________________
अनेकान्तजयपताका
( ચતુર્થ:
चाहुर्वृद्धा:-“भिन्ननिमित्तप्रयुक्तस्य शब्दस्यैकस्मिन् अर्थे वृत्तिः सामानाधिकरण्यम् ।" न चैतदर्थशबलतामन्तरेण एकस्मिन् अनेकनिमित्ताभावात् एकत्वविरोधात् तत्स्वभाव
७४५
વ્યાધ્યા×
इत्याह-तथालोकप्रतीतेः । तथा चाहुः वृद्धाः - शब्दार्थव्यवहारविदः पाणिनीयाः-भिन्ननिमित्तप्रयुक्तस्य शब्दस्य इति जातावेकवचनम्, अन्यथा शब्दयोरिति द्रष्टव्यम् । एकस्मिन्नर्थे वृत्ति: सामानाधिकरण्यमिति निदर्शनमभिहितमेव नीलोत्पलमिति । न चैतत्सामानाधिकरण्यमर्थशबलतामन्तरेण एकस्मिन्- अशबलेऽर्थेऽनेकनिमित्ताभावात् ।
. અનેકાંતરશ્મિ
અહીં નીલકમળરૂપ વસ્તુમાં જ, નીલ/કમળ શબ્દની સમાનાધિકરણતા માની લો) કારણ કે લોકમાં પણ વસ્તુ વિશે જ સમાનાધિકરણતાદિની પ્રતીતિ થાય છે...
(૯૨) શબ્દાર્થ વ્યવહારને જાણનાર (=શ્રુતવૃદ્ધ) પાણિનીયોએ પણ કહ્યું છે કે -
‘જુદા જુદા નિમિત્તને લઈને પ્રયોગ કરાયેલ (નીલ-ઉત્પલ જેવા) બે શૈબ્દોનું (નીલકમળરૂપ કોઈ) એક પદાર્થમાં જ (સ્વવાચ્યત્વસંબંધથી) રહેવું, તેને જ તે શબ્દોની સમાનાધિકરણતા કહેવાય છે...”
સાર : આમ લોકમાં પણ શબ્દની સમાનાધિકરણતાદિ વસ્તુમાં જ બતાવેલી છે... તેથી નીલોત્પલાદિ શબ્દપ્રયોગ વસ્તુ વિશે જ માનવો જોઈએ.... એટલે વસ્તુ અવશ્ય અભિલાપ્યરૂપ બનશે...
(હવે ગ્રંથકારશ્રી, બૌદ્ધને બીજી એક વાત જણાવવા ઇચ્છે છે કે, શબ્દની સમાનાધિકરણતા ઘટાડવા, એકાનેકસ્વભાવ તો તમારે પણ માનવો પડશે. તે આ રીતે -)
* એકાનેકસ્વભાવતાની અત્યાવશ્યકતા
નીલ-ઉત્પલ શબ્દની સમાનાધિકરણતા, વસ્તુને શબલરૂપ=અનેકસ્વભાવી માન્યા સિવાય ઘટી શકે નહીં, કારણ કે નિરંશ એક વસ્તુમાં તો અનેક નિમિત્તનો અભાવ છે... (હવે જો અનેક નિમિત્તો ન હોય, તો એક જ વસ્તુ વિશે જુદા જુદા નિમિત્તોને લઈને, જુદા જુદા શબ્દની પ્રવૃત્તિ શી રીતે થાય ?)
* પ્રશ્ન ઃ પાણિનીના સૂત્રમાં તો ‘શસ્ય’ - એમ શબ્દનો એકવચનથી ઉલ્લેખ કર્યો છે, તો પછી તમે ‘બે શબ્દો' એવો ઉલ્લેખ શી રીતે કરો છો ?
ઉત્તર ઃ ત્યાં યદ્યપિ બે જ શબ્દો કહેવા અભિપ્રેત છે, પણ તે બંને શબ્દોમાં રહેલી શબ્દત્વજાતિ એક છે અને એટલે જ તે જાતિને લઈને, સૂત્રમાં શબ્દનો પષ્ટી-એકવચનરૂપે નિર્દેશ કરેલ છે...
o. "उभयथा ह्याचार्येण सूत्राणि पठितानि । आकृति पदार्थं मत्वा 'जात्याख्यायामेकस्मिन् बहुवचनमन्यतरस्याम्' (પા. સૂ. ૬-૨-૧૮) ફ્યુચ્યતે; દ્રવ્ય પાર્થ મત્લા ‘સરૂપામેશેપ વિભૌ' (પા. સૂ. ૧-૨-૬૪) ત્યેવશેષ આરમ્યતે। પાતં. . પૃ૦ રૂ” કૃતિ –પ્રતૌ ટિપ્પણમ્ |
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org