utpalatvane jo sattvarUpa samAnapariNAmathI ananuviddha (=rahita) mAnavAmAM Ave, to to baMnene asat manavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke sattvapariNAmathI bhinna padArtha to asatuM ja kahevAya ne ? (1) Ama nIlatva-utpalatvarUpa vizeSa pariNAma, sattvarUpa samAnapariNAmathI ananuviddha nathI.. (eTale teono kathaMcit abheda paNa che ja...) samAna-vizeSapariNAmano karthacida bheda nIlatva ane utpalatva vizeSa pariNAma, te sattvarUpa samAnapariNAmasvarUpa ja nathI, arthAt mAtra sattvarUpa ja nathI, kAraNa ke mAtra sattvarUpa sivAya (anyathA=) sattvasahita nIlatvautpalatvAdirUpe paNa tenuM saMvedana thAya che.... jo te mAtra sattvarUpa ja hoya, to teonuM sattva sivAya nIlavAdi bIjA koI rUpe saMvedana na thavuM joIe... (paNa thAya to che ja...) bIjI vAta, ghaTAdimAM to nIlatva-utpalatvathI ananuviddha paNa sattva che... Azaya e ke, nIlavAdi jo sattvarUpa ja hoya, to sattva to ghaTAdimAM paNa che, to sattvathI abhinna nIlatva-utpalatva 2. "rUpa =' ta -paDhi:. 2. "satodrapa' ta Tu-pATha: rU. "nItotpannatve' rUti -paDhi: . For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thi#Ara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 754 (100) sattvAdimAtrameva tad viziSTamiti cet, na, sattvAdimAtratattve tadbhAva eva kathaJcit tadatiriktavizeSaNAbhAve tadvaiziSTyAsiddheH / (101) na hi svacchodakabindoH sarvathA samAnayorvyaktibhede'pi tathAjAtibhedo nAma, na codakamAtratattvavAdinastadatirikta vyarahyA syApi-nIlatvotpalatvAnanuviddhasyApi tasya-sattvAderbhAvAt / sattvAdimAtrameva tat-nIlotpalaM viziSTam / iti cet, etadAzaGyAha-na, sattvAdimAtratattve tadbhAva eva-sattvAdimAtrabhAva eva kathaJcit-kenacit prakAreNa tadatiriktavizeSaNAbhAve-sattvAdimAtrAtiriktanIlatvAdivizeSaNAbhAve tadvaiziSTyAsiddheH-nIlotpalasattvAdimAtrasya vaiziSTayAsiddheH / etadbhAvanAyaivAhana hi svacchodakabindoH sarvathA samAnayoH AkArAdinA vyaktibhede'pi sati tathAudakAnudakatvena jAtibhedo nAma, na codakamAtratattvavAdinaH-ekAntavAdinaH tadatirikta ... anekAMtarazmi paNa ghaTamAM hovA joIe ne? paNa na hovAthI ja siddha thAya che ke, sattvathI nIlatva-utpalatva kathaMcidra bhinna paNa che.... (2) Ama nalatva-utpalatvarUpa vizeSa pariNAma, sattvarUpa samAnapariNAmathI sarvathA anuviddha nathI.. (eTale teono kathaMcit bheda paNa che...) - ekAMta sanmAnatAnuM nirAkaraNa - (100) sanmAtravAdI: nIlatva-utpalatva te satvarUpa ja che... (to pachI teo paNa ghaTamAM kema nathI? to ke, teo viziSTa prakAranA che... eTale ja sarvasAmAnya ghaTAdimAM hovA chatAM paNa, tyAM A viziSTasattva nathI...) syAdvAdI : A vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke nIlatva-utpalatva jo sattvAdi samAnapariNAmarUpa ja hoya, to teo mAtra sattvarUpa ja raheze, te sivAya nIlatvAdi bIjuM koI paNa vizeSaNa, koIpaNa apekSAe raheze nahIM ane eTale to sattvanI (=nIlotpalarUpa sattvanI) koI viziSTatA ja siddha nahIM thAya..) (Azaya e ke, nIlatva-utpalatvarUpa koI alaga vizeSaNa hoya, to tenA AdhAre sattvamAM viziSTatA paNa saMbhavI zake, paNa tevuM to che nahIM... to nIlatva-utpalatvane viziSTasattvarUpa zI rIte kahevAya ?) A ja vAtane daSTAMtathI kahe che - (101) ekadama svaccha pANInAM be TIpAM jo baMne paraspara bhinna hoya, to paNa AkArAdinI apekSAe sarvathA teo samAna hovAthI, teomAM jAtibheda mAnI zakAya nahIM... arthAtu eka TIpAmAM udakatva' ane bIjA TIpAmAM "anudatva' ema judI judI jAti na manAya... (tama nIlatvAdi ane 2. 'Atre tattva' ta -paDhi: 2. "bhAvova tazisyA' ta -pazci7: For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 755 anekAntajayapatAkA (vArtha: dezAdyananuvedhe tattattvAvizeSAditaro'pi nyAyyaH / anAdRtya tu sUkSmekSikAmetaduktamiti na sattvAdimAtrameva tat, viziSTaM punarvizeSaNabhAva iti tadekAnekasvabhAvatvasiddhiH / (102) tattathA'bhidhAne ca tathA vastuzabdasvAbhAvyAdanekAntanItyA vastutathAtvAnusAri vyArA ja dezAdyananavedhe-udakamAtratattvAtiriktadezAdyananuvedhe sati tattattvAvizeSAt-udakamAtratattvAvizeSAt itaro'pi-vyaktibhedo'pi nyAyyaH / anAdRtya tu sUkSmekSikAmetaduktamiti-evaM na sattvAdimAtrameva tat-nIlotpalam, viziSTaM punaH sattvAdi vizeSaNAMve, nIlotpalatvabhAva ityarthaH / iti-evaM tasya, prakramAt nIlotpalAdeH, ekAnekasvabhAvatvasiddhiH iti nigamanam / tattathA'bhidhAne ca tasya-nIlotpalAderekAnekasvabhAvasya tathA'bhidhAne ca-tattvAbhidhAne ca sati 'susthitaM sAmAnAdhikaraNyam' iti yogaH / kathamityAha-tathA vastuzabdasvAbhAvyAd vAcyavAcakatvena anekAntanItyA sattvAdinIlatvAdibhedAbhedato vastutathAtvAnusAri anekAMtarazmi ... sattva jo baMne eka hoya, samAna hoya, to teomAM paNa viziSTatA ghaTI zake nahIM...) Ama uparokta daSTAMtamAM "jAtibheda na ghaTe" - e vAta to ame sthUla yuktithI kahI che, bAkI sUkSma yuktithI to ekAMtavAdImate vyaktibheda paNa na ghaTe. te A rIte + baMne TIpAo pANIrUpe to samAna ja che, te pANI sivAya judA judA dezAdi koI ja bhedakano temAM anuvedha nathI... eTale te baMne TIpAomAM kharekhara to vyaktibheda paNa nahIM rahe - A rIte ekAMtavAdImate kharekhara to vyaktibheda paNa ghaTato nathI... paNa A sUmekSikAno Adara na karIne, ame "jAtibheda nathI ghaTato" - eTaluM ja kahyuM... sAra H tethI te nIlakamaLane mAtra sattvarUpa ja na mAnavuM joIe... have jo te nIlakamaLarUpa sattvane, ghaTAdisattva karatAM viziSTa banAvavA, temAM nIlatva-utpalatvarUpa vizeSaNa mAnazo, to to nIlakamaLanI ekAnekasvabhAvatA ja siddha thaze... (kAraNa ke te nIlakamaLa (1) sattvapariNAmanI apekSAe ekarUpa, ane (2) nIlatvAdi vizeSa pariNAmonI apekSAe anekarUpa..) ekAnekasvabhAvatA vize samAnAdhikaraNanI susthitatA - (102) AvI ekAnekasvabhAvavALI nIlakamaLAdi vastunuM, jo nIla-kamaLAdi zabdothI pratipAdana karavAmAM Ave, to to zabdonI samAnAdhikaraNatA paNa nibaMdha ghaTI jaze. te A pramANe - vastu ane zabda baMnemAM vAcya-vAcakasvabhAva che, eTale vastunA te te dharmone anusAre zabda sAmevALI vyakti ekAMta sanmAtravAdI che, eTale tenA mate to be TIpAo mAtra pANIrUpa ja che, te sivAya temAM bIjuM kaMI ja bhedakasvarUpa nathI... 2. "3 rUti va-pa: . 2. "tratvAtirara0' kRti -pAd: I rU. 'bhAvanIto.' ti pAd: I For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tha#:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 756 susthitaM sAmAnAdhikaraNyam / nIlatvotpalatvavizeSapariNAmayoH kathaJcit sattvAdisamAnapariNAmAbhedAt, tasya ca tathA'bhidhAnAt iti / (103) na ceha 'nIlotpalazabdayorekaM vA vastu vAcyaM syAdanekaM vA' iti vikalpoktadoSasambhavaH, kevalo vyAvyA che tadyAthAtmyabhaNanena susthitaM sAmAnAdhikaraNyam / etadeva vizeSeNopadarzayannAha-nIlatvotpalatvavizeSapariNAmayoH / kimityAha-kathaJcit-kenacit prakAreNAnyonyAnuvedharUpAdhArAdheyalakSaNena sattvAdisamAnapariNAmAbhedAt tasya ca-adhikRtasamAnapariNAmAbhedasya yathoktaparikarasya tathA'bhidhAnAt-yAthAtmyenAbhidhAnAditi / na ceha-anantarodite tattve nIlotpala .......anekAMtarazmi te vAcaka bane che... have nIla-utpalAdi zabdo, yathArtharUpe vastunuM kathana karatAM hovAthI (tathAtva anusArIevAstavikarUpe vastune anusare che... prazna: paNa, te zabdothI AvuM yathArtha kathana kaI rIte? uttara : anekAMtanIti pramANe... anekAMtamate sattva ane nIlatvAdino sarvathA bheda ke sarvathA abheda nathI, paNa bhedabheda che... sattvathI kathaMcit abhinna evAM ja nIlatva-utpalatvane nIla-utpala zabda kahe che... Ama A rIte ja te zabdo vastune anusaratA hovAthI, anekAMtanItie ja te zabdonI samAnAdhikaraNatA susthita che... tAtparya e ke, sattva-nIlatvAdino bhedabheda mAno, to vastune anusAra zabdanI samAnAdhikaraNatA susthitapaNe ghaTe, kAraNa ke bhinnaphaLavALA nIla-utpala zabdanA viSayabhUta, nIlatvautpalatva rUpa judu-judA dharmo paNa sattvapariNAmathI kathaMcit abhinna che, arthAt sattvapariNAmanI apekSAe te dharmo eka che ane eTale teo vize pravartatA nIla-utpala zabdanI ekArthavRttitA paNa nibaMdha ghaTaze... (eTale ahIM nirupacaritapaNe samAnAdhikaraNasvabhAva siddha thaze...) have graMthakArazrI, A ja vAtane vizeSathI batAve che - nIlatva ane utpalatvarUpa vizeSa pariNAma te sattvarUpa samAnapariNAmathI kathaMcit (koIka apekSAe=sattva e AdhAra ane nIlavAdi e Adheya ane te baMneno anyonya anuvedha che - e apekSAe) abhinna che ane nIla-utpala zabda, nIlatva-utpalatvathI kathaMcit abhinna evA sattvarUpa samAnapariNAmanuM ja kathana kare che... ahIM nIlatva-utpalatvano sarvopariNAma sAthe abheda hovAthI, te apekSAe nIlatva-utpala zabdo, sattvarUpa eka ja artha vize pravarte che ane eTale teonI ekArthavRttitA paNa saMgata che. (phalataH vastumAM teonI pAramArthika samAnAdhikaraNatA hovAmAM koI virodha nathI...) * pUrvapakSIkRta anyapralApano nirAsa - (103) tame pahelA je vikalpo karyA hatA ke - "nIla-utpala zabdanI vAcyabhUta vastu (1) 2. "nItotvastatvavazeSa:' rUti -paTi: I 6. tRzyatAM 7rUratamaM pRSTham | For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 757 anekAntajayapatAkA (caturtha: bhayapakSaviviktasya jAtyantarAtmakasyaikAnekasya vAcyatvAt, tatra ca kevalobhayapakSagatadoSAnupapatteH atadAtmakatvAt, tathApi tattadApAdane'tiprasaGgaH, yena kenacid duSTena vizvasya duSTatApatteriti yatkiJcidetat / (104) 'nIlazabdo nIlaguNaviziSTaM dravyamAha' - vyArA .... zabdayorekaM vA vastu vAcyaM syAdanekaM vA iti vikalpoktadoSasambhavaH / kuta ityAhakevalau-itaretaranirapekSau, kevalau ca tau ubhayapakSau ca, ekaM vA vastu vAcyaM syAdanekaM vetyubhayapakSau AbhyAM viviktasya jAtyantarAtmakasyaikAnekasya vAcyatvAt, tatra ca-jAtyantare kevalobhayarpakSagatadoSAnupapatteH, 'yatkiJcidetat' iti yogaH / anupapattizca atadAtmakatvAtkevalobhayapakSAnAtmakatvAt jAtyantarasya, tathApi-evamapyatadAtmakatve'pi jAtyantarasya tattadApAdane tasya-jAtyantarasya tadApAdane-kevalobhayapakSadoSApAdane / kimityaah-atiprsnggH| kathamityAha-yena kenacid duSTena vizvasya-jagato duSTatApatteriti-evaM yatkiJcidetat anekAMtarazmi eka che, ke (2) aneka? ..." - te vikalpo karI tame je doSa ApyA hatAM ke "(1) jo eka mAno, to baMnenI paryAyatA ja thaze, ane (2) jo aneka mAnazo, to baMnenI samAnAdhikaraNatA nahIM ghaTe... vagere" - temAMthI eka paNa doSo, amArA (=syAdvAdInAM) pUrvokta kathanamAM AvI zakatA nathI... kAraNa ke ame baMne zabdonA vAcya tarIke ekAMta eka vastu paNa nathI mAnatA (eTale baMnenI paryAyatAnuM ApAdAna na thAya) ane ekAMta aneka vastu paNa nathI mAnatA... (eTale baMnenI vyadhikaraNatAne ApAdAna paNa na thAya...) prazna : to pachI tame zabdavAcya kevI vastu mAno cho ? uttara : ame (ekAMta eka anekathI) alaga ja prakAranI jAtirUpa, ekAnekasvabhAvavALI (=kathaMcit eka ane kathaMcit aneka ema ekAnekasvabhAvavALI) evI vastune zabdavAcya tarIke mAnIe chIe ane AvI vastu vize, ekAMta eka/aneka vastune laIne AvatA doSo bilakula saMgata nathI, kAraNa ke te doSo to ekAMta eka-aneka vastu vize ja Ave, jyAre ekAnekasvabhAvI vastu to teothI alaga ja prakAranI che... (eTale temAM te doSono bilakula avakAza nathI...) prazna : ekAMta eka-aneka vastune laIne thatAM doSo, kathaMcit ekAnekasvabhAvI vastu vize paNa lagADI daIe to? uttara : e rIte bIjAnA doSonuM ApAdAna bIjAmAM thatuM hoya to to atiprasaMga e Avaze ke, koI eka duSTanAM kAraNe vizvanAM tamAma mANaso (sajjano paNa) duSTa mAnavA paDaze... eTale tamAruM, pUrvokta doSonuM kathana yatkiMci=asAra che. 2. 'pakSoC/toSA' ti Tu-pATa: For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhira:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 758 ityAdi tu yaduktaM tadanabhyupagamAdeva na naH kSatimAvahati / na khalu jainaivaizeSikairiva dravyaguNa-jAtayo bhinnA eveSyante / kiM tarhi ? kathaJcit / na ca niraMzameva dravyam, api tvekAnekasvabhAvam / tatra coktavad doSAbhAvaH / (105) tathAhi-nIlavizeSapariNAmAt - cIrahyA . anantaroditam / tathA nIlazabdo nIlaguNaviziSTaM dravyamAhetyAdi tu yaduktaM pUrvapakSe tadanabhyupagamAdeva kAraNAt na na:-nAsmAkaM kSatimAvahati-pIDAM prApayati / etadevAha-na khalu jainairvaizeSikairiva dravya-guNa-jAtayo bhinnA eveSyante / kiM tarhi ? kathaJcid bhinnA iti / na ca niraMzameva dravyaM jainairvaizeSikairiveSyate; api tvekAnekasvabhAvam / tatra ca-evambhUte dravye uktavat-yathoktaM tathoktadoSAbhAvaH / tathAhi-nIlavizeSapariNAmAt sakAzAt - anekAMtarazmi .... A jAti/guNabhAvI doSono nirAsa : (104) pahelA tame je kahyuM hatuM ke - "nIlazabda nIlaguNaviziSTa dravyane ane utpalazabda utpalatvajAtiviziSTa dravyane kahe che - te kathana barAbara nathI, kAraNa ke... vaigere" - te kathana paNa amane kSatikAraka nathI, kAraNa ke ame tevuM svIkAratA ja nathI... bauddhaH paNa zuM tame jAti/guNa nathI svIkAratAM? (ane jo svIkAratA ho, to uparokta doSa kema na Ave ?) syAdAdIH juo bhAI ! ame jaino, vaizeSikonI jema (1) dravya, (2) guNa, (3) jAti.. e badhAne paraspara ekAMta bhinna nathI mAnatAM, paNa kathaMcit bhinna mAnIe chIe... (eTale ekAMta bhinnapakSabhAvI doSo, alaga ja jAtirUpa kathaMcit bhinnapaNe AvI zake nahIM...) prazna : to tamArA ane vaizeSikanA matamAM pharaka zuM? uttaraH vaizeSikamate jAti-guNa bhinna hovAthI, teo mate dravya niraMza bane che... (ane eTale ja te niraMza vastunuM, nIlazabdathI ja grahaNa thatAM - bIjo koI aMza zeSa na rahevAthI - utpalazabda paryAyarUpa sAbita thAya... vagere doSo Ave...) paNa ame jaino, dravyane niraMza mAnatAM nathI (jAtiguNathI sarvathA alaga mAnatA nathI...) paNa ekAnekasvabhAvI mAnIe chIe... ane AvA ekAnekasvabhAvI dravya vize, pUrva kahela paddhati pramANe, uparokta eke doSono avakAza nathI. te A rIte - - ekAnekasvabhAvI vastu vize doSonI niravakAzatA - (105) sattvarUpa samAnapariNAmamAM nIlatvarUpa vizeSapariNAmano paNa abheda che, ane pUrvapakSa sAme rAkhavo ke jethI vAta samajavI sugama bane... 1. 734tame pRsstthe| 2. 734tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 759 anekAntajayapatAkA (caturthaH kathaJcidabhinnasattvAdisamAnapariNAmAbhidhAne'pi nIlazabdena tasyaiva kathaJcidutpalatvAdivizeSapariNAmAbheditvasya tenaivAnabhidhAnAt, tattatsvabhAvatvAt, tadabhidhAnAya utpalazabdasyApi kathaJcit tatraiva pravRttiH, anyathA tadanabhidhAnAt / (106) na ........................ vyAkhyA .................. .................. kathaJcidabhinnazcAsau sattvAdisamAnapariNAmazca tasya abhidhAne'pi sati nIlazabdena / kimityAha-tasyaiva sattvAdisamAnapariNAmasya kathaJcidutpalatvAdivizeSapariNAmAbheditvasya tenaiva-nIlazabdena anabhidhAnAt kAraNAt / anabhidhAnaM ca tattatsvabhAvatvAt tayoHkathaJcidutpalatvAdivizeSapariNAmAbheditvanIla-zabdayoH tatsvabhAvatvAt-anabhidheyAnabhidhAnasvabhAvatvAt / tadabhidhAnAya-adhikRtAbheditvAbhidhAnAya kimityAha-utpalazabdasyApi kathaJcit-kenacit prakAreNa tatraiva-adhikRtasattvAdisamAnapariNAme pravRttiH, anyathAevamanabhyupagame tadanabhidhAnAt-adhikRtAbheditvAnabhidhAnAt / na caivamanayoH, prakramAnnIlo ................. manetirazmi ............................................... utpalatvarUpa vizeSa pariNAmano paNa abheda che. ahIM nIlazabdathI, nIlatvarUpa vizeSa pariNAmathI kathaMcit abhinna evA sattvarUpa samAnapariNAmanuM kathana thAya che... praznaH jo sattvapariNAmanuM kathana thAya, to te nIlazabdathI, utpalatvarUpa vizeSa pariNAmanuM paNa kathana thavuM joIe ne? kAraNa ke sattvapariNAmanI sAthe to utpalatvarUpa vizeSa pariNAmano paNa same cha... uttaraH juo bhAI, nIlazabda te saMpUrNa sattvapariNAmanuM kathana nathI karato, paraMtu nalatvarUpa vizeSapariNAmathI abhinna ja sattvapariNAmanuM kathana kare che... te sivAya utpalatvarUpa vizeSa525 mathI abhinna sattva525 marnu nahI.... - temAM kAraNa? kAraNa e ja ke, te baMneno tevo svabhAva ja nathI, arthAt (1) nIlazabdano tAdazaabheditvanA (nIlavizeSapariNAmathI abheda pAmela sattvapariNAmarUpa aMzanA) vAcaka banavAno, ane (2) tAdazaabheditvano nIlazabdathI vAcya banavAno svabhAva che... eTale nIlazabdathI tAdazaabhedityanuM (utpalavAbhinna sarvopariNAmanuM) kathana na thAya e barAbara ja che... have, utpalatvarUpa vizeSa pariNAmathI abheda pAmela sattvapariNAmane kahevA mATe, te ja (je nIlatvathI kathaMcit abhinna che te ja) sattvapariNAma vize kathaMcit (koIka apekSAe) utpalazabdanI pravRtti paNa yogya che... jo utpalazabdanI pravRtti na mAno, to tAdezaabheditva aMza akathita ja 26. ze... ............ vivaraNam ......... ___12. adhikRtatattvAnabhidhAnAditi / adhikRtaM yat tattvaM-nIlatvasyotpalatvena saha abheditvaM 1. 'kathaJcid bhinna0' iti hu-paatthH| 2. 'kRtAdibheditvA0' iti pUrvamudritapAThaH, atra tu Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA caivamanayoH paryAyatA, kathaJcit pravRttinimittabhedAt, tadbhAve'pi tadabhyupagame'tiprasaGgAt / tathopAdhibhedAd vizeSyabhede'pi ca na vaiyadhikaraNyameva, sarvathA bhedAnabhyupagamAt, tattatsamAnapariNAmatvAt, tatsvabhAvatayA tathApratIteH, anyathA vastvabhAvaprasaGgAditi * vyArabA tpalazabdayoH paryAyatA / kuta ityAha-kathaJcit pravRttinimittabhedAt tadbhAve'pi-kathaJcit pravRttinimittabhedabhAve'pi tadabhyupagame-paryAyatA'bhyupagame atiprasaGgAt ghaTapaTAdizabdAnAmapi paryAyatApatteH / tathopAdhibhedAt nIlotpalavizeSaNabhedena vizeSyabhede'pi ca sattvAdisamAnapariNAmabhede'pi ca kimityAha-na vaiyadhikaraNyameva nIlotpalAkhyajAtiguNayoH / kuta ityAha-sarvathA bhedAnabhyupagamAt sattvAdisamAnapariNAmasya / anabhyupagamazca tattatsamAnapariNAmatvAt tasya-sattvAdisamAnapariNAmasya tatsamAnapariNAmatvAt-nIlotpalatvasamAnapariNAmatvAt tatsvabhAvatayA - nIlotpalatvasamAnapariNAmasvabhAvatayA tathApratIteH, * anekAMtarazmi . (106) pUrvapakSa : paNa A rIte jo eka ja sattvapariNAma vize, nIla-utpala zabdanI pravRtti mAnazo, to zuM te be zabdonI paryAyatA nahIM thAya ? 760 uttarapakSa : nA, kAraNa ke baMne zabdonuM pravRttinimitta kathaMcid bhinna-bhinna che... (nIlazabda nIlatvAbhinna sattvapariNAmane kahe che, jyAre utpalazabda utpalatvAbhinna sattvapariNAmane kahe che...) Ama, baMnenA pravRttinimittano bheda hovA chatAM paNa, jo te be zabdonI paryAyatA kahezo, to to ghaTa-paTAdi zabdone paNa paryAya kahevAno atiprasaMga Avaze... (kAraNa ke pravRttinimittabheda hovA chatAM paNa zabdonI paryAyatA to ahIM paNa saMgata che...) tasyAnabhidhAnAt / / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 761 anekAntajayapatAkA ( caturtha kathaJcit tadekAdhAratvamanavadyam // (107) yaccoktam-'anyApohapakSe tvayamadoSaH, ekasyaiva dharmiNo vyavacchedadvayopagRhItasya vikalpabuddhau pratibhAsanAt' ityAdi tadapi yatkiJcit, 'vikalpabuddhipratibhAsasyAlambanAbhAvena paramArthato'sattvAt' ityAdinA vihitottaratvAt / tathAhi-adastatraidamparyam - yadi tathaikAnekasvabhAvA bhAvata eva citrA ....... cahyA che nIlamutpalamiti dravyapratIteH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame vastvabhAvaprasaGgAditi bhAMvitamasakRditi-evaM kathaJcit tadekAdhAratvaM-nIlotpalatvayorekAdhAratvamanavayaM-nirdoSamuktavad yathoditadravyasiddheranyathA tadayogAditi / / ___ yaccoktaM pUrvapakSe-'anyApohapakSe tvayamadoSaH, ekasyaiva dharmiNo vyavacchedadvayopagRhItasya vikalpabuddhau pratibhAsanAt' ityAdi, tadapi yatkiJcit-asAram / kathamityAha-'vikalpabuddhipratibhAsasyAlambanAbhAvena paramArthato'sattvAt' ityAdinA vihito ................. anekAMtarazmi ... pUrvapakSa: paNa nIla-utpalatva sarvopariNAmanI apekSAe samAna che evuM tame konA AdhAre kaho cho? uttarapakSa tevI pratItinA AdhAre... kAraNa ke nIla-utpalatvano samAnapariNAmarUpa svabhAva hovAthI ja, 'A kamaLa nIla che - ema nIlakamaLanI samAnarUpe pratIti thAya che... eTale A apekSAe nIla-utpalatvano samAnapariNAma mAnavo ja joIe... jo te rUpe paNa samAnapariNAma na mAno, to to nIlakamaLarUpa vastuno ja abhAva thaze. (kAraNa ke samAnapariNAma vinAnA ekalA nIla-utpalatvanI kadI pratIti ja thatI nathI. A vAta ame aneka vAra kahI che. Ama, nIla-utpalatvano samAnapariNAma hovAthI, teonAM AzrayabhUta sattvapariNAmano paNa kathaMcit abheda che... (kAraNa ke vizeSaNano sarvathA bheda na hovAmAM vizeSyano sarvathA bheda thAya nahIM...) eTale nIla utpala zabdanI kathaMcit ekAdhAratA paNa saMgata ja che... sAraH tethI jo ekAnekasvabhAvI dravya mAnazo, to ja samAnAdhikaraNatAdi nirdoSapaNe sAbita thAya, anyathA nahIM... eTale zabdanI pravRtti, ekAnekasvabhAvI vastu vize ja samucita che... - apohapakSe nirdoSatAno nirAsa - (107) tame je kahyuM hatuM ke - "zabdane apohaviSayaka mAnavAmAM eke doSa Avato nathI, kAraNa ke eka ja dharmIno, vikalpabuddhimAM be rItanA vyavaccheda pUrvaka pratibhAsa thAya che... vagere" - te kathana paNa asAra che, kAraNa ke "zabdanA viSaya tarIke svIkRta vikalpabuddhipratibhAsanuM to koI ja AlaMbana (=viSaya) na hovAthI, paramArthathI to te asat ja che, to temAM bhinnanimitto - samAnAdhikaraNatAdi zI rIte ghaTe ?" - A kathanathI, tamArI uparokta vAtano uttara ame ApI ja 2. prekSyatAM 7rUpa-7rUddata pUche 7rU2tAM 2. rU. " tamasa' rUti -pa8: 4. 2. 7rUpe prekSyatAM 735-736tame pRsstthe| For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA buddhiriSyate, tatastatrApi 'nIlazabdaprayogAd buddhipratibhAsI dharmI anIlavyAvRttarUpa eva pratibhAsateM', ityapyucyamAnaM saviSayatvena ghaTate, tadbhAve ca tadbuddhivadarthatathAbhAve'pyadoSa eva, taccitratA'bhAve tvanuttaravijJAna iva nibandhanAbhAvena tatkalpanA'bhAva eveti / AvyAchA = ttaratvAditi / ihaiva niSyandamAha tathAhItyAdinA / tathAhItyupapradarzane / adaH - etat taMtra-ukte aidamparyam / yadi tathA-pratibhAsarUpeNa ekAnekasvabhAvA bhAvata eva paramArthata eva citrA buddhiriSyate, tataH tatrApi-buddhau nIlazabdaprayogAd buddhipratibhAsI dharmI anIlavyAvRttarUpa eva pratibhAsata ityapyucyamAnaM saviSayatvena ghaTate, tadbhAve ca citrabuddhibhAve ca tadbuddhivaditi nidarzanaM arthatathAbhAve'pi - arthacitratAyAmapi satyAm / kimityAha - adoSa eva / taccitratA'bhAve tu-buddhicitratA'bhAve punaranuttaravijJAna iva tathAgate nibandhanAbhAvena hetunA * anekAMtarazmi 762 -> dIdho che... eTale, zabdane apohaviSayaka mAnavAmAM doSono avakAza che ja... bauddhanI uparokta vAta khoTI kema ? te vAtanuM rahasya batAvavA graMthakArazrI kahe che - * apoharUpa vikalpabuddhi vize vikalpajALa he bauddho ! tame apoharUpa vikalpabuddhine kevI mAno cho, (1) citrarUpa, ke (2) acitra rUpa ? (1) tamArA mate eka ja dharmIno be vyavacchedarUpe (=(ka) anIlavyavacchedarUpe, ane (kha) anutpalavyavacchedarUpe=anekarUpe) pratibhAsa thAya che. have A pratibhAsane anusAre, vAstavika rIte to buddhimAM anekasvabhAva ja bhAsato hovAthI, jo buddhine tame paramArthathI citrarUpa (=anekasvabhAvI) mAnazo, to ja tame je kaho cho ke - "nIlazabdathI, buddhimAM bhAsato dharmI anIlavyAvRttarUpe ja pratibhAse che, anutpalavyAvRttarUpe nahIM... vagere" - te badhuM kathana saviSayakapaNe siddha thaze, arthAt vAstavikarUpe sAbita thaze... (kAraNa ke pratibhAsita thato eka ja dharmI anekasvabhAvI che, eTale judA judA zabdothI judA judA svabhAve te dharmIno pratibhAsa thavo aviruddha che...) ane A rIte jo tame buddhine citra-anekasvabhAvI mAnatA ho, to tenI jema, artha paNa citraanekasvabhAvI hoya - emAM doSa zuM ? (eTale padArthane paNa citra mAnavAmAM koI doSa nathI..) (2) jo te buddhinI citratA na mAno, to to te buddhimAM samAnAdhikaraNatAdinI kalpanAno paNa abhAva ja thaze ! kAraNa ke jema baudghanA anuttarajJAnamAM, koI ja kAraNa na hovAthI - judA judA nimitto na maLatAM - judA judA zabdanI pravRtti thatI nathI ane eTale ja zabdanI samAnAdhikaraNatAnI 6. samIkSyatAM charUddatama pRSTha / 2. 'tadartha' kRti 5-pAi: I rU. 'tatrAE' (?) kRti 1-pATa: I 4. 'prayogAd buddhiriSyate tataH tatrApi buddhau nIlazabdaprayogAd buddhi0' iti ka-pAThaH / . 'rUpi-vamaLamyu(?)mAnaM' kRti 3-pA:, 'rUtyuSyamAnuM' rUti pUrvamudritapAna: / For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA | (caturtha: (108) evaM bAhya eva vizeSaNavizeSyabhAvopapattirapi bhAvanIyA / tathAhi-utpalaM kiM nIlamiti ? atrAha-utpalatvasya vizeSapariNAmatvAnnIlatvasyApi tattvAdeva kathaM vizeSaNavizeSyabhAva iti ? ucyate-utpalatvasya kathaJcit sattvAdisamAnapariNAmA khe vyA che . tatkalpanA'bhAva eva-sAmAnAdhikaraNyakalpanA'bhAva eva iti / evaM bAhya eva vastuni vizeSaNavizeSyabhAvopapattirapi yojanIyA, citranibandhanatvAdasya / tathAhi-utpalaM kiM nIlamiti ? atrAha paraH-utpalatvasya vizeSapariNAmatvAnnIlatvasyApi tattvAdeva-vizeSapariNAmatvAdeva kathaM vizeSaNavizeSyabhAva iti ? etadAzaGkyAha-ucyate / utpalatvasya - anekAMtarazmi ja kalpanA paNa thatI nathI, tema adhikRta vikalpabuddhi paNa tame niraMza=acitrarUpa kaho cho ane eTale to temAM paNa - judA judA zabdanuM nimitta na maLavAthI - judA judA zabdonI pravRtti na thatAM, zabdasamAnAdhikaraNatAno abhAva thaze ! sAraH tethI tamAre paNa buddhinI citratA to mAnavI ja paDaze ane eTale to tenI jema arthanI citratA hovAmAM paNa koI doSa nathI. phalataH AvA citra padArthamAM ja samAnAdhikaraNatA ghaTAvavI joIe... citravatumate vizeSya-vizeSaNabhAvanI paNa saMgati : (108) bAhya padArtha citra-ekAnekasvabhAvI hovAthI, temAM vizeSya-vizeSaNabhAva paNa saMgata ja che, kAraNa ke "utpala kevuM ?" to ke "nIla" - ahIM utpala jo ekAMta ekasvabhAvI hota, to utpalanI sAthe sAthe tenI nIlarUpatA paNa jaNAI ja jAta, eTale 'utpala kevuM?' - evI AkAMkSA ja na raheta... paNa vastu anekasvabhAvI hovAthI, teno utpalarUpe bodha thavA chatAM paNa hajI nIlarUpe bodha thayo nathI ane eTale ja AkAMkSA UbhI rahe che ke - "te utpala kevuM?' - tyAre vaktA kahe ke - "nIlato te vyaktine raktAdi utpalono vyavaccheda thaI nIlotpalano ja bodha thAya che... ahIM utpala te vyavacchedya hovAthI vizeSya banaze ane nIla te vyavacchedaka hovAthI vizeSaNa banaze... Ama baMnenI vizeSya-vizeSaNatA paNa saMgata ja che.. pUrvapakSa : paNa utpalatva to vizeSa pariNAmarUpa che ane nIla paNa vizeSa pariNAmarUpa che, to pachI te be vacce vizeSya-vizeSaNabhAva zI rIte saMgata thAya ? (Azaya e ke, koI eka samAnapariNAmarUpa hoya ane temAM bIjo vizeSa pariNAmarUpa hoya, to to vizeSya-vizeSaNabhAva ghaTI zake... paNa ahIM to baMne vizeSa pariNAmarUpa che...) _ _ * bauddho anuttaravijJAnane nirvikalpa-niraMza-acitrarUpa mAne che. eTale te niraMza hoI - temAM judA judA zabdanI pravRttinuM nimitta na hovAthI - zabdasaMzleSa hoto nathI... For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA pRthagbhAvAt tatsAmarthyataH kathaJcid vizeSyatvopapatteH tathA zabdasvabhAvatvAcca akalpitazabdArthanItyA kathaJcit tadabhidhAnAdityalaM prasaGgena // AvyAbA kathaJcit- kenacit prakAreNa sattvAdisamAnapariNAmA pRthagbhAvAt kAraNAt tatsAmarthyataHsattvAdisamAnapariNAmasAmarthyataH kathaJcid vizeSya-tvopapatteH / tathA zabdasvabhAvatvAcca kAraNAt / kimityAha-akalpitazabdArthanItyA - zabdayuktinItyA kathaJcit tadabhirdhAnAtsattvAdisamAnapariNAmAbhidhAnAd vizeSaNavizeSya-bhAva ityalaM prasaGgena, dikpradarzanamAtraphalatvAt prArambhaya 764 * anekAMtarazmi * syAdvAdI : juo bhAI, utpalatva te vizeSapariNAmarUpa ja nathI, paNa samAnapariNAmanI sAthe kathaMcid abheda hovAthI, te kathaMcit sattvAdisamAnapariNAmarUpa paNa che ane e samAnapariNAmanA sAmarthyathI utpalatvamAM vizeSyatA paNa saMgata ja che... - bIjI vAta, vAstavika zabdArthanI vyavasthAe, kharekhara to utpalAdi zabdathI kathaMcit sattvarUpa samAnapariNAmanuM ja kathana thAya che, kAraNa ke utpalAdi zabdano tevo (=kathaMcit sattvarUpa samAnapariNAmane kahevAno) svabhAva ja che... eTale ahIM utpalazabdathI utpalatvAbhinna sattvarUpa samAnapariNAmanuM ja kathana thAya che ane te samAnapariNAma vize ja, nIlatva te itarano (=raktAdi utpalano) vyavacchedaka che... Ama (utpalatvAbhinna) sattvAdi samAnapariNAma te vizeSya ane nIlatvarUpa vizeSapariNAma te vizeSaNa - A rIte nIla-utpalano vizeSya-vizeSaNabhAva paNa saMgata ja che. have A prasaMgathI saryuM, kAraNa ke A prAraMbha mAtra dizAsUcana karavA pUrato ja che... niSkarSa : : A rIte vastu vize ja samAnAdhikaraNatAdi ghaTavAthI, vastune ja zabdavAcya mAnavI joIe... eTale vastu abhilASyarUpa ja siddha thaze, anabhilASyarUpa nahIM... * bauddhanI A vAtanA khaMDana aMge mImAMsAzlokavArtikamAM kahyuM che ke - (pratyakSasUtra - zlo0 193-199) gavAzvazuklazabdAdervAcyarUpA'napekSaNe / vAcakatvavyavasthAnaM kathaM jAtiguNAdiSu // vRkSaplakSAdizabdAnAM tulye bhede ghaTAdibhiH / vizeSaNavizeSyatvaM kathamarthA'napekSayA // sAmAnAdhikaraNyaM ca na syAdvAcakabuddhivat / ekatra copasaMhAro na buddhyornirvikalpake // vastumAtre sa cedevaM sarveSAmekavAcyatA / bhavadgavAdizabdAnAM sarvairvastu hi gamyate // na cA'sAdhAraNe bhede nIlotpalamitISyate / na hi zabdapravRttiH syAdanyatrA'nyatra ceSyate // na ca nIlotpalaM nAma vastvekaM kiJcidiSyate / zabdArthayoryato bhedo gamyate'vayavA'nugaH // zabdadvayasya cA'dhyAsaH paryAyeSvapi dRzyate / ekAdhikaraNAstena syuste nIlotpalAdivat // * atyAra sudhI graMthakArazrIe, vastunI ekAMta anabhilApyatAnuM nirAkaraNa karyuM... have vastunI ekAMta abhilApyatAnuM nirAkaraNa kare che... pachI chelle kathaMcid abhilApyatA - anabhilApyatAnI siddhi karaze... 2. 'dhAnAt sarvAbhidhAnAt sarvAvisamAnapari.' kRti 3-pAna: / For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 765 < ( caturtha: (109) evamekAntAbhilApyamanupapannameva, tadbhAve zabdArthayostAdAtmyApatteH / Aha-na hyabhyupagamA eva bAdhAyai bhavanti, zabdArthayorhi tAdAtmyamiSyata eva tata eva tatpratIteH, vRkSatvaziMzapAtvavat, vRkSatvapratipattinAntarIyakA ziMzapAtvapratipattiri anekAntajayapatAkA * bALA * evaM tAvadekAntAnabhilApyaM vastu na ghaTate ityabhidhaya ekAntAbhilApyatAmasya nirAkurvannAha-evaM-yathA'nabhilApyaM sAmAnyena tathA ekAntAbhilApyamapyanupapannameva / kuta ityAhatadbhAve-ekAntAbhilApyabhAve / kimityAha - zabdArthayostAdAtmyApatteH / Aha para:-na hyabhyupagamA eva bAdhAyai bhavanti / etadeva spaSTayati-zabdArthayoH yasmAt tAdAtmyamiSyata va / ta tyAha-tata dhruva-zAt sAzAt tatpratIte:-arthapratIteH / nivarzanamAhavRksstvshiNshpaatvvt / aitadbhAvanAyaivAha - vRkSatvapratipattinAntarIyakA ziMzapAtvaprati * anekAMtarazmi . (A pramANe ekAMte anabhilApyarUpa vastu na ghaTe, evuM kahIne, have graMthakArazrI vastunI ekAMte abhilApyatAnuM nirAkaraNa karavA, AgaLano graMtha kahe che -) * vastune ekAMte abhilASyarUpa mAnavAmAM doSaparaMparA (109) jema ekAMte anabhilASyarUpa vastu asaMgata che, tema ekAMte abhilASyarUpa vastu paNa asaMgata che, kAraNa ke vastune ekAMte abhilASyarUpa mAnavAmAM to, zabda-arthanA tAdAtmyanI Apatti Ave ! (kAraNa ke te vastu sarvAMze zabdavAcya tyAre ja bane ke jyAre zabda-arthanuM tAdAtmya hoya...) (have ekAMtavAdI, vastune ekAMta abhilASyarUpa sAbita karavA, potAno vistRta pUrvapakSa 2ju kare che -) * ekAMta abhilApyatAvAdIno vistRta pUrvapakSa ekAMtavAdI : are jaino ! dareka abhyugamo (=mAnyatAno svIkAra) ja bAdhA mATe thAya evuM jarUrI nathI... arthAt tame amArI pAse ja alyupagama karAvo cho ke - "ekAMta abhilASyarUpa mAnavAmAM zabda-arthanuM tAdAtmya mAnavuM paDaze" - te abhyapagama amane bAdhAkAraka nathI, zabdaarthanuM tAdAtmya to amane iSTa ja che... Azaya H je azyugama-svIkRta che, te bAdha na ApI zake. tame bAdha Apyo ke - zabda-arthanuM tAdAtmya thaze, te to ame mAnIe ja chIe tethI Apatti nathI... (eTale vastune abhilASyarUpa mAnavAmAM amane koI kSati nathI...) prazna : paNa zabda-arthanuM tAdAtmya to zI rIte manAya ? uttara : juo bhAI ! vRkSatva-ziMzapAtvanI jema, zabdathI arthanI pratIti thAya che, eTale ja zabda-arthanuM tAdAtmya mAnavuM ucita che... 6. pUrvamudrita 'abhidhIya' kRti pA:, atra tu D-pratapAd: I 2. 'taddhAvanAyAda' kRti -pAna: / For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 766 -~> tyanayostAdAtmyam / (110) evaM zabdapratipattinAntarIyakaiva arthapratipattirityanayorapIdaM nyAyyam, zabdAnuviddhazcAkhilo'rthAvabodha ityanubhavaH prANabhRtAm, tadabhAve bodhAnupapatteriti / (111) Aha ca zabdArthatattvavit "vAgrUpatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI // - vyADyA . pattiriti kRtvA anayoH-vRkSatva-ziMzapAtvayoH / kimityAha-tAdAtmyam / evaM zabdapratipattinAntarIyakaiva vikalpajJAnena arthapratipattirityanayorapi-zabdArthayoridaM-tAdAtmyaM nyAyyam / etatspaSTanAyaivAha-zabdAnuviddhazcAkhilo'rthAvabodha iti-evamanubhavaH prANabhRtAM sarveSAmeva, tadabhAve-zabdAbhAve bodhAnupapatteriti / Aha ca zabdArthatattvavit-bhartRhariH-vAgrUpatA cedutkrAmet-yAyAt avabodhasya / kiMviziSTA ? shaashvtii-nityaa| kiM syAdityAha-na prakAzaH anekAMtarazmi che bhAva e ke, zizapAtvanI (=sIsamapaNAnI) pratipatti vRkSa-pratipattine avinAbhAvI hovAthI, jema vRkSatva-ziMzapAtvano abheda =tAdAbhya) che... (vastuno jo vRkSarUpe bodha thAya, to ja teno sisamarUpe bodha thAya. eTale ziMzapAtvano bodha vRkSatvabodhane avinAbhAvI che ane eTale ja vRkSatva-zizapAtvanuM tAdAbhya che...) (110) tema pahelA zabdano bodha thAya, tyAra pachI ja vikalpa vaDe arthano bodha thAya - Ama arthanI pratipatti zabdapratipattine avinAbhAvI che ane eTale ja zabda-arthanuM tAdAbhya che... ahIM anumAnaprayoga Avo thaze - "zabdArtho pachAtma, rUtarapratipatte tatvatipattinAntarIyatvat, vRkSatva-zizapAtvavat !eTale zabda-arthanuM tAdAbhya nyAyasaMgata ja che. A ja vAtane ( zabda-arthanA tAdAbhyane) spaSTa karavA bIjI yukti Ape che - dareka prANIone, zabdathI anuviddha (=saMyukta) ja akhila (=badhA) padArthano bodha thAya che, bAkI zabda vinA padArthano bodha bilakula saMgata nathI... (Azaya e ke, badhA ja pramAtAone padArthano bodha zabdasaMsRSTarUpe ja thAya che, zabdarahitarUpe nahIM... paNa AvuM zA mATe? jo zabda-arthanuM tAdAbhya na hoya, to zabda vinA paNa arthabodha thavo joIe ne ! paNa tevuM na thavAthI ja siddha thAya che ke, zabda-arthanuM tAdAbhya vAstavika che.) prazna : paNa dareka padArthano bodha zuM zabdasaMsRSTarUpe ja thAya che ? (111) uttaraH hA... A viSayamAM zabdArthanA tattvane jANanAra bhatRharie paNa kahyuM che ke - "(1) avabodhana-vijJAnanI, jo zAzvata ( nitya) evI vANIrUpatA (=zabdarUpatA) nIkaLI 2. 'tAlAmate vi tatvatIta: vRkSatvameva' rUti -paDhi: 2. 'zcAvinAtha' rUti -paDhi: rU. anukuY I For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 767 anekAntajayapatAkA (vArtha: na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarvaM zabdena jAyate // " ityAdi / (112) na cAlocanAjJAnamapi zabdAnanuviddham, tathA'nanubhave'pi suptAdibodhavat e ja vyarahyA . prakAzeta, na jJAnaM tiSThedityarthaH / na cAlocanAjJAnamapyanayA'nanuviddhamityAha-sA hi pratyavamazinI / na cAsatyA eva pratyavamarzAstathA na so'sti pratyayaH-avabodho loke yaH zabdAnugamAdRte-zabdAnugamaM vinA anuviddhamiva jJAnaM sarvaM zabdena jAyata iti pratipattigocaratAM nIyate / tattvatastu tacchabdAtmakameva ityAdi anyadapi gRhyate / ihaivAzaGkAntarApohAyAha-na cAlocanAjJAnamapi-nirvikalpakatvAbhimataM zabdAnanuviddham, kintvanuviddhameva / tathA'nanu >> anekAMtarazmi .... jAya (arthAt bodhamAM jo zabdAnudha na hoya) to to te jJAna rahI zake ja nahIM.. kharekhara to A vANIrUpatA (=zabdarUpatA) ja pratyavamarza ( parAmarza - gaMbhIra ciMtana) kaeNranArI che.. (have jJAnamAM jo zabdarUpatA na hoya, to te jJAna vastuno pratyavamarza ja na karI zake, to pachI tene jJAna zI rIte kahevAya? have jJAnamAM thatAM pratyavamA~ asatya paNa nathI... to jenA kAraNe te pratyavaza thAya che, te vANIrUpatAne ( zabdarUpatAne) jJAnamAM mAnavI ja rahI...) (vAkyapadIya) kA0 1/125) (2) lokamAM tevo koI pratyaya (=jJAna) nathI, ke je zabdAnugata (=zabdaprayoga) vinAno hoya... badhuM ja jJAna zabdathI anuviddharUpe ja thAya che... (bhAvArthaH jANe ke zabdAnuviddha hoya tema badhuM jJAna zabdathI thAya che... arthAt zabda vaDe ja jJAna pratipattino viSaya banAvAya che (eTale ke jJAna thayuM' evI pratipatti zabdathI ja thAya che, bAkI kharekhara to te zabdAnuviddha nathI, paNa zabdAtmaka ja che...) ityAdi (vAkyapadIya) kALa 1/124) Ama, zabdasaMsRSTarUpe ja padArthano bodha thato hovAthI, mAnavuM ja rahyuM ke padArtha zabdAtmaka ja che... (nahIMtara to teno bodha zabdasaMsRSTarUpe ja kema thAya ?) ne nirvikalpajJAnamAM paNa zadAnavedha - (112) pUrvapakSa : paNa nirvikalpamAM kyAM zabdAnuvedha che? (to dareka bodha zabdAnuviddha ja hoya, evuM tame zI rIte kahI zako?) * A kathanathI bhartuhari e vAta jaNAve che ke, AlocanAjJAna (=nirvikalpajJAna) paNa kharekhara to zabdathI anuviddha ja che, bAkI zabdAnuvedha vinA to tenAthI paNa pratyavamarza asaMbhavita che. (kAraNa ke pratyavamarza karanArI kharekhara to vANIrUpatA ja che...) * ahIM AdizabdathI evA bIjA paNa zloko levA... rU. 'nayate' rUti Tu-pATha:I 4. pUrvamudrita tu tattvavastu' . manuBY | 2. "vAto vanazAna' ta Tu-pATha: phUTyazuddhapATha: I 6. 'daiva zaClo' rUti Tu-pATa: | For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 768 -or> tatsUkSmabhAvopapatteH, UrdhvaM tatsthUrabhAvAt / na cAsAvahetukaH, sadA tadbhAvAdiprasaGgAditi / bAbA bhave'pi-spaSTatayA'nanubhave'pi sati su~ptAdibodhavaditi nidarzanam, nAyamapi spaSTatayA anubhUyata iti siddhametat / tatsUkSmabhAvopapatteH-zabdasUkSmabhAvopapatterupapattizca UrdhvaM tatsthUrarbhAvAt tasya-zabdasya sthUrabhAvAt tasmAt suptAdibodhavaditi nidarzane'pi tatsthUrabhAvaH siddha eva / na cAsau-ubhayatra tatsthUrabhAvo'hetukaH / kuta ityAha- sadA tadbhAvAdiprasaGgAt tayoH zabda* anekAMtarazmi .. ekAMtavAdI H are bhAI ! nirvikalpajJAnamAM=AlocanAjJAnamAM paNa zabdano anuvedha che ja... pUrvapakSa H to temAM zabdano anubhava kema thato nathI ? (zabdAnuviddha jJAnamAM to zabdano anubhava thavo joIe ne ?) : ekAMtavAdI H teno anubhava bhale na thAya, to paNa jJAnamAM sUkSmarUpe to zabdanuM astitva saMgata ja che... A vAtane eka daSTAMtathI samajIe - (1) sUtelI vyaktine, (2) unmattAdi vyaktine thato bodha ane te bodhanI sAthe joDAyela vyApAra, yadyapi spaSTarUpe - anubhavAto nathI, to paNa te bodhanuM sUkSmarUpe to astitva manAya ja che. tema nirvikalpajJAnamAM anubhava na thavA chatAM paNa, sUkSma zabdanuM astitva kema na manAya ? (tyAM paNa sUkSma zabda mAnavo ja rahyo...) prazna : paNa supta - unmattAdi vyaktimAM sUkSma paNa bodha che ja, evuM zI rIte jaNAya ? uttara H kAraNa ke te ja vyaktine AgaLa sthULarUpe bodha thAya che.. prastutamAM nirvikalpajJAnavALA vyaktine AgaLa sthULarUpe zabdano anubhava thAya che... have A sthUlabodha/sthUlazabda nirhetuka (=heturahita) to na mAnI zakAya... prazna H teone nirhatuka mAnIe to ? uttara H to to teono (1) AkAzanI jema kAM'to sarvadA bhAva mAnavo paDe, athavA to (2) khapuSpanI jema sarvadA abhAva mAnavo paDe... have jo teone sahetuka mAno, to te sthULabodhanA hetu tarIke suptAdimAM sUkSmabodha paNa mAnavo ja rahyo... e ja rIte sthUlazabdanA hetu tarIke nirvikalpajJAnamAM sUkSmazabda paNa mAnavo ja rahyo... * vivarAm *. 13. sukSmAvivodhiita / suptasya sato yo odhoDanAtmapa: | 'Avi'zAvunmattavivodhaprada: | tataH suptAdibodhe yo bodho bodhapratibaddha eva vyApArastadvat / yathAhi suptAdijJAneSu sUkSmo bodhaH, evamAlocanajJAne'pi sUkSmaH zabda iti / / rai. 'bhAvAdviti tasya' kRti 3-pATa: / 2. 'sujJAtivodhAvodhiita' kRti 3-pAna: / rU. 'samayatra sthUra0' kRti 3-pAd: I For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 769 anekAntajayapatAkA (caturthaH (113) na caivamAlokAdyanuviddho'vabodha iti tadaGgatve'pi nArthatAdAtmyamasya / na ca na tadabhAve'pi sparzanenArthagrahaH, tathApratIteH / na caivaM zabdAnanuviddhena bodhena tadgrahaH tata eva hetoriti zabdArthayostAdAtmyasiddhiH, nIlAderiva tajjJAne zabdapratibhAsanAt / ..................... vyAkhyA ..................................... bodhayoH sthUrayorbhAvAdiprasaGgAditi / ihaivAkSepAntaraparihArAyAha-na caivamityAdi / na caivaMyathA zabdena tathA AlokAdibhirapi / 'Adi'zabdAdindriyAdigrahaH / anuviddhaH-vyApto'vabodha iti kRtvA tadaGgatve'pi-bodhAGgatve'pyAlokAdernArthatAdAtmyamasya AlokAdereva, zabdasya tvarthatAdAtmyaM tadbodhAnuvedhAditi bhAvaH / ihaivopacayamAha-na cetyAdi / na ca na tadabhAve'piAlokAdyabhAve'pi sparzanendriyeNa arthagrahaH, kintu tadgraha eva / kuta ityAha-tathApratIte:AlokAdyabhAve'pi sparzanenArthagrahapratIteH / na caivaM-yathA lokAnanuviddhana tathA zabdAnanuviddhena kevalena bodhena tadgrahaH-arthagrahaH / kuta ityAha-tata eva hetoH, tathApratIterityarthaH / iti ................ manetirazmi ...... eTale nirvikalpajJAnamAM paNa zabdano anuvedha vAstavika jaNAya che... - zabada-arthanA tAdAbhya aMge anyadoSonuM nirAkaraNa * [, (113) pUrvapakSa padArthano bodha zabdAnuviddha hovAthI, jo zabda-arthanuM tAdAtma manAtuM hoya, to padArthano bodha to AlokAnuviddha paNa che, kAraNa ke Aloka hoya to ja padArthano bodha thAya che, te sivAya aMdhArAmAM nahIM... eTale to Aloka-arthanuM paNa tAdAtma kema na manAya? yukti to ne 818 samAna che... ekAMtavAdI juo; padArthanA bodhamAM AlokAdi kAraNa che, paNa te AlokAdinuM padArtha sAthe tAdAbhya nathI, kAraNa ke tevuM tAdAbhya tyAre ja manAya ke jayAre padArthano bodha AlokathI anuviddharUpe (=vyApta35) 4 thato hoya... 59 tevuto cha nahI... pUrvapakSa paNa padArthano bodha to AlokAnuviddharUpe ja thAya che ne? ekAMtavAdI: nA, kAraNa ke ghaNIvAra Aloka vinA paNa sparza dvArA to padArthano bodha thAya ja cha... aMdhArAmA 59 vAthI vastu tI Doya mevI pratIti anubhavasiddha cha... sAma arthabodhamAM kyAMka AlokAnuddha paNa na dekhAvAthI siddha thAya che ke Aloka-arthanuM tAdAbhya nathI... jyAre ahIM to zabdathI anuviddharUpe ja arthabodha thAya che,ananuviddharUpe nahIM, kAraNa ke zabdathI ananuviddharUpe arthabodha thato hoya evI kadI pratIti thatI nathI.. 1. ''pi AlokAdi(?) nArthatAdAtmya0' iti ka-pAThaH / 2. 'viddhene bodhina tadgrahaH' iti cintanIyaH kpaatthH| 3. 'zabdasya prati0' iti k-paatthH| 4. 'tvarthe tAdA0' iti ng-paatthH| 5. 'sparzanena indriyArthaH' iti kapAThaH / For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fdhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA (114) kathaM tarhi kSurikA'nalA'calAdizabdoccAraNe na vadanapATana-dAha-pUraNAdaya iti ? ucyate-tadbodhabhAve pATanAdibodhAbhAvavat tadavasthAbhedahetutvAt pATanAdInAm, (115) bAhyArthapakSe'pi yatnataH kSurikAdimukhAvezatadabhAvavat tadavasthAbhedahetutvameva ja cAlyA ...... ...... ... evaM zabdArthayostAdAtmyasiddhiH / bhAvanAsarvasvamAha-nIlAderiva tajjJAne zabdapratibhAsanAt, tadAtmakatvamityarthaH / kathaM tarhi zabdArthayoH tAdAtmye kssurikaa-'nlaa-'claadizabdoccAro, ''izabdAdupri ., na vanapaTina-vAda-pUraVTya ti? "dri'shbdaat kledanAdigrahaH / etadAzaya pUrvapakSavAdyevAha-ucyate-tadbodhabhAve-kSurikAdibodhabhAve pATanAdibodhAbhAvavaditi nidarzanam / tadavasthAbhedahetutvAt pATanAdInAM na pATanAdaya iti vijJAnavAdimate parihAraH / bAhyArthapakSe'pi yatnataH kSurikAdimukhAvezatadabhAvavaditi - anekAMtarazmi ....... eTale zabda-arthanuM tAdAsya nibaMdha siddha thAya che... (bAkI tAdAbhya vinA padArthano dareka bodha zabdasaMsRSTarUpe ja kema?) bhAvanA sarvasvaH (uparokta bhAvanAono sAra :-) nIlajJAnamAM jema nalano pratibhAsa thAya che, tema sAthe nIlazabdano paNa pratibhAsa thAya che - Ama zabdasahita ja arthano pratibhAsa tyAre thAya ke jyAre zabda-arthanuM tAdAbhya hoya... eTale zabda-arthanuM tAdAbhya mAnavuM ja rahyuM... * zabda-arthanA tAdAbhya aMge vadanapATanAdi doSano nirAsa - (114) pUrvapakSa: jo zabda-arthanuM tAdAbhya hoya, to yurikAzabda ane yurikA eka thaI javAthI, surikAzabda paNa yurikAnuM kArya kare ane to phyurikA bolavAthI moTuM phATI javuM joIe, tema agni bolavAthI ja moTuM saLagI javuM joIe acala (kaparvata) bolavAthI ja moTuM parvatathI (parvatanA patharAothI) bharAI javuM joIe, udaka bolavAthI ja moTuM bhInuM thaI javuM joIe...paNa evuM badhuM kema thatuM nathI? ekAMtavAdIH (ja jJAnAdvaitavAdI che, te to bAhya arthane mAnato ja nathI, tenA mate to bodha e ja artha che. eTale te uttara e Ape che ke -(1) yurikAzabdathI, yurikAno bodha thavA chatAM jema pATanano bodha thato nathI, pATanano bodha "pATana' zabdathI ja thAya che. tema tenAthI pATana paNa thatuM nathI, kAraNa ke pATana (phADavArUpa kArya) surikAnI anyAvasthAthI (mukhapravezAdithI) ja thAya che - mAtra yurikAthI nahIM... (have "kSurikA hovA mAtrathI pATana na thAya' - e vAta bAhya padArthane AzrayIne kahe che ) (115) (2) bAhya padArthanA pakSe paNa ke jo koI kuzaLa puruSa maMtrAdithI phyurikAnuM sAmarthya 2. "taddAtmaRtvAdrityartha:' rUti pUrvamudritapa4i:, satra tu Tu-paDhi: 2. "vadhAmAvati ' ti -pATha: For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 771 anekAntajayapatAkA (caturthaH pATanAdInAM tadbhAve na kazcidakSatavadanaH syAditi yathoktadoSAbhAvaH // (116 ) evaM zabdabrahmaparivartamAnaM jagat / kathaM tarhi paraM brahma zabdAviSayo yadAha ........... vyAkhyA ............. nidarzanam, yatnataH-yatnena kSurikAdermukhAvezaH Aveza:-pravezastasmiMstadabhAvaH-pATanAdyabhAva iti vigrahaH tadvat tadavasthAbhedahetutvameva-kSurikAdyavasthAbhedahetutvameva pATanAdInAM na kSurikAdimAtrahetutvaM tadbhAve-tatsattAmAtranibandhanatve pATanAdeH na kazcidakSatavadanaH syAditi bhAvanIyam, iti-evaM yathoktadoSAbhAvaH zabdArthayostAdAtmye'pi tadvizeSanibandhanatvAt pATanAderiti garbhaH / / ___evaM zabdabrahmaparivartamAnaM jagaditi tattvam / kathaM tarhi paraM brahma zabdAviSayo gIyate, .... manetirazmi ..... khaMbhita karI, te kSerikAne moDhAmAM nAMkhe, athavA phyurikAne maMtrathI upahata karyA vinA ja moDhAnA AjubAjunA bhAgone aDADyA vinA moDhAmAM nAMkhe, to te vyaktinuM moTuM phATatuM nathI - A daSTAMtathI 59 // 49||y cha, duri ho| mAtrAthI pATana na thAya... sA2 : 75ro'ta. (1) vizAna, jane (2) mAyArtha jane 52 siddha thAya cha , kSurine // 2 ja pATana nathI, yurikA-hastano tAdezavyApArAdi avasthAbhedane kAraNe pATana che... prazna : jo yurikAmAtrane kAraNe ja pATana mAnIe to ? uttaraH to to koI ja akSatavadana nahIM rahe... bhAva e ke, jo sattAmAtrathI ja yurikA vadanaccheda karanArI hota, to to tevA vyApAra vinA paNa, te yurikA badhA prANIonA mukhane chedavAmAM hoMziyAra Dota... eTale pATana te zurikAmAtrane kAraNe nathI, paNa viziSTa avasthAne kAraNe che ane AvI avasthAmo rish06n| yyaa29|| qute nathI... meTase 4 tyo pATanAhiyo 59 nathI thatai... Ama zabda-arthanuM tAdAbhya mAnavAmAM pATanAdi doSo paNa AvatA nathI. (116) niSTharSa : tethI saMpU[ 4Ata. za manA parivata (=5yAya) 35 che, meTale 3 tamAma padArthono zabda sAthe abheda hovAthI, saMpUrNa jagata zabdamaya che... ....... vivaraNam ..... 14 yatnataH-yatneneti / ayamatrAzaya:-yadA kazcit kuzala: pumAn mantrAdinA stambhitasAmarthyAM kSurikAM vidhAya mukhe prAvezayati, evameva vA mukhapArzvapradezAnaspRzan prakSipati, tadA tasya na bhavatyeva vadanavidAraNamiti / / 15. na kazcidakSatavadanaH syAditi / yadi hi sattAmAtreNaiva kSurikA vadanacchedanaka/ syAt tadA'vyApAritA'pi satI sakalaprANimukhapATanapaTvI bhavediti / / 1. 'parivivartamAtra' iti k-paatthH| 2. 'parabrahma0' iti k-paatthH| 3. 'bandhanatvena pATanAdeH' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA ** 'ata: paraM vAdyo nivartane'' nRtyAddi ? (27) udyate-vAdyavASabhAva-prapannAbhaavtH, na zabdarUpAbhAvena / na khalu zabda indriyAdyabhAve zabda ityagRhyamANaH svasattAM 772 *vyAbA yadAha bhASyakAra:-"ataH paraM vAco nivartante" ityAdi ? praNavAdUrdhvaM vAgnivRttiruktA, na brahmanivRtti: / etadAzaGkyAha- ucyate- vAcyavAcakabhAva-prapaJcAbhAvato vAco nivartante, na zabdarUpAbhAvena / etadbhAvanAyaivAha-na khalvityAdi / na khalu zabda indriyAdyabhAve zabda * anekAMtarazmi Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 773 anekAntajayapatAkA (turtha: jahAti, ato vAcyavAcakabhAvAtItamidameva paraM brahmeti na kazcid doSaH / (118) atrocyate-yatkiJcidetat, avicAritaramaNIyatvAt / tatra yat tAvaduktam-'na hyabhyupagamA eva bAdhAyai bhavanti' tadasat, asadabhyupagamasya bAdhAyopalabdheH caurAdyabhyupagamasya vidvanmadhye bAdhAphalatvAt, na hi dRSTe'nupapannaM nAma / syAdetadasadviSayo'sAviti yuktaM che vyApadya che ityagRhyamANaH san svasattAM jahAti / kiM tarhi ? zabda evAsau tattvato yadi nAma na gRhyate ato vAcyavAcakabhAvAtItamidameva-zabdabrahma paraM brahmeti-evaM na kazcid doSa iti pUrvapakSaH / etadAzaGkyAha-mUlasiddhAntavAdI-atrocyate-yatkiJcit-asArametat-anantaroditam / kuta ityAha-avicAritaramaNIyatvAt / etadevopadarzayannAha-tatra yat tAvaduktamityAdi / kimuktamityAha-'na hyabhyupagamA eva bAdhAyai bhavanti / ' tadasat-azobhanam / kuta ityAhaasadabhyupagamasya loke bAdhAyopalabdheH / etadeva bhAvayati-caurAdyabhyupagamasya vidvanmadhye eka anekAMtarazmi bhAva e ke, zravaNendriya na hoya ane eTale zabdanuM grahaNa na thAya teTalA mAtrathI, zabda te potAnuM astitva na choDI de... ahIM zabdanuM astitva to che ja, paNa tenuM mAtra grahaNa thatuM nathI... eTale paramabrahma vize vANI aTakI jAya - evuM kahevA pAchaLa bhASyakArazrIno Azaya evo jaNAya che ke - "paramabrahma che to zabdAtmaka ja, paNa dhyAtA te zabdane gRhIta karI zakato nathI, eTale brahma vAcyavAcakabhAvathI atIta thaI jAya che ane eTale ja tyAM vANI pravRtta thatI nathI.... niSkarSaH Ama, paramabrahmamAM paNa zabdano anuvedha hovAthI, jagatanA tamAma padArtho zabdamaya che... eTale ema zabda-arthanuM tAdAbhya hovAthI, vastune ekAMte abhilASyarUpa mAnavAmAM koI doSa nathI... (A pramANe zabdAdvaitavAdIe, yuktio dvArA vastune ekAMte abhilASyarUpa siddha karI... have graMthakArazrI, A pUrvapakSanI ekeka vAtonuM sacoTa tarkothI nirAkaraNa kare che -) na zabdAdvaitavAdIno AmUlacUla nirAsa-uttarapakSa (118) syAdvAdI H tamAruM A badhuM kathana asAra che, kAraNa ke na vicArIe tyAM sudhI ja ramaNIya lAge evuM che... te A rIte - tame je kahyuM hatuM ke - abhyapagamo ja bAdhA mATe thatA nathI" - te kathana asat che, kAraNa ke asat (kharAba) abhyapagamo (=svIkAra) to lokamAM bAdhA mATe dekhAya che ja.. dA.ta. koI mANase (1) corIno abhyapagama=corI karavAno svIkAra, (2) padArA sevanano abhyapagama, (3) jugArano abhyapagama...vagere khoTA abhyapagamo karyA hoya, to vidvAnonI (=paMDita 2. "gniti vivarita' ti va-pAza7: . 2. uddatame pRche rU. 'nne nAma' rUti vI-paDha: . 4. "payo vAsaviti' ta -paTi: I 6. 'tasat' rUti Tu-pad: | For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 774 -ON bAdhAphalatvamasya; na caivaM zabdArthayostAdAtmyAbhyupagama uktanItestanna bAdhAphalatvamasya, na, zabdArthayohi tAdAtmyamiSyata eva ityasyaivAyogAt, zabdArthAnupapatteH / (119) tathAhi-zabdArthayostAdAtmyamiti ko'rthaH ? / yadi tadAtmano vastAdAtmyam, evaM tarhi ................ vyAkhyA ........... paNDitasAdhumadhye bAdhAphalatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-na hi dRSTe'nupapannaM nAma / dRzyate ca vidvanmadhye caurAdyabhyupagamo bAdhAphalaH / syAdetadasadviSayo'sau-caurAdyabhyupagama iti yuktaM bAdhAphalatvamasya / na caivaM zabdArthayostAdAtmyAbhyupagamaH asadviSayaH, uktanIterhetoH, tat-tasmAt na bAdhAphalatvamasya / etadAzaGkyAha-na-na / kiM tahi ? astyeva bAdhAphalatvam / kuta ityAha-zabdArthayorhi tAdAtmyamiSyate eva ityasyaiva-uktanItivAkyasya ayogAt / ayogazca zabdArthAnupapatteH / enAmevAha-tathAhi-zabdArthayostAdAtmyamiti ko'rthaH asya zabdasyeti ? yadi tadAtmano:-zabdArthAtmano vaH-sattA tAdAtmyam, evaM tarhi tau dvAvapi ............ manetirazmi .. sAdhumInI) madhyamAM, te smyu50|m 20125 55 (=-52dI saMdhI nusAno) 353||ne ApanAro che - A vAta spaSTapaNe dekhAya che.. vidvAnonI sabhAmAM koI svIkArI le ke "hA huM cora ' to tene pAyA thAya 4 - loosist stDhe...) bhane 2mAvI dRSTa vAta vize o04 asaMgati na hoya... meTarI asat (moTa1) abhyupabho to mAthA bhATe thAya cha 04.. zabdAdvaitavAdI : cauryAdino apagama to asat - azobhana viSayavALo che ane eTale teo bAdhAphalaka bane e to yogya ja che... paNa zabda-arthanA tAdAbhyano abhyapagama to uktanItie (ame upara kahela yuktiothI) saviSayaka che, asaviSayaka nahIM.. eTale A abhyapagama mAdhAijane me yogya nathI... syAdvAdIH tamArI A vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke tAdAbhyano abhyapagama paNa bAdhAphalaka 4che... advaitavAdI: paNa temAM doSa zuM? syAdAdIH juo; tame je nItivAkya kahyuM hatuM ke - "zabda ane arthanuM tAdAbhya amane ISTa ja che" - te kathana paNa aghaTita che, kAraNa ke te kathanano zabdArtha bilakula saMgata thato nathI. te A zata - (118) "za-marthana tAtmya" - se zano artha tame zuM ro cho? (1) tadAtmanoH bhAva: tAdAtmyam - 206 mane arthanI (manenI) sattA te tAhAtmya..., 3 (2) tadAtmana: bhAvaH tAdAtmyam - A "bAdhA' paMDita janone ja dekhAya che...mUrkha loko to te abhyAgamanA ApAtataH bhAsatA sukhamAM ja rAyatA hoya che... 1. 'phalam' iti Ga-pAThaH / 2. 'evetyasau covokta0' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 anekAntajayapatAkA (caturtha: tau dvAvapISTAvevApRthagbhAvAbhidhAnAt nAnayoraikyameveti naivaM 'zabdabrahmaparivartamAnaM jagat' iti aidamparyavirodhaH, vijAtIyaparivartAyogAt indriyagamyeSu tathA'darzanAt / na hi mRdambhorUpeNa viparivartate, tad vA tadrUpeNa, sakalalokasiddhametat, asyaanythaatvaaja vyarahyA che zabdArthoM iSTAveva-abhyupagatAveva apRthagbhAvAbhidhAnAt kAraNAt nAnayoraikyamiti kRtvA naivaM zabdabrahmaparivartamAnaM jagaditi / tataH kimityAha-aidamparyavirodhaH / kuta ityAhavijAtIyaparivartAyogAt; zabdAdarthaparivarto vijAtIya ityayogaH / ayogazca indriyagamyeSu mRdAdiSu tathA'darzanAt / tadevAha-na hi mRdambhorUpeNa viparivartate, tad vA-ambhaH tadrUpeNamadrUpeNa / sakalalokasiddhametat-nAtra vigAnaM asya-anantaroditasya anyathAtvAbhyupagame anekAMtarazmi che (ekAtmaka evA) zabda-arthanuM astitva te tAdAbhya... - A baMne pakSamAM tame kayo pakSa mAno cho? (pahelA pakSamAM chaThThI vibhakti dvivacanane AzrayIne artha karyo che, jyAre bIjA pakSamAM chaThThI vibhakti ekavacanane AzrayIne artha karyo che... have graMthakArazrI A baMne pakSamAM doSa jaNAve * prathamapakSamAM tAdAbhyanI asaMgati , (1) "tAtmano: bhAva: tadvitryim - zabda ane arthanI sattA te tAdAbhya" - e artha pramANe to zabda-arthanuM tAdAbhya ja ghaTatuM nathI, kAraNa ke A pakSamAM to tame zabda-artharUpa be judA padArthonuM astitva mAnI, pachI ja te benA ekatvanuM abhidhAna karela che...have jo e rIte judA judA padArtho hoya, to kharekhara to teonuM ekatva ja nathI... eTale saMpUrNa jagata zabdabrahmanA parivartarUpa che, zabdamaya che - evuM kathana ghaTI zake nahIM... vaLI, A pakSa pramANe to "saMpUrNa jagata zabdabrahmanAM parivartarUpa che" - te aidaMparyano ( niSkarSabhUta rahasyano) paNa virodha thAya che, kAraNa ke A rIte jagatane zabdabrahmanA parivartarUpa tyAre ja kahI zakAya, ke jayAre zabdabrahmanuM jagarUpe pariNamana thatuM hoya... (paNa tevuM to thatuM nathI...) praznaH zuM zabdathI arthaparivarta nathI thato? (arthAtu zuM zabdanuM artharUpe pariNamana nathI thatuM? uttara : nA, kAraNa ke koIpaNa vastuthI vijAtIya parivarta thaI zake nahIM. zabdathI arthaparivarta paNa vijAtIya che. eTale zabdanuM artharUpe pariNamana thaI zake nahIM... ane evo vijAtIya parivarta lokamAM paNa dekhAto nathI, kAraNa ke (1) mATInuM jaLarUpe pariNamana, (2) jaLanuM mATIrUpe pariNamana - evAM vijAtIya pariNamana kadI dekhAtAM nathI... A 1. dRzyatAM 771tamaM pRSTham / 2. 'madAbhArUpeNa vipari0' iti ka-pAThazcintyaH / For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 776 bhyupagame pratItibAdhA (120) dravyavargaNAvijAtIyaparAvartasyApi dezAdibhedanibandhanatvAt niravayavaM ca zabdabrahma, sAvayavatve cAsyAparanAmA dharmAstikAyAdyabhyupagama eva sati pratItibAdhA / tathApratIteriti / dravyavargaNetyAdi / dravyavargaNAsu vijAtIyaparAvartaH audaarikaadevekriyaadiruup iti vigrahaH tasyApi dezAdibhedanibandhanatvAt na tatraikasyaiva bhedakamantareNa parivartabhedaH niravayavaM ca zabdabrahma, tathA'bhyupagamAt sAvayavatve cAsya-brahmaNaH anekAMtarazmi .... bInA to lokaprasiddha che, eTale temAM virodhano paNa koI avakAza nathI. have jo A kathanane anyathA mAnazo (arthAt vijAtIya parivarta paNa mAnazo), to to lokasiddha pratItino bAdha thaze... (120) zabdAdvaitavAdI : are jaino ! tame to audArikavargaNAnA pudgalonuM paNa vaikriyavargaNAnA pudgalorUpe pariNamana mAno cho..have jo vijAtIya parivartana hoya, to tevuM parigamana paNa kema ghaTe? ane jo tevuM pariNamana ghaTe, to zabdanuM artharUpe pariNamana paNa kema na ghaTe ? syAdvAdIH juo bhAI ! audArikAdi vargaNAomAM thanAro vijAtIya parivarta to dezAdi bhedanA kAraNe thAya che... Azaya e ke audArikamAMthI vaikriya thAya che, te mAtra audArikane kAraNe nahIM, paNa dezAdibhedanA kAraNe thAya che. dezAdi bhedaka vinA teno paryAyabheda thato nathI. dezAdibheda eTale skaMdha-deza-pradeza hoya che, temAM deza chUTo paDe, navo lAge, tenAthI vargaNA badalAya (pradezasaMkhyA vadhe ke ghaTe paNa...) paNa tame to zabdabrahmane niravayava=niudezI mAno cho...have AvA ekAMta eka zabdabrahmamAM dezAdibheda na hovAthI judA-judArUpe pariNamana (=parivartabhedo bilakula saMgata nathI... have jo brahmane sAvayava-sapradezI mAno, to kharekhara to brahmavAdIoe dharmAstikAyAdi paMcAstikAyamaya jagatano ja svIkAra karyo, mAtra tenuM "zabdabrahma' evuM eka juduM nAma ApyuM... ane AvA zabdabrahma vize to amane koI bAdha nathI, kAraNa ke amAro abhyapagama paNa AvA ja zabdabrahmane svIkAravAno che... bhAvArtha : jIvAdi bhinna bhinna vastuo hoya to amuka AkAzapradezanI avagAhanAvALA, amuka jIvagRhIta evA te audArika-vaikriya anya che evo bheda paDI zake ane to pariNamana saMbhavI zake. jyAM koI bhedaka nathI tyAM bheda ja nathI to pariNamana zuM? - Ama, bhedya-bhedakabhAva hovAthI 4 praznaH A pUrvapakSano uttara zuM graMthakAra Avo Apaze? ke audArika ane vaikiya baMnenA pagalo pudgalarUpe to sajAtIya che. eTale sajAtIya parivarta thavAmAM koI bAdha nathI... uttara : nA, kAraNa ke evuM kathana to advaitavAdI paNa karI zake ke - artha ane zabda baMne pudgalarUpa che (zabda paNa artharUpa hoI pudgalarUpa che...) eTale e rUpe to teo paNa sajAtIya hovAthI, teono paNa parivarta ghaTaze ja... (eTale graMthakArazrI alaga ja rIte tenuM samAdhAna Ape che...) 2. "parivartasthApa' ti -paTi: I 2. 'tarthava pratIte.' rUti -paDhi: For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 777 anekAntajayapatAkA iti na kAcinno bAdhA // (121) atha tadAtmano bhAvastAdAtmyamityatra vaktavyam-kasyAyamAtmA yadAtmano ...................................... vyAkhyA ............................................... kimityAha-aparanAmA-saJjJAntaraviziSTo dharmAstikAyAdyabhyupagama eva bhedyaM bhedakabhAvopapattyA vijAtIyaparAvartopapatteH, iti-evaM na kAcinno bAdhA, asmadabhyupagamasyApyevaMrUpatvAt / evamekaM pakSamadhikRtya dUSaNamuktam / / idAnI pakSAntaramadhikRtyAha-atha tadAtmano bhAvastAdAtmyamiti ekavacanaM samAzrIyate / * manetirazmi .... jIvAdine kAraNe vijAtIya parivarta (=audArikAdi vargaNAnA pudgalonuM vaikriyavargaNAnAM pudgalarUpe parimana) 59 // saMgata 4 che... 59 / sAdhute 5oMne sAvayava mAnavAmA ghaTe... te mATe jo brahmane sAvayava mAno, to zabdabrahmanA keTalAka avayavo (pudgalo) bhedya ane keTalAka avayavo (jIvAdi, bhedaka - ema bhedya-bhedakabhAva hovAthI vijAtIya parivarta ( zabdanuM artharUpe pariNamana) paNa ghaTI jaze...paNa AvuM mAnavAmAM kharekhara to jainamata ja svIkRta thaze, kAraNa ke jainamate traNe loka dharmAstikAyAdinA avayavothI yukta che ane Avo ja loka tamane "zabdabrahma" tarIke abhipreta cha... sAra: paNa Avo zabdabrahma to tamane iSTa nathI. eTale vijAtIya parivarta (=zabdanuM artharUpe parimana) 59 na 4 ghaTe... tethI 'za-artha banenI sattA bhane pachI zanu martha3pe parimana' - evA artharUpa tAdAbhyano prathama pakSa to yukta nathI... - dvitIyapakSamAM paNa tAdAbhyanI asaMgati - __ (121) (2) "tadAtmanaH bhAvaH tAdAtmyam - (bheDAtma mevA) za06-artha- mastitva te ..................... vivaraNam .... 17. dharmAstikAyAdyabhyupagama eveti / yadi hi sAvayavaM brahmAbhyupagamyate brahmavAdibhistadA'smadabhyupetameva paJcAstikAyamayaM jagadaGgIkRtaM bhavatItyarthaH / / 18. bhedyabhedakabhAvopapattyA vijAtIyaparAvartopapatteriti / bhedyA:-audArikAdivargaNApratibaddhAH pudgalA bhedakAzca jIvadharmAstikAyAdaya: teSAM bhAvastathA tasyopapatti:-ghaTanA tayA hetubhUtayA vijAtIyaparAvartasya-audArikAdivargaNAnAM vaikriyAdivargaNAtvena pariNatilakSaNasyopapatte:-ghaTanAt / ayamatra bhAva:yadA hi sAvayavaM brahmAbhyupagamyate brahmavAdibhistadA kecit tadavayavA bhedyA: kecicca bhedakA iti ghaTata eva vijAtIyaparAvartaH; paramevaM sati jainAbhyupagama eva samAzrito bhavati, dharmAstikAyAdyavayavayuktatvAt tanmate trilokasyeti / / 1. 'kAyaM jagada0' iti k-paatthH| 2. 'tad yathA' iti pUrvamudritapAThaH, atra J-K-N-pratapAThaH / For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thaR:). vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 778 - > bhAva ityabhidhIyate ? yadi zabdasya, tadvyatirekeNa arthAbhAvAt, sarvasya zabdamAtratvAt, zabdArthayostAdAtmyamiti na nyAyasaGgatam / na hi devadattavandhyAsutayostAdAtmyamityabhidadhati vidvAMsaH / na ca tadupalabdhau tadbhedena tatpratItiH, cintA vA tadbhedAdigocarA, asti ca zabdopalabdhau tadbhedenaitadubhayamarthe / (122 ) na caitat tdbhedgocrvyAhyA ... atra vaktavyam-kasya-zabdAderayamAtmA yadAtmano bhAva ityabhidhIyate tAdAtmyamiti ? yadi zabdasya AtmetyetadadhikRtyAha-tadvyatirekeNa-zabdAtmavyatirekeNa arthAbhAvAtrUpAdighaTAdyabhAvAt / abhAvazca sarvasya zabdamAtratvAt, zabdArthayostAdAtmyamiti-evaM na nyAyasaGgatamarthAbhAvena / amumevArthaM nidarzanenAha-na hi devadatta-vandhyAsutayoH sadasatoH tAdAtmyamityabhidadhati vidvAMsaH / na ca tadupalabdhau-devadattopalabdhau tadbhedena-devadattabhedena tatpratItiH-vandhyAsutapratItiH, cintA vA tadbhedAdigocarA-devadattavandhyAsutabhedAdigocarA / asti ca zabdopalabdhau satyAM tadbhedena-zabdabhedena etadubhayamarthe yaduta tadbhedena pratItiH cintA - anekAMtarazmi che. tAdAbhya" - evo artha karatA ho, to A vize pahelA to tame e kaho ke - (tAtmanaH=) zabdAdino evo kayo AtmA-vastu che? ke jenA abhedarUpe te zabdanuM tame astitva kahevA jaI rahyA cho... advaitavAdIH "AtmAsvarUpa" - A svarUpanA abhedarUpe ja zabdanuM astitva kahevuM abhipreta syAdvAdI: are bhalA ! tame to saMpUrNa jagatane mAtra zabdamaya mAno cho... eTale tamArA mate to zabdAtmA sivAya rUpAdi ke ghaTAdi koI padArtha ja nathI ane padArtha vinA to padArthanI (=asatanI) sAthe zabdanuM tAdAbhya kahevuM zI rIte nyAyasaMgata gaNAya? (zuM khapuSpa jevA asatanI sAthe tAdAbhya koInuM kahI zakAya ?) A ja vAtane daSTAMtathI samajAve che - vidvAno kadI paNa devadatta ane vaMdhyAsutanuM (vAMjhaNInA putranuM) tAdAtma kahetA nathI... (tema padArtha asatuM hoya, to tenI sAthe zabdanuM tAdAbhya paNa na ja kahevAya..) jayAre devadattanI upalabdhi thAya, tyAre devadattathI bhinna vaMdhyAsuta jevA asat padArthanI (1) pratIti paNa nathI thatI, ane (2) "vaMdhyAsuta devadattathI bhinna che ke abhinna" - evI ciMtA paNa nathI thatI... (Azaya e ke, satapadArtha sAthe asatupadArthanI pratIti ke ciMtA kazuM thAya nahIM... have jo padArtha asat hoya - zabda sivAya tenuM astitva ja na hoya - to tenI zabda sAthe pratIti ke ciMtA kazuM thAya nahIM... paNa A rIte thAya to che ja -). jyAre zabdanI upalabdhi thAya, tyAre zabdathI bhinna arthanI (1) pratIti paNa thAya che, ane 2. "ftha yavata' DUta Tu-pAd: I For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA 779 <- meva, ( caturtha: tadbhedasyAtatpratibhAsasaMvedanenAvedanAt / na hi candanazakalaM kuGkumamiti vedyate, vedyate ca zabdAd bhinnapratibhAsitayA rUpAdighaTAdiH / badhiro'pi vAhlIka: pa panasamiti supratItam / (123 ) zabdAnugatabodhasiddhAvapi na bodhAbhinnadezo'rtha iti *bAbA. vA tadbhedAdigocarA / na caitat - ubhayaM tadbhedagocarameva- zabdabhedagocarameva / kuta ityAhatadbhedasya-zabdabhedasya atatpratibhAsasaMvedanena - atadAkAravijJAnena avedanAt-ananubhavAt / etadeva bhAvayati-na hi candanazakalaM kuGkumamiti vedyate tadbheditvAt, vedyate ca zabdAd bhinnapratibhAsitayA kuGkumakalpo rUpAdighaTAdirityarthaH / etadeva spaSTayati-badhiro'pa vAhlIkaH pazyati panasamiti supratItam / kiJca zabdAnugatabodhasiddhAvapi satyAM kimityAha* anekAMtarazmi (2) 'artha-zabdathI bhinna che ke abhinna' - evI ciMtA paNa thAya che... eTale padArthanuM astitva zabdathI alaga ja mAnavuM rahyuM... (phalataH zabda-arthanuM tAdAtmya siddha thAya nahIM...) (122) advaitavAdI : paNa A padArthanI pratIti-ciMtAne zabdavizeSaviSayaka ja mAnI laIe to ? syAdvAdI : A vAta bilakula anubhavasiddha nathI, kAraNa ke zabdano tadAkAra (=zabdAkAra nahIM evA arthAkAra) vijJAnathI kadI anubhava thato nathI (to padArthAkArajJAnane - pratIti/ciMtAne - zabdaviSayaka zI rIte manAya ?) juo, caMdananAM TukaDAno anubhava caMdanarUpe ja thAya, kaMkurUpe nahIM, kAraNa ke kaMku to caMdanathI judo padArtha che... eTale bIjA padArthanI pratIti bIjA padArtha vize na thAya... (tethI prastutamAM,padArthanI pratIti/ciMtA zabdaviSayaka na mAnI zakAya.) advaitavAdI : paNa kaMkuno to caMdanathI bhinnarUpe paNa pratibhAsa thAya che (eTale caMdana vize kaMkunI pratIti na thAya e to barAbara ja che... paNa padArthano to zabdathI bhinnarUpe kyAM kadI pratibhAsa thAya che ? syAdvAdI : are ! kema nahIM ? juo - bahero paNa vAlhIka vyakti panasa padArthane to dekhe ja che - A suprasiddha che...have A vyaktine budhiratAne kAraNe zabdabodha na hovA chatAM paNa,zabdathI bhinnarUpe padArthapratibhAsa to thAya ja che ne ! tethI AvA padArthapratibhAsane zabdaviSayaka na manAya...eTale padArthanI pratIti-ciMtAnA viSaya tarIke zabdathI alaga padArtha ja mAnavo rahyo... phalataH te benuM tAdAtmya na ghaTatAM, bIjo pakSa paNa yukta nathI... * te vyaktine koI saMketa karato hoya ke - 'A padArthane phaNasa kahevo' - tyAre tene badhiratAne kAraNe zabdapratibhAsa na thavA chatAM paNa padArthapratibhAsa to thAya ja che. vaLI, vAhyIka hovAthI paNasane jANato paNa nathI, pahelIvAra ja jue che... . 'mAsisaMvedane' kRti 5-pAH / For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhakkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 780 kutaH zabdArthayoH tAdAtmyam ? (124) yaccoktam-'tata eva tatpratItervRkSatvaziMzapAtvavat' ityAdi tadapyayuktam, atrApi dharmabhedanibandhanatvAdasya / vRkSatvaziMzapAtve hi viziSTau vastudharmoM kathaJcid bhedAbhedavRttI; nAnyathA'nayostAdAtmyam / (125) tathAhi mA caDyA na bodhAbhinnadezo'rtho vAcya iti-asmAddhetoH kutaH zabdArthayostAdAtmyam ? naivetyarthaH / yaccoktam-'tata eva tatpratIteH vRkSatvaziMzapAtvavat' ityAdi pUrvapakSe tadapyayuktam / kuta ityAha-atrApi-nidarzane dharmabhedanibandhanatvAdasya-tAdAtmyasya / etadevAha-vRkSatvaziMzapAtve hi-yasmAd viziSTau vastudharmoM vartete kathaJcid bhedAbhedavRttI itaretaravyAptyA, nAnyathA'nayoH-vRkSatvaziMzapAtvayoH tAdAtmyam, anekadoSaprasaGgAt / etadevAha tathAhI anekAMtarazmi . (A pramANe kharekhara to tAdAsya ja aghaTita che. eTale pUrvapakSano ahIM ja nirAsa thaI jAya che. to paNa graMthakArazrI tenI ekeka vAtonuM nirAkaraNa karI, anekAMtanI vijayapatAkA pharakAvaze...) (123) bIjI vAta, bodha te zabdathI anuviddha siddha thAya teTalA mAtrathI zabda-arthanuM tAdAbhya siddha na thAya, kAraNa ke zabda bhale bodhathI abhinna dezamAM rahe, paNa padArtha to te dezamAM rahyo ja nathI... prazna : to kyAM rahyo che? uttara : padArtha to bahAranA bhAgamAM rahyo che... jayAre jJAna to pramAtAnI aMdara rahyuM che... eTale padArtha to zabdAnuviddhajJAnathI judA dezamAM ja rahyo che, to zabda-arthanuM tAdAmya zI rIte manAya? (zuM judA judA dezamAM rahela vidhya-himAlayanuM tAdAbhya kahI zakAya ?) - pUrvapakSakathitadaSTAMtanI ekAMtatAdAbhyatAno nirAsa - (124) bIjuM tame je kahyuM hatuM ke "zabdathI ja arthapratIti thatI hovAthI, vRkSatvazizapAtvanI jema, zabda-arthanuM tAdAbhya paNa mAnavuM ja joIe" - te vAta paNa ayukta che, kAraNa ke dRSTAMtabhUta vRkSatva-ziMzapAtvanuM tAdAbhya paNa dharmabhedamUlaka che, arthAt baMnenA dharmono kathaMcit bheda paNa che ja...(eTale teonuM ekAMtatAdAbhya nathI, paNa dharmabhedasahitanuM tAdAbhya che. te A rIte-) - vRkSatva-ziMzapAtvano kathaMcidu bheda vRkSatva ane ziMzapAtva - e baMne vastunA viziSTa prakAranA dharmo che... A baMne dharmono kathaMcid bheda ane kathaMcit abheda - ema bhedabhedarUpe ja baMne paraspara vyApta thaIne vastumAM rahe che ane eTale ja te benuM kathaMcit tAdAtma kahevAya che AvuM mAnyA sivAya vRkSatva-zizapAtvanuM koIpaNa rIte tAdAmya ghaTI zake nahIM, kAraNa ke bIjI rIte tAdAbhya mAnavAmAM aneka doSono prasaMga Ave che... te A rIte - 1. 765tame pRSThe / 2. 'dezA'rthavAcya' iti ng-paatthH| 3. 765tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 781 anekAntajayapatAkA (caturthaH yadi vRkSatvameva ziMzapAtvamiti dhavAdyabhAvaprasaGgaH, tatra vRkSatvasya vidyamAnatvAt tasya ca zizapAtvAditi / atha viziSTaM vRkSatvametat, kimasya vizeSaNamiti cintyam / (126) nanu ziMzapAtvameva, kathaJcidanyat tarhi tat tataH, anyathA pUrvoktadoSAnati ................... vyAkhyA .................. tyAdinA / tathAhIti pUrvavat / yadi vRkSatvameva ziMzapAtvamiti-evaM tAdAtmyamiSyate, tataH kimityAha-dhavAdyabhAvaprasaGgaH / kathamityAha-tatra-dhavAdau vRkSatvasya vidyamAnatvAt tasya ca-vRkSatvasya ziMzapAtvAditi / atha viziSTaM vRkSatvametat-ziMzapAtvamityetadAzabyAhakimasya-vRkSatvasya vizeSaNamiti cintyam / nanu ziMzapAtvameva vizeSaNam / etadAzaGkyAha-kathaJcit-kenacit prakAreNa tadviSayatvopayoginA anyat tarhi tat-ziMzapAtvaM tataHvRkSatvAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame pUrvoktadoSAnativRttiH, - manetirazmi ..... (125) jo vRkSatvane ja ziMzapAtva kaho ane e rIte vRkSatva-ziMzapAtvanuM tAdAbhya kaho, to to dhavAdino (vRkSavizeSono) abhAva thaI jaze, kAraNa ke dhavAdi vRkSomAM paNa vRkSatva raheluM che ane e vRkSatvane to tame ziMzapAtvarUpa kaho cho... (eTale dhavAdimAM raheluM vRkSatva ziMzapAtvarUpa hovAthI, tenA mAzrayAbhUta pavA 59 ziza5835 panI 4ze.... isata: vAhina astitva 4 nahI 23...) amedavAdI : ame vRkSa-sAmAnyane ziMzapAtva nathI kahetAM ke jethI dhavAdine paNa ziMzapA mAnavAno atiprasaMga Ave) paNa viziSTavRkSatvane ja ziMzapAtva kahIe chIe... syAdAdIH are ! pahelA to e vicAro ke "viziSTavRkSatva- mAM vRkSatvanA vizeSaNa tarIke tabhe hone ho cho? (126) amevAhI : 'ziMzayAtva'ne... bheTale vRkSatvanA vizeSa tarI abhe zizapAtvano 4 sepa rIme chIme.. syAdvAdI H to vRkSatva karatAM, koIka apekSAe to ziMzapAtvane juduM mAnavuM ja rahyuM, kAraNa ke sAmAnya-viziSTa bane prA2nA vRkSatpanI hI-hIrIta upayoga thAya che... te sArIte - (1) vRkSatva sAmAnyano 75yo| ch|yaa vagaire bhATe thAya che... ....* vivaraNam .. 19. tadviSayatvopayogineti / sa:-viziSTa: khaTvAkaraNAdiviSaya:-pravRttigocaro yasya sa tathA tasya bhAvastadviSayatvam, tadviSayatvenopayujyata ityevaMzIlA: tadviSayatopayogI prakArastena / anyAdRzo hi vRkSatvasAmAnyasyopayoga: chAyAkaraNAdiH, anyAdRzazca ziMzapAtvAde: khaTvAkaraNAdiriti / / / ................... 1. 'tvavidya0' iti ka-pAThaH / 2. 'tadvipayaM' ityadhika: kha-pAThaH / 3. 'chAyAkAraNAni anyA0' iti pUrvamudritapAThaH, atra tu ka-pAThaH / 4. 'khaTvAkAraNAdi0' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thaal2:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 782 vRttiH / (127) avRkSatvavyAvRttimAtranibandhanametadaziMzapAvyAvRttyA vizeSyata iti cet, astvetadevamapyasmadabhyupagamasiddhireva, aziMzapAvyAvRttirahitasyApi vRkSatvasya dhavAdiSu bhAvAt zabdAntaravAcyayoviziSTayordharmayoreva tAdAtmyamityasmadabhyupagama .... cADyA .. dhavAdyabhAvaprasaGga ityarthaH / avRkSatvavyAvRttimAtranibandhanametat-vRkSatvaM aziMzapAvyAvRttyAdhavAdivyAvRttyA vizeSyata iti cet / avRkSavyAvRttamapyevametadavRkSavyAvRttimAtraM na bhavatItyAdi dUSaNamanAdRtyaitadAha-astvetadityAdi / astu-bhavatvetat, kintu evamapyasmadabhyupagamasiddhireva / kathamityAha-aziMzapAvyAvRttirahitasyApi vRkSatvasya / kimityAha-dhavAdiSu bhAvAt, evaM zabdAntaravAcyayorviziSTayodharmayoreva-vRkSatva-zizapAtvayoH tAdAtmyamitya anekAMtarazmi (2) vRkSa-vizeSa=ziMzapAtvano upayoga palaMga vagere banAvavA mATe thAya che.. eTale vRkSatvathI zizapAtvarUpa viziSTavRkSatvane kathaMcit bhinna ja mAnavuM joIe, anyathA pUrvokta doSanuM ullaMghana nahIM thAya, arthAt dhavAdino abhAva tadavI ja raheze... kAraNake dhavAdimAM rahela vRkSatvane paNa ziMzapAtvarUpa mAnavAmAM, dhavAdine paNa ziMzapArUpa mAnavAno atiprasaMga Ave... - vyAvRttividhayA doSanirAkaraNanI azakyatA (127) abhedavAdIH vRkSatva te avRkSatva=ghaTAdinI vyAvRttinuM kAraNa che...AvA vRkSatvane ja aziMzapAtraghaTAdinI vyAvRttithI vizeSita karAya che... eTale azizapAvyAvRttiviziSTa evAM avRkSatva-vyAvRttirUpa vRkSatvane ja ame viziSTavRkSatva kahIe chIe... ane AvA vRkSatrano ja ame zizapAtvarUpe ullekha karIe chIe... syAdvAdIH to bhale AvuM rthIo.. paNa AvuM mAnavAmAM kharekhara to amArA abhyAgamanI ja siddhi thaze, kAraNa ke A kathanathI to tame e kahyuM ke, aziMzapAvyAvRttiviziSTa (=ziMzapAtvarUpa) vRkSatva te mAtra ziMzapAmAM ja rahe che, ane (2) aziMzapAvyAvRttirahita vRkSa-sAmAnya to dhavAdimAM paNa rahe che - AvA zabdothI, kharekhara to tame be viziSTa dharmonuM (zizapAtva-vRkSatvanuM) ja kathana karyuM ... vivaram ja ___20. avRkSavyAvRttamapyevametadavRkSavyAvRttimAtraM na bhavatItyAdi dUSaNamanAdRtyeti / yadi hi vRkSatvaM avRkSavyAvRttimAtramevAbhyupagamyate tarhi vandhyAsutaprakhyaM vyAvRttimAtraM tucchameva tat prApnoti, na tu viziSTaM vastviti dUSaNamanaGgIkRtyetyarthaH / / * ahIM jo ke, pUrvapakSInuM khaMDana A rIte paNa thaI zake che ke - jo vRkSatrane mAtra avRkSavyAvRttirUpa ja mAno,to to vaMdhyAsutanI jema mAtra vyAvRttirUpe to te tuccharUpa ja sAbita thaze, viziSTa vasturUpa nahIM - paNa A dUSaNano Adara nahIM karIne, graMthakArazrI bIjI ja dizA cIMdhI rahyA che. 2. 'vRkSae avRkSavyavRttio' rUti veM-pATa: I For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 783 anekAntajayapatAkA (caturtha: siddhiH, (128) parikalpitatvaM ca vyAvRttInAM prAg nirastameveti na punaH pratanyate / evaM ca 'vRkSatvapratipattinAntarIyakA ziMzapAtvapratipattirityanayostAdAtmyam' ityetat sundarameva, kathaJcit tadupapatteH, anyathA'yogAdityuktaprAyam / (129) evaM zabdaprati smadabhyupagamasiddhiH / parikalpitatvaM ca vyAvRttInAM prAg nirastameva anekaza iti na punaH pratanyate / ihaiva dhavAdau zizapAtvarahitavRkSatvabhAvazca parikalpanAzatruriti bhAvanIyam / evaM ca vRkSatvapratipattinAntarIyakA ziMzapAtvapratipattirityanayoH-vRkSatva-ziMzapAtvayoH tAdAtmyamityetat sundarameva / kuta ityAha-kathaJcit tadupapatteH-tAdAtmyopapatteH anyathA'yogAdityuktaprAyaM-prAyeNoktaM 'nAnyo'nyavyAptiH' ityAdinA / dArTAntikamadhikRtyAha-evaM anekAMtarazmi ... che, vyAvRttividhayA mAtra te benA zabdo ja badalyA che... A rIte be viziSTa dharmo mAnI te benuM tAdAtma kahetA ho, to to amArA abhyAgamanI ja siddhi thaI ne? (128) advaitavAdI : paNa vRkSatva-ziMzapAtva to amArA mate vyAvRttirUpa hovAthI kAlpanika che... jyAre tame to baMnene vAstavika mAno cho, to pachI amAro mata tamArI samAna zI rIte banyo? syAdvAdIH are bhAI ! vyAvRttionI kalpitatAno to ame pUrve anekavAra nirAsa karI cUkyA chIe, mATe pharI teno ahIM vistAra karatA nathI... TUMkamAM vyAvRttirUpa vRkSatva/ziMzapAtvane paNa vAstavika ja mAnavA rahyA, eTale phalataH to amArA abhyAgamano ja svIkAra thayo. sAra : dhavamAM zizapAtvarahitavRkSatva, parikalpanAno zatru che. kaI parikalpanA? to pUrvanAM vAkyamAM "vyAvRttinAM parilpitatva' kahyuM temAM vyAvRttinI parikalpanA.. eTale vRkSatvane avRkSatvavyAvRtti mAno ane zizapAtvane azizapAtvanI vyAvRtti mAno ane te baMnene parikalpita mAno to ekanA abhAvaviziSTa bIjuM (azizapAtvavyAvRjyabhAvaviziSTa avRkSatvavyAvRtti) dhavamAM hoI zake nahIM. eTale parikalpanA saMgata nathI. - bodhanA avinAbhAvanI apekSAe zabda - arthanAM tAdAvAno nirAsa - tame je kahyuM hatuM ke - "zizapAtvanI pratipatti vRkSatva-pratipattine avinAbhAvI che, eTale vRkSatva-ziMzapAtvanuM tAdAbhya che (bAkI) to ziMzapAtvanA bodha mATe vRkSatvanA bodhanI jarUra zuM?" te kathana to suMdara ja che, kAraNa ke vRkSatva-zizapAtvanuM kathaMcit tAdAbhya to che ja, nahIMtara to ziMzapAtvanA bodhamAM vRkSatvabodhanI kadI apekSA ja nahIM rahe... A badhuM ame pUrve ja ("nAcoDacavyAti' - e graMthathI ja) kahI gayA chIe... 1. prekSyatAM 765-766tame pRSThe / 2. pUrvamudrite tu 'parikalpanAt zatru0' iti pAThaH, atra tu D-pratAnusAreNa patisthApanA | rU. 'nAntarIyiA ' rUti -paTi: I 8. ' nAca0' rUti -paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA pattinAntarIyakaivArthapratipattirityanayorapIdaM nyAyyamiti tvasundaram arthasya bodhabhinnadezatopapatteH, tathA'nubhavasiddhatvAt tadupalabdhAvapi tadarthapravRttisiddheH / bhrAntimAtrametanna tattvata iti cet, kimatra pramANam ? tayoreva tAdAtmyamiti cet, tadidamasiddhamasiddhena bAbA zabdapratipattinAntarIyakaivArthapratipattirityanayoH - zabdArthayoridaM - tAdAtmyaM nyAyyamiti tuetat punarasundaram / kuta ityAha- arthasya - ghaTAderbodhabhinnadezatopapatteH, tathA'nubhavasiddhatvAt-bodhAd bhinnadezatayA'rthasyAnubhavasiddhatvAt, vibhinnArthagrahaNasvabhAvasaMvedanavedanAdityarthaH / ihaivopacayamAha-tadupalabdhAvapi - arthopalabdhAvapi satyAM tadarthaM - arthArthaM pravRttisiddhernaiSArthatadbodhAbhede ca bodhe ca zabda iti bhAvanIyam / bhrAntimAtrametadarthasya bodhabhinnadezatAdi, na tattvata: |ti cait, ptavANayAda-mitra-prAptimAtrametavizvetasmin pramALam ? tayorevashbdaarthyoH tAdAtmyaM bodhazabdabhAvena / iti cet, etadAzaGkyAha- tadidamasiddhaM bodhArthayo... anekAMtarazmi ..... = (129) paNa pachI tame dhairyaMtikane AzrayIne je kahyuM hatuM ke - "arthapratipatti te zabdapratipattine avinAbhAvI che... eTale zabda-arthanuM tAdAtmya paNa nyAyasaMgata ja che" kathana bilakula suMdara nathI, kAraNa ke padArtha to bodhathI bhinnadezamAM ja saMgata che...bodha pramAtAnI aMdara saMvedAya che, jyAre ghaTAdi padArtho to bahAra saMvedAya che, AvuM saMvedana darekane anubhavasiddha che... eTale bodhathI padArthanI bhinnadezatA ja siddha thAya che... 2. 'vicchinnArtha' kRti 3-pAna: / bIjI vAta, bodhanI upalabdhi thavA chatAM paNa padArtha mATe pravRtti thatI dekhAya che. have jo zabdamAM bodha hoya ane artha-bodhano abheda hoya to zabdathI bodha ane tenAthI arthanI prApti thaI javAthI artha mATe pravRtti na thAya.. advaitavAdI : "padArtha te bodhathI bhinnadezamAM rahe che" - te mAnyatA kharekhara to bhrAnti ja che, bAkI pAramArthika rIte to padArthanuM bhinnadezamAM astitva ja nathI... syAdvAdI : "padArthanI dekhAtI bhinnadezatA bhrAntirUpa che" - e vAtamAM pramANa zuM ? advaitavAdI : emAM zabda-arthanuM tAdAtmya ja pramANabhUta che. Azaya e ke, zabda-arthanuM tAdAtmya hovAthI, bodha sAthe zabdano anuvedha thatAM arthano anuvedha paNa thaze ja ane eTale ja ame kahIe chIe ke, arthanI bhinnadezatA bhrAnti che. syAdvAdI : are ! tame to asiddhavastune asiddhavastuthI sAdho cho... bhAva e ke, artha-bodhanuM tAdAtmya siddha karavAnuM che (je hajI asiddha che.) tenI siddhi mATe pramANa tarIke tame zabda-arthanA tAdAtmyano ullekha karo cho, je pote ja hajI siddha nathI... to AvI asiddha vastuthI asiddhavastunI * jemAM dRSTAMta ghaTAvavAnuM hoya, tene 'dASkRtika' kahevAya... 784 -> 2. 'zabdA' kRti 6-pATa: I // For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 785 anekAntajayapatAkA (vArtha: sAdhyate / yatkiJcidetat / (130) dezabhedena tadbheda eva pratIyata iti cet, na, tasyApi tadbhedatvena bhedakatvAyogAt / na hyaviziSTamambhastadanyasya bhedakaM bhavati, na ca kathaJcid bhinnaM vizeSaNamantareNa viziSTatA, svarUpavaiziSTayasyApi anyato dezabhedAdinA vinA ... cAhyA che.... stAdAtmyamasiddhena zabdArthatAdAtmyena sAdhyata iti kRtvA yatkiJcidetat-asAram / dezabhedena tadbheda eva, prakramAcchabdAtmakArthabheda eva pratIyate / iti cet, etadAzaGkyAha-na, tasyApi-dezabhedasyApi tadbhedatvena-zabdAtmakArthabhedatvena bhedakatvAyogAt / etadeva dRSTAntena bhAvayati / na hyaviziSTamambhaH kSArAdinA tadanyasya-ambhaso bhedakaM bhavati, ubhayostanmAtratvAt, na ca kathaJcit-kenacit prakAreNa tadvizeSaNopayogitvalakSaNena bhinnaM vizeSaNaM-dezAdikamantareNa-vinA viziSTatA'mbhasaH / bhedakasya svarUpameva viziSTamiti pakSavyucchedAyAha a anekAMtarazmi .. siddhi zI rIte thAya? eTale tamAruM kathana asAra che... (130) advaitavAdI : bodha te pramAtAnI aMdara hovAthI, bodha sAthe anuviddha zabda paNa pramAtAnI aMdara che ane padArtha bahAranA dezamAM che - Ama dezabheda hovAthI (jJAna karatAM) padArthanA bhedanI pratIti thAya che... (A pramANe advaitavAdI, padArthanI judApaNAMnI pratItinI saMgati karavA dezabheda batAve che... jo ke teo bhinnadezamAM rahela padArthane paNa zabdAtmaka to mAne ja che... eTale teone zabdAdvaita to akhaMDa ja lAge che...) syAdvAdIH are ! tamArA mate to dezabheda paNa (zabdabhedathI vadhIne kaMI nathI eTale te dezabheda paNa) zabdAtmaka arthano (jJAnathI) bheda karavA, bhedaka bane nahIM, kAraNa ke tame to advaitavAdI cho, eTale tamArA mate dezabhedAdi juduM juduM koI vizeSaNa ja nathI ke je bhedaka bane... kSAra, raMga, svAdutAne AzrayIne ekadama samAna (=aviziSTa) pANI, jema bIjA pANIno bhedaka na bane, tema advaitavAdamate dareka padArtha aviziSTa-samAna che, eTale teono bheda karanAra dezabhedAdi jevuM koI ja juduM vizeSaNa nathI... hA ! bIjA pANInI vyAvRtti mATe, jo temAM dezAdirUpa koI alaga vizeSaNa mAno, to pANInI viziSTatA ghaTI jAya... phalataH dezAdibheda avazya be pANInA bhedaka banaze... paNa dezAdine judA mAnavAmAM ja AvuM ghaTe, anyathA nahIM... (paNa advaitavAdI ! tame to AvA koI vizeSaNo mAnatA nathI, to temAM viziSTatA zI rIte ghaTe ?). advaitavAdI : juo - be pANI che, temAM eka pANI pote ja potAthI bIjA pANIno bheda siddha kare che, eTale paheluM pANI bhedaka che... have A bhedaka pANImAM, dezAdi koI judA vizeSaNone AzrayIne viziSTatA mAnavAnI jarUra nathI, kAraNa ke te bhedakapANInuM potAnuM svarUpa ja tevA viziSTa 1. pUrvamudrite tu 'vinA yogAt' ityazuddhapAThaH / For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 786 -0 'yogAditi sUkSmabuddhiviSaya eva / (131) evaM ca 'zabdAnuviddhazcAkhilo'rthAvabodha ityanubhavaH sarvaprANabhRtAM tadabhAve bodhAnupapatteH' iti devadattakAntetararUpacintAyAmanAbhogavato bhojanamAtrakathanametat, satyapyasminniSTArthAsiddheH / tathAhi-yadi nAma bodhaH - vyArA . svarUpavaiziSTayasyApi, anyataH, anyasyAmbhasa iti prakramaH / dezabhedAdinA-bhedakena vinA'yogAditi sUkSmabuddhiviSaya eva vicArastadabhAve dvayorapyambhasorekatvApatteH / evaM ca sati zabdAnuviddhazcAkhilo'rthAvabodha ityanubhavaH sarvaprANabhRtAM tadabhAve bodhAnupapatteriti, etaditi yogaH / etat kimityAha-devadattakAntetararUpacintAyAM satyAM anAbhogavato bhojanamAtrakathanaM vartate, anupayogItyarthaH / tathA cAha-satyapyasminniSTArthAsiddheH / iSTaM hi zabdArthayostAdAtmyaM tanna zabdAnuviddhabodhamAtranimittam / etadevAha tathAhItyAdinA / tathAhItyupapradarzane / - anekAMtarazmi che prakAranuM che ke jethI te vizeSaNonI apekSA vinA ja bIjA pANIno bheda siddha karI de che... | syAdvAdI : are ! paNa pahelA e to kaho ke, bIjA pANI karatAM A bhedaka pANInuM svarUpa viziSTa kema? Azaya e ke, dezabhedAdi koI judA bhedaka vinA to pANInAM svarUpamAM paNa viziSTatA na ja ghaTe, kAraNa ke bhedaka vinA to pANInuM svarUpa eka sarakhuM ja rahe... A padArtha (dezabhedAdi bhedaka vinA viziSTatA na ghaTe - e vAta) ekadama sUkSmabuddhigamya che... zAMtithI samajavA prayatna karavo... - niSkarSa: be pANInI jema, (jJAnathI) zabdAtmaka arthano bheda tyAre ja saMgata thAya ke jyAre tame dezabhedAdi judA vizeSaNonuM astitva mAno... paNa tame to tevuM mAnatA nathI. phalataH jJAnathI padArthanI bhinnadezatAviSayaka anubhavasiddha-abrAnta pratItino apalopa thaze... - anyakathanathI paNa asaMbaddhapalApitA (131) bIjuM tame je kahyuM hatuM ke - padArthano dareka bodha zabdathI anuviddharUpe ja thAya che, evo dareka prANIone anubhava che, kAraNa ke zabdAnuvedha vinA padArthanI pratIti ja nathI" - A kathana paNa asaMbaddhapralAparUpa che... jema ke devadattanI patnI che ke nahIM - e rUpa ciMtA cAlatI hoya, tyAre tyAM koI anAbhogavALI (prastuta vicAraNAne na jANanAra) vyakti AvIne bhojanamAtrakathana kare, arthAt "teNe jamI lIdhuM che' e vAta kare to te asaMbaddha-anupayogI gaNAya... tema prastutamAM vicAraNA e cAle che ke - zabda-arthanuM tAdAmya che ke nahIM. paNa tame to koI asaMbaddha ja kathana karI rahyA cho ke - "zabdano bodha sAthe anuvedha che..." Azaya e ke, zabdano bodha sAthe anuvedha hoya temAM zabda-arthanAM tAdAbhyane zuM saMbaMdha? 2. samIkyatAM 76ddatamaM pRSTham ! 2. "mogavadgonana' ti -pATha: 1 rU. pUrvamudrita tu 'vinA yo'I' tyazuddhapATha: I For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 787 anekAntajayapatAkA (vArtha: zabdAnuviddhaH tataH zabdArthayostAdAtmyamiti kA'tropapattiH ? (132) anyacca bodhazabdayorapi tAdAtmyaM vA syAt na vA / kiJcAtaH ? tAdAtmye zabdasyApi bodhamAtratApattiriti tanmAtravAdasiddhiH / bodhasya vA'cetanatvaM zabdAtmatvena, tathA cAnubhavavirodhaH, cetanAcetanatve ca zabdAtmano nAmakaraNaM jagadvaicitryasya / etena yaduktam che cAhyA .... yadi nAma bodhaH zabdAnuviddhastataH zabdArthayostAdAtmyamiti kA'tropapattiH ? na kAcidityarthaH / ihaivAbhyuccayamAha anyaccetyAdinA / anyacca bodha-zabdayorapi tAdAtmyaM vA syAnna vA / kiJcAta ityAha-tAdAtmye zabdasyApi bodhamAtratApattiriti kRtvA tanmAtravAdasiddhiH-bodhamAtravAdasiddhiH / bodhasya vA'cetanatvaM zabdAtmatvena hetunA tathA cAnubhavavirodhaH pakSadvaye'pi / cetanAcetanatve ca abhyupagamyamAne kasyetyAha-zabdAtmanaHzabdatattvasya kimityAha-nAmakaraNam / kasya jagadvaicitryasya yaduta zabda iti / etena yaduktaM - anekAMtarazmi .... uparokta kathanathI bodhamAM zabdano anuvedha mAnI lo, to paNa tamArI iSTanI siddhi to na ja thAya... tamane zabda-arthanuM tAdAmya sAdhavuM iSTa che, paNa te siddha zabdAnuviddha bodhamAtrathI na thAya... e A rIte - jo bodhamAM zabdano anuvedha hoya, to teTalA mAtrathI zabda-arthanuM tAdAbhya siddha karavAmAM koI yukti nathI... (ghaTa no mATI sAthe anuvedha hoya, teTalA mAtrathI ghaTa-paTanuM tAdAbhya na kahevAya...) - zabda-bodhanI ekAMta anuvedhatAno nirAsana (132) bIjI vAta, tame je "zabdAnuviddhabodha" kaho cho, temAM zabda ane bodhanuM tAdAbhya (1) mAno cho, ke (2) nahIM ? A baMne vikalpa pramANe doSa Ave che - (1) jo zabda-bodhanuM tAdAbhya kaho, to to (ka) zabdano bodhanI sAthe abheda thatAM, zabda paNa bodharUpa banavAnI Apatti Ave, eTale jJAnAdvaita thAya, athavA to (kha) bodhano zabdanI sAthe abheda thatAM, bodha paNa zabdarUpa banavAthI te acetana banavAnI Apatti Ave... A Apattio iSTApatti paNa na kahevAya, kAraNa ke zabdane bodharUpa ke bodhane zabdarUpa mAnavAmAM anubhavavirodha che... advaitavAdIH ame zabdAnuviddhabodhane cetanAcetanarUpa mAnIzuM... eTale eka ja tattva-bodha aMze cetanarUpa ane zabda aMze acetanarUpa; pachI to vAMdho nahIM ne? syAdvAdIH are ! A rIte to tame jagatavicitratAno ja svIkAra karyo. mAtra tenuM "zabdabrahma" (2) jo tAdAtma na mAne to to temano zabdAdvaitavAda ja tuTI jAya, tethI teo bIjo vikalpa to mAnatA ja nathI.. eTale graMthakArazrIe ne kahyuM hovA chatAM paNa, A vikalpanuM nirAkaraNa samajI levuM... 2. uddatame pRSTha 1 2. 'siddha:' rUti Tu-pa4i: I For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA dhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 788 'Aha ca zabdArthavit-vAgrUpatA cedutkrAmet' ityAdikArikAdvayaM tadapi pratyuktam, tulyayogakSematvAditi / (133) Aha ca vAdimukhyaH "bodhAtmatA cecchabdasya na syAdanyatra tacchRtiH / yad boddhAraM parityajya na bodho'nyatra gacchati // na ca syAt pratyayo loke yaH zrotrA na pratIyate / zabdAbhedena satyevaM sarvaH syAt paracittavit // " ityAdi / >> cIhyAM che pUrvapakSe-'Aha ca zabdArthavit-vAgrUpatA cedutkrAmet' ityAdikArikAdvayaM prAk tadapi pratyuktam / kuta ityAha-tulyayogakSematvAdanantaroditena iti / Aha ca vAdimukhyaHsamantabhadraH-bodhAtmatA cet-yadi zabdasya tataH kimityAha-na syAdanyatra boddhastacchrutiH / upapattimAha-yad boddhAraM parityajya-vihAya na bodho'nyatra gacchati, tathA'nanubhavAt / na ca syAt pratyayo loke kazcit / kiMviziSTa ityAha-yaH zrotrA-prANinA na pratIyate / kena anekAMtarazmi .... evuM eka bIjuM nAma ApyuM - eTale "saMpUrNa jagata zabdamaya che - e kathanathI kharekhara to tame evuM ja kahyuM ke - "saMpUrNa jagata vicitrarUpa che'... phalata zabdAdvaitavAda to siddha na ja thayo.. * bhartuharinA matano nirAsa - uparokta kathanathI, pUrvapakSamAM tame je kArikA kahI hatI ke "jo vijJAnamAMthI zAzvata vArUpatA ja nIkaLI jAya, to te vijJAna vijJAna ja nahIM rahe. kharekhara to vArUpatA ja pratyavamarza karanArI che... evo koI pratyaya nathI ke jemAM zabdano anuvedha na hoya... vagere" - te kArikAno paNa nirAsa thAya che, kAraNa ke Ano nirAsa karavAno yogakSema paNa uparavat ja che... (arthAt A kArikAmAM vijJAna sAthe zabdano sarvathA anuvedha batAvyo che. paNa tevuM mAnavAmAM uparokta rIte puSkaLa doSo Ave che. eTale ja tevuM na manAya.) (133) A vize vAdimukhya samaMtabhadrajIe kahyuM che ke, "jo zabda bodharUpa hoya, to te zabdanuM jJAtA sivAya bahAra koIne koIpaNa ThekANe zravaNa na thaI zake, kAraNa ke bodha to bodhavALA vyaktine choDIne bIje kyAMya jato nathI. eTale bodharUpa zabda paNa bodhavALAmAM ja rahe, bIje nahIM... paNa vaktAe bolelA zabdo to dUra-najIka bhAgamAM paNa saMbhaLAya che... eTale zabdane bodharUpa mAnavo ucita nathI...) ane bodha zabdarUpa hoya, to tevo koI bodha ja nahIM rahe ke je bodhanI zrotAne pratIti na thAya... (arthAt zrotAne badhA ja bodhanI pratIti thaze.) kAraNa ke vaktAnA zabdo to bahAra paNa che, 1. 'atra tu zabdArthatattvavit' iti Ga-pAThaH / 2-3. anuSTup / 4. 766-767tame pRsstthe| 5. pUrvamudrite tu vopusta' tyazuddhapa8i:, matra tu D-pratAnusArega zuddhiH kRtA | For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (caturthaH (134) yaccoktamM-'naM cAlocanajJAnamapi na zabdAnuviddhaM tathA'nanubhave'pi suptAdibodhavat tatsUkSmabhAvopapatteH, UrdhvaM tatsthUrabhAvAt' ityAdi tadapi na no bAdhAyai, tattadanuvedhe'pyuktavat zabdArthayostAdAtmyAyogAt / na ca suptAdibodhaH sUkSmaH sannanyUnAtiriktatadbhAva UrdhvaM sthUro bhavati, ekAntaikasya tadanyapratibandhakAbhAve'vasthA 789 ...vyAkhyA hetunetyAha-zabdAbhedena zabda eva pratyaya iti kRtvA / satyevam-evaM sati sarvaH syAt zrotA paracittavit zabdasyaiva citratvAdityAdi / yaccoktaM pUrvapakSai- 'na cAlocanAjJAnamapi na zabdAnanuviddhaM tathA'nanubhave'pi suptAdibodhavat tatsUkSmabhAvopapatteH UrdhvaM tatsthUrabhAvAt ' ityAdi, tadapi kimityAha-na naH- nAsmAkaM bAdhAyai / kuta ityAha- tattadanuvedhe'pi tena zabdena tadanuvedhe'pi - bodhAnuvedhe'pi uktavat yathoktaM tathA zabdArthayoH tAdAtmyAyogAt, anyaccetyAdinA nidarzitametat / dUSaNAntaramadhikRtyAha-na cetyAdi / na ca suptAdibodhaH sUkSmaH sannanyUnAtiriktatadbhAvaH-tAvanmAtra eva UrdhvaM sthUro bhavati / kuta ityAha-ekAntaikasya aneDAMtarazmi eTale zabdanI sAthe vaktagata bodhanuM jJAna paNa thaI ja jaze ane eTale to badhA zrotAo paracittanA bhaeADAra janI 4ze... (DArA zabda = yitta... zabhane bhaevaM bheTale vaDatAnA yittane bhaeAvaM... paNa tevuM to anubhavasiddha nathI. eTale bodhane zabdarUpa mAnavo paNa ucita nathI...) sAra : tethI zabda - jodhanuM tAhAtmya jilaDula saMgata nathI... * advaitavAdInAM anyamaMtavyano nirAsa (134) bIjuM tame je kahyuM hatuM ke - "anubhava na thavA chatAM AlocanajJAna zabdathI ananuviddha nathI, paNa anuviddha ja che... kAraNa ke sUtelAne thanAra sUkSmabodhanI jema sUkSmazabda to tyAM paNa che ja ane te sUkSma zabda-bodha ja, pAchaLathI sthULarUpe thAya che... vagere' - te kathana paNa amane bAdhaka nathI, kAraNa ke bodhamAM zabdAnuvedha thavA chatAM paNa, ukta rIte zabda-arthanuM tAdAtmya ghaTatuM ja nathI... se adhuM jame 'anyacca...' - 4tyAhi graMthathI jatAvI gayA... * ekAMtavAdImate suptAdibodhanI sthUlarUpatAno nirAsa bIjI vAta, supta-mattAdi vyaktine thanA2o sUkSmabodha, te nyUnAdhikatA vinA (-teTalA ja pramANamAM raheto chato) pAchaLathI sthUla thAya evuM banI zake nahIM, kAraNa ke tame mAtra bodharUpatA ja mAno cho, ekAMte eka ja vastu mAno cho, karma jevAM bIjA koI pratibaMdhaka tattvanuM tame astitva mAnatA nathI... 1. 767-768tame pRSThe / 2. ' tathA locana0' iti ka- pATha: / 3. 767-768tame pRSThe / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 790 bhedAnupapatteH (135) pratibandhakabhAve ca tatkRtazcaitanyakriyAniSedhastadabhAve ca tatkriyeti na sUkSmasya sthUrabhAvaH, upacayakartRdalAbhAvAditi / (136) evaM ca sati 'naM cAsAva ........ ........................ . vyAkhyA ......... ....................... bodharUpatayA tadanyapratibandhakAbhAve karmaNo'bhAva ityarthaH, kimityAha-avasthAbhedAnupapatteH pratibandhakabhAve ca sati tatkRtaH-pratibandhakakRtaH caitanyakriyAniSedhastadabhAve ca-pratibandhakAbhAve ca tatkriyA-caitanyakriyA iti-evaM na sUkSmasya sthUrabhAvaH / kuta ityAha-upacaya .................... manetirazmi .............. to pachI tamArA mate eka ja bodhanI sUkSma-sthUla vagere judI-judI avasthAo zI rIte ghaTe? (15) advaitavAdIH paNa ame bodharUpa caitanyanI skUlanA karanAra, karma jevuM koI tattva mAnI same to ? (pachI to sthUla-sUkSma mA avasthAmA ghaTI 4) ne ?) syAdvAdIH nA, kAraNa ke karma to mAtra caitanyanA (bodhanA) vyApArano ja nirodha kare che, caitanyano nahIM.. ane te karmarUpI pratibaMdhaka jayAre dUra thaI jAya, tyAre mAtra caitanyano vyApAra pravRtta thAya cha... meTale caitanyano vyApAra pUrva niruddha Dato, te 4 vyApAra ve pravRtta thAya che... hI sarvathA sUkSma me yaitanya sthUNa thAya, nathI... (bheTale sUkSmaNopanI sthUsa35tA to saMgata nathI 4...) A ja vAtane jaNAvavA graMthakArazrI hetu Ape che - * advaitamate sUkSma-skUlarUpatAnI asaMgatatA ne AtmAnA svabhAvabhUta caitanya=bodhano upacaya karanAra (=puSTi karanAra) evA koI dala (=Tu351-za-mA) nathI, nA pravezathI sUkSma 59 / yaitanya sthUla35 jane ! (Azaya e ke, sUkSmane sthULa banavA, bahArathI AvIne aMzo coMTavA joIe tevuM AtmAmAM banatuM nathI...) advaitavAdI : jo upacaya-puSTi karanAra dalanA hovAmAM ja pUlatA thAya evuM mAno, to audArikavargaNAnI aMdara rahelA, pahelethI ja sUkSmarUpa paramANuono sthUlarUpe=audArikAdi zarIrarUpe ................. vivaraNam ........ 21. karmaNo'bhAva ityartha iti / ayamabhiprAya:-ekAntakasvabhAvo bodho'bhyupagamyate, karma ca tasya pratibandhakAri nAsti, ata eva kathaM tasya bhavatAM mate sUkSmAdyA avasthA ghaTAmaTanti ? / / 22. caitanyakriyAniSedha iti / caitanyavyApArapratiSedha: / ayamartha:-karma cet caitanyapratiskhalanakAri samabhyupeyate, tarhi taccaitanyavyApArameva niruNaddhi, na tu caitanyam / yadA ca pratibandhakamapasarati, tadA caitanyakriyA pravartate, na tu sarvathA sUkSmaM saccaitanyaM sthUrIbhavatIti / / 23. upacayakartRdalAbhAvAditi / AtmasvatattvabhUtasya hi caitanyasya nAsti kiJcid dalamupacayakartR yena tatpravezAt sUkSmaM sat sthUraM bhavediti / / 1. prekSyatAM 366tamaM pRSThaM 367tamaM ca / 2. 'karmaNo bhAva' iti k-paatthH| 3. 'cetanasya' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( caturtha 791 anekAntajayapatAkA kartRdalAbhAvAditi / sUkSmANUnAM kaH sthUrabhAvaH ? tadvibhinnAdRSTAdisApekSa ityaduSTa eva / evaM anekAMtarazmi " pariNAma zI rIte thaze ? kAraNa ke ahIM paNa Atmatirikta (=audArikavargaNA sivAya) bIjo to koI upacaya karanAra dala ja nathI. (eTale upacaya karanAra dala hovAmAM ja sthUlatA thAya' - evo niyama mAnavAmAM to tamane paNa doSa Avaze ja ne ?) - syAdvAdamate sUma-sthalApatAnI nirbhAvasaMgati syAdvAdI : juo bhAI ! amArA mate to sUkSma avasthAmAM paNa paramANuo, zaktirUpe to sthUla ja che... (bAkI to te ja paramANuo pAchaLathI sthUla zI rIte bane?) vaLI ame sarvathA asatanI utpatti nathI mAnatA, eTale paramANuono mAtra sUkSmatva nahIM, paraMtu sthUlatva paNa potAno dharma siddha thAya che... (nahIMtara to te paramANuomAM pAchaLathI sarvathA asat evA sthUlatvanI utpatti mAnavI paDe, je svIkRta nathI...) praznaH paramANamAM jo sthUlatvadharma paNa hoya, to teonI sthUlatA kema dekhAtI nathI? uttara : kAraNa ke te sthUlatAnA AvirbhAvamAM (sthUlatA to che ja, paNa tenAM prakaTIkaraNamAM) paramANu sivAya (1) adaSTa, (2) puruSArtha, (3) kALa vagere karaNonI paNa apekSA rahe che... ane te badhA kAraNo maLavAthI paramANuonI sthUlatA paNa Avirbhata thAya che, eTale amArA mate sUkSmanI sthUlatA hovAmAM koI kSati nathI... paNa zabdabrahmavAdI ! tamArA mate to bodha ekAMta ekarUpa che (bIjI koI vastu nathI) ane ja vivaram ... 24. sUmapUnAM : racUramAva: ? tamitrAkRSNavarasAve rUduSTa prati vAvAva pradayaapcykrtRdlsdbhaave etat sthUratvamupajAyata ityaGgIkriyate tarhi sUkSmANUnAM-prathamata: sUkSmANAmaNUnAmaudArikavargaNAntargatAnAM ka:-kiMlakSaNa: sthUrabhAva:-audArikAdizarIratayA pariNAma: AtmavyatiriktopacayakartRdalAbhAvena ? na kazcidityarthaH / atra vRttikRduttaramAha-taddhibhinnetyAdi / tebhya:-aNubhyo vibhinnA ye'dRSTAdaya:-adRSTa-puruSakAra-kAlaprabhRtaya: padArthAsteSAM sApekSaH, tatkRta ityarthaH / iti-asmAddhetoraduSTa eva sUkSmANUnAM sthUrabhAva: / idamuktaM bhavati-syAdvAdino mate sUkSmAvasthAyAmapyaNava: zaktirupatayA sthUlA:; na hi tasya mate sarvathA'pyasadutpadyate / evaM ca paramANUnAM sthUlatvamapyAtmadharma iti siddhaM bhavati / tatazca paramANuvyatiriktAdRSTAdikAraNakalApasApekSaM sad yadi sthUlatvamAvirbhavati tadA kiM dUSaNam ? / brahmavAdinastu ekasvarUpa eva bodho'dRSTAdayazca na sambhavantyeva, ataH kathaM sUkSmatva-sthUratvAdayo vicitrA bodhAvasthA yujyanta iti ? / / * AkAzamAM rahela audArikavargaNA dRSTiagocara che te jIva dvArA grahaNa thavAthI gocara bane che, temAM jIvanuM zarIranAmakarma-puruSArtha vagere kAraNa bane che... 1. 'sUkSmANUnAM kaH sthUrabhAvaH tadvibhinnAdRSTAdisApekSa ityasUkSmANUnAmaudArikAdivargaNAntargatAnAM0' iti ka-pAThaH / 2. 'vyatirApavaya' ti -paDhi: rU. "vadhyasthAva.' ti dya-:I For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 792 hetukaH, sadA tadbhAvAdiprasaGgAt' ityapyanAlocitAbhidhAnam, upAdAnahetostadvRddhikartuH asattvAt taditarasya ca tadbhedatvena prakRtAnupayogAt // (zarU7) vijhAno vanANAnataH bhUH zabdaH liM vothAbhava ta tatiri ... ... . thI ... ...... ............ ............. ca sati 'na cAsAvahetukaH, sadA tadbhAvAdiprasaGgAt' ityapi pUrvapakSavacanamanAlocitAbhidhAnam / kuta ityAha-upAdAnahetorbodhasya tavRddhikartuH-bodhavRddhikarturasattvAt taditarasya ca-anupAdAnahetoH pratibandhakasya karmaNaH tadbhedatvena-upAdAnabhinnatayA / kimityAhaprakRtAnupayogAt-sthUratvAnupayogAditi // kiJcetyAdinA'bhyuccayamAha-kiJca AlocanAjJAnagataH ko'sau sUkSmaH zabdo yaH - anekAMtarazmi .... adaSTa Adi paNa tamArA mate saMbhavita nathI, to bodhanI sUkSmAdi avasthAo zI rIte ghaTe ? - pUrvapakSagata anyAkathanano nirAsa - (136) bIjuM tame je kahyuM hatuM ke - "bodhanI A dhUlarUpatAne nihetuka to na manAya, nahIMtara to sadA bhAva ke abhAvano prasaMga Avaze.. vagere" - te paNa vicAryA vinAnuM kathana che, kAraNa ke A kathanathI tame, pUlabodhanA upAdAnakAraNa tarIke, suptavyaktimAM sUkSmabodhane sAdhavA jaI rahyA cho... paNa upAdAnakAraNarUpa je sUkSmabodha che, te bodhanI vRddhi karanAra koI kartAnuM astitva to tame mAnatA nathI, to pachI vRddhi vinA sUkSmabodha te sthUlarUpe zI rIte pariName ? praznaH zuM karmane AzrayIne tenI sthUlatA na ghaTe? (Azaya e ke, pratibaMdhakanAM astitva bodhanI sUkSmatA ane pratibaMdhaka dUra thavAmAM bodhanI sthUlatA... evuM na ghaTe ?) uttara : juo bhAI ! advaitavAdImate upAdAnane AzrayIne vAta cAle che... have pratibaMdhaka to upAdAnarUpa nathI ane eTale (=upAdAnathI bhinna hovAthI) teno bodhanI dhUlatAmAM koI ja upayoga nathI... (A praznottarano paramArtha e lAge che ke, mRtpiDanI vRddhi karavA bIjI mATI joIe, je upAdAnakAraNa che. bodhanI vRddhi mATe, bIjo bodha joIe je upAdAna bane, paNa te to che nahIM ane karmathI to vRddhi thAya nahIM. mRtpiDanI kuMbhArathI vRddhi na thAya, tenA mATe mATI ja joIe.) advaitavAdImate nirvikalpanI zabdAtmakatAno nirAsa (137) bIjI vAta, AlocanajJAna=nirvikalpajJAnamAM tame je sUkSmazabdanI siddhi karavA iccho 1.768tamapRSThagatam / For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ +-- saMkhyAtmakaH ? yadi bodhAyakaH kayAmucyA cAlIcanAjAnamapi na zavyAna 793 anekAntajayapatAkA (caturthaH zabdAtmakaH ? yadi bodhAtmakaH, kathamucyate-'na cAlocanAjJAnamapi na zabdAnanuviddham', tajjJAnamAtratvena zabdArthAnupapatteH, AtmanA''tmA'nuvedhAbhidhAnasyetthamayuktatvAt // ....... vyAkhyA ....... siSAdhayiSitaH sa kiM bodhAtmaka uta tadatiriktazabdAtmakaH-bodhAtiriktazabdAtmaka ityarthaH ? / kiJcAta: ? ubhayathA'pi doSa ityAha-yadi bodhAtmako'sau tataH kimityAha-tataH kathamucyate-na cAlocanAjJAnamapi na zabdAnanuviddham ? kathamabhaNanamasyetyAha-tajjJAnamAtratvena prakramAt tasya-zabdasya bodhAtmakatayA jJAnamAtratvena hetunA zabdArthAnupapatteH / anupapattizca AtmanA''tmAnuvedhAbhidhAnasyetthaM-bhinnavAcakApekSayA ayuktatvAt sadapyetanna cAlocanAjJAnamapi na bodhAnuviddhamityeva yuktam / na caivaM bhaNane phalamasti, vivAdAbhAvAdityabhiprAyaH / / ...... manetirazmi cho, te 20 tame vo mAno cha ? (1) lo535, 3 pachI (2) lopathI sala o' 20635 ? bhA ne vi485 pramANe hoya Ave che. te sArIte - - prathamavikalpa pramANe zabdAnuvedhanI aghaTitatA (1) hote. 206 po535 (=nirviyAna35) Doya, to pachI "mAloyanAzana zahAnuviddha nathI mej nathI, arthAt zAnuviddha 4 che..." - me zA bhATe Do cho? prazna : paNa evuM kahevAmAM vAMdho zuM? uttaraH juo bhAI ! zabdo to bodhAtmaka hoI jJAnarUpa che. eTale uparokta kathanano zabdArtha bilakula ghaTe nahIM, kAraNa ke judA judA zabdothI potAnI (=jJAnanI) sAthe ja potAnA (=jJAnAtmaka zana1) anuvedhanu uthana 42 lismusa yuti nathI... bhAvArtha jo AlocanAjJAnamAM sUkSma zabda bodhAtmaka ja hoya, svataMtra tenuM astitva na hoya, to kharekhara "AlocanAjJAna zabdAnuviddha nathI evuM nathI ja' evuM kahevAne badale "AlocanAjJAna bodhAnuviddha nathI evuM nathI ja' ema ja kahevuM joIe, kAraNa ke zabda nAmanI svataMtra vastu ja na .......* vivaraNam .... 25. sadapyetanna cAlocanAjJAnamapi na bodhAnuviddhamityeva yuktamiti / sadapi-vidyamAnamapi etanna cAlocanAjJAnamapi na zabdAnuviddhamityabhidhAnaM na cAlocanAjJAnamapi na bodhAnuviddhamityanenaivollekhana yuktaM bhaNitumiti / ayamatra paramArtha:-yadyAlocanAjJAnagata: sUkSmazabdo bodhAtmaka eva, 1. draSTavyaM 767tama pRSThaM / 2. 'mapi zabdAnuviddhaM' iti g-paatthH| 3. 'tmAnubodhAbhidhAna0' iti ka-pAThaH / 4. 'zabdAnuviddham' iti k-paatthH| 5. 'tadapyetanna' iti Ga-pAThaH / 6. 'sUkSmaH zabdo0' iti k-paatthH| 7. pUrvamudrite tu 'zabdo'bodhAtma0' ityazuddhapAThaH, atra tu N-pratAnusAreNa zuddhiH kRtA / For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 794 (138) atha tadatiriktazabdAtmakaH, kathaM tena tadanuvedhaH, arthenAsya tAdAtmyAbhyupagamAt, tatsUkSmabhAve tatsUkSmabhAvopapatteH / alaukikaM caitad yaduta sUkSmAcalAdyanuviddhamAlocanAjJAnamiti / (139) evaM ca 'na caivamAlokAdyanuviddho'vabodha ........... vyAkhyA ..................... dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha-atha tadatiriktazabdAtmaka AlocanAjJAnagataH suukssmshbdH| kimityAha-kathaM tena-zabdena tadanuvedhaH-AlocanAjJAnAnuvedhaH ? kathaM ca na syAdityAhaarthena saha asya-zabdasya tAdAtmyAbhyupagamAt kAraNAt tatsUkSmabhAve-zabdasUkSmabhAve sati / kimityAha-tatsUkSmabhAvopapatteH-arthasUkSmabhAvopapatteH / evamapi ko doSa ityAha-alaukikaM caitad yaduta sUkSmAcalAdyanuviddhamAlocanAjJAnamiti / evaM cetyAdi / evaM ca sati na caiva ..... manetirazmi DovAthI '204' mevo za06 460 4 na zAya... jo kadAgrahagRhIta vyakti kahevA ja mAgatI hoya to paNa ema ja kahI zakAya ke - jJAna bodhAnuviddha nathI evuM nathI... paNa AvuM kahevAthI koI phaLa prApta thatuM nathI, kAraNa ke jJAnane bodharUpa to saDa mAne 4 cha... tethI zabdane bodhAtmaka mAnavArUpa prathama vikalpa to yukta nathI... - dvitIyavikalpa pramANe paNa zabdAnuvedhanI aghaTitatA (138) AlocanAjJAnagata sUkSmazabdane jo bodhathI alaga koI zabdarUpa mAnazo, to te zabdano AlocanajJAna sAthe zI rIte anuvedha thAya ? advaitavAhI : 59 // vAMdho zuM ? syAvAhI : humao, tame 20nuM artha sAthe tAhAtmya bhAno cho... bheTale hI za06 sUkSma hoya, to zabdathI abhinna arthane paNa sUkSma mAnavo paDe... advaitavAhI : to tevU bhAnI zu... syAdvAdI : are ! A to tame alaukika vAta kahI ! kAraNa ke AlocanAjJAnamAM sUkSma ....... vivaraNam .. tadA na yuktamevaitadabhidhAtuM yaduta na cAlocanAjJAnamapi na zabdAnuviddhamiti, bodhavyatiriktazabdarUpasya kasyacidapyabhAvena zabda ityabhidhAnapravRtterabhAvAt / atha kadAcidasadabhinivezagrahagRhItaiH sadbhiritthamapyabhidhIyate, tajhaivaM yuktaM yaduta na cAlocanAjJAnamapi na bodhAnuviddhamiti / na caivaM bhaNane kiJcit phalamupalabhAmahe, jJAnasya bodharUpatayA abhyupagamAditi / / ...................................... 1. 'sUkSmazabdasUkSmabhAve'rthasUkSmabhAvA0' iti ka-pATho'nAdaraNIyaH / 2. pUrvamudrite tu 'sUkSmAvalA0' ityazuddhapAThaH, D-pratAnusAreNAtra shuddhiH| 3. dRzyatAM 769tamaM pRSTham / 4. 'sUkSmaH zabdaH' iti Ga-pAThaH / 5. 'tadA na' iti pATho nAsti c-prtau| For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 795 anekAntajayapatAkA (caturtha: iti tadaGgatve'pi nArthatAdAtmyamasya, na ca na tadabhAve'pi sparzanena arthagrahaH, tathApratIteH, na caivaM zabdAnanuviddhana bodhena tadgrahastata eva hetoriti zabdArthayostAdAtmyasiddhiH, nIlAderiva jJAne zabdapratibhAsanAt' ityAdyapyupanyAsamAtraphalameva, abhISTaphalavikalatvAt / atra hi bodhA( GgA)rthayostAdAtmyapratiSedho bodhamAtreNa cArthAgrahaH, cAkSuSasya cArthasya sparzanena graha ityaidamparyam / (140) etacca sarvamapi sUkSmekSikayA nirUpyamANaM - cahyA che mAlokAdyanuviddho'vabodha iti tadaGgatve'pi nArthatAdAtmyamasyetyAdi pUrvapakSavacanaM yAvat nIlAderiva jJAne zabdapratibhAsanAdityAdyapi kimityAha-upanyAsamAtraphalameva / kuta ityAhaabhISTaphalavikalatvAt / etadevopadarzayati atra hItyAdinA / atra yasmAd bodhA( GgA)rthayostAdAtmyapratiSedhaH / tathA bodhamAtreNa cArthAgrahaH / tathA cAkSuSasya cArthasya sparzanena graha ityaidamparyaM vartate / etacca sarvamapi sUkSmekSikayA nirUpyamANaM sat kimityAha-na bhavadiSTai - anekAMtarazmi - acalAdino (parvatAdi padArthano) anuvedha alaukika ja gaNAya... bhAva e ke, tame jJAnamAM zabdAnuvedha mAno cho ane eTale zabda sAthe sUkSma parvatAdi padArthano anuvedha paNa mAnavo paDe.. paNa e rIte jJAnamAM sUkSma parvata kadI hoto nathI. - bodhamAM AlokAnuvedhanuM ApAdana paNa tadavastha (139) AvuM hovAthI, pUrvapakSamAM bIjuM tame je kahyuM hatuM ke - "bodha zabdAnuviddhanI jema AlokAnuviddha nathI, kAraNa ke bodhanuM kAraNa Aloka hovA chatAM paNa, AlokanuM bodha sAthe tAdAbhya nathI... paNa tenuM kAraNa ? (AlokanA astitva ja padArthabodha thAya che. to zabdanA astitve ja bodha thato hovAthI jema tame zabdatAdAbhya mAno cho, tema AlokatAdAbhya paNa kema mAnatA nathI?) juo bhAI, Aloka vinA paNa sparzendriyathI te padArthanuM grahaNa zakya ja che, kAraNa ke tevI spaSTa pratIti thAya che... jayAre zabdanA anuvedha vinA to padArthanuM grahaNa thatuM ja nathI, kAraNa ke zabdAnuvedhapUrvaka ja padArthapratIti anubhavAya che... eTale zabda-arthanuM tAdAbhya siddha thAya che, kAraNa ke jJAnamAM jema nIlano pratibhAsa thAya che, tema zabdano pratibhAsa paNa thAya che... vagere" - te badhuM kathana paNa mAtra upanyAsa pUratAM ja phaLavALuM che, eTale tenAthI koI vizeSatattvanI siddhi na thAya, kAraNa ke te kathana abhISTa=Icchita phalathI zUnya che. te A rIte - pUrvapakSIkRta pralApanI iSTaphalazUnyatA * tamArA uparokta saMpUrNa kathanano sAra A nIkaLe che - (1) artha ane bodhanA aMgabhUta AlokanuM tAdAbhya nathI... (2) mAtra bodhathI ja arthagrahaNa thatuM nathI... (paNa zabdAnuviddha bodhathI ja arthagrahaNa thAya che...) (3) Aloka vinA paNa cAkSuSa (=cakSurindriyanA viSayabhUta) arthanuM sparzathI grahaNa thAya che... For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 796 na bhavadiSTaidamparyAvirodhi / tathAhi-yadi zabdArthayostAdAtmyaM tadA''lokasyApyarthatvena zabdAtmakatvAt 'na caivamAlokAdyanuviddho'vabodhaH' ityanirUpitAbhidhAnaM zabdasyaiva tattvAditi asadetad yaduta nArthatAdAtmyamasya, zabdatatAdAtmyAdeva tatsiddheH iti bhAvanIyam / (141) na ca bodhamAtreNArthAgrahaH, tanmAtrasyAvagraheNa grahaNAditi ................... vyAkhyA ...... damparyAvirodhi, kintu virodhyaiva / yathA caitadevaM tathA nidarzyate tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / yadi zabdArthayostAdAtmyaM tadA''lokasyApyarthatvena hetunA zabdAtmakatvAt kAraNAt na caivamAlokAdyanuviddho'vabodha ityanirUpitAbhidhAnam / kuta ityAha-zabdasyaiva tattvAt-arthatvAt iti-evamasadetat-pUrvoktaM yaduta nArthatAdAtmyamasya-Alokasya / kathamasadityAha-zabdatAdAtmyAdeva-kAraNAt Alokasya tatsiddheH-arthatAdAtmyasiddheriti bhAvanIyam / etaduktaM bhavati-AlokasyArthatvAcchabdena tAdAtmyaM tasya cArtheneti AlokasyApyarthatAdAtmyApattiH / na cetyAdi / na ca bodhamAtreNArthAgrahaH, kintu graha eva tanmAtrasya .............. manetirazmi ...... (140) mA dhuM tamAeM aparya (=qAtano sA2-nIyo) , 55 tenu nyAre same sUkSmekSiAthI nirUpaNa karIzuM, tyAre te saMpUrNa kathana tamArA iSTa aidaMparyano avirodhI nahIM rahe, arthAt virodhI ja janaze... te sA rIte - (1) tame zabda-arthanuM tAdAbhya to mAno ja cho, eTale Aloka paNa eka prakArano artha ja DovAthI, te 555 zAtma 4 siddha thaze... veTho sAlo 20635 Doya, to pachI tamAeM - "poSa te AlokAnuviddha nathI" e kathana zI rIte vicArapUrvakanuM gaNAya? Azaya e ke, bodhamAM tame zabdAnuvedha to mAno ja cho, to Aloka paNa eka prakArano zabda ja hovAthI, AlokarUpa zabdano anuve5 59 // bha na manAya ? aTo bodhamA mAtoDanuve5 59 siddha 4 che.... tethI Alo vizebIlu tame 4 4yuM tuM- "mAlo'nuM artha sAthe tAhAtmya nathI" -te kathana paNa asatuM jaNAya che, kAraNa ke AlokanuM zabda sAthe tAdAmya hovAthI ja, artha sAthe paNa tahatbhya siddha thAya che... (bhAva , sAlo te artha35 hovAthI, tenuM za06 sAthe tabhya cha, eTale te zabdarUpa che ane zabdano artha sAthe abheda hovAthI, AlokarUpa zabdano paNa artha sAthe sameha thaze 4... isata: mAlonI 59 // arthatAhAtmyatA siddha thAya che... mema viyAra.) ___(141) (2) bAhuM tame 4 4yuM utuM - "bhatra pothI 4 arthhe| yatuM nathA" vAta paNa khoTI che, kAraNake (zabdAnanuviddha) mAtra avagraharUpa bodhathI paNa arthanuM grahaNa thAya ja 1. 'syArthatvena' iti k-paatthH| 2. 'viddho'rthAvabodha' iti g-paatthH| 3. 'iti bhAvanIyam' iti pATho na vidyate g-prtau| For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aja 797 anekAntajayapatAkA (vArtha nirloThitam / na ca cAkSuSArthasya sparzanena grahaH, indriyArthapratiniyamAnupapatteH andhAdyabhAvaprasaGgAditi / (142) tathA nIlAderiva jJAne zabdapratibhAsanAdityanenArthasya bodhAd bheda uktastatastadAtmakaH zabdaH kathaM bodhAbhinno bhavedityalamasadvAdanirUpaNAbhareNa // - vyArA .... arthamAtrasya avagraheNa-bodhamAtreNa grahaNAditi nirloThitametat / na cetyAdi / na ca cAkSuSArthasya-rUpAdeH sparzanendriyeNa grahaH / kuta ityAha-indriyArthapratiniyamAnupapatteH anyArthasyAnyena grahaNAt / etadevAha-andhAdyabhAvaprasaGgAditi / ihaivopapattyantaramAha-tathA nIlAderiva jJAne zabdapratibhAsanAdityanena vacasA arthasya bodhAd bheda uktaH / yadi nAmaivaM tataH kimityAhatatastadAtmakaH-arthAtmakaH zabdaH kathaM bodhAbhinno bhavet ? naiva bhavati, ekasyaikato bhedAbhedAyogAdityalamasadvAdanirUpaNAbhareNa // - anekAMtarazmi che, e vAta ame trIjA adhikAramAM vistArathI batAvI gayA chIe ane 'na thAya' - e vAtanuM ame nirAkaraNa paNa karyuM che ja. (3) trIjuM tame je kahyuM hatuM ke - "Aloka vinA paNa cAkSuSa arthanuM grahaNa to sparzathI paNa thAya che" - te vAta paNa saMgata nathI, kAraNa ke tevuM mAnavAmAM pratiniyata artha pratiniyata IndriyathI jaNAya evo niyama ja nahIM rahe ane eTale to aMdhAdino paNa abhAva thaI jaze ! bhAvArtha: jo cAkSuSa evA rUpAdinuM sparzathI paNa grahaNa thAya, arthAt anya indriyanA viSayanuM anya indriyothI paNa grahaNa thAya, to to (1) cakSuthI rasanuM, (2) sparzendriyathI rUpanuM, (3) rasanendriyathI zabdanuM, (4) zravaNendriyathI gaMdhanuM... ema judI judI indriyo dvArA judA-judA viSayanuM grahaNa thavAthI "te te indriyono te te ja viSaya che" - ema indriyArthanuM niyamana nahIM rahe... vaLI cAkSuSa evA rUpanuM jo sparzathI paNa grahaNa thAya, to cakSu vinAnA aMdhane paNa, te rUpanuM grahaNa thavA lAgaze, arthAt tene paNa ghaDAnA rUpano khyAla AvavA lAgaze ! e rIte nirmaLa netravALA vyaktinI jema ja aMdhane paNa rUpAdi jaNAze, to to te aMdha ja nahIM rahe... - bodhamAM zabdAnuvedhano nirAsa (142) tame je kahyuM hatuM ke - "nIlAdinI jema jJAnamAM zabdapratibhAsa thAya che" - e vacana dvArA, phalataH to bodhathI arthano bheda ja kathita thAya che... to pachI AvA bodhabhinna arthAtmaka zabdo, bodhathI abhinna zI rIte bane? (Azaya e ke, artha to bodhathI bhinna che... have zabda jo ja vivaraVE " 26. ekasyaikato bhedAbhedAyogAditi / ekasya zabdasya ekato bodhAt sakAzAt bhedAbhedayora 2. "naivaM bhavatye ' rUti -paTi: I For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 798 (143) yaccoktam-'kathaM tarhi kSurikA'nalA'calAdizabdoccAraNe na vadanapATana-dAha-pUraNAdayaH' ityAzakya tadbodhabhAve pATanAdibodhAbhAvavat tadavasthA vyArahyA yaccoktaM pUrvapakSa-kathaM tahi kSuriketyAdyAzakya tadbodhabhAve pATanAdibodhAbhAvavat tadavasthAbhedahetutvAt pATanAdInAmityAdi pUrvapakSa eva / tat kimityaah-tdpyche . anekAMtararime ja AvA artharUpa hoya, to to arthanI jema, zabda paNa bodhathI bhinna ja phalita thAya... to AvA zabdano artha sAthe abheda zI rIte batAvAya?) eTale tamArA asaddhAdanA nirUpaNathI saryuM... bhAvArtha: tame je kahyuM hatuM ke - "jJAnamAM nIlAdinI jema zabdano pratibhAsa paNa thAya che" - e kathanathI tame "arthAtmaka zabda' - evI pratijJA karI... A rIte zabda jo arthAtmaka hoya, to jJAnathI jema artha bhinna che, tema arthAtmaka zabda paNa bhinna ja mAnavo paDaze... ahIM anumAnaprayoga Avo thaze - "zabdaH, jJAna vyatiri, karyAtmavI, jharthasvarUpavata" (1) eTale A rIte bodhathI arthano bheda hovAthI, arthAtmaka zabdano paNa bodhathI 'bheda' sAbita thaze.. (2) have bodhane tame zabdAnuviddha mAno cho, eTale bIjI bAju tame, zabdano bodhathI "abheda' kaho cho.. to ahIM amAre e ja pUchavuM che ke, eka ja jJAnane AzrayIne eka ja zabdano (1) bheda, (2) abheda zI rIte saMgata thAya? sAra H tethI tamArA AvA khoTekhoTA asadvAdanA nirUpaNasamUhathI saryuM... * pUrvapakSInA anyathanano nirAsa - (143) pUrvapakSamAM "jo zabda-arthano abheda hoya, to zurikA-anala-acala zabdanuM uccAraNa thaye moDhAnuM phATavuM-baLavuM-bharAI javuM... vagere kema thatuM nathI?" - evI AzaMkA upADIne tame je kahyuM hatuM ke - "kSurikAdino bodha thavA chatAM jema pATanAdino bodha thato nathI, tema yurikAzabda A vivaram . yogAt / idamatraidamparyam-nIlAderiva jJAne zabdapratibhAsanAdityanena vacasA arthAtmaka: zabda iti pratijJAtaM bhavati / tatazca yathA'rtho jJAnAd bhinnaH evaM zabdo'pi, arthAdabhinnatvAdarthasvarUpavat; tathA yata: zabdena saMzliSTamUrtijJAnamabhyupagamyate tato jJAnAdabheda: prApnoti dhvaneH / iti kathamekameva jJAnamAzrityaikasyaiva dhvanerbhedAbhedau syAtAmiti ? / / 1. 770tame pRSThe / 2. itaH paraM vadanapATanAderArabhya 'kimuktaM bhavati yenoccaritena' (pR. 806) paryantaH pATho na vidyate ka-pratau / etatsthAne 'Jjate (?) atra pRSTikAnumAnaM tyaktamasti tena' ityullekho vrtte| 3.770tame pRsstthe| 4. 'jJAnaM mavati' ti za-pa4i: . For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 799 anekAntajayapatAkA (caturtha: bhedahetutvAt pATanAdInAm' ityAdi, tadapyayuktam, jainamatAparijJAnAt / na khalu bauddhavizeSayogAcAramatamiva vijJAnamAtraM tattvamiti jainaM matam, api tu bAhyArthAbhyupagamarUpamapi, tatazcAnabhyupagatadoSAkhyAnamAtrametaditi / (144) Aha-nanu 'bAhyArthapakSe'pi yatnataH kSurikAdimukhAvezatadabhAvavat tadavasthAbhedahetutvameva pATanAdInAmiti yathoktadoSAbhAvaH' ityuktam / satyamuktamayuktaM tUktam, matpakSe tadavasthAbhedasyopapatteH tadvyati vyAdhyA . yuktam / kuta ityAha-jainamatAparijJAnAt / etadevAha na khalvityAdinA / naiva bauddhavizeSayogAcAramaitamityatra sautrAntika-mAdhyamikabauddhavyavacchedena vijJAnavAdimataM gRhyate tadiva vijJAnamAtraM tattvamiti jainaM matam, api tu bAhyAbhyupagamarUpamapi jainaM matam / tatazcaevaM ca sati anabhyupagatadoSAkhyAnamAtrametat-paroditaM parihAravacanamiti / Aha-nanu tatra parihAravacane 'bAhyArthapakSe'pi yatnataH kSurikAdimukhAvezatadabhAvavat tadavasthAbhedahetutvameva pATanAdInAmiti yathoktadoSAbhAvaH' ityuktaM prAk / satyamuktamayuktaM tUktam / kuta tadityAha - anekAMtarazmi .... hovA mAtrathI pATanAdi na thAya, kAraNa ke pATanAdi to yurikA sivAya bIjI paNa avasthAne kAraNe thAya che... vagere" - te badhuM kathana paNa yukta nathI, kAraNa ke kharekhara to tame jainonuM maMtavya jANyuM ja nathI. (Azaya e ke, phyurikA-pATanAdi bodhane laIne te AzaMkAno parihAra tame tyAre batAvI zako ke jayAre ame jaino yurikA-pATanAdi bodhane ja (jJAnAdvaitane jo mAtra mAnatA hoya... paNa tevuM to ame mAnatAM ja nathI. te A rIte -) syAdvAdI : bauddhavizeSa yogAcAramatanI jema, mAtra vijJAna ja vAstavika che evo amAro jainamata nathI.. ame to vijJAna sivAya bAhyArthanuM paNa astitva mAnIe chIe. eTale amane sAme rAkhIne, pUrvapakSamAM je kahyuM hatuM ke - "jema tamArA mate phyurikAno bodha thavA chatAM paNa pATanAdino bodha thato nathI tema.." - te yukta nathI, kAraNa ke tevo jJAnAta ame mAnyo ja nathI... eTale tamAruM saMpUrNa kathana anabhugata ( na svIkArelA) doSanA AkhyAna (=kathana) pUratuM ja che... (144) advaitavAdIH tame bhale vijJAnAdvaitavAdI na ho, paNa bAhyArthavAdI to cho ja... ane bAhyarthane laIne paNa ame phyurikA-pATanano bheda batAvyo ja hato... juo ne koI kuzala puruSa, yurikAne moDhAmAM nAMkhe, to paNa te vyaktinuM moTuM phATatuM nathI. eTale pATanAdi mAtra surikAnimittaka ja nathI, paNa judI judI avasthAnimittaka che. tethI zurikA bolavA mAtrathI pATanAdi doSa na Ave - e kathanathI ame, bAhyArthane laIne paNa pUrva AzaMkAnuM (TyurikA bolavA mAtrathI pATanAdi 2. prekSyatAM 770-772tame che . 2. "tamiva satrA' ta Tu-pA4i: rU. prekSyatAM 770-772tare che ! For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 800 riktabhedakabhAvAt / tathAhi-puruSaprayatnAdayastadbhedakAH / (145) zabdabrahmamAtratattvavAdinaH punarasya tadvyatiriktabhedakAbhAvena vaicitryAnupapatteH, niravayavaikasvabhAvatvAbhyupagamAt, tattatsvabhAvatvakalpanA'siddheH, tat svabhAvasya tadbrahmamAtratvAt, tasya ca >> vyAstra .... matpakSe iti matpakSa eva tadavasthAbhedasya-kSurikAdyavasthAbhedasya upapatteH / upapattizca tadvyatiriktabhedakabhAvAt-kSurikAdivyatiriktabhedakabhAvAt / etadevAha tathAhItyAdinA / tathAhi puruSaprayatnAdayaH, 'Adi'zabdAdadRSTagrahaH tadbhedakA:-kSurikAdibhedakAH ityevaM nyAyyaH kSurikAdInAmavasthAbhedaH zabdabrahmamAtratattvavAdinaH punarasya-brahmaNaH bhedakAbhAvena hetunA yatkiJcidetaditi sambandhaH / kathamiti Aha-vaicitryAnupapatteH kAraNAd dvayamapi caitanniravayavaikasvabhAvatvAbhyupagamAt zabdabrahmaNaH tattatsvabhAvatvakalpanA'siddheH tasya-zabdabrahmaNaH - anekAMtarazmi .. AzaMkAnuM) nirAkaraNa karyuM ja hatuM ne ? syAdvAdIH juo bhAI ! tame kahyuM e vAta sAcI, paNa yuktiyukta karyuM na hatuM, kAraNa ke yurikA ane pATanAdinI judI judI avasthAo (1) amArA mate to saMgata ja che, (2) jayAre tamArA mate tevuM kazuM ja ghaTatuM nathI... - jainamate kSarikA-pATanAdinA avasthAbhedanI saMgati : (1) amArA mate yurikAdithI alaga evAM bhedakatattvanuM paNa astitva che. te A rIte - ame yurikAdi avasthAnA bhedaka tarIke, yurikA sivAya (1) puruSa, (2) prayatna, (3) adaSTa... vagere judA judA tattvone paNa mAnIe chIe - eTale e badhA bhedakonA kAraNe, yurikAnI judI judI avasthAo paNa saMgata ja che... * advaitavAdImate avasthAbhedanI asaMgati : (145) (2) je loko saMpUrNa jagatane mAtra zabdabrahmamaya mAnanArA che, teonA mate to zabdabrahmano koI bhedaka ja na hovAthI, yurikA-pATanAdinI judI judI avasthAo asaMgata ja che, eTale tamAruM saMpUrNa kathana yatkiMcit asAra che... advaitavAdI: paNa amArA mate koI bhedaka tattva kema na ghaTe? syAdvAdIH juo; tame zabdabrahmane niravayava - ekasvabhAvI mAnyo hovAthI, temAM vicitratA (=puruSa, aSTAdi judA judA bhedakonAM astitvarUpa vicitratA) ghaTI zake nahIM... eTale te zabdabrahmamAM, judI judI avasthAono bhedaka koIpaNa na bane... ativAdI : paNa zabdabrahmamAM zuM vicitratA na mAnI zakAya ? 1. 'tadvyatiriktabhedakA0' iti vartitavyamiti bhAti / For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 801 anekAntajayapatAkA (caturtha: tathAvicitratvAt, vicitratve ca jagadvaizvarUpasyaiva tannAmakaraNAt na ca tadvyatiriktabhedakabhAva iti tadavasthAbhedAnupapatteH, yatkiJcidetat, evaM zabdabrahmaparivartamAnaM jagat' iti pralApamAtram / (146) yaccoktam-'kathaM tarhi paraM brahma zabdAviSayo yadAha-ataH paraM * cAraDyA , tatsvabhAvatvakalpanA'siddheH-vaicitryasvabhAvatvakalpanA'siddheH / asiddhizca tatsvabhAvasyazabdabrahmasvabhAvasya tadbrahmamAtratvAt-zabdabrahmamAtratvAt tasya ca-zabdabrahmaNaH tathApuruSaprayatnAdibhAvena vicitratvAt / vicitratve ca sati kimityAha-jagadvaizvarUpasyaivadharmAstikAyAdirUpasya tannAmakaraNAt-zabdabrahmanAmakaraNAt / kimityAha-na tadvyatiriktabhedakabhAva iti-na zabdabrahmavyatiriktabhedakabhAva iti kRtvA tadavasthAbhedAnupapatteH, prakramAt kSurikAdyavasthAbhedAnupapatteH / kimityAha-yatkiJcidetat-parihAravacanamanantaroditamiti / evaM ca sati zabdabrahmaparivartamAnaM jagaditi pralApamAnaM pUrvapakSavacanam / yaccoktam-'kathaM tarhi - anekAMtarazmi che syAdvAdIH nA, kAraNa ke zabdabrahma to niravayava ekasvabhAvI hovAthI, temAM puruSa-aSTAdi) judA judA svabhAvonI kalpanA bilakula siddha nathI, ke jenAthI bhedako maLe. advaitavAdIH paNa vAMdho zuM che? syAdvAdIH kAraNa ke te zabdabrahmano svabhAva to mAtra zabdabrahmarUpa ja hovAthI, tenuM (1) puruSa, (2) prayatna, (3) adaSTAdirUpe vaiciya (=judA judA svabhAvonI vicitratA) ghaTI zake nahIM. (TUMkamAM, bhedakAbhAva ane vaiciyAnupapatti A baMnenuM kAraNa tame mAnela niravayava - ekasvabhAva che...). advaitavAdI chatAM paNa ame temAM (puruSa-prayatnAdi judI judI) vicitratAo mAnI laIe to? syAdvAdI : to to dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIva, kALAdi vizvarUpa jagatanuM ja tame "zabdabrahma" evuM eka bIjuM nAma ApyuM... kAraNa ke jagatanI vicitratA to tame mAnI ja lIdhI ane te sivAya zabdabrahma kahI tame navInatA zuM siddha karI? - sAra H tethI advaitavAdIo mate zabdabrahma sivAya puruSa-prayatnAdi koI ja bhedaka na hovAthI, yurikAnI judI judI avasthAo bilakula saMgata nathI. phalataH yurikAdinAM uccAraNa vakhate moDhuM phATavAdirUpa prasaMga to Avaze ja... eTale te prasaMgane dUra karavAnuM tamAruM kathana asAra che... A rIte zabdAdvaita mAnavAmAM puSkaLa doSo AvatA hovAthI, tame je kahyuM hatuM ke - "saMpUrNa jagata mAtra zabdabrahmanA parivartarUpa ja che" - te vacana mAtra pralApa pUratuM sAbita thAya che... - vize paNa vAcya-vAcakabhAvanuM samarthana * (146) bIjuM pUrvapakSamAM - "jo dareka padArtha zabdAtmaka hoya, to paramabrahma zabdano aviSaya 1. prekSyatAM 771tamaM pRsstthm| 2. prekSyatAM 771-772tame pRsstthe| 3. dRzyatAM 771tamaM pRsstthm| 4.771-772tame pRSTha For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 802 vAco nivartante' ityAzakya 'vAcyavAcakabhAvaprapaJcAbhAvato na zabdarUpAbhAvena' ityAdi, tadapyayuktameva, vAcyavAcakabhAvaprapaJcarahitasya zabdarUpasyAnupapatteH, svavacanavirodhAt / tathAhi-vAcyavAcakabhAvaprapaJcarahitaM ca zabdarUpaM ceti vyAhatametat / na hi sadrUparahitaM sattvaM nAma / (147) anyacca "ataH paraM vAco nivartante" itIyamapi vaagev| iyaM cet tatra pravartate, kathaM vAcyavAcakabhAvaprapaJcAbhAvaH ? na cet pravartate iti, .......... vyAkhyA ............. paraM brahma zabdAviSayo yadAha-ataH paraM vAco nivartante' iti AzaGkaya vAcyavAcakabhAvaprapaJcAbhAvato na zabdarUpAbhAvena' ityAdi tadapyayuktameva / kuta ityAha-vAcyavAcakabhAvaprapaJcarahitasya zabdarUpasyAnupapatteH / anupapattizca svavacanavirodhAt / enamevAha tathAhItyAdinA / tathAhItyupapradarzane / vAcyavAcakabhAvaprapaJcarahitaM ca zabdarUpaM ceti vyAhatametat / na hi sadrUparahitaM sattvaM nAmeti nidarzanam / anyacca "ataH paraM vAco nivartante" itIyamapi-evambhUtA vAgeva / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-iyaM cet vAk tatra-brahmaNi pravartate, .......... manetirazmi .... kema? kahyuM che ke - "AthI AgaLa vANIo aTakI jAya che - A kathanathI to tene zabdano aviSaya yo cha... (yAre tmaa2| mate to te. 59 // 206no viSaya janapo mene ?)" - mevI sAzaMsa upADIne, tame je kahyuM hatuM ke - "brahma te zabdano aviSaya eTalA mATe kahevAya che, kAraNa ke tyAM vAya-pAyamA135 prapaMya nathI, 45. za06 na hovAthI te bhaviSaya cha, bheSu nathI... (206 to tyAM 5 / che 04...)" - te padhuMthana 59 ayuta 4 che... advaitavAdI : paNa ayukta hovAmAM kAraNa zuM? syAdvAdIH juo bhAI; je zabdabrahma vAcya-vAcakabhAvanA prapaMcathI rahita hoya, tene ja zabdarUpa zI rIte kahevAya ? kAraNa ke temAM to svavacanano virodha che. te A rIte - zuM sarUpathI rahita koI sat hoya? na ja hoya.. jema sat hoya, te to sarUpavALuM ja Doya... tema (1) 4 vAya-bAya bhAvarahita hoya, te 2035 zI rIte ? (2) 4 20635 hoya, te vAcya-vAcakabhAvarahita zI rIte? Ama virodha hovAthI, zabdarUpa paNa brahma vize vAcya-vAcakabhAva na hovAnuM vidhAna bilakula samaMjasa nathI... brahma vize zanivRttino nirAsa - (147) jITuM tema yuM tuM : - "mAthI mAgaNavAmI 428 che" - kathana paNa ayukta che, kAraNa ke AthI AgaLa vANIo aTakI jAya che" - e paNa eka prakAranI 54 cha ne ! 4ve va brahama vize (1) pravarte cha, (2) nahIM? 1. prekSyatAM 772tamaM pRSTham / 2. 'AzaGkyAha vAcya0' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 803 anekAntajayapatAkA (vaturtha: kathamaparavAcAM nivRttiH ? evaM ca 'na khalu zabda indriyAdyabhAve zabda ityagRhyamANaH svasattAM jahAti, ato vAcyavAcakabhAvAtItamidameva paraM brahma' ityapi vyudastam / tatazca kimucyate-'na kazcid doSaH' iti ? nanu doSa eva kevalaH / (148) tathAhi-yadyapi zabda indriyAdyabhAve zabda iti na gRhyate tathApi nAsau svasattAM jahAti, tadyogyatopapatteH kathaM vAcyavAcakabhAvaprapaJcAbhAvaH ? tatra na cet pravartata iti iyaM vAgityetadAzaGkyAhakathamaparavAcAM nivRttiH ? tatra brahmaNi pratiSedhAbhAvAditi bhAvaH / evaM ca 'na khalu zabda indriyAdyabhAve zabda ityagRhyamANaH svasattAM jahAti, ato vAcyavAcakabhAvAtItamidameva paraM brahma' ityapi pUrvapakSoditaM vyudastam / tatazca kimucyate-na kazcid doSa iti pUrvapakSa eva / nanu doSa eva kevalaH, uktanIteH / upacayamAha-tathAhItyAdi / tathAhIti pUrvavat / yadyapi zabda indriyAdyabhAve sati zabda iti-evaM na gRhyate tathApi nAsau-zabdaH svasattAM jahAti / kuta ityAha-tadyogyatopapatteH, prakramAdindriyagrahaNayogyatopapatteH, tadrahitasya ca - anekAMtarazmi ja (1) jo pravarte, to temAM vAcya-vAcakabhAvano prapaMca kema na manAya ? kAraNa ke vANI vAcaka ane brahma vAcya - ema vAcya-vAcakabhAva ghaTI ja zake che ne ? (2) jo e (=bIjI vANIono niSedha karanArI) vANI na pravarte, to brahma vize anya vANIono niSedha na thaI zake. eTale to bIjI vANIo paNa pravartavA lAgaze ! phalata: anya vANIonI nivRtti saMgata thaze nahIM... eTale brahma vize sarvathA to vANInI nivRtti na ja manAya... - brahmamAM paNa zabdAstitvasAdhaka pUrvapakSanI dalIlonI nirAsa - uparokta kathanathI, bIjuM tame je kahyuM hatuM ke - "indriyAdi vinA, zabdanuM zabdarUpe grahaNa na thavA chatAM paNa, zabda te potAnI sattA choDI deto nathI. eTale vAcya-vAcakabhAvathI atIta evuM brahma zabdarUpa che ja.." - te kathana paNa nirasta thAya che, kAraNa ke ame pUrve ja kahI gayA ke, vAcya-vAcakabhAva vinA paNa brahma te zabdarUpa che - te vAta virodhagrasita ja che... to pachI "amArA mate koI doSa nathI" - evuM tame zI rIte kahI zako? uparathI tamArA mate to mAtra ne mAtra doSo ja che. te A rIte - (148) indriyAdinA na hovAmAM zabdanuM zabdarUpe grahaNa thatuM nathI, to paNa te zabda potAnuM astitva to jALavI ja rAkhe che, kadI potAnI sattA choDato nathI... ane sattA na choDavAnuM kAraNa paNa e ja ke, te zabdanI aMdara indriya dvArA grahaNa thavAnI yogyatA rahela che... (ane eTale ja te zabdanuM astitva rahe che...) 1. samIkSyatAM 772tamaM pRSTham 773tamaM c| 2. dRzyatAM 773tama pRSTham / 3.772-773tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 804 .......ane ............ tadrahitasya ca svasattA'yogAt / tathAhi-ya indriyeNa na gRhyate tadgrahaNayogyatAvikalazca kathamasau zabdo nAmeti cintyam // (149) kiJcetthaGkalpanAnibandhanabhUtA tatra zaktiH syAd vA na vA / yadyastyevaM tarhi itthaGkalpanAgatazabdavAcyA'sAviti kathaM vAcyavAcakabhAvAtItArthasAdhanAyodA - vyArahyA che. indriyagrahaNayogyatArahitasya ca svasattA'yogAt / etadbhAvanAyaivAha-tathAhItyAdi / tathAhIti pUrvavat / yaH-zabda indriyeNa na gRhyate svagrAhakeNa tadgrahaNayogyatAvikalazca-indriyagrahaNayogyatAvikalazca vartate kathamasau zabdo nAmeti cintyam, naiva zabda ityarthaH // dUSaNAntaramAha kiJcetyAdinA / kiJca itthaGkalpanAnibandhanabhUtA-na khalu zabda indriyAdyabhAve zabda ityagRhyamANaH svasattAM jahAtItyAdikalpanAnibandhanabhUtA / tatra-udAharaNazabde zaktiH sAmarthyalakSaNA syAd vA na veti vikalpau / kiJcAtaH ? ubhayathA'pi doSa ityAha-yadyasti zaktirevaM tItthaGkalpanAgatazabdavAcyA'sau-zaktiriti kRtvA kathaM vAcyavAcakabhAvA anekAMtarazmi .. bAkI zabdamAM jo indriyagrahaNanI yogyatA na mAnavAmAM Ave, to to zabdanI sattA ja na ghaTe, te A pramANe - (1) je zabdanuM indriya dvArA grahaNa na thAya ane (2) jemAM indriyagrahaNanI yogyatA paNa na hoya, te zabda to "zabda zI rIte kahevAya? bhAva e ke, "ghaTa' zabda ApaNane saMbhaLAya paNa che ane koka badhirane na saMbhaLAya to paNa temAM indriyagrahaNayogyatA to che ja. (bAkI yogyatA vinA zravaNapaTune paNa te zabda indriyagrAhya na ja bane.) AvuM hovAthI ja ghaTazabdane "zabda' mAnavo yogya gaNAya. (paNa brahmarUpa zabda to tame IndriyagrAhya paNa nathI mAnatA ane temAM indriyagrahaNayogyatA paNa nathI mAnatA.. to zabdabrahmane zabdarUpa zI rIte kahevAya?). - zabdabrahmanI vAcya-vAcakatAtItatAsAdhaka udAharaNamAM vAcya-vAcaktAnuM samarthana (149) bIjI vAta, brahma vize vAcya-vAcakatA na hovA chatAM paNa, tyAM zabdarUpatA sAdhavA tame je udAharaNa Apo cho ke jema zabda indriyathI grahaNa na thavA chatAM paNa potAnI sattA choDato nathI - e udAharaNagata zabdamAM, indriyAdinA na hovAmAM zabdarUpe grahaNa na thavA chatAM paNa, potAnI sattA choDato nathI" - evI kalpanAnI kAraNabhUta zakti (1) che, ke (2) nahIM? prazna : paNa AvA vikalpo karavAthI phAyado zuM? uttara : kAraNa ke A baMne vikalpa pramANe tamArA mate doSa Ave che. te A rIte - (1) jo zabdamAM tevI kalpanAnI kAraNabhUta zakti che, to te zakti - kalpanAnuM kAraNa hovAthI - kalpanAmAM rahelA zabdothI te vAcya banaze... eTale to (ka) kalpanAgata zabdo vAcaka, ane For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 805 jayapatAkA (caturtha: hiyate ? atha nAsti, kathaM tacchUnye eva itthaGkalpanAzabdaH pravartate ? pravRttau vA kathaM zabdArthayostAdAtmyaM vinA'rthenAsya pravRttirityalaM prasaGgena // ___(150) kiJca kaH punarayaM zabdo yasyArthena tAdAtmyamiSyate ? kimatrocyate yataH vyarahyA che tItArthasAdhanAya parabrahmApekSayA udAhiyate-udAharaNatvenopanyasyate ? adhikRtazabda iti prakramaH / atha nAstyadhikRtA zaktiH kathaM tacchUnye evetthaGkalpanA, nibandhanazaktizUnya eva udAharaNazabda iti prakramaH, ittham evaM yathoktaM tathA kalpanAzabdaH pravartate ? pravRttau vA satyAM kalpanAzabdasya kathaM tatra zabdArthayostAdAtmyam ? naiva kathamityAha-vinA'rthena-udAharaNazabde zaktyabhAvena asya kalpanAzabdasya pravRtterityalaM prasaGgena iti virAmodbhAsanametat / / dUSaNAntaramabhidhAtumAha-kiJcetyAdi / kiJca kaH punarayaM zabdo bhavato'bhipretaH yasyArthena - anekAMtarazmi ja (kha) zabdagata zakti vAcya banaze... to AvA vA-vAcakabhAva saMyukta zabdane, paramabrahmanI vAcyavAcakarahitatA sAdhavA zI rIte "udAharaNa tarIke mUkI zakAya? (Azaya e ke dRSTAMtamAM sAdhya hovuM joIe... vAcya-vAcakarahitatA sAdhavA udAharaNa paNa vAcya-vAcakahitanuM ja joIe, bIjuM na cAle... eTale A udAharaNathI paramabrahmanI vAcyavAcakarahitatA siddha thAya nahIM...) (2) jo zabdamAM tevI kalpanAnI kAraNabhUta zakti nathI, to tevI zaktithI zUnya zabda vize 'indriyAdi na hovAthI zabdarUpe...' - evI kalpanAmAM rahelA zabdo zI rIte pravarte? arthAta evI kalpanAo udAharaNabhUta zabda vize thaI zakaze ja nahIM... (dA.ta. ghaTamAM paTakalpanAnI kAraNabhUta zakti nathI, eTale ghaTa vize, te paTakalpanAgata paTazabdo paNa na ja pravarte.. tema prastutamAM paNa, zabdamAM tevI zakti na mAnavAmAM, te vize kalpanAgata zabdo paNa na ja pravarte...) advaitavAdI : udAharaNabhUta zabdamAM, tevI zakti na hovA chatAM paNa, te vize kalpanAgata zabdonI pravRtti mAnI laIe to? syAdvAdI: are ! to to zabda-arthanuM tAdAmya zI rIte ghaTaze? kAraNa ke udAharaNabhUta zabdamAM tevI zakti-vAcyatA nathI. eTale ke te zabda, kalpanAzabdano artha nathI. chatAM paNa te vize kalpanAgata zabdanI pravRtti thavAmAM, zabda-arthanuM tAdAmya bilakula saMbhave nahIM.. have A prasaMgathI saryuM.. (AvuM kahI graMthakArazrIe, have A carcAthI aTakavAnuM jAhera karyuM...) - advaitavAdIne zabdasvarUpapRcchA (150) he advaitavAdI ! tamane je zabdanuM arthanI sAthe tAdAtma mAnavuM abhipreta che, te rU. yaM pazcinyA 4. 'tatra tha' 1. "paramabrA' ta Tu-pad: I 2. 'tamahtpanA' rUti va-pATha: ti Tu-pATha: . 'virAsanam' ti va-pATa: | For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 806 sAsnAdimadarthapratipattiriti / Aha ca bhASyakAraH-"yenoccaritena sAsnA-lAlakakuda-khura-viSANinAM sampratyayo bhavati sa zabdaH, vrnnebhysttsmprtyyaanupptteH"| (151) ekAkAro hyayaM nAnekebhyo varNebhyo bhavitumarhati, anekebhyo'nekapratyaya >> vyAhyA saha tAdAtmya'miSyate ? atrAha-kimatrocyate-prasiddha eSa yataH sakAzAt sAsnAdimadarthapratipattiH-gavAdipratipattiriti / Aha ca bhASyakAraH-pataJjali:-yenoccaritena sAsnAlAGgala-kakuda-khura-viSANinAM-gavAdInAM padArthAnAM sambandhI sampratyayo bhavati-aviparItabodho bhavati sa zabdaH / kuta etadityAha-varNebhya ityAdi / varNebhyaH-gakAraukAravisarjanIyAdibhyaH tatsampratyayAnupapatteH-gaurityAdizabdasampratyayAnupapatteH / anupapattimevAha-ekAkAro hyayaM-gaurityAdizabdasampratyayaH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-nAnekebhyo varNebhyaH-gakArA anekAMtarazmi ... zabdanuM svarUpa zuM? arthAt zabdane tame kevA svarUpe mAno cho ? (have advaitavAdI zabdasvarUpadarzaka potAno vistRta pUrvapakSa raju kare che, temAM avAMtara praznottarIo paNa thaze... tyArabAda te pUrvapakSInI ekeka vAtanuM umUlana karI, graMthakArazrI advaitavAdano nirAsa karaze. phalataH vastunI abhilAkha-anabhilApyatA ja sAbita thaze. temAM pahelAM advaitavAdIno pUrvapakSa joIe -) * zabdasvarUpadarzaka advaitavAdInuM maMtavya - pUrvapakSaH (advaitavAdI :-) are ! zabdanuM svarUpa to prasiddha ja che, emAM to zuM vaLI kahevAnuM? juo - jenA dvArA sAsnAdivALA padArthano bodha thAya, te ja vagerene "zabda" kahevAya - A ja zabdanuM svarUpa che... A vize bhASyakAra pataMjalie kahyuM che ke - "jenuM uccAraNa karavAthI (1) sAsnA=gAyanA gaLe laTakatI godaDI, (2) lAMgUla pUchaDI, (3) kakuda-khAMdha, (4) khurA, (5) zIMgaDA.. vagerevALA gAyAdi padArtha saMbaMdhI saMpratyayaHaviparItabodha thAya che, te "zabda" che... A saMpratyaya-bodha varSothI thavo bilakula saMgata nathI (kama saMgata nathI te AgaLa batAvAze...) eTale zabdathI ja tevo saMpratyaya zakya che..." (mahAbhASya pR. 16) TuMkamAM, AvA saMpratyayanA kAraNane "zabda" kahevAya... - varNathI tAdazasaMpratyayanI asaMgati : (151) "go' - evA zabdothI thato "gAya" - evo bodha ekAkArarUpe bhAse che.... Avo ekAkArarUpe bhAsato bodha (1) nakAra, (2) maukAra, (3) visarga. vagere aneka varSothI mAnavo 2. "mukhyate' ti Tu-pAva: | 2. "vArirtana satA sAstrI' rUti supaJ: | For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 807 anekAntajayapatAkA (caturtha: bhAvAt / (152) ayaM ca sphoTarUpa eka eveti yukto'smAd yathoditasampratyayaH / cIDyAM - dibhyo bhavitumarhati / kuta ityAha-anekebhya AlambanebhyaH / kimityAha-anekapratyayabhAvAt / anekapratyayagrAhyamevAnekatvam / yadi punarekapratyayagrAhyamapi syAdevaM tarkhekatvamapyanekapratyayagrAhyamiti vyavasthA'nupapattiH / tadevaM yato'yamekAkAraH sampratyayaH sa zabda ityanantaroditaidamparyam / evamekarUpaH zabda iti sthite satyAha-ayaM cetyAdi / ayaM ca-zabdaH sphoTarUpa:arthavikAzarUpa eka eveti kRtvA yukto'smAt-sphoTarUpazabdAt pratyakSAdeva "arthApatti anekAMtarazmi . saMgata nathI, kAraNa ke varNarUpa aneka AlaMbanothI anekarUpa ja bodha thAya. (ekAkAra koI eka bodha nahIM.) praznaH zuM anekavarNo ekapratyayathI (=ekAkArabodhathI) grAhya na bane? (arthAt anekavarSothI ekAkAra bodha na thAya?) uttaraH nA, kAraNa ke anekavargo to aneka pratyayathI ja grAhya bane, ekapratyayathI nahIM.. (eTale te varSothI ekAkArabodha thAya nahIM..) prazna : te anekavargone paNa ekapratyayathI grAhya mAnI laIe to ? uttaraH to to tenI jema ekavarNane paNa judA judA anekapratyayothI grAhya mAnavAno atiprasaMga Avaze ! ane eTale to koI ( eka te ekAkArapratyayathI ja ane aneka te anekAkAra pratyayathI ja grAhya bane - evI koI) vyavasthA ja nahIM rahe. tethI anekavaNe anekapratyayathI ja grAhya mAnavA joIe... (mATe, aneka varSothI "gAya" evo ekAkAra bodha thAya nahIM...) sAra H tethI jenA kAraNe "gAya" evo ekAkAra saMpratyaya (=aviparIta bodha) thAya che, te zabda kahevAya... A zabda ekarUpa hovAthI, tenA dvArA ekAkAra bodha thavo saMgata che... (152) A pramANe zabdanI ekarUpatA siddha karI, have te ekarUpa zabda kevo che? te batAvavA kahe che - * ekarUpa zabdanI phoTarUpatA praznaH te ekarUpa zabda kevo che? uttaraH te sphoTa" rUpa che.... sphoTa eTale "ati-vyo bhavati gammat artha ti TaH " ja vivaram . 27. arthavikAzarUpa eka eveti kRtveti / ayamatrAbhiprAya:-sphuTati-vyakto bhavatyasmAdartha iti - - 2. 'ta rUda' ta pADo nAti -prata. 2. "pazabda' rUti -paDhi: rU. 'vya$Imavata' ta - pATha: For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA gamyAt" iti ca kecit, yathoditasampratyayaH-sAsnA-lAGgala-kakuda-khura-viSANyarthasampratyaya - anekAMtarazmi .. arthAtuM, jenA dvArA padArtha pragaTa karAya te sphoTa kahevAya.. ghaTazabdathI ghaTapadArtha pragaTa karAya che, tethI ghaTazabda-sphoTarUpa arthaprakAzarUpa kahevAya che... A sphoTarUpa zabda traNe kALamAM avicalita ekarUpa che, temAM kadI pheraphAra thato nathI... praznaH jo sphoTarUpa zabda nitya hoya, to "go' zabdanuM haMmezAM grahaNa kema thatuM nathI? uttara : A vAtane jarA dRSTAMtathI samajIe - devadattanuM zarIra to badhI ja avasthAomAM ekasarakhuM che, paNa tenA zarIramAM navA-navA parasevAnA TIpAMo pedA thAya ne vinaSTa thAya che... tema sphoTa to sarvakALe mAtra ekarUpa ja che, paNa temAM nakAra-aukAra-visarga vagere parasevAnAM biMdusamAna che, arthAt teo naSTa-utpanna thayA kare che ane eTale ja "go' zabdanI sadA upalabdhi thatI nathI. bAkI phoTa to A varSothI sAva vilakSaNa che, e to nitya-avicalitarUpa praznaH A "sphoTa' zI rIte jaNAya? uttara : A vize be mata che : (1) keTalAka kahe che ke, zrotAne zravaNendriya dvArA e sphoTanuM pratyakSa thAya che, eTale pratyakSathI ja te sphoTa jaNAI Ave che, jyAre (2) keTalAka kahe che ke, arthapatti pramANathI te sphoTa jaNAya che. te loko sphoTane jANavA AvI arthApatti kare che ke na ApaNane thatAM arthabodhathI nakkI thAya che ke, koIka sphoTa nAmano padArtha che, bAkI te vinA Avo arthabodha thaI zake nahIM... arthApattino prayoga A rIte karavo - 'asti sphoTAkhyaH kazcit padArthaH, arthaprakAzAnyathAnupapatteH // ' Ama, sphoTanuM jJAna, judA judA mate pratyakSa-arvApattithI thAya che... sAra : "avicalita' eka evA phoTarUpa zabdathI, sAsnA-lAMgUla-kakuda-khurAdirUpe gAyAdi padArthano saMpratyayaHaviparItabodha thAya che.. eTale ja ame AvA sphoTarUpa zabdane 'zabda kahIe chIe...) ja vivaraVIm ... sphoTa:-arthavikAza eva / ayaM ca triSvapi kAleSvavicalitarUpa eka eva / yathAhi-devadattazarIre prasvedabindavo nimajjanti unmajjanti ca; devadattazarIraM tvekAkAraM sarvAsvavasthAsu / evaM sphoTe'pi sarvadA ekarUpe gakAraukArAdayo varNA: prasvedakalpA eva, sa tu tebhyo vilakSaNAkAro'nya eveti / ayaM ca sphoTa: keSAJcinmate zrotRpratyakSagamyaH, anyeSAM tu mate'rthApattyavaseya: / tathAhi-asti kazcit sphoTAkhya: padArthaH, arthaprakAzAnyathAnupapatteriti / / 1. "paNa karI' ti -pATa: | 2. "zrotrapratyakSa' kRti -pa8i: For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 809 anekAntajayapatAkA (caturtha: (22) mada-toDa mudate ? narvaye nitya: sarvAto notyadAta vA vAda-iimatyto na sadA sarvatra sampratyayaH ? hantAbhivyaJjakAbhAvena / abhivyaJjakAzcAsya dhvanayaH, te'pi puruSaprayatnasApekSA iti na sadA sampratyayaH / (154) Aha-sa kimanekadhvanivyaGgya ...................... vyArA ........... iti / Aha paraH-kuto'yamutpadyate sphoTaH ? atrottaram-nanvayaM nityaH sarvagato notpadyata eva / Aha-kimityataH-nityAt sarvagatAt na sadA-sarvakAlaM sarvatra-deze sampratyayaH sAmarthyAdetadAlambana eva ? etadAzaGkyAha-hantAbhivyaJjakAbhAvena abhivyakto'yaM sampratyayahetuH / abhivyaJjakAzcAsya-sphoTasya dhvanayaH-vAyavIyA vikArAH / te ca puruSaprayatnasApekSA dhvanaya iti kRtvA na sadA sampratyayaH-etadAlambanaH / 'sadA'grahaNaM - anekAMtarazmi .. phoTarUpa zabdanI avicalita-nitya-ekarUpatA - (153) prazna : A sphoTa konAthI utpanna thAya? uttaraH are bhAI ! sloTa to nitya ane sarvagata=sarvavyApI che... eTale e to koInAthI utpanna thato ja nathI... AzaMkA : jo "go' zabdarUpa sphoTa nitya-sarvagata hoya, to sadA-sarvatra tevo saMpratyaya kema thato nathI? Azaya e ke, sphoTathI jo lAMgUlAdirUpe gAyano saMpratyaya thato hoya, to (ka) sphoTa to nitya hovAthI traNe kALamAM che, to sadA teno saMpratyaya kema thato nathI, ane (kha) te to pAcho sarvagata che, to AkhI duniyAmAM sarvatra tevo saMpratyaya kema thato nathI ? advaitavAdI juo bhAI; sphoTa to sadA-sarvagata che, paNa te abhivyakta thaIne ja te kALe - te te ThekANe tevA saMpratyayane karAve che. eTale abhivyakta thaIne ja te saMpratyayanuM kAraNa bane che... A sphoTanI abhivyakti mATe abhivyaMjakonI apekSA rahe che ane e abhivyaMjaka sadAsarvatra nathI, paNa amuka vakhate ane amuka ThekANe ja che... (eTale ja sadA-sarvatra sphoTanI abhivyakti na thavAthI, niyatarUpe ja tevo saMpratyaya thAya che...) prazna : A sphoTakanA abhivyaMjaka (=svarUpa AvirbhAvaka) koNa che? uttara : abhivyaMjaka " gau vagere dhvanio che... A dhvanio moDhAmAMthI nIkaLatA vAyunA vikArarUpa che ane AvI vikArarUpa dhvanio puruSaprayatnane sApekSa che (kAraNa ke vyakti prayatna kare, to ja tenA mukhamAMthI vAyu vikArarUpa dhvanio pragaTe che...) TuMkamAM, puruSanA prayatnathI dhvanio nIkaLe che ane te dhvanio sphoTane abhivyakta kare che... tyArabAda te abhivyakta sphoTa saMpratyayanuM kAraNa bane che paNa puruSaprayatna sadA- sarvatra na hovAthI dhvanio paNa sadA-sarvatra nathI, eTale sphoTanI * ahIM badhe "dhvani' eTale puruSaprayatnathI mukha dvArA nIkaLatA vAyu vi. levA... For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ &..... adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 810 -00 utaikadhvanivyaGgayo'pi ? kiJcAtaH ? anekadhvanivyaGgyatve sadezatA'nabhivyaktyAdi / ekadhvanivyaGgyatve tu zeSavaiyarthyam, ekAbhivyaktAdeva, tatastatsampratyayasiddheH / ....................vyAkhyA ................................. sarvatropalakSaNam / Aha-saH-sphoTaH kimanekadhvanivyaGgya utaikadhvanivyaGgyaH-utaikadhvanivyaGgyo'pi / kiJcAtaH ? ubhayathA'pi doSa ityAha-anekadhvanivyaGgyatve'bhyupagamyamAne / kimityAha-sadezatA'nabhivyaktyAdi sadezatA ekaikena dhvaninA ekaikadezAbhivyakteH anabhivyaktizca ekenAnabhivyaktau tasyAnabhivyaJjakatvAt tadvadanyeSAmapi dhvanitvAdanabhivyaJjakatvamiti kRtvA / 'Adi'zabdAt anekAbhivyaktiparigrahaH / tadekaikasyAbhivyaJjakatvAt tathA ca . ............. manesitarazmi .......... .... abhivyakti paNa sadA-sarvatra na thAya... phalataH tAdeza saMpratyaya sadA-sarvatra thavAno prasaMga paNa na sAve... ___* zaTanI mAbhivyaNStA visun * (154) sAzaMDa : 4nAthI tAdRza saMpratyaya thAya cha, te skoTa (1) ane panimothI abhivyaMgya che, ke (2) eka dhvanithI abhivyaMgya che? arthAt te sphoTanuM abhivyaMjana (1) aneka dhvaniothI thAya, ke (2) eka dhvanithI? A baMne vikalpa pramANe tamArA mate doSa Ave che. te A rIte - (1)o te koTane bhane panithI abhivyaMgya mAnazo, to to te koTanI (5) sadRzatA, (5) anabhivyakti, (1) abhivyakti 35oSo sAvaze. te mA prabhArI - (3) sahezatA - me panimI, khoTanA me zinu abhivyaM4na 42ze... sita: kottn| judA judA aneka deza mAnavA paDavAthI tenI sapradezatA siddha thaze... | (kha) anabhivyakti - sphoTa jo aneka dhvaniothI abhivyaMgya hoya, to sphoTanI koI eka dhvani dvArA abhivyakti na thatAM, te (=vidyamAna) dhvanio abhivyaMjaka banI zakaze nahIM... ane dhvani hovA chatAM, jema te dhvani abhivyaMjaka nathI, tema bIjA dhvanio paNa abhivyaMjaka nahIM bane.. ..........* vivaraNam ... 28. anekAbhivyaktiparigraha iti / anekebhyo dhvanibhyo'bhivyaktistasyAH parigrahaH / dhvanayazca vAyuvizeSA atra gRhyante / tato yadA bahudhvanivyaGgyasvabhAvo'bhyupagamyate sphoTastadA ekena dhvaninA paripUrNa eva sphoTo'nyathA'bhivyajyate'nyena cAnyasvabhAva: / evaM bahavaH sphoTA ekasminneva sphoTe prAptAH / atraiva hetumAha- 29. tadekaikasyAbhivyaJjakatvAditi / teSAM-dhvanInAM madhyAdekaikasya dhvanerabhivyaJjakatvAt sarveSAM dhvanInAM sphoTAbhivyaJjakatvAt / / ja ahIM judA judA dhvani eTale judA judA kALe judA judA vaktA dvArA thato zabdoccAra samajavAno che... For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 811 anekAntajayapatAkA (caturtha: yatkiJcidetat, niravayavatvena sadezatA'yogAt / (155) ekadhvanivyaGgyatve'pi ca .... cADyA .... dharmibheda iti yatkiJcidetat // dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha-ekadhvanivyaGgyatve tu sphoTasyAbhyupagamyamAne zeSavaiyarthyam / kuta ityAha-ekAbhivyaktAdeva, prakramAdeko dhvanireva gRhyate / tata iti sphoTAt tatsampratyayasiddheH-sAsnA-lAGgala-kakuda-khura-viSANipratyayasiddheH / evaM pUrvapakSamAzaGkya pUrvapakSavAdyevAha-yatkiJcidetat-anantaroditam, asAramityarthaH / kuta ityAha-niravayavatvena sphoTasya -... anekAMtarazmi . phalataH te sphoTanI abhivyakti ja nahIM thAya... (ga) anekAbhivyakti: jo sphoTane aneka dhvaniothI abhivyaMgya manazo, to te sphoTanI, koI ekadhvanithI saMpUrNapaNe alaga ja svarUpe abhivyakti thaze, jyAre bIjI dhvanithI paNa koI alaga ja svarUpe abhivyakti thaze - ema to eka ja sphoTamAM aneka sphoTo mAnavA paDaze, kAraNa ke judI judI badhI dhvanio sphoTanuM abhivyaMjana karanArI che... (eTale to eka ja sphoTanuM alagaalaga aneka rIte abhivyaMjana thaze... phalataH eka ja sphoTamAM abhivyaktirUpe aneka phoTo mAnavA paDaze.) prazna : aneka phoTo mAnavA paDe to zuM vAMdho? uttaraH to to sphoTarUpa eka ja dharmIne aneka sphoTarUpe judA judA mAnavAno prasaMga Avaze. te A rIte - aneka dhvanio tyAre ghaTI zake, ke jyAre te badhI dhvanio bhinna-bhinnasvabhAvI hoya.. bAkI judA judA svabhAva vinA to teonuM ekatva ja sAbita thaze - AvI judA judA svabhAvavALI dhvaniothI abhivyakta thato sphoTa paNa judA judA svabhAvavALo ja mAnavo paDe. phalataH eka ja sphoTanA judA judA aneka TukaDAo thaI jatAM, aneka sphoTarUpe dharmabheda mAnavAno prasaMga Avaze... ATalA badhA doSo hovAthI, sphoTanuM abhivyaMjana, aneka dhvaniothI to na ja mAnI zakAya... 30 tathA ca dharmibheda itIti / tathA ca-anekadhvanivyaGganyatve puna: sphoTasya dharmibheda: sphoTabahutvApattilakSaNa: / anekatvaM hi dhvanInAM bhinnasvabhAvatve sati yujyate, anyathaikatvameva syAt / tato bhinnasvabhAvairdhvanibhiH pratyekamabhivyajyamAna: sphoTo'pi bhinnasvabhAva: syAt / tathA caikasminneva sphoTe bahavaH sphoTA iti sphuTaM dharmibheda: / / 2. pUrvamukite tu 'pUrvapakSe vAdhe vAda' rUtyazuddhapati:, matra tu D-pratAnusAre zuddhiH chatA | 2. 'thAt tathA 2 dhvanidhyatve punaH (?)mAna: TA(?)f fmatrasvabhAva: thAt tathA vai' rUti --pATha:I For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 812 -> sakRcchrutAnuvAkavadanekavyaktigrahaNopapatteH / (156) dhvanisaMskRtaM cendriyaM sphoTa che vyArahyA . sadezatA'yogAt / ekadhvanivyaGgyatve'pi ca dvitIyapakSApekSayA sakRcchrutAnuvAkavaditi nidarzanam / kimityAha-anekavyaktigrahaNopapatteH, anekebhyo vyaktidhvanibhya iti prkrmH| --- anekAMtarazmi che (155) (2) jo sphoTane eka dhvanithI abhivyaMgya mAnazo, to to bAkI badhI dhvanio vyartha thaI jaze, kAraNa ke koI eka dhvanithI abhivyakta thayelA sphoTathI ja, sAsnAdirUpe gAyAdi padArthano bodha thaI jaze ! eTale te sphoTanA abhivyaMjana mATe bIjA-trIjA dhvanionI jarUra nahIM rahe ane tethI te dhvanio nirarthaka sAbita thaze... eTale sphoTane eka dhvanithI abhivyaMgya paNa na mAnI zakAya... sAra A rIte baMne vikalpomAM puSkaLa doSo AvatA hovAthI, sphoTanI abhivyaMjakatA bilakula saMgata nathI. * phoTanI abhivyaMjatAviSayaka vikalpajALano nirAsa - advaitavAdIH tamAruM saMpUrNa kathana yatkiMcita=asAra che, kAraNa ke sphoTa to niravayava=niudezI hovAthI tenI sadezatA ghaTI zake ja nahIM... (eTale pahelo vikalpa to ame mAnatAM ja nathI.) (bIjA vikalpa pramANe) ame sphoTane eka dhvanithI abhivyaMgya to mAnIe ja chIe, chatAM paNa bIjI dhvanio vyartha nahIM thAya... jema "puruSa veDhe f" vagere anuvAka=vedavAkyo, koI eka dhvanithI abhivyakta thavA chatAM paNa, bIjA kALe pharI koI bIjI ja dhvanithI abhivyakta thAya che... tema gozabdarUpa sphoTa paNa, eka vakhate koI eka dhvanithI abhivyakta thavA chatAM, bIjA mALe, koI bIjI dhvanithI abhivyakta thAya emAM paNa zuM vAMdho? bhAva e ke, te sphoTa paramArthathI to mUladhvanithI ja abhivyakta thAya che, bAkI badhI dhvanio to te abhivyakta sphoTanuM ja abhivyaMjana kare che... chatAM paNa te dhvanio nirarthaka nathI, kAraNa ke abhivyaktinuM abhivyaMjana karavAmAM to teo upayogI ja che... ... ............ vivaram .... 31. sakRt zrutAnuvAkavaditi nidarzanamiti / anuvAka:-vaidikaM vAkyaM tato yathA "puruSa evedaM gni" ityAdi vedavAkyamekena dhvaninA abhivyaktamapi kAlAntare punaranyena dhvaninA'bhivyajyate / evaM sphoTo'pi ekadA ekena dhvaninA'bhivyakto'pi kAlAntare yadyanyairdhvanibhirabhivyajyate tadA kiM dUSaNaM syAt ? ata: paramArthato mUladhvaninaivAbhivyajyate sphoTa iti siddhaM bhavati / itare tu dhvanayo'bhivyaktasyaivAbhivyaJjakA iti / / 2. "vi' rUti -pAva: | For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 813 anekAntajayapatAkA (caturtha gRhNAtIti na sarvatra tatsampratyaya iti / (157) atrocyate-sarvamidamayuktam, eka vyarahyA che . anekavyaktistasyA grahaNamiti vigrahastadupapatteH / uktaM ca bhartRhariNA-"yathA'nuvAkaH zloko vA" iti sarvatra sphoTAsampratyaye nimittamAha-rdhvanisaMskRtaM cendriyaM sphoTaM gRhNAtIti kRtvA na sarvatra-deze tatsampratyayaH, tatsaMskArakasya niyatatvAditi abhiprAyaH / etena bhinnadezazrotRNA ... anekAMtarazmi che eTale eka ja sphoTanuM aneka dhvaniothI grahaNa paNa saMgata ja che... A vize bhartuharie kahyuM che ke - "(1) anuvAka, ke (2) zlokanI jema, eka dhvanithI abhivyakta thavA chatAM paNa, te sphoTanuM aneka dhvaniothI grahaNa saMgata ja che..." (vAMkyapadIya - kALa1zloka. 83) bhAva e ke, (1) anuvAka-vedavAkya, ane (2) zloka.. te baMne eka dhvanithI abhivyakta hovA chatAM kAlAMtare pharI bIjA dhvaniothI abhivyakta thAya che, tema sphoTa aMge paNa samajavuM... (156) praznaH jo sphoTa nitya hoya ane koI eka dhvanithI abhivyakta thaI gayo hoya, to pachI te sphoTathI haMmezA saMpratyaya kema thato nathI? uttara : juo bhAI, dhvanithI indriyono saMskAra thAya (arthAt koI vaktAnA mukhamAMthI vAyuvikArarUpa dhvanio nIkaLe, tyArabAda te dhvanio dvArA indriyamAM vizeSatAnuM (=sphoTagrahaNaprAyogyanuM) AdhAna thAya....) tyArapachI te saMskRta indriyo sphoTane grahaNa kare che... have indriyasaMskAraka dhvanio sarvatra na hovAthI, te indriyo dvArA sarvatra sphoTanuM grahaNa thatuM nathI... eTale ja te sphoTathI sarvatra gAyAdino saMpratyaya (=aviparItabodha) thato nathI... A kathanathI je lokonI zaMkA che ke "jo eka dhvanithI sphoTanuM abhivyaMjana thAya, to te sphoTa sarvagata hovAthI, bIjA dezamAM rahelA zrotAne paNa tevo saMpratyaya thavo joIe ne ?" - te zaMkAnuM paNa samAdhAna samajI levuM, kAraNa ke te dhvanithI amuka ja zrotAgata indriyono saMskAra thayo che, bhinnadezamAM rahela zrotAgata indriyono nahIM... eTale te sphoTathI bhinnadezagata zrotAne saMpratyaya - vivaraNam - 32. yathA'nuvAkaH zloko veti / anuvAko vyAkhyAta eva / zlokastu "zrUyatAM dharmasarvasvaM zrutvA caivAvadhAryatAm / Atmana: pratikUlAni pareSAM na samAcaret / / " ityAdi: zloko'pyekadA ekadhvaninA'bhivyaktaH kAlAntare'nyairabhivyajyata evetyarthaH / / che 'AthAnuvA sno vA soDhatvamupaIchIta | AvRttyA na tu sa granthaH pratyAvRttyA nirupyate // ' vAkyapadIye. 1/83 / 2. 'dhvani: saMRta' ti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 814 anAlocitAbhidhAnAt / tatra yat tAvaduktam-'yataH sAsnAdimadarthapratipattirityAha ca bhASyakAraH-yenoccaritena' ityAdi, atra kimidamuccAraNaM nAma ? nanvabhivyaktiriti / kimuktaM bhavati yenoccaritena ? yenAbhivyakteneti / hantAlaukikaH zabdArthaH ! kA ceyamabhivyaktirnAma ? indriyagrAhyasvabhAvatA / kiM neyamasya svatattvam ? na na, *... .......................... vyAkhyA ..... ............ mindriyasaMskArAbhAva ukto veditavya iti pUrvapakSaH / atrottaramAha atrocyata ityAdinA / sarvamidam-anantaroditamayuktam / kuta ityAha-anAlocitAbhidhAnAt / etadeva darzayati tatra yat tAvaduktamityAdinA / kimuktamityAha-yataH sAsnAdimadarthapratipattirityAha ca bhASyakAraH-pataJjaliH yenoccaritenetyAdi / atra-bhASyakAravAkye kimidamuccAraNaM nAma ? nanvabhivyaktiriti paraH / sa evAha-kimuktaM bhavati yenoccariteneti ? asyArthamAha-yenAbhivyakteneti / etadAzaGkyAha-hantAlaukikaH zabdArtho yadutoccaraNamabhivyaktiriti / tathA kA ceyamabhivyaktirnAma ? indriyagrAhyasvabhAvatA, prakramAt sphoTasya / etadAzaGkyAha .......... manetirazmi ......... na thAya se 52 / 12 4 che... niSkarSa tethI ame AvA saMpratyaya sphoTane ja "zabda" kahIe chIe ane A zabdanuM ja arthanI sAthe tAhAtmya mAnIse chI... (A pramANe sphoTavAdIe potAno vistRta pUrvapakSa Ubho karyo... have graMthakArazrI tenI ekeka vAtAnu ni2|724|| 421 / 4 cha -) - advaitavAdInA phoTavAdano visphoTa - uttarapakSa - (157) syAdvAdI H tamAruM A badhuM kathana ayukta che, kAraNa ke A badhuM vicAryA vinAnA 4thana35cha... humao, pUrvapakSamA tame 4 'hyu OMnA 25o sAranAvA pArthano poSa thAya, tene "zabda" kahevAya. bhASyakAra kahe che ke, jenA uccAraNathI sAsnAdivALA padArthano bodha thAya, te 506 43vAya" - te 4thana aMge ame hI chIme, "3thyA25" meTale zuM ? * madatavAdI sAthe suger Coated vArtAlApa * advaitavAdI : uccAraNa eTale abhivyakti... eTale "jenA uccAraNathI sAsnAdivALA parthanI mo5 thAya" - me paMDitanI artha bhAvo thaze - "ThenI (koTanI) abhivyatithI sAsnAdivALA padArthano bodha thAya te zabda kahevAya..." syAdvAdI : aho ! tame to zabdano bahu alaukika artha karyo ! lokamAM to uccAraNa eTale bolavuM thAya, jayAre tame to uccAraNa eTale abhivyakti kaho cho ! cAlo, kadAca teno artha abhivyakti mAnI lo, to paNa "abhivyakti" eTale zuM? 1. prekSyatAM 805-806tame pRSThe / 2. 'vyaktiH, indriyaH' iti g--paatthH| 3. 'na tvabhi0' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (tarka: kintvAvRteti / (158) kimasyAvaraNam ? zrotravidyA / kutastadapagamaH ? vaktRdhvaneH / kimatra mAnam ? sphoTopalabdhiH / kiM na sadeyam ? bhUyo'vidyAtaH / kuto'sau ? drAgeva ja vyAdhyA che kiM neyam-indriyagrAhyasvabhAvatA asya-sphoTasya svatattvaM-rUpam ? / na-neti / kiM tarhi svatattvaM kintvAvRtA indriyagrAhyasvabhAvatA'sya iti / etadAzaGkyAha-kimasya-svatattvasya sata AvaraNam ? zrotravidyeti, zroturajJAnamityarthaH / etadAzaGkyAha-kutaH-kasmAddhetostadapagamaH-AvaraNAkhyAvidyApagamaH ? vaktRdhvaneriti, vaktuH sambandhinaH zabdAdityarthaH / etadAzaGkyAha-kimatra mAnaM yaduta vaktRdhvanestadapagama iti ? sphoTopalabdhistathaikarUpapratibhAsamAnA / etadAzaGkyAha-kiM na sadeyaM sphoTopalabdhiH ? bhUyo'vidyAtaH kAraNAt na ... anekAMtarazmi .... advaitavAdI : abhivyakti eTale indriyagrAhyasvabhAvatA... indriyathI grAhya thavA yogya svabhAva... (Avo svabhAva jyAre Ave, tyAre te sphoTathI tAdazasaMpratyaya thAya...) syAdvAdI zuM Avo indriyagrAhyasvabhAva sphoTanuM potAnuM ja svarUpa nathI? advaitavAdI nathI evuM nathI, arthAt che ja.. syAdvAdIH jo haMmezAM tevo svabhAva hoya, to te sphoTa sarvadA indriyathI grAhya kema banato nathI? (jo bane, to sarvadA saMpratyaya kema na thAya?) advaitavAdI sphoTamAM tevo svabhAva jarUra che, paNa te svabhAva AvRtta =AvaraNathI DhaMkAyelo) che, ane eTale ja te sarvadA indriyagrAhya banato nathI... (158) syAdvAdIH te svabhAvanuM AvaraNa karanAra koNa? advaitavAdI : zrotRgata avidyA, arthAt zrotAnuM ajJAna... (A ajJAna ja sphoTanA indriyagrAhyasvabhAvane AvarI de che...) syAddhAdI : paNa A AvaraNa zenAthI dUra thAya ? advaitavAdIH vaktAnA mukhamAMthI nIkaLelA vAyuvikArarUpa dhvanithI.. (vajhUdhvanithI AvaraNa dUra thaye tevo svabhAva pragaTa thAya che, tyArabAda zrotA te sphoTane indriyathI grahaNa kare che...) syAdvAdI : vaktAnI dhvanithI te AvaraNa dUra thAya, emAM pramANa zuM? advaitavAdIH temAM sphoTanI upalabdhi ja pramANa che... (Azaya e ke, indriya dvArA pahelA sphoTanuM grahaNa thatuM nathI, paNa vaktAnA zabdo sAMbhaLyA bAda te sphoTanuM grahaNa thAya che... eTale mAnavuM ja rahyuM ke, varnAdhvani, te sphoTagata indriyagrAhyasvabhAvanAM AvaraNane dUra karanAra che...) syAdvAdI te vastRdhvanithI ekavAra AvaraNa dUra thayA bAda, te sphoTanI upalabdhi sadA kema thatI nathI? For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA tama iva dIpAbhAve dhvanyabhAvataH / ( 159 ) kiM sphoTasyAvidyAbhAvAbhAvayorasti kazcit svabhAvabhedaH kiM vA na ? yadyastyanityatA, svabhAvAntaropamardena svabhAvAntarApatteH / iSyate eveyamIdRzIti cet, nityapratijJAvyAghAtaH, pariNAmavAdApatteH / 816 * vyAvyA . = sadeyam / etadAzaGkyAha - kuto'sau - avidyA ? drAgeva tama iva dIpAbhAve sati dhvanyabhAvato drAgevAsau / etadAzaGkyAha- kiM sphoTasyAvidyAbhAvAbhAvayoH - avidyAyA bhAve'bhAve ca asti kazcit-svalpo'pi svabhAvabhedaH kiM vA na ? kiJcAta: ? ubhayathA'pi doSa ityAhayadyastyanityatA sphoTasya / kuta ityAha- svabhAvAntaropamardena svabhAvAntarApatteH / iSyate pleyam-anityatA phezI-parAmarupA / ti zveta, tavAzAha-nityapratijJAvyAghAta:, sphoTasyeti prakramaH / kuta ityAha- pariNAmavAdApatteH / atha nAsti svabhAvabhedaH avidyA... anekAMtarazmi .. <%= : advaitavAdI H kAraNa ke pharI pAchuM avidyArUpa (=ajJAnarUpa) AvaraNa AvI jAya che... (ane eTale ja tenI sadA upalabdhi thatI nathI...) syAdvAdI paNa te avidyA pAchI kema AvI jAya che ? : advaitavAdI H juo bhAI ! jema dIpaka Avye aMdhakAra dUra thAya ane dIpaka bujhAye pha2I aMdhakAra Ave, tema vatRni Avye ajJAnarUpa AvaraNa dUra thAya ane te vaktadhvanino abhAva thaye pharI ajJAnarUpa AvaraNa AvI jAya che... * phoTasvabhAvonuM vikalpothI grasana (159) syAdvAdI : pahelA to e kaho ke, avidyAnA bhAva/abhAvamAM, arthAt avidyAnAM astitvamAM ke nAstitvamAM, zuM sphoTano thoDo paNa koIka svabhAvabheda (1) thAya che, ke (2) nahIM? (Azaya e ke, sphoTa para jyAre avidyAnuM AvaraNa thAya, athavA to te AvaraNa nIkaLI jAya, tyAre te sphoTano svabhAva thoDA-ghaNA aMze badalAya che ke nahIM ?) A baMne pakSa pramANe doSa Ave che. te A rIte (1) jo avidyAnA bhAva/abhAvamAM sphoTano svabhAvabheda thAya, arthAt svabhAva badalAya, to to sphoTane anitya mAnavAnI Apatti Avaze ! kAraNa ke e rIte svabhAva tyAre ja badalAya, jyAre sphoTanA pUrvasvabhAvano nAza thaye navA svabhAvanuM ApAdAna thAya... ane pUrvasvabhAvano nAza thavo e ja to sphoTanI anityatA che... advaitavAdI : pUrvasvabhAvane choDIne navA svabhAvarUpe pariNamavuM, evI pariNAmarUpatA to sphoTanI amane iSTa ja che... syAdvAdI : are ! to to pariNAmavAdanuM ApAdAna thavAthI, sphoTane nitya mAnavArUpa svapratijJAno vyAghAta thaze ! (bhAva e ke, 'sphoTa nitya che' - evI tame pratijJA karo cho... paNa chu. 'manena' kRti -pAi: I For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 817 anekAntajayapatAkA (caturtha (160) atha nAsti, sadA grahaNAdiprasaGgaH, tadgrAhyatAyekasvabhAvatvAnyathA'nupapatteH / avidyA'bhAve grAhyataikasvabhAva evAyamityapyasat, sadA tadabhAvena tadgrahaNaprasaGgAditi ja vyArA . bhAvAbhAvayoH / etadAzaGyAha-sadA grahaNAdiprasaGgaH grahaNamagrahaNaM vA sphoTasya / kuta ityaahtausthitisvamAvatvInyathADanupattei: tI-woTI prarzitAvi, 'dri' -zabdAdgraahytaadigrhH, ekaH svabhAvo yasya sa tathA tadbhAvastadgrAhyatAyekasvabhAvatvaM tasyAnyathA'nupapattistata iti hetoH / tathAhi-yadyasAvavidyAbhAvAbhAvayoAhyataikasvabhAvaH sadA grahaNam, athAgrAhyataikasvabhAvaH sadaivAgrahaNamiti bhAvanIyam / avidyA'bhAve grAhyataikasvabhAva evAyaM - anekAMtarazmi uparokta rIte pUrvasvabhAvane choDIne navA svabhAvarUpe pariNamana mAno, to teno vyAghAta thAya, kAraNa ke pUrvasvabhAvane choDavuM e ja to sphoTanI anityatA che.) eTale pahelo vikalpa to na mAnI zakAya... (160) (2) jo avidyAnA bhAva-abhAvamAM sphoTano svabhAvabheda nathI thato, evuM kahezo, to te sphoTanuM sadA grahaNa ke agrahaNa thavAnI Apatti Avaze, nahIMtara to teno grAhyatA/agrAhyatA rUpa ekAMta ekasvabhAva nahIM ghaTI zake... Azaya e ke, avidyAnA bhAva-abhAvamAM (ka) jo te sphoTano grAhyatArUpa ekasvabhAva mAnazo, to te svabhAvanA baLe, te sphoTanuM sadA grahaNa thayA ja karaze, nahIMtara to teno grAhyatArUpa ekAMta ekasvabhAva na ghaTe... (kha) jo te sphoTano agrAhyatArUpa ekasvabhAva mAnazo, to te svabhAvanA baLe, te sphoTanuM kadI grahaNa ja nahIM thAya, arthAt te sphoTanuM sadA agrahaNa thavAno prasaMga Avaze, nahIMtara to teno agrAhmatArUpa ekAMta ekasvabhAva na ghaTe... eTale avidyAnA bhAva-abhAvamAM svabhAvabheda nathI, evuM paNa na kahI zakAya... advaitavAdI: A sphoTa avidyAnA abhAvamAM grAhmatArUpa ekasvabhAvavALo che... (eTale tenA sadA agrahaNanI Apatti nahIM Ave, kAraNa ke tevo svabhAva avidyAnA abhAva vakhate ja che...) syAdvAdIH A vAta paNa asat che, kAraNa ke tame ekAMta eka avicalitasvabhAvane kahenArA cho... eTale sphoTano tAdaza grAhyatAsvabhAva sarvadA ja mAnavo paDe... have jo "avidyAnA abhAve grAhya banavAno svabhAva' - e svabhAva sarvadA mAno, to to avidyAnuM kadI astitva ja nahIM rahe... prazna : paNa kAraNa ? uttara : kAraNa e ke jo avidyAnuM kadI astitva mAno, to te vakhate "avidyAnA abhAvamAM grAhyatA rUpa svabhAva ghaTI zake nahIM... paNa e svabhAvane to tame nitya mAno cho. e svabhAva ja 2. pUrvamudrite tu 'padyasAvidyA bAva' tyazuddha : For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH ) atisUkSmamativiSayametat // (161 ) kiJca yenoccaritenetyatra varNAtmakena zabdenoccaritena yathAkSayopazamamasau sampratyayo bhavati, tathA'nubhUteH, gakArAdidalagozabdasaMvedanAt tadvyatiriktasya vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA vyAjJA sphoTa ityapyasat-azobhanam / kuta ityAha- sadA tadabhAvena - avidyA'bhAvena tattatsvabhAvatAkSiptena tadgrahaNaprasaGgAt-sphoTagrahaNaprasaGgAditi atisUkSmamativiSayametat / tathAhinAvidyA'bhAve grAhyataikasvabhAvatA'sya sadA'vidyA'bhAve grahaNe ca satyupapadyata iti bhaavnIyam // 818 -> " abhyuccayamAha kiJca yenetyAdinA / kiJca yena uccaritenetyatra - vyatikare varNAtmakena zabdenoccaritena satA yathAkSayopazamaM yasya yathA kSayopazama iti asau sampratyayo bhava anantarodita: / kuta etadityAha tathA'nubhUteH / enAmevAha-gakArAdidalagozabdasaMvedanAt * anekAMtarazmi * avidyAno abhAva karaze, kAraNa ke tenA abhAva vinA e svabhAva ghaTI zake nahIM... eTale avidyAnuM astitva mAnI zakAya nahIM... (ka) sadA vidyAnuM ja astitva mAnavuM paDaze... ane eTale to avidyAnuM astitva na rahevAthI, (kha) sphoTanuM sadA grahaNa mAnavuM ja paDaze, kAraNa ke avidyAnA abhAvamAM grahaNa thavuM e to sphoTano svabhAva ja che... A padArtha ekadama sUkSmabuddhithI gamya che (arthAt 'avidyAnA abhAve grAhyatArUpa svabhAva' hovAnI kalpanA kema na ghaTe - te ekadama sUkSmabuddhithI vicAravuM...) te A pramANe - jo sadA avidyAno abhAva ane grahaNa na hoya, to 'avidyAnA abhAvamAM ja grAhyatArUpa ekasvabhAva che' evo svabhAva na ghaTe. eTale tevo svabhAva kalpavA mATe sadA avidyAno abhAva mAnavo paDaze ane eTale sadA sphoTagrahaNano prasaMga Avaze ja... sAra H eTale avighAnA astitva-nAstitve, sphoTanI anabhivyakti-abhivyakti vagere rUpa tamArI eka paNa kalpanA ghaTatI nathI... tethI tamAruM pUrvokta kathana asAra che... * dhvanimAM varNAtmakatAnuM samarthana (161) bIjI vAta, 'jenA uccAraNathI sAsnAdivALAno saMpratyaya thAya te zabda' - to A saMbaMdhamAM amAruM kahevuM che ke 'jenA uccAraNa' tarIke varNAtmaka zabdanuM uccAraNa levuM ja hitakArI che... ane AvA varNAtmaka zabdanA uccAraNathI, te te vyaktione pota-potAnA kSayopazama pramANe, gAyAdino saMpratyaya (=aviparItabodha) thAya che; kAraNa ke AvI ja darekane anubhUti che... 1. 'mUd: nArA0' ti -pAi: / 2. pUrvamudrite tvatra 'nAvidyAbhAve grAhyataikasvabhAvatA'sya sadA vidyAbhAve grahaNe vA satyupapadyate' iti rUpA paGktiH, sA ca doSabahulatvAt D- pratAnusAreNa zodhitA / For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 819 anekAntajayapatAkA (caturtha: cAparasyAkramavata ekasyAsaMvedanAt / tathAhi-gaurityatra gakAraukAravisarjanIyavarNapratibhAsyeva tatsampratyayaH, kathamayamuccaritadhvaMsibhya etebhyaH ? tathA itaretarapratibaddhasvabhAvatayA Atmani bodhakaraNena / (162) na ca kramAvinAM tathAbodha vyAvyA che mRddalaghaTavat tadvyatiriktasya ca-gakArAdivarNavyatiriktasya ca aparasya-sphoTAdeH akramavata ekasya / kimityAha-asaMvedanAt kAraNAt / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / gaurityatrazabde gakAraukAravisarjanIyavarNapratibhAsyeva tatsampratyayaH-zabdasampratyayaH / Aha-kathamayam-ekarUpa uccaritadhvaMsibhya etebhyo varNebhyaH ? etadAzaGkyAha-tathetyAdi / tathApaurvAparyabhAvena itaretarapratibaddhasvabhAvatayA kAraNena / AtmanijIve bodhakaraNena hetunA ayamuccaritadhvaMsibhya etebhya iti / na cetyAdi / na ca krama - anekAMtarazmi ... (advaitavAdIo phoTarUpa zabdanA uccAraNathI tAdaza saMpratyaya mAne che, paNa graMthakArazrInuM kahevuM che ke, sphoTarUpa zabdathI nahIM, paNa varNAtmaka zabdathI ja tAdaza saMpratyaya mAnavo joIe, kAraNa ke temAM anubhava ja pramANa che...) advaitavAdI: e vAtamAM anubhava zI rIte pramANa bane? syAdvAdIH juo, jema mATInAM dala (=avayavonA jaththA) rUpe ghaTanuM saMvedana thAya che, tema | + gau + visarga=auH ema gakArAdi varSonA samUharUpe ja gozabdanuM saMvedana thAya che... te gakArAdi varSo sivAya koI alaga, akramavALA (=ekasAthe thanAra), ekarUpa sphoTAdinuM saMvedana bilakula thatuM nathI. te A rIte - koI vaktA : bole, to te gozabdano [+au + visarga ema gakArAdi varNonA pratibhAsarUpe ja saMpratyaya-bodha thAya che. have jo gozabda phoTarUpa hoya, to teno phoTarUpe pratibhAsa kema nathI thato? mAtra varNarUpe ja kema pratibhAsa thAya che? eTale mAnavuM ja rahyuM ke gozabda sphoTarUpa nahIM, paNa varNarUpa ja che.... advaitavAdI: paNa varNa to kSaNika hovAthI, uccAraNa thaye ja teono dhvaMsa thaI jAya che, arthAt [ pachI gau nuM uccAraNa thAya, te pahelA to pUrve no dhvaMsa thaI jAya che... to pachI AvA kSaNika varSothI ja' evo akhaMDa ekAkAra zabdano bodha zI rIte thaI zake? (eTale evA akhaMDAkAra zabdanA bodha mATe gozabdane sphoTarUpa ekAMta ekarUpa ja mAnavo joIe..) syAdvAdIH juo bhAI; 1 - gau - visarga A badhA varSo pUrvAparabhAve rahelA che ane teo pUrvAparabhAve eka bIjA varSo sAthe pratibaddha saMbaddha che ane eTale ja teo bhegA maLI AtmAmAM gozabdano bodha karAve evuM yogya ja che... 2. "bhavitAnAM' rUti -paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA karaNavirodhaH, tasyApi krameNaiva tathAbhavanAt, arddhAccaritavirAme'bhAvAt / dhvanezcaikatvAbhyupagamenArddhAccaritatvAsambhavaH, tadanekatve'pi sphoTaikatvataH, arddhAbhi 820 *vyAchA bhAvinAM-gakArAdInAM tathA aMkrameNaiva bodhakaraNavirodhaH / kuta ityAha- tasyApi -bodhasya krameNaiva tathA - itaretarabodhapratibandhena bhavanAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha- arddhAMccaritavirAme sati abhAvAdadhikRtabodhasya / dhvanezcaikatvAbhyupagamena paradarzane kimityAha-arddhaccaritatvAsambhavaH, tadanekatve'pi dhvanyanekatve'pi sphoTaikatvataH kAraNAt / kimityAha* anekAMtarazmi <0- (162) advaitavAdI : paNa varNo to kramika che, to teo akramarUpe (yugaparUpe) bodha zI rIte karAve ? Azaya e ke, gozabda jo varNAtmaka hoya, to to varNo kramika hovAthI, te gozabdano paNa // - au - visarga... ema kramika ja bodha thavo joIe ne ? syAdvAdI : juo bhAI ! gozabdano bodha paNa kharekhara to kramika ja thAya che, pahelA r pachI au pachI visargano bodha thAya che, paNa zIghratAnA kAraNe teono bodha ekAkArarUpe thato bhAse che... (eTale tevA kramika vargothI gozabdano kramika bodha thavo saMgata ja che...) advaitavAdI : paraMtu, te bodha paNa kramika thAya, emAM pramANa zuM ? syAdvAdI H juo - [ varNanA uccAraNa vakhate mAtra z no ja bodha thAya che. te pachI dhAro ke au varNanuM uccAraNa na karavAmAM Ave, to te au no bodha nathI ja thato - Ama aDadhuM uccAraNa thaye bodha paNa aDadho ja thAya che, ane saMpUrNa uccAraNa thaye bodha paNa saMpUrNa thAya che, eTale bodha paNa kramika ja mAnavo joIe... bIjI vAta, tame dhvanine ekarUpa mAno cho, arthAt H zabdarUpa saMpUrNa dhvanine ekarUpa mAno cho, eTale to tamArA mate nauH zabdanuM aDadhuM uccAraNa paNa saMbhavita nathI... (jo dhvanine varNAtmaka mAno, to aneka varNomAM koI be eka varNonA uccAraNa bAda AgaLanA varNonuM uccAraNa na karatAM te gauzabdanuM aDadhuM uccAraNa paNa saMbhavita bane... paNa tame to tevuM mAnatA nathI - tame to dhvanine ekarUpa mAno cho - to tamArA mate aDadhuM uccAraNa zI rIte saMbhavita bane ? ja advaitavAdI : paNa // dhvani, au dhvani, visarga dhvani - ema aneka dhvanio mAnI, te te dhvaniothI gozabdarUpa eka ja sphoTanI abhivyakti mAnI laIe to ? (to to jeTalA dhvanionuM uccAraNa thaze, teTalA aMze ja gozabdarUpa sphoTanI abhivyakti thaze... eTale to aDadhA zabdonuM uccAraNa thaye aDadhA ja sphoTanI abhivyakti thaze... mATe e vakhate aDadhA sphoTano bodha paNa saMgata thaI jaze ne ?) syAdvAdI : juo bhAI, dhvanio bhale aneka hoya, paNa sphoTa to tamArA mate niravayava ekAMta 1. pUrvamudrita tu 'mena' kRti pA:, atra tu D-pratAnusArekha nirdeza: / For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( caturtha: vyaktyayoga iti bhAvanIyametat / ( 163) evaM ca 'varNebhyastatsampratyayAnupapatteH ' yum, darzAvavupattiyoAt / naiAjAra vAyat / nAi haii ? jAneLAAra:, gakArAdivarNAtmakagozabdavedanAt tathA dIrghakAlenaiva tattadvarNajabodhAnvayAvirodhA 821 - *vyAbA arddhAbhivyaktyayoga iti bhAvanIyametat / dRzyate cArddhAbhivyaktikAryamityabhiprAyaH / evaM ca kRtvA varNebhyastatsampratyayAnupapatterityayuktaM pUrvapakSavacanam / kuta ityAha-uktavatyathoktam / tathA kimityAha - upapattiyogAt varNebhyastatsampratyayasya / etatsamarthanAyaivAhanaikAkAra evAyam-adhikRtapratyayaH / kiM tarhi ? ekAnekAkAraH / kuta etadevamityAhagakArAdivarNAtmakagozabdavedanAt tathA-krameNetaretarapratibandhato dIrghakAlenaiva / kathami ... anekAMtarazmi ekarUpa che... eTale tenuM to kAM'to saMpUrNapaNe abhivyaMjana thaze, athavA to abhivyaMjana ja nahIM thAya... eTale AvA ekAMta ekarUpa sphoTanI aDadhI abhivyakti to bilakula saMgata nathI... sAra : paNa aDadhI abhivyakti to anubhavasiddha che... eTale gozabdarUpa sphoTane varNAtmaka ja mAnavo joIe... * varNAtmaka zabdathI saMpratyayanI saMgati (163) AvuM hovAthI, tame je kahyuM hatuM ke - "aneka varSothI gAyAdino ekAkAra bodha thavo saMgata nathI' - te paNa ayukta che, uparokta rIte gakArAdi aneka varSothI gAyAdino bodha thavo saMgata ja che... advaitavAdI : paNa gAyAdino bodha to ekAkAra che... Avo ekAkAra bodha aneka varSothI zI rIte thAya ? syAdvAdI sAMbhaLo, gAyAdino bodha ekAkArarUpa ja che, evuM nathI... advaitavAdI : to kevo che ? syAdvAdI H eka-aneka AkAravALo che, kAraNa ke eka ja gozabdanuM gakArAdi aneka varNarUpe saMvedana thAya che... eTale te saMvedana (1) gozabdane AzrayIne ekAkArarUpa, ane (2) gakArAdi aneka varNone AzrayIne anekAkArarUpa che... advaitavAdI : cAra bodha, sauAra bodha, visan bodha... ema jo judA judA anekAkAre bodha mAno, to gorUpe ekAkAra bodha zI rIte saMgata thAya ? syAdvAdI : juo, itaretara pratibaMdha hovAthI dIrghakALe badhA varNajanya bodhano anvaya thaI eka zabdanuM vedana thAya che emAM koI virodha nathI. eTale te anekAkArarUpa gozabdanuM saMvedana, aneka varSothI thavuM saMgata ja che, to pachI tame zI 1. hRzyatAM 806tama pRSTham / 2. prekSyatAM 806tamaM pRSTham / 4. 'vandhatA vIrdha0' rUti pUrvamudritapA:, atra tu 3-pATa: I rU. 'bhuta tyA(?)vevamityAha' kRti 3-pATa: I For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA dityataH kimucyate nAnekebhyo bhavitumarhati, tathA'nekAtmakasyAnyathAbhavanAyogAt // (164) evaM ca 'anekebhyo'nekapratyayabhAvAt' ityapi vacanamAtram, teSAM tathApratibaddhasvabhAvatayaikAntato'nekatvAsiddheH / taditarAkSepakasvabhAvavanto hyamI ekAnekarUpAstathaiva ca pratibhAsanta iti na kazcid doSaH / yaccoktam-'ayaM ca sphoTarUpa ....................... vyAkhyA ........... tyAha-tattadvarNajabodhAnvayAvirodhAt-gakArAdivarNajabodhAnvayAvirodhAt ityataH kimucyate nAnekebhyo varNebhyo bhavitumarhati adhikRtapratyayaH ? nanvarhatyeveti bhAvanIyam, tathA'nekAtmakasya varNadalatayA anyathA-niraMzaikabhavanena bhavanAyogAt / na hyekasmAdaneko bhavitumarhati ityekaparamANoriva ghaTapratyaya iti / ____ evaM cAnekebhyo'nekapratyayabhAvAdityapi vacanamAtraM pUrvapakSavacanam / kuta ityAhateSAM-varNAnAM tathA-kramabhAvitvena pratibaddhasvabhAvatayA kAraNena ekAntataH-ekAntena anekatvAsiddheH / tathAhi-taditarAkSepakasvabhAvavanto hyamI-gakArAdayastad yathA gakAra aukArAkSepakasvabhAva ityAdi / ata ekAnekarUpA amI tathaiva ca pratibhAsante ekAneka .................. manetirazmi ...... zata s6zao ? - "ane: pathi ta saMpratyaya na thAya..." bIjI vAta, gozabda te gakArAdi varNanA samudAyarUpa hovAthI anekAtmaka che, AvA anekarUpa (anyathAka) niraMza=niravayava ekAMta ekarUpa hoI zake ja nahIM, kAraNa ke mAtra eka paramANuthI jema ghaTano bodha na thAya, tema sphoTarUpa ekAMta ekarUpa zabdathI anekAkAra (gakArAdi varNasamudAyarUpe bhanetma) jo5 59 // na 4 thAya... sAraH tethI zabdane sphoTarUpa nahIM, paNa varNarUpa ja mAnavo joIe... ane AvA varNAtmaka zathI 4, meDa-mane 35 tAdRza saMpratyayAnI saMgati thaze... - varNAtmaka zabada aMgenA anya pralApano nirAsa * (164) TuM tame 4 ( tuM ? - "ane: elthI. ane35. 4 pratAta. thAya, 735. nahI... aTo varNothI. se.1235 saMpratyaya na mAnI zaya..." te 59 mAtra posavA pUratuM 4 cha, // 29 // OM varNonI me sane 35tA siddha nathI... advaitavAdI varNo ekAMte anekarUpa nathI? syAdvAdI : nA, kAraNa ke te varSe ekabIjAnA AkSepakasvabhAvavALA che. dA.ta. kAra te gaukArano AkSepakasvabhAvavALo che, eTale ja te varSo paraspara eka-bIjAnI sAthe pratibaddharUpe= saMyukta35. 238 // cha... meTo saMyo4nanI apekSA te varNo 'thaMthi6 me 35 59 // cha... sAma, 1. samIkSyatAM 806tamaM pRsstthm| 2. 807tame pRsstthe| 3. 'kRtyapratyayaH' iti Ga-pAThaH / 4. 'bhAvatve'pi prati0' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vArtha: 823 anekAntajayapatAkA eka eveti yukto'smAd yathoditasampratyayaH' ityetadapyacAru, ekasyAsaMvedanAdityuktaprAyam / (165) yaccoktam-'Aha-kuto'yamutpadyate' ityetadAzakya 'nanvayaM nityaH sarvagato notpadyata eva' iti, etadapyayuktam, nityasarvagatatve'sya pramANAbhAvAt, nityasya sarvathaikasvabhAvatvena pramANaparicchedyasvabhAvatve sarvadA sarvaparicchedApatteH, .... cAhyAM .................. rUpatayeti na kazcid doSaH / yaccoktaM pUrvapakSagranthai-'ayaM ca sphoTarUpa eka eveti yuktaH asmAd yathoditasampratyayaH' ityedapyacAru / kuta ityAha-ekasyAsaMvedanAdityuktaprAyaMprAyeNoktam / yaccoktaM pUrvapakSa eva Aha-kuto'yamutpadyata iti, etadAzaGkyAha-nanvayaM nityaH sarvagato notpadyata evetyetadapyayuktam / kuta ityAha-nityasarvagatatve'sya-sphoTasya pramANAbhAvAt / abhAvazca nityasya sphoTasya sarvathaikasvabhAvatvena hetunA pramANapari anekAMtarazmi voM kathaMcit ekAnekarUpa hovAthI, teo dvArA eka-anekAkAre saMpratyaya paNa yogya ja che... bIjuM tame je kahyuM hatuM ke - A sphoTarUpa zabda to ekarUpa che... eTale AvA ekAMta ekarUpa sphoTAtmaka zabdathI, ekAkArarUpe tAdazasaMpratyaya thavo yogya ja che.." - te kathana paNa asuMdara che, kAraNa ke tevA sphoTarUpa ekAMta ekarUpa gozabdanuM kadI saMvedana ja thatuM nathI... gakArAdi aneka varSonA samudAyarUpe ja (anekarUpe ja) gozabdanuM saMvedana thAya che... eTale gozabdane ekAMta ekarUpa mAnI, tenA dvArA ekAkAra bodhanI saMgati karavI bilakula samaMjasa nathI.. phoTarUpa zabdanI nityAtmakatAno nirAsa * (165) pUrvapakSamAM - prazna: A phoTarUpa zabda konAthI utpanna thAya?" - evI AzaMkA upADIne tame je kahyuM hatuM ke - "uttaraH are bhAI ! A sphoTa to nitya-sarvagata che. eTale te to koInAthI utpanna thato ja nathI.." - te kathana paNa ayukta che, kAraNa ke te sphoTanI nitya-sarvagatatA hovAmAM koI pramANa nathI... advaitavAdIH paNa tevuM hovAmAM vAMdho zuM? syAdvAdIH jo sphoTane nitya mAno, to tene sarvathA ekasvabhAvI mAnavo paDe... have te sphoTanA sarvathA ekasvabhAva tarIke tame kayo svabhAva mAnazo? (1) pramANathI aparicchedya (=na jaNAya evo) svabhAva, ke (2) pramANathI paricchedya jaNAya evo) svabhAva? (1) jo teno pramANathI aparicchedya svabhAva mAnazo, to to teno koIpaNa pramANathI kadI paNa pariccheda thaze nahIM... jema ghaTajJAnathI aparicchedasvabhAvI paTanuM, kadI paNa ghaTajJAnathI grahaNa thatuM nathI, tema prastutamAM paNa samajavuM... (arthAt koIpaNa jJAnathI sphoTanuM grahaNa thaze nahIM...) 2. 80degtame pR. 2. "satA sarva' kRti -pa: rU. 80utame pRche. 4. 802tame pRche. For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 824 anyathA nityatvAyogAt, (166) kadAcit kenacid grahaNe tadgrAhyasvabhAvatvavat tadanyagrAhyasvabhAvatvAbhAvAd bhAve vA kadAcit kenacid grahaNavat tadanyagrahaNApatteH, abhAve cAnyadA tadabhAvAt tattathAbhavanena pariNAmavAdApattireveti / (167) etena vyArA cchedyasvabhAvatve sati sarvadA sarvaparicchedApatteH tathA tadekasvabhAvatvAditi hRdayam; anyathA nityatvAyogAt / ayogazca kadAcit-kAle kenacit-pramAtrA grahaNe sati tadgrAhyasvabhAvatvavaditi nidarzanam / tadanyagrAhyasvabhAvatvAbhAvAt-anyadA anyena grAhyasvabhAvatvAbhAvAd bhAve vA adhikRtagrAhyasvabhAvasya kimityAha-kadAcit kenacid grahaNavaditi nidarzanam / tadanyagrahaNApatteH-anyadA'nyagrahaNApatteH abhAve ca anyadA'nyena grahaNasya / kimityAha - anekAMtarazmi (2) jo teno pramANathI paricchedya svabhAva mAnazo, to to teno sarvadA saMpUrNapaNe pariccheda mAnavo paDaze, kAraNa ke teno tevo (=sarvadA pariccheda thavAno) ravabhAva ja che... jo sarvadA tevo svabhAva na mAno, to to tenI nityatA ja na ghaTe... advaitavAdI : paNa na ghaTavAnuM kAraNa ? (166) syAdvAdIH A vAtane jarA UMDANathI samajIe - (1) koIka kALe koIka vyaktie te sphoTanuM grahaNa karyuM... eTale te vyaktine AzrayIne te sphoTano grAhyatAsvabhAva che.. paNa tenI jema (2) bIjA kALe bIjI vyakti vaDe te sphoTanuM grahaNa thatuM nathI... eTale bIjI vyaktine AzrayIne te sphoTano grAhyatAsvabhAva nathI ja... Azaya e ke, eka ja sphoTanuM prathamakSaNagata vyakti grahaNa kare che ane bhaviSyakAlIna navamakSaNagata vyakti grahaNa karatI nathI... (te vyaktinuM prathamakSaNe to astitva ja nathI, to to te zI rIte grahaNa kare? te to navamI kSaNe ja grahaNa karaze...) eTale eka ja sphoTano prathamakSaNagata vyaktine AzrayIne grAhyatAsvabhAva ane dvitIyakSaNagata vyaktine AzrayIne agrAhyatAsvabhAva - AvuM mAnavuM ja joIe... prazna : na mAnIe to ? uttara : (ka) to jo prathamakSaNagata vyaktinI jema navamakSaNagata vyaktine AzrayIne paNa te sphoTano (mAve vIka) grAhyatAsvabhAva mAno, to to te sphoTanuM jema prathamakSaNagata caitrane grahaNa thAya che, tema bhaviSyakAlIna navamI kSaNagata maitrane paNa grahaNa thavAnI Apatti Avaze. (ja ucita nathI, kAraNa ke vartamAnakAlIna sphoTanuM anyakAlIna anya vyakti dvArA grahaNa thatuM ja nathI..) (kha) have jo te sphoTano, prathamakSaNagata vyaktinI jema, navamI kSaNagata vyaktine (tramaitrane) AzrayIne grAhyatAsvabhAva na mAno (=3mAve va) to to pariNAmavAdanuM ApAdana thaze ! kAraNa ke navamakSaNagata maitra prathamakSaNe sphoTanuM grahaNa nathI karato, paNa navamakSaNa kare che... eTale maitrane For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( caturtha: yadapyAha-'kimityato na saMdA sarvatra tatsampratyayaH' ityAzaGkyoktam-'hantAbhivyaJjakAbhAvena abhivyaJjakAzcAsya dhvanayaste ca puruSaprayatnasApekSA iti na sadA tatsampratyayaH ' ityetadapyayuktam, abhivyakterevoktavadasiddheH / dhvanayazca varNAtmakA eva tadvyatirekeNa 825 - *vyArabA anyadA tadabhAvAt-anyadA'nyena grAhyasvabhAvAbhAvAt tasyaiva tadA kenacid grAhyasvabhAvasya sataH tathAbhavanena-anyadA'nyagrAhyasvabhAvabhavanena / kimityAha - pariNAmavAdApattirevetyatra cokto doSo nityapratijJAvyAghAtAdiH / etena yadapyAhe-'kimityato na sadA sarvatra tatsampratyaya iti AzaGkayoktam-'hantAbhivyaJjakAbhAvena' ityAdi / tadapyayuktam / kuta ityAhaabhivyakterevoktavat-yathoktaM tathA'siddheH / tathA dhvanayazca bhavatparikalpitA varNAtmaka eva / kuta ityAha-tadvyatirekeNa varNavyatirekeNa tatsvarUpAsiddheH- dhvanisvarUpAsiddheH, * anekAMtarazmi AzrayIne te sphoTa prathamakSaNe grAhyatAsvabhAvavALo nathI, tema dvitIyakSaNe paNa nathI - ema trIjIcothI. yAvat AThamI kSaNa sudhI.. paNa navamI kSaNe to te sphoTa, grAhyatAsvabhAvarUpe pariName che. (eTale ja to navamI kSaNe maitrane tenuM grahaNa thAya che.) ane tethI to sphoTanuM pariNamana ja mAnavuM paDaze... prazna H to bhale pariNamana mAnavuM paDe vAMdho zuM ? uttara H are ! to to nityapratijJAvyAghAta Adi doSo Avaze ! (kAraNa ke pahelA tevo svabhAva na hovo ane pAchaLathI tevo svabhAva Avavo... e badhuM anityatAnuM ja lakSaNa che...) sAra H tethI sphoTane nitya mAnavo bilakula saMgata nathI... * phoTAbhivyaktino nirAsa (167) bIjuM pUrvapakSamAM - "prazna H jo sphoTa nitya-sarvagata hoya, to tenAthI sadA/sarvatra saMpratyaya kema thato nathI ?" - evI AzaMkA karIne tame je kahyuM hatuM ke - "uttara : kAraNa ke sphoTanuM abhivyaMjana (=pragaTana) karanAra dhvanio che ane te dhvanio puruSapratyayane sApekSa hovAthI, teonuM amuka ja samaye astitva che. eTale tevI abhivyaMjaka dhvanio sadA/sarvatra na hovAthI ja, tenAthI sadA/sarvatra saMpratyaya thato nathI...' - A kathana paNa ayukta che, kAraNa ke pUrvokta rIte abhivyakti ja siddha nathI... (sphoTarUpa zabda pahelethI ja hoya, ne pachI tenuM abhivyaMjana thAya tevI lokamAM kadI pratIti thatI nathI... vagere hetuo samajavA... abhivyakti aMge pUrve praznottaro AvI gayA che...) * dhvaninI varNAtmaktAnuM samarthana tathA tame je dhvaninI kalpanA karo cho, te dhvani kArAdi varNAtmaka ja mAnavI joIe, kAraNa 2. 806tame pRH / 2. 'sarvavA sarvatra' kRti na-pAna: / rU. 806tame pRSTha | 4. dRzyatAM 86tama pRSTham / . 806tame pRSTha / 6. 806tame pRSTha / For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thal2:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 826 tatsvarUpAsiddheH / kalakale tanmAtragrahaNAt tat siddhiH varNAstu sphoTaprasvedasaMsthAnIyA iti cet, na, avicAritaramaNIyatvAt / (168) kalakalo hi tatsamudAyadharmaH, tadbhAva - vyAhyA . varNAzrayaM tadgrahaNamiti pratIteH / Aha-kailakale tanmAtragrahaNAt kAraNAt tatsiddhiHdhvanisiddhiH / varNAstu sphoTaprasvedasaMsthAnIyA vartante / iti cet, etadAzajhyAha-na, avicAritaramaNIyatvAt / etadbhAvanAyaivAha-kalakalo hi tatsamudAyadharma:-varNasamudAya ... anekAMtarazmi ... ke varNathI judArUpe te dhvaninuM svarUpa ja siddha nathI... praznaH juduM astitva nathI, evuM tame zenA AdhAre kaho cho? uttara : pratItinA AdhAre... kAraNa ke dhvaninuM grahaNa varNathI judA rUpe nahIM, paNa varNane AzrayIne ja thAya che, evI ja darekane pratIti che... (nakArAdi varSothI alaga godhvaninuM grahaNa thAya evI koIne pratIti thatI nathI...) advaitavAdIH juo; kalakalAravamAM (=ghaNA vyaktionA bhegA avAjamAM) to varNa sivAya mAtra dhvaninI ja pratIti thAya che... tethI varNathI juduM paNa dhvaninuM svarUpa to siddha ja che... (eTale dhvanine varNAtmaka mAnavI jarUrI nathI...) prazna : tame sphoTane nitya-ekarUpa kaho cho ane tene dhvanithI alaga mAno cho... ane dhvanione paNa varNathI alaga mAno cho.. to pachI varSonuM svarUpa zuM? (arthAt dhvanithI alaga te varNo kevA che?) uttara te varSo sphoTanA prasvedasamAna che... jema devadattanA zarIra para prasveda (parasevo) naSTautpanna thAya che, tema nitya sphoTanA prasvedasamAna raDhi varSe paNa naSTa-utpanna thayA kare che... (A ja te vargonuM svarUpa che, bAkI te varNo dhvanirUpa nathI...) syAdAdIH tamAruM A kathana paNa yukta nathI, kAraNa ke na vicArIe tyAM sudhI ja ramaNIya lAge evuM che. te A rIte - (168) jema ghaTa mATInA kaNIyAothI judo nathI, paNa mATInA ja samudAyarUpa che ane eTale ja te mATIvALo kahevAya che, tema kalakalArava paNa varNathI judo nathI, paNa varSono ja samudAyadharma che... ..............................vivaram .............. 33. kalakale tanmAtragrahaNAditi / kalakale hi dhvanimAtrameva pratIyate, na tu varNA iti parasyAzaya: / nanu sphoTastAvannitya ekarUpo bhinno dhvanibhyaH / yadA ca varNebhyo'pi bhinno dhvanistadA varNAH kiMsvarUpA ityAzaGkya para evAha- 34. varNAstu sphoTaprasvedasaMsthAnIyA iti / vyAkhyAtaM caitadarthata: prAk / 2. 'dhvani: sa:' ti va-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 827 anekAntajayapatAkA (caturthaH bhAvitvAt / tatsamAnapariNAmamAtrarUpo hyayam, ata eva zrotreNa gRhyate, anyathA'zabdatvAt kathamasya zrotreNa graha iti cintyam / sphoTaprasvedasaMsthAnIyatve ca varNAnAM tadanityatApattiH, tadAtmabhUtaprasvedagalanAditi / (169) etena 'se kimanekadhvanivyaGgya .................... vyAkhyA ............. dhrmH| kuta ityAha-tadbhAvabhAvitvAt-varNabhAvabhAvitvAt kalakalasya tatsamAnapariNAmamAtrarUpo hyayaM-kalakalaH / ata eva kAraNAt zrotreNa gRhyate / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame azabdatvAt kAraNAt kathamasya-dhvaneH zrotreNa graha iti cintyam / tathA sphoTaprasvedasaMsthAnIyatve ca varNAnAmabhyupagamyamAne kimityAha-tadanityatApatti:-sphoTAnityatApattiH / kuta ityAha-tadAtmabhUtapresvedagalanAt, sphoTAtmabhUtasya svedasya anekAMtarazmi ja prazna : te samudAya cha, mAM // 29 // zuM ? uttara : kAraNa e ja ke, judA judA varNo bhegA thayA hoya, to ja te kalakalanuM astitva jaNAya cha - sApuMDovAthA. 4, isasane pAsa hAyano dharma mAnavohIme... A kalakalarUpa dhvani, mAtra te varSonA ja samAnapariNAma rUpa che. arthAt kalakala paNa varNa samAna ja che, eTale AvA kalakalane varNAtmaka ja mAnavo joIe, varNathI judArUpe nahIM... (ata eva) 4.78 te DovAthI 4, zrotrendriya dvaa2|| tenuM / thAyache, (anyathA ) bAkI jo tene varNAtmaka na mAno, to to tenI zabdarUpatA ja na rahe, kAraNa ke varNa sivAyano koIpaNa zabda hoto ja nathI. (gha-Ta rUpa varNa sivAya alaga koI ghaTazabda hoto ja nathI...) ane e rIte jo te zabda na rahe, to to zravaNendriya dvArA tenuM zI rIte grahaNa thAya? e vicAravuM... (kAnathI to zabdanuM ja zravaNa thAya, zabdathI judA koI zabda jevA padArthanuM nahIM...) eTale kalakalane paNa varNAtmaka ja mAnavo joIe. phalataH kalakalanuM udAharaNa batAvI, dhvanine avarNAtmaka sAbita na karAya. . - varNane prasvedakalpa mAnavAmAM phoTanI anityatA devadattanA prasvedanI jema, jo varNane sphoTanA prasvedasamAna mAno, to to sphoTane anitya mAnavAnI sApatti pAvaze ! .....* vivaraNam ........ ___35. svedasya galanAditi / yathAhi-devadattazarIrAd galatprasvedabinduSu klinnatAdirvikAro jAyate zarIrasya / evaM sphoTAdapi varNeSu galatsu satsu vikAra: kazcidavazyaM tasya syAt, vikArabhavane ca sphuTaivAnityateti // 1. 'grahaNamiti' iti ga-pAThaH / 2. dRzyatAM 809tame pRsstthe| 3. 'svedagalanAt' iti ka-pAThaH / 4. pUrvamudrite luptaikA paMktiratra J-K-N-pratAnusAreNa vinyastA / For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thaal2:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 828 utaikadhvanivyaGgyaH' ityAdyAzakya yaduktaM 'yatkiJcidetanniravayavatvena sadezatA'yogAt' ityAdi, tadapi vastutaH parihRtameva, parihatena tulyayogakSematvAt / navaraM 'dhvanisaMskRtaM cendriyaM sphoTaM gRhNAtIti na sarvatra tatsampratyayaH' iti yaduktam, atrocyate-atha ko'yaM galanAditi / etena-anantaroditena 'sa kimanekadhvanivyaGgya utaikadhvanivyaGgyaH' ityAdyAzaGkaya yaduktaM pUrvapakSe-'yatkiJcidetanniravayavatvena sadezatA'yogAt' ityAdi, tadapi vastutaH-paramArthena parihRtameva / kuta ityAha-parihatena tulyayogakSematvAt / navaraM 'dhvanisaMskRtaM cendriyaM sphoTaM gRhNAtIti na sarvatra tatsampratyayaH' iti yaduktaM pUrvapakSai eva, atraavayave ucyate-atha ko'yaM dhvaninA indriyasaMskAro nAma ? para Aha-avidyApanayana ......anekAMtarazmi - prazna : paNa kAraNa ? uttara : juo, jema devadattanA zarIramAMthI parasevo nIkaLatAM zarIrano bhInAzarUpa vikAra thAya che, tema sphoTamAMthI paNa pravedasamAna varSo nIkaLatAM sphoTano paNa koIka vikAra thaze ja ane vikAra thavAmAM to tenI anityatA spaSTa ja che... sAra H tethI varNane sphoTanA prasveda samAna mAnavo ucita nathI... pUrvapakSInA anyapralApano nirAsa (169) uparokta kathanathI, pUrvapakSamAM - "prazna H te sphoTa zuM (ka) ekadhvanithI abhivyaMgya che, ke (2) anekadhvaninI abhivyaMgya? ... vagere" - evI AzaMkA karIne tame je kahyuM hatuM ke - "uttara H tamAruM kathana yatkiMcit che, kAraNa ke sphoTa to niravayava hovAthI tenI sadezatA ghaTI zake nahIM... vagere" - te badhuM kathana kharekhara to parita (=aMDita) ja che, kAraNa ke upara karelA parihAra jevo ja, A kathanano parihAra karavAno yogakSema che.. (Azaya e ke, A kathanamAM advaitavAdIe sphoTanI sapradezatAdino apalApa karI, niravayava= ekAMta ekarUpatA kahI. paNa upara batAvyA pramANe, te sphoTa varNAtmaka hovAthI, tenI niravayavatA - ekarUpatAdino nirAsa thAya che. eTale uparokta khaMDana pramANe ja A kathananuM khaMDana samajI levuM...) paNa vizeSa karIne bIjuM tame je kahyuM hatuM ke dhvanithI saMskRti ja indriya sphoTanuM grahaNa kare che... (tethI tenA dvArA sadA-sarvatra sphoTanuM grahaNa na thAya..) eTale te sphoTathI sadA-sarvatra gAyAdino saMpratyaya thavAnI Apatti na Ave.." - te vize ame kahIe chIe ke, dhvani vaDe karAto indriyano saMskAra eTale zuM? 1. 811tame pRsstthe| 2. 813tame pRsstthe| 3. 811tame pRsstthe| 4. 'yaduktaM' ityadhiko Ga-pAThaH / 5. 813tame pRche. For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 829 anekAntajayapatAkA (vArtha dhvaninendriyasaMskAraH ? avidyApanayanam / (170) kiM yathAvasthitaM sphoTaM na gRhNAti ? hanta gRhNAtyeva / kathaM na tadvyApitvAdigrahaH ? saMskArapratiniyamAt, apaiti niravayavatvAdi asya / kena hetunA ? na tasyAnyathA graha iti kRtvA, (171) na hi zuklaH pIta iti - cAhyA ja mindriyasaMskAraH / etadAzajhyAha-kiM yathAvasthitaM sphoTaM na gRhNAti saMskRtaM tadindriyam ? / para Aha-hanta gRhNAtyeva / kimatrocyata ityetadAzaGkayAha-kathaM na tadvyApitvAdigrahaH, tasya dhvaneApitvanityatvagraha ityarthaH / para Aha-saMskArapratiniyamAdindriyasya na tadvyApitvAdigrahaH / etadAzaGkayAha-apaiti niravayavatvAdi asya-sphoTasya / 'Adi' zabdAd vyApitvAdigrahaH / para Aha-kena hetunA apaiti niravayavatvAdyasya ? etadAzaGkayAha-na tasyaniravayavatvAdirUpasya anyathA graha iti kRtvA / kiM tarhi ? tathaiva grahaH / etadevodAharaNenAha - anekAMtarazmi - advaitavAdI H avidyAnuM apanayana... arthAtu dhvani te indriyanuM ajJAna dUra kare che. A ajJAnanuM drIkaraNa e ja dhvani vaDe karAto indriyano saMskAra che. (170) syAdvAdIH to ajJAna dUra thayA bAda, zuM te indriya, yathAvasthita sphoTanuM grahaNa kare che ke nahIM ? advaitavAdI are ! e to kare ja che... (ajJAna dUra thayA bAda to te tenuM grahaNa kema na kare?). syAdvAdIH jo grahaNa kare, to te indriya dvArA, sphoTanI vyApakatA - niravayatA - nityatAdinuM grahaNa kema thatuM nathI ? (Azaya e ke, gozabdarUpa sphoTane sAMbhaLavA mAtrathI, te sphoTa (1) vyApaka che, (2) nitya che, (3) niravayava che.. evI koIne pratIti thatI nathI. have jo ajJAna dUra thayA bAda, te indriyathI yathAvasthitarUpe sphoTanuM grahaNa thatuM hoya, to to tenI vyApakatAdinuM grahaNa paNa kema na thAya? advaitavAdIH paNa dhvani dvArA pratiniyatarUpe ja indriyano saMskAra (=avidyApanayana) karAya che. eTale ja te indriyathI, vyApakatAdinA grahaNa vinA mAtra gozabdarUpa sphoTanuM ja grahaNa thAya che... syAdvAdIH are ! AvuM kahevAthI to sphoTanI niravayavatA - vyApakatA - nityatAdino vilopa thaze... advaitavAdI: paNa vilopa thavAnuM kAraNa? syAdvAdI : kAraNa e ke te niravayavatAdirUpanuM anya koI rIte to grahaNa thatuM ja nathI, paNa tarthava=upara jaNAvyuM tema saMskRta indriyAdithI vyApitAdi vinA rUpe ja grahaNa thAya che... (171) A ja vAtane udAharaNathI samajAve che - 2. 'zurUM pataM' kRti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 830 gRhyate'bhrAntena, tasmAd varNAtmaka eva zabdaH citrasvabhAvatvAt tathA zrotradvAreNa chadmasthena gRhyate, yauginA tu kAtsyeneti kRtaM prasaGgena // (172) prakRtaM prastumaH / evaM vyavahArAnyathA'nupapatteH abhilApyAnabhilApya ja vyarahyA che na hi zuklaH pIta iti gRhyate'bhrAntena pramAtrA, tasmAd varNAtmaka eva zabdaH, citrasvabhAvatvAt grahaNAgrahaNaM prati tathA-tena prakAreNApratArakatvAdinA zrotradvAreNa-na zeSendriyaiH chadmasthena-pramAtrA gRhyata iti yoginA punarnirAvaraNajJAnena kAryena-bhASAvargaNopAdAnakAyayogagrahaNavAgyoganisargasatyAdirUpeNa gRhyata iti kRtaM prasaGgena // prakRtaM prastumaH / prakRtaM cAbhilApyarUpaM vastu, ata evAha-evaM vyavahArAnyathA'nupapatteH anekAMtarazmi je pramAtA abrAnta hoya, tene to zuklanuM zuklarUpe ja grahaNa thAya, pItarUpe nahIM... (ane eTale te vastunI zuklarUpe ja vyavasthA thAya.) tema abhrAnta pramAtAne jo niravayatAdirahitarUpe phoTanuM grahaNa thAya, to te sphoTane niravayavatAdithI rahita ja mAnavo joIe... niSkarSa tethI zabdane sphoTarUpa nahIM, paNa varNAtmaka ja mAnavo joIe... A zabdanuM koIka apekSAe grahaNa thAya che, to koIka apekSAe grahaNa thatuM nathI, eTale te zabda citrAsvabhAvI (=aneka svabhAvI) che... grahaNa/agrahaNane AzrayIne, zabdano Avo citrasvabhAva hovAthI, (1) chadmastha jIva, zrotra vaDe zabdanuM apratArakatvAdi dharUpe grahaNa kare (arthAta A vizvasanIya che, A avizvasanIya che, madhura che, tIvra che.. vagere rUpe) ane (2) yogI to zrotrathI nahIM paNa nirAvaraNa jJAnathI ja grahaNa kare ane te paNa pUrNapaNe ja kare... Azaya e ke, yogInuM jJAna nirAvaraNa che ane eTale e jJAna dvArA teo (ka) zabdanAM bhASAvargaNAnA pudgalorUpa upAdAna, (kha) tenuM kAyayoga dvArA grahaNa, (ka) teno vacanayoga dvArA vyutsarga-choDANa, (gha) tenuM satya + asatyAdi svarUpa - Ama zabdanuM saMpUrNapaNe teo grahaNa kare che... have A prasaMgathI saryuM... nigamana : tethI zabdaarthanuM sarvathA tAdAbhya mAnavuM bilakula ucita nathI... eTale vastu sarvathA abhilASyarUpa nathI, paNa kathaMcit ja abhilApya che.. (bAkI koIka apekSAe to te anabhilApya paNa che ja...) (172) have prastuta (=vastu kathaMcit abhilApya/anabhilApya ema anekAMtarUpa che - e) * zabda grAhaka tarIke zrotrendriya ja levI, bAkInI indriyo nahIM, kAraNa ke teo dvArA to zabdanuM grahaNa ja thatuM nathI. 2. ':' rUtyadha: -pATa: | 2. 'prAre pratAra' ti -pa8: | For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 831 anekAntajayapatAkA (caturtha je miti sthitam / na cAtra virodhabAdhA, bhinnanimittatvAt / (173) tathAhi-abhilApyadharmakalApanimittApekSayA tadabhilApyaM anabhilAyadharmakalApanimittApekSayA cAnabhi - vyAkyA che. kAraNAt abhilApyAnabhilApyam, vastviti prakramaH, sthitamiti / na cAtretyAdi / na cAtraabhilApyAnabhilApye vastuni virodhabAdhA / kuta ityAha-bhinnanimittatvAt kAraNAt / etadevAha tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / abhilApyadharmakalApanimittApekSayA tat-vastu abhilApyaM tathA'nabhilApyadharmakalApanimittApekSayA cAnabhilApyamiti / iha cAbhilApya ... ....... anekAMtarazmi .... vAta para AvIe - (saMdarbha graMthakArazrIe pahelA (1) bauddhane sAme rAkhIne, vastunI ekAMta anabhilApyatAnuM nirAkaraNa karyuM, ane pachI (2) advaitavAdIne sAme rAkhIne, vastunI ekAMta abhilApyatAnuM nirAkaraNa karyuM... have graMthakArazrI, kathaMcit abhilApya/anabhilASyarUpe vastunI siddhi kare che...) * vastunI abhilANa-anabhilANatAsiddhi - anekAMtavAdI - syAdvAdIH jo vastune abhilAkha-anabhilAkha na mAno, to te vastuviSayaka vyavahAra ja na ghaTe. eTale vastune tevI ja mAnavI joIe, ema siddha thAya che... ekAMtavAdI: paNa eka ja vastune, abhilApya-anabhilASyarUpa mAnavAmAM virodha na Ave? syAdvAdI: nA, kAraNa ke jema uparano glAsa khAlI hoya, nIceno glAsa bharelo hoya to bharelo ane khAlI e be paraspara virodhI jaNAtA dharmo paNa judI judI apekSAe eka glAsamAM rahI zake che - temAM koI virodha nathI. tema abhilAkha-anabhilApyatAnuM nimitta bhinna-bhinna hovAthI, judA judA nimittone laI eka ja vastumAM te benuM astitva hovAmAM koI virodha nathI... (173) ekAMtavAdI bhinna nimittone laIne, tame judA judA svarUpanI siddhi zI rIte karo cho ? syAdvAdIH juo, vastumAM be prakAranA dharmo che : (1) abhilApyadharmaH je dharmonuM mukhyarUpe kathana zakya che te, ane (2) anabhilApyadharmaH je dharmonuM mukhyarUpe kathana zakya nathI te... (A baMne dharmonuM svarUpa vizeSathI samajIe - | vizeSArtha: (1) abhilAkha, ane (2) anabhilApya - ema vastumAM be prakAranAM dharmo che. temAM - (1) abhilApya dharmoH abhilApyapariNAmarUpa che, arthAt teo zabdathI vAcyarUpe pariName che... dA.ta. ghaTamAM ghaTatAdi dharmo abhilASyarUpa che, kAraNa ke te dharmo ghaTavAdi pota-potAnA zabdothI mukhyarUpe pratipAdita thAya che... 2. 'sAthe dharma' DUta va-pATha:I For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 832 lApyamiti dharmadharmiNozca kathaJcid bheda iti pratipAditam / (174) tatazca tad yata ... .... vyAkhyA .. . dharmA abhidheyapariNAmAH, aMto'nye sambandhivazAt tathA'bhidhIyanta ityanabhilApyAH / dharmadharmiNozca kathaJcid bheda iti pratipAditaM prAk / tatazca tad yata evAbhilApyaM vastu ata ........................ manetirazmi ................ (2) anamilAya pI (ato'nyo=amitApyathA vilakSa anamilApya dhau) yadyapi ghaTajJAnAdirUpa jJAnathI gamya (=joya) che, paNa teonuM zabdothI kathana azakya hovAthI, teo anabhilASyarUpa kahevAya che.. A anabhilApya dharmo itarapadArthonI vyAvRttirUpa che. dA.ta. ghaTamAM paTavyAvRtti, kaTavyAvRtti, maThavyAvRtti... vagererUpa dharmo che ane A vyAvRttirUpa dharmo anabhilApya che... eTale zeraDInI madhuratA-kSIranI madhuratAdimAM bheda hovA chatAM, te bhedanuM kathana zakya nathI, tema anabhilApya dharmonI vizeSatAnuM kathana paNa zakya nathI... ___jhuMcha - "(1) ze2.51nI madhuratA, (2) kSIranI madhuratA, (3) gopanI madhuratA, (4) sA2nI madhuratA... A badhI madhuratAomAM ghaNo moTo pharaka che, to paNa te pharakane kahevA sarasvatI paNa samartha nathI... (tama manamilAya aMga 59 // samapuM...)" paNa A anabhilApya dharmono, abhilApya dharmo sAthe kathaMcit tAdAtma saMbaMdha che... eTale ............ vivaraNam .......... ___36. ato'nye sambandhivazAt tathA'bhidhIyanta ityanabhilApyA iti / ato'nye-abhilApyadharmebhyo vilakSaNAstathAvidhajJAnagamyA api ikSukSIrAdirasamAdhuryAntaravat anabhilApyA dharmA: / kuta ityAhasambandhivazAt tathA'bhidhIyanta iti / sambandhina:-kathaJcidanabhilApyadharmaiH saha tAdAtmyasambandhavatoubhilApyadharmAntarasya vazAt-pAratantryAt tathA gauNavRttyA'bhidhIyante-procyanta iti hetoH / tathA ca paThyate "ikSukSIraguDAdInAM mAdhuryasyAntaraM mahat / tathApi na tadAkhyAtuM sarasvatyA'pi zakyate / / " iti / ayamatra paramArtha:-ghaTe hi ghaTatvAdayo dharmA abhilApyAH, mukhyavRttyaiva teSAM svazabdairabhidhIyamAnatvAt; anabhilApyAstu tattatpadArthavyAvRttirUpAH, abhilApyadharmAnta:sthitAnAM teSAM pratIyamAnatvAt, mukhyavRttyA tadvAcakasya dhvanerabhAvAt / / ja paTavyAvRtti Adi anabhilApya dharmo, ghaTatAdi dharmothI, sAva judA kadI dekhAtA nathI, teonI pratIti abhilAkha dharmothI saMyuktarUpe ja thAya che... eTale te dharmonuM ghaTatAdi abhilApya dharmo sAthe kathaMcit tAdAbhya yogya 4 che... 1. 'mukhyAvRttau ca teSAM' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 833 anekAntajayapatAkA (caturtha: evAbhilApyam, ata evAnabhilApyam, abhilApyadharmakalApanimittApekSayA'bhilApyatvAt, abhilApyadharmANAM cAnabhilApyadharmAvinAbhUtatvAt, yata eva cAnabhilApyam, ata * vyAhyA ............ evAnabhilApyam / kathametadevamityAha-abhilApyadharmakalApanimittApekSayA abhilApyatvAt / tataH kimityAha-abhilApyadharmANAM ca sadAdyabhidheyapariNAmAnAmanabhilApyadharmAvinAbhUtatvAt-tathAvidhasvasaMvedyAnAkhyeyadharmAvinAbhUtatvAd yata eva cAnabhilApyamata ... anekAMtarazmi abhilApya dharmonuM kathana thaye - te dharmonI sAthe kathaMcit abhinna rahela - anabhilA dharmonuM paNa kathana thaI ja jAya che.... paNa mukhyarUpe kathana thatuM nathI, kAraNa ke mukhyarUpe to te dharmone kahenAra koI zabdo ja nathI... (ghaTatazabda mukhyarUpe to ghaTavadharmone ja kahe che, paTavyAvRtti Adi anabhilApya dharmone nahIM...) eTale mukhyarUpe to te dharmo anabhilApya ja kahevAya.. Ama, eka ja vastumAM be dharmarUpa judA-judA nimitto che... temAM (1) abhilApyadharmarUpa nimittanI apekSAe te vastu abhilASya rUpa kahevAya che, ane (2) anabhilApyadharmarUpa nimittanI apekSAe te vastu anabhilASyarUpa kahevAya che... eTale Ama judA judA nimittone AzrayIne eka ja vastumAM ubhayarUpatA hovAmAM koI virodha nathI... ekAMtavAdI: paNa be dharmavALI vastu to eka ja che ne? to temAM be judA-judA nimitto zI rIte rahe? - syAdvAdIH juo bhAI ! dharmo ekAMte dharmarUpa ja nathI, paNa teono kathaMcid bheda paNa che, e ame pUrve ja kahI gayA... eTale dharmI eka hovA chatAM paNa, dharmIthI bhinna dharmarUpa be judA judA nimittonuM nibaMdha astitva che. (eTale judA-judA nimittone laIne tenI ubhayarUpatA hovAmAM, koI virodha nathI...) - abhilANa-anabhilApyatAno avinAbhAva (174) tethI ghaTAdi vastuo, je kAraNathI abhilASyarUpa che, te ja kAraNathI anabhilAsvarUpa che... praznaH paNa evuM kema? uttaraH kAraNa ke teo abhilApyadharmasvarUpa nimittanI apekSAe abhilAsvarUpa che ane te abhilApya dharmo to, anabhilApya dharmo sAthe kathaMcit avinAbhUta=saMbaMdhita che. eTale ke anabhi ahIM "sarvAdhivat tathAifmadhIyanta' evuM kahevAnuM kAraNa e ke, koI prazna kare ke, sarvathA anabhilApya to nathI, "paTavyAvRtti' vagerethI abhilAya ja che, to teno uttara che ke, saMbaMdhivazAta gauravRttithI teo kahevAya che, mukhyavRttithI nahIM... For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 834 - > evAbhilApyam, anabhilApyadharmakalApanimittApekSayA'nabhilApyatvAt anabhilApyadharmANAM cAbhilApyadharmAvinAbhUtatvAditi (175) etena "anyadevendriyagrAhyamanyacchabdasya gocrH|| zabdAt pratyeti bhinnAkSo na tu pratyakSamIkSate // eva ca abhilApyam / kathametadevamityAha-anabhilApyadharmakalApanimittApekSayA anabhilApyatvAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-anabhilApyadharmANAM ca uditasvarUpANAm / kimityAha-abhilApyadharmAvinAbhUtatvAditi / etena-antaroditena vastuno'bhilApyAnabhilApyatvena anyadevetyAdi pratikSiptamiti yogaH / anyadeva-svalakSaNamindriyagrAhyamanyatsAmAnyalakSaNaM zabdasya gocaraH / kathametadevamityAha-zabdAt pratyeti bhinnAkSaH sAmAnyalakSaNAdhyavasAyena, na tu pratyakSamIkSate vastu / tathA anyathA dAhasambandhAt svalakSaNAnubhavena lApyadharma (paTAdivyAvRtti) vinA abhilApyadharma (ghaTavAdi) hoI zakatA nathI... eTale te abhilApyadharmarUpa nimittane AzrayIne vastu anabhilASyarUpa paNa banaze ja... e ja rIte ghaTAdi vastu, je kAraNathI anabhilASyarUpa che, te ja kAraNathI abhilASyarUpa che, kAraNa ke anabhilApyadharmarUpa nimittanI apekSAe te anabhilANarUpa che ane te anabhilApya dharmo to, abhilAkha dharmo sAthe kathaMcit avinAbhUta=saMbaMdhita che. eTale te anabhilApyadharmarUpa nimitta kathaMcit abhilApyadharmarUpa paNa che ane tethI tevA nimittane laIne vastu abhilASyarUpa paNa banaze ja... sAra A rIte vastu kathaMcit abhilASyarUpa ane kathaMci anabhilASyarUpa - ema anekAMtarUpa siddha thAya che... - abhilANa-anabhilANanI bhinArthatAno nirAsa - (bauddha kahe che ke, zabdano viSayabhUta (abhilApya) padArtha judo che ane indriyano viSayabhUta (anabhilAkha) padArtha judo che... lataH koI eka ja padArtha abhilAkha-anabhilASyarUpa nathI... paNa AnuM nirAkaraNa karavA, graMthakArazrI pahelA teonI ja mAnyatA raju kare che ) (175) uparokta kathanathI ( eka ja vastu abhilApya/anabhilASyarUpa che - evA kathanathI) bauddhakalpita maMtavyano paNa pratikSepa thAya che... teonuM maMtavya A pramANe che... bauddhaH "(1) indriyano viSaya koI alaga ja (svalakSaNarUpa) padArtha che ane zabdano viSaya paNa koI alaga ja (sAmAnyAkArarUpa) padArtha che, kAraNa ke bhedAyelI AMkhavALI vyakti, zabdathI sAmAnyAkArano adhyavasAya kare che, to paNa vastune pratyakSa dekhato nathI... (have jo, zabda-indriyano 2. 'fmannAkSe' rUti 8-pATha: I 2. anuchupaI For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (vArtha: anyathA dAhasambandhAd dAhaM dagdho'bhimanyate / anyathA dAhazabdena dAhArthaH sampratIyate // vaktavyApAraviSayo yo'rtho buddhau prakAzate / prAmANyaM tatra zabdasya nArthatattvanibandhanam // " ityAdi pratikSiptam, ( 176 ) rUpAdyanekadharmaNo vastuno'nabhilApyadharmapradhAna PP dAhaM dagdho'bhimanyate pumAn; anyathA dAhazabdena-sAmAnyalakSaNAdhyavasAyena dAhArthaH sampratIyate / tathA vaktRvyApAraviSayo yo'rthaH sAmAnyalakSaNAkhyo buddhau prakAzate vikalpabuddhau prAmANyaM tatra zabdasya buddhiprakAzye nArthatattvanibandhanamityAdi pratikSipta-nirAkRtam / kathamiti manAgunmIlayati rUpAdyanekadharmaNo vastuna ityAdinA / tatra rUpAdyanekadharmaNo vastunaH - anekAMtarazmi ke viSaya eka ja hoya, to zabdanA viSayano bodha thaye, te viSayanuM pratyakSa paNa thavuM joIe ne ?) (2) dAjhelI vyakti, dAhanA saMbaMdhathI (je indriyagrAhya hovAthI svalakSaNarUpa che tenA anubhavathI) dAhane (je zabdaviSaya che tene) judo mAne che, ane dAha zabdathI jenI pratIti thAya che tenA karatAM dAha artha (je indriyagrAhya che) te judo ja pratIta thAya che. eTale ke, dAjhavAno anubhava judo ane dAhazabdajanya pratIti judI.. (AmAM paNa kAraNa e ja ke, zabda-indriyano viSayabhUta padArtha judA-judo che... nahIMtara to baMnenA viSayanI sarakhI pratIti kema na thAya?) (3) vaktAnA vacanavyApArano ( zabdano) viSaya je sAmAnyAkArarUpa padArtha che, te mAtra vikalpabuddhimAM bhAse che (bAkI kharekhara tevo bAhyapadArtha nathI...) - AvA vikalpabuddhimAM sAmAnyAkAra vize ja zabdanI pramANatA che, bAkI padArthatattvane viSaya karavAthI zabdanI pramANatA che - evuM nathI..." (pramANavArtika. 22) sAra H (1) indriyano viSaya svalakSaNa, ane (2) zabdano viSaya buddhipratibhAsita sAmAnyAkAra.. ema baMneno viSaya alaga-alaga hovAthI, koI eka ja vastu abhilApya anabhilASyarUpa banI zake nahIM... syAdvAdIH tamAruM A badhuM kathana paNa khoTuM che, kAraNa ke indriya-zabdano viSaya eka ja vastu hovAmAM koI virodha nathI. te A rIte - (176) ghaTAdi vastuo (1) rUpa, (2) rasa... Adi anekadharmavALI che... eTale ghaTAdi 2-2. anukuM ! For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na' dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA syendriyagrAhyatvAt, abhilApyadharmapradhAnasya ca zabdagocaratvAt, tathApratIteH, indriyavyApAre'pi kathaJcidabhilApyadharmAvagamAd vAcakaprayogadarzanAt antarjalpAnubhavasiddheH ghaTAdeH anabhilApyadharmapradhAnasyendriyagrAhyatvAdabhilApyadharmapradhAnasya ca zabdagocaratvAt, pratikSiptamiti kriyA / etaditthameveti kuta ityAha-tathApratIteH-anabhilApyadharmapradhAnAditayA pratIteH / enAmevAha-indriyavyApAre'pi-vidyutsampAtAdau kathaJcit-kenacit prakAreNa abhilApyadharmAvagamAt / avagamazca vAcakaprayogadarzanAt / tadarzanaM ca antarjalpAnubhava - anekAMtarazmi eka ja vastu (1) anabhilA dharmanI pradhAnatAe indriya dvArA grahaNa thAya che, ane (2) abhilAkha dharmanI pradhAnatAe zabda dvArA grahaNa thAya che... (Azaya e ke, ghaTAdi vastuo abhilApya-anabhilApya dharmavALI che.. te jayAre indriyagrAhya bane, tyAre temAM anabhilApya dharmanI pradhAnatA hoya che ane jayAre zabdagrAhya bane, tyAre temAM abhilApya dharmanI pradhAnatA hoya che... paNa baMnenI viSayabhUta kharekhara to eka ja vastu hoya che... eTale pUrvapakSInA kathanano pratikSepa thAya che...) prazna : paNa indriya-zabdano viSaya Avo ja che, emAM pramANa zuM? uttara : emAM pratIti ja pramANa che, kAraNa ke eka ja vastu anabhilApya dharmonI pradhAnatAe indriyano viSaya hoya ane abhilApya dharmonI pradhAnatAe zabdano viSaya hoya, evI darekane pratIti thAya che... (eTale te vAtamAM pramANa paNa che ja..) indriyathI paNa thaMciH abhilApyadharmanuM saMvedana * (bIjuM tame je mAno cho ke - indriya dvArA to svalakSaNarUpa mAtra anabhilAkhano ja bodha thAya che - te paNa khoTuM che, kAraNa ke tenA dvArA kathaMcit abhilAkhano paNa bodha thAya che... A ja vAta jaNAve che ) vidyusaMpAta (vIjaLI paDavI) vagere vize indriyavyApAra vakhate paNa, koIka apekSAe to abhilApya dharmono paNa bodha thAya che, kAraNa ke te vIjaLInA saMvedana sAthe "vIjaLI' evo zabdaprayoga paNa dekhAya che... prazna : paNa saMvedananI sAthe zabdaprayoga paNa thAya che, evuM tame konA AdhAre kaho cho ? uttaraH saMvedananI aMdara thatAM zabdAnubhavanA AdhAre... Azaya e ke, jyAre vIjaLIno bodha thAya, tyAre te bodhanI sAthe "vIjaLI' evA ullekhapUrvaka aMtarjalpanI (=zabdAkAra saMvedananI) paNa pravRtti thAya che... have indriyajJAnathI Avo aMtarjalpAkAra bodha tyAre ja thAya, ke jayAre indriya - vivaram .... 37. antarjalpAnubhavasiddheriti / akasmAd vidyudupalambho'pi antarjalpaH pravartate vidyudiya ++++ ..... For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 837 ( caturtha: (177) zabdAdapi kvacit kathaJcidanabhilApyadharmasaMvedanAt, tadraktatAdipratIteH, tulyajAtIyamadhye kvacit tatastadvizeSAvasAyAt / etaccAgopAlAGganAdipratItam / *bAbA < anekAntajayapatAkA siddheH tathA zabdAdapi kvacit kathaJcidanabhilApyadharmasaMvedanAt / saMvedanaM ca tadraktatAdipratIte:-pa~TAdivasturaktatAdipratIteH / pratItizca tulyajAtIyamadhye sati kvacit tataH - zabdAt 38 * anekAMtarazmi . dvArA kathaMcid abhilApya dharmono paNa bodha thato hoya.. eTale ke kathaMcid abhilApya dharmanI pratIti indriyajJAnamAM paNa siddha ja che... * zabdathI paNa ka Mcit anabhilApyadharmano bodha (bIjuM tame je mAno cho ke - zabda dvArA to sAmAnyAkArarUpa mAtra abhilASyano ja bodha - te paNa khoTuM che, kAraNa ke tenA dvArA kathaMcid anabhilApyano paNa bodha thAya che. te ja jaNAve che -) thAya che - // (177) zabdathI paNa mAtra abhilApyadharmonuM ja nahIM, paraMtu kathaMcid anabhilApyadharmonuM paNa saMvedana thAya che. te A rIte - vaktA kahe ke "ghaTa lAva" to koIka atinipuNa pramAtA, ghaTapadArthane to jANe ja che, te uparAMta ghaTazabdathI na kahevAyela (anabhilApya) evA, ghaTamAM rahela raktAdi dharmone paNa prastAvAdithI jANI le che - ahIM mukhyarUpe ghaTazabdathI mAtra ghaTatvanI ja pratIti thAya che, paNa gauNarUpe to anabhilApya evA raktatvAdi dharmo paNa jaNAya ja che... (prazna H ghaTamAM rahela raktatvAdi dharmo to, raktatvAdi zabdothI avazya kathita thAya che, to teone tame anabhilASyarUpa kema kaho cho ? uttara H juo bhAI ! svarUpathI to teo abhilApya ja che, kAraNa ke teono raktatvAdi zabdothI abhilApa thAya che. paNa prastutamAM, vaktAe mAtra ghaTazabdano ja prayoga karyo che ane te zabdathI to mAtra ghaTa ja abhilApya che, raktatvAdi nahIM... eTale ahIM raktatvAdine, ghaTazabdanI apekSAe anabhilApya jANavA, svarUpathI nahIM.. * vivaram *. mityullekhenetyarthaH / ata indriyajJAne'pi kathaJcidabhilApyadharmapratItiriti siddhaM bhavati / / 38. ghaTAdivasturaktatAdipratIteriti / ghaTamAnayetyukte'tinipuNaH kazcit pramAtA tena zabdenAnabhihitAnapi ghaTagatAn pratiniyatAn raktAdidharmAn prastAvAdibhyaH pratipadyata ityarthaH / ato ghaTazabdAt mukhyavRttyA ghaTatve pratIyamAne guNabhAvenAnabhilApyA raktatvAdayo'pi jJAyanta eveti siddham / anabhilApyatvaM cAtra raktatvAdInAM ghaTadhvanyapekSayA draSTavyam, na tu svarUpeNa raktatvAdidhvanibhirabhilApyatvAt teSAm / ye ca svabhAvenaivAnabhilApyAstatra ghaTe te'pyabhilApyeSu dharmeSu pratIyamAneSu pratIyanta evetyupalakSaNAkSiptam / / For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 838 - (178) yA punarbhinnAkSasya kvacicchabdAdapratItireva sA tathAvidhatadanyasyeva kSayopazamavaikalyena / na khalvanandho'pi tathAvidhakSayopazamavikalo janaH kvacid ratnAdau ja vyAra pratIteH tadvizeSAvasAyAt-raktatAdivizeSAvasAyAt / etaccAgopAlAGganAdipratItaM vastu / yA punarbhinnAkSasya-andhasya kvacit-apUrve zabdAdapratItirevendriyArthe sA tathAvidhatadanyasyeva-jaDamateH cakSuSmato'pi kSayopazamavaikalyena / etadeva bhAvayati na khalvityAdinA / na khalu anandho'pi tathAvidhakSayopazamavikalaH janaH-pramAtA kvacid ratnAdau ~ anekAMtarazmi ... praznaH to zuM ghaTazabdathI, svarUpathI (raktavAdi zabdathI) abhilApya evA ja raktavAdino bodha thAya? uttaraH nA, evuM nathI... ghaTamAM rahela svarUpathI anabhilApya dharmono paNa, ghaTazabdathI bodha thAya che... AvuM yadyapi graMthamAM kahyuM nathI, to paNa upalakSaNathI samajI levuM...). eTale ghaTazabdathI anabhilApya dharmono paNa bodha thAya ja che... praznaH paNa tenAthI tevo bodha thavAmAM pramANa zuM? uttara : pramANa e ja ke, ghaTarUpe tulya paNa badhA ghaDAomAM, te ghaTazabdathI, ghaTamAM rahela raktatvAdi vizeSadharmono bodha thAya che. ane tethI te lAla ghaDo ja lAve che, bAkI jo zabdathI anabhilApya dharmono bodha na mAnavAmAM Ave, to ghaTazabdathI te raktavAdino bodha saMgata thAya nahIM. niSkarSa tethI abhilAkha-anabhilASyarUpa eka ja vastu, zabda-indriyanA viSayarUpe mAnavI joIe... (eTale ja zabdathI kathaMcit anabhilASyanI ane indriyathI kathaMcit abhilASyanI paNa pratIti thAya che ja...) AvI ubhayarUpa vastu to, gopAla-aMganA sudhInA dareka vyaktine pratItisiddha che... pUrvapakSakathita tarkono nirAsa - (178) pUrvapakSaH raktAdi rUpo indriyano viSaya che ane te ja jo zabdano paNa viSaya hoya, to bhinna AMkhavALAne paNa, zabdathI teono bodha kema thato nathI? (AMdhaLAne paNa zabdathI tevA rUpAdinI pratIti thavI joIe ne ?) syAdvAdI: sAMbhaLo, tevo kSayopazama na hovAthI, jema cakSuvALA jaDabuddhi vyaktine paNa, indriyanA viSayano bodha thato nathI, tema aMdhane paNa, te ja kAraNe zabdathI indriyAthenI pratIti thatI nathI... (bAkI tevo kSayopazama thavAmAM to, tene paNa indriyAthenI pratIti zakya ja che...) prazna : paNa zuM cakSuvALAne paNa, tevA kSayopazamanA abhAve indriyAthenI pratIti na thAya, evuM bane? namitrAkSastha' rUti pUrvamukitapITha: I 2. "na : pramatA' rUti -pATha: | For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (caturtha : 839 anekAntajayapatAkA ziraHzUlazamanAdilakSaNaM viziSTaprabhAvaM zabdenocyamAnamapi pratipadyate, tathA'darzanAt / (276) trAsI na zabdArtha, taLenAvAmA, tathA vyavahArasiddha, arthamiyoplmbhaaditi / (180) syAdetad yadi tadabhilApyAnabhilApyadharmakamevaM tamubhilApyAnAM vastuni ziraHzUlazamanAdilakSaNaM viziSTaprabhAvaM zabdenocyamAnamapi ratnaparIkSAkuzalena pratipadyate / na khalu-naiva / kuta ityAha-tathA'darzanAt / na cAsau-ziraHzUlazamanAdilakSaNo viziSTaprabhAvo na zabdArthaH, kintu zabdArtha evetyAha-tadanyenAvagamAt / avagamazca tathAvyavahArasiddheH / siddhizca-arthakriyopalambhAditi / syAdetat-yadi tat-vastu abhilApyA anekAMtarazmi ja uttara : hA, juo - amuka ratno evA hoya, ke jeno, mAthAnA bhayaMkara bhUlane paNa zamAvI devA AzirU5 viziSTa prabhAva hoya che... have jo koI ratnaparIkSAmAM kuzala vyakti, zabdathI teno viziSTa prabhAva kahe, to paNa je vyaktine tevo viziSTa kSayopazama nathI, te vyakti prabhAvane jANI zakato nathI... praznaH zuM kharekhara nathI jANI zakato? uttaraH hA, kAraNa ke te vyaktine zabdakathita prabhAvanuM jJAna thatuM hoya evuM dekhAtuM nathI... (tema kSayopazamanI vikalatAe zabdathI kyAreka indriyArthanI pratIti na paNa thAya... paraMtu teTalA mAtrathI zabdathI tenI pratIti na ja thAya evo ekAMta nathI... phalata: indriyArtha paNa zabdano viSaya bane ja..) (179) pUrvapakSaH ratnano tAdaza viziSTaprabhAva to zabdano viSaya ja nathI, to pachI zabdathI kahevA chatAM paNa teno bodha na ja thAya ne ? (Azaya e ke, te prabhAva kSayopazamanI vikalatAe jaNAto nathI evuM nathI, paNa kharekhara to zabdano viSaya na hovAthI ja jaNAto nathI..) syAdvAdIH are ! te viziSTa prabhAva to zabdano viSaya che ja, kAraNa ke tevA kSayopazamasaMyukta vyaktine to, zabdathI kathita te prabhAvano avazya bodha thAya che... praznaH paNa temAM pramANa zuM? uttara : juo; zabdathI tevo prabhAva batAvyA bAda, te vyaktino te vize vyavahAra thavo siddha ja che... ane te vize vyavahAra thavAmAM pramANa e ja ke, tyArabAda te vyaktinI ratna vize pravRtti, prApti, svakAryasiddhi vagererUpa arthakriyA thatI dekhAya che... have jo te zabdano viSaya ja na hota, to A vyaktino, zabdathI tadviSayaka vyavahAra zI rIte saMgata thAya? sAra H tethI indriyArtha (anabhilASyarUpa padArtha) zabdano viSaya (abhilASyarUpa) hovAmAM koI virodha nathI... eTale eka ja vastu abhilAkha-anabhilArUpa hovI saMgata ja che.. 2. "viziSTa: pramAvo' ta Tu-pATha: 1 For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhaal:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 840 zabdenAbhidhIyamAnatvAt kimityakRtasaGkettasya puro'vasthite'pi vAcye zabdAna sampratyayapravRttI bhavata iti ? atrocyate-tajjJAnAvaraNakarmakSayopazamAbhAvAt tasya ca saGketAdyabhivyaGgyatvAt / (181) tathAhi-jJasvabhAvasyAtmano mithyAtvAdijanitajJAnA nabhilApyadharmakaM, evaM tabhilApyAnAm, dharmANAmiti prakramaH, zabdena abhidhIyamAnatvAt kAraNAt kimityakRtasaGketasya, zroturiti prakramaH / puro'vasthite'pi vAcye-panasAdau zabdAt sakAzAt na sampratyaya-pravRttI bhavata iti pUrvapakSaH / atrocyate-tajjJAnAvaraNakarmakSayopazamAbhAvAt-akRtasaGketavAcyajJAnAvaraNakarmakSayopazamAbhAvAt tasya ca-kSayopazamasya saGkettAdhabhivyaGgyatvAt / etadeva prakaTayati tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / jJasvabhAvasyAtmanaH-jIvasya mithyAtvAdijanitaM ca tat, 'Adi'zabdAdaviratyAdigrahaH, "mithyAdarzanA - anekAMtarazmi ... abhilANa-anabhilANa aMge anya AzaMkAno nirAsa : (180) AzaMkA jo vastu abhilApya-anabhilApya baMne prakAranA dharmavALI hoya, to zabdathI tenA abhilApya dharmonuM kathana thatAM, je vyaktine tevo saMketa karAyo nathI, te vyaktinI paNa, purovartI padArtha vize zabdathI tevAM pratyaya-pravRtti thavA joIe te kema thatAM nathI? bhAva e ke, vastunA dharmo jo abhilApya hoya, to te te zabdothI te dharmono abhizApa thavAno ja... have nALiyera dvIpavAsI vyakti, ke jene kadI vastu vize zabdasaMketa karAyo nathI, te (1) vaktA vaDe kahevAtA panasa' zabdane paNa sAMbhaLe che, ane (2) abhilASyarUpa te panasa padArthane paNa dekhe che... to te vyaktine paNa, panasa zabdathI panasano bodha ane panasaviSayaka pravRtti thavI joIe ne? kema thatI nathI ? syAdvAdIH jemAM saMketa karAyo nathI tevI panasAdi vAcya vastuviSayaka jJAnAvaraNano kSayopazama nathI, kAraNa ke te jJAnAvaraNano kSayopazama saMketathI abhivyakta thAya che... ane tyArabAda te zabdothI panasAdi viSayaka pravRtti-pratyaya thAya che... Ama kSayopazamanA abhivyaMjaka tarIke tapAdi kAraNo paNa samajavA... (181) A ja vAtane pragaTa karavA graMthakArazrI kahe che - bhAvArtha AtmA te jJAnasvabhAvavALo che... A AtmA para mithyAtvAdi hetuothI jJAnAvaraNAdi karmo baMdhAya che... ahIM mithyAtvAdigata 'Adi zabdathI, baMdhana hetu tarIke avirati vagerenuM paNa grahaNa karavuM.... kAraNa ke kahyuM che ke - (1) mithyAdarzana, (2) avirati, (3) pramAda, (4) kaSAya, ane (5) yoga... A badhA 2. "tatvamAdo' ti -pATha: | For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 841 o ( caturtha: varaNAdikarmapaTalAcchAditasvarUpasya saGketatapazcaraNadAnapratipakSabhAvanAdibhistadAvaraNakarmakSayopazamakSayAvevApAdyete, tato vivakSitArthAkAraM saMvedanaM pravartata iti, anekAntajayapatAkA *. bAbA ............ viratipramAdakaSAyayogA bandhahetava:" iti vacanAt, jJAnAvaraNAdi karma ca, 'Adi' zabdAd darzanAvaraNAdigrahaH, "jJAnadarzanAvaraNavedyamohAyurnAmagotrAntarAyA mUlabandhaH" iti vacanAt, etadeva paTalAnIva paTalAni tairAcchAditaM svarUpaM yasya sa tathA tasya / kimityaah-sngkettpshcrnnvAnapratipakSamAvanAvimi: 'Avi'zabda: svamevaprApa mi: / iimatyAha-tavAvALakssyopshmshc-jnyaanaavrnnaadikssyopshmshc kSayazceti vigraha: tau eva ApAdyete tataH kSayopazamAdeH vivakSitArthAkAraM saMvedanaM pravartata iti / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA * anekAMtarazmi karmabaMdhanA kAraNo che...'' (tattvArtha - 8/1) ane jJAnAvaraNAdigata 'Adi' zabdathI, baMdhAtA karmo tarIke darzanAvaraNAdi karmo paNa levA, kAraNa ke kahyuM che ke - '(1) jJAnAvaraNa, (2) darzanAvaraNa, (3) vedanIya, (4) mohanIya, (5) AyuSya, (6) nAmakarma, (7) gotrakarma, ane (8) aMtarAyakarma... A mULa prakRtiono baMdha che...' TUMkamAM mithyAtvAdi kAraNothI jIva 52 jJAnAvaraNAdi karmo baMdhAya che... A jJAnAvaraNAdi karmo AMkhanAM pATA jevA che... jema pATo bAMdhavAthI AMkha DhaMkAI jAya ane eTale kazuM ja na dekhI zakAya, tema A pATA jevA jJAnAvaraNAdi karmanA baMdhathI jIvanuM svarUpa (=jJAna/caitanyarUpatA) AcchAdita thaI jAya ane eTale ja te jIva yathArtha svarUpane jANavA asamartha bane... prazna : A karma AcchAdanane dUra karavAno upAya kharo ? uttara : hA, (1) saMketa, (2) tapa, (3) cAritra, (4) dAna, (5) mithyAtvAdinA pratipakSabhUta - samyaktvAdinI bhAvanAo... di, A badhA jJAnAvaraNa karmanA kSayopazama-kSayanAM kAraNo che... A badhA kAraNothI kSayopazama-kSaya thayA bAda, te vyaktine vivakSita arthAkAra (ghaTazabdathI ghaTAkAra) saMvedana thAya che... sAra H eTale saMvedana thavAmAM mULa kAraNa to kSayopazama ja che... (1) kSayopazama hoya to saMketAdi vinA paNa arthAkAra saMvedana zakya che, ane (2) kSayopazama na hoya to saMketAdi hovA chatAM paNa arthAkAra saMvedana azakya che... * A ATha karmanuM + temanA baMdhanuM + baMdhahetunuM svarUpa, karmagraMthAdi zAstrothI jANI levuM... * ahIM Adi zabdathI, tapAdinA peTAbhedA samajavA... dA.ta. tapanA ApyaMtara... te baMnenA pAchA cha-cha prakAra, eTale tapanA kula bAra prakAra... chu. 'jJAnAvarAvargana0' kRti 3-pAna: / For Personal & Private Use Only prakAra (1) bAhya, ane (2) Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 842 (182) anyathA tat pravRttyabhAvAt tatprathamatayaiva sarvatrAdRSTasaGketAnAmarbhakANAM saGkettasya kartumazakyatvAt / tathAhi-na saGkettakazabdAdapyasaGketitAt tadarthapratipattiH, saGkettavaiyarthyaprasaGgAt, asaGketitAdapi tataH tatpratIteH tatsaGketakaraNe ca tatrApyayameva vRttAnta ... vyAkhyA ... tatpravRttyabhAvAt-vivakSitArthakArasaMvedanapravRttyabhAvAt / abhAvazca tatprathamatayaiva-tajjanmApekSayA sarvatra adRSTasaGketAnAmarbhakANAM-bAlAnAM saGketasya kartumazakyatvAt / tathA'zakyatvamevAha tathAhItyAdinA / tathAhItyupapradarzane / na saGkettakazabdAdapyasaGketitAt sakAzAt tadarthapratipattiH-saGketazabdArthapratipattiH / kuto netyAha-saGketavaiyarthyaprasaGgAt / prasaGgazca asaGketitAdapi tataH-saGketakazabdAt tatpratIteH-saGketakazabdArthapratIteH / tatsaGketa ... manetirazmi .. - kSayopazamathI ja arthAkAra saMvedananI siddhi (182) pUrvapakSaH jo pUrvokta krama na mAnIe to? arthAt kSayopazamathI ja arthAkAra saMvedana thAya - medhUna bhAMnI to ? syAdvAdIH to to arthAkAra saMvedanI pravRttino ja vilopa thaze! kAraNa ke nAnA-nAnA bALakoe to A janmanI apekSAe pahelI ja vAra te padArthone joyA che... eTale teone teno saMketa kadI me yo 4 nathI... sAvA asaMtita pANIne to saMta 42vo zabhya 4 nathI... (3bha nathI ? te AgaLa batAvaze) eTale tevA bALakone to kSayopazamathI ja arthAkAra saMvedana mAnavuM joIe... eTale kSayopazama ja saMvedanasAdhaka siddha thaze... ............ vivaraNam .... 39. na saGketakazabdAdapItyAderayamabhiprAya:-prathamata: kenApi zabdena kasmiMzcidarthe saGkete kriyamANe svata eva kiyAnapi saGketakadhvane: sambandhI arthaH pratIyate saGketAheNa pramAtrA / tathAhi-eSa padArtho ghaTa ityucyate / asmin saGketake vAkye eSazabdasya padArthazabdasya ucyate iti zabdasya ca svayamevArthaM vettyasau ghaTa ityatra tu vizeSata: saGketa iti, ato'bhyupagantavyametad yaduta saGketAbhAve'pi kiJcit kvacit kuto'pi zabdAdavabuddhyate / yadi tu sarvatraiva saGketakasya vyapekSatA syAt tadAnIM vyavahArapralaya eva syAt, sUtroktayukteriti / / pUrvapakSIne yo sAlita 42j cha, saMvahananI pravRttimA kSayopazama nahIM, 55 // saMtAhi // 29 // chane AvuM kahevA pAchaLa gUDha Azaya e ke, vastu abhilASyarUpa nathI, nahIMtara to saMketa vinA paNa zabdathI vastuno bodha kema na thAya? paNa graMthakArazrI saMketa vinA paNa kSayopazamathI saMvedananI saMgati karI pUrvapakSInA pralApano nirAsa 42ze... 1. pUrvamudrite tu 'cetyasau' ityazuddhapAThaH, atra tu K-J-M-pratAnusAreNa zuddhiH kRtaa| 2. 'saGketakasavyapekSatA' iti c-paatthH| 3. pUrvamudrite tu 'sUkto0' iti pAThasyAzuddhiH, atra tu N-pratAnusAreNa kRtA zuddhiH / For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 843 (caturtha: ityanavasthAprasaGgaH / ( 183 ) kvacidavasthAMne cAsaGketitAdeva tatpratItau asmanmatAnuvAda eva, tata: zabdAt tadAvaraNakarmakSayopazamastato vivakSitArthAkAraM saMvedanametacca saGketakazabdAdapyaviruddhameveti / sarvasyaivAsyaivaM tadAvaraNakarmakSayopazamahetutvAvizeSataH Do anekAntajayapatAkA vyAkhyA karaNe ca-saGketakazabdasaGketakaraNe ca tatrApi - aparasaGketakazabde / kimityAha-ayameva vRttAnto yaduta tatsaGketakaraNameva iti - evamanavasthAprasaGgaH / kvacidityAdi / kvacitzabdAntare'vasthAne cAbhyupagamyamAne asaGketitAdeva tatpratItau abhyupagamyamAnAyAmityarthaH / kimityAha - asmanmatAnuvAda eva / kuta ityAha-tataH-a :- asaGketitAt zabdAt paryantavartinaH tadAvaraNakarmakSayopazamaH - adhikRtazabdArthajJAnAvaraNakarmakSayopazamaH tataH-kSayopazamAd vivakSitArthAkAraM saMvedanam-adhikRtazabdArthAkAraM saMvedanametacca - evaM bhavatsaGketakazabdAdapyaviruddhameva asmAdapyasaGketitAdeva bhavatu iti na kazcid doSaH / Aha-sarvasyaivAsya-zabdasya vyavahArakAlabhAvino'pi evaM saGketakazabdavat tadAvaraNakarmakSayopazamahetutvAvizeSataH - ... aneDAMtarazmi pUrvapakSa : bALakane saMketa karavo kema zakya nathI ? syAdvAhI : eSa padArtho ghaTaH ucyate // saMDeta zabda che... have temAMnA eSaH, padArtha:, ucyate zabdono saMketa thayo nathI. (bALakane kAMI ja khabara nathI) to te zabdono artha ja nahIM jaNAya. jo jaNAto hoya, to saMketa vinA artha jaNAya tevuM nakkI thayuM ane to pachI 'ghaTa'no saMketa paNa jarUrI nathI... jo badhAno saMketa jarUrI hoya, to vyavahArano nAza thaze, eka paNa saMketa karI nahIM zAya... have bhe te eSaH padArthaH, ucyate sevA zabdono pe| saMDeta urazo to to anavasthA thaze ! (tenA saMketa karanAra zabdono paNa saMketa karavo paDaze ane pachI te saMketakanA zabdono paNa... ema anavasthA.) (183) have jo kaze avasthAna karazo, dhAro ke dasamA saMketakavAkyagata zabdono saMketa na bhAnI, tenA zabdArthano svataH 4 (=saMketa vinA 4) jodha mAnazo, to to (yadyapi anavasthA nahIM Ave, paNa tevuM mAnavAmAM to) amArA matano ja anuvAda thaze ! kAraNa ? kAraNa e ja ke, saMketa vinA paNa jema dasamA saMketakavAkyagata zabdathI, tenA arthaviSayaka jJAnAvaraNakarmano kSayopazama thAya ane eTale ja vivakSita arthAkAra saMvedana thAya... tebha 'eSa padArtho ghaTa ityucyate' - sevA saMtavAsyagata zabdathI pe|, saMketa vinA svataH 4 (kssyopazamathI ja) pratIti thaI jaze... phalataH (tame je kahyuM hatuM ke saMketa te kSayopazamano abhibhaMjaka che, te) jamArA bhatano 4 anuvAha thaze... 1. 'kvacit tadava0' iti ka- pAThaH / 2. 'sthAne cAsmanmatA0' iti ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 844 adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA saGketakatvamiti cet, na, etadavizeSAsiddheH prabaletarAvaraNaviSayabhedena vizeSAt / (184) syAdetadarbhako'pyasakRdayamityAdizabda saGkettyArthasannidhau uccAryamANamAkarNya vyavahartazca tathA vyavahAre pravartamAnAn dRSTvA pratipadyate zabdArtham / tathAhi-na mAtrAdibhiH ................ vyAkhyA - vivakSitArthajJAnAvaraNakarmakSayopazamahetutvAvizeSataH kAraNAt saGketakatvam / iti cet, etadAzaGkyAha-na, etadavizeSAsiddheH-tadAvaraNakarmakSayopazamahetutvAvizeSAsiddheH / asiddhizca prabaletarAvaraNaviSayabhedena vizeSAt / tathAhi-prabalAvaraNakSayopazamakRt saGketakazabda aprabalAvaraNakSayopazamakAriNazca vyavahArakAlabhAvina iti bhAvanA / syAdetadityAdi / athaivaM manyase arbhako'pi-bAlo'pi asakRt-anekazaH ayamityAdizabdaM ayaM ghaTa ityAdirUpaM saGketyArthasannidhau uccAryamANaM, ghaTAdisannidhAvityarthaH, AkarNya tathA vyavahartRzcaprANinastathA-tadAnayanAdau vyavahAre pravartamAnAn dRSTvA pratipadyate zabdArtham, ayamityAdinA zabdena puro'vasthitArthAdirUpam / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / na ....... bhanesidrazmi - pUrvapakSa : bha, saMtAje 'eSa ghaTaH ucyate' pAsya kSayopazamanI hetu cha, tema 'ghaTamAnaya' vyavahArakALe paNa te vAkya kSayopazamano hetu che, tema tame mAno cho ja (kAraNa ke, to ja jJAna thAya...) to pachI 'ghaTamAnaya' pAsyane 59 / saMtavAya bhAnapuM 4 57ze.... utta253 : nA, 'eSa ghaTa: ucyate' thI pramANAvara no kSayopazama thAya tethI te. saMtavAcya cha (tanA bhATe 40% saMtavAyanI 0432 na 53) ane, 'ghaTamAnaya' thI bhaha sAva25no kSayopazama thAya tethI te saMketavAkya nathI (eTale ja tenA mATe bIjA saMketavAkyanI jarUra paDe che...) (184) pUrvapakSa : are ! tame to pAhizono saMta ro cho, 59 // parI bAta to me che , ghaTAdi zabdono saMketa kadI karAto ja nathI. pAse ghaDo hoya, tyAre vaktA kahe ke - "ghaDo lAva" - to AvA zabdo sAMbhaLI, pAse rahela vyakti ghaDo levA pravRtti kare che... have A vakhate bAjumAM rahelo bALaka (1) ghaTanI najIkamAM rahIne 'ayaM ghaTa:' sevA zo bolAta sAmaNe, ane (2) ghaTamAnaya 4 to, sAto me... senAthA, ayam ghaTa: mevA zanI artha 'sAbhe 23 sugrIvAhamAna 56Artha cha' meM 10 se che... ane bheTale pachI ghaTa04thI, pAnI 59 / ghaTa vize pravRtti thAya che... te bhArIte - 1. 'saGketatvamiti' iti g-paatthH| 2. 'etadvizeSA0' iti k-paatthH| 3. pUrvamudrite tu 'sakRdityA' iti pAThaH, atra tu D-pratAnusAreNa zuddhiH kRtaa| 4. 'zabdasaGketyA0' iti g-paatthH| 5. 'kAraNataH' ityadhikaH ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA 845 tang ( caturtha: kasyacid ghaTAdAvapi saGketaH kriyate, dRzyate ca tatpratipattiriti / atrocyate- dRzyate khalviyaM pratipattiH, kintu bhavatpakSe na yujyate asakRddarzanakAle'pyAdizabdAt pratipattyanupapatteH, asaGketitatvAdupapattau cAsmaduktanyAyena kathaJcid vAstavasaNTaGkasiddhiH / * vyAvyA X mAtrAdibhiH-prANivizeSaiH kasyacit- arbhakasya ghaTAdAvapi saGketaH kriyate / AstAmayamityAdizabdasyAtiprasiddhasya dRzyate ca tatpratipattiH - ghaTAdipratipattiH kAlena iti / etadAzaGkyAha-atrocyate-dRzyate khalu iyaM - yathoditA pratipattiH, kintu bhavatpakSe - tvadabhyupagame na yujyate / kathaM na yujyata ityAha- asakRddarzanakAle'pi AdizabdAt-prathamazabdAt tajjanmApekSayA / kimityAha-pratipattyanupapatteH / anupapattizca-asaGketitatvAdupapattau ca satyAM asmaduktanyAyena-'ta~ta: zabdAt tadAvaraNakarmakSayopazamaH' ityAdinA / kimityAha-kathaJcid * anekAMtarazmi mAtAdi vyaktio, te bALakane "Ane ghaDo kahevAya - Ane kapaDo kahevAya" - ema ekeka padArthane laIne saMketa karatI nathI, paraMtu bALaka pote ja tevA zabdo sAMbhaLI ane tevo vyavahAra dekhI zabdArthane jANI le che... Ama, jyAre ghaTazabdano saMketa paNa karAto nathI, tyAre 'yaM' jevA atiprasiddha zabdanA saMketanI to vAta ja zuM ? (temAM to sutarAM saMketa anAvazyaka che...) AvuM thayA bAda bALakane, kAlAMtare saMketa vinA paNa ghaTazabdathI ghaTanI pratIti thAya che ja... (to tame ghaTazabdano saMketa kema kaho cho ?) syAdvAdI : tamArI vAta sAcI che, saMketa vinA paNa ghaTAdino bodha acUka dekhAya che... paNa teno bodha tamArA mate ghaTato nathI, kAraNa ke vaktA bhale anekavAra ghaDo lAva' - evo zabdaprayoga kare, paNa (bALakanA janma pachI) vaktA vaDe prathamavAra uccArAtA zabdothI, bALakane ghaTano bodha thaI zake nahIM... prazna : paNa kema ? uttara : juo, tame saMketita zabdathI ja arthapratIti mAno cho... have janma pachI prathamavAra saMbhaLAtA vatRzabdono saMketa kadI koIe karyo ja nathI, to te zabdothI, bALakane ghaTano bodha zI rIte thAya ? pUrvapakSa H te AdizabdathI (=janma pachI prathamavAra saMbhaLAtA zabdathI) saMketa vinA paNa arthabodha mAnIe to ? syAdvAdI : to to amAro vAda ja zaraNa thaze ! kAraNa ke ame paNa e ja kahIe chIe ke, keTalAka zabdothI saMketa vinA sIdho jJAnAvaraNakarmano kSayopazama thaye, svataH ja arthabodha thAya che.. . 'yite' kRti pADo na vidyate na-pratau / rUti -pATa: / 4. dRzyatAM 84rUtamaM pRSTham / 2. 'zandrAt tatprati', kRti 1-pATa: I rU. 'vAstavasambandhasiddhe ' For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 846 -> (185) anAditvAt saMsArasyAsakRcchrutatvAt sarvazabdAnAmAdyazabdazravaNAsiddhiriti cet, sutarAM tatsiddhiH, anAdAvapi bhave tasya tadvAcakatvena zravaNAt tatastadarthapratItisiddheH, anyathA cAsiddherityanAdimAn vAcyavAcakabhAvaH / (186) vAcakatvaM - vyArahyA che vAstavasaNTaGkasiddhiH-pAramArthikasambandhasiddhiH zabdArthayoriti bhAvanA tvadhaH kRtaiva / para Aha-anAditvAt saMsArasya asakRcchrutatvAt sarvazabdAnAM tatra tatra vyavahAre AdyazabdazravaNAsiddhiH / iti cet tatazcAdizabdAt pratipattyanupapatterityacAru / etadAzaGkyAha-sutarAM tatsiddhiH, prakramAd vAstavasaNTaGkasiddhiH / kathamityAha-anAdAvapi bhave-saMsAre tasyavivakSitasyAyamityAdeH zabdasya tadvAcakatvena-puro'vasthitabhAvavAcakatvena zravaNAt tataH kAraNAt tadarthapratItisiddheH-vAcyArthapratItisiddheH anyathA cAsiddheH iti-evamanAdimAn vAcyavAcakabhAvaH zabdArthayoriti / vAcakatvaM ca zabdasya / kimityAha-vAcyaviSayasaMvedana - anekAMtarazmi eTale to zabda-arthano vAstavika saMbaMdha ja siddha thaze. (bhAva e ke, saMketa vinA paNa zabda vastuvAcaka banato hovAthI, zabda-arthano vAstavika saMbaMdha ja mAnavo joIe... ane eTale to vastune abhilApya paNa mAnavI ja rahI.) ' (185) pUrvapakSa: paNa, bALaka ke anya koIpaNa vyaktine pahelIvAra to zabdanuM zravaNa siddha ja nathI, kAraNa ke saMsAra to anAdi hovAthI dareka jIvane zabdanuM zravaNa anekavAra thaI gayuM che... eTale bALaka, A janmanI apekSAe pahelIvAra je "A ghaDo kahevAya' - evA zabdo sAMbhaLe che, te zabdo paNa pUrve anekavAra zrata hovAthI saMketita ja che ane saMketita hovAthI ja, bALakane te zabdathI arthapratIti thAya che... syAdvAdIH are ! to to zabda-arcanA vAstavika saMbaMdhanI sutarAM siddhi thaze, kAraNa ke tamArA kahevA pramANe to anAdi saMsAramAM "yaM paTa:' - evA zabdonuM, sAme rahela ghaTAdi padArthanA vAcakarUpe zravaNa thAya che ane AvA anAdi zabdazravaNathI ja, tene ghaTazabdathI ghaTarUpa vAcyArthano bodha thAya che... (anyathAga) bAkI jo anAdisaMsAramAM am Adi zabdonuM arthavAcakarUpe zravaNa na mAno, to bALakAdine ghaTAdizabdathI ghaTAdi arthano bodha thaI zake nahIM. (kAraNa ke jyAM tevo vizrAma mAno, te pahelA to athavAcakarUpe zabdanuM zravaNa thayuM ja nathI, eTale tenA mATe to te zabda asaMketita thatAM, tene zabdathI arthapratIti saMgata thaze nahIM..). sAra eTale (1) zabda vAcaka, ane (2) artha vAcya - ema zabda-arthano vA-vAcaka saMbaMdha 2. 'sarvathA zabdAnA' rUti -pazci7: 2. "zravArtha' rUti -paDhi: rU. pUrvamukite tu "ceri.' rUti pAThaka, matra 7 D-pratAnusAre zuddhiH | 4. "pratyuttare ramAva ' tyadho Tu-pazci7: / For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (caturtha ja 847 anekAntajayapatAkA ca zabdasya vAcyaviSayasaMvedanajanakatvameveti pratipAditaM purastAt / buddhiprakAzArthe ca zabdaprAmANyaM svatantranItyA'tipANDityakhyApanaphalam / na hyasau svasaMvido vyatiriktAdivikalpaiH kazcidupapadyate svasaMvidviSayaprAmANyAbhyupagame ca jJAnasvalakSaNa tyAre ja janakatvamevetyetadasakRt pratipAditaM purastAt / doSAntaramAha-buddhiprakAzArthe ca bhavadabhimate zabdaprAmANyaM svatantranItyA-paramArtharUpayA'tipANDityaguNaprakhyApanaphalamityupahAsavacanam / etadbhAvArthamAha-na hyasau-buddhiprakAzaH svasaMvidaH sakAzAt vyatiriktAdivikalpaiHvyatiriktAvyatiriktobhayavikalpaiH kazcidupapadyata iti bhAvitamasakRt / svasaMvidviSaya * anekAMtarazmi ... anAdikAlIna ja mAnavo rahyo. * zabdanI arthavAcakatAsiddhi : (186) praznaH zabda te arthano "vAcaka che - eTale zuM? uttaraH vAcakatA eTale vAcyabhUta padArthanA saMvedananI janakatA... arthAt ghaTazabda te potAnA vAcyabhUta ghaTanA saMvedanane utpanna kare che. (vaktAe bolelA ghaTazabdathI zrotAne ghaTanuM saMvedana thAya che...) A badhuM ame AgaLa batAvI ja gayA chIe... e zabdanI vikalpabuddhiviSayatAno nirAsa bauddha zabdanI pramANatA padArtha vize nahIM, paNa buddhimAM bhAsatA ghaTAkArAdi vize mAnIe to? syAdvAdIH potAnI pAramArthika tatranIti pramANe, A rIte buddhipratibhAsita arthAkAra vize zabdanI pramANatA mAnavI e to bahu abhUta paMDitAI kahevAya !! tame bahu sArI vyavasthA karI che... A ja vAtane (=bauddhanuM kathana anucita che - evuM) jaNAvavA kahe che - jene tame zabdano viSaya kaho cho, te buddhiprakAza (=vikalpabuddhipratibhAsa) svasaMvittithI (1) vyatirikta=bhinna che, ke (2) avyatirikta=abhinna - evA vikalpothI te buddhiprakAzanI saMgati thatI nathI. evI bhAvanA ane anekavAra pUrve batAvI dIdhI.. ((1) jo bhinna hoya, to te avasturUpa hovAthI, tevA avastu vize zabdanI pramANatA mAnavI paDaze, ane (2) jo abhinna hoya, to kharekhara te svasaMvedana vize ja zabdanI pramANatA siddha thaze..). * A badhA kaTAkSa vacano che... eTale bauddhanI AvI mAnyatA pramANe to koI ja vyavasthA na ghaTe.... 2. "vAviSaye saMvena' ti -paDhi:. 2. "saMhAravavana' ta TupATha: / For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA vAcakatvameva zabdAnAmityetadapi vastutaH pratipAditameva, (187) apohaviSayatve ca zabdAnAM tasya tattvato'sattvAt nirviSayatvenAnekadoSaprasaGgaH / tathAhi " kSaNikAH sarvasaMskArA ityAptavacanaM vRthA / apohaviSayatve'sya yathArthatvaviyogataH // 1 // ... vyAkhyA prAmANyAbhyupagame ca kimityAha - jJAnasvalakSaNavAcakatvameva zabdAnAmityetadapi vastuta:paramArthataH pratipAditameva purastAt, apohaviSayatve ca zabdAnAM tasya apohasya tattvato'sattvAnnirviSayatvena hetunA kimityAha- anekadoSaprasaGgaH / enameva darzayati tathAhItyAdinA / kSaNikAH sarvasaMskArA ityAptavacanaM vRthA - nirarthakameva apohaviSayatve'sya - Aptavacanasya yathArthatvaviyogataH kAraNAt // 1 // viyogazca apoho yat - yasmAnna saMskArAH - na svalakSaNAni aneaMtarazmi bauddha : to zabdanI pramANatA svasaMvedana vize ja mAnI laIe to ? syAdvAdI H to to zabdanI vastuviSayakatA ja siddha thaze, kAraNa jJAnarUpa svasaMvedana to niraMza svalakSaNarUpa hoI vAcya mAnavAmAM to, paramArthathI vastune ja vAcya mAnavAnuM siddha thayuM ane eTale to tenI vastuviSayastA 4 siddha thAya.... e badhuM ame pUrve batAvI gayA chIe... * zabdane apohaviSayaka mAnavAmAM doSaparaMparA (187) bIjI vAta, zabdanA viSaya tarIke jo vikalpabuddhipratibhAsa rUpa apoha mAnazo, to paramArthathI to apoha asat (= avastu) hoI, zabdane avastuviSaya ( =nirviSaya5) mAnavAno prasaMga AAvaze ! jauddha : to bhale, tene nirviSaya mAnIzuM ? syAdvAhI : are ! to to ane choSo khAvaze... te A rIte * AptavayananI jayathArthatA * "(1) 'saMsAragata tamAma saMskAro (= pachArthI) kSaziGa =kSAmAtra sthitivANA che' - khevuM tamArA AptanuM vacana vRthA-phogaTa mAnavuM paDaze, kAraNa ke A vacanane jo apohaviSayaka mAno, to to tenI yathArthatA ja na ghaTe... (arthAt 'padArtha kSaNika che' - evuM vacana padArthane AzrayIne kaheluM na gazAya...) * " tatredamuktaM bhagavatA - 848 - 1. anuSTup / kSaNikAH sarvasaMskArA asthirANAM kutaH kriyA / bhUtiryeSAM kriyAM saiva kArakaM saiva cocyate // " ( tattvasaM0 paM0 pR. 11 / bodhi0 pa0 pR0 376 / tantravA0 pR0 120 / ) For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 849 anekAntajayapatAkA (caturtha: apoho yanna saMskArA na ca kSaNika iSyate / iSTau vA tasya vastutvaM balAdeva prasajyate // 2 // (288) namo buddhAya vetyavistavaH sarvo nirarthaH. tattattvAnabhidhAnena tathA ca vacanakSatiH // 3 // avastutvApratijJAnAt teSAmiSTau ca tattvataH / / sarvastavAvizeSaH syAdayogAd vastvavastunoH // 4 // ......... vyAdhyA na ca kSaNika iSyate'poho'vastutvAt / iSTau vA kSaNikatvasyApohasya vastutvaM-saMskAratvaM balAdeva prasajyate // 2 // tathA namo buddhAya cetyAdiH stavaH sarvo nirarthakaH, arthazUnyatvAniSphala ityarthaH / tattattvAnabhidhAnena tathA ca vacanakSatiH // 3 // kathamityAha-avastutvApratijJAnAt teSAM-buddhAdInAM iSTau ca vacanakSateravastutvApratijJAnasyetyarthaH / tattvataH-paramArthataH sarvastavAvizeSaH syAt namo buddhAya namaH zivAyetyAdistavApekSayA / kuta ityAha-ayogAd - anekAMtarazmi che zA mATe yathArthatA nathI? te kahe che - (2) vacana - "saMskAra kSaNika che' ema che. teno viSaya apoha tame kaho cho. have apoha saMskAra paNa nathI ane kSaNika paNa nathI. eTale baMnemAMthI eke zabdano viSaya nathI. tethI ja te vacana yathArtha nathI... jo apohane saMskArarUpa ane kSaNika-kSaNasthAyI mAnazo, to to - yadyapi taSiyaka AptavacananI yathArthatA ghaTI jAya, paraMtu tevuM mAnavAmAM to - apohane vasturUpa mAnavAno prasaMga Avaze... (je boddhane iSTa nathI...) - buddhastavanI nirarthaktA : (188) (3) "namo vRddhA=buddhane namaskAra thAo" - evI badhI stutio paNa nirarthaka banaze, kAraNa ke e stutio (tattImadhanena=) kharekhara to buddhanuM kathana karatI ja nathI, paNa apohanuM ja kathana kare che, ke je avasturUpa che. eTale e stutio arthazUnya hoI niSphaLa che... tathA, A stutinA vacananI kSati (kahAni) thAya che. te have AgaLanA zlokamAM jaNAve che. (4) A stuti tame buddhane sAme rAkhIne karo cho, paNa AvI apohaviSayaka stutio buddhanI sAme tyAre bolAya ke jayAre buddha apaharUpa=avasturUpa hoya... paNa tevuM to tame mAnatA nathI, kAraNa ke tame tevI (=buddhane avastu mAnavAnI) pratijJA kadI karatA nathI.... (eTale buddhane tame vastu ja mAno cho, to te vize apohaviSayaka stutio zI rIte pravarte?) tethI to stutivacananI hAni 1. "patra' ta -pATha: 2-4. anukuY I For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tha%Ara ) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA (189) zikSApadAbhidhAnaM ca bhAvArthAnabhidhAnataH / geyAditulyamevaM syAt tadvAcyatvAvizeSataH // 5 // vastvavastunoH asambandhAd buddhavastvapohAvastunoriti // 4 // tathA zikSApadAbhidhAnaM cahiMsAviratyAdyabhidhAnaM ca bhAvArthAnabhidhAnataH-avastutvAbhidhAnena hetunA geyAditulyamevaM - anekAMtarazmi - thaze ja... bauddhaH (rUchI vA=) buddha vAstavika hovAthI, tene viSaya karIne pravartatA vacananI hAni to amane iSTa ja che... (kAraNa ke te vANI apohane ja viSaya kare che, vastune nahIM...) syAdvAdI : are ! to to vAstavika rIte (1) namo vRddhAya, (2) nama: zivAya, (3) nama: MAya... vagere badhA stavo samAna mAnavA paDaze... (arthAt buddhanamaskAra paNa zivanamaskArarUpa mAnavo paDaze...). kAraNa? kAraNa e ja ke, jema "nama: zivAya' stuti buddhane viSaya nathI karatI, tema "namo buddhAya stuti paNa buddhane viSaya nathI karatI, to te be stutimAM pharaka zuM rahyo? bauddha "namo buddhAya' stutino viSaya je apoha che, te to buddha sAthe saMbaMdhita che, jyAre bIjI stutino viSayabhUta apoha buddha sAthe saMbaMdhita nathI. e ja te bemAM taphAvata che. syAdAdIH A kathana paNa yukta nathI, kAraNa ke (ka) buddha vasturUpa che, ane (2) apoha avasturUpa che, eTale A baMneno saMbadha zakya ja nathI. tethI apohane vastusaMbaddha mAnI, te apohaviSayaka stutinI vizeSatA sAbita karavI paNa asaMgata ja che... sAraH tethI buddhastava to zivAdistavanI samAna hovAthI, tene bolavAno prayAsa niSphaLa che... zikSApadakathananI geyatulyatA : ' (189) (5) hisAvirati, mRSAvirati... vagere buddha je zikSApadonuM abhidhAna karela che, te abhidhAna vastune viSaya na karato hovAthI - apaharUpa avastune viSaya karato hovAthI - kharekhara ... vivaram .... 40. asambandhAd buddhavastvapohAvastunoriti / buddharupaM vastu apoharUpaM cAvastu tayorddhayorapyasambandhAt / ayamartha:-namo buddhAyetyAdau stutivAkye yo'pohaH sa na buddhalakSaNena vastunA saha sambaddhaH, ato niSphala eva stavaprayAsa: zivAdistavebhyo vizeSAbhAvAd buddhastavasyeti / / // iti zrImunicandrasUriviracite anekAntajayapatAkAvRttiTippaNake'bhilApyAnabhilApyAdhikAraH // 2. anukun 2. vRddhA(?)vattva' ta Tu-pad: I rU. "prayAsa: navoda vA vastu tayonu() stavasthati ta zrI ti g--pATha: For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 851 anekAntajayapatAkA (caturthaH na cAsattvAd vizeSo'sya ghaTate sUpapattitaH / avastutvAdasattvaM ca tasya vastutvamanyathA // 6 // (190) jaghanyAzlIlavAdazca yo'pi ratnatrayAnugaH / anarthAya na so'pyevaM hanta yuktyopapadyate // 7 // ........... vyAkhyA ..... syAt-itthaM bhavet / kuta ityAha-tadvAcyatvAvizeSataH-avastuvAcyatvAvizeSAt, avastunazca bhedAyogAditi bhAvaH / / 5 / / tathA cAha-na cAsattvAt kAraNAd vizeSaH-bhedo'sya-aMvastunaH apohasya ghaTate sUpapattitaH-suyuktitaH, avastutvAddhetorasattvaM ca tasya-apohasya / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-vastutvamanyathA tasyApohasya // 6 // tathA jaghanyAzlIlavAdazca yakArAdibhiryo'pi ratnatrayAnugaH-buddhasaGghadharmaviSayaH anarthAya-pratyavAyAya na so'pi-vAda .... manetirazmi to tenA dvArA bhAvArthanuM kathana thatuM ja nathI... eTale to te kathana gAnAditulya ja banaze, kAraNa ke baMnenA vAcya tarIke avastu to samAna ja che... (jema gAna avastune vAcya banAve che, tema zikSApadanuM abhidhAna paNa avastune ja vAcya janAve che...) (zikSA56 mane nano me pAuvA prazna 2 4 cha -) praznaH zikSApada bhale avastune vAcya banAve, paNa te avastu upAdeya che ane gAnaviSaya savastu upAya nathI tyAha... uttara : tevo bheda avastumAM na hoya, eTale zikSApadanuM abhidhAna gAnatulya ja banaze... (6) uparota pAta vize 4 jITuMcha - pUrvapakSaH geyano viSaya avastu to che ja nahIM (asattva) jayAre zikSApadano viSaya to apoha cha. sAma banemA mecha... uttarapakSa apoha paNa avastu hovAthI tenuM paNa asattva ja che, eTale koI bheda nathI. jo apohanuM sattva mAnazo to te vasturUpa thaze je tamane bilakula mAnya nathI... (eTale zikSApadanuM samidhAna geyatulya 4 che...) - azlIlavAdanI anarthakatAnI asaMgati (180) (7) jauddho 39 ratna mAne cha : (5) dharma, (5) suddha, bhane (1) saMgha... // trae * "tatra prathama tAvat trINi ratnAni / tadyathA - buddho dharmaH saMghazca / " - dharmasaM0 pa0 1 / 1. 'vA'sattvAd' iti ga-pAThaH / 2-3. anuSTup / 4 pUrvamudrite tu 'vastunaH' ityazuddhaH pAThaH, atra tu DpratAnusAreNa shuddhiH| 5. 'yakArAdiH yo'pi' iti ng-paatthH| 6. 'trayAnuyogabuddha0' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA fmakSo !' rUtyAvizISya tavaMvittine yujyA pravRttyAdyaGgabhUteti sarvamevAsamaJjasam // 8 // " vyAkyA che evama-vastuviSaye zabdAnAM hanta yuktyopapadyate, ratnatrayAnugatvAsiddheH // 7 // tathA bhikSo ityAdizabdAcca AmantraNAdirUpAt tatsaMvittiH-bhikSusaMvittirna yujyate, svalakSaNatvena tadanabhidhAnAt / kimbhUtetyAha-pravRttyAdyaGgabhUtA-pravRttinivRttikAraNabhUtA tatsaMvittiH itievaM sarvamevAsamaJjasam // 8 // - anekAMtarazmi kara ratna vize jeo jaghanya azlIlavAda kare, teone te vAda anartha ( duHkhAdi) mATe thAya che, evuM bauddho kahe che... paNa zabda jo vastune viSaya ja na kare, to azlIlavAda paNa kharekhara to ratnatraya vize thaI zakato ja nathI, te to apoha vize ja thAya che... ane e yuktithI jo azlIlavAda ratnatraya vize na thAya, to te vAda anartha mATe zI rIte bane? (bhAva e ke, ratnatrayane viSaya banAvanAra azlIlavAdane ja tame anartha mATe kaho cho... paNa te vAda apohane viSaya banAvato hovAthI, temAM ratnatrayAnusAritA to siddha ja nathI, to teno anarthakArakarUpe tame zI rIte ullekha karo cho?) bhikSusaMvedananI aghaTitatA - (8) buddha bhagavAna AmaMtraNa kare ke - "he bhikSu !" to e AmaMtraNa zabdathI paNa bhikSukanuM saMvedana ghaTaze nahIM, kAraNa ke e zabdathI bhikSurUpa svalakSaNanuM to kathana thatuM ja nathI, tenAthI mAtra apohanuM ja kathana thAya che... eTale ghaTazabdathI akathita jema paTanuM saMvedana thatuM nathI, tema bhikSuzabdathI akathita bhikSunuM paNa saMvedana nahIM thAya... paNa te bhikSunuM saMvedana ja to pravRtti-nivRttinuM kAraNa che.. (he bhikSu! tuM dharmanuM Acara, pApane choDI de - evuM kathana sAMbhaLI, jo bhikSuzabdathI bhikSune potAnuM saMvedana thAya, to ja tenAthI dharmaviSayaka pravRtti ane pApaviSayaka nivRtti thaze. paraMtu te zabdathI bIjAnuM kathana thaye, bhikSusaMvedana aghaTita bane... ane eTale to bhikSunI pravRtti-nivRtti paNa asaMgata bane...) eTale zabdane apohaviSayaka mAnavAmAM, badhI ja vyavasthAo asamaMjasa thaze ! * jadhanya eTale halakI kakSAnI ane azlIlavAda eTale gALo ApavI... eTale halakI kakSAnI gALo ApavI tene azlIlavAda kahevAya. je anartha mATe thAya che... 2. gaNapU! 2. "tA to saMviti' ti za-pAzcanya: 1. For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 853 ( 116) kRtyAdri kRta vistareLa // anekAntajayapatAkA / tyAdrita vistareLa / iti caturtho'dhikAraH // 4 // vyAkhyA ityanekAntajayapatAkATIkAyAM caturtho'dhikAraH // * anekAMtarazmi (191) have A vize vadhu vistArathI saryuM... phalitArtha : tethI dareka vastune (1) abhilApyadharmanI apekSAe abhilASyarUpa, ane (2) anabhilApyadharmanI apekSAe anabhilApyarUpa - ema ubhayarUpa ja mAnavI joIe... // A pramANe abhilApya-anabhilApyavastuvaktavyatA svarUpa caturtha adhikAranuM gujarAtI vivecana sAnaMda saMpUrNa thayuM // // kRti zam|| For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa anekAntajayapatAkA pariziSTa - 1) anekAntajayapatAkA'ntargatAnAM pramANavArtikazlokAnAM svopajJavyAkhyAyAH manorathanandikRtavRttyAzca samupanyAsaH pR. 688 paM. 3 ya eva tarhi kRtakaH sa evAnityaH, bhedAbhAvAt pratijJArthaikadezo hetuH syAt / naiSa doSaH / yasmAt sarve bhAvAH svabhAvena svasvabhAvavyavasthiteH / svabhAvaparabhAvAbhyAM yasmAd vyAvRttibhAginaH // 3/40 // tasmAd yato yato'rthAnAM vyAvRttistannibandhanAH / jAtibhedAH prakalpyante tadvizeSAvagAhinaH // 3/41 // (svo0) sarva eva hi bhAvAH svarUpavyavasthitayaH / te nAtmAnaM pareNa mizrayanti, tasmAdaparatvaprasaGgAt / yadyeSAmabhinnamAtmabhUtaM rUpam, na tatteSAm, tadAnIM teSAmabhAvAt / tadaiva hi syAt, tasyaiva bhAvAt tadvyatiriktasyAnyasyAbhAvAt tasyaiva ca punarbhedavirodhAt / taccAtmani vyavasthitamamizrameva / arthAntaramayanaikasaMbandhe'pi na tatteSAM sAmAnyam, atadrUpatvAt, dvitvAdisaMyoga-kArya-dravyeSvapi prasaGgAt / na hi saMbandhinA'pyanyenAnye samAnA nAma tadvanto nAma syuH / bhUtavat kaNThe guNena / nAbhinnapratyayaviSayA bhUtavat / tadAtmAnameva hi buddhiH saMsRjantI sAmAnyaviSayA pratibhAsate naikasaMbandhinAviti, bhUtavat / taddarzinyAH sA bhrAntiriti cet, tadarzanIti kutaH ? nirbIjabhrAntyayogAditi cet, ta eva tadekakAryA bIjam, saMkhyA-saMyogakAryadravyAdimatsu bhUtAdiSvabhAvAt ca / tanna, tatra sAmAnyabuddhau nivezAbhAvAt sAmAnyamanyat / sati vA tasyApi svAtmani vyavasthAnAdamizraNamevAnyena / tasmAdime bhAvAH svajAtIyAbhimatAdanyasmAcca vyatiriktAH, svabhAvenaikarUpatvAt / yato yato bhinnAstadbhedapratyAyanAya kRtasannivezaiH zabdaiH, tatastato bhedamupAdAya svabhAvAbhede'pyanaikadharmANaH pratIyante / te'pi zabdAH sarvabhedAnAkSepe'pyekabhedacodanAt tatsvalakSaNaniSThA eva bhavanti / tadekasmAdapi tasya bhedo'stIti / / tasmAdekasya bhAvasya yAvanti pararUpANi tAvatyastadapekSayA vyAvRttayaH, tadasaMbhavi For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA kAryakAraNasya tadbhedAt / yAvatyazca tadvyAvRttayaH tAvatyazca zrutayo'tatkAryakAraNaparihAreNa vyavahArArthAH / yathA prayatnAnantarIyakaH zabdaH zrAvaNa ityatatkAraNakAryaparihArArtham / tasmAt svabhAvAbhede'pi yena dharmeNa nAmnA yo vizeSo bhedaH pratIyate na sa zakyo'nyena pratyAyayitumiti naikArthAH sarvazabdAH / 2 0 tanna pratijJArthaikadezo heturiti // 3/40-42 // (ma0) yadi ya eva kRtakaH sa evAnityaH bhedAbhAvAt, tadA pratijJArthaikadezo hetuH syAdityAha-sarve bhAvAH svabhAvena svasvabhAvavyavasthite: AtmAtmIyarUpavyavasthitatvAt / svabhAvaparabhAvAbhyAM sajAtIyAd vijAtIyAcca vyAvRttibhAgino yasmAnna kenacinmizrAH tasmAd yato yato'svarUpAdarthAt vyAvRttirarthAnAM tannibandhanAH tattadvyAvRttinimittA jAtibhedAstadvizeSAvagAhinaH tatsvalakSaNAzrayAH kalpyante zabdaiH svavAcyatayA ||3/40-41 // pR. 689, paM. 4 arthAnAM yacca sAmAnyamanyavyAvRttilakSaNam / yanniSThAsta ime zabdA na rUpaM tasya kiJcana // 2/30 // yadyanyavyAvRttiH sAmAnyam, kiM tasya rUpam ? ityAha- arthAnAM vizeSANAM yacca sAmAnyamanyavyAvRttilakSaNam yanniSThA yadviSayAste ime sAMketikA: zabdAstasya rUpaM svabhAvo na kiJcana vastutaH kalpitatvAt // 2/30 // pR. 719, paM. 1 api ca pararUpaM svarUpeNa yayA saMviyate dhiyA / ekArthapratibhAsinyA bhAvAnAzritya bhedinaH // 3/68 // tayA saMvRtanAnAtvAH saMvRtyA bhedinaH svayam / abhedina ivAbhAnti bhAvA rUpeNa kenacit // 3/69 // pariziSTa - 1 - For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 pR. 720, paM. 1 tasyA abhiprAyavazAt, sAmAnyaM sat prakIrttitam / tadasat paramArthena, yathA saGkalpitaM tayA // 3/70 // (svo0) buddhiH khalu tadanyavyatirekiNaH padArthAnAzrityotpadyamAnA vikalpikA svavAsanAprakRtimanuvidadhatI bhinnameSAM rUpaM tirodhAya pratibhAsamabhinnamAtmIyamadhyasya tAn saMsRjantI saMdarzayati / sA caikasAdhyasAdhanatayA anyavivekinAM bhAvAnAM tadvikalpavAsanAyAzca prakRtiH yadevameSA pratibhAti / tadudbhavA sA ceyaM saMvRtiH saMkriyate'nayA svarUpeNa pararUpamiti / te ca tayA saMvRtabhedAH svayaM bhedino'pyabhedina iva kenacidrUpeNa pratibhAnti / tadeSAM buddhipratibhAsamanurundhAnaiH buddhiparivarttinAmeva bhAvAnAmAkAravizeSaparigrahAdbahiriva sphuratAM sAmAnyamityucyate / anekAntajayapatAkA kathamidAnImanyApohaH sAmAnyam ? sa eva khalvanyApohaH / tameva gRhNatI sA prakRtivibhramAt vikalpAnAM vastugrAhiNIva ca pratibhAti / sA hi tadanyavivekiSveva bhAveSu bhavantI vivekaviSayeti gamyate / nanu bAhyAH vivekinaH / na ca teSu vikalpavRttiriti kathaM teSu bhavati ? vyAkhyAtAra evaM vivecayanti / na tu vyavahartAraH / te tu svAlambanamevArthakriyAyogyaM manyamAnAH dRzyavikalpyAvarthamekIkRtya pravartante / tadabhiprAyavazAdevamucyate / tathA tatkAritayA'tatkAribhyo bhinnAn zabdena pratipAdayanti vaktAraH / tattvacintakAstu pratibhAsabhedAdibhyo nAbhedamanusandhatte // 3/68-3/70 // (ma0) yadi sarvato vyAvRttasvabhAvA bhAvAH, na teSu sAmAnyamasti, kathaM gotvamityAdisAmAnyapratItaH ityAha-bhedinaH sarvato vyAvRttAn bhAvAnAzritya paramparApAtebhya utpadya yayA dhiyA ekArthapratibhAsinyA ekArthAdhyavasAyasvAkArayA svarUpeNa svapratibhAsena pareSAM svalakSaNAnAM rUpaM sarvato vyAvRttaM saMvriyate pracchAdyate sA buddhiH saMvRtirucyate // 3/68 // (ma0) tathA saMvRtyA svayamAtmanA bhedinaH svasvabhAvavyavasthitA bhAvAH saMvRtanAnAtvAH sthagitabhedAH kenacid rUpeNa vijAtIyavyAvRttyupakalpitena gotvAdinA'bhedina ivAbhAnti // 3/69 // (ma0) tasyA buddheH sAmAnyarUpatayA'dhyavasitAkArAyA abhiprAyavazAt sAmAnyaM sat prakIrtitam, vijAtIyavyAvRttervastuSvabhAvat / tadupakalpitaM gotvAdi sAmAnyarUpeNa buddhyAkAramadhyavasyanti vyavahartAraH / adhyavasAyAnurodhena ca sAmAnyaM sadityucyate / yathA vastutvena tat sAmAnyaM tayA saMvRtibuddhyA kalpitam tathA'sat paramArthataH ||3/70 || For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA pariziSTa - 1 pR. 835, paM. 3 vaktRvyApAraviSayo yo'rtho buddhau prakAzate / prAmANyaM tatra zabdasya nArthatattvanibandhanam // 1/4 // (ma0) nanu zabdasyArthapratibandhAbhAvAnna prAmANyaM syAt, iSyate ca anumAnatvAt, ityAhavakturvyApAro vivakSA tasya viSayo yo'rthaH samAropitabahIrUpo jJAnAkAraH prakAzate buddhau vivakSAtmikAyAm / tatra zabdasya prAmANyaM liGgatvam / zabdAduccaritAd vivakSitArthapratibhAsI vikalpo'numIyata ityarthaH / tatkAryatvAt tacchabdasya / na punararthatattvanibandhanam tatpratibandhAbhAvAt // 1/4 // Wan Wan Wan anekAntaM vAdaM yadi sakalanirvAhakuzalaM, matAni spardhante nayalavasamutthAni bahudhA // tadA kiM no bhAvI bahulakalikautUhalavazAd, ghaTAnAM nirmAtustribhuvanavidhAtuzca kalahaH // 6 // - anekAMtavAdamAhALyaviMzikAmUlam / For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 anekAMtajayapatAkAgraMthamAM 'abhilApya-anabhilApya' adhikAronI sAthe tulanA dharAvanArI saTIka-sAnuvAda dharmasaMgrahaNI (AMzika - uddharaNarUpa*) * mULagraMthakartA : pa.pU. sUripuraMdara A. bha. zrImad haribhadrasUri ma.sA. TIkAkArazrI : pa.pU. A. bha. zrImad malayagirisUri ma.sA. anuvAdakArazrI : pa.pU. A. bha. zrImad vijaya ajitazekharasUrijI ma.sA. (tulanAtmaka abhyAsa thAya, mATe dharmasaMgrahaNI graMthanuM A amuka uddharaNa pariziSTa rUpe prakAzita karavAmAM AvyuM che.) For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 micchattaselakulisaM, aNNANatamohabhakkharabbhUtaM / caraNarayaNAyaranibhaM, aciMtaciMtAmaNIkappaM // 15 // (mithyAtvazailakulizamajJAnatamaoghabhAskarabhUtaM / caraNaratnAkaranibhamacintyacintAmaNikalpaM // 15 // sivasuhaphalakappatarUM jahaTThiyAsesaNeyapaDibaddhaM / NANAnaohagahaNaM jiNavayaNaM tihuyaNapasiddhaM // 16 // (yugmam) (zivasukhaphalakalpataruH, yathAsthitAzeSajJeyapratibaddham / nAnAnayaughagahanaM jinavacanaM tribhuvanaprasiddham // 16 // ) (1) mithyAtvam-atattvAdiSu tattvAdyabhinivezaH tadatidurladhyatayA zaila iva mithyAtvazailastadbhede apratihatazaktitayA kulizamiva kulizaM mithyAtvazailakulizam / ajJAna-viziSTasaMvidabhAvastadevApratipattihetutvasAmyAttama-ogha iva ajJAnatamaoghaH, tadvidhvaMsane bhAskarabhUtaM ajJAnatamaoghabhAskarabhUtam / caraNaM vratAdi, uktaM ca "vayasamaNadhammasaMjamaveyAvaccaM ca bNbhguttiio| nANAitiyaM tavakohaniggahA ii caraNameyaM // 1 // " iti / tadeva muktihetutayA ratnamiva caraNaratnaM tasya Akaranibhamanyatra tadasaMbhavAt caraNaratnAkara jinavacananI stuti (1) gAthArthaH mithyAtvarUpa parvata mATe vajasamAna, ajJAnarUpa aMdhakAra samudAya mATe sUryatulya, caraNa-cAritrarUpa ratnanI khANa jevuM, aciMtyaciMtAmaNi deza, mokSasukharUpa phaLa mATe kalpavRkSa, yathAsthita azeSa zeyapadArtho sAthe saMbaddha, anekanayonA samUhathI gahana baneluM jinavacana traNa bhuvanamAM somAviNyAta ch.|| 15-16 // mithyAtva atattva vageremAM tattva vagere rUpe pakaDa. A mithyAtvanuM ullaMghana karavuM e kaparuM kAma che. mATe mithyAtvane parvatanI upamA ApI. jinavacana A mithyAtvane bhedavAnI sacoTa zaktithI vajasamAna che, tethI jinavacanane vajanI upamA ApI. ajJAna viziSTa jJAnano abhAva. aMdhakAranI jema ajJAna paNa bodha thavA detuM nathI. Ama, abodhamAM hetu tarIkenI sAmyatAthI ajJAnane aMdhakAra sAthe sarakhAvyuM. sUrya jema aMdhakArane bhede che, tema jinavacana ajJAnane bheTe che. mATe jinavacanane "bhAskara" zabdathI navA-yu. 529vrata vagaire. yuM 4 cha, 'prata, zramadharma, saMyama, vaiyAvathya, brahmayayana guptimI, nAtri (dRzana, zAna, yAritra), ta5 ane Thodhano niyamA y25|| che. / / 1 / / ' yAritra bhokSamA kAraNa hovAthI ratna samAna che. A caraNaratna jinavacanane choDI anyatra prApta thatuM nathI. mATe 1. vratazramaNadharmasaMyamavaiyAvRttyaM ca brahmaguptayaH / jJAnAditrikaM tapaHkrodhanigrahA iti caraNametat // 1 // For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 nibham / tathA acintyacintAmaNikalpaM cintAtikrAntAnAbAdhasakaladezakAlAvalambi vastustomAvagamanibandhanatvAt / taduktam - zabdArthavicAraNAdhikAraH abbhuyataramiha etto annaM kiM atthi jIvalogammi ? | jaM jiNavayaNeNatthA tikAlajuttAvi najjaMti // 1 // " tti / tathA zivo-mokSastasmin yatsukhaM tadeva phalaM tasya prArthyamAnasya avandhyazaktiyuktatayA kalpataruriva zivasukhaphalakalpataru: / 'jahaTThiyAsesaneyapaDibaddhaM' ti / yathAsthitairazeSairjJeyaistadgocaraiH saha vAcyavAcakabhAvasaMbandhena pratibaddhaM-saMbaddhaM yathAsthitAzeSajJeyapratibaddham / ( 2 ) nanvacintyacintAmaNikalpamityanenaiva gatArthatvAdapArthakamidaM vizeSaNam / tathAhi - acintya - cintAmaNikalpatvamanAbAdhavastustomAvagamanibandhanatvaM vyAkhyAtaM tathA ca sati sAmarthyAdavagamya eva asya yathAsthitAzeSajJeyapratibaddhatvam, anyathA tannibandhanasya vastustomAvagamasyAnAbAdhakatvAyogAditi, na, kunayamatavyavacchedaphalatayA'sya sArthakatvAt / asti hyevaMvidhamapi kunayamataM yadavastuviSayo'pi vastvadhyavasAyanibandhanaM zabda iti / taduktam - -> jinavacanane 'caraNaratnAkara' tulya oLakhAvyuM. vaLI, cintA=manano viSaya, na bane tevI sakala dezane ane sakaLa kALane AzrayIne rahelI tamAma vastuono bAdhA vinAsukhethI, bodha thavAmAM kAraNabhUta hovAthI jinavacanane acittvacintAmaNitulya kahyuM. kahyuM ja che ke, 'Ane choDI A jIvalokamAM bIjuM zuM adbhuta che ke, jinavacana dvArA traNe kALamAM rahelA paNa artho=padArthono bodha thAya che. / / 1 / / ' jeo ziva=mokSanA sukharUpa phaLanI prArthanA kare che teone amoghazaktinA kAraNe te phaLa avazya ApanAruM hovAthI jinavacana kalpavRkSa tulya che tathA A jinavacana (tenA viSayabhUta) saghaLA jJeyapadArtho sAthe vAcyavAcakabhAva saMbaMdhathI saMkaLAyeluM che. (2) zaMkA 'jinavacana acittvacintAmaNitulya che' tema kahevAmAtrathI arthathI 'jinavacana saghaLA zeya sAthe vAcyavAcakabhAva saMbaMdhathI saMkaLAyeluM che' tema siddha thaI jAya che. tAtparya : tame ja evI vyAkhyA karI ke, 'jinavacana vastusamudAyano sukhethI bodha karAvatuM hovAthI acittvaciMtAmaNitulya che.' A arthanA sAmarthyathI ja evo bodha thaI jAya che ke, 'jinavacana azeSa vastusamudAya sAthe vAcyavAcakabhAva saMbaMdha dharAve che. anyathA A saMbaMdha vinA, A saMbaMdhathI ja thato azeSa vastusamudAyano bodha thaI zake nahIM. tethI 'nakriya' vizeSaNa punaruktirUpa hoI nakAmuM che. samAdhAna : A vizeSaNa kumatano vyavaccheda karatuM hovAthI sArthaka che. evo paNa eka kumata che ke, 'zabda avastuviSayaka hovA chatAM paNa vastunA adhyAvasAyamAM kAraNa che.' arthAt jo ke zabdathI vastuno adhyavasAya thAya che, chatAM paNa vastu zabdano viSaya nathI. zabda ane vastu vacce-saMbaMdha nathI. jJAnavAdI 1. adbhutataramiha etasmAdanyat kimasti jIvaloke ? / yajjinavacanenArthAstrikAlayuktA api jJAyante // 1 // For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 __ "yadeva ca vadannistattvamAropitam / yastattvaM jagate jagAda vijayIti" / atastadvyavacchedArthamidaM vizeSaNamiti / (3) etena yaducyate - "prameyaM hi vastu paricchinnaM prApayatpramANamucyate, prameyaM ca viSayaH pramANasyeti prAmANyaM viSayavattayA vyAptaM, tato yadviSayavanna bhavati, na tat pramANaM, yathA gaganendIvarajJAnaM, na bhavati ca viSayavat zAbdaM jJAnamiti / tathAhidvividho viSayaH, pratyakSaH parokSazca / tatra na tAvatpratyakSaH zAbdajJAnasya viSayaH, yasya hi pratipattuH saMbandhino jJAnasya pratibhAsena sphuTAbhanIlAdyAkArarUpeNa yo'nukRtAnvayavyatireko'rthaH sa tasya pratyakSaH tasya ca pratyakSasyArthasyAyameva pratipattiprakAro nAparaH / tadarthAnvayavyatirekAnuvidhAyi ca sphuTapratibhAsaM jJAnaM pratyakSaM, pratyakSajJeyatvAt / tanno pratyakSo'rtho'nekaprakArapratipattiviSayo bauddhAcAryo apohanirUpaNanAM AraMbha zlokamAM kahyuM che ke, "je (sakaLa doSa duzmanonA) vijayIe (=buddha) jagatane tattvavikala ane Aropita mAtra je tattva (=apoha) kahyuM che.' ityAdi ahIM zabdanA viSaya tarIke nistattva ane kalpita apoha ja batAvyo. Ama, zabdane avastuviSayaka batAvyo. Ama, zabda ane artha vacce saMbaMdha nahIM svIkAranAra bauddhonA matano vyavaccheda karavA dvArA "yathAsthita azeSajJeya pratibaddha' vizeSaNa pada sArthaka nIvaDe che. zAdajJAna nirviSayaka hovAthI apramANa-bauddha ahIM bauddhamata darzAvI tenuM nirAkaraNa kare che. (3) bauddhaH "prameya vastune paricchinna avasthA (jJAnAtmaka sacoTapaNuM) prApta karAve te pramANa" arthAt bodhya vastuno je sacoTa bodha karAve, te ja pramANa che. jayAre vastu jJAnayogya hoya, tyAre prameya=zeya avasthAmAM che, ane jayAre vastunuM yogya jJAna thayuM hoya, tyAre vastu paricchinna= jJAta avasthAmAM Ave che. paNa vastu svayaM jJayaavasthAmAMthI jJAtaavasthAmAM AvI zakavA samartha nathI. vastu svayaM potAnuM jJAna karAvavA samartha nathI, tethI vastune jJAta avasthAmAM AvavA pramANanI jarUra paDe che. pramANanuM A ja kArya che, zeya vastune jJAta banAvavI.) ane prameya vastu pramANano viSaya hoya che. Ama prAmANya viSayavattAthI vyApta che. arthAt je je pramANa hoya, te te viSayavALuM ja hoya, je viSayavALuM na hoya te pramANa banI zake nahIM. jemake khapuSpanuM jJAna. zAbdajJAna paNa viSayavALuM nathI tethI pramANabhUta nathI. te nIce pramANe - - zAdajJAnanI aviSayavattAnI siddhi jJAnanA viSaya be prakAranA che : (1) pratyakSa ane (2) parokSa. temAM pratyakSa vastu zAbdajJAnano viSaya banI na zake. "je jJAtAnA jJAnanA pratibhAsa dvArA skuTanIla vagere AkAra rUpe je artha (=vastuviSaya)nA anvaya-vyatirekanuM anukaraNa karAya che, te artha te jJAtAne pratyakSa che." je vastuno jene anvaya-vyatireka dvArA nIlAdi AkArarUpe phuTa pratibhAsa thAya, te vastu tenA mATe pratyakSapramANano 1. etatkhaNDaM cedaM padyam-buddhayA kalpikayA viviktamaparairyadrUpamullikhyate, buddhi! na bahiryadeva ca vadannistattvamAropitam / yastattvaM jagate jagAda vijayI niHzeSadoSadviSo, vaktAraM tamiha praNamya zirasA'pohaH sa vistAryate / For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 zabdArthavicAraNAdhikAraH yaH zAbdapramANasyApi viSayaH kalpyeta / nApi parokSa'rthastasya viSayo, yato'nvayavyatirekanizcitatannAntarIyakArthadarzanAtparokSasyArthasya pratipattiH yathA dhUmadarzanAd vahnaH, anyathA'tiprasaGgAt / na cArthena saha zabdasya nAntarIyakatA anvayavyatirekAbhyAM nizcitA, pratibandhAbhAvAt, tAdAtmyatadutpattyanupapatteH / tathAhi-arthA bAhyA ghaTAdayo na rUpaM zabdAnAM, nApi zabdo rUpamarthAnAM, tathApratIterabhAvat, tatkathameSAM tAdAtmyaM ? yena kRtakatvAnityatvayoriva vyavasthAto bhede'pi nAntarIyakatA syAt / api ca tAdAtmyAbhyupagame kSurikAnalAcalAdizabdoccAraNe vadana viSaya bane. je pratyakSa viSaya che, teno bodha A ja prakAre thAya che, anya koI prakAre nahIM. ane e pratyakSa viSayanA anvaya ane vyatirekane anusaranAruM phuTa pratibhAsavALuM jJAna pratyakSa pramANarUpa che; kemake teno zeya (=viSaya) pratyakSa che. Ama, pratyakSa artha aneka prakAranA bodhano viSaya nathI. tethI tene zAbdapramANanA viSaya tarIke kalpI zakAya nahIM. viSayanuM jJAna pratyakSapramANathI je prakAre thatuM hoya, tenA karatAM bhinna prakAre jo zAbdapramANathI thatuM hoya, to ja zAbdapramANane pratyakSapramANathI alaga svataMtra pramANa tarIke svIkArI zakAya. paNa pratyakSa vastunuM pratyakSa sivAya anya koI prakAre jJAna saMbhavatuM nathI. tethI pratyakSa vastu zAbdajJAnanA viSaya tarIke siddha nathI. te ja pramANe parokSa artha paNa zAbdajJAnano viSaya nathI. "anvaya ane vyatireka dvArA nizcita karAyelA tadavinAbhAvI (=avazya sahacArI) padArthanA darzanathI ja parokSa arthanuM jJAna thAya che. parokSa arthanA jJAnano A ja prakAra che.' tAtparyaH anvaya-vyatirekathI je padArthano jenI sAthe avinAbhAva nizcita karyo hoya, te padArthanA darzanathI te anya parokSa padArthanuM jJAna thAya. dA.ta. anvaya-vyatireka dvArA dhumADAno agni sAthe avinAbhAva siddha che, tethI dhUmADAnA darzanathI agninuM jJAna thAya che. (avinAbhAva=nAntariyakatA=nA abhAvamAM na hovuM. agninA abhAvamAM dhUmADo hoto nathI. tethI dhUmADAno agni sAthe avinAbhAva che.) jo anvaya-vyatirekathI siddha avinAbhAva vinA paNa parokSa arthano bodha mAnavAmAM Ave, to dhUmADAnA darzanathI jagatanI sarva vastuono bodha thaI javo joIe.' ityAdi rUpa atiprasaMga Ave. zAbdajJAnamAM zabdanA zravaNathI parokSa arthano bodha karavAno che, paNa A bodha to ja saMbhave, jo zabdano artha sAthe avinAbhAva (=sahacAra) saMbhavato hoya. A avinAbhAva paNa anvaya-vyatirekathI ja nizcita thAya tathA zabda ane artha vacce saMbaMdha hoya to ja anvaya-vyatirekathI nizcaya paNa thaI zake. vaLI, A saMbaMdha paNa tAdAtma ke tadutpatti A bemAMthI ekarUpa ja hovo joIe. have, zabdano artha sAthe tAdAbhyasaMbaMdha (=svarUpano svarUpI sAtheno saMbaMdha) to svapnamAM paNa siddha nathI; kemake ghaTa vagere vastuo ghaTAdi zabdonA, ke ghaTAdi zabdo ghaTavagere vastuonA svarUpa tarIke kyAreya pratIta thayA nathI. tethI ghaTAdi zabdono ghaTAdi artha sAthe tAdAbhyasaMbaMdha saMbhavato nathI. "kRtakatva' (karAyelApaNuM) ane anityatva'vyavasthA rUpe bhinna che. (bodhamAM bhinnarUpe bhAse che.) chatAM paNa baMne vacce tAdAbhya che. (kemake kRtaka vastuonuM kRtakatvanI jema anityatva svarUpa paNa che.) tethI baMne vacce avinAbhAva siddha che ane tethI ekanA jJAnathI bIjAnuM jJAna thAya che. paraMtu zabda ane artha vacce to tAdAmya For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 pATanadahanapUraNAdidoSaprasaGgaH, tannAyamabhyupagamaH zreyAn / nApi tadutpattyabhyupagamaH, vastunaH zabdotpattAvakRtasaMketasyApi puMsaH prathamapanasadarzane sati tacchabdoccAraNaprasaGgAt / zabdAcca vastUtpattau vizvasyAdaridratAprasaGgaH, tata eva kaTakakuNDalAdyutpatteH / tataH pratibandhAbhAvAnna zabdasyArthena saha nAntarIyakatAnizcayaH / tadabhAvAcca na zabdAnnizcitArthapratipattiryuktAH api tvanivartitazaGkatvAdasti naveti vikalpitArthapratipattiH / na ca vikalpitamubhayarUpaM vastvasti yatprApyaM sat zabdasya viSayaH syAt / pravarttamAnasya tu puruSasyArthasya pRthivyAmamajjanA asiddha che. tethI te saMbaMdhathI be vacce avinAbhAva paNa asiddha che. vaLI, jo zabda ane artha vacce tAdAbhyano svIkAra karavAmAM Ave, to charI" zabda bolatAnI sAthe jIbha kapAI jAya ke "agni zabdanA uccAramAtrathI mukha baLavA mAMDe, ane "parvata" zabda kahetAnI sAthe ja mukha pUrAI jAya. (kemake "charI" vagere zabdo "charI" vagere artha sAthe tAdAbhyathI joDAyelA che, paraMtu tema thatuM nathI.) mATe zabdano artha sAthe tAdAbhyasaMbaMdha svIkAravo zreyaskara nathI. taLeva, zabdano artha sAthe tadutpatti saMbaMdha paNa svIkArya nathI. vastumAMthI zabda utpanna thato nathI. jo vastumAMthI zabdanI utpatti mAnazo. to jene phanasa (phaLavizeSa)no saMketa khabara nathI ("Ane phanasa kahevAya" evuM jJAna nathI) evI vyakti paNa prathamavAra phanasanA darzana karavAnI sAthe "phanasa"zabdano uccAra karaze. tema mAnavAno prasaMga Avaze. (jo vastunA prathama darzananI sAthe ja vastunA zabdano uccAra saMbhavita hoya, to vastu ane zabda vacce tadutpattisaMbaMdha mAnya thAya.) athavA jo zabdamAMthI vastunI utpatti thatI hoya, to A jagatanI garIbI kAyama mATe haTI jAya. kemake "suvarNavalaya", "kuMDaLa" vagere zabdo bolatAnI sAthe ja jAduI cirAganI jema TapoTapa te te suvarNavalayAdi vastu hAjara thaI jAya, paNa A pramANe thatuM dekhAtuM nathI. tethI zabdamAMthI arthanI utpatti asiddha che. tethI te rUpe paNa tadutpatti saMbaMdha asiddha che. Ama, tAdAtma ke tadutpatti bemAMthI ekapaNa saMbaMdha zabda ane artha vacce vidyamAna nathI. tethI zabda ane artha vacce anvaya-vyatireka dvArA avinAbhAva nakkI thaI zakato nathI ane A avinAbhAvanA nizcayanA abhAvamAM zabdathI nizcita arthanI pratipatti (=bodha) saMbhavatI nathI. balka, zaMkAnuM nivAraNa thatuM na hovAthI, "te haze ke nahi" evA vikalpita arthanuM ja jJAna thAya che. ('ghaTa' zabdoccArathI 'ghaDo che ja' evo nizcaya nathI thato, paNa A vaktA ghaTa zabda bole che, to "zuM jagatamAM ghaTa jevI koI vastu haze ke nahIM," evo zaMkAspada bodha ja thAya) ane jemAM ubhayarUpa (astitvarUpa ane nAstitvarUpa) vikalpita hoya tevI koI vastu vAstavamAM che ja nahIM. kemake vastumAtra sat hovAthI ekamAtra astitvarUpavALI ja che. Ama, zabdanA viSaya tarIke koI vastu siddha thatI nathI. zaMkAH Ama to, vaktA je je vastuno zabdoccAra kare, zrotAne te te vastu ubhayarUpa vikalpita ja jJAta thaze ane tevI vastu to che ja nahIM. tethI zrotAne te te vastunA abhAvano nizcaya thaze. tethI zrotA kyAreya paNa sAMbhaLelI vastu aMge pravRtti karaze ja nahIM, kemake tene mATe to te vastu asatu che. samAdhAnaH alabatta, zabdazravaNathI to vikalpita ubhayarUpavALI vastuno ja bodha thAya, ane te rUpe vastuno abhAva ja che, chatAM paNa te vastumAM pravRtta thatA puruSa mATe kaMI te vastu pRthvImAM DUbI jatI For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 zabdArthavicAraNAdhikAraH davazyamanyat jJAnAntaraM tatpratipattinimittabhUtamutpadyate, yataH so'vApyata iti zAbdajJAnasya viSayavattvAbhAva iti" / (4) tadetadayuktamavagantavyaM, viSayavattvAbhAvAsiddheH / parokSasya tadviSayatvAt / yatpunaruktaM -'naivArthena saha zabdasya nAntarIyakatAnizcayo'sti, pratibandhAbhAvAt, tAdAtmyatadutpattyanupapatteriti' / tadasamIcInam vAcyavAcakabhAvalakSaNena pratibandhAntareNa nAntarIyakatAnizcayopapatteH / zabdo hi vivakSitabAhyavastuvAcakasvabhAvatayA tannAntarIyakaH tatazca zabdA nathI-te vastuno abhAva thaI jato nathI, paNa te vastu upalabdha thAya ja che. zabdanI vastunI upalabdhimAM kAraNatA nathI, e to uparanI carcAthI siddha thAya che, chatAM zabdazravaNa pachI pravRtti karanAra puruSane arthanI upalabdhi paNa thAya che. mATe mAnavuM ja paDaze ke tyAM te vastunI upalabdhi jJAnamAM kAraNabhUta jJAnAntara utpanna thAya che ane te jJAnAntarathI ja vastu upalabdha thAya che. mATe zAbdajJAna viSayavattAnA abhAvavALuM=nirviSaya hovAthI pramANabhUta nathI. - zAdajJAnanI viSayavattAnI ane pramANatAnI siddhi : (4) jainaH bauddhanI A dalIla yuktiyukta nathI, kemake "zAbdajJAna viSayavattAnA abhAvavALuM chenirviSaya che" evuM kathana satyathI vegaLuM che. kAraNa ke parokSa vastuo zAbdajJAnanA viSaya che ja. (badhA ja parokSa artho mAtra anumAnagamya ja che tevo siddhAMta pramANasiddha nathI. parokSa arthomAM paNa jeTalA padArtho pratyakSa Adi pramANasiddha artha sAthe vyApti dharAvatA hoya, ane jeonA vinA siddha artha anyathAanupapanna banato hoya, tevA ja artho anumAnayogya bane, bAkInA parokSa artho anumAnagaNya nathI. vaLI, arthonI pratyakSatA ke parokSatA nizcita nathI paNa te te pramAtAnI apekSAe te te dezakALane AzrayIne vastu pratyakSa ke parokSa bane che. vaLI, sat padArtho pratyakSa Adi sarve pramANonA viSaya banavA samartha che. je vakhate jevA prakAranA pratibhAsano te viSaya bane, tevA prakAranA pramANano viSaya bane. dA.ta. parvata para rahelo agni tyAM rahelI vyaktine pratyakSa pramANano viSaya bane. dUra rahelI mAtra dhUmADAne joI zakatI vyakti mATe anumAnano viSaya bane ane A bemAMthI eka vyakti bole ke "parvata para agni che tyAre aMdha jevI vyakti ke jeNe agni ane dhUmADo A baMnene joyA nathI, tenA zAbdabodhano viSaya bane. tethI viSayanA pratyakSa ane parokSa ema be vibhAga karI, viSayanA pratyakSa ane anumAna e be ja pramANa svIkAravA ane zAbdapramANane nirviSaya jAhera karavuM vyAjabI nathI.) bauddha:- zabdano artha sAthe tAdAtma ke tadutpatti bemAMthI eka paNa prakArano saMbaMdha ghaTato nathI. Ama, saMbaMdhanAM abhAvamAM zabdano artha sAthe avinAbhAvano nizcaya thaI zake nahIM ane tenA abhAvamAM zabdathI nizcita arthano bodha zI rIte thaze? samAdhAna :- tAdAbhya ane tadutpatti A be ja saMbaMdhathI avinAbhAvano nizcaya thAya tevuM kyAMthI lAvyA? zabda ane artha vacce je vAcyavAcakabhAvasaMbaMdha che, te saMbaMdhathI baMne vaccenA avinAbhAvanI upapatti thaI zake che. ghaTAdi vAcaka zabda te-te bAhyarthanA vAcaka banavAnA svabhAvavALA che tethI jyAre ghaTa' vagere zabda bolAya che, tyAre jagatamAM ghaTAdi te-te vastu hoya ja che. (vaTAdi bAhyarthano jo For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 niHzaGkitAbAdhitArthapratipattau nAto'sti naveti vikalpitArthapratipattiH, yena vikalpitasyAbhAvAttadaprApayat zAbdaM jJAnamaviSayaM bhavet / (5) syAdetat, yadi vAstavaH saMbandho'thaiH saha zabdAnAM tahi kimidAnIM saMketena ?, sa hi saMbandho yato'rthapratItiH, sa cedvAstavo nirarthakaH saMketaH, tamantareNApi tata evArthapratItisiddheH / nahi pradIpaH svaprakAzyaprakAzane saMketamapekSate iti / naiSa doSaH, yato na sambandho vidyamAna ityetAvataivArthapratItinibandhanaM, kiMtu svAtmajJAnasahakArI,sa pradIpavadeva, tathAhi-yathA pradIpaH, svAtmadarzanasahakArI san rUpaprakAzanasvabhAvaH, tato'sati cakSuSi na prakAzayati, svAtmadarzanasahakAryabhAvAt, tathA saMbandho'pi svAtmajJAnasApekSaH san pratItijananasvabhAva iti na saMketAdyabhAve'rthapratIti janayati, tadA svAtmajJAnasahakAryabhAvAt / sarvathA abhAva hoya, to ghaTAdizabdano ghaTAdibAhyartha vAcakasvabhAva anupapanna bane.) Ama, nizcita zabdano nizcita artha sAthe vAcyavAcakabhAva saMbaMdha dvArA avinAbhAva che. tethI zabdathI niHzaMkita ane abAdhita arthano bodha thAya ja che. tethI tame (bauddha) je kahyuM ke, "zabdathI "te haze ke nahi tevA vikalpita arthanI ja pratipatti thAya che." e vAta khoTI Thare che ane "vikalpita arthano abhAva hovAthI zAbdajJAna nirviSaya che tevI vAta paNa pokaLa Thare che. ne saMketanI AvazyaktA - (5) zaMkA - jo zabdono artha sAtheno A vAcyavAcakasaMbaMdha vAstavika hoya ane te saMbaMdhamAtrathI arthanI pratIti thatI hoya, to saMketathI saryuM. kemake saMketanA abhAvamAM paNa zabda ane artha vacce vAcyavAcakabhAva saMbaMdha rahyo ja che. A vAcyavAcakabhAva saMbaMdha ja arthanI pratItimAM samartha hoya, to tene arthanI pratItimAM saMketanI koI apekSA nathI. dIvo kaMI potAnA prakAzya (=prakAzita thavA yogya "ghaTa' Adi vastu)no prakAza karavAmAM saMketanI apekSA rAkhato nathI. paNa saMketathI nirapekSapaNe ja svaprakAzyane prakAze che. paNa lokamAM te te zabdanA te te arthamAM saMketanA jJAna vinA te-te zabdathI te-te arthano bodha thato dekhAto nathI ane saMketathI ja arthano bodha thato hoya, to nirarthaka evA vAcyavAcakabhAva saMbaMdhathI saryuM. samAdhAna - ahIM tame batAvI tevI Apatti nathI. saMbaMdha potAnI hAjarImAtrathI arthanI pratItimAM kAraNa banato nathI. paraMtu zrotAmAM rahelA potAnA=saMbaMdhanA jJAnano sahakAra rAkhIne ja kAraNa bane che. jema dIvo darzakamAM rahelA potAnA darzanarUpa sahakArIne sAthe rAkhIne ja ghaTAdi bAhyArthano prakAza karavAnA svabhAvavALo che. tethI dIvAnI hAjarI hovA chatAM AMkhanA abhAvamAM dIvo koIpaNa vastu dekhADI zakato nathI. kemake tyAM dIvAnA darzanarUpa sahakArInI gerahAjarI che. (je dIvAne jovA samartha che, te ja dIvAthI prakAzya vastune joI zake che.) tema je vyaktine zabda ane artha vaccenA nizcita vAcyavAcakabhAva saMbaMdhano khyAla hoya te ja vyaktine e saMbaMdha nizcita arthanI pratItimAM hetu bane. kemake saMbaMdha paNa zrotAgata saMbaMdhajJAnane sApekSa rahIne ja arthanI pratIti karAvavA samartha che. tethI A saMbaMdha vAstavika hovA chatAM saMketa vagerenA abhAvamAM arthanI pratIti karAvato nathI. kemake saMketa vagerenA abhAvamAM A vAcyavAcakasaMbaMdhanA svarUpanA jJAnarUpa sahakArIno abhAva hoya che. TUMkamAM, For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 zabdArthavicAraNAdhikAraH -> tatsvAtmajJAnaM hi tadA''varaNakSayakSayopazamAbhyAM, tau ca kSayakSayopazamau saMketatapazcaraNabhAvanAdijanyau, ata eva kadAcitsaMketAbhAve'pi keSAJcit tapazcaraNabhAvanAdibhyaH samutpannatajjJAnA''varaNakarmakSayakSayopazamabhAvAnAM zabdAdarthAcca kevalAdapyavaiparItyena vAcyavAcakabhAvasaMbandhAvagamo bhavati / (6) tathA sarva eva sarvajJAH sumerujambUdvIpAdInAn pratipadyamAnAstacchabdavAcyAneva pratipadyante, taireva tathAprarUpaNAt, anyairevaM prarUpitA iti tairapi tathAprarUpitA iti cet ? teSAmapi tathAprarUpaNe ko heturiti vAcyaM ? tadanyairevaM prarUpaNAditi cet, nanvatrApi zabdathI arthanI nizcita pratipattimAM vAcyavAcakabhAvasaMbaMdha niyAmaka che. vAcyavAcakasaMbaMdhanI A niyAmaktA e saMbaMdhanA svarUpanA jJAnanI apekSA rAkhe che ane e saMbaMdhanA svarUpanuM jJAna saMketa vagerethI thAya che. zaMkA - ghaNIvAra saMketa vinA paNa zabdathI aviparItapaNe arthanI pratIti thatI dekhAya che. mATe saMketanI AvazyakatA nathI. samAdhAna - ahIM vastutattva A che - vAcyavAcakabhAvasaMbaMdhanA svarUpanuM jJAna te jJAnAvaraNakarmanA kSayathI ke kSayopazamathI thAya che. A kSaya ke kSayopazama kAM to (1) saMketathI thAya athavA (2) tapathI thAya ke pachI (3) cAritrathI thAya athavA (4) bhAvanA vagerethI thAya. keTalAkane tapa, saMyama ane bhAvanA vagerethI te jJAnavaraNakarmano kSaya ke kSayopazama thAya che. tethI saMketanA abhAvamAM paNa mAtra zabda ke mAtra arthathI ja zabda ane artha vaccenA vAcyAvacakabhAva saMbaMdhanuM jJAna aviparItapaNe thAya che. (zaMkA - jo Ama saMketa vinA paNa anya sAdhanathI saMbaMdhanA svarUpano bodha thato hoya, to saMketathI saryuM. samAdhAna :- ema saMketane tageDI mUkAya tema nathI, kemake badhA jIvone kaMI tapa vagere anya sAdhano prApta thayA nathI. vaLI, anya sAdhanonI prApti mATe paNa saMketanI jarUra to che ja. vaLI, kAraNabhede kAryabheda mAnya che. dA.ta. kASTharUpa kAraNathI utpanna thato agni judo, cakamaka paththarathI utpanna thato agni judo. tethI agni pratye kai, cakamaka vagere kAraNo mAnya che, tema saMketa vagerethI utpanna thatA kSayopazama AdirUpa ane tethI saMbaMdhanA bodharUpa kAryamAM bheda mAnavo joIe ane saMketa vagere svasvaja kAryanA avyabhicArI kAraNo che ja. tethI saMketa vagere badhAne ja saMbaMdhanA bodhamAM svataMtra kAraNa mAnavA rahyA. tethI saMketa paNa Avazyaka ja che.) * vAcyavAcakabhAvanI anAdisiddhatA - (6) vaLI badhA ja sarvajJo sumeru, jambudvIpa vagere arthono bodha kare che tyAre te badhAne "sumeru' jabUdIpa' vagere zabdothI vAcya tarIke ja svIkAre che. kemake te sarvajJo te te arthonI prarUpaNA "sumeru vagere te te zabdothI ja kare che. bauddhaH- anyoe A pramANe prarUpaNA karI hovAthI ja sarvajJoe paNa A pramANe prarUpaNA karI che, nahIM ke sumeru vagere arthe sumeru vagere zabdothI vAcya tarIke ja jJAta thayA hovAthI evI prarUpaNA karI che. samAdhAnaH- bIjAoe "sumeru' vagerene "sumeru' vagere zabdothI ja kema darzAvyA? For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 sa eva prasaGga, samAdhirapi sa eveti cet ? na, sumervAdyarthAnAM tadabhidhAyakAnAM ca zabdAnAM vAstavasaMbandhasiddhiprasaGgAt, kalpAntaravattibhirapi sarvahasteSAmarthAnAM sumervAdizabdavAcyatayA prarUpaNAt / anAditvAt saMsArasya kadAcit kaizcidanyathApi sA prarUpaNA kRtA bhaviSyatIti cet ? na, atIndriyatvenAtra pramANAbhAvAt / tairapi tathaiva sA prarUpaNA kRtetyatrApi pramANAbhAvaH samAna eveti cet ? tadayuktam, zAkyamuninA hi tAvadidAnIM sumervAdyarthaH sumervAdizabdena prarUpitaH, na ca sumervAdau sumervAdizabdaprayogaH saMketadvAreNApyatatsvabhAvatve tayorbhavati, bauddha - temanAthI paNa anyoe e pramANe prarUpaNA karI che mATe. samAdhAna:- A uttaramAM to pharIthI e ja prazna AvIne Ubho rahyo ke, e anyoe paNa zA mATe A pramANe ja prarUpaNA karI ? bauddha:- amAruM pharIthI A ja samAdhAna che ke, "teothI paNa anyoe A pramANe prarUpaNA karI hovAthI te anyoe paNa A ja pramANe prarUpaNA karI. samAdhAna :- nA, ema na kahezo. kemake to to, sumeru vagere artho ane tenA vAcakazabdo vacce vAstavika saMbaMdhanI siddhino prasaMga Avaze. kemake A sarvajJanI pUrvanA, teonI pUrvanA ema badhAe ekasarakhI prarUpaNA karI, to pUrva-pUrvakALa tarapha AgaLa vadhatA tyAM AvIne aTakaze ke, "A kalpa yuganI AdinA anyoe AvI prarUpaNA kema karI?' tenA uttaramAM 'Ama, anyakalpamAM rahelA badhA ja sarvajJoe paNa sumeruvagere arthonI sumeruvagere zabdothI prarUpaNA karI hovAthI zabda ane artha vacce vAstavika saMbaMdha siddha thaze. bauddha - saMsAra anAdino che. tethI emAM anantA kalpo ane anantA tIrthaMkaro thaI gayA. temAMthI keTalAka tIrthakaroe anyathA paNa prarUpaNA karI hoya, tema saMbhave che tethI zabda ane artha vacceno saMbaMdha anAdisiddha vAstavika siddha thato nathI. samAdhAna - "keTalAka tIrthakaroe anyathA prarUpaNA karI hoya tema kahevAmAM koI pramANa nathI. kemake A kathana ApaNA jevA alpajJo mATe atIndriya che. bauddhaH- "te badhA sarvajJoe te ja pramANe prarUpaNA karI che tema kahevAmAM paNa koI pramANa nathI. kemake A kathana paNa atIndriyaviSayaka che. Ama, A Apatti to ubhayatra samAna che. samAdhAna :- ema nathI. tamane mAnya sarvajJa zAkyamunie=buddha, vartamAnamAM sumeruvagere artho sumeru'zabdathI prarUpyA che, te to tamane mAnya che ja. have ema to bane ja nahIM ke saMketa dvArA paNa sumeruarthano sumeruzadvAcyasvabhAva na hoya, arthAt sumeruartha sumeru zabdathI vAcya na hoya, ane sumeruzabdano sumeruartha vAcakasvabhAva na hoya, arthAt "sumeruzabda sumeruarthano vAcaka na hoya, to paNa sumeruartha mATe sumeruzabdano prayoga thAya. (kemake zabda ane arthanA tevA nizcitasvabhAvarUpa niyAmaka vinA nizcita saMketa paNa saMbhavI zake nahIM ane yathAkathaMcit saMketa Adi karavAmAM to ghaNA For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 zabdArthavicAraNAdhikAraH tatsvabhAvAbhyupagame ca siddhaM naH samIhitaM, tatsamAnapariNAmasya pravAhato'nAdikatvAt, tatraiva ca tatsvabhAvatayA saMbandhAbhyupagamAt, itthaM caitadaGgIkartavyamanyathA'nAdyanantatvAt saMsArasya kadAcidanyato'pi dhUmAdInAM bhAvo bhaviSyatIti vyabhicAracodanaM dhUmadhUmadhvajAdiSvapi samAnamityalaM prasaGgena / (7) nanu yadi vAstavasaMbandhopetatvAdete zabdAstAttvikArthAbhidhAyinastarhi darzanAntarabhinneSvartheSu teSAM pravRttina ghaTeta parasparavirodhitvena tathAbhUtAnAmarthAnAmasaMbhavAt, tathAtIte'nutpanne cArthe pravRttirna syAt, tayorasaMbhavAt, na ca syAt kasyAzcidapi vAco mithyA doSo saMbhave che.) ane jo, zabdano tathAvAcakasvabhAva ane arthano tathAvAcyasvabhAva svIkArazo, to tame amArA paMthamAM bhaLI jazo. kemake amArA samIhitanI ja siddhi karazo. te A pramANe - jema vartamAnamAM sumeruarthano sumeru zabdavATyasvabhAva che=pariNAma che. tema bhUtakALamAM paNa hato. te ja pramANe sumeruzabdano jema vartamAnamAM sumeruarthavAcaka svabhAva che tema bhUtakALamAM paNa hato. Ama, A samAna svabhAva=pariNAma pravAhathI anAdikALathI siddha thAya che. Ama, artha ane zabdamAM paraspara vAcyavAcakasvabhAva hovAthI ja te be vacce tevo saMbaMdha svIkAryo che. tethI "sumeruvagere artha ane sumeruvagere zabda vacce anAdisiddha vAstava saMbaMdha mAnavAmAM pramANa nathI' tema na kahevuM ane vartamAnakAlanA svabhAva ane saMbaMdhane kAraNe anAdikAlathI tema ja che ema aMgIkAra karavuM, nahIMtara to, anAdiananta saMsAramAM kyAreka agni vinA paNa anyataH dhUmADAnI hAjarI saMbhavI zakatI hovAthI dhUma ane agni vaccenA saMbaMdhamAM paNa samAnatayA vyabhicAra ApI zakAze ane Ama anumAna pramANane paNa apramANa tarIke jAhera karavuM paDaze. mATe vartamAnamAM zabda ane artha vacce rahelA tevA avyabhicArI saMbaMdhane anAdisiddha vAstavika mAno ane tenA dvArA zAbdapramANathI paNa nizcita bodha thAya che tema svIkAro. astu... prasaMgathI saryuM. - mRSAbhASAzadanI arthavikalatA (7) bauddha - jo, Ama vAstavasaMbaMdhathI yukta hovAnA kAraNe zabdo tAttvika arthanA vAcaka hoya, to (1) A zabdo tamArA darzanathI bhinna evA bauddhAdidarzanone mAnya arthomAM pravRtta thavA na joIe, kemake tamAre mana e artho tAttvika nathI paNa mithyA che. kAraNa ke paradarzananA te artho tamArA artha sAthe virodha dharAvatA hovAthI, te artho saMbhavatA nathI. (eka zabda be bhinnadarzananA be viruddha arthano vAcaka hoya, ane baMne artha tAttvika hoya, tema to saMbhave ja nahIM. anyathA paradarzanane mithyAdarzana kahI ja na zakAya, ane baMne darzana adhurA siddha thAya ane jo eka artha mithyA hoya, to paradarzanasaMmata artha ja mithyA hovo joIe, anyathA svadarzana mithyAdarzana ane paradarzana samyagdarzana evI viparIta mAnyatA ubhI thAya.) vaLI, (2) bhUtakAlIna ane anAgata artho aMge zabdonI pravRtti thavI na joIe. kemake e artho naSTa ane anutpanna hovAthI asat che. jyAre zabdathI abhidheya artha sat = tAttvika ja ISTa che. tathA (3) koInI paNa vANI kyAreya mithyArUpa nahIM bane, kemake vANImAtra sad For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 < rthatA, sadbhUtArthamantareNa tasyAH pravRtterevAnupapadyamAnatvAditi / atrocyate, dvividhA hi zabdA: mRSAbhASAvargaNopAdAnAH satyabhASAvargaNopAdAnAzca, tatra ye mRSAvargaNopAdAnAH svasvanimittavaicitryavazAt pradhAnapariNAmarUpaM jagat, IzvareNa kRtaM jagat ityevaM nAnArUpAste'narthakA evAbhyupagamyante, te hi vandhyA'balA iva tadarthaprAptyAdiprasavavikalAH kevalaM tathAvidhasaMvedanabhogamAtraphalA iti na tairvyabhicAraH, yathA pramANAditarasya svarUpaviSayAdiparyAlocanayA svatattvAvasAyastathA satyabhASAvargaNopAdAnebhyo 'pi jIvAdivastuvAcakebhyaH zabdebhyasteSAM mRSAbhASAvargaNopAdAnAnAM zabdAnAM svarUpavizeSAvasAyo bhavati, tathAhi - dRzyanta eva kecidvimalamatayaH zravaNamAtrAdapi mithyArthatvAdilakSaNaM yAthAtmyamavadhArayantaH zabdAnAmiti / ( 8 ) atItAjAtayozca vartamAnarUpatayAbhidhAyakaH zabdo'narthaka eveSyate iti na kiJcinnaH kSuNNaM, 16 bhUtArthamAM ja pravRtta thatI hovAthI mithyA arthamAM tenI pravRtti ja asaMgata che. jaina :- A traNe ApattionuM samAdhAna amArI pAse maujuda che. (1) zabdo be prakAranA che. (1) mRSAbhASAvargaNArUpa upAdAnamAMthI banelA ane (2) satyabhASAvargaNArUpa upAdAnamAMthI sarjAyelA. temAM mRSAbhASAvargaNArUpa upAdAnavALA zabdo potapotAnA nimittonI vicitratAnA kAraNe 'pradhAna= prakRtinA pariNAmarUpa A jagata che' (sAMkhya), 'Izvare sarjeluM A jagata che' (= vaizeSika vagere.) ityAdi aneka svarUpavALA che ane anarthaka tarIke ja amAre svIkRta che. A zabdo vanyAnI jema potAnA arthanI prAptiAdirUpa prasavathI = phaLathI rahita che ane tevA prakAranA saMvedanarUpa bhogamAtra phaLavALA che. arthAt te zabdothI jJAna thAya che, paNa bAhyArtha prApta thavA aMge asamartha che. Ama, A zabdono artha sAthe vAcyavAcakabhAvasambandha ja nathI. tethI e zabdothI nizcita arthanI prApti na thAya to paNa, doSa nathI. vyabhicAra nathI. kemake ame vAcyavAcakabhAvasaMbaMdhathI yukta zabdone ja tAttvikaarthanA abhidhAyaka kahyA che. zaMkA :- 'A zabdo mRSAbhASAvargaNArUpa upAdAnavALA hovAthI nirarthaka che.' tevo bodha zI rIte thAya? samAdhAna :- jema pramANathI ja apramANanA svarUpa, viSaya vagerenI vicAraNA thAya che ane tenA dvArA apramANanA svarUpano bodha thAya che. (apramANa jema vastunA jJAnamAM samartha nathI tema potAnI apramANatAnA jJAnamAM paNa samartha nathI. apramANanI apramANatAno nirNaya paNa pramANa dvArA ja thAya che.) tema, satyabhASAvargaNArUpa upAdAnavALA jIva vagere vastuvAcaka zabdothI ja mRSAbhASAvargaNArUpa upAdAnavALA zabdonA svarUpavizeSano bodha thAya che. dekhAya che ke, keTalAka vimalabuddhivALAo sAMbhaLavAmAtrathI zabdonuM mithyArthavAcakapaNuM ityAdi yathArthasvarUpa samajI le che. * atItAdi arthaka zabdonI pramANatA (8) (2) je zabdo atIta ane anutpanna arthone vartamAna artha tarIke nirdeze che, te zabdo paNa mRSAbhASAvargaNArUpa upAdAnavALA hovAthI, anarthaka che ane 'A zabdono artha sAthe vAcyavAcakabhAva For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 zabdArthavicAraNAdhikAraH 17 yadA tu te api vastUni atItAjAtarUpatayA'bhidhatte tadA tadviSayaH sArvajJajJAnamiva sadbhUtArthaviSayatvAt prAmANyamaznuta eva, anyathA atItakalpAntaravartipArvAdisarvajJadezanA bhaviSyacchaGkhacakravartyAdidezanA ca sarvathA nopapadyeta, teSAmabhAvena tadviSayajJAnatannibandhazabdapravRtyayogAt / (9) syAdetat-anale analazabdastadabhidhAnasvabhAvatayA yamabhidheyapariNAmamAzritya pravarttate sa jale nAsti, jalAnalayorabheda prasaGgAt, pravarttate ca saMketavazAt jale'pyanalazabdastatkathaM zabdArthayorvAstavaH saMbandha udghaSyata iti, tadayuktaM, zabdasyAnekazaktisamanvitatayA uktadoSAnupapatteH, tathAhi - nAnalazabdasya analavastugatAbhidheyapariNAmApekSI tadabhidhAna evaikaH svabhAvaH, api tu samayAdhAnatatsmaraNApekSitayA vilambitAdipratItinibandhanaM, saMbaMdha na hovAthI pramANabhUta nathI' tema mAnavAmAM amane koI vAMdho Avato nathI. jayAre te zabdo atItaarthane atItarUpe ane anAgata arthane anAgatarUpe nirUpe che. tyAre te zabdano viSaya sarvajJajJAnanA viSayanI jema sabhRtArthaviSayarUpa hovAthI te zabdo pramANabhUta bane che. anyathA "atIta kalpAntaramAM pArzvanAtha sarvajJa thaI gayA' tevI dezanA ke "anAgatakALamAM zaMkhacakravartI thaze tevI dezanA upapanna ja nahIM thAya. kemake atIta ane anutpanna vastuo asatuM hovAthI te badhAnA jJAnamAM ane e jJAnathI bolAtA zabdomAM pravRtti ja saMbhave nahIM. je bauddhane paNa ISTa nathI. tethI mAnavuM ja rahyuM ke, atItAdi artho atItAdirUpe sat che ane te rUpe jJAna ane zabdanA tAttvika viSaya banI zake che. ("koInI vANI kyAreya mithyArUpa nahIM bane tevI trIjI Apatti paNa saMbhavatI nathI. kemake mRSAbhASAvargaNArUpa upAdAnavALA zabdo dvArA mithyAvANI saMbhavI zake che.) - zabadanI anekArthatAnI upapatti , (9) bauddhaH- "anala'zabda anala (= agni) arthaabhidhAna = vAcakasvabhAvavALo che. tethI A zabda analaarthamAM je abhidheya pariNAmane AzrayI pravarte che, te abhidheyapariNAma "jaLa'arthamAM nathI. jo jaLa-anala (= agni)no samAna vAcya pariNAma mAno, to jaLa ane analane eka ja mAnavAno-abhinna mAnavAno prasaMga Ave, je ISTa nathI. tethI "anala" zabdano prayoga jaLaarthamAM thavo joIe nahIM, paraMtu dekhAya ja che ke saMketanA kAraNe jaLaarthamAM paNa anala zabda vaparAya che tethI nakkI thAya che ke, zabda ane artha vacce vAstavika saMbaMdha nathI. jaina - tamArI vAta AvakArya nathI. kemake zabda aneka zaktiothI sabhara hovAthI tame kahelo doSa paga mAMDI zake tema nathI. tathAti- "anala' zabdano analavastumAM rahelA abhidheya pariNAmanI apekSAvALo mAtra analavAcaka eka ja svabhAva che tema nathI. paraMtu jaLavastumAM rahela vAcyapariNAmanI apekSAvALo jaLavAcakasvabhAva paNa che ja. alabatta, analazabdathI jaLanI pratIti dIrthasmRti AdinA kAraNe vilambita thAya che, paNa nathI ja thatI evuM dekhAtuM nathI. ('anala'zabdanA zravaNathI te zabdano abhyAsa AdinA kAraNe analavastumAM rahelA vAcyapariNAmanI apekSAvALo analavAcakasvabhAva For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 jalavastugatAbhidheyapariNAmApekSI tadabhidhAnasvabhAvo'pi, tathA tatastasyApi pratIteH, anyathA tatastathA tatpratItyabhAvaprasaGgAt / (10) nanu yadyete zabdAH tattvato vastuviSayAstatkathaM cakSurAdIndriyasamutthabuddhAviva zAbde jJAne tasya vastuno na pratibhAsaH, cakSurAdIndriyagamyameva hi vastu netarat, tasyaivArthakriyAsamarthatvAt, vastunazca tallakSaNatvAt, na ca tat zAbde jJAne pratibhAsate, tasmAdavastuviSayA ete zabdAH / tathA cAtrA prayogaH - yo'rthaH zAbde jJAne yena zabdena saha saMsRSTo nAvabhAsate, na sa tasya zabdasya viSayaH yathA gozabdasyAzvaH / nAvabhAsate zIdhra skurAyamANa thAya che. tethI analavastuno bodha zIvra thAya che. jaLa vagere vastugata vAcya pariNAmanI apekSAvALA svabhAvanuM phuraNa smRti AdinI apekSA rAkhe che. tethI te arthano bodha vilamba thAya che.) jo analazabdano jaLavAcakasvabhAva sarvathA hoya ja nahIM, to "anala zabdathI jaLanI pratItinA abhAvano prasaMga Ave. * zabdathI buddhimAM arthAvabhAsanI upapatti (10) bauddha - jo zabdo tattvathI, vastuviSayaka hoya, to pachI kema AMkha vagere indriyathI rUpa Adi joyA bAda utpanna thatI buddhinI jema te vastuno pratibhAsa zAbdajJAnamAM thato nathI. AMkha vagere indriyothI bhAsatI vastu ja sat che. kemake te vastu ja arthakriyA karavAmAM samartha che ane 'arthakriyAkAritA ja vastunuM lakSaNa che. AvI vastu zAbdajJAnamAM to pratibhAsatI ja nathI. mATe zabdo avastuviSayaka ja che. ahIM anumAna prayogaH- je zabda sAthe saMlagna thayelo je artha zAbdajJAnamAM pratibhAsato nathI, te artha te zabdano viSaya nathI. dA.ta. gozabdathI azvaartha zAbdajJAnamAM pratibhAsato na hovAthI azvaartha gozabdano viSaya nathI ane A vAta to spaSTa ja che ke, ghaTa, paTa vagere indriyagamya artho zabdasaMsRSTa (= zabdanA saMsargavALA) thaIne zAbdajJAnamAM avabhAsa pAmatA nathI. (ghaTa-paTAdi indriyagamya vastuo ghaTa", "paTa" Adi zabdoccAramAtrathI zAbdajJAnamAM bhAsatA nathI.) je artha je zabdano viSaya hoya che, te zabdathI saMskRSTa thayelo te ja artha zAbdajJAnamAM bhAse che. jemake "go'zabdathI saMskRSTa thayelo gopiMDa' artha. vAcyatA mAtra ATalI ja apekSA rAkhe che. (tAtparya - "go'zabdathI zAbdajJAnamAM mAtra "gopiMDa' evo zabdAtmaka artha ja pratibhAsita thAya che, nahIM ke govastu. Ama zAbdajJAnathI mAtra zAbdika ja bodha thAya vastunA pratibhAsarUpa nahIM. cakSuvagere indriyanA viSayo zAbdajJAnamAM pratibhAsatA nathI. tethI teo zabdanA tAttvika viSaya nathI.) jaina - tamArI A vAta yuktiyukta nathI. kemake zabdathI saMskRSTa indriyagamya ghaTa, paTa vagere arthono zAbdajJAnamAM avabhAsa thato nathI. e vAta asiddha che. juo koI bIjAne kahe "kALo, moTo, akhaMDa, lIso, navo ghaDo oraDAmAMthI lAva" tyAre A jJAnanA AvaraNanA kSayopazamavALo te sAMbhaLanAra te ja vastuno pratyakSanI jema zAbda jJAnathI bodha kare che. kemake te oraDAmAM paDelA bIjA aneka ghaDAonI madhyamAM te kahevAyelA ghaDAne ja lAvavA e ghaDA pratye vivekapUrvaka pravRtti kare che. arthAt bIjA ghaDAone choDI e ghaDA para ja najara Thare che ane e ja ghaDAne upADe che. Ama, zAdajJAna dvArA paNa zabdollekhita For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 zabdArthavicAraNAdhikAraH cendriyagamyo'rthaH zAbde jJAne zabdasaMsRSTa iti, yo hi yasya zabdasyArthaH sa tena zabdena saMsRSTaH zAbde jJAne'vabhAsate, yathA gozabdena gopiNDaH, etAvanmAtranibandhanatvAdvAcyatvasyeti, tadetadayuktam, indriyArthasya zAbde jJAne zabdasaMsRSTasyAnavabhAsAsiddheH tathAhi - kRSNaM mahAntaM khaNDaM masRNamapUrvamapavarakAt ghaTamAnayetyuktaH san kazcit tajjJAnAvaraNakarmakSayopazamayuktastamevArthaM tathA pratyakSamiva zAbdena jJAnena pratipadyate tadanyAnekaghaTamadhye tadAnayanAya taM prati bhedena pravarttanAt, tathaiva cApi tatprApteriti / (11) athocyeta - yadi zAbde'pi jJAne indriyArthaH pratibhAsamAno'bhyupagamyate, tarhi pratyakSasyeva tasyApi sphuTa eva pratibhAso bhavet, na ca bhavati, tathAnubhavAbhAvAt, tanna zAbdajJAnamindriyArthaviSayamiti, tadayuktaM, sphuTAsphuTapratibhAsayorvastubhedakatvAyogAt, tathAhi - ekasminnapi nIlasvalakSaNe dUrAsannadezavartipratipattRjJAne sphuTAsphuTapratibhAse bhavataH, na ca tadbhAve'pi bAhyavastubhedaH, tathehApyekasmin svalakSaNe indriyajazAbdajJAne sphuTAsphuTapratibhAse bhaviSyataH, na ca tadgocaravastubheda iti / atha manyethAH - vastuno avabhAsa thAya che ane jJAnane anurUpa vastunI prApti paNa thAya che. bauddhaH- jo zAbdajJAnamAM indriyagamya vastuno pratibhAsa thato hoya, to pratyakSanI jema spaSTa pratibhAsa ja thavo joIe. paNa tevo anubhava thato nathI. tethI zAbdajJAna indriyagamyaviSayavALuM nathI. jaina - tamArI vAta sarAhanIya nathI. sphaTAskUTapratibhAsa kaMI vastubhedaka nathI. jeno sphaTa pratibhAsa thAya, te ja vastu ane jeno phuTa pratibhAsa na thAya, te vastu nahIM. te vAta bAliza che. kemake nIlasvarUpavALI ekanI eka vastu paNa dUra ane najIka rahelA jonAranA cAkSuSapratyakSajJAnamAM kramazaH aspaSTa ane spaSTa rUpe bhAse che. zuM teTalAmAtrathI e nIla Adi vastumAM bheda mAnazo? zuM ema kahezo ke, "dUra rahelAnA jJAnamAM bhAsatI vastu aspaSTa che, mATe te nIla Adi rUpavALI vastu indriyagamyaviSaya nathI. ane mATe dUranI vyaktinuM aspaSTa pratyakSa indriyArthaviSayaka nathI. Ama kahI zakAya tema nathI kemake temAM pratyakSajJAnane apramANa mAnavAnI vagere Apatti che. basa, te ja pramANe prastutamAM koIka bAhya vastu indriyaja pratyakSajJAnamAM phuTa bhAse, ane zAbdajJAnamAM askuTa bhAse, teTalA mAtrathI kaMI vastumAM bheda paDato nathI. arthAta ekanI eka vastu ja spaSTIspaSTaAbhAsarUpe pratyakSamAM ane zAbdajJAnamAM bhAse che. mATe zAbdajJAna paNa indriyArthaviSayaka ja che. - zAdajJAna vastunA bhAvAbhAvanuM ananuvidhAyaka-bauddha (11) bauddhaH- "ghaTIvagere vastunA abhAvamAM paNa, "ghaTa' vagere zabdathI zAbdajJAnamAM 'ghaTa'vagere vastuno pratibhAsa thAya che. tethI "ghaTa'vagere padArthanI hAjarImAM thato zAbdabodha vastunA yathAsvarUpane sparza karato nathI. kemake vastunA bhAvAbhAvanuM anuvidhAyaka nathI. zAbdajJAnamAM vastuno pratibhAsa vastunA bhAva ane abhAvamAM samAnarUpe thato hovAthI A pratibhAsa pratibhAsita thatI vastunA bhAvAbhAvane anusarato nathI. mATe A pratibhAsa vastunuM grAhaka nathI. vastunA abhAvamAM vastuno For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 vastvabhAve'pi zAbdajJAne pratibhAsAvizeSAt satyapi vastuni zAbdajJAnamudayapadavImAsAdayat na tadyAthAtmyasaMsparzi, tadbhAvAbhAvayorananuvidhAnAt / jJAnasya hi pratibhAso yasya bhAvAbhAvAvanuvidhatte tasya tadgrAhakaM, na ca zAbdajJAnapratibhAsaH pratibhAsamAnavastubhAvAbhAvAvanuvidyatte, tadabhAve'pi tatpratibhAsAvizeSAt, tasmAnna bAhyavastuno grAhakaM zAbdaM jJAnaM, rasajJAnavat, tathA cAtra pramANam-yat jJAnaM yadanvayavyatirekAnuvidhAyi na bhavati, na tattadviSayaM, yathA rUpajJAnaM rasaviSayaM, na bhavati cendriyArthAnvayavyatirekAnuvidhAyi zAbdajJAnamiti vyApakAnupalabdhiH / niyatavastuviSayatvaM hi jJAnasya nimittavattayA vyAptam, anvayavyatirekAnuvidhAnAbhAve ca nimittAbhAvaH syAt, tena vivakSitavastuviSayatvaM nimittavadvipakSAd vyApakAnupalabdhyA vyAvarttamAnaM pratibhAsa thato na hoya, ane vastunI hAjarImAM vastuno pratibhAsa thato hoya, to te pratibhAsa vastunA bhAvAbhAvano anuvidhAyaka gaNAya. zAbdajJAnano pratibhAsa A pramANe vastunA bhAvAbhAvano anuvidhAyaka nathI. tethI rasajJAnanI jema zAbdajJAna bAhya vastunuM grAhaka nathI. anumAnapramANa A pramANe che - je jJAna jenA anvaya-vyatirekane anusaratuM nathI, te jJAna te vastuviSayaka na hoya. jema ke rUpajJAna rasaviSayaka nathI. (rUpaviSayaka jJAnamAM rasanI hAjarI ke gerahAjarImAM rasaviSayano pratibhAsa thato nathI. Ama, rUpajJAna rasanA anvayavyatirekane anusaratuM nathI.) zAbdajJAna indriyArthanA anvaya ane vyatirekane anusaratuM nathI. tethI ahIM vyApakAnupalabdhi che. jayAM abhAvAtmaka hetuthI abhAvAtmaka sAdhya siddha karavAnuM hoya, tyAM hetubhUta abhAva vyApakAnupalabdhirUpa hoya che. eka niyama che ke "vyApakano abhAva vyApyanA abhAvano vyApya hoya ane vyApyanA abhAvano sAdhaka hoya. sAmAnyathI vyApyathI vyApakanI siddhi karavAnI hoya che, paraMtu jyAre pakSamAM vyApakano abhAva siddha hoya, ane "vyApya hAjara che ke nahi te aMge nirNaya na thayo hoya, tyAM vyApakanA abhAva dvArA vyApyanA abhAvanI siddhi karAya che, paraMtu tema karatAM pahelAM, vyApya ane vyApaka vacce anvayatirika dvArA vyApyavyApakabhAva siddha karavo joIe. pachI pakSamAM vyApakanA abhAvane darzAvI vyApyanA abhAvanuM anumAna karavuM joIe.) jJAnanI niyatavastuviSayatA nimittavattAthI vyApta che. arthAt jJAnamAM nimittavattAne anurUpa ja niyatavastuviSayatA hoya che. (tAtparya :- jJAnano viSaya nimittane AdhIna hovAthI nimittane AdhAre ja jJAnano viSaya niyata thAya che.) ane nimittanuM kAma kare che anvayavyatirekanuM anuvidhAna'. jJAna je viSayanA anvaya-vyatirekane anusaravArUpa nimittavALuM hoya te ja viSayavALuM hoya ane tevA anvayavyatirekanA anuvidhAna vinAnuM hoya, to jJAna nimittanA abhAvavALuM thAya che. tethI vivakSitavastunI viSayatA nimittavanA vipakSamAMthI vyApakAnupalabdhithI vyAvRtta thaIne tenA anvayevyatirekanA anuvidhAna dvArA vyApta thAya che. tAtparya - "vastunA bhAvAbhAvane anvayavyatireka dvArA anusaravA rUpa nimittathI yukta jJAnano viSaya te vastu bane. ane je jJAna evA nimittathI rahitanuM hoya che tyAM nimittarUpa vyApakanI anupalabdhi hoya che. tethI te jJAnamAM te vastunI viSayatA paNa AvatI nathI. Ama vyApti siddha thAya che. Ama, For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 zabdArthavicAraNAdhikAraH tadanvayavyatirekAnuvidhAnena vyApyata iti pratibandhasiddhiriti / (12) tadetadasamIcInaM, pratyakSajJAne'pyevamaviSayatvaprasakteH tathAhi-yathA jalavastuni purato vidyamAne jalollekhi pratyakSamudayate, tathA jalavastvabhAve'pi marIcikAsvakSuNNajalapratibhAsaM tadudIyamAnamupalabhyata eva, tato jalAbhAve'pi jalapratibhAsAvizeSAt satyapi jale jalapratibhAsaM prAdurbhavanna tadyAthAtmyasaMsparzi, tadbhAvAbhAvayorananukArAdityAdi sarvaM samAnameva, atha dezakAlasvarUpAdiparyAlocanayA pravRttau tatprAptyabhAvena marIcikAsu jalollekhinaH pratyakSasya bhrAntatvamavasIyate, bhrAntaM cApramANaM, pramANabhUtasya ca vastvanvayavyatirekAnuvidhAyitvAvyabhicAra iSyate, tato na kazciddoSa iti, tadetadanyatrApi samAnaM, tathAhi- pratipAdyamarthaM yathAsvarUpaM yaH pazyati yathAdarzanaM copadizati tena tathAbhUtenA''ptena praNIyamAnAt zabdAdupajAyamAnaM jJAnaM pramANatvenAsmAbhiriSyate, netarat, na ca tasya svapratibhAsamAnavastvanvayavyatirekAnuvidhAyitvavyabhicArasaMbhavo, yatpunari vastunI viSayatA nimittane vyApIne rahelI che. zAbdajJAnamAM nimittavattArUpa vyApakanI anupalabdhi hovAthI e nimittane vyApIne rahelI indriyArthaviSayatA paNa anupalabdha che. Ama, zAbdajJAna indriyArthaviSayaka nathI. * pratyakSanI pratibadithI zAdajJAnanI pramANatAnI siddhi-jaina - (12) jaina:- A pramANe to pratyakSajJAnamAM paNa, indriyArthanI aviSayatAno prasaMga che. tathApti jema pANI najara sAme hAjara hoya tyAre "pANI' evA ullekhavALuM pratyakSajJAna utpanna thAya che, tema mRgajaLa vagere sthaLe pANInA abhAvamAM paNa spaSTa pANIno pratibhAsa utpanna thato dekhAya ja che. Ama, pANInI jema pANInA abhAvamAM paNa samAnatayA pANIno pratibhAsa thAya che. tethI pANInI hAjarImAM thato pANIno pratyakSa pratibhAsa paNa yathArtha svarUpasparzI na thAya. kemake pANInA bhAvAbhAvano anuvidhAyaka nathI ityAdi badhI vAta upara mujaba ahIM paNa samAnatayA lAgu paDe che. bauddha:- deza, kAla vagere svarUpano vicAra karI jo pravRtti karavAmAM Ave, to spaSTa dekhAya che ke, tyAM pANI upalabdha thatuM nathI. tethI nizcaya thAya che ke mRgajaLamAM thatuM pANInuM pratyakSajJAna pramANabhUta nathI, paraMtu bhrAnta che ane ame 'pramANabhUta jJAna vastunA anvayavyatirekanuM anuvidhAna karavAmAM AvyabhicArI hovuM joIe tema kahIe chIe. tethI brAntapratyakSamAM tame batAvelo anvayavyatirekano abhAva bAdhaka nathI. jaina - khUba sarasa ! basa Aja uttara zAbdajJAna aMge paNa samajI lo. juo-je vyakti pratipAdya vastune yathAsvarUpa jue che ane darzanane anurUpa ja prarUpe che te vyakti ja AptapuruSache. A AptapuruSe kahelA zabdothI thatuM jJAna ja pramANabhUta che ema amane saMmata che. bIjA trIjAnA zabdothI thatuM jJAna nahIM ane AvA AptapuruSanA vacanathI thayelA zAbdabodhamAM potAnAmAM pratibhAsatI vastunA anvayavyatirekanA anuvidhAnamAM vyabhicAra saMbhavato nathI. For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 tarat zAbdaM jJAnaM tat bhrAntatvAdapramANamapramANatvAcca vyabhicArAspadamiti yatkiJcidetat / yadapi cAnantaramupanyastaM pramANaM na tadapi hetorasiddhatvAtsAdhyasAdhanAyAlam, asiddhatA ca hetoryathoktAptapuruSapraNItasya zabdasya vastuvyatirekeNa pravRttyasaMbhavAt iti / (13) yatpunaridamucyatezabdaH zrUyamANo vakturabhiprAyaM vikalpapratibimbAtmakaM tatkAryatayA dhUma iva vahnimanumApayati, tatra sa eva vaktA vivakSitArthAbhiprAyazabdayorAzrayatvAddharmI abhiprAyavizeSaH sAdhyaH, zabdaH sAdhanamiti, Aha ca - "vakturabhipretaM tu sUcayeyuriti sa eva tathA pratipadyamAna Azrayo'stviti" (pra0 vA0 3/212) tatpApAtpApIyaH, tathApratIterabhAvAt, na khalu kazcidiha dhUmAdiva vahni tatkAryatayA zabdAdabhiprAyamanumimIte, api tu vAcakatvena bAhyamarthaM pratyeti, tathApravRttyAdidarzanAt, tathApyanyathA'bhyupagame'tiprasaGgo, vastuvyavasthA'nupapattiprasaGgAt, nAgnidhUmaM janayati tAtparya - AptapuruSanA vacano yathArthavastuviSayaka ja hoya che. tethI te vacanothI thatuM jJAna paNa yathArthavastu viSayaka ja hoya che ane A zAbdabodha vastunA bhAvAbhAvane yathArtha anusare paNa che. tethI AptapuruSanA vacanathI thayelo zAbdabodha pramANabhUta ja che. te sivAyanI je te vyaktinA vacanathI thayeluM zAbdajJAna brAnta saMbhave che. tethI apramANabhUta che ane apramANabhUta hovAthI vyabhicAranuM sthAna bane ja che. vaLI, zAbdanI apramANatA siddha karavA je pramANa tame batAvyuM te paNa sAdhya siddha karavA samartha nathI, kemake teno hetu ja asiddha che. kemake yathokta Apta puruSathI praNIta zabdonI pravRtti vastu vinA thatI ja nathI. ("zAbdajJAna indriyanA anvayavyatirekane anuvidhAyI nathI' A hetu pUrvapakSe darzAvyo te asiddha eTalA mATe che ke, AptapuruSanA zabdathI thayeluM zAbdajJAna indriyArtha anvayavyatireka anuvidhAyI che.) - zabadathI vaktAnA abhiprAyanA anumAnanI asiddhi (13) bauddhaH- vAstavamAM zAbdajJAna anumAnarUpa ja che. jema dhUmADo agninuM kArya che to dekhAto dhUmADo potAnA kAraNabhUta agninuM anumAna karAve che. tema zabda e vaktAnA abhiprAyanA kAryarUpa che ane abhiprAya vikalpapratibimba rUpa che. (buddhimAM bhAsatA arthanA AkArarUpa che.) tethI saMbhaLAto zabda potAnA kAraNabhUta vaktAnA abhiprAyanuM ja anumAna karAve che ane A kalpanA ucita paNa che. kemake ahIM sAdhya ane sAdhana hetu samAnAdhikaraNa upalabdha thAya che. kemake te ja vaktA vivakSitavastunA svagataabhiprAya ane tadanurUpa zabdano AzrayabhUta dharmI=pakSa che. e vaktArUpa dharmAmAM rahelo abhiprAyavizeSa sAdhya che ane zabda sAdhana che. kahyuM ja che- "zabdo vaktAnA abhipretane = abhiprAyane sUcave che. tethI te ja te pramANe pratipanna karato vaktA Azraya ho." jaina - tamArI A vAta to atyaMta mithyA che. kemake tevI pratIti thatI ja nathI. badhA dhUmADAthI agninuM anumAna kare che, paNa evI koI vyakti nathI ke je zabdathI tenA kAraNa tarIke abhiprAyanuM anumAna karatI hoya. paraMtu dareka vyakti te zabdane te te bAhyarthanA vAcaka tarIke ja samajI bAhyarthano ja pratyaya kare che. kemake te ja pramANe pravRtti vagere thatuM dekhAya che. (zabdanA zravaNathI zrotAne sau prathama For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 zabdArthavicAraNAdhikAraH 23 kiMtu pizAcAdirityAderapi kalpayituM zakyatvAt, apica-arthakriyArthI prekSAvAn pramANamanveSate, anyathA prekSAvattAkSitiprasaGgAt, na cAbhiprAyo vivakSitArthakriyAsamarthaH, kiMtu bAhyameva vastu, tatki tenAnumitenApi ?, na ca vAcyamabhiprAyaM jJAtvA bAhye vastuni pravarttiSyate pramAtA tato na kazciddoSa iti, anyasmin jJAte anyatra pravRttyayogAt, (14) dRzyavikalpyAvarthAvekIkRtya bAhye'rthe pravarttate tenAyamadoSa iti cet, na tayorekIkaraNAsaMbhavAt, atyantavailakSaNyena sAdhAyogAt, sAdharmya caikIkaraNanimittam, anyathA'tiprasaGgAt, anyacca ka etAvekIkarotIti to tenA vAcyArtha-bAhyavastunuM ja jJAna thAya che. jyAre vAcyArtha sAthe zabdano meLa khAto na dekhAya. tyAre ja te vaktAnA abhiprAyane samajavA prayatna kare che.) Ama, spaSTa pratIta thatuM hovA chatAM, jo vaktAnA abhiprAyanA anumAnAdirUpa anyathA ja abhyapagama karazo, to pachI vastunI vyavasthA ja anupapanna banaze. kemake agnimAMthI dhUmADAnI utpatti spaSTa hovA chatAM, "dhUmADAno janaka agni nathI, paNa pizAca vagere koI anya ja che." ityAdi kalpanA paNa thaI zake. vaLI, arthakriyAIcchuka prekSavAna puruSa hamezAM pramANanI ja anveSaNA kare che. je vastu pramANasiddha arthakriyAsamartha hoya temAM ja pravRtti kare te DAhyo. je vyakti "A arthakriyA samartha che ke nahIM tevo vicAra karyA vinA te vastumAM pravRtta thAya, te prekSAvAna raheto nathI ane vaktAno abhiprAya kaMI "ghaTAdi' vivakSita arthanI jaLadhAraNa'Adi kriyA karavA samartha nathI, paraMtu "ghaTa'Adi bAhya vastu ja te kriyAmAM samartha che. tenI vaktAnA abhiprAyanA anumAnathI paNa prayojana zuM saryuM? ane tevA niprayojana artha mATe anumAnapramANane paNa zA mATe zodhe che? je vastu kaMI karavA samartha hoya, te vastunA yathArtha arthakriyAnA jJAna mATe pramANano vicAra vyAjabI gaNAya. bauddha:- tame samajatA nathI. zabdathI vaktAno abhiprAya jANIne pramAtA bAhyArthamAM pravRtti kare che. tethI abhiprAya arthakriyA samartha na hoya to paNa tenuM anumAna karavAmAM 'prekSAvattAmAM kSati vagere doSo nathI. jaina - A dalIla pANI vinAnI che. kemake jJAna eka viSayanuM thAya ane pravRtti anyatra thAya tema banI na zake. ahIM jJAna abhiprAyanuM karavAnuM kaho cho, ane pravRtti bAhyArthamAM batAvo cho, te zI rIte saMgata bane? - dazyArtha vidhyArtha ekIkaraNa carcA - (14) bauddha:- AMkha sAme dekhAto artha, ane vikaSNaartha = buddhimAM vikalpelo artha - A baMnenuM ekIkaraNa karI - A baMnemAM samAnatA ubhI karI pramAtA bAhya arthamAM pravRtti karaze tethI doSa nathI. jainaH- A tarka paNa kasa vinAno che. bAhyArthI ane vikasbArtha vacce jamIna-AsamAnanuM aMtara che. baMne atyaMta vilakSaNa che (eka arthakriyA samartha che. bIjo nahIM. ityAdi vilakSaNatA che.) tethI baMnemAM sAdharma nathI ane sAdharmanA abhAvamAM ekIkaraNa saMbhavI na zake, kemake sAdharmsa ja ekIkaraNanuM nimitta che. jo tevA sAdharma vinA ja ekIkaraNa thaI zakatuM hoya, to AkhA jagatanuM ekIkaraNa thavAnI zakyatA For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 vAcyaM?, sa eva vikalpa iti cet, na, tatra svalakSaNAvabhAsAnabhyupagamAt, anyathA vikalpatvahAniprasaGgAt, anavabhAsitena caikIkaraNAnupapatteH, atiprasaGgAt / atha vikalpAdanya eva kazcid vikalpyamevArthaM dRzyamityadhyavasyatIti pratipadyethAH, tadayuktaM, svadarzanaparityAgaprasaGgAdevamabhyupagame satyAtmA'bhyupagamaprasaGgAt / vikalpakAle hi vikalpAdanyo bodhasvabhAvo dRzyavikalpyAvarthAvekIkurvannAtmaivopapadyate, tadAnImanyasya vikalpasyAbhAvAdanabhyugamAcca / nirvikalpakadarzanasya caikIkaraNAdhyavasAyAsaMbhavAt, anyathA vikalparUpatAprasaGgAdityalaM durmatispanditeSu / tadevaM vAcyavAcakabhAvasaMbandhena yathAsthitAzeSajJeyapratibaddhaM jinavacanamiti sthitam / punarapyetadeva vizeSayati - 'nAnAnayaughagahanaM' / nAnA-anekaprakArA nayAH-naigamAdayasteSAmoghaH-saGghAtastena gahanaM gupilam / itthaM jinavacanaM tribhuvane'pi prasiddhaM tribhuvanaprasiddha ubhI thAya, je atiprasaMgarUpa che. vaLI, A baMnenuM (bAhyartha ane vekapyArthanuM) ekIkaraNa koNa kare che? "jemAM vikadhyaartha pratibhAse che, te vikalpa ja A baMnenuM ekIkaraNa kare che tema kahevuM barAbara nathI. kAraNa ke vikalpamAM svalakSaNa= bAhyarthano pratibhAsa svIkAryo nathI. anyathA temAM vikalparUpatAnI hAnino prasaMga che. (A aMge vistRta carcA gA.422 thI 438 thI jANI levI.) Ama, vikalpamAM bAhyarthano avabhAsa nathI. tethI vikalpa te dazya bAhyArtha sAthe vikadhya arthonuM ekIkaraNa kare te saMgata nathI. anyathA atiprasaMga Ave. have "jo vikalpathI anya ja koI vikadhya artha dazya che.' evo adhyavasAya kare che." ema svIkArazo to te barAbara nathI. kAraNa ke temAM svamatavirodha che. kAraNa ke Atmatattva svIkArano prasaMga che. te A pramANe-vivakSitavikalpathI anya vikalpa ekIkaraNa kare te saMbhavita nathI, kAraNa ke eka vikalpakALe anya vikalpa hoya nahIM. tathA yogya paNa nathI, kAraNa ke vikalpamAM dazya bAhyArthano AbhAsa nathI. A ja pramANe nirvikalpa darzana paNa A kAryamAM samartha nathI, kAraNa ke temAM ekIkaraNa adhyavasAya saMbhave nahIM. (vikapyuarthano avabhAsa nathI ityAdi kAraNothI asaMbhava che.) anyathA (vikadhyaarthano avabhAsa vagere hoya) to te nirvikalpakarUpa na rahetA vikalparUpa banI jAya. Ama, dakSArtha ane vikamrArthanA ekIkaraNanA kartA tarIke vivakSita vikalpa, anya vikalpa ane nirvikalpaka asiddha che ane je kartA hoya, te bodhasvabhAvavALo hovo jarUrI che. tethI parizeSanyAyathI ane ekIkaraNanI anyathA anupapattithI ekIkaraNa kartA tarIke bodhasvabhAvavALo AtmA siddha thAya che. paNa A tamArA matathI viruddha che. tethI dubuddhivALAonA taraMgonI-carcAthI saryuM. Ama, jinavacana vAcyavAcakabhAvasaMbaMdha dvArA saghaLAya ya padArtho sAthe yathAsthita pratibaddha che. arthAt vAstavika artha sAthe saMkaLAyeluM che ema nirNaya thAya che. vaLI, A jinavacananuM vizeSaNa batAve che. nAnAnayaughagahana" - A jinavANI naigama vagere aneka nayanA samudAyathI gahana banelI che. AvA vizeSaNothI-guNothI sabhara jinavacana For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 pariziSTa - 2 zabdArthavicAraNAdhikAraH prasiddhigrahaNena caitadAha tribhuvanaprasiddhyaivAsya jinavacanasya evaMvidha-guNopetatvaM siddhamiti kimanyatatsAdhakapramANopanyAsena ? niSphalatvAditi / / 16 // traNalokamAM prasiddha che. "prasiddhi zabdathI traNalokamAM prasiddha hovAthI ja "jinavacana AvA prakAranA guNothI yukta che" tema siddha che, tethI te sAdhaka bIjA pramANo batAvavAthI zuM? arthAt bIjA pramANonuM 756zana pisstt-piN049|35 ho niSNa cha" oma sUyavA bhaagech.||16|| yadArjavAduktamayuktamanyaistadanyathAkAramakAri ziSyaiH / na viplavo'yaM tava zAsane'bhUdaho adhRSyA tava zAsanazrIH // -ayogvyvccheddvaatriNshikaa| aindra zreNinatAya, prathamAnanayapramANarUpAya / bhUtArthabhAsanAya, trijagadguruzAsanAya namaH // 1 // - maargprishuddhiH| For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa noMdha For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // sUripurandarazrIharibhadrasUristutayaH // sUryaprakAzyaM kva nu maNDalaM divaH, khadyotakaH kvAsya vibhAsanodyamI / kva dhIzagamyaM haribhadrasadvacaH kvA'dhIrahaM tasya vibhAsanodyataH // -zrIjinezvarasUrikRtA aSTakaTIkA parahitAdhAnanibiDanibuddhibhagavAn sugRhItanAmadheyaH shriihribhdrsuuriH|| - zrImunicandrasUrikRtA upadezapadavRttiH nityaM zrIharibhadrasUriguravo jIyAsuratyadbhUtajJAnazrIsamalaGkRtAH suvizadAcAraprabhAbhAsurAH / yeSAM vAkprapayA prasannatarayA zIlAmbusaMpUrNayA bhavyasyeha na kasya kasya vidadhe cetomalakSAlanam // -zrIprabhAnandasUrikRtA jambUdvIpasaGgrahaNIvRttiH uDyammi mihiri bhadaM sudiTThiNo hoi mggdsnno| taha haribhaddAyariyammi bhaddAyariyammi udayamie // - zrIjinadattasUrikRtagaNadharasArdhazatakam zrI siddhasena-haribhadramukhAH prasiddhAste sUrayo mayi bhavantu kRtaprasAdAH / yeSAM vimRzya satataM vividhAn nibandhAna zAstraM cikIrSati tanupratibho'pi mAdRk // - zrIvAdidevasUrikRtasyAdvAdaratnAkaraH hAribhadraM vacaH kvedamatigambhIrapezalam / kva cAhaM jaDadhIreSa svalpazAstrakRtazramaH // - zrImalayagirisUrikRtA dharmasaGgrahaNIvRttiH Jan Education informational For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // sUripurandara zrIharibhadrasUristutayaH // matibauddhAH ! zuddhA prabhavati kathaM sA'dyabhavatAM, vicArazcArvAkAH ! pracarati kathaM cArucaturaH / kutarkastarkajJAH ! kimapi sa kathaM tarkayati vaH, sati syAdvAde zrIprakaTaharibhadroktavacane // 1 // grAvagranthipramAthiprakaTapaTuraNatkAravAgbhAratuSTapreDkhaddarpiSThaduSTapramadavazabhujAsphAlanottAlabAlAH / yad dRSTvA muktavantaH svayamatanumadaM vAdino hAribhadraM, tad gambhIraM prasannaM na harati hRdayaM bhASitaM kasya jantoH // 2 // yathAsthitArhanmatavastuvAdine nirAkRtAzeSavipakSavAdine / vidagdhamadhyasthanRmUDhatAraye namo'stu tasmai haribhadrasUraye // 3 // - zrIyazodevamunikRtA prazaMsA zrIharibhadrasUrIndraH vArIndra iva vizrutaH / paratIrthyAstrAsayitvA mRgAniva gururjayI // -kazcit pUrvamaharSiH hAribhadraM vacaH kvedamatigambhIrapezalam / kva cAhaM zAstralezajJastAdRktantrA'vizAradaH // 1 // yeSAM giraM samupajIvya susiddhavidyAmasmin sukhena gahane'pi pathi pravRttaH / te sUrayo mayi bhavantu kRtaprasAdAH zrIsiddhasenaharibhadramukhAH sukhAya // 2 // - zrIyazovijayopadhyAyakRtA syAdvAdakalpalatA siripAyalittakai-bappabhaTTi-haribhaddasUripamuhANaM / kiM bhaNimo uNajja vi na guNehiM samo jage sukaI // __- zrIvijayasiMhasUrikRtA bhuvanasundarIkathA bhadaM siriharibhaddassa sUriNo jassa bhuvaNaraMgammi / vANIvisaTTarasabhAvamaMtharA naccae suiraM // - zrIlakSmigaNikRtaM supArzvanAthacaritram JamEdiostichintamational For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -guNarasUSi nivvuipahasAsaNayaM jayai sayA savvabhAvadesaNayaM / kusamayanAsaNayaM, jiNiMdavaravIrasAsaNayaM // nndiisuutrm| OMkSA CHdAna 2069 saripadarajIvavuM Anekantjaypataka yadIyasamyaktvabalAt pratImo bhavAdRzAnAM paramasvabhAvam / kuvAsanApAzavinAzanAya, namo'stu tasmai tava zAsanAya // siddhsendvaatriNshikaa| 09428500401 For Personal & Private Use Only